poznańskiej kapituły katedralnej w xvii wieku · w czasie i wojny światowej ukazała się...

Mikołaj Pukianiec

Organizacja i funkcjonowanie poznańskiej kapituły

katedralnej w XVII wieku

Praca doktorska

pisana pod kierownictwem naukowym

pana prof. dr hab. Jana Jurkiewicza

w Zakładzie Historii Nowożytnej do XVIII wieku

Spis treści 3

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. RyshistorycznykapitułykatedralnejwPoznaniudo1600r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2.Organizacjakapitułykatedralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2.1.Prałatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.1.1.Prepozyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.1.2.Dziekan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2.1.3.Archidiakonpoznański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2 .1 .4 . Kantor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

2.1.5.Kustosz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2.1.6.Scholastyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.1.7.Archidiakonśremski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.1.8.Archidiakonpszczewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.1.9.Archidiakonwarszawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1.10.Kanclerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

2.2.Kanonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2.2.1.Kanonicyzwyczajni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2.2.2.Kanoniedoktorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2.2.3.Kanonicyurodzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2.2.4.Kanonicynadliczbowi(supernumerali) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3.Wstąpieniedokapituły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3.1.Prowizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3.1.1.Prowizjapapieska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.1.2.Prowizjabiskupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3.1.3.Prezentakrólewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.1.4.Prezentaprepozyta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

3.1.5.PrezentakanoniiLubrańskichseuGodziembów(Lubraniec) . . . . . . . . . . . . 61

3.1.6.Wybórkapituły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3.2.Instytucjakanonicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

3.3.Recepcja,instalacjaihabilitacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

4. Święceniakanonikówpoznańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

4.1.Szafarześwięceń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4.1.1.Miejscaświęceń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

4.1.2.Święceniawmomencieprzyjęciadokapituły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

4 Organizacja i funkcjonowanie poznańskiej kapituły katedralnej w XVII wieku

5. Pochodzenieterytorialneispołeczneprałatówikanoników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

5.1.Pochodzenieterytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

5.2.Pochodzeniespołeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

6. Drogiawansówikarieryduchownejczłonkówpoznańskiejkapitułykatedralnej

w XVIIw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

6.1.Mechanizmawansówwramachkapituły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

6.2.Udziałworganachzarządudiecezją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

6.3.Obejmowaniebiskupstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

7.Działalnośćkapitułykatedralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

7.1.Kapitułygeneralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

7.1.1.Kapitułageneralnaśw.PiotraiPawła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

7.1.2.Kapitułageneralnaśw.Marcina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

7.2.Kapitułypartykularne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

7.3.Kapitułyzwyczajne–tzw.tygodniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

8. Pozakościelnadziałalnośćpoznańskiejkapitułykatedralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8.1.Sejm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8.2.Sejmikwojewództwpoznańskiegoikaliskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

8.3.TrybunałKoronny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

AneksI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

AneksII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

AneksIIIa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

AneksIIIb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

AneksIV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

AneksV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

AneksVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Wstęp

Kapitułykatedralnepełniąważnąfunkcjewsystemiezarządzaniadiecezji.Dziękiprzywilejomnadanymprzezpapiestwoisobory,atakżelokalnychordynariuszyodgrywałyistotnąrolęwżyciuKościołówpartykularnych.

Wrękachkapitułypozostawałzarząddiecezjisede vacante.Kapituławybierałabiskupa,wrażałazgodęlubsprzeciwwobecdecyzjiordynariusza.Posiadałanieza-leżnymajątek,którymsamazarządzała,wjejgestiipozostawałarównieżobsadazależnychodniejbeneficjów.

Stworzenieosobnegosystemuprzepisów-statutówiprzywilejów,określa-jącychstrukturę,zasadniczefunkcje,atakżeprzynależnośćczłonkówdojednejgrupyspołecznejsprawiło,żekapitułyuproguXVwiekustałysięwrzeczywistościzamkniętymikorporacjami.

Kanonicy,wwiększościwywodzącysięzrodówszlacheckich,byliosobamiwpływowyminietylkowKościelediecezjalnymalecałejwRzeczypospolitej.Nierzadkopiastowaliurzędykanclerzyipodkanclerzy,braliudziałwposelstwach1 . Pełnieniefunkcjiwkapituleczęstobyłodrogądouzyskaniainfułybiskupiejlubinnejkarieryduchownejluburzędniczej2 .

Pracaniniejszapoświęconabędziejednejzkapitułpolskich,rezydującejprzykatedrzeibiskupiediecezjipoznańskiej.Zakreschronologicznypracyobejmujelata1600-1700.CezurępoczątkowąwyznaczaobjęciediecezjipoznańskiejprzezbiskupaWawrzyńcaGoślickiego.Okrestenodpowiadarównieżzakończeniumonografiiks.drKonradaLutyńskiego,dotyczącejkapituływXVIwieku.DatakońcowawiążesięzwygaśnięciempoznańskiegopontyfikatubiskupaStanisława

1W.Dworzaczek,Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572–1655,RH,R.23(1957),s.289. 2K.Habdas,Godności biskupie kanclerzy i podkanclerzy koronnych w drugiej połowie XV wieku,RH(1998),t.XLVIz.2,s.21in.;A.Radzmiński,Model awansu i kariery kościelnej w średniowiecznej Polsce na podstawie badań duchowieństwa katedralnego w Płocku,KH96(1989),s.51.


Witwickiegozuwzględnieniemokresusede vacante.Ponadtowyznaczeniegranicychronologicznejobejmującejjednostulecie,wpisujesięwprzyjętąprzezbadaczypraktykęanalizydziejówkapituły,wspomnianegoks.drKonradaLutyńskiegoidrPawłaDembińskiego3.Zamiaremautorabyłokontytuowaniepracywybitnychpoprzedników,wskazującenaprocesyzachodzącewłoniekorporacjiwXVIIwieku.Wydajesię,żezarównotematykabadań,jakiramychronologicznestanowiąlukęwdotychczasowychbadaniachnadkapitułamiokresustaropolskiego.

Ramyterytorialneobejmowaćbędągranicesiedemnastowiecznejdiecezjipoznańskiej.Zgodniezbadaniamiks.Prof.J.NowackiegoiProf.S.LitakaobszarjurysdykcjibiskupówpoznańskichodzachodusięgałokolicSulechowa,Świe-bodzinaiKrosna,odpołudniaokolicWschowy,odwschoduokolicCiążeniaiOstrowa4.WskładdiecezjiwchodziłyrównieżziemiearchidiakonatuczerskiegoobejmująceterenMazowszamiędzyGostyninem,Sochaczewem,Warszawą,Rawą,WarkąiCzerskiem.

StanbadańnaddziejamikapitułypoznańskiejjestbardzoskromnyisięgazaledwielatosiemdziesiątychXIXw.PierwszewybiórczebadaniaprowadzoneprzezJanaKorytkowskiegoopublikowanew1883r.,służącedoopracowaniaskładuosobowegokapitułygnieźnieńskiej,ukazałyczęstełączenieurzędówkanonikówpoznańskichignieźnieńskich5.PogłębionestudiumokresuśredniowiecznegodałWładysławAbrahamwpracypoświęconejorganizacjiKościoławPolsceopubli-kowanejw1893 r.6

PrzełomowyokazałsiękrótkiartykułKazimierzaMiaskowskiego,zawiera-jącyspiskanonikówkatedralnychpoznańskichzlat1525–1532,opublikowanyw1904 r.7.InformacjeokanonikachzawarłrównieżStanisławKarwowskiwpracydotyczącejKościołaśw.JanaJerozolimskiegowPoznaniu8.Marazmbadawczyprze-łamałRobertWeimannw1909r.,wydającdrukiemLiber Receptiones seu installationes dlabiskupstwapoznańskiegozalata1532–18009.NieocenionymukoronowaniembadańnaddziejamikapitułwPolscebyłapracaStanisławaZachorowskiegoRozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich z 1912 r10.Wpełnisyntetyczneopracowanie

3P.Dembiński,Poznańska kapituła katedralna schyłku wieku średnich,Poznań2012. 4J.Nowacki,Dzieje Archidiecezji Poznańskiej,t.2:Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój,Poznań1964,passim. 5J.Korytkowski,Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 do dni naszych,t. 1–4,Gniezno1883. 6W.Abraham,Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII wieku,Kraków1893. 7K.Miaskowski,Kanonicy katedralni poznańscy w latach 1524–1532,PrzeglądKościelnynr.6,(1904),s.276-281. 8S.Karwowski,Komandoryia i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu,RocznikiPTPNnr.38,Poznań1909,ss.1–105. 9R.Weimann,Receptiones seu installations ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathe-dralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800,RPTPN,nr.35(1908),s.1–167. 10S.Zachorowskiego,Rozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich,Kraków1912.

Wstęp 7

zawierająceinformacjeopoczątkachirozwojukapitułjestwzorem,bezktóregożadnapracadotyczącahistoriiKościoławPolsceniemożesięobejść.Mimoprawiewiekuodjejpowstania,pomijającdrobneszczegóły,wynikiprowadzonychbadańwciążpozostająaktualne.

WczasieIwojnyświatowejukazałasięBibliografia ustawodawstwa kapitul-nego w Polsce,opracowanaprzezJanaFijałka,wktórejautorpostulowałkoniecz-nośćprowadzeniadalszychkwerendistudiówdotyczącychPoznania11 . W 1932 r . ukazałasięanalitycznapracaAdamaMościckiego,dotyczącaludnościwdobrachnależącychdokapituły12.Zadziwiafakt,żedoprowadzeniakolejnychbadańpowróconodopieropotrzynastulatach,gdyJózefSzymańskipodjąłsiętegow194513.WtymczasieukazałasięrównieżedycjaLiber Beneficiorum dioecesis Posnaniensis anni 1510autorstwaJózefaNowackiego14.Tensambadaczopubli-kowałw1959r.pierwszytomDziejów archidiecezji poznańskiej,będącystudiumhistorycznymkościołakatedralnegowPoznaniu15.Drugitomukazałsięw1964 r.ipoświęconybyłustrojowiigranicomhistorycznymarchidiecezji.Wdrugimtomieautorinformowałoniedalekimterminieukończeniabadańnaddziejamikapitułykatedralnej,którymmiałbyćpoświęconytomtrzeci,niestety,nigdysięnieukazał.NiemniejpraceNowackiegopozostajenadalkamieniemmilowymdlabadaczyhistoriiKościoławPolsce.Ichsyntetyczna,przekrojowaforma,atakżeszczegółowebadaniazpewnościądługosłużyćbędązawzór.WpoczątkachlatsześćdziesiątychWalerianSobisiakopublikowałbadaniadotyczącelatyfundiumbiskupstwapoznańskiegoodXVIdoXVIIIwieku16 .

InformacjedotyczącehistoriiKościołapoznańskiegoznalazłysięrównieżwopracowaniachogólnych,takichjakKościół w Polsce,podredakcjąJerzegoKłoczowskiegoz1968r.,Historia Kościoła w PolscepodredakcjąBolesławaKumoraiZbigniewaObertyńskiegoz1969r.BolesławKumorzająłsięrównieżbadaniemgranicdiecezjipoznańskiej,publikującwynikiwczasopiśmieArchiwa, Biblioteki i Muzea kościelnewtymsamymroku17.W1971r.wStudiachPrawno-Historycznych

11J.Fijałek,Bibliografia ustawodawstwa kapitulnego w Polsce,[w:]StatutykapitułykatedralnejwłocławskiejzmateriałówprzysposobionychprzezX.B.Chodyńskiego,Kraków1915,s.VIII-CCXXI. 12A.Mościcki,Uwarstwienie ludności wiejskiej w dobrach kapituły poznańskiej w pierwszej połowie XVI wieku,RocznikiDziejówSpołeczno-Gospodarczychnr2(1932),s.113-122. 13J.Szymański,Piętnaście lat badań nad dziejami polskich kapituł katedralnych i kolegiackich (1945–1960),ZNKULt.5(1962),nr1,ss.89–115. 14 Liber Beneficiorum dioecesisi Posnanensis anni 1510, ed. J. Nowacki,Poznań1950,Wyd.ŻródłoweKomisjiHistorycznejPTPN,t.10. 15J.Nowacki,Dzieje Archidiecezji Poznańskiej,t.1:Kościół katedralny w Poznaniu- studium historyczne,Poznań1959;tegoż,Dzieje Archidiecezji Poznańskiej,t.2:Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój,Poznań1964. 16W.Sobisiak,Rozwój latyfundium biskupstwa poznańskiego w XVI do XVIII wieku,Poznań1960. 17B.Kumor,Granice metropolii i diecezji polskich (966–1939),ABiMK18(1969)s.289–352;19(1969)s. 271-351.


MarianFąkaprzedstawiłanalizęprzebieguipostanowieńsynodudiecezjalnegopoznańskiego1642r18.W1981r.JanuszJaskulskiopublikowałwynikiswychbadańnadskłademosobowymkapitułypoznańskiejwXVwieku19.MariaStarnawskaw1989r.podjęłabadanianadskłademspołecznymkapitułypoznańskiejwokresierozbiciadzielnicowego20 .

NowąperspektywębadańotworzyłowydaniedrukiemStatutówpoznańskiejkapitułykatedralnejzlat1298–1763w1995r.21.Wroku2000ukazałasiędrukiempracaKonradaLutyńskiegoKapituła Katedralna w Poznaniu w XVI wieku – organi-zacja i majątek,którazebraławynikidotychczasowychbadańdotyczącychKościołapoznańskiego,przedewszystkimdziękiprzebadanemu,ogromnemumateriałowiźródłowemu,cosprawia,żezasługujenanajwyższeuznanie22.Obejmujeonajedenwiekdziałalnościkapituły,szczegółoweinformacjedotyczącejejczłonkówimajątku,atakżeurzędówkapitulnych.Wtymsamymrokuukazałsięzbiórarty-kułówDuchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesno nowożytnej,podredakcjąAndrzejaRadzimińskiego,ukazującynowąmetodęanalizowaniażyciaklerupoprzezprowadzeniebadańnadgenealogiąipowiązaniamirodzinnymikanonikóworazfunkcjonowaniemelitykościelnej23 .

WtymsamymrokuukazałsięartykułPawłaDembińskiegodotyczącyudziałukanonikówwposiedzeniachkapitułyzapontyfikatubp.UrielazGórki24.GodnauwagijestrównieżpracaKrzysztofaR.Prokopadotyczącabiskupówpomocniczychwdobieprzedtrydenckiej,azawartewniejinformacjeilustrująobrazstosunkówpanującychmiędzykanonikamiabiskupaminieordynariuszmi25 .

Ciekawymiważnym,ajednakniechętnieporuszanymtematemprzezhisto-rykówKościołazająłsięBogumiłSzady,badającprawopatronatuwRzeczypo-spolitej.Wynikiopublikowanew2003r.,wsposóbzwięzłyiklarownyukazałyzwierzchnośćiprzywilejenaddobramikapituł,takżeipoznańskiej26 .

18M.Fąka,Synod diecezjalny poznański z 1642 roku,StudiaPrawno-Historyczne,ATKWarszawa1971,s.153–260. 19J.Jaskulski,Kapituła poznańska w pierwszej połowie XV wieku. Skład osobowy i problematyka badawcza,PTPNSprawozdaniaWNS98(1980),Poznań1981,s.54–58. 20M.Starnawska,O składzie społecznym kapituły poznańskiej w okresie rozbicia dzielnicowego,KH96(1989),s.31–48. 21 Statuta capituli et ecclesiae cathedralis posnaniensis ex annis 1298–1763 wyd. W. Pawelczak,[w:]StudiaimateriałyPWTwPoznaniu,t.15,Poznań1995. 22K.Lutyński,Kapituła katedralna w Poznaniu w XVI wieku – organizacja i majątek,Poznań2000. 23A.Radzimiński,Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej – pochodzenie i funkcjonowanie elity kościelnej,Toruń2000. 24P.Dembiński,Udział prałatów i kanoników w posiedzeniach poznańskiej kapituły katedralnej za ponty-fikatu biskupa Uriela z Górki (1479–1498),RHR.LXVI(2000),s.170–213. 25K.R.Prokop,Biskupi pomocniczy w diecezjach polskich w dobie przedtrydenckiej (2 poł. XIII–1 poł, XVI w.),Kraków2002. 26B.Szady,Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych,Lublin2003.

Wstęp 9

WostatnimczasieukazałysiępośmiertniedwiepraceJózefaNowackiego.Pierwszaznichjestpoświęconasynodompoznańskimwlatach1252–173827,drugato Dzieje seminarium duchownego w Poznaniu w latach 1564-193928 .

W2012rokuukazałosięobszernestudiumprozopograficznedrPawłaDembińskiegodotyczącepoznańskiejkapitułykatedralnejuschyłkuwiekówśrednich.PraceK.LutyńskiegoiP.Dembińskiego,sądziełamigodnymnajwyż-szegouznaniaipowinnybyćkontynuowane.

BrakgruntowniejszychbadańnaddziejamikapitułypoznańskiejwXVIIwieku,wporównaniuzinnymikapitułami,jakwłocławska,krakowska,gnieź-nieńska,inspirujedoichprzeprowadzeniawobliczudośćdobrzezachowanegomateriałuźródłowego.

Skromnajakdotądliczbapublikacjiwymuszanaautorzepracywykonaniepogłębionejanalizymateriałuarchiwalnego.

BadanemateriaływwiększościpochodzązArchiwumArchidiecezjalnegowPoznaniu.ZanajistotniejszydlaomawianegotematunależyuznaćzespółAktaKapituły(CP)liczący54księgi.Wymienioneksięgi,posiadająceformędutki,sągłównymprzejawemdziałańkapituły.Znajdujemywnichopisposiedzeń,listyobecności,sprawozdaniafinansowe,sprawozdaniazodbytychposelstw,informacjeodepiskopatuiordynariusza,sprawysądoweimajątkoweposzcze-gólnychkanonikówokreślanejakoActa sessionum, Acta actorum lub Acta et decreta . Analizaobjęłarównieżksięgiprzywilejów:Liber privilegiorumD–zawierający512wpisówzlat1297–1628(CP 4),Liber privilegiorumE–85wpisówzlat1218–1728,F–225wpisówzlat1629–1659(CP6)orazG–186wpisówzlat1657–1695.KsięgibeneficjówLiber Beneficiorum, erectionum, fundatorum(CP17–CP20).

Ważnymźródłemsąrównieżksięgiregestówzlat1517–1747(CP21–25),księgaLiber Installationumzlat1601–1696(CP83).OsobnymźródłempoddanymszczególnejanaliziejestKsięgaTestamentówTestamentorum I i II 1601–1700(CP 85i86).WażnymelementemjestrównieżksięgaVisitationum Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis et Capituli(CP91),Księgirewizji,RevisionumI1500–1615i1570–1800(CP111iCP112).Kwerendaobjęłarównieżregenstrydokumentówiwypisów(CP21–25)atakżeksięgigranicLimites .

ZzespołuAktBiskupich(AE)naszczególnąuwagęzasługująaktaWawrzyńcaGoślickiego1601–1607(AEXVI–XIX),AndrzejaOpalińskiego(AEXIX–XXIV)JanaWężyka(AEXXVI),MaciejaŁubieńskiego(AE XXVII),AdamaNowodworskiegoiHenrykaFirleja(AEXXVIII),AndrzejaSzołdrskiego(AEXXX–XXXIV),KazimierzaFlorianaCzartoryskiego(XXXVI–XXXVII),WojciechaTolibowskiego(AE XXXIX).Wkilkuprzypadkachzachowałysięrównieżaktaadministratorówsedevacante,

27J.Nowacki,Synody diecezji poznańskiej 1252–1738,Poznań2004. 28J.Nowacki,Dzieje Seminarium Duchownego w Poznaniu w latach 1564–1939,Poznań2007.


JakubaBrzeźnickiego(AEXVII),KaspraHapa(AEXXI),JanaTrach-Gnińskiego(AEXXIX,XXXV),JanaBraneckiego(AEXXXIibrulionXXXIa).WażnymźródłemokazałysięrównieżAktawizytacjiActaVisitationumzlat1598–1790(AV1–17;44).DlaanalizyświęceńkanonikówkwerendaobjęłarównieżActa Sacrorum Ordina-tionumzlat1588–1712(ASO1–6)iksięgiActa Causarumzlat1597–1701(AC 131–181).Przejrzanotakżedokumentypergaminowekapitułykatedralnejzlat1597–1685(DKperg.308–326).

IstotnymelementempracyjestwzbogaceniekwerendyomateriałyArchivio Segreto Vaticano,szczególniezespołySegreteria di Stato della Santa Sede(Lettere dei Vescovi e Prelati vol. 17–21),obejmującezbiórkorespondencjibiskupówzKuriąRzymską,(Ad Limina),DatariaApostolica(Processusvol.16-51),wktórymznaj-dująsięaktaprocesówinformacyjnychbiskupówibiskupówkoadiutorów,atakżeArchivum Rota Romana(Sacrae Rotae Romanae).KwerendaobjęłarównieżcentralnearchiwawPolscetakiejakAGADiinstytucjetj.BibliotekaCzartoryskichwKrakowie,BibliotekaPANwKórnikuczyPAU-PANwKrakowie.

W1918r.staraniemWydziałuTeologicznegoukazałasięksięgawizytacjiAntoniegoOnufregoOkęckiego,którąrównieżzaliczyćnależydonajistotniej-szychźródeł29 .

OsobnymcennymźródłemjestkronikaAccessio Novessima–Kronikaklasztoruoo.benedyktynówwLubiniuspisanaprzezopataKieszkowskiego.

Wpracyzostaływykorzystanerównieżźródładrukowane,wśródktórychnaszczególnąuwagęzasługująwspomnianejużwcześniejStatuta capituli et ecclesiae posnaniesis ex annis 1298–1763,Concilia Poloniaet.7:Synody diecezji poznańskiej i ich statutywyd.,Acta capitulorum Gnesensis,Posnanesis et Vladislaviensis(1408–1530),Receptiones seu installations ad episcopatuum praelaturas et canonicatus ecclesiae catedralis Posnaniensis ab anno 1532 usqe ab anno 1800,Akta synodów różnowierczych w Polscet. IV,Kronikę Jezuitów poznańskich,Akta sejmikowe województwa Poznańskiego i Kaliskiego ed.W.DworzaczkaiM.Zwierzykowskiego,atakżeinnewymienioneiopisaneszczegółowowbibliografii.

Granicadzielącaproblematykępracyukazujedwiepłaszczyzny,pierwszaznichtoukazaniekapitułyjakozamkniętejkorporacji,drugatoukazaniepocho-dzeniaifunkcjonowaniaelitykościelnej,jakąstanowilikanonicykapitułykate-dralnejwPoznaniuiichwpływunażycieipolitykęwregionieiRzeczypospolitej.

ZebraneinformacjeposłużyłydoopisaniaorganizacjiifunkcjonowaniapoznańskiejkapituływXVIIwieku.Analizęrozpocząłemodniewielkiegoszkicudotyczącegodziejówustrojuikształtukorporacjido1600roku.Wmoimprze-konaniu,obszerne,opublikowaneniedawnobadaniadrP.DembińskiegoidrK.

29 Antonii Onuphrii de Okęcie Okęcki epi. Posnanienskis et Varsaviensis supremi Regni cancellarii ecclesiae cathedra lis Visistatio ab Anno 1781 sub Anno 1784 finita,Poznań1918.

Wstęp 11

Lutyńskiegozwalniająmnieodszczegółowegoomawianiategozagadnienia.Rozdziałdrugizawieranajważniejszączęśćpracy,jakąjestotworzenieskładuosobowegokapitułyzuwzględnieniempoznańskichprałaturikanonii.Analiziepoddanezostałytutajtakżeobowiązkiłączącesięzposiadaniemfunkcjiwzgro-madzeniu,dającpoczątekrozważaniomoorganizacjigremium.Wrozdzialetrzecimpostawionezostałypytaniadotycząceprzyjęciadokapituły.Ukazanezostałyproporcjemiędzywpływaminaobsadzaniebeneficjówiprowizjamibiskupów,papieży,prepozytówiadministratorówsedevacante.Poruszonazostałarównieżkwestiaprzepisówiobowiązkówzwiązanychzobejmowaniemprałaturikanonii.Rozdział4poświęconyjestproblematyceświęceń.

Następnie,wrozdziale5,podjętazostałapróbąscharakteryzowaniazbioro-wościduchownychzuwzględnieniempochodzeniaspołecznegoiterytorialnego.Wanaliziezakresuterytorialnegouwzględnionyzostałzarównopodziaładmini-stracyjnyRzeczypospolitejnaprowincje,województwaipowiaty,atakżepodziałorganizacjikościelnejnadiecezje.

Rozdział6poświęconyzostałczynnikomwpływającymnadrogiawansówikarieryduchownejkanonikówiprałatów.

Kolejnedwarozdziaływskazująnaaktywnośćwewnętrznązwiązanązestatutowymfunkcjonowaniemkapituły(zebraniageneralne,partykularneitygo-dniowe)iaktywnośćpozakościelną,przezcorozumiećnależyudziałwTrybunaleKoronnym,sejmiekrajowymisejmikuwojewództwpoznańskiegoikaliskiego.

Pracęzamykapodsumowanieianeksy.AneksIzawierawykazdelegatównasejmkrajowy.AneksIIzawierawykazprałatówikanonikówdelegowanychnasejmikwojewództwpoznańskegoikaliskiegowXVIIwieku.WaneksieIIIprzed-stwienizostalideputacidoTrybunałuKoronnego.AneksIVzawierabiogramywybranychduchownych.Kryteriumwyboru,którymkierowałemsięprzywyborze,byłaprzedewszystkimaktywnośćiudziałwżyciukapituły,obecnośćnaposiedzeniach,delegacjachiposelstwach.AneksVzawieraspisplenipotentów,przezktórychinstalowalisięprepozyci.AneksVIzawierazastawieniezebrańgeneralnychkapituływXVIIwieku.

PracaniniejszapowstałapodkierunkiemPanaProfesoraJanaJurkiewicza,któremuskładamwtymmiejscupodziękowaniazacenneuwagidotyczącemateriipracyimetody.WdzięcznyjestemrównieżPanuProfesorowiMaciejowiSerwańskiemu,PanuProfesorowiMichałowiZwierzykowskiemuorazPanuDoktorowiIgorowiKraszewskiemu,zaokazanąpomoc,uwagiidyskusjenadproblemamijakiepojawiłysięwtrakcieopracowaniatematu.PodziękowaniazażyczliwośćimerytorycznąpomockierujędoJ.M.RektoraPapieskiegoInstytutuStudiówKościelnychwRzymie,księdzaProfesoraHieronimaFokcińskiego.


KwerendęwWatykanieumożliwiłomistypendiumim.KarolinyLanckorońskiejwstyczniu2012roku.

1

Rys historyczny kapituły katedralnej w Poznaniu do 1600 r.

HistoriakapitułykatedralnejwPoznaniusięgaXw.,ainstytucjataodegrałaniezmiernieważnąrolęwdziejacharchidiecezjipoznańskiej.Jejpoczątkównależyszukaćwotoczeniupierwszychbiskupówmisyj-

nychnaziemiachpolskich1.Grupaduchownychotaczającychbiskupatworzyłapresbyterium,któregozadaniembyłoniesieniepomocywliturgiiizarządzaniutworzącejsiędiecezji.PierwsząinformacjęofunkcjonowaniutakiejwspólnotypodałmerseburskikronikarzThietmar,nazywającbiskupapoznańskiegoUngeraPosnaniensis coenobii pastor .2Formułatakapozwaladomniemywać,iżowecoeno-bium(wspólnota,klasztor)byłozalążkiemkapituły.Wobecbardzoskąpegomate-riałuźródłowego,próbęrekonstrukcjidziejówomawianejinstytucjinależyoprzećnapowszechnejpraktycekościelnej,stosowanejwkrajachEuropyZachodniej(szczególniewNiemczech),naktórejwzorowałsięśredniowiecznyKościółpolski.

Wskładpierwszychpolskichkapitułwchodziłgłównieklerświecki,chociażtrudnocałkowiciewykluczyćmożliwośćuczestnictwaduchowieństwazakonnego3 .

1W.Abraham,Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII wieku,Poznań1962,s.176. 2 Thietmari Chroniconed.V.Cl.Joan.M,Lappenberg,J.U.D.ReipublicaeHamburgensistabulario,[w:]Monumenta Germaniae Historica scriptores,t.IIIed.G.H.Pertz,Hannover1839,ks.VIc.43. 3Dyskusjatoczącasięwlatach1880-1912oskładziepierwszychpolskichkapitułdodziśniezostałazakończona,choćzdecydowanawiększośćbadaczyopowiadasięzastanowiskiemS. Zachorowskiego,Rozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich,Kraków1912,s.34.Zob.dyskusję


Pierwsikanonicyprowadzilivita communisprzykatedrze,zgodniezregułąakwi-zgrańską,uznawanąpowszechnienaZachodzie4.Utrzymywanabyłazdóbrwspólnychbiskupstwa.Pierwszepewneinformacjeokanonikachpoznańskichznajdujemywtzw.falsyfikacie lądzkim,wystawionymdlacystersówprzezMieszkaStaregozroku1145r.5,abędącymwrzeczywistościodbiciemstanuz1195r.6 DokumentwymieniawśródświadkówprepozytaStefanaidziekanaCicerada.WpoczątkachXIIIwiekupojawiająsiękanonicyoimionachLambert7,Fabian8,Aro9,Teofil10,Helwik11 .

DonajwybitniejszychjednostektegookresuzaliczyćnależyGotszalka–Baszke,kustoszaikantorapoznańskiego,autoraRoczników kapituły poznańskiej12 . Wopisywanymokresiezauważyćmożnatworzenieścisłychzwiązkówrodówzkapitułą.PrzykłademjestprzypadekzpołowyXIIIwiekukustoszaMikołajazWełnyijegosynaIzajasza,którytakżebyłkanonikiem13,kanonikaMikołajazRogalina,któregosyn,ksiądzJan,dzierżawiłwieśodkapituły14.PrepozytWincenty,późniejszybiskuppoznański,posiadałdwóchsynów15,podobniekanonikBogufał,równieżpóźniejszybiskup,miałsynaJakuba,którybyłzakład-nikiemksięciaŚwiętopełkapomorskiego16.Przykładypowyższesądowodemoporupolskiegośrodowiskakościelnegowobecreformygregoriańskiej,aprzynajmniejświadcząopowolnymjejwprowadzaniu17 .

T. Wojciechowski,O rocznikach polskich X–XV w.,PamiętnikAkademiiUmiejętnościWydz.Filo.Ihist--filozof.,t. IV(1880),s.223in.;S.Smolka,Mieszko Stary i jego wiek,Warszawa1881,s.528;F. Pieko-siński,Jeszcze słowo o dokumencie legata Idziego do klasztoru Benedyktynów w Tyńcu,KH,Lwów1899,t.II,s. 53;K. Potkański,Opactwo w Łęczyckim Grodzie,RozprawyWydz.Hist.-flozof.AkademiiUmiejęt-ności,t. XLIII(1901),s.134;J.Szymański,Biskupstwa Polskie w wiekach średnich. Organizacja i funkcje,[w:] Kościół w Polscet.I,red.J.Kłoczowskiego,Kraków1966,s.199; 4J.Kłoczowski,Vitae communis kleru w XI i XII wieku,RocznikiHumanistyczne,10(1961)z.2,s. 5in.;T.Lalik,Zagadnienie Vitae communis kapituł polskich,[w:]Studia średniowieczne,Warszawa2006,s.495 i n . 5KDWt.I,nr10. 6W.Kętrzyński,Studia nad dokumentami XII wieku,RozprawyWydz.Hist.-flozof.AkademiiUmiejętności,T.26(1891),s.283;M.Starnawska,O składzie społecznym kapituły poznańskiej w okresie rozbicia dzielnicowego,KH,t.96(1989),s.33. 7KDW,t.I,nr74. 8KDW,t.I,nr74. 9KDW,t.I,nr127. 10KDW,t.I,nr170. 11KDW,t.I,nr196. 12K.Jasiński,W kwestii autorstwa Kroniki wielkopolskiej,StudiaŹródłoznawcze,1(1957),s.228. 13M.Starnawska,O składzie społecznym kapituły poznańskiej,s.37. 14KDW,t.I,nr264. 15J.Bieniak,Rozmaitość kryteriów badawczych w polskiej genealogii średniowiecznej,[w:]Genealogia, Problemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średniowiecznym,Toruń1982,s.145. 16 Rocznik kapituły poznańskiej,wyd.B.Kürbis,[w:]Monumenta Poloniae Historica,Warszawa1970,t.VIII,s.40. 17J.Szymański,Kanonikat świecki w Małopolsce od końca XI do połowy XIII wieku,Warszawa1963,s. 363in.

Rys historyczny kapituły katedralnej w Poznaniu do 1600 r. 15

Corazczęstszepojawianiesięimionkanonikówjestwyrazemwzrostuznaczeniakapituły.Byłtowynikzakończeniaprocesubudowaniasiecikapitułjakokorporacji.WXIIIwiekustałysięonepodmiotamiposiadającymiosobowośćprawnąizdolnośćdodziałania18.Wokresietymposiadałyniezależnośćmajątkowąoddóbrbiskupich.Poszczególnekapituły,wtymtakżepoznańska,posiadałystatuty–wewnętrzneprzepisyokreślającestrukturę,podziałobowiązków,zasadyobowiązującewkorporacji.Wydawanieowychstatutównależałodobiskupa,stądukształtowałsiępogląd,iżpierwotnieowezarządzeniabyłydekretamibiskupimi19 .

Obecniedonajstarszychstatutówpoznańskichzaliczanesądwaz1298r.,wydaneprzezbiskupaAndrzejaZarembę20.Natymetapieobsadzaniekanonii,jakiwiększośćpodejmowanychdecyzjileżaławgestiiordynariusza.Przedrokiem1298,jakiponim,zasadniczokanonikówkapitułypodzielićmożnanadwiegrupy,prałatówikanonikówzwyczajnych.DopoczątkówXIVw.dogronaprałatównale-żeli:prepozyt,dziekan,archidiakonpoznański,kantor,kustoszischolastyk(łącznie6członków).Wwynikureformywspomnianegobiskupa,AndrzejaZarembyzarchidiakonatupoznańskiegowydzielonodwadodatkowearchidiakonaty(odXIVw.nazywaneśremskimipszczewskim).Wniedługimczasieutworzonazostałaprałaturadlakanclerzakapituły–liczbaprałaturwzrosłazatemdodziewięciu21,wkolejnościstarszeństwa:prepozyt,dziekan,archidiakonpoznański,kantor,kustosz,scholastyk,archidiakonśremski,archidiakonpszczewskiikanclerz.WwiekXIVwkraczałamając24kanonikówzwyczajnychidziewięciuprałatów(razem33osoby).

Osobnągrupęstanowilikanonicygracjalni–nadliczbowi,posiadającyuposa-żeniezmajątkubiskupa.Tytułtennadawanybyłwwyjątkowychsytuacjach,dlaspecjalniewybranegoduchownegoiwygasałwrazzjegośmiercią.Praktykatakasłużyładowprowadzaniaprzezbiskupówdokapitułyswoichpopleczników.Nadaniabiskupiecanonici gratialeszanikająwkońcuXIIIwiekuwrazzestatutembiskupaJanaNałęcza22 .

Wwynikuzachodzącychprzemianwzrastałapowagakapituły,czegoukoronowaniemstałosięnadanieuprawnieniadozarządzaniadiecezjąsede vacante23 .

18S.Zachorowski,Rozwój i ustrój kapituł polskich,s.55. 19J.Fijałek,Bibliografia ustawodawstwa kapitulnego w Polsce,[w:]Statuty kapituły katedralnej włocław-skiej z mataryałów przysposobionych przez ks. Prałata Stan. Chodyńskiego,Kraków1915,s.CLVIII. 20KDW,t.II,nr778inr780. 21J.Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.II,s.673,Poznań1964,. 22S.Zachorowski,Rozwój i ustrój,s.89. 23J,Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.II,198.


Wśródczłonkówkapitułydominowaliprzedstawicielerodówrycerskich,wywodzącysięzŁodziów24,Nałęczów25,Drogosławiców26,Porajów-Różyców,Dryjów27iPałuków.Udziałmieszczaństwabyłniewielki,zwiększyłsięwwiekuXV,XVIiXVII,gdywysokiefunkcjesufraganówzaczęliosiągaćduchowniwywo-dzącysięzrodzinpatrycjatumiejskiego28 .

WXIVwiekuwładzabiskupanadkapitułązostałaograniczonaprzezprowizjepapieskie.Odpowołanianatronśw.PiotrapapieżaJanaXXIIkuriapapieskasłaładowszystkichkapitułpolskichprowizjenaposzczególnekanonie.Szczególnieuciążliwymizarównodlaordynariusza,jakiczłonkówkapitułbyłyekspektatywy,przezniepapieżnadawałprawodopierwszejwakującejkanoniiswojemukandy-datowizpominięciemnormalnegotrybu(bezzgodybiskupaikapituły)29.Innąformąingerencjipapieskiejbyłyrezerwacjenaopuszczonekanonie30 .

Wroku1362biskuppoznańskiJanVDoliwazLutogniewautworzyłdodat-kowąprałaturęarchidiakonaczerskiego(od1406rokuzwiązanegozkolegiatąśw.JanaChrzcicielawWarszawieinazywanegowarszawskim)31.Łącznieliczbaczłonkówkapitułypoznańskiejwtymokresiewynosiła4632(10prałaturi36kanoniezwyczajne),codawałojejpierwszemiejscewarchidiecezjignieźnieńskiej33 .

Wartorównieżzauważyć,iżwtymokresiemiałymiejscedwaznaczącedlakapitułypoznańskiejwydarzenia.PierwszymznichbyłślubKazimierzaWielkiegozAdelajdą,córkąlandgrafaheskiegowkatedrzepoznańskiejwewrześniu1341 r.,drugimwydarzeniembyłozawaleniesiękatedryok.1355 r.34

Do1407rokukapitułaobradowaławkapitularzu,którymbyłakatedralnazakrystiaśw.Stanisława,aodtegorokupodzieńdzisiejszyobradujewkaplicyśw.Duchaiśw.Anny,obecniepoświęconejSercuJezusowemu35 .

WpoczątkachXVw.relacjemiędzykapitułąabiskupemuległypogorszeniu,cobyłowynikiempolitykiprowadzonejprzezbiskupaStanisławaCiołka36 . Wraz znarastającymkonfliktemwzrastałarolakapituły.Pośmierciordynariuszakapituła

24O.Halecki,Ród Łodziów,MiesięcznikHeraldyczny4(1911),s.116. 25J.Pakulski,Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu,Warszawa1982,s.57in. 26S.Kozierowski,Ród Drogosławiczów,MiesięcznikHeraldyczny6(1913),s.107. 27J.Bieniak,Wielkopolska, Kujawy, ziemie łeczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306,Toruń1969,s.138in. 28J.Kłoczowski,Kler katolicki w Polsce średniowiecznej. Problem pochodzenia i dróg awansu,KH(1981),z.4,s.933. 29S.Zachorowski,Rozwój i ustrój,s.104. 30K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.81. 31J.Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.II,s.37. 32K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.53. 33P.Dembiński,Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich,s.38. 34J.Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.I,s.95. 35J.Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.II,s.675. 36S.Badeni,Stanisław Ciołek biskup poznański,RozprawyWydz.Hist.-Filoz.AkademiiUmiejętności,14(1900),s.372in.


wstyczniu1438r.niepotrafiładojśćdoporozumienia.CzęśćkanonikówwrazzprepozytemWyszotązGórki37idziekanemMikołajemzroduDryjówpoparłakandydatakrólewskiego,dziekanakrakowskiego,MikołajaLasockiego.Drugaczęść,naczelektórejstaładministratordiecezjiJanPellaNiewiesz,archidiakongnieźnieński,poparłaAndrzejazBnina38.ObajelekcizwrócilisiędoStolicyApostol-skiejorozwiązanieproblemu,wwynikuczegobiskupemzostałBniński.Sytuacjatapokazuje,jakważnabyłarównośćgłosówpodczasposiedzeńkapitulnych.Równyvox in capitulostałsięjednymzpodstawowychprawkanoników,usankcjonowanietejzasadyznalazłosięwstatutachkapituływPoznaniu1433 r.39Obecnośćnazebraniachkapitułybyłaobowiązkowa.Obradykapitułpartykularnychodbywałysięcotydzieńwewtorek40,kapitułygeneralneodbywałysięzawszewdzieńpowspomnieniuapostołówśw.PiotraiPawła,29czerwcaiśw.Marcina,12listopada41 .

Dopraw,aleiobowiązkówkanonikówwomawianymokresienależałoodpra-wianiemszykonwentualnejisłużbachórowawniedzieleiświęta.Zaniewypeł-nienieobowiązkówgroziłyznaczącekary,zgodniezestatutemz1479r.byłatoutrataprawadystrybucji,anawetkarypieniężne42.Mimozaostrzaniaprzepisówmoralnośćczłonkówkapitułypozostawiaławieledożyczenia.BiskupAndrzejzBninawobecpowtarzającychsięskandali,wydałnakazusunięciamłodychpodejrzanychkobietzdomówprałatówikanoników43 .

Od1469rokudokapituływprowadzanyzostałopatlubiński.Wakciejegoprzyjęciapowoływanosięnastarodawnyzwyczaj,któryjednakwświetleistnie-jącychźródełniemiałmiejscawcześniej44 .

WzorowoukładałasięwspółpracamiędzyordynariuszemikapitułąnapoluwalkizhusytyzmemwWielkopolsce.Kanonicywystępowalizawszeobokbiskupapodczasprocesówinnowierców–aktawspominająozaangażowaniudwóchjejczłonków,HektoraiJanaTwardowskich45.Zasadniczokorporacjadawałabiskupowiwolnąrękę,zastrzegłajedynie,żepodejrzanioherezjępowinniprzeztydzieńchodzićwspecjalnymstroju,comiałobyćoznakąhańbydlaoskarżonych46 .

37P.Dembiński,Poznańska kapituła katedralna,s.725. 38J.Długosz,Catalogus episcoporum Posnanen, Opera omnia I,Kraków1887,s.511. 39 Statuta capitulorum Gnesnensis et Posnaniensis,wyd.B.Ulanowski,ArchiwumKomisyiprawniczej,5(1897),s.501. 40S.Zachorowski,Rozwój i ustrój,s.163. 41Ibidem,s.170. 42AAP,CP467,k.46–49;CP90,k128,131,149. 43 Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiaticorum selecta,wyd.B.Ulanowski,vol.1:Acta capi-tulorum Gnesnensis, Posnaniensis et Vladislaviensis (1408-1530),[w:]Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia,Kraków1894,t.XIII,nr626. 44AAP,ACIX,s.103. 45M.Mastyńska,Biskup Andrzej z Bnina,Poznań1933,s.12. 46 Acta capitulorum nec non iudiciorum,nr263,s.53.


W1484rokuKazimierzJagiellończykwystosowałmandatdobiskupaUrielaGórki,zakazującywprowadzaniadokapitułyosóbnieszlacheckiegopocho-dzenia.Postanowieniekrólaspotkałosięzopozycjąwewnątrzpoznańskiegokościoła,czegowynikiemstałosięuchyleniemandatunasejmiewPiotrkowie,w1496r.Zgodniezwprowadzonąustawązaistniałamożliwośćwprowadzeniaplebejuszydokapitułypoprzezutworzeniekanoniidoktorskich(doktorteologii,prawaimedycyny).PierwszystatutdotyczącytegozagadnieniawydałbiskupJanLubrańskiw1499r.47SpecjalneprebendydoktorskiepowstałydopierowpierwszejpołowieXVIwieku,od1523r.„fundiJankowo”dladoktorateologii,od1525 r.„fundiKaźmierz”dlakanonikatujurysty,byćmożeod1543r.„fundiPopowo”,przeznaczonedladoktoramedycyny48alezbrakutakowego,otrzymywalijedoktorzyprawa49 .

DlahistoriikapitułypoznańskiejważnymwydarzeniembyłopowołanienatronbiskupiJanaLubrańskiegowdniu21kwietnia1498r.50Powołanyordyna-riuszwywarłznaczącywpływnadziejearchidiecezji.Zjegoinicjatywyw1519r.rozpoczęładziałalnośćAkademia,kształcącawduchuzachodnichszkółrenesan-sowych51.Naczelnąwładzęnadpowołanąakademiąposiadałbiskupikapituła.Zgronakanonikówkatedralnychwyłanianibyliprowizorzy,sprawującynadzórnadszkołą.Kapitulepowierzonorównieżkontrolęnadbudowągmachuprze-znaczonegonainstytucję,czymzajmowałsięnajpierwprokurator,anastępniekapitulni„prefekcifabryki”52.Szybkokanonicyzostalizobowiązaniprzezbiskupadowybudowaniaosobnegodomumieszkalnego,dlaprzybyłegonauczelnięprofe-soraHegendorfera53.OdlatdwudziestychXVIw.przyjęłasięrównieżpraktykawprowadzaniadoktorówprawanakanonięzprzypisanym„fundumKaźmierz”idoktorówteologiiz„fundumJankowo”54 .

Osobnymproblememstało sięutworzenie seminariumduchownegowPoznaniuw1564roku,zgodniezpostanowieniamisoborutrydenckiego55 . Wizjakapitułyibiskupacodopowstaniaseminariumbyłyzgołaodmienne.BiskupniewidziałpotrzebytworzenianowegoośrodkakształcącegoklerykówwobecfaktuistnieniaAkademii,kapitułanatomiastdomagałasięerekcjiseminarium

47AAP,CP467,k.54;CP33,k.1. 48L.Gąsiorowski,Rozprawa wyświecająca historyą zaprowadzenia kanonikatu doktora medycyny przy wszystkich kościołach katedralnych polskich,RPTPN,1(1860),s.317in. 49K.Lutyński, Kapituła katedralna, s.63. 50AAP,ACI,k.163. 51K.Mazurkiewicz,Początki Akademii Lubrańskiego w Poznaniu(1519-1535),Poznań1921,s.5. 52AAP,AC8,k.160;ACIX,k.28,34In. 53AAP,AC9,k.119. 54J.Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t.II,s.680. 55Sess.23c.18ref.


iuposażeniazmieniabiskupiego56.Wwynikusporuod1576rokuzarządsemi-nariumpowierzonokolegiumjezuickiemu(do1619 r.).

Trudnościnastręczałatakżesprawasufraganówpoznańskich,tytularnychbiskupówenneńskich.Mimotego,iżod1469rokukapitułazgodziłasięnawydzie-leniezmajątkubiskupiegouposażeniadlabiskupówpomocniczych,todojejobowiązkównależałozapewnienieimdomumieszkalnego57.W1547rokukapitułazostałaprzezbiskupazmuszonadoprzyjęciawswojeszeregisufraganainadaniamu„fundiOporowo”58.Wpierwszychlatachpostanowienietobyłoprzyczynąsporówznowymipomocnikamiordynariuszy59,wywodzącymisięczęstozducho-wieństwaklasztornego60 .

ZarównowXVI,jakiXVIIwieku,ważnąrolęzaczęłoodgrywaćprawopatro-natunadprebendamikanonii.Głównymipatronamibylipapież,biskup,król,kapituła,atakżerodyszlacheckiefundatorów61.Wistociepatronatsprowadzałsiędoprawaobsadzaniakanoniiprzezpatronów.Biskuppoznańskiposiadałpatronatnadprebendamidziekana,kantora,kustosza,scholastyka,kanclerzaorazkanoniamiGałowo,Rogalin,Dopiewo,Rogoźno,Dalabuszki,Dakowy,Wyskoć,Ostrowo,Przysieka,Spławie,Winiary,Chwałkowo,Łęki62.Zazgodąordyna-riuszaikapitułyobsadzanoarchidiakonatpoznański,śremskiipszczewskiorazkanoniedoktorskie(Kaźmierz,Jankowo,Studzieniec)63.Królzachowywałprawodoobsadzaniaprepozytury,archidiakonatuczerskiego(warszawskiego),koman-doriiśw.Jana,orazkanoniiKrzesiny64.Prepozycikapitulnirościlisobieprawodoustanawianiakanonikówna„fundiŻegowo”,św.Mikołajaiśw.Marcina.Patronatszlacheckinad„fundiLubraniec”sprawowałarodzinaLubrańskich65,zastrzegając,żeustanawianikanonicymająwywodzićsięzroduGodziębów.

56J.Nowacki,L.Piechnik,W.Hozakowski,Dzieje Seminarium Duchownego w Poznaniu w latach 1564-1939,Poznań2006,s.30. 57K.R.Prokop,Biskupi pomocniczy w diecezjach polskich w dobie przedtrydenckiej,Kraków2002,s.313. 58APP,CP38,k.170. 59JedenznajsłynniejszychsporówtoczyłakapitułazbiskupemenneńskimJakubemDziaduskimzw.Pietuch.Kapitułaniechciałazgodzićsię,bymimowprowadzeniagodogronakanoników,miałprawodostroju,któryimprzysługiwał. 60P.Czaplewski,Tytularny episkopat w Polsce średniowiecznej,RPTPN,40(1913),s.93. 61B.Szady,Prawo patronatu w Rzeczypospolitej, s . 52 i n . 62A.Radzimiński,Duchowieństwo kapituł katedralnych,s.203. 63B.Szady, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej,s.164. 64K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.66-67,85-87. 65Ibidem,s.88.

2

Organizacja kapituły katedralnej

Najstarszezasadywspółżyciawkolegiachduchownychwarunkowałyichwewnętrznepodziały.Mechanizmtendotyczyłtakżekapitułkatedral-nych.Wtzw.regule akwizgrańskiej(ok.816r.)znajdujesięrozróżnienie

członkówwspólnotynapraelati–stojącychnaczeleicanonici–członkówzwyczaj-nych1.TensammodelpoprzezNiemcytrafiłdoPolskizapewnenaprzełomieXIiXIIw.Liczbaprałatówikanonikówkatedralnychwdiecezjachpolskichbyłazróż-nicowana.Wokresienowożytnymkapitułakrakowskaposiadała9prałatówi39kanonikówzwyczajnych2,wrocławska7prałatówi33kanonikówzwyczajnych3,gnieźnieńska6 prałatówi31kanonikówzwyczajnych4;wkapitulepoznańskiej,zaliczanejdonajliczniejszych,wświetleLiber beneficiorumz1510r.było10prałatówi35kanonikówzwyczajnych.

Podziałnaprałaturyikanonikaty,oprócztradycyjnegostarszeństwaniedawałżadnejgrupieznaczącychprzywilejów5.Wśródelementówwyróżniającychobiegrupynależywymienićtrzyzasadnicze:strój,któryodwiekówśrednichskładałsięzczarnejsutanny,komży,almucjipopielicowejwrazzkapądonakryciagłowy,

1A.Werminghoff,Die Beschlusse des Aachener Concils im Jahre 816,NeuesArchivderGesellschaftfuralteredeutscheGeschichtskunde27(1901),s.625. 2B.Kumor,Dzieje ustroju Kościoła w Polsce,[w:]Historia Kościoła w Polsce,t.I,Poznań-Warszawa1974,s.108. 3J.Plater,Wrocławska kapituła katedralna w XVIII wieku,Wrocław1998,s.40. 4J.Korytkowski,Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 do dni naszych,t.I,cz.I,s.29. 5K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.37.


określonafunkcjaiprecedencja.Znichnajbardziejgodnąuwagijestprocedencja,polegającanapierwszeństwiezgodnymzpierwszeństwemhistorycznympowoły-waniaprałatur.Wpraktyceżyciakapitulnegosprowadzałosiętodopierwszeństwamiejscnakapitułachgeneralnychipartykularnych.Waktachkapitułypoznańskiejzlat1600–1700(acta sessionum),widocznyjesttakżeukładstarszeństwawobrębieprałatur:prepozyt,dziekan,archidiakonpoznański,kantor,kustosz,scholastyk,archidiakonśremski,pszczewski,archidiakonwarszawski,kanclerz.Kolejnośćkanonikówzwyczajnychzwiązanabyłazestarszeństwemprzyjęciadanegokano-nikadokapituły.

2.1. Prałatury

2.1.1. Prepozyt

Pierwsząinajważniejsząrolęwkapitulekatedralnejodgrywałprepozyt.Posiadałwładzęadministracyjnąnadwspólnymmajątkiemkapitulnym(mensa comunis),kierowałireprezentowałkorporacjęnazewnątrz,przewodniczyłobradomijepodsumowywał.Zgodniezezwyczajemprzysługiwałomurównieżprawoprzy-dzielaniadomówikuriiduchownymrezydującymprzykatedrze6.Namocystatutukapitułypoznańskiejmiałprawoprzewodzićsynodomdiecezjalnymipodsu-mowywaćobradypodczasnieobecnościbiskupa7 . Ius collationisnaprepozyturępoznańskąodpołowylattrzydziestychXVw.posiadałkról8,coznajdujeodbiciewLiber Installationes I i II,gdzieprzyinstalacjiirecepcjiprepozytazaznaczasięad praesentationem SRM .

Wlatach1600-1700funkcjęprepozytapełnili:15III1585–1600rez. StanisławGomoliński9

30X1600–1605rez. SzymonRudnicki10

25IV1605–1609rez. StanisławSieciński11

7XII1609–1625rez. HieronimCielecki12

6AAPCP90,s.29v. 7 Statuta Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis (1298-1774),AAPCP90s.30. 8A.Radzimiński,Duchowieństwo kapituł katedralnych,s.202. 9 Installationes(1532-1601),AAPCP82s.244v;zob.Receptiones seu installationes ad episcopatum, przelaturas et canonicatus Ecclesiae Posnaniensis ab Anno 1532 usque ad Annom 1800,ed.R.Weimann[w:]Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,t.XXXV,Poznań1909,s.61. 10AAPCP82s.295v,Receptiones,s.71. 11AAPCP83s.13v,Receptiones,s.76. 12AAPCP83s.27,Recepctiones,s.79.

Organizacja kapituły katedralnej 23

24III1625–1635rez. AndrzejSzołdrski13

8VI1635–1652(+) ZygmuntCielecki14

2XII1652–1657(+) WojciechGorayski15

19X1657–1667(rez.) AndrzejOlszowski16

16I1667–1671(+) FilipzeSkrzynnaDunin17

27IV1671–1712(+) HieronimWierzbowski18

Najczęstsząprzyczynąrezygnacjizprepozyturypoznańskiejbyłoprzenie-sienienabiskupstwo–StanisławaGomolińskiego19nachełmińskie,SzymonaRudnickiegonabiskupstwowarmińskie20,StanisławaSiecińskiegonaprzemy-skie21,HieronimaCieleckiegonapłockie22,AndrzejaSzołdrskiegonaprzemyskie23 . TendencjatajestzauważalnadopołowylattrzydziestychXVIIwieku.WdrugiejpołowiestuleciajedynieAndrzejOlszowskiwlatach1661–1667łączyłfunkcjęprepozytapoznańskiegoibiskupachełmińskiego,jegorezygnacjęnależyłączyćzuzyskaniempieczęcipodkanclerskiej24.Wświetleaktinstalacji,jedynieFilipDunininstalowałsięstającosobiścieprzedzebranymiczłonkamikapituły.Wszyscyjegopoprzednicyinastępcynaprepozyturzeinstalowanibyliprzezpełnomoc-ników(plenipotentes)25 .

PrepozyciwXVIIwiekuposiadaliprawopatronatukanoniiśw.Mikołaja(Dżegowo–Żegowo),św.Marcina,ŚródkaiGlinka26.Próczobsadykanoniiniebraliaktywnegoudziałuwżyciukapituły,niepojawialisięnakapitułachgeneral-nychipartykularnych.WyjątkamiangażującymisięwdziałalnośćkorporacjibyliAndrzejSzołdrskiiZygmuntCielecki,którzyosobiścieprzewodziliposiedzeniomgeneralnymwpoczątkachpełnieniaswejfunkcji.

13AAPCP83s.67,Recepctiones,s.90. 14AAPCP83s.102,Receptiones,s.95. 15WksiędzeinstalacjiAAPCP83nieumieszczonowpisówzlat1648-1663,możliwejestzatemustaleniewyboruprepozytanapodstawieaktposiedzeńkapitułyCP53s.439,zob.Receptiones,s. 102. 16PodobniejakwprzypadkuGorayskiego,wksiędzeinstalacjinieznalazłsięzapisowyborzeOlszowskiego,informacjęprzekazująaktaposiedzeńAAPCP54s.59,zob.Receptiones,s.105. 17AAPCP83,s.142v,zob.Receptiones,s.111. 18AAPCP83,s.161,zob.Receptiones,s.114. 19Gomolińskiod1591r.byłbiskupemchełmskimzob.ASV,Process.Consist.10f.365;opuściłprepo-zyturępoznańskąprzechodzacw1600r.nabiskupstwołuckiezob.ASV,Process.Consist.11f.425. 20ASV,Process.Consist.11Af.279. 21ASV,Process.Consist.12f.27. 22ASV,Consist.Misc.27f.48. 23Szołdrskiod1633r.byłbiskupemkijowskimzob.ASVProcess.Consist.33f.106,w1635r.objąłbiskupstwoprzemyskiezob.ASVProcess.Consist.33f.1078. 24 Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku- spisy,red.K.Chłapowski,Kórnik1992,s. 112. 25Zobacztabelawaneksie 26B.Szady,Prawo patronatu w Rzeczpospolitej,s.164.


2.1.2. Dziekan

Głównymzadaniemdziekanówkapitułykatedralnejbyłozarządzanieporząd-kiemnabożeństwkatedryinadzorowaniepracniższegokleru.Władzatamiałacharakterjurysdykcyjny27.Wwiekachwcześniejszychzlecanoimrównieżkontro-lowanieobowiązkurezydencjikanonikówczymodXVwiekuzajmowalisięwybieraniprzezkapitułęin gremioprokuratorzy28.Posiadaliprawoinstytucjikanonicznejwikariuszywieczystychprzykatedrze29.Prawokolacjinadziekaniępoznańskąnależałodobiskupadiecezji,choćczasowoposiadałjerównieżkról,atakżepapież30 .

Wlatach1600–1700funkcjędziekanapełnili:26VIII1591–1600 zprezentybiskupiej AndrzejKościelecki31

14V1601–1619 zprezentypapieskiej FabianKonopacki32

28VI1619–1630 zprezentykrólewskiej JakubZadzik33

16XI1630–1631 zprezentybiskupiej WojciechŁubieński34

23V1631–1636 zprezentykrólewskiej MarcinStarczewski35

29XI1636–1660 zprezentybiskupiej AleksanderGłębocki36

31I1650 koadiutoremdziekana zprezentypapieskiej AndrzejJanSzołdrski37

8IV1660–XII1660 zprezentybiskupa AndrzejSwinarski38

20XII1660–I1679 zprezentybiskupa LudwikTolibowski39

16X1679–1701 zprezentybiskupa MikołajŚwięcicki40

26IV1701–1732 StanisławKierski41

27AAPCP90k.30. 28P.Dembiński,Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich,Poznań2012,s.30. 29Pawelczyk,s.18;Lutyński,Kapituła,s.43;P.Dembiński,Poznańska kapituła katedralna,s.30. 30B.Szady,Prawo patronatu w Rzeczpospolitej,s.164,zob.A.Radzimiński,Duchowieństwo kapituł katedralnych,s.203. 31R.Weimann,Receptiones seu installations ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathe-dralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800,RPTPN,35(1908),s.65.(dalejReceptiones) 32 Receptiones,s.72. 33AAP,CP50,s.13;KsięgaInstalacji(InstallationesII1601–1696)CP83,s.49podajewpisoZadzikuz1621roku,zob.Receptiones,s.85. 34AAP,CP83,s.78,Receptiones,s.92. 35AAP,CP51,s.391zob.równieżCP52,s.176.WCP83niewpisanoinstalacjiStarczewskiegonadziekanapoznańskiego,umieszczonojedynieniepełennagłówekzob.CP83,s.85v. 36AAPCP52,s.169,Receptiones,s.95. 37AAPCP53,s.173,Receptiones,s.102. 38AAPCP53,s.199Receptiones,s.108. 39AAPCP55,s.416.Receptiones,s.108. 40AAPCP83,s.191Receptiones,s.118. 41 Receptiones,s.127.


Dziekani,podobniejakprepozyci,niebyliaktywnymiczłonkamikapi-tułypoznańskiej,niebraliudziałuwkapitułachgeneralnychipartykularnych.Obowiązekpowoływaniawikariuszy,wobecczęstejabsencjiprałatówskłaniałkapitułędowyznaczeniazastępcy(substituto decani),pierwszytakiprzypadekmiałmiejscew1631roku,gdyzastępcądziekanazostałkanonikMarcinMoręski42 .

2.1.3. Archidiakon poznański

SobórTrydenckiznacznieograniczyłrolęarchidiakonówwdiecezjach,toteżwrzeczywistościstalisięoniurzędnikamibiskupa,którychgłównymzadaniembyłowizytowanieparafiiiegzaminowaniekandydatówdostanuduchownego.Rolaarchidiakonapoznańskiegowzrastałaotyle,żezwyczajowobyłonsufraganempoznańskimibiskupempomocniczym43.Archidiakonówpoznańskichpowoływanonadrodzekonsensusumiędzykapitułąkatedralnąabiskupem.

Archidiakonipoznańscyzlat1600–1700:27VI1594–1604(+) JakubBrzeźnicki44

30VIII1604–1616(+) AndrzejRychlicki45

2I1617–1626(+) JanTrach-Gniński46

13VII1626–1646(+) ŚwiętosławStrzałkowski47

20X1646–1654(+) WacławWąsowicz48

9III1654–1659(rez.) FeliksMietlicki49

8VII1659–1680(+) WojciechDobrzelewski50

23VII1680–1695(+) FranciszekMielżyński51

8VIII1695–1703(+) MikołajZalaszowski52

42AAPCP51,s.391,414. 43J.Nowacki,Dzieje Archidiecezji Poznańskiej,t.II,s.286. 44AAPCP82,s.275;Receptiones,s.67. 45AAPCP83,s.13;Receptiones,s.76. 46AAPCP83,s.39;Receptines,s.84. 47AAPCP83,s.71;Receptines,s.91. 48AAPCP83,s.128v;Receptiones,s.100. 49WksiędzeinstalacjiniewpisanoinformacjioobjęciubeneficjumprzezMietlickiego,infor-macjeprzekazujeksięgaposiedzieńkapitułyAAPCP53,s.477;Receptiones,s.102.ZgodnieznotatkąMietlickiinstalowałsięprzezplenipotenta,kanonikaWojciechaGrabowskiego.Jakojedynyarchi-diakonzrezygnowałzpiastowaniabeneficjumprzenoszącsięnaopactwoklasztorunorbertynówwWitowiew1659roku. 50AAP,CP54,s.136;Receptiones,s.107. 51AAPCP83,s.194;zob.AAPCP55,s.461v.;Receptiones,s.118. 52AAPCP83,s.244;Receptiones,s.125.


Niemalwszyscyarchidiakonipełniliswefunkcjedożywotnio.Zgodniezzasadąprocedencjioniprowadzilizebraniakapitułgeneralnychipartykular-nychpodczasnieobecnościprepozytówidziekanów.

2.1.4. Kantor

Dozasadniczychfunkcjikantoranależałokierowaniechóremiwybieranieprecen-tora,pierwszegochórzysty,którykażdorazowointonowałresponsoriaiantyfony.Ius collationiskantoriinależałodobiskupaordynariusza.

Kantorzypoznańscy1600–1700:15IV1595–1612(+) AndrzejCzapski53

1612–1614(rez.) AndrzejBaranowski54

30VI1614–1618(+) AdrianŻernicki55

31XII1618–1636(zam.) StanisławKokalewski56

30XII1636–1652(+) WojciechTrach-Gniński57

16II1652–1657(rez.) MikołajOborski58

31XII1657–1659(rez.) WojciechDobrzelewski59

7X1659–1660(rez.) AndrzejSwinarski60

8IV1660–1667(rez.) FilipDunin61

17I1667–1668(+) JacekTarnowski62

29X1668–1680(rez.) FranciszekMielżyński63

23IX1680–1691(+) ZygmuntOtrębosz64

17IX1691–1701(+) AleksanderWitwicki65

29XII1701–1725(+) BernardGodzki66

53AAPCP49,s.395. 54InformacjeopiastowaniubeneficjumkantorapoznańskiegoprzezBaranowskiegopodajejedynieaktinstalacjijegonastępcyAdrianaŻernickiegozob.AAPCP83,s.35v.;Receptiones,s. 82. 55AAPCP83,s.35v.;Receptiones,s.82. 56AAPCP83,s.41v.;Receptiones,s.85. 57StanisławKokalewskizazgodąbiskupaSzołdrskiegodokonałwymianyzkrewnym,kanonikiemWojciechemGnińskimzamieniającfunkcjękantoranafundiJaszkowoAAP83,s.109;Receptiones,s. 102. 58MikołajOborskizostałinstalowanyzapośrednictwemplenipotenta,którymbyłkanonikBenedyktGroblickizob.AAPCP53,s.386.;Receptiones,s.106. 59AAPCP54,s.84.;Receptiones,s.106. 60AAPCP54,s.153;Receptiones,s.108. 61AAPCP54,s.170;Receptiones,s.112. 62AAP83,s.143v.;Receptiones,s.113. 63AAP83,s.154v.;Receptiones,s.118. 64ZygmuntOtręboszinstalowałsięzapośrednictwemplenipotenta,kanonikaJanaKunińskiegozob.AAP83,s.195.;Receptiones,s.121. 65AleksanderWitwickiinstalowałsięzapośrednictwemkanonikawarszawskiegoJanMiankiew-skiegoAAP83,s.219;Receptiones,s.127. 66AAP56,s.501.;Receptiones,s.137.


Wokresieod13VII1615do1618r.,zaczasusprawowaniafunkcjiprzezAdrianaŻernickiegopowołanoper assecutionem cantoriaePiotraBnińskiegokano-nikafundiŁęka.Fakttenspowodowanybyłzpewnościączęstąabsencjąkantora.

2.1.5. Kustosz

Kustoszowipowierzanoopiekęnadskarbcemkapitulnym,wewnętrznymmieniemkatedry,nadzorowaniepracniższejsłużbyliturgicznej,atakżeprze-trzymywanieksiągiprowadzenieewidencjiichwypożyczeń.Wpełnieniuobowiązkówpomagaliprałatowiwicekustosze67.Wanalizowanymokresiewicekustoszywymieniasięgłówniewsprawachzwiązanychzfunkcjonowaniemkatedry.Zdużymprawdopodobieństwemnależyprzyjąć,żezastępcykustosza,mieliprawozatrudniadzwonkówkatedralnych.PotwierdzatoprezentowanieizaprzysiężeniedzwonkówJanKozłowskiegowroku162468iWojciechazChwa-liszewaw162769rokudokonaneprzezJakubazParuszewa.PodobniewlatachtrzydziestychpostąpiłŁukaszzeZgierza,odbierającprzysięgęoddzwonnikaMarcina70.Pomocnicyprałatawybieralirównieżzachrystianina71.Kapitułazobo-wiązywałaichdokontrolinadsłużbąliturgiczną,atakżeporządkiemoficjum,októrympółgodzinywcześniejpowinnyzawiadamiaćkatedralnedzwony72 . Wicekustoszyzobowiązywanorównieżdosprawiedliwegorozdziałuwosku,świecidbałościodobrewino73 .

Wlatach1600–1701kustoszamikapitulnymibyli:5VII1596–1610/5I12(+) ŁukaszWydzierzewski74

5VII1610–1658(+) StanisławWydzierzewski75

15IV1658–1658(+) StanisławKrasiński76

67WtestamentachkanonikówCP85,wIIpołowieXVIIwiekuzamienniestosowanoformęvicekutoszlubpodkustoszy. 68AAPCP51,s.36. 69AAPCP51,s.201. 70AAPCP52,s.17. 71AAPCP52,s.18,CP52,s.429. 72AAPCP52,s.139. 73AAPCP52,s.55. 74DatazakończeniaprzezŁukaszaWydzierzewskiegopełnieniafunkcjikustoszajesttrudnadoustalenia,jakpodajeksięgainstalacjiCP83,s.35papieskąprowizjęnaurządkoadiutorakustodiizprawemnastępstwaotrzymał5VII1610,bratanekkustoszaStanisławWydzierzewskizpowodusłabegostanuzdrowiawuja.Kustoszzmarłjednakdopierow1612r.Niemniejwymieniającobec-nychnakapitułachgeneralnychod1610r.StanisławWydzierzewskiokreślanyjestmianemCustos . Oficjalniegłosnakapituleprzyznanomujednakdopierow9I1612rokuzob.CP49,s.376. 75AAPCP83,s.35;Receptiones,s.80. 76AAPCP54,s.92;Receptiones,s.106.


15VII1658–1667(rez.) KazimierzSzczuka77

4IV1667–1667(+) StefanPilichowski78

12VIII1667–1671(rez.) HieronimWierzbowski79

1VI1671–1671(rez.) JózefBernardZebrzydowski80

11XI1671–1676(rez.) JerzyWojciechDonhoff81

11V1676–1699(rez.) AleksanderKoszanowski82

16II1699–1710(+) AleksanderMaurycySzołdrski83

Funkcjewicekustoszykapitułypełnili84:1577–1606(+) RochzPobiedzisk85

9I1606–1630 JakubzParuszewa86

9III1630–1630(+) WojciechzKostrzyna87

10XI1630–1631(rez.) MaciejOrzełkowic88

7IV1631–1636(rez.) ŁukaszzeZgierza89

12V1637–31VI1649(rez.) MaciejKulczycki90

20VII1649–1676(+) BaltazarKamieniecki91

20VII1676–1678(rez.) BartłomiejMadejski92

21III1678–1688(+) JanBranocki93

11X1688–1699(+) WawrzyniecJózefGorzeniewski94

22XII1699–vicekutosz (?)Karczykiewicz95

77AAPCP54,s.107;Receptiones,s.106. 78AAPCP83,s.146;Receptiones,s.112. 79WierzbowskiinstalowałsięnakustodięzapośrednictwemkanonikaPawłaRaciborskiegozob.AAPCP83,s.149;Receptiones,s.112 80Zebrzydowskiinstalowałsięnakustodięprzezpełnomocnika,kanonikaFranciszkaGostyń-skiegozob.CP83,s.164;Receptiones,s.114. 81Donhoffinstalowałsięprzezplenipotenta,kantoraFranciszkaMielżyńskiegozob.AAP83,s. 167;Receptiones,s.116. 82AAP83,s.177v.;Receptiones,s.126. 83AAPCP56,s.409;Receptiones,s.130.84Notariuszeniepodlegaliinstalacjijakkanonicy,ichlistasporządzonajestnapodstawiezapisówwksięgachCP48–50.

85AAPCP49,s.154.StarowolskibłędniepodajedatęśmierciRochajakorok1606,zgodniezinformacjązapisanąprzyinstalacjijegonastępcyRochnieżyłjużwstyczniu1606zob.Starowolski,Monumenta sarmatorum,s.458;zob.J.Nowacki,Dzieje,t.I,s.645. 86Ibidem. 87AAPCP51,s.322. 88AAPCP51,s.354. 89WicekustoszAAPCP51,s.381;zastępcanotariusza(subsitituto notarii)od1632AAPCP51,s.464. 90AApCP52,s.205. 91PrezentowanyprzezkanonikaJanWolskiegopodczasnieobecnościkustoszaStanisławaWydzierzewskiegoAAPCP53,s.153 92 AAPCP55,s.349v. 93 AAPCP55,s.393. 94 AAPCP56,s.101 95 AAPCP56,s.435.


2.1.6. Scholastyk

Doobowiązkuscholastykanależałonadzorowaniefunkcjonowaniaszkołykate-dralnej,dbanieojejmajątekizabudowania.OdpołowyXVIw.kapitułazobowiązałatakżescholastykadowizytacjiszkołyczteryrazywroku96.Prawokolacjinależałodobiskupachociażczęstooobjęciufunkcjidecydowałaekspektywapapieska.

1VII1596–1611(+) PiotrRusiecki97

21II1611–1614(+) MikołajZiemecki98

16VI1614–1637(rez.) JakubWierzbięta-Doruchowski99

28I1637–1676(+) PiotrCiświcki100

26X1676–1677(rez.) MikołajPopławski101

12VI1677–1710(+) JakubWalewski102

Miejscescholastykówpoznańskichwprocedencjizakantoremikustoszemkatedralnymniebudziłozastrzeżeńwiększościduchownych,wyjątekstanowiprotestacjaJanaStanisławaBruczkowskiego,którydomagałsięmiejscazaarchi-diakonempoznańskim103 .

2.1.7. Archidiakon śremski

ZgodniezzaleceniamiSoboruTrydenckiegoarchidiakonów,wtymtakżeśrem-skiego,dogłównychzadańarchidiakonaśremskiegonależaławizytacjaparafii.WXVIw.podlegałomuosiemdekanatów,codawałookoło133parafii,którenależałowizytowaćraznatrzylubczterylata.

11I1588–1608(+) MarcinKołacki104

25VIII1608–1619(+) KasperHap105

5VIII1619–1626(rez.) ŚwiętosławStrzałkowski106

31VIII1626–1651(+) JanzZalesiaBaykowski107

96 AAPCP90,s.31. 97 Receptiones,s.68. 98AAPCP83,s.30v;Receptiones,s.80. 99AAPCP83,s.35,zob.Receptiones,s.96. 100Instalowałsięprzezpełnomocnika,kanonikaJerzegoGowarzewskiegozob.AAPCP83,s.113;Receptiones,s.116. 101InstalowałsięzapośrednictwemkanonikaFranciszkaCielgowskiegozob.AAP83,s.179v;Receptiones,s.117. 102InstalowałsięprzezkanonikaJanaKunińskiegozob.AAP83,s.184;Receptiones,s.129. 103AAPCP51,s.419. 104 Receptiones,s.63. 105AAPCP83,s.22;Receptiones,s.63. 106AAPCP83,s.49v;Receptiones,s.78. 107AAP83,s.71v;Receptiones,s.102.


23I1651–1657(+) JerzyGowarzewski108

30VII1657–1658(rez.) StanisławKrasiński109

13V1658–1666(rez.) BonawenturaMadaliński110

8II1666–1669(+) JanWolski111

30IX1669–1685(rez.) IgnacyTrach-Gniński112

14X1685–1693(+) PiotrMieszkowski113

23II1693–1697(+) JanRydzyński114

5III1697–1712(+) StanisławSierakowski115

SpośródwymienionychMarcinKołacki,KasperHapiJanBaykowskiposia-dalitytułydoktorskiewdziedzinieprawaiteologii.PonadtoKasperHappochodziłzrodzinymieszczańskiej,wcześniejpełniłjedyniefunkcjękanonikajurystyfundiKaźmierz.

2.1.8. Archidiakon pszczewski

Archidiakonatpszczewskiobejmowałtrzydekanatyobejmujące65parafii,którychwizytowaniemzajmowałsięarchidiakon.W1611rokuinkorporowanofundumGieczdoarchidiakonatu116 .

Archidiakonipszczewscywlatach1600–1700:12X1579–1604(+) FeliksPomorski117

2IV1604–30VIII1604(rez.) AndrzejRychlicki118

12XII1605–1611(rez.) MikołajZiemecki119

18IV1611–1617(rez.) JanTrach-Gniński120

108Instalowałsięprzezplenipotenta,kanonikaBenedyktaGroblickiegozob.AAPCP53,s.313;Receptiones,s.105. 109AAPCP54,s.61;Receptiones,s.106. 110AAPCP54,s.95;Receptiones,s.111. 111AAPCP83,s.140;Receptiones,s.113. 112AAPCP83,s.156v;Receptiones,s.120. 113AAPCP83,s.208v;Receptiones,s.123. 114InstalowałsięprzezkanonikaZalaszowskiegozob.AAPCP83,s.228;Receptiones,s.125. 115AAPCP56,s.356;Receptiones,s.132. 116PrzyczynęprzyłączeniakanonikatuGieczdoarchidiakonatupszczewskiegopodajeCP90k.201:(…) ponieważ w tym archidiakonacie, ze względu na zniszczenie kościołów przez heretyków ma[archi-diakonJanTrach-Gniński-M.P]liczne i trudne wizytacje, zaś dochody rzeczonego archidiakonatu są tak ubogie, że nie wystarczają całkowicie na ten obowiązek. Dlatego czcigodny biskup wraz z kapitułą zgadzają się na inkorporację.(tłumaczenieM.P). 117 Receptiones,s.56. 118AAPCP83,s.11;Receptiones,s.75. 119AAPCP83,s.18;Receptiones,s.76. 120AAPCP83,s.31;Receptiones,s.80.


2I1617–1632(+) StanisławNecz121

29IV1632–1633(rez.) MikołajDunin122

8VI1633–1656(+) JanBranecki123

20III1656–1659(+) WojciechGrabowski124

20IX1659–1681(+) MarianKurski125

9IX1681–1704(+) TeodorKorzeniewski126

Wszyscywymienieniduchowniposiadaliwyższewykształcenie,jedynieMikołajZiemeckiobejmującfunkcjęoświadczył,żewnajbliższychmiesiącachotrzymadoktorat.

2.1.9. Archidiakon warszawski

Zasiadałwkapitulepoznańskiejod1362roku.Archidiakoniwarszawscyniebraliczynnegoudziałuwżyciukapitułypoznańskiej,niepojawialisięczęstonaposiedzeniachkapitułgeneralnychanipartykularnych.OddrugiejpołowyXV wiekustosunekarchidiakonówwarszawskichdokatedryikapitułypoznańskiejrozluźniałsię,oczymświadczyćmożeopieszałośćwosobistyminstalowaniusięwPoznaniu.PełnilioniznaczącąrolęwkapitulekolegiackiejwWarszawie.Częstanieobecnośćnaposiedzeniachgeneralnychsprawiła,żewXVIwiekuwprocedencjikapitulnejwyższemiejsceprzyznanoarchidiakonompszczewskim.Przeciwnowej praktycewystąpiłpodczasinstalacjiJakubWierzbięta-Doruchowskiw1631roku,żądającmiejscaprzewidzianegodokumentemerekcyjnymprałatury,cospotkałosięzezdecydowanymprotestemarchidiakonówśremskiegoipszczewskiego127 . Podobnestaraniaczynilijegonastępcywlatach1644i1660128.OstateczniespórrozwiązałbiskupWojciechTolibowskidekretemwizytacyjnymz1661roku,przy-znającstarszeństwoarchidiakonompszczewskim129 .

Wskładarchidiakonatuwchodziłodziesięćdekanatów(ok.145parafii).Archidiakoniwarszawscywlatach1600–1700:7VII1572–1600(rez.) StanisławFugelweder130

121AAPCP83,s.39;Receptiones,s.84. 122AAPCP83,s.97;Receptiones,s.94. 123AAPCP83,s.98v;Receptiones,s.103. 124InstalowałsięzapośrednictwemMaciejazeZgierzazob.AAPCP54,s.39;Receptiones,s.107. 125AAPCP54,s.150;Receptiones,s.119. 126AAPCP55,s.498v;Receptiones,s.129. 127AAPCP50,s.406. 128Z.Król,Archidiakonat Warszawski,[w:]Szkice do dziejów Archidiecezji warszawskiejred.W.Maleja,Rzym1966,s.45. 129AAPCP93,s.26. 130 Receptiones,s.50.


30X1600–1606(+) JakubHolst131

1606–1614 JanKuczborski132

17IX1614–1616(rez.) JakubWężyk133

5VII1616–1631(rez.) PawełPiasecki134

5V1631–1640(+) JanWierzbięta-Doruchowski135

25III1641–1649(+) PiotrMieszkowski136

4V1649–1659(+) AdamKos137

9VI1659–1663(rez.) MikołajGoski138

11XI1663–1696(+) StanisławŚwięcicki139

16XII1698–1715 StefanRupniewski140

Lepszepoznaniedziejówprałaturyułatwiłabyanalizawizytacjiarchidiakoń-skich,odbywającychsięśredniocotrzylata,alebogatymateriałztychwizytacjispłonąłwpałacubiskupimwWarszawiew1944roku.Szczątkowefragmentyzlat1617–1675zachowanedziękiodpisomks.WładysławaKnopińskiegodotyczągłowniewizytacjiPiaseckiegoiŚwięcickiego,mającharakterspisówinwentarzo-wychmajątkuparafii141 .

Wśródwymienionych,StanisławŚwięcicki,instalującsięnaprałaturępoznańskąbyłrównocześniebiskupemtyt.Spiegensisisufraganemżmudzkim142,podczaspiastowaniabeneficjumzostałbiskupemchełmskimw1676roku143 .

131AAPCP82,s.296;Receptiones,s.71. 132JanKuczborskinieinstalowałsięwkapitulepoznańskiej,mimoponagleńbiskupaikapituły,czerpałjednocześniedochodyzbeneficjum,nieumieszczonogojednakwksiędzeinstalacjizob.CP49,s.238,272.Wlistopadzie1608roku,złożyłobietnicębiskupowiOpalińskiemu,żedokonamożliweszybkoinstalacji,wzamianzacozostałdołączonydogronadelegatównasejmwarszawski,obietnicynigdyniespełniłzob.CP49,s.274,294,305,363,372. 133AAPCP83,s.36v;Receptiones s . 82 . 134AAPCP83,s.37;Receptiones s . 83 . 135InstalowałsięprzezscholastykapoznańskiegoJanaStanisławaBruczkowskiegozob.AAPCp 83,s.88;Reteptiones s . 93 . 136AAPCP83,s.119;Receptiones,s.101. 137AAPCP53,s.121;Receptiones,s.106. 138AAP54,s.133;Receptiones,s.110 139InstalowałsięzapośrednictwemkanonikaKrzysztofaWodzińskiegozob.AAPCP83,s.133;Receptiones,s.110;s.126. 140 Receptiones,s.126. 141W.Knapiński,Notaty do historii kościołów warszawskich,opr.Z.BoczkowskaiJ.Zatey,Warszawa1966,s.219. 142ASV,Process. Consist.50f.604-613v;zob.ASVProcess. Dat.30f.9-13. 143 AVS,Process. Consist.76f.212-221v.


2.1.10. Kanclerz

Zgodniezestatutamikapitułydoobowiązkówkanclerzanależałodbaćoprzy-wilejestareinowe,ichprzejrzystośćipoprawnąformę.Stałnaczelekancelarii,choćodpołowyXVIw.jegozwierzchnictwobyłohonorowe(zpowoduabsencji).Rzeczywistąopiekęnaddokumentamiiksięgamikapitułysprawowałnotariusz,częstopiastującyfunkcjęvicekustosza,w1620rokupowołanowyjątkowozastępcękanclerza(substituito cancelarii)144

Kanclerzewlatach1600–1700:5VI1595–1600(rez.) StanisławRomiszewski145

7VIII1600–1605(rez.) AndrzejŁukomski146

31X1605–1611(+) JanGliński147

13VI1611–1618(rez.) StanisławKokalewski148

7I1619–5VIII1619(rez.) ŚwiętosławStrzałkowski149

12VIII1619–1630(rez.) StanisławJanBruczkowski150

16XI1630–1654(rez.) AnzelmChryzostomRaciborski151

3VI1654–7X1659(rez.) AndrzejSwinarski152

13X1659–1662(rez.) KazimierzOpaliński153

9VI1662–1664(+) FranciszekMielżyński154

1IX1664–1668(rez.) JanTuczyński155

29X1668–1674(+) IgnacyZakrzewski156

18VII1674–16X1679(rez.) MikołajŚwięcicki157

6XI1679–1694(+) WalerianBoczkowski158

144ZastępcąkanclerzawyznaczonyzostałksiądzMadaliński,będącyjednocześniezastępcąarchi-diakonapszczewskiegozob.CP50,s.43. 145 Receptioness.67. 146AAPCP82,s.293v;Reteptioness.70. 147InstalowałsięzapośrednictewmPawłaPiaseckiegozob.AAPCP83s.16;Receptiones,s.76. 148AAPCP83,s.32;Receptiones,s.81. 149InstalowałsięzapośrednictwemarchidiakonapoznańskiegoJanaGnińskiegozob.AAPCP83,s.42;Receptiones,s.85. 150AAPCP83,s.50;Receptiones,s.85. 151AAPCP83,s.80v;Receptiones,s.92. 152InstalowałsięprzezkanonikaMikołajaKożuchowskiegozob.AAPCP53,s.483;Receptiones,s.107. 153InstalowałsięzapośrednictwemkanonikaGabrielaLewickiegozob.AAPCP54,s.153;Recep-tiones,s.109. 154AAPCP54,s.244;Receptiones,s.110. 155AAPCP83,s.135;Receptiones,s.113. 156AAPCP83,s.153v;Receptiones,s.115. 157InstalowałsięprzezkanonikaKrzysztofaWodzińskiegozob.AAPCP83,s.172;Receptiones,s. 118. 158InstalowałsięzapośrednictwemkanonikaJanaKunińskiegozob.AAPCP83,s.192;Receptiones,s . 124 .


13XII1694–1700(rez.) AleksanderSzołdrski159

14IV1700–1704(rez.) WojciechPadniewski160

KanclerstwopoznańskiejużpodkoniecXVIwiekustałosiępraktyczniejużtylkogodnością,acałyciężarpracyifunkcjonowaniakancelariispocząłnabarachkapitulnychnotariuszy161.Zgodniezprzyjętymprawemposiadalioniupraw-nienianotariuszypublicznych162,copodkreślanoczęstoprzyuwierzytelnianiuaktiwpisówdoksiągkapituły.

WXVIIwiekunotariuszamiwkapitulepoznańskiejbyli:1592–1619 StanisławzKrzywinia28VI1619–1620 WojciechSkoraszewski163

28VI1620–1623 JanTrestkowski2VIII1623–1663(+) vicedziekanMaciejzeZgierza164

4I1664–1689(+) WojciechLaktański165

5XII1689–30VI1690 zastępujenotariuszaMarcinLuberskipenitencjarzkatedralny166

30VI1690–po1702 MarcinLubreski,kustoszBMV167

2.2. Kanonie

Drugągrupąduchownych, tworzącychkapitułę,bylikanonicy. Ich liczbauproguXVIw.sięgnęła35.Wjejskładwchodziłytrzyzasadniczegrupy:kano-nicyzwyczajni,posiadającykanoniedoktorskieikanonicyurodzeni.OdXIIIwiekupozostawianobiskupomprawonadawaniakanoniinadliczbowych(super-numeri,gratiales),zktóregopowiekachprzerwykorzystaliŁukaszKościeleckiiJanTarnowski168.PodkoniecXVIIwiekuzdawnegoprawakorzystalirównieżbiskupiStefanWierzbowskiiStanisławWitwicki.Odochodyizabezpieczeniakanonikazobowiązanybyłzadbaćordynariusz.Wstatutachiaktachkapitułypoznańskiejkilkakrotniepojawiasięrównieżcanonicus coecus(kanonik ślepiec)quod

159AAPCP83,s.235;Receptiones,s.126. 160AAPCP56,s.453v;Receptiones,s.129. 161K.Lutyński,Kapituła,s.133. 162A,Gąsiorowski,Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich,Poznań1993,s.26in. 163AAPCP50,s.3.SkoraszewskibyłrównocześnieproboszczemwŁakarzewie. 164AAPCP51,s.24. 165Laktańskibyłwtymczasieprepozytemkościołaśw.MikołajAAPCP54,s.320;CP55,s.1. 166AAPCP56,s.146v. 167AAPCP56,s.158v. 168K.Lutyński,s.70.


iste residens a nemine videbatur169.Byłatokanoniafikcyjna,stworzonadlagroma-dzenianadwyżekzcodziennychdystrybucji,zebranepieniądzeprzeznaczanonakonkretnycel.Nadzórnadkanonią ślepcaod1605rokumiałprokuratorkapituły170 .

2.2.1. Kanonicy zwyczajni

Kanonicyzwyczajninależelidonajwiększejgrupywkapitulekatedralnej.WPoznaniubyłoich31.OstatniakanoniazwiązanazfundacjąbiskupaJanaLubrań-skiegozostałazatwierdzonaprzezlegatapapieskiego21lutego1517roku171.Każdakanoniazwyczajnawiązałasiętzw.„fundum kanonicznym”,któremiałostanowićekonomicznewyposażenieduchownego.Owąprebendęotrzymywałkanonikprzyinstalacjidogronakapitulnegoiodnazwymiejscowościnazwębrałdanykanonia.WXVIIw.spotykamytrzyprzypadkinazywaniakanonikatówinaczejniżnazwąwsi.Byłytokanonikatyśw.Mikołaja,św.Marcinaiśw.Jana(komandoria).Oileustaleniewezwanianienastręczatrudności,ponieważkanonikatpowiązanybyłzkościołemśw.Janaikomandoriąpoznańskichjoannitów,otyleśw.Mikołajaiśw.Marcinanastręczająbadaczomniemałątrudność.ZgodniezteząK.Lutyń-skiegonależyprzyjąć,żeistniałopowiązaniemiędzykościołamiwspominanychświętychaprebendamikanonicznymilubjużwaktacherygowaniakanonikatów,któresięniezachowały,oddawanojewopiekęświętych172.Wskładkanonikatówzwyczajnychwchodziłykanoniefundi:Chwałkowo,Dakowy(Dokowo),Dala-buszki,Dubin(łac. Dupino),Drożyce,Gałowo,Giecz,Glinka,Godziemba,Jaszkowo,Kijewo,Kórnik,Krzesiny,Łęki,Mosina,Nagradowice,Oporowo,Pełczyn,Popowo,Przysieka,Rogalin,Rogoźno,Rokietnica,Spławie,Studzieniec,Śródka,św.Jana,św.Marcina,św.Mikołaja,Tarnowo,Winiary,Wyskoć,Żegrze.

Zniszczeniawywołaneprzezreformacjęikryzysekonomicznydoprowa-dziływXVIIw.dokasacjikanoniiprzeprowadzonejprzezbiskupaAndrzejaOpalińskiego.Wroku1611fundiGieczzostałwłączonydodóbrarchidiakonatupszczewskiego,afundiDalabuszkidoarchidiakonatuśremskiego.Wroku1615fundiGlinka173włączonodoarchidiakonatuśremskiego.Wroku1622zniesionokanonięKijewo,w1630rokuŚródka.BiskupAndrzejSzołdrskiw1645dokonałkasatykolejnychsiedmiu,Nagradowice,Rokietnica,Tarnowo,Żegrze,Kurnik,

169 Statuta caituli cathedralis posnaniensis ex anno 1298-1763,opr.W.Pawelczak,s.134;141. 170Ibidem,s.134. 171Byłotokanonikatfundum Godziemba(wmaterialeźródłowymokreślanymjakoGodziembarum lubPiniarum),któregopatronatnależałdoroduGodziembówimiałbyćpierwotnieprzeznaczonydlawspółrodowców. 172K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.54. 173J.Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.II,s.311.ACXXIIs.435.(1609,1611)


JaszkowoiPełczyn174.WpołowieXVIIwiekuliczbakanonikatówzmniejszyłasięojedenaście.

Znaczącąróżnicąwśródkanonikówpoznańskichbyłfakt,żeoichstarszeń-stwie(gradus senii)decydowałstażwkapitule,aniewiekrzeczywistyczyteżczaspowstaniadanegokanonikatu175.Dogłównychobowiązkówkanonikatówzwyczaj-nychnależałobowiązekrezydencjiprzykatedrze,uczestnictwowzebraniachkapitułyiuczestnictwowmszachkonwentualnych.Ponadtojakinniduchownizobowiązanibylidoodmawianiabrewiarza.Wkolejnejczęścininiejszejpracyudowodnionyzostaniefakt,żeobowiązekrezydencjiiobecnościnakapitułachgeneralnychipartykularnychtraktowanodośćswobodnie.

Wykazkanonikówzwyczajnychwporządkualfabetycznymkanonii.

−kanoniaChwałkowo(kolacjabiskupapoznańskiego):25V1598–1606(+) KasperHerbort176

29V1606–1621(+) JanMiaskowski177

5XI1621–1639(rez.) KasperZaliwski178

22XII1639–1641(rez.) JanSzczawiński179

26VIII1641–1643(+) MikołajKorytkowski180

9IX1643–1667(rez.) JacekTarnowski181

7II1667–1667(rez.) HieronimWierzbowski182

12X1667–1671(rez.) AndrzejZałuski183

11V1671–1671(rez.) JerzyWojciechDenhoff184

11XI1671–1710(rez.) WojciechBardziński185

−kanoniaDakowy(Dokowo)(kolacjabiskupapoznańskiego):12VI1593–1604(rez.) WojciechSłupski186

8III1604–1620(+) KasperMiaskowski187

7III1620–1644(+) SamuelGrabowiecki188

174Ibidem,s.674,zob.AAPCP52,s.718. 175K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.56. 176 Receptiones,s.69. 177 Receptiones,s.77. 178 Receptiones,s.87;s.98. 179 Receptiones,s.98. 180 Receptiones,s.98. 181 Receptiones,s.99. 182 Receptiones,s.112. 183 Receptiones,s.112. 184 Receptiones,s.114. 185 Receptiones,s.114. 186 Receptiones,s.66. 187 Receptiones,s.75. 188 Receptiones,s.86.


24III1644–1649(+) FeliksKrzemieniewski189

25IX1649–1657(rez.) WojciechDobrzelewski190

4I1658–1675(rez.) ZbigniewLanckoroński191

2IX1675–1694(rez.) AleksanderSzołdrski192

1694–1695(rez.) JanTarło193

6VI1695–1703(rez.) BernardGodzki194

−kanoniaDalabuszki(kolacjabiskupapoznańskiego):19VIII1596–1603(zam.)AndrzejGulczewski195

4VIII1603–1617(+) AdamPrzeciszewski196

17VII1617–1620(rez.) JanBruczkowski197

16III1620–1625 JanMadaleński198

12V1625–1630(+) StanisławWalewski199

23XII1630–1634(+) WojciechKozubski200

19VI1634–1636(rez.) WojciechGrabowski201

31XII1636–1650(+) AndrzejRadzewski202

11III1650–1658(+) MikołajKożuchowski203

18VI1658–1660(+) AdamTurski204

22III1660–1668(rez.) IgnacyZakrzewski205

29X1668–1681(rez.) JanKuniński206

10XI1681–1702(+) StanisławŁukomski207

−kanoniaDrożdżyce(kolacjibiskupapoznańskiego)7II1590–1607(+) BartłomiejMłodziejewski208

189 Receptiones,s.99. 190 Receptiones,s.101. 191 Receptiones,s.106. 192 Receptiones,s.115. 193PozsiadałprowizjęnakanonięDokowo,zrezygnowałzniejprzedinstalacją,zob.AAPCP83,s . 242 . 194AAPCP83,s.242,Instalationes,s.124. 195 Receptiones,s.68. 196 Receptiones,s.74. 197 Receptiones,s.84. 198 Receptiones,s.86. 199InstalowałsięprzezAndrzejaGulczewskiegozob.CP51,s.42.;Receptiones,s.91. 200 Receptiones,s.92. 201 Receptiones,s.94. 202 Receptiones,s.96. 203 Receptiones,.s102. 204 Receptiones,s.106. 205 Receptiones,s.107. 206 Receptiones,s.113. 207 Receptiones,s.119. 208 Receptiones,s.65.


7V1607–1620(rez.) AndrzejSzołdrski209

27I1620–1621(+) JanChrabicki210

24XI1621–1636(+) AndrzejZorzewski211

5XII1636–1652(+) PawełKonarski212

9IX1652–1690(+)213 StanisławTrach-Gniński214

15I1691–1695(+) JanOdrowążMieszkowski215

6VI1695–1735(+) MichałRayski216

−kanoniaDubin(Dupino)(kolacjibiskupapoznańskiego)15IX1597–1601(rez.) MateuszLubiński217

8VIII1601–1617/1618(+)MateuszStaręcki218

25I1618–1639(+) StanisławŻukowski219

11V1639–1655(+) StanisławPrzyłęcki220

16IV1655–1660(+) MaciejZapolski221

11X1660–1670(rez.) IgnacyTrach-Gniński222

17II1670–1676(rez.) MikołajPopławski223

1676–1677 MikołajRogaliński224

1III1677–1685(+) SamuelKoboski225

28V1685–1692(rez.) RomanChojecki226

10III1692–1714(rez.) BenedyktRusiecki227

−kanoniaGałowo(kolacjibiskupapoznańskiego)25II1597–1631(+) StanisławGrabia228

209 Receptiones,s.78. 210 Receptiones,s.86. 211 Receptiones,s.87. 212 Receptiones,s.96. 213PośmierciStanisławaGnińskiegozdochodówpłynącychzkanoniikorzystałks.Parczewskizdiecezjiwłocławskiejzob.CP56,s.189. 214 Receptiones,s.102. 215WaktachkapitułybłędniewpisanoprzyinstalacjikanonikatStudzienieczob.CP56,s.189;CP83,s.216v;Receptiones,s.121. 216 Receptiones,s.124. 217 Receptiones,s.69. 218 Receptiones,s.73. 219 Receptiones,s.84. 220 Receptiones,s.97. 221 Receptiones,s.103. 222 Receptiones,s.108. 223 Receptiones,s.113. 224Posiadałprowizjenakanonię,zrezygnowałprzedinstalacjązob.AAP,Instalationes,s.116. 225 Receptiones,s.116. 226 Receptiones,s.120. 227 Receptiones,s.122. 228 Receptiones,s.68.


16VII1631–1637(rez.) JanRomiszewski229

12V1637–1654(rez.) FeliksMietlicki230

20IV1654–1658(rez.) BonawenturaMadaliński231

30VI1660–1664(rez.) PiotrDominikSarnowski232

28VI1664–1677(+) FranciszekBranecki233

28VI1677–1704(+) FranciszekBogusławski234

−kanoniaGiecz(kolacjibiskupapoznańskiego,wcielonaw1611rokudoarchidiakonatupszczewskiego).

12I1585–1611(+1617) MichałSławiński235

−kanoniaGlinka(kolacjibiskupapoznańskiego,wcielonaw1615doarchi-diakonatuśremskiego).

13V1591–1611(+) AdamRybski236

−kanoniaGodziemba(Lubranscianum)(kolacjirodzinyGodziembów-

-Lubrańskich)Zgodniezprzywilejemerekcyjnymkanoniiz1504rokuprawopatronatu

iposiadaniaprebendynależałodokrewnychbiskupaJanaLubrańskiegoiroduGodziembów237;wroku1620przeszłopraktyczniewręcerodzinyOpalińskich238 .

WwiekuXVIIkolatoramiprebendybyliAndrzejOpaliński239,biskupWawrzyniecGoślicki240,JanZygmuntKowalikowski241,ŁukaszOpaliński242,AntoniOpaliński243 .

9V1597–1603(+) StanisławSkoroszewski244

4VIII1603–1605(rez.) MikołajZiemecki245

23V1605–1620(+) JanMyślęcki246

229 Receptiones,s.93. 230 Receptiones,s.97. 231 Receptiones,s.103. 232 Receptiones,s.108. 233 Receptiones,s.110. 234 Receptiones,s.117. 235 Receptiones,s.61. 236 Receptiones,s.65. 237CP33,s.118,138. 238AAPCP50,s.46. 239 Receptiones,s.69; 240CP83,s.4. 241CP83,s.15v. 242CP83,s.44,56v. 243CP83,s.232v. 244 Receptiones,s.69. 245 Receptiones,s.74. 246 Receptiones,s.76.


13I1620–1622(rez.) MateuszKowalikowski247

1VIII1622–1657(+) MarcinKrajewski248

30VI1657–1678(+) StanisławBniński249

11VII1678–1694(+) JanBniński250

24V1694–1743(+) AndrzejBreza251

−kanoniaJaszkowo(kolacjibiskupapoznańskiego,położonawdekanaciekościańskim,skasowanawXVIIIwieku).

20V1586–1611(rez.) StanisławKokalewski252

27VI1611–1619(rez.) ŚwiętosławStrzałkowski253

23IX1619–1626(rez.) JanzZalesiaBaykowski254

28IX1626–1636(rez.) WojciechTrach-Gniński255

30XII1636–1637(+) StanisławKokalewski256

23III1637–1648(+) KasperHanczel-Mokrski257

24VI1648–1660(rez.) FilipDuninzeSkrzynna258

12IV1660–1678(+) SamuelKowalski259

2V1678–1680(rez.) WaleryBoczkowski260

15XI1680–1693(+) MikołajCieciszewski261

1IV1693–1694(rez.) KazimierzGurowski262

13V1694–1702(rez.) PiotrTarło263

−kanoniaKijewo(kolacjibiskupa,skasowanaw1622rokuprzezbiskupaAndrzejaOpalińskiego.położonawdekanacieśredzkim).

12VI1595–1605(rez.) MikołajSławiński264

247 Receptiones,s.86. 248 Receptiones,s.88. 249 Recetiones,s.105. 250 Receptiones,s.117. 251Instalowałsięprzezprokuratora,kanonikaMiałczewskiegozob.CP83,s.232v,Receptiones,s.123. 252 Receptiones,s.62. 253 Receptiones,s.81. 254 Receptiones,s.84. 255 Receptiones,s.91. 256 Receptiones,s.96. 257 Receptiones,s.97. 258 Receptiones,s.101. 259 Receptiones,s.108. 260 Receptiones,s.117. 261 Receptiones,s.118. 262 Receptiones,s.123. 263 Receptiones,s.127. 264 Receptiones,s.67.


14XI1605–1610(rez.) KasperKozielski265

24V1610–1622(kasata) AndrzejHerstopski266

−kanoniaKórnik(kolacjibiskupapoznańskiego)skasowanaw1630roku267 .1583–1601(rez.) StanisławDunin-Wolski268

4VII1601–1614(rez.) SzymonKołudzki269

12V1614–1617(+) AndrzejMierzewski270

17VII1617–1625(+) HieronimZerzyński271

24III1625–1630(kasata)PawełKarski272

−kanoniaKrzesiny(kolacjikrólewskiej,wdekanaciepoznańskim).12III1582–1611(+) MarcinPrzyborowski273

12XII1611–1621(+) HieronimWituski274

11VI1621–1661(+) StanisławSławiński275

12XII1661–1676(+) MikołajSławieński276

11V1676–1678(+) MaciejKrzycki277

10XI1678–1681(rez.) TeodorKorzeniewski278

10XI1681–1686(+) JanKuniński279

10XI1686–1692(rez.) JanWładysławPrzerębski280

12V1692–1697281(+) StanisławPrzerębski282

16XII1697–1730(+) AndrzejDolecki283

−kanoniaŁęki(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatGrodzisk).1III1585–1615(rez.) AdrianŻrenicki284

265 Receptiones,s.77. 266 Receptiones,s.80. 267AAPCP51,s.327;CP52,s.702. 268 Receptiones,s.73. 269 Receptiones,s.73;Instalowanyzprowizjinuncjusza. 270 Receptiones,s.81. 271 Receptiones,s.84. 272RecepcjadekretembiskupaWężykazob.,CP51,s.38;Receptiones,s.90. 273 Receptiones,s.60. 274 Receptiones,s.81;zprowizjiAdministratorasedevacanteKaspraHapa 275 Receptiones,s.87;zprowizjiAdministratorasedevacanteJanaTracha-Gnińskiego. 276 Receptiones,109. 277 Receptiones,s.116. 278 Receptiones,s.117. 279 Receptiones,s.119. 280 Receptiones,s.121. 281PośmierciStanisławaPrzerębskiegoprowizjęnakanonięposiadałStefanRupniewski,zrezy-gnowałzniejpootrzymaniuprowizjinakanonięŻegowozob.Instalationes,s.126. 282InstalowałsięprzezkanonikaZalaszowskiegozob.AAP83,s.226.Receptiones,s.122. 283 Receptiones,s.126. 284 Receptiones,s.61.


13VIII1615–1618(rez.) PiotrBniński285

7V1618–1631 AdrianWielewicki286

5V1631287–1654(rez.) AndrzejSwinarski288

8VI1654–1657(+) ChryzostomRaciborski289

30V1657–1674(+) KrzysztofWodziński290

21V1674–1714(+) FranciszekMagnuski291

−kanoniaMosina(kolacjibiskupiejikapitulnej,wdekanacieBuk).12X1579–1609(rez.) JanPiotrGądkowski292

30VI1609–1613(rez.) JanTrach-Gniński293

18V1613–1620(rez.) JanSkiedziński294

22V1620–1626(rez.) WojciechTrach-Gniński295

9XI1626–1629(+) WładysławSzołdrski296

21V1629–1641(rez.) PiotrMieszkowski297

25III1641–1646(rez.) WacławWąsowicz298

5XI1646–1656(rez.) StanisławNiewiarowski299

20III1656–1657(rez.) StanisławKrasiński300

30VI1657–1702(+) JanMankowski301

−kanoniaNagradowicezniesionaw1645roku(kolacjikrólewskiej,wdeka-nacieŚroda).

14II1569–1603(zamiana) AdamPrzeciszewski302

4VIII1603–1649(+) AndrzejGulczewski303

285 Receptiones,s.82. 286 Receptiones,s.84;zprezentypapieskiej 287InstalowałsięprzezkanonikaAndrzejaHerstopskiegozob.AAPcp51,s.386. 288 Receptiones,s.93. 289 Receptiones,s.103. 290 Receptiones,s.104. 291 Receptiones,s.115. 292 Receptiones,s.57. 293 Receptiones,s.79. 294 Receptiones,s.81. 295 Receptiones,s.87,w1625rokuustanowiłswoimpleinpotenetemkanonikaJerzegoGowarzew-skiegozob.CP51,s.56. 296 Receptiones,s.91. 297 Receptiones,s.91. 298 Receptiones,s.98. 299 Receptiones,s.100 300 Receptiones,s.104. 301 Receptiones,s.105. 302 Receptiones,s.47. 303 Receptiones,s.74.


−kanoniaOporowo(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatKrobia).17VIII1588–1603(+) JerzySułkowski304

20X1603–1609(rez.) WojciechSolikowski305

27VI1609–1636(rez.) JakubPiasecki306

31XII1636–1646(?) AndrzejGrabowski307

26V1646–1652(rez) AndrzejGorayski308

7XII1652–1657(+) JanStrzałkowski309

2VI1657–1664(rez.) FranciszekMielżyński310

27X1664–1680(+) ZygmuntOtrębusz311

15XI1680–1720(rez.) AndrzejPrażmowski312

−kanoniaPełczyn,skasowanaw1622rokuiwłączonadomensa communis kapituły313(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatŚrem).

26VI1581–1610(+) StanisławKluczewski314

30IV1610–1622(kasata) KasperKozielski315

−kanoniaPopowozniesionaw1645roku(kolacjibiskupapoznańskiegoikapituły,dekanatZbąszyń).

4V1573–1604(+) JerzyZadorski316

29III1604–1638(+) AndrzejUbysz317

21V1638–1645(+) WojciechBajkowski318

13XI1645–1645(kasata)WojciechPigłowski319

−kanoniaPrzysieka(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatKościan).9VII1583–1641(+) AdamLeśniewski320

23VIII1641–1657(+) StefanDunin321

304 Receptiones,s.64. 305 Receptiones,s.75;zprowizjinuncjusza. 306 Receptiones,s.79. 307 Receptiones,s.96. 308 Receptiones,s.100. 309 Receptiones,s.102. 310 Receptiones,s.104. 311 Receptiones,s.110. 312 Receptiones,s.118. 313AAPCP50,s.287,366. 314 Receptiones,s.59. 315KasperKozielskipokasaciezostałopatemwWągrowcuzob.CP51,s.44;Receptiones,s.77. 316 Receptiones,s.52. 317 Receptiones,s.75. 318 Receptiones,s.97. 319 Receptiones,s.99. 320 Receptiones,s.60. 321 Receptiones,s.98.


30VI1657–1659(rez.) KazimierzJanOpaliński322

13X1659–1670(+) JanPiątkowski323

10XI1670–1683(rez.) JerzyKazimierzWolff324

22II1683–1711(+) AndrzejMiłoszewski325

28IV1692–1695(+) AleksanderNowowiejski326

3I1695 KazimierzGurowski327

−kanoniaRogalin(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatŚroda).25VIII1596–1604(rez.) StanisławKrzycki328

12IV1604–1616(rez.) JanKrzycki329

19X1616–1636(rez.) AleksanderGłębocki330

3XII1636–1646(rez.) AleksanderJordan331

10IX1646–1661(rez.) JanRóżycki332

30IV1661–1680(+) FranciszekGostyński333

28VI1680–1695(+) AdamMiałczewski334

9V1695–1701(rez.) StanisławKierski335

−kanoniaRogoźno(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatRogoźno).15XI1590–1616(+) JakubZdziarowski336

27VI1616–1648(rez.)WojciechBiskupski337

27VII1648–1660(+) JanSuliński338

3I1661–1667(rez.) StefanPilichowski339

4IV1667–1685(+) PiotrMieszkowski340

22X1685–1690(+) FranciszekDaleszyński341

322 Receptiones,s.105. 323 Receptiones,s107. 324 Receptiones,s.114. 325 Receptiones,s.119. 326 Receptiones,s.122. 327Prezentowanyprzeznuncjusza,alenieinstalowanyzob.Receptiones,s.124. 328 Receptiones,s.68. 329 Receptiones,s.75. 330 Receptiones,s.83;zprowizjiStolicyApostolskiej 331 Receptiones,s.95. 332 Receptiones,s.100. 333 Receptiones,s.110. 334 Receptiones,s.118. 335 Receptiones,s.124. 336 Receptiones,s.65. 337 Receptiones,s.83. 338 Receptiones,s.101. 339 Receptiones,s,108. 340 Receptiones,s.112. 341 Receptiones,s.120.


13II1690– JanDłużewski342

16X1691– StefanWierzbowski343

(?)–1702(+) StanisławRzegonowski

−kanoniaRokietnica(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatOborniki).10V1577–1605(+) WojciechBieganowski344

2IV1605–12XII1605(rez.) MikołajZiemecki345

12XII1605–1616(rez.) PawełPiasecki346

22XI1616–1630(rez.) AnzelmRaciborski347

16XI1630–1645(kasata) PawełRaciborski348

−kanoniaSpławie(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatŚroda).30III1583–1602(+) MikołajBagiński349

1VII1602–1605(rez.) JanGliński350

12XI1605–1623(+) AdamRogaczewski351

27III1623–1651(rez.) JerzyGowarzewski352

9I1651–1651(rez.) MikołajOborski353

11XII1651–1665(+) AleksanderCiosnowski354

31VIII1665–1667(rez.) FlorianRóżycki355

14XI1667–1694(+) JanŁącki356

13V1694–1695(rez) KazimierzGurowski357

28II1695–1712(rez.) BaltazarWilczycki358

−kanoniaStudzieniec(kolacjibiskupapoznańskiegoikapituły,przekształ-conyw1647rokuprzezbiskupaAndrzejaSzołdrskiegowkanonikatdoktorski,dekanatRogoźno).

342 Receptiones,s.121. 343 Receptiones,s.122. 344 Receptiones,s.56. 345 Receptiones,s.76. 346 Receptiones,s.77. 347 Receptiones,s.83. 348 Receptiones,s,92. 349 Receptiones,s.60. 350 Receptiones,s.73. 351 Receptiones,s.76. 352 Receptiones,s.88. 353 Receptiones,s.102. 354 Receptiones,s.102. 355 Receptiones,s.111. 356 Receptiones,s.112. 357 Receptiones,s.123. 358 Receptiones,s.124.


13XII1593–1603(rez.) AdamSwinarski359

9IX1603–1616(+) JakubBrzeźnicki360

14III1616–1647(+) KrzysztofBardzki361

15II1647–1648(rez.) FilipDuninzeSkrzynna362

26VI1648–1666(rez.) JanFranciszekWolski363

22II1666–1667(rez.) PiotrMieszkowski364

4IV1667–1669(+) MarcinPoddębski365

12VIII1669–1696(+) MikołajZalaszowski366

9IV1696–1702(rez.) WacławDrozdowski367

−kanoniaŚródka(kolacjiprepozytakapitułykatedralnej,skasowanyw1630roku,dekanatŚroda).

27VII1593–1623(+) MarcinMirucki368

6IX1623–1630(kasata) JakubCielecki369

−kanoniaTarnowozniesionaw1645roku(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatRogoźno).

28VIII1595–1630(rez.) StanisławRadecki370

2II1630–1630 MarcinRadecki371

24XII1630–1644(+) BaltazarCzyżewski372

20VII1644–1645(kasata) MarcinKatlewski373

−kanoniaWiniary(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatPoznań).4VII1598–1600(+) JakubPrądzewski374

8III1600–7VIII1600(rez.) AndrzejŁukomski375

8VIII1600–1644(+) WojciechWysocki376

359 Receptiones,s.66. 360 Receptiones,s.74. 361 Receptiones,s.83. 362 Receptiones,s.100. 363 Receptiones,s.101. 364 Receptiones,s.111. 365 Receptiones,s.112. 366 Receptiones,s.113. 367 Receptiones,s.125. 368 Receptiones,s.66. 369 Receptiones,s.88. 370 Receptiones,s.68. 371AAPCP51,s.317. 372 Receptiones,s.93. 373 Receptiones,s.99. 374 Receptiones,s.69. 375 Receptiones,s.70. 376 Receptiones,s.70.


25I1644–1662(+) StanisławUwieliński377

16I1651–(koadiutor) StanisławKrasiński378

31VIII1662–1664(+) JanDobrzelewski379

3XI1664–1672(+) JacekChełkowski380

2V1672–1674(rez.) MikołajŚwięcicki381

9VII1674–1681(rez.) FranciszekWąsowicz382

10XI1681–1693(rez.) JanRydzyński383

3VII1693–1721(rez.) KarolPoniński384

−kanoniaWyskoć(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatKościan).8III1563–1624(+) PiotrGwiazdowski385

17IX1624–1648(+) BartłomiejUrbański386

29XII1648–1656(+) WojciechDaleszyński387

2VII1656–1660(+) JanZadorski388

14VII1660–1685(+) FranciszekCielgowski389

5XI1685–1697(rez.) StanisławSierakowski390

5III1697–1704(rez.) StanisławGłowskowski391

−kanoniaśw.Marcina(kolacjiprepozytapoznańskiejkapitułykatedralnej,dekanatPoznań).

23VII1577–1614(+) GabrielWysocki392

30VI1614–1621(rez.) ZygmuntCielecki393

3I1622–1656(rez.) JanCielecki394

20III1656–1661(rez.) LudwikTolibowski395

377 Receptiones,s.99. 378 Receptiones,s.102. 379 Receptiones,s.109. 380 Receptiones,s.111. 381 Receptiones,s.115. 382 Receptiones,s.115. 383 Receptiones,s.119. 384 Receptiones,s.123. 385 Receptiones,s.43. 386Zprezentykrólewskiej,instalowałsięprzezkanonikaJerzegoGowarzewskiegozob.AAPCp 51,s.13;Receptiones,s.90. 387 Receptiones,s.101. 388 Receptiones,s.104. 389 Receptiones,s.108. 390 Receptiones,s.120. 391 Receptiones,s.125. 392 Receptiones,s.56. 393 Receptiones,s.82. 394 Receptiones,s.88. 395 Receptiones,s.104.


13II1661–1661(+) MikołajDunin396

18VII1661–1670(+) GabrielOlszowski397

31III1670–1686(rez.) StanisławŁubieński398

17IV1686–1700(rez.) WojciechPadniewski399

17V1700–1712(+) MikołajBiesładecki400

−kanoniaśw.Mikołaja(Żegowo,Dżegowo)(kolacjiprepozytapoznańskiej

kapitułykatedralnej,dekanatOborniki).9X1568–1603(rez.) HieronimPowodowski401

11VIII1603–1621(+) SebastianŁącki402

31XII1621–1635(rez.) ZygmuntCielecki403

8VI1635–1641(rez.) SamuelSzołdrski404

23VIII1641–1656(rez.) WojciechGrabowski405

20III1656–1676(+) JanCielecki406

10XI1676–1698(+) MaciejPilichowski407

26V1698–1712(rez.) StefanWierzbowski408

−kanoniaŻegrzezniesionaw1645roku.(kolacjibiskupapoznańskiego,dekanatPoznań.

23XII1572–1600(+) MarcinPodoski409

14VII1600–1608(rez.) StefanCharbicki410

2IV1607–1619(+) PiotrMyszkowski411

12VIII1619–1631(+) JanSkiedziński412

11XII1631–1632(rez.) MikołajDunin413

30IV1632–1633(rez.) JanBranecki414

396 Receptiones,s.109. 397 Receptiones,s.109. 398 Receptiones,s.113. 399 Receptiones,s.121. 400 Receptiones,s.126. 401 Receptiones,s.47. 402 Receptiones,s.74. 403 Receptiones,s.88. 404 Receptiones,s.95. 405 Receptiones,s.98. 406 Receptiones,104. 407 Receptiones,s.116. 408 Receptiones,s.126. 409 Receptiones,s.52. 410 Receptiones,s.70. 411 Receptiones,s.78. 412 Receptiones,s.81. 413 Receptiones,s.93. 414 Receptiones,s.94.


8VI1633–1654(+) BartłomiejDuczmiński415

2.2.2. Kanonie doktorskie

OdpierwszejpołowyXVIwiekuwpoznańskiejkapitulekatedralnejfunkcjono-wałydwakanonikatyprzeznaczonedladuchownychpochodzenianieszlachec-kiego.WpełniusankcjonowałatobullapapieżaKlemensaVIICreditiam nobis z 19 grudnia1523r.,wktórejpapieżzgadzałsięnapodłączenieprebenddlakano-nikatówjurystyiteologa.Od1525r.kanoniaKaźmierzprzeznaczonabyładladoktorapraw.Opróczpochodzeniaodkanonikówzwyczajnychodróżniałygorozliczneobowiązki,doktórychnależałprzedewszystkimstałyobowiązekrezy-dencjiprzykatedrze.Ponadtojurystęzobowiązywanodogłoszeniakazańcodrugąniedzielęatakżeorganizowaniaodczytówipogadanekdotyczącychprawa416 .

−kanoniaKaźmierz(kolacjadobiskupaikapitułykatedralnej):12XI1588–1606(+) PiotrLilia417(mieszczanin)–doktorteologiiipraw19VI1606–1608(rez.) KasperHap418(mieszczanin)–doktorteologiiipraw

studiaukończyłwRzymie20X1608–1609(rez.) JanTrach-Gniński419h.Trach–wybranypodwarun-

kiemprzedstawieniadoktoratuwciąguośmiumiesięcy

3X1609–1630(+) MarcjaliszIwanowic420(nieszlachcic)–doktorteologiiukończyłstudiawPawii

23XII1630–1631(rez.) AndrzejChawłos421(mieszczanin)–doktorpraw15XII1631–1636 AleksanderSokołowski422–wybranypodwarunkiem

przedstawieniadoktoratuwciągu18miesięcy9XII1636–1641(rez.) Stanisław Różycki423 – profesor Akademii

Lubrańskiego23XII1641–1649(rez.) JanMarkiewicz424–doktorprawukończyłstudia

wPadwie15I1635

415 Receptiones,s.94. 416AAP,CP90k.119-120. 417 Receptiones,s.64. 418 Receptiones,s.77. 419 Receptiones,s.78. 420 Receptiones,s.79. 421 Receptiones,s.92. 422 Receptiones,s.94. 423 Receptiones,s.95. 424 Receptiones,s.98.


7VI1649–1655(+) BenedyktGroblicki425–profesorAkademiiLubrań-skiego,doktorpraw,studiowałwPadwie15XII1642

12IV1655-1657(+) StanisławŻabiński426–doktorpraw,studiowałwRzymie;dr31VIII1648.

30VI1657-1683(rez.) StefanMoręski427

4V1683-1696(+) KazimierzOsowski428

5III169¬6-1708(+) TomaszSkupiński429

DrugąkanoniądoktorskąbyłakanoniaJankowo,przeznaczonadladoktorateologii.Podobniejakjurystę,obarczonogoobowiązkiemstałejrezydencji,głoszeniacodrugąniedzielękazań,dbałośćoformęwydawanychprzezkapitułędokumentówzgodniezdoktrynąwiary.

−kanoniaJankowo(kolacjabiskupaikapitułykatedralnej):1584–1610(+) Jan Dziekciński430 – doktor teologii Akademii

Krakowskiej6IX1610–1649(+) MarcinMoręski431(mieszczanin)–doktorteologii,

studiowałwIngolsztadzie10V1649–1657(+) JanSobiński432–profesorAkademiiLubrańskiego,

doktorfilozofiiiteologii30VI1657–1683(+) GabrielLewicki433

1683–1696(+) StefanMoręski434

6II1696–1702(rez.) JanGerardWinkens435

2.2.3. Kanonicy urodzeni

Dotzw.kanonikówurodzonychnależelikomandorjoannitówpoznańskichiopatklasztorubenedyktynówlubińskich.JakzauważyłK.Lutyński,istniałymiędzytymikanonikatamizasadniczeróżnice.Komandorjoannitówzaliczanybyłdogronakanonikówzpełniąprawkapitulnych,dlategoteżnazywanybyłkanonikiemśw.

425 Receptiones,s.101. 426AAPCP53,s.18;Receptiones,s.103. 427 Receptiones,s.105. 428 Receptiones,s.120. 429 Receptiones,s.129. 430 Receptiones,s.71. 431 Receptiones,s.80. 432 Receptiones,s.101. 433 Receptiones,s.105. 434AAPCP83,s.207. 435AAPCP83,s.245;Receptiones,s.125.


Jana,natomiastopatlubińskipełniłswąfunkcjęhonorowo.Wbadanymokresie,żadenzkanonikówurodzonychniebrałudziałuwżyciukapituły.

−kanoniaśw.Jana(komandoria):1589–1601(+) MikołajWolski436

9IV1601–1624(+) FeliksWojanowski437

15VII1624–1625(+)BartłomiejNowodworski438

10III1625–1642(+) ZygmuntKarolRadziwiłł439

5II1644–1682(+) JanOssoliński440

5V1682–1685(rez.) HieronimLubomirski1685–1719(rez.) MichałKazimierzPac441

−opacilubińscy(listaustalonanapodstawiewykazuzkronikiklasztoru

lubińskiego):1588–1604 StanisławKiszewski1604–1608(opatkomendatoryjny) JakubŁempicki,kanonikkrakowski1608–1630(opatkomendatoryjny) EustachyWołłowicz,referendarzwielki

litewski.1630–1640(opatkomendatoryjny) MaciejTytlewski1640–1658(opatkomendatoryjny) StanisławMąkowski1658–1679(opatkomendatoryjny) StefanPiasecki1679–1680(opatkomendatoryjny) WojciechDobrzekewski,archidiakon

poznański1680–1685(opatkomendatoryjny) StanisławWojewski1690–1696 Stanisław Święcicki, archidiakon

warszawski1696–1699 HieronimWierzbowski,prepozytkapituły

poznańskiej.1699–1731 AntoniRozdrażewski

2.2.4 Kanonicy nadliczbowi (supernumerari)

1672(+) AndrzejDzierżanowski

436 Receptiones,s.64. 437 Receptiones,s.71. 438 Receptiones,s.89. 439 Receptiones,s.90. 440AAPCP50,s.606. 441AAPCP56,s.21.


25V1672 WojciechKazimierzSztemberg442–proboszczradwanowski18X1673 AleksanderKossowski443–proboszczleszczyński4V1683 FranciszekMiaskowski444–proboszczpyzdrski2III1693 JanOtrębusz445–kanonikłęczycki,proboszcztrąbiński19X1693 Ks.Poklatecki446–kanonikBMVinsummo

442 Receptiones,s.115. 443 Ibidem. 444 Receptiones,s.120. 445 Receptiones,s,123. 446Waktachniepodanoimieniakanonikazob.CP56,s.271v.

3

Przyjęcie do kapituły

Wstąpieniedokatedralnejkorporacjibyłościśleregulowaneprzezprze-pisyprawakanonicznegoistatutyorganizacji.Wyróżnićnależydwazasadniczeetapydecydująceoobjęciufunkcjiprałackiejlubkanonic-

kiej,którewymagajądokładniejszejanalizy.

3.1. ProwizjaJakwykazałP.Dębiński1pierwszymwarunkiemprzystąpieniadokapitułybyłaprowizja,czylinominacjaosobyorazprzekazaniepełniprawdodanegobeneficjum.

Prawonominacji,powiązanezpatronatem,byłozarezerwowanedlaściśleokreślonychpodmiotów,wśródktórychwymienićnależyStolicęApostolską,biskupaordynariuszadiecezji,monarchę,prepozytakapitułyorazprywatnychfundatorów.BadaniemprawapatronatuwPolscezajmowalisięjużwkońcuXIXwiekunajwybitniejsipolscyhistorycykościołatj.WładysławAbracham2,Stanisław

1P.Dębińśki,Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich,Poznań2012,s.53. 2W.Abracham,Organizacja Kościoła w Polsce do polowy wieku XIII,wyd.III,Poznań1962,s.11.


Chodyński3,JanGrzywacz4,AndrzejRadzimiński5atakżeBogumiłSzady6,w2012rokuukazałasięobszernamonografiapóźnośredniowiecznejkapitułypoznańskiejP.Dembińskiego7,wktórejautorszczegółowoanalizujeaktyprawnenadająceprawoobsadzaniakanoniipoznańskichodXIIIdokońcaXVwieku,którewokresienowożytnymnieuległyzmianom,dlategozawłaściweuważamukazanieprak-tycznegofunkcjonowaniaprowizjiipatronatuwXVIIw.

3.1.1. Prowizja papieska

Sobórtrydencki,atakżewynikającazniegoreformakuriirzymskiejpapieżaSykstusaVw1588rokubyływyrazemwzmocnieniaplenitudo potestatisbiskupówRzymunadcałymKościołemKatolickim.Szerzącysięruchreformacyjny,powsta-jącenieustaniegrupyiodłamyheretyckie,zmuszałyprzywódcówduchowychdowiększejkontrolinadkandydatamidowyższychstanowiskifunkcjikościel-nych.Beneficjakonsystorialne(biskupstwa,opactwa)objętezostałybezpo-średniąkontroląpapieżaiśw.konsystorza.Papieskaakceptacjapoprzedzonabyłaproceseminformacyjnym8.Kontrolękandydaturnaniższeurzędykościelne(prałaturyikanonikaty)powierzonoDatariiApostolskiej,któraodtegoczasupełniłafunkcjęorganum mentis et vocis papaelubjaknazywalitowspółcześnioculus papae9.Wedługzałożeńreformatora,odpowiednieorganydiecezjalnetj.biskupiczyoficjałowiepowinni,zgodniezzapisamikonkordatowymidanychpaństwinformowaćStolicęApostolskąowakującychwmiesiącachpapieskich10beneficjach

3S.Chodyński,Konsystorze w diecezji kujawsko-pomorskiej,Włocławek1912,s.25. 4J.Grzywacz,Nominacja biskupów w Polsce przedrozbiorowej,Lublin1960,s.18. 5B.Szady,Prawo patronatu,s.5. 6A.Radzimiński,Duchowieństwo,s.128. 7P.Dembińśki,Poznańska kapituła,ss.54-67. 8H.Fokciński,Wprowadzenie czynności zapowiadania i pisemnej informacji w procedurze nadawania beneficjów na konsystorzach papieskich w XVI wieku,[w:]Informationes,Rzym-Warszawa,1989,z.4,s. 5in.zob.L.Pasztor,Giuda delle fonti per la storia dell’ America Latina,[w:]CollectaneaArchiviVaticani,Vatican1970,s.135.–autorpodajeszerokącharakterystykęidziejefunkcjonowaniainstytucjiKuriiRzymskiej.R.Ritzler,Bischöfliche Informativprozesse im Archiv der Datarie,[w:]RömischeQuartalschrift,n. 50(1955),s . 91 . 9NicolodeRe,La curia Romana – linamenti storico-gudici,CittadelVaticano1998,s.449. 10WRzeczypospolitejzamiesiącepapieskieuważanomiesiącenieparzystenapodstawiekonkor-datuwiedeńskiegoz1448rokuzawartegomiędzypapieżemMikołajemVaFryderykiemIIIwrazzkorektamiwprowadzonymiwbulliCum singularemprzezKlemensaVIIz1525roku.Wświetledokumentupapieżustanowiłprawoobsadyprałaturikanoniinazasadziesześciomiesięcznejalter-natymiędzypapieżemabiskupemdanejdiecezji.FormalniekonkordattanniedotyczyłKrólestwaPolskiego,niemniejpraktykawskazuje,żeprzezepiskopatpolskiuznawanybyłzaaktobowiązu-jący.Zob.A.Radzimińśki,Duchowieństwo,s.184,por.M.D.Kowalski,Proventus,s.34;J.Brzeziński,O konkordatach Stolicy Apostolskiej z Polską w XVI wieku,Kraków1893,s.20.

Przyjęcie do kapituły 55

niekonsystorialnych11.Wpraktyce,jakwykazałK.Lutyński12,odlatsiedemdziesią-tychXVIstulecia,postanowieniarealizowanebyłyzapośrednictwemnuncjusza,któryzmuszonybyłnierazkonsekwentniedochodzićprawpapieskich13 . Dotych-czaswbadaniachnaddziejamikapitułpomijanorolęspecjalnychkomisarzypapieskich(divina providentia papa comissari et specialiter delegati),jedynieK.Lutyńskiprzypisywałimbliżejnieokreślonefunkcjesądownicze.Analizazapisówinstalacyj-nychilistówprowizyjnychwskazuje,żepełnilionifunkcjęwykonawcządecyzjipapieskichnapoziomiewspólnotkatedralnych14 .

ProwizjepapieskiedlapoznańskiejkapituływXVIIwiekustanowiąok.15%wszystkichnominacji,coplasujepapiestwonadrugimmiejscupobiskupieordy-nariuszu.Zwykleaktytemiałyformęzgodynaobjęciewakującegobeneficjumjakrównieżekspektatywy(rezerwacjipoopuszczeniuprzezpoprzednika).NajczęstsząformązdobywaniapapieskichbyłybezpośredniezabiegiczynionewRzymielubununcjusza.

CzęstąokazjądostarańoprzychylnośćpapieskąbyłystudiawItalii,szcze-gólniewRzymie.TaknadziekaniępoznańskąprezentowanyzostałFabianKono-packiw1601roku15,AndrzejOpliański16,MikołajPopławski17 .

NajwiększągrupękanonikówiprałatówposiadającychprowizjęStolicyApostolskiejstanowiąsekretarzekrólewscy,wśródktórychznaleźlisięmiędzyinnymiZygmuntCieleckiw161418,BartłomiejUrbańskiw162419,StanisławPrzy-łęckiw163920,KazimierzSzczuka1658,AleksanderSzołdrskiw169421 . Warto podkreślić,żewlatach1610-1624wśródprezentowanychniemaanijednegoduchownego,wkilkuprzypadkachwakcieinstalacjiznalazłsięzapis,żepropo-zycjain mensibus Santcta Sedis ad presenatationem S.R.M. lub ad presentationem S.R.M. vigorem gratiae Santcta Sedis .

Prawoobsadzaniakanoniikandydatamipapieskimistawałosięnierazprzy-czynąnadużyć.Częstonajednobeneficjumprezentęotrzymywałokilkukandy-datów.W1683roku,porezygnacjiJerzegoWolfazkanoniiPrzysieka,którąopuściłwmiesiącupapieskim,StolicaApostolskaprezentowałaAndrzejaMiłoszewskiego.

11G.B.deLuca,Relatio Romanae Curiae forensis,Roma1673,s.58. 12K.Lutyński,Kapituła s . 83 . 13AAPCP42,s.126;CP82,s.188. 14AAPCP53,s.387. 15 Receptiones,s.72. 16M.Pukianiec,Proces informacyjny biskupa Andrzeja Opalińskiego w 1606,[w:]Trzebadyscypliny–bezniejniedasiępasjiskładniewyrazić–studiazdziejównowożytnych(XVI-XVIIIw.),M.Forycki,A.Perłakowski,F.Wolański(red.),Poznań2012,s.221. 17 Receptiones,s.116. 18 Receptiones,s.82. 19 Receptiones,s.90. 20 Receptiones,s.97. 21 Receptiones,s.124.


Kanoniksprawowałswąfunkcjędośmierciw1711roku,procesującsięzkanoni-kiemJanemBoglewskim,któryotrzymałwtymsamymczasieprezentębiskupią.PorezygnacjiBoglewskiego,prawaswedokanoniiprzysieckiejzgłosiłAleksanderNowowiejski,oficjałkaliski,procesującsięzMiłoszeskimwlatach1692–1695.KolejnymprezentowanymbyłKazimierzGurowskiw1695roku,którzyrównieżotrzymałprawadokanoniiodpapieża.Otym,żeczłonkowiekapitułyniepotra-filirozwiaćtejkwestiiświadczyfaktinstalowanianajednoitosamobeneficjumMiłoszewskiegoiNowowiejskigo.SpórmiędzykompetencjamikuriibiskupiejirzymskiejzakończyłarezygnacjaGurowskiego.PodobnyspórtoczonookanonięRogoźnopośmierciFranciszkaDaleszyńskiegow1690roku.WkolejnychlatachnabeneficjumprezentowanibyliJanDłużewski,StefanWierzbowskiiStanisławRzegowski.ZdarzałysięrównieżprzypadkirezygnowaniaznadanychprzezRzymprawjakwwypadkuMikołajaRogalińśkiego,któryw1677rokuinformował,żezwalaniakanonięDubin22 .

Niekiedyrzymskiekandydaturynatrafiałynazdecydowanysprzeciwpoznań-skichprałatów,którzyumiejętniepotrafiliprzeciągaćczasinstalacji.KanonikStanisławKierski,któryw1699rokuprezentowanybyłnadziekanie,przezniemalczterylataodpieraćmusiałatakikustoszaAleksandraSzołdrskiego.Od1700rokuspórmiałcharakterpublicznychprzepychanekwkatedrze,przedołtarzemgłównym,wktóryzaangażowanibyliwikariusze23.Kierskiobjąłprałaturędopierowczerwcu1702roku24 .

Mniejtrudnościsprawiałykapitulepapieskierezerwacjenakoadiutorówzprawemnastępstwa,którewwiekuXVIIobejmujązaledwiekilaprzypadków.Wsierpniu1601rokuStanisławŚmigielski,kanonikwłocławskiipłocki,zostałkoadiutoremMichałaSławińskiego,piastującegokanonięGiecz.Wakcieinstala-cyjnymzastrzeżonorównież,żedobeneficjumprzywiązanesądochodyzdziesięcinwDębiczach25.Podobnie31stycznia1650roku,AndrzejaJanaSzołdrskiegopowołanodopomocydziekanowiAleksandrowiGłębockiemu26.Niebezznaczeniapozostawałwpływwięzirodzinnychnastaraniaduchownychskorowlipcu1610rokuStolicaApostolskawyraziłazgodęnaobjęciefunkcjipomocnikainastępcykustoszaŁukaszaWydzierzewskiegoprzezjegobratankaStanisława27.Kapitułai w tychsytuacjachpotrafiławykazaćsięopieszałościąwobecrealizacjipostanowieńkuriirzymskiej,skoroAndrzejOpaliński,od1606rokukoadiutorinastępcabiskupaWawrzyńca

22 Receptiones,s.116. 23AAPCP56,s.451. 24 Receptiones,s.127. 25 Receptiones,s.73. 26 Receptiones,s.102. 27 Receptiones,s.80.


Goślickiego,musiałczekaćkilkanaściemiesięcynaprzyznanieprzezkanonikówwpływówzkluczawielichowskiego,nadanychwakciepapieskim28 .

Jakstarałemsięwykazać,zagadnienierealnegowpływupapiestwanaobsa-dzanieniższychbeneficjówkościelnychwymagadalszych,szerokozakrojonychbadań.

3.1.2. Prowizja biskupa

Największywpływ(ponad55%prowizji)naobsadzanieprałaturikanoniipodsiadałbiskup,cowwynikazgenezykapitułykatedralnejjakowspólnotyduchownychwspierającychpomocąordynariusza29.JeszczejakokanonikpoznańskiPawełPiaseckiwrozdzialepiątymwydanejw1611rokuwItaliiPraxis Episcopalispisał:

Imo omnes praebendae Ecclesiae Cathedralis de iure praesumuntur esse simultaneae collationis Episcopi cum Capitulo (…) vel quandoque habent altaernativam collationem Episcopoum et Capitulum ex concordia30 .

Wskazywałtuzpewnościąnapewienstanidealny,niżcodziennąpraktykęrozdawaniabeneficjówprzezordynariuszy.Interesującymzagadnieniem,któreszerzejzostanieomówionewczęścininiejszejpracydotyczącejmechanizmówawansówwkorporacji,byłfaktudzielaniaprowizjinajbliższymkrewnym,współ-pracownikombiskupaiczłonkomjegodworu31 .

Nieanalizowanymdotądzagadnieniembyłokorzystaniezprzywilejówprezentybiskupiejprzezadministratorówin spritualibus i sede vacante.WprzypadkukanoniinadanychprzezKaspraHapa,którywlatach1610–1612pełniłfunkcjezarządcydiecezjipodczaskilkuletniegopobytubiskupaOpalińskiegowItaliiinatereniecesarstwaniemieckiego,możnapodejrzewać,żewszelkieprowizjeudzielanabyłyzawiedząordynariusza.Duchownyjużwcześniejpozostawałnajbliższymwspółpracownikiembiskupa,kanclerzeminadwornymaudytoremjegodworu.BiskupinformowałStolicęApostolską,żeHapjestznimwstałymkontakciekorespondencyjnymiprzekazujeczęstosprawozdaniaostaniediecezjiikleru32.WtymczasieStanisławKokalewskiobjąłprałaturękanclerskąprzy

28M.Zwierzykowski,Andrzej z Bnina Opaliński h. Łodzia (1540-1593). Marszałek wielki koronny i starosta generalny Wielkopolski,[w:]Księgozbiór wielkopolskiego magnata Andrzeja Opalińskiego,A.Wagner(red.),Poznań2011;zob.równieżW.Dworzaczek,Andrzej z Bnina Opaliński,PSB,t.XXIV,Kraków1979,s.78;zob.M.Pukianiec,Proces informacyjny biskupa Andrzeja Opalińskiego w 1606,s.221. 29K.Lutyński,Kapituła,s.67. 30P.Piasecki,Praxis Episcopalis ea quae officium, et potestatem episcopi concernvnt contines…,VenetiiMDCXI,s.506. 31M.Czeppe,Na dworze biskupa Kajetana Sołtyka, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku,E.Dubas-Urwanowiczi.J.Urwanowicz(red.),Warszawa2006,s.229, 32ASV,VescovietPralati,vol.19,f.2-2a.


katedrzepoznańskiej33,jegopoprzedniąkanonięJaszkowootrzymałŚwiętosławStrzałkowski34,apozmarłymMarciniePrzeborowskimfundiKrzesinyotrzyamłHieronimWituski35,wszyscyprovisi per Administratorem.GdyOpalińskiporazdrugiopuściłgranicęRzeczypospolitejwlatachdwudziestychXVIIwieku,ustanowiłzarządcąJanaTrach-Gnińskiego,któryniemalnatychmiastprzeznaczyłkanonięmosińskądlaswegomłodszegobrataWojciecha36.W1621rokuprezentowałtakżenakanonięKrzesinyStanisławaSławieńskiego37 .

WinnymświatlenależyrozpatrywaćprowizjęZygmuntaCieleckiegoz8 VII1635naprepozyturępoznańską,którąpodpisałJanBaykowskiadministratorisufraganpoznański.Jeszczetegosamegodnia,nakanonięśw.Mikołajazprowizjinowegoprepozyta,przyjętyzostałkrewnyustępującegoproboszczaAndrzejaSzołdrskiego,Saumel38.PodobnąpraktykęstosowaliJanBraneckiiHieronimWierz-bowski.Decyzjeadministratorówłączniestanowiąokoło3%wszystkichprowizji.

3.1.3. Prezenta królewska

Pewienwpływnaobsadzaniebeneficjówkatedralnychposialikrólowie.Jakwyka-zaliwswychbadaniachS.Zachorowski,A.Radzimiński,awostatnimczasiedlaPoznaniatakżeP.Dembiński,prawateotrzymywaliwładcynapodstawienadańpapieskichodXIIIdoXVIwieku39.Patronatemkrólewskimobjętebyłydwie,istotnedlafunkcjonowaniakorporacji,prałatury-prepozyturaiarchidiakoniawarszawska.Ponadtoprawoprezentymonarszejrozciągałosięrównieżnaczterykanonie–kanonięKrzesiny,Nagradowice,komandorięśw.Janaiopactwolubiń-skie40.Pozostałościąpotejostatniejbyłoobsadzenieopatamikomendatoryjnymiduchownych,samiwłodarzemonasterubenedyktyńskiegoprzestalibraćudziałwżyciukatedralnymjużwpóźnymśredniowieczu41.Wanalizowanymokresieprezentykrólewskiestanowiąniewieleponad10%,cozasadniczopokrywasięzogólnątendencjąwsiedemnastowiecznejRzeczypospolitej42 .

33AAPCP83 34AAPCP83 35 Instalatioens,81. 36 Receptiones,s.87. 37 Ibidem . 38 Receptiones,s.95. 39S.Zachorowski,Rozwój i ustrój kapituł, s. 98;Radzimiński, Duchowieństwo,s.202;P.Dembiński,Poznańska kapituła katedralna,s.60. 40K.Lutyński,Kapituła,s.86. 41P.Dembiński,s.65. 42B.Szadypodaje,żewświetleprowadzonychprzezniegobadańśredniadlaKrólestwaPolskiegowynosi11,7%zob.B.Szady,Prawo patronatu,s.52.


Większośćzprezentowanychbyłaściślezwiązanazcentralnymiurzędami(szczególniekancelariąkrólewską)idworem.

WXVIIwieku,wokresiepanowaniadynastiiWazówikolejnychkrólówelek-cyjnych,zauważyćmożemyfaktzajmowaniastanowiskwkancelariikrólewskiejprzezlicznychduchownych.Sekretarzekrólewscynależelidowyjątkowejkate-goriiurzędnikówmianowanychbezpośrednioprzezkrólaiodniegozależnych.JakzauważyłM.Korolkomonarchaprzynominacjibrałpoduwagęwwiększymstopniuniżwprzypadkuawansównainnegodnościwiedzę,inteligencję,kulturęosobistąorazszczególniewykształconewjakimśkierunkuumiejętnościkandy-datówmniejsząwagęprzywiązującdopochodzeniaspołecznegoikoligacji43 .

Zadaniapowierzanesekretarzombyłyróżnorakie.Prócztypowejdziałalnościkancelaryjnejuczestniczyliwmisjachdyplomatycznych,kontrolowalizarząddomenykrólewskiej,jakokomisarzekrólarozstrzygalisporywewnętrzne,uczest-niczyli„wgrze”przedsejmowejiczasiesejmujakpisałL.Kieniewicz,zapewniająckontakt(częstonieformalny)międzywładcąaposzczególnymigrupamiposłówisenatorów44 .

Wśródprezentowanychprzezkróladuchownychjedyniedwóchuzyskałotytułsekretarzykrólewskich,będącjużwcześniejwpozsiadaniubeneficjumwPoznaniu.BylitoPawełPiasecki,kanclerzkuriibiskupaWawrzyńcaGoślickiego,któryotrzymałkanonięf.Rokietnica12XII1605roku45,sekretarzemkrólewskimzostałw1612roku46,w1616rokuobjąłarchidiakonięwarszawską47,adziękizada-niompełnionymnadworzezostałbiskupemkamienickim,następniechełm-skimiprzemyskim.DrugimduchownymbyłJerzyAlbrechtDenhoff,kanonikf.Chwałkowood167148,sekretarzkrólewskiod1678roku.PotomekroduDenhofówiOssolińskich,kanonięotrzymałjako16letnimłodzieniec,niemającświęceń.WkolejnychlatachzostałkanclerzemkrólowejMarysieńki,zasłynąłrównieżjako1685biskupkamieniecki;1690biskupPrzemyski;1688kanclerzwielkikoronnyiod1700biskupkrakowski.

Pozostaliczłonkowienominaci,wchwiliprzyjęciadopoznańskiejkapitułymogliposzczycićsiędoświadczeniemwkancelariikrólewskiej.Zdecydowanawięk-szośćwpóźniejszymczasieawansowałalubotrzymywałainnebeneficjakościelne.WyjątkiembyłPiotrCiświcki,scholastykpoznańskiod1637,którypowykonaniumisjidyplomatycznejzleconejprzezWładysławaIV,zostałwRzymie,gdziezawstawiennictwemkrólapełniłrolęreferendarzaSygnaturyStolicyApostolskiej.

43 44L.Kieniewicz,Sekretarze,s.43i44. 45 Receptiones,s.76. 46 Kronika Pawła Piaseckiego, biskupa przemyślskiego, ed. J. Bartoszewicz,Kraków1870,s.XVI. 47 Receptiones,s.83. 48 Receptiones,s.114.


W1603rokudoszłodozamianybeneficjówmiędzyAndrzejemPrzeciszew-skimkanonikiemfundiNagradowiceiAndrzejemGulczewskimfundiDala-buszkiprezentowanymprzezbiskupa.Głównymcelemzamianybyłopodniesieniedochodówduchownegowyznaczonegoprzezkróla,skorow1645rokukanonianagradowicka,zpowoduniskichdochodówzostałazniesionadecyzjąSzołdr-skiego49.PowołującsięnatęzamianękancelariakrólewskaprezentowałanaDalabuszki18VI1658rokuAdamaTurskiego50,apojegośmierci,podczasmisjidyplomatycznejwBerlinie,IgnacegoZakrzewskiego51 .

3.1.4. Prezenta prepozyta

Genezaprawprepozytówpoznańskichniejestdokońcaznana,niemniejzprzy-wilejówobsadzeniakanoniikorzystaliodXIVwieku52.DoprebendobjętychprawempatronatunależałykanonieGlinka,Św.Marcin,ŚródkaorazŻegowo(zwanerównieżkanoniąśw.Mikołaj)53.ZarównoGlinaiŚródkabyłybeneficjaminajsłabiejuposażonymi,dlategojużodpołowyXIVwiekuwymienianesąjakoprebendyprzeznaczonedopołączeniazinnymi54.Zpewnościątegopowodu,atakżewwynikudecyzjiSoboruTrydenckiego,któryzabraniałłączeniakanoniiiprałaturwjednejkapitule,biskupOpalińskipodjąłdecyzjęowłączeniuGlinkidouposażeniaarchidiakonatuśremskiego1615roku55.Podobniew1645rokupostąpiłbiskupAndrzejSzołdrski,włączająckanonięŚródkadomajątkuwspól-negokapituły56 .

Prepozycinajczęściejprezentowalinabeneficjaczłonkówswoichrodzin,zapewniająckrewnympierwszystopieńawansuwkościelnejkarierze.HieronimCieleckiwprowadziłtądrogądokapitułybratankówZygmuntaw1621roku57 iJanaw1622roku58.PodobniepostąpiłprepozytAndrzejOlszowski,prezentującbratankaGabrielaw1661roku59iHieronimWierzbowskiwobecbratankaStefanaw1698roku60 .

49AAPCP52,s.710. 50 Receptiones,s.106. 51 Receptiones,s.107. 52T.Lalik,Zagadnienie,s.431;K.Lutyński,Kapituła,s.86,P.Dembiński,Poznańska kapituła,s.66. 53 Receptiones,s.65,66,88,82,88,105,109,113,121,126,47,74,95,98,116. 54P.Dembiński,Poznańska kapituła,s.67. 55J.Nowacki,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.II,s.311;AAPCP48,s.435.(1609,1611) 56AAPCP52,s.710. 57 Receptiones,s.88. 58 Ibidem . 59 Receptiones,s.109. 60 Receptiones,s.126.


Kanoniesłużyłyrównieżkrewnympoznańskichbiskupów,gdyWojciechGorajskiprezentowałbrataordynariusza,LudwikaTolibowskiegow1656roku61 czy instalowanyZygmuntCielecki,SamuelaSzołdrskiego62.Podobniejakwwypadkuprawprzysługującymbiskupom,wstosunkudoproboszczówkatedralnychobowiązywałytzw.miesiącepapieskie,zarezerwowanedlaStolicyApostolskiej.Przywilejpapieskizostałwykorzystanytylkoraz,wroku1686gdykanonięśw. MarcinaobjąłWojciechPadniewski63 .

3.1.5. Prezenta kanonii Lubrańskich seu Godziembów (Lubraniec)

Zgodniezaktemerekcyjnymkanoniiz1504roku,fundatorMikołajLubrański,bratbiskupapoznańskiegozastrzegłsobieprawoobsadzeniabeneficjumprzezczłonkówswojegorodu64.ZasadyfundacyjnejniedotrzymałbiskupWawrzyniecGoślickiprezentującnakanonięwsierpniu1603rokuMikołajaZiemeckiego65 . Byłotojednakrozwiązanieczasowe,gdyżpośmierciBieganowskiegow1605roku,ZiemeckidziękiprezenciebiskupiejotrzymałkanonięRokietnica,aparęmiesięcypóźniejzostałarchidiakonempszczewskim.WpozostałychprzypadkachduchownychzalecaliKowalikowscyiOpalińscy66 .

3.1.6. Wybór Kapituły

PewneprawonaobsadzaniebeneficjówposiadałaodXVIwiekukapitułaingremio.ZgodniezbulląpapieżaLeonaXEtis ex debito pastoralis officiizdnia14listopada1513rokuwydanądlaGniezna,Krakowa,Włocławka,PłockaiPoznania,wybórarchidiakonówspośródduchownychmającychwyższewykształcenie,nastę-powaćpowiniennadrodzekonsensusumiędzybiskupemiczłonkamikapituły67 . Wpraktyceoznaczałotowybórspośróddwóchprzedstawionychprzezbiskupakandydatów.JakwykazałK.LutyńskiwXVIwieku,przywilejkilkakrotniestał

61 Receptiones,s.104. 62Krewnypoprzedniegoprepozytapoznańskiego,któryotrzymałbiskupstwokijowskienanastępniepoznańskie,zob.Receptiones,s.95. 63 Receptiones,s.121. 64K.Lutyński,Kapituła,s.87. 65 Receptiones,s.74. 66 Receptiones,s.76,86,88,105,117,123. 67K.Lutyński,Kapituła,s.88.


sięprzyczynąsporówmiędzybiskupami,pragnącymiwprowadzićnabeneficjumswoichkandydatówakanonikami,broniącymiswychpraw68 .

Katedrapoznańskabyłaświadkiemsporówwczasiewyborunaarchidia-konaśremskiego,MarcinaKołackiegow1587roku,doktorapraw,domownikaStanisławaReszki,faworytakapituły,wobeckandydaturyTomaszaKopińskiegopromowanegoprzezbiskupa69.WwiekXVIIkapituławkraczałazwypracowanymidrogamikompromisu,ponieważaktainstalacjiiposiedzeńnieujawniająsporówikłótni,wskazującnaczęsterozwiązaniekompromisowe.

Kanonicypozostawalinieugięciwobeckoniecznościposiadaniaprzezarchidiakonówstopninaukowych.Wgrudniu1605wybieranonaarchidiakonapszczewskiegoMikołajaZiemeckiego,podwarunkiemuzyskaniaprzezduchow-negodoktoratuwnajbliższymczasie70.NastępcaZiemckiego,JanTrach-Gnińskiprzyinstalacjiobiecałotrzymaćtytułwciągunastępnegoroku71.W1632MikołajDunindeklarowałpotrzebęośmiumiesięcykoniecznychdlaprzeprowadzeniapromocjidoktorskiej72,zrezygnowałzarchidiakoniidokładnierokpóźniej,niedotrzymawszyzobowiązania73.JanBraneckiwybranywczerwcu1633otrzymałodkapitułyosiemnaściemiesięcynauzupełnieniewykształceniaipodkoniectegookresuokazałprzedkapitułąświadectwouzyskaniastopniazobogapraw74 . DoktoratunieposiadałMaciejMarianKurski,któryobjąłarchidiakoniępszczewskąpoWojciechuGrabowskimw1659roku75.TrudnedoustalaniajestwykształcenieHieronimaWierzbowskiego,ostatniegoarchidiakonapszczewskiego,instalowa-negowXVIIwieku.Podobnepostępowałakapituławobecarchidiakonaśrem-skiego,obligującŚwiętosławaStrzałkowskiegodouzyskaniadoktoratuzteologiilubprawawciąguroku,liczącodsierpnia1619roku76.Osiemnaściemiesięcyprzy-znanezostałow1657rokuStanisławowiKrasińskiemu77.Analogiczneprzykładyznajdujemydlapozostałycharchidiakonii.

Kanonicyiprałaciposiadalirównieżwpływnaobsadzeniekanoniidoktor-skichjurystyiteologa.Wtymwypadkupapieżzalecałbulląz1525rokuwybórcum consilio capituli ipsius Ecclesiae78.DotyczyłototrzechbeneficjówfundiJankowo,Kazimierziod1647Studzieniec.Wybór,podobniejakwwypadkuarchidiakonii,

68 Ibidem,s.90. 69AAPCP46,s.252;H.Barycz,Polacy na studiach w Rzymie,s.198. 70AAPCP83,s.18v. 71AAPCP83,s.80. 72AAPCP83,s.98. 73AAPCP83,s.98v. 74ASV,Processus Consistoriales,vol.51,ff.54-62/;AEXXVIII,s.1inn. 75AAPCP54,s.150,152.Zob.K.Kantak,Sylwetki bernardynów poznańskich – dwaj sufragani – Maciej Kurski (1660-1681),[w:]Kronika Miasta Poznania nr.3,Poznań1929,s.186. 76AAPCP83,s.49v;Receptiones,s.85. 77AAPCP83,s.61;Receptiones,s.106. 78AAPDK249.


polegałnaelekcjijednegospośródnominatówwskazanychprzezbiskupa.Kapi-tułaczęstowybieraładuchownychzwiązanychzAkademiąLubrańskiego,oczymświadcząinstalacjeBnedyktaGroblickiego79,StanisławaŻabińskiego80,JanaSobiń-skiego81,StanisławaRóżyckiego82.Dyskusyjnypozostajefaktustanowieniakano-nikatuStudzienieckanoniądoktorskądladoktoramedycy.Praktykawskazuje,żekilkakrotniepowoływanonańdoktorówpochodzenianieszlacheckiego.DoktoremmedycynybyłjedynieWacławDrozdowskiinstalowanyw1696roku83,resztaduchownychposiadaławykształcenieprawniczelubteologiczne84 .

3.2. Instytucja kanonicznaKolejnymetapemdoobjęciabeneficjumkapitulnegobyłouzyskanieinstytucjikanonicznejodwładzykościelnej.Wsprawachdotyczącychkapituływładzatakanależaładobiskupa.Wzdecydowanejwiększościwypadkówordynariuszcedowałswójprzywilejnawyznaczonegoduchownego–najczęściejoficjałalubwikariuszageneralnego85.WXVIIwieku,zpoleceniabiskupainstytucjiudzielalirównieżsufragani.ZobowiązkuotrzymaniainstytucjibiskupiejzwolnienibyliduchowniposiadającyprowizjęStolicyApostolskiej86 .

Siedemnastowiecznapraktykawskazuje,żeprezentowanynabeneficjumosobiścielubprzezprokuratoraprzedstawiałlistinstytucyjnypodczasinstalacji87 . Etaptenkończyłsięuzyskaniemprzezkandydataius ad rem88 .

3.3. Recepcja, instalacja i habilitacjaPospełnieniuwyżejopisanychwarunkówzgodępowinnawykazaćkapituła,którazachowywaławpełniprawodoprzyjmowaniadoswegogronaosób,któreotrzymałyjużinstytucjekanonicznąodzwierzchniejwładzy89.Jakzauważył

79 Receptiones,s.101. 80 Receptiones,s.103. 81 Receptiones,s,101. 82 Receptiones,s.95. 83AAPCP83,s.247. 84ZobaczinstalacjeJanaWolskiego(Receptiones,s.101),PiotraMieszkowskiego(Receptiones,s. 111),MikołajaZalaszowskiego(Receptiones,s.113). 85W.Góralski,Prowizja kanoniczna w kapitule katedralnej w Płocku do XVI wieku,CzasopismoPrawno--Historyczne,t.XXXI(1979),z.2,s.173;P.Dembiński,Kapituła,s.68. 86S.Zachorowski,Rozwój kapituł,s.85. 87PraktykadotyczyniemalwszystkichzapisówinstalacjiwksiędzeAAPCP83. 88S.Librowski,Kapituła katedralna włocławska – zarys dziejów i organizacji,Włocławek1948,s.37. 89S.Zachorowski,Rozwój,s.85.


P. DembińskijużwXVwiekubyłtoetapformalny,gdyżnieprzyjęcieprzezgremiumkandydata,posiadającegoinstytucjękanonicznągroziłokapitulesuro-wymikaramizekskomunikąwłącznie90.Odprzyjmowanegożądanoudowod-nieniaszlachectwadobabkimacierzystej,święceń,atakżewykształceniadlakanonikatówdoktorskich.Zaznaczyćjednaknależy,żetylkowyższeświeceniadawałymożliwośćwejściawpełnieprawkanonickich,innepozwalałyjedyniewyznaczyćprokuratora,którybędziespełniałobowiązkizakleryka91.WXVIIwieku,niewprowadzonozasadniczychzmianwobecformyiaktuinstalacji,bazującnapraktycestosowanejwpoprzednimstuleciu.Przyjmowany,zobowią-zanybyłprzyjąćipotwierdzićznajomośćstatutówkapitulnychzeszczególnymzachowaniemtajemnicyobrad92.Następnie,zgodniezpostanowieniemSoboruTrydenckiegoibulliPiusaIVIniunctum nobisz1564roku,odbieranoodkandydatawyznaniewiarylubprzysięgęnaewangelię.Doodebraniuprzysięginastępowałoobjęciekatedralnegoołtarza,miejscawstalliorazwyznaczonegomiejscawkapi-tularzu.Czynnościprzeplatanebyłyśpiewempsalmówiczytaniemewangeliiśw.Łukasza(Łk.11,27)93.Nowoprzyjętyzobowiązanybyłdouiszczeniaopłatyinstalacyjnejwwysokości10grzywien94.WnoszenieopłatuproguXVIIwiekuprzebiegałonatyleopieszale,żenakapitulegeneralnejśw.Marcinaw1610rokuostrzegano,żeopóźnieniamogąstaćsięprzyczynąpozbawieniauprawnień95 . Zgodniezstatutemz1602rokupodpisanymprzezbiskupaGoślickiego,zarównoinstalowany,jakikanonikstarającysięonabycieprawdowsiprestymonialnych,powinienrezydowaćprzynajmniejtrzymiesiąceprzykatedrzepoznańskiej96 . Pełnięprawkanonickichdawałahabilitacjakanoniczna,polegającanaśpiewaniupierwszejmszykonwentualnej;czyniłaonakanonikazdolnymdootrzymaniaprestymoniumikurii97 .

Całośćprocedurybyłarozciągniętawczasie.Analizaokresu,jakiupływałodinstalacjidohabilitacjiwskazuje,żezregułybyłotoodkilkumiesięcydorokuidłużej.Każdyprzypadekwymagałbyodrębnejanalizy.MaciejKrzycki,byłinstalowanydokapituły11V1676rokunafundiKrzesiny,habilitacjidokonał25VIII1676roku98,kanclerzWalerianBoczkowskiinstalowanybył6XI1679rokualehabilitacjidokonałdopieronakapituleśw.Marcinawnastępnymroku.Ponad

90P.Dembisńki,Poznańska kapituła,s,68;M.Czyżak,Kapituła katedralna w Gnieźnie w świetle metryki z lat 1428-1448,Poznań2003,s.41. 91Schneider,Domkapitel,s.224. 92AAPCP90,s.71. 93AAPCP90,ss.71-73v. 94AAPCP90,s.24. 95W.Pawelczak,Statuta capituli,s.138. 96AAPCP90,s.229;zob.W.Pawelczak,Statuta capituli,s.131. 97S.Liborowski,Kapituła,s.39. 98AAPCP55,s.373v.


trzylatapotrzebowałnatokanonikJanRydzyński,habilitowanydopierow1684roku99.Takistanrzeczymusiałbyćspowodowanywielomaczynnikamitakimijakkumulacjabeneficjum(związanazobowiązkiemrezydencjiprzyróżnychkate-drach),małailośćkuriiprzypoznańskiejkatedrzedlakanonikówrezydującychtylkoczasowoorazstosunkowomałedochodywporównaniuzprebendamiwGnieźnie,KrakowieczyWłocławku.

Innymcharakteremcieszyłasięinstalacjakomandorówśw.Jana,przypomi-nając,jaksłuszniezauważyłK.Lutyński,ingresbiskupi100.Komandorprzybywałdodrzwikatedrykonno,wzbroi,stojącnaczeleprocesjizkościołaśw.Jana.Podczasaktuobejmowaniabeneficjumkomandoranazywanoobrońcąwiary,kapitułyicałegoKościołaKatolickiego101 .

99AAPCP55,s.597. 100K.Lutyński,Kapituła,s.100. 101PrzepisydotycząceinstalacjikomandorazachowałysięwksiędzeinstalacjiCP83,ss.248-249.

4

Święcenia kanoników poznańskich

Problematykasakramentówświęceńkapłańskichczłonkówpolskichkapitułkatedralnychpozostajewśródbadaczybiałąplamą.WostatnimczasieopublikowanazostałaKsięga Egzaminów do Święceń w diecezji gnieźnieńskiej

z lat 1563-16031,obejmującaspisycałegoduchowieństwa(nietylkodiecezjalnegoalerównieżzakonnego),przygotowywanajestrównieżpodobnapublikacjadladiecezjiwrocławskiej.

Obowiązekprowadzeniaspisówduchownych,którymudzielonokolejnychsakramentówpotwierdziłSobórTrydencki(1545-1563).Podczassiódmejsesjisoboruuchwalonoprawodotycząceduchownychzajmującychwyższastanowiskakościelnewtymrównieżkanonie:

Osobymianowanedoobjęciawładzywwiększychkościołachmająobowiązekprzyjąć

święceniawokresieustalonymwprawie,bezmożliwościprzedłużeniategookresu

powyżejsześciumiesięcy.2

Przezpojęcieokres ustalony w prawienależyrozmiećokrestrzechmiesięcyoczyminformowałypoprzedniesoborypowszechne3 .

1BibliothecaJagiellonicaFontesetStudiat.XVI,Księga egzaminów do święceń w diecezji gnieźnień-skiej z lat 1563–1603.Opr.Z.Pietrzyk,Kraków2008. 2DokumentySoborówPowszechnycht.IV/1(1511–1870),[sesjaVII:II,roz.9]op.A.BaronH. Pietras,s.371. 3Por.SobórChalcedoński,Kan.XXV(DSP1,247);synodwRavennie(877),Kan.1i2(Mansi17,337);IvozChartres,DecretumV,136;PanormiaIII,11;DecretumGratianiD.C.cap.1(325).


Sobórwskazywałrównież,żepodczaswakatunastolicybiskupiejnienależyudzielaćpozwolenianaświecenia:

Kapitułykościołówniemogąpodczaswakowaniastolicy,przezrokoddniazaist-

nieniawakatu,udzielaćpozwolenianaświęceniaanilistudymisyryjnegoalbojakto

niektórzynazywają„rewerendy”,aninamocyzasadogólnegoprawa,aniwoparciu

ożadenprzywilej,anizwyczaj,komuśktoniejestdotegozobowiązanyzracjibene-

ficjumprzyjętegolubmającegobyćprzyjęte.Wwypadkuwykroczeniakapituła

podlegaćbędzieinterdyktowikościelnemu,aosobatakwyświęcona,jeżeliposiada

niższeświęcenia,niebędziesięcieszyćżadnymiprzywilejemstanuduchownego,

zwłaszczawzakresiesprawkryminalnych.Natomiastgdybyposiadaławyższeświę-

cenia,wtedymocąsamegoprawazostajezawieszonawwykonywaniuczynności,

stosowniedouznaniaprzyszłegoprzełożonego.4

Wkwestiiświęceńudzielnychprzezordynariuszadiecezjiwskazujerozdziałjedenastywspomnianejsesji:

Niemożnaświęcić[pozawłasnądiecezją]nikogo,ktonieprzedstawinapiśmieprawo-

mocnegowyroku,żeniemożebyćwyświęconyprzezwłasnegobiskupa.Wtakim

przypadkumożezostaćwyświęconytylkoprzezbiskuparezydującegonaterenie

własnejdiecezjialboprzezjegozastępcę,pouprzednimdokładnymsprawdzeniu.5

Wwyjątkowychsytuacjachprawosoboroweprzewidywałoudzieleniezgodynaroczneopóźnienieprzyjęciaświęceń:

Prawopozostawaniabezświęceń,zwyjątkiemprzypadkówwyrażonychwprawie6,

jestważnetylkoprzezokresjednegoroku.7

Opróczsakramentu,doprzyjęciabeneficjumkościelnegokoniecznebyłopomyślnezdanieegzaminu:

Kandydaciprzedstawieni,wybranialbomianowaniprzezjakiekolwiekosoby

kościelne,nawetprzeznuncjuszyStolicyApostolskiej,nadowolnebeneficjakościelne,

niebędąustanawiani,zatwierdzanianidopuszczanidoichobjęcia,nawetpod

pozoremjakiegokolwiekprzywilejualbozwyczaju,równieżprzepisanegoodniepa-

miętnychczasów,jeżeliniebędąwcześniejsprawdzeniprzezordynariuszymiejsc

iuznanizagodnych.Odtegosprawdzenianiemażadnegoodwołania.Wyjątek

4DokumentySoborówPowszechnycht.IV/1(1511–1870),[sesjaVII:II,roz.10],s.371. 5DokumentySoborówPowszechnycht.IV/1(1511–1870),[sesjaVII:II,roz.11],s.373. 6Por.SobórLyońskiII,Kon.II/13(DSP2,433). 7DokumentySoborówPowszechnycht.IV/1(1511–1870),[sesjaVII:II,roz.12],s.373.

Święcenia kanoników poznańskich 69

stanowiąkandydaciprzedstawieni,wybrani,lubmianowaniprzezuniwersytety,

bądźkolegiastudiówgeneralnych.8

JakwskazałK.LutyńskiwpracydotyczącejXVIwiecznejkapitułypoznań-skiejniższeświęceniadawałyjedynieprawododokonaniasamegoakturecepcjiiinstalacji,niepozwalałynatomiastwpełnikorzystaćzkanonickichprzywilejów9 .

Zgodniezpowszechnymprawemkościelnymkapłanprzyjmowałczteryświęcenianiższe(minores)ostiariusza,lektora,egzorcystyiakolity,wyświęceniokreślanibylijakoclerici minoris ordinis,poktórychnastępowałyświęceniawyższe(maiores ordinis):subdiakonatu,diakonatuiprezbiteratu.Doosiągnięciawyższychświęceńkoniecznebyłouzyskanieprowizjinabeneficjumkościelnenp.wikariat.Warunkiemotrzymaniazgodynaprobostwobyłoposiadanieprezbiteratu.

4.1. Szafarze święceńWszystkichświęceńudzielalijedyniebiskupizracjiposiadaniapełniwładzykapłańskiej.Obowiązektenspoczywałnabiskupachordynariuszachjakrównieżsufraganach,oczymświadcząksięgiświęceńdiecezjipoznańskiejzXVIIwieku.Pierwszaksięgaświęceńprowadzonabyłaod1589roku,zpoleceniasufraganapoznańskiego,biskupaenneńskiegoJakubaBrzeźnickiego10.Wkolejnościchronolo-gicznejzachowałysięrównieżksięgisakramentówudzielonychprzezbiskupaJanaTarnowskiego,WawrzyńcaGoślickiegoiAndrzejaOpalińskiego,sufraganaKaspraHapa,(od1598-1619r.)11,sufraganaAndrzejaRychlickiego(od1607–1616)12,sufra-ganaibiskupaetneńskiegoJanaTrach-Gnińskiego(1620–1650)13,biskupaWojciechaTolibowskiego(od1656–1663)14iHieronimaWierzbowskiego(od1682–1712)15 .

Wartzwróceniauwagijestfaktogromnejliczbywyświęconychduchownych,jakzauważyłS.Olczak16,jedenzaledwieJakubBrzeźnickiwprzeciągu15lat(1589–1604)wyświęciłblisko4tys.duchownych(wtym700święceńprezbiteratu),nacopoświeciłblisko103dniswegopontyfikatu.AndrzejRychlickiwciągu10latudzielił1900święceń.Podobnewynikiosiągalipozostalibiskupiwstosunkudodługościswychpontyfikatów.

8DokumentySoborówPowszechnycht.IV/1(1511–1870),[sesjaVII:II,roz.13],s.373. 9K.Lutyński,Kapituła katedralna w Poznaniu w XVI wieku,Poznań2000,s.91. 10AAP,ASO1. 11AAP,ASO2. 12AAP,ASO3. 13AAP,ASO4. 14AAP,ASO5. 15AAP,ASO6. 16S.Olczak,Duchowieństwo parafialne diecezji poznańskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII w.,Lublin1990,s.132.


ZapontyfikatubiskupaJanTarnowskiegodwukrotnieordynariuszzwracałsięzprośbąopomocwudzielaniusakramentówwroku1599dopodkanclerzegokrólestwaibiskupachełmskiegoPiotraTylickiego17,wrokunastępnynpomagałbiskupPawełWołuckiwkolegiaciewarszawskiej18.PodobniebiskupAndrzejOpalińskiwlatach1614–1615zwracałsięzprośbąoudzieleniesakramentówwkolegiaciewarszawskiej,dobiskupaprzemyskiegoStanisławaSiecińskiego,którydo1609rokubyłprepozytemkapitułykatedralnejwPoznaniu.

4.1.1. Miejsca święceń

Biskupipoznańscyudzielalisakramentówwróżnychkościołachcałejdiecezji.Donajczęściejwymienianychnależyzaliczyćkatedrępoznańskąikolegiatęwarszawskąśw.JanaChrzciciela.Pozostałekościołymożemypodzielićnagrupy,copostulowałwspomnianyS.Olczak19.Wyróżnićzatemnależykościołyparafialne,kościołyzakonneiinne.SzczególnąrolęodegrałakolegiataN.M.Pin summo Posna-niensi,wktórejudzielanoświęceńpopożarzekatedryw1622roku.Kilkukrotnieudzielonoświęceńwkościeleśw.MariiMagdalenywPoznaniu.Wksięgachznaj-dujemyinformacjęouroczystościachwkościołachklasztorówbenedyktynówwLubiniu,jezuitówwPoznaniu,dominikanówwPoznaniu,franciszkanówobser-wantówwKościanie,cystersówwParadyżuipoznańskichkarmelitów.WśródkościołówparafialnychwymienićmożnaBuk,Ciążeń,Lwówek,Krobię,Dolsk,Pszczew,Ciążeń.Odnajdujemyinformacjęoudzielaniuświęceńrównieżwpoko-jachbiskupichrezydencjiwCiążeniu,RadolinieiPoznaniu.

4.1.2. Święcenia w momencie przyjęcia do kapituły

a) minores ordinis

Na353członkówpoznańskiejkapitułykatedralnejwlatach1600–1701usta-leniestopniaświęceńjestmożliwedla75%.Ztejgrupywgzapisówwksiędzeinstalacjiponad23%posiadałoniższeświęceniakapłańskie(minoresordinis).Dzielącbadanyokresnatrzypodokresywskazaćnależy,żenajwiększaliczbaduchownychzniższymiświęceniamizostałaprzyjętawlatach1600–1630,33 duchownychstanowi55%wszystkichkanonikówwstępującychwszeregi

17AAP,ASO2,k.9–13. 18AAP,ASO2,k.24. 19S.Olczak,Duchowieństwo,Lublin1990,s.137.

Święcenia kanoników poznańskich 71

kapitułyzniższymiświęceniami.Ponadpołowaznichotrzymałaprowizjęnakanonikatwlatach1616–1623zapontyfikatubiskupaAndrzejaOpalińskiego.Wartowspomnieć,żepomiędzy1618a1624rokieminstalowanodokapitułytylkoniższychduchownych.

Kolejnyokresobejmującylata1630–1660charakteryzujesięznacznymspad-kiemminoresclericioponadpołowę,wciągutrzydziestulatbyłoichzaledwie15.

Wtrzecimokresie–bliskoczterdziestoletnim1660–1701liczbataznowużspadado12duchownychposiadającychniższeświęceniakapłańskie.Wjednymwypadkukanonikposiadałtylkopierwszezniższychświęceńprimam tonsuram,byłtoStanisławPrzerębski,zostałjednakkanonikiemzajmująckanonięKrzesinyporezygnacjistryjaJanaWładysławaPrzerębskiegokantoragnieźnieńskiego,kanonikakrakowskiegoiwarszawskiego.Wartowspomnieć,żeówklerykbyłsynemStanisławaPrzerębskiegoiKatarzynyOssolińskiej.

b) maiores ordinis

ZgodniezinformacjamipodanymiwksięgachinstalacjiwXVIIwiekudokapitułyprzyjętodwóchsubdiakonów,którymibyliinstalowanynafundiJaszkowo23 września1621rokuJanBaykowski20iinstalowanynafundiŻegowowlistopa-dzie1676rokuMaciejPilichowski21 .

Dwóchkanonikówwmomencieinstalacjideklarowało,żesądiakonami,KasperHanczelMokrskiwdniu23marca1637roku22iJerzyWojciechDonhoff11maja1671roku23 .

Wpozostałych55przypadkachduchownideklarowalipełnieniefunkcjiproboszczów,cowiązałosięzkoniecznościąposiadaniaświęceńprezbiteratu,choćitutajwskazaćmożnawyjątki.Instalowany28stycznia1637PiotrCiświcki24,proboszczwZbąszyniu,jakrównieżAndrzejSzołdrski,instalowany7maja1607rokuproboszczczempiński25posiadalijedynieniższeświęceniaduchowne.

Nienotowanorównieżotrzymanychświęceńukanonikówposiadającychbeneficjawinnychkapitułachkatedralnychikolegiackich.Wbadanymokresietakasytuacjadotyczy64duchownych.

20AAP,CP83,s.50. 21AAP,CP83,s.180v. 22AAP,CP83,s.114v. 23AAP,CP83,s.162. 24AAP,CP83,s.114. 25AAP,CP83,s.22.

5

Pochodzenie terytorialne i społeczne prałatów i kanoników

Badaniespołecznegocharakterukapitułkatedralnychmaswojeźródłowhistoriografiiniemieckiej.PorazpierwszyproblematykęstrukturyspołecznejiterytorialnejpodjąłAloysSchulte,wskazującudziałszlachty

wstrukturachśredniowiecznegoKościołaniemieckiego1.Środowiskojegowspół-pracownikówiuczniów,doktórychzaliczyćnależyWilhelmaKothe2iAlbertaWerminghoffa3,znaczącorozwinęłoperspektywębadawczączegowynikiemstałysiępracedotycząceskładówspołecznychśrodowiskduchownychwStrasburguicałychNiemiec.

KolejnymprzełomembyłoopublikowaniebadańWolfgangaReinharda,dotyczącycholigarchiirzymskiejnaprzełomieXVIiXVIIw.4,wktórychdużączęśćpoświęciłorganizacjomkościelnym.Wyróżniłonczteryrodzajezwiązkówosobistychmającychwpływnafunkcjonowanieciałkolegialnych:pierwszetoziomkostwo,rozumianeprzezwspólnepochodzenieterytorialne,drugieprzyjaźń,

1A.Schulte,Der Adel und die deutsche Kirche im Mittelalter, Studien zur Sozial-Rechts-und Kirchen-geschichte,Stuttgart1910,s.127. 2W.Kothe,Aus dem Leben des Starssburger Domkapitel 1150–1332,[w:]Elssas-LotharingischesJarhbuch,H.6(1927),s.6. 3A.Werminghoff,Standische in der Geschichte der deutchen Kirche des Mittelalters,bm.1911,s.34. 4W.Reinhard,Freunde und Kreaturen. Verflechtung als Konzept zur Erforschung historicher Fuhrungs-gruppen. Romische Oligarchie um 1600,Munchen1979,s.36.


czyteżsolidarnośćrozumianajakopoczuciewspólnotystanowej,trzecie,patronaticzwarte,najważniejsze,pokrewieństwo.

Podobnympodziałemzwiązkówkierowalisiępolscybadacze,jakMariaKoczerska5czyTadeuszŚliwa6orazprzedewszystkimAndrzejRadzimiński7 . DlapoznańskiejkapitułykatedralnejMariaStarnawskaprzeprowadziłabadaniadotycząceskładuspołecznegowokresierozbiciadzielnicowego8.Dlaokresunowożytnegojakdotądniepodjętoszerzejzakrojonychbadańdlakapitułypoznańskiej.

5.1. Pochodzenie terytorialneWceluanalizypochodzeniaterytorialnegokanonikównieocenionymźródłeminformacjijestksięgainstalacjiLiber installationesCP82(1532-1601)iCP83(1601-1696)ArchiwumArchidiecezjiPoznańskiej.PewneinformacjeopochodzeniuikoligacjachrodowychznajdująsięwKsiędzeTestamentówTastamentazlat1547-1695(CP85),niesposóbpominąćtakżeaktkapituły.WanalizowaniustosunkówspołecznychiterytorialnychwykorzystanezostałyrównieżherbarzeBonieckiego,Niesieckiego,ŻychlińskiegoiKojałowicza,atakżeinternetowawersjatzw.Tek Dworzaczka9.Podziałgeograficzno-administracyjnyRzeczypospolitejprzyjętozgodniezopracowaniemZygmuntaGlogera–Geografia Historyczna ziem dawnej Polski10.Grupębadanąstanowiąprałaci,kanonicyzwyczajniikanonicykano-nikatówdoktorskich.Wybórtenspowodowanyjesthonorowymcharakterempozostałychkanonikatówtj.kanonikatśw.Janaprzeznaczonydlakomandorajoannitów,czyteżkanonikatopatalubińskiego.

Wśród353członkówpoznańskiejkapitułykatedralnejzlat1600-1701usta-leniepochodzeniazuwzględnieniemregionuokazałosięmożliwedla271osóbcooznaczaniewieleponad76%.WtejliczbiezdecydowanąwiększośćstanowiliWielkopolanie–74%,Małopolanie12%,Mazowszaniestanowili11%,niecałe3%stanowiąduchowizinnychregionów,tj.Inflanty,Pomorze,:PrusyKrólewskie,Ruś,czyPodlasie.

5M.Koczerska,Le chapitre de Cracovie dans les annees 1423–1462,Warszawa1991,s.214. 6T.Śliwa,Skład osobowy kapituły przemyskiej w pocz. XVI w.,SprawozdaniaorazKronikaTNKUL,16(1968),s.285. 7A.Radzimiński,Duchowieństwo kapituł katedralnych,s.110,zob.tegoż,Dołęgowie w kapitule katedralnej płockiej w XIV i poł. XV w.,SP,t.16–17(1988–1989),s.61. 8M.Starnawska,O składzie społecznym kapituły poznańskiej,s.31. 9http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html 10Z.Gloger,Geografia Historyczna ziem dawnej Polski,Kraków1903.

Pochodzenie terytorialne i społeczne prałatów i kanoników 75

Większychtrudnościnastręczaustaleniepochodzeniazuwzględnieniemposzczególnychwojewództwiziem.Wpełnijesttomożliwedla220członkówkapitułyczyli62%.

Tabela 1.Pochodzenieterytorialnekanonikówpoznańskichpełniącychfunkcje

wlatach1600-1701.

Województwo Liczba(w%)

poznańskie 32%

kaliskie 21%

sieradzkiezziemiąwieluńską

ok10%

mazowieckie 8%

sandomierskie 5%

łęczyckie 5%

rawskie 5%

płockie 4%

Inne:inflanckie,płockie,inowrocławskiezziemiądobrzyńską,brzesko-kujawskie,lubelskie,podlaskie,ruskie,rawskie

pook.1%razemok.10%

OpracowanonapodstawieLiber Installationes(AAP,CP83).

WopracowaniachdotyczącychkapitułkatedralnychzarównoA.Radzimiński

jakiM.Koczerskawielokrotniepostulowalikoniecznośćuwzględnieniadiecezjiprzybadaniachpochodzeniaterytorialnegokanoników,cowichmniemaniumogłomiećwpływnaczłonkostwowkapitulejakicharakterpełnionychfunkcji.Granicediecezjiniepokrywałysięzgranicamiwojewództw,rzadkozgranicamipowiatów.PewnasolidarnośćdiecezjalnaduchowieństwamogłamiećrównieżwpływnafunkcjonowanieciałkolegialnychKościoła.

Dlabadanegookresumożliwejestustalenieprzynależnościdiecezjalnejdla228z353prałatówikanonikówpoznańskich.Pochodzeniediecezjalneilustrujeponiższatabela.

Tabela 2.Pochodzeniekanonikówpoznańskichpełniącychfunkcjewlatach1600-1701

zuwzględnieniemdiecezji.

Diecezja Liczbaprałatówikanoników(%)

archidiecezjagnieźnieńska 39%

diecezjapoznańska 36%


Diecezjakrakowska 11%

diecezjawłocławska 6%

diecezjapłocka 5%

diecezjałucka,chełmińska,inflancka,wrocławska,wileńska,lwowska

ok.1%razem3%

OpracowanonapodstawieLiber installationes(AAPCP83)

Tabelawwskazujenaniewielkąprzewagękanonikówpochodzącychzarchi-diecezjignieźnieńskiej(przewaga3%nadpoznańską).

5.2. Pochodzenie społeczne

WpodzialeW.Reinhardakolejnymczynnikiemmającymwpływnadziałanieciałkolegialnychbyłaprzyjaźńrozumianajakopoczuciewspólnotystanowej.

WkapitulepoznańskiejwpoczątkachwiekuXVIIwidocznajesttendencjadomarginalizowaniastanumieszczańskiegoiszlacheckiegocharakterukolegiumkanonickiego.Na353kanonikówwlatach1600–1701tylko18deklarowałopocho-dzeniemieszczańskie,wpozostałychprzypadkach,międzyinnymiRomualdaChojeckiego,BernardaGodzkiego,AleksandraKossowskiego,MikołajaKożu-chowskiego,MarcinaPoddębskiegoustalenieokazałosięwzasadzieniemoż-liwezewzględunaenigmatycznośćzapisuwksiędzeinstalacjiibrakinformacjiwherbarzach.Wszyscykanonicypochodzeniamieszczańskiegoposiadaliwyższewykształcenie,cootwierałomożliwośćkościelnejkariery.Wskazującprzykładyfunkcjonowaniamieszczanwkapitulepoznańskiej,wspomniećnależyoduchow-nychtj.PiotrLilia,którypochodziłyzrodzinypatrycjuszowskiej,odbyłstudiawRzymie,gdzieuzyskałtytułdoktorateologii,dokapitułyinstalowanyzostałna„kanonięfundiKaźmierz”w1588roku11.KolejnymieszczaninzUniejowa,AndrzejRychlicki,doktorteologiiiprawakanonicznegostudiowałwBolonii,dokapitułyinstalowanyw1604doarchidiakonatupszczewskiego,jakokanclerzkuriibiskupiejWawrzyńcaGoślickiego12.Poniespełnaczterechmiesiącachprzeniósłsięnaarchidiakonatpoznański.PośmierciPiotraLiliiw1606na„kanonięKaźmierz”instalowanyzostałmieszczaninpoznański,KasperHap,doktorteologiiipraw,podobniejakjegopoprzednikabsolwentuniwersyteturzymskiego13.Wroku1608

11 Receptiones,s.64. 12 Receptiones,s.75,76. 13 Receptiones,s.77,78.


zostałarchidiakonemśremskim.KolejnymieszczaninpoznańskiMarcinMoręski,byłdoktoremteologii,absolwentemuniwersytetuwIngolsztadzie,instalowanyw1610nakanoniędoktorskąJankowo14.MarcjalisIwanowic,doktorteologiiipenitencjarz,absolwentuniwersytetuwPawii,w1609zostałkanonikiem„fundiKaźmierz”15.Ostatnimieszczanin,warszawskiAndrzejChawłosinstalowanyzostałw1630nakanonikatKaźmierz,byłdoktorempraw,kanonikiemwarszawskim16 . Porazpierwszypojawiłsięwkapitulepoznańskiejwroku1627jakoprokuratorbiskupaMaciejaŁubieńskiego17 .

Większośćkanonikówpotrafiłoprzyinstalacjiwykazaćsiępochodzeniemszla-checkimprzynajmniejdobabkimacierzystejiojczystej.Kilkakrotniewymaganododatkowegopotwierdzeniaprzynależnościdostanuszlacheckiego.PierwszytakiprzypadekmiałmiejscedlaStanisławaKluczewskiegowroku1581r.przyinstalacjinakanonikatPełczyn.ŚwiadkamibyliLeonardModrzewski,WojciechSieszczeński,MaciejPłaczkowski,WojciechPietraszowski.Drugiew1582r.,gdzieBenedyktGoryński,JakubZapolski,JakubSkąpskiiAndrzejChłapowskipotwier-dziliszlachectwoMarcinaPrzyborowskiego.Kolejnywywódszlachectwadoty-czyłBartłomiejaMłodziejewskiegow1590r.,świadkamibyliMarcinTomicki,AndrzejiJanGulczewscyiWojciechTrompczyński.W1593r.szlachectwoprzyinstalacjiAdamaSwinarskiegopotwierdziliMaciejSwinarski,JerzyPopowski,MaciejGłębockiiWojciechGorzuchowski.Podobniewroku1608szlachectwoJanaTrach-GnińskiegopotwierdzalistryjJakubGniński,JanKrzesiński,SamuelGrabo-wieckiiJanMierzewski.Zaskakujekoniecznośćpotwierdzeniastanuszlacheckiegoz1614 r.,którejpoddanobratankaprepozytapoznańskiegoHieronimaCieleckiego–Zygmunta.OjegorodowodzieświadczyliStanisławChłapowski,MaciejSzoł-drski,PiotrChłapowskiiŁukaszCielecki.DwakolejnepoświadczeniadotycząMateuszaKowalikowskiegoz1620r.gdzieświadkamibyliMikołajMyślęcki,PiotriHenrykArcemberscyiStanisławKowalikowski,orazz1621r.gdytestowanopochodzenieStanisławaSławińskiego,świadkamibyliMaciejPrądziński,MaciejJerzykowski,WojciechGoślińskiiPiotrSławiński.

Poczuciewspólnotystanowejatakżeziomkostwo,czyteżsąsiedztwotery-torialnemiałymniejszywpływnaskładkapitułpolskichniżpokrewieństwoiwypływającyzniegopatronat.Jednymznajbardziejcharakterystycznychzjawiskwżyciukapitułnietylkopolskichalerównieżniemieckichczyczeskich,związanymzpowiązaniamiocharakterzekognatyczno-agnatycznymbyłodziedziczenie

14 Receptiones,s.80. 15 Receptiones,s.79. 16 Receptiones,s.92. 17 Receptiones,s.91.


prebendprzezczłonkówrodzin18.ZjawiskocharakterystycznedlaokresupóźnegośredniowieczajestwidocznewkońcówcewiekuXVIipoczątkachwiekuXVII.

20maja1586r.StanisławKokalewski(+1637)zostałinstalowanynakanonikatJaszkowonamocyprowizjipapieskiej,porezygnacjibratarodzonego,kanonikapoznańskiegoWincentegoKokalewskiego.19Wartorównieżzaznaczyć,żewtymsamymroku,dokładniemiesiącpóźniejinstalowanyzostałnakanonikatDubin(Dupino)stryjrodzonyStanisławaiWincentego-JanKokalewski,kanonikgnieź-nieński,późniejszyarchidiakonśremski20.KanonikatDubin(Dupin)wcześniejnależałdobrataciotecznegoJanaKokalewskiego–JanaTrach-Gnińskiego.InnyJanKokalewskistryjJanaKokalewskiegokanonikagnieźnieńskiego,abratrodzonydziadkaStanisławaiWincentego,byłkanonikiempułtuskim,poznańskim1530orazgnieźnieńskim1536iadministratoremsede vacantearchidiecezjignieźnieńskiejw1545(+1565).

InnymprzypadkiemtejpraktykibyłoprzekazaniekanonikatuRogalinprzezStanisławaKrzyckiego,bratankowiJanowi12kwietnia1604roku21.RodzinaKrzyc-kichnależałdowpływowychwKościelekatolickimodpołowyXVw.,zrodupochodziłmiędzyinnymiprymasAndrzejKrzycki.

Podobniew1610rokuStanisławWydzierzewskiotrzymałprezentępapieskąnaprałaturękustoszazprawemnastępstwapośmiercistryjaŁukaszaWydzie-żewskiego22.GdyŁukaszWydzierzewskibyłjeszczekanonikiemfundiDalabuszki(1583-1596)dokapitułyinstalowanojegobrataciotecznegoStanisławaRadeckiegokanonika„fundiTarnowo”23 .

Dnia16XI1630AnzelmRaciborskiwstępującnaprałaturękanclerską,zrezy-gnowałzkanoniiRokietnica,naktórątegosamegodniazostałinstalowanyjegobratanekPawełRaciborski24 .

Innymzjawiskiemzauważalnymwewnątrzkapitułypoznańskiejjestinsta-lowaniekrewnychbiskupównaprałaturachikanoniach.ZapontyfikatubiskupaŁukaszaKościeleckiegojegobratAndrzej(+1600)zostałkanonikiemkanoniiMosina,atakżeprałatem,dziekanemkapitułypoznańskiejod159125.BratanekbiskupaJanwtymsamymczasiezostałkanonikiemfundiPełczynchoćzrezy-gnowałpoparumiesiącachw1581.BiskupJanTarnowskiwroku1597insta-lowałsięnabiskupstwiepoznańskimzapośrednictwemprokuratoraJakuba

18A.Radzimiński,Dołęgowie w kapitule katedralnej płockiej w XIV i I poł XV w,s.60. 19 Receptiones,s.62. 20 Receptiones,s.44,62. 21 Receptiones,s.75. 22 Receptiones,s.80. 23 Receptiones,s.68. 24 Receptiones,s.92. 25 Receptiones,s.57,65.


Prądzewskiego,swegosiostrzeńca,któregownastępnymrokuuczyniłkanonikiemfundiWiniary26.ZaczasówpontyfikatuWawrzyńcaGoślickiegodokapitułyzostałprzyjętysiostrzeniecbiskupaJanGliński,początkowonakanonięSławiew1602r.anastępnieprałaturękanclerskąw1605r.27.WprzypadkupontyfikatuAndrzejaOpalińskigo,którybyłsiostrzeńcemŁukaszaKościeleckiego,trudnoopokre-wieństwozkanonikami.Dopieropośmiercibiskupajegobratanekw1657rokuKazimierzJanOpalińskizostajekanonikiempoznańskimfundiPrzysiekaapotemkanclerzemkapitułypoznańskiej28.NieuchwytnejestpowiązanieJanaWężykazkanonikamiwokresiepontyfikatu.PonowniewidocznajestowatendencjazapełnieniaposługibiskupiejprzezMaciejaŁubieńskiegood1626roku.W1630nadziekaniępoznańskązostajeinstalowanyjegobratWojciechŁubieński29,wielelatpóźniejwkapituleinstalowanyjestichbratanekStanisławŁubieńskinakanonikatśw.Marcina30.KarieręwkapitulepoznańskiejzawdzięczalibiskupowiStefanowiWierzbowskiemujegobratankowie,pierwszyznichHieronimWierzbowskiodlutegodosierpnia1667rokukanonikfundiChwałkowo31,kustoszpoznańskiodsierpnia1667roku32,anastępnieprepozytkapitułypoznańskiejod1671rokudo1712roku33.Drugi,równieżStefanposiadałkanonięfundiRogoźnood1691roku34,anastępniekanonięśw.Mikołaja35 .

Innyrodzajwpływunaskładkapitułymieliprałaci.Przykłademwpro-wadzaniarodzinywstrukturykościelnejestokrespełnieniafunkcjiprepozytapoznańskiegoprzezHieronimaCieleckiegowlatach1609-1625.Zgodniezprawemkolacjiprezentowałnakanonikatśw.Marcinaw1614r.swegobratankaZygmuntaCieleckiego36.Wroku1616rokudokapitułyinstalowanyzostałjegosiostrzeniecAleksanderGłębockinakanonikatRogalin37.Wroku1621pośmiercikanonikaSebastianaŁąckiegonakanonikatśw.MikołajaprzeniósłbratankaZygmunta,natomiasttrzydnipóźniejnakanonikatśw.MarcinainstalowałdrugiegobratankaJanaCieleckiego38.Wroku1623instalowałkolejnego,trzeciegobratankaJakubaCieleckiegonakanonikatŚródka39.Wtensposóbnaostatnimrokuswejprałatury

26 Receptiones,s.69. 27 Recepitiones,s.73,76. 28 Receptiones,s.105,107. 29 Receptiones,s.92. 30 Receptiones,s.113. 31 Receptiones,s.112. 32 Receptiones,s.112. 33 Receptiones,s.114. 34 Receptiones,s.122. 35 Receptiones,s.126. 36 Receptiones,s.82. 37 Receptiones,s.83. 38 Receptiones,s.88. 39 Receptiones,s.88.


wkapitulepoznańskiejmiałczterechnepotówznajbliższejrodziny.WdziesięćlatpoprzejściuHieronimanabiskupstwoprzemyskieZygmuntCieleckizostałprepozytemkapitułypoznańskiej.

PodobniepostępowałnastępcaHieronimaCieleckiego,AndrzejSzołdrski,prepozytpoznańskiwlatach1625–1635.Wrokuuzyskaniuprepozytury,dokapi-tułyinstalowanyzostałjegobratWładysławSzołdrski,nakanonikatMosina40 . Wostatnimrokupełnieniafunkcjiinstalowałnakanonikacieśw.MikołajaswegobratastryjecznegoSamuelaSzołdrskiego41.AndrzejSzołdrskizostałbiskupempoznańskimw1635.WczasiepontyfikatutrzymiesiąceprzedśmierciąudałomusięinstalowaćwkapitulesynabratankaAndrzejaJanaSzołdrskiegonakoadiu-toradziekanapoznańskiegowrazzekspektywąnadziekaniępośmierciAlek-sandraGłębockiego42.Późniejszyprymasiautorwieludziełotematycepolitycznej,AndrzejOlszowski,pełniącfunkcjęprepozytapoznańskiego,instalowałdokapi-tułyswegobratankaGabriela,któryotrzymałfundiśw.Marcinaw1661roku43 .

Niecowyraźniejszyobrazstosunkówwkapitulepoznańskiejdadokładneopracowaniegenealogiiposzczególnychkanonikówwykazującepokrewieństwobliższeidalsze.Ograniczonyczasbadańusprawiedliwiawybiórczeprzedsta-wieniestosunkówrodzinnychfunkcjonującychmiędzywybranymiprzezemnieczłonkamikapituły.Powiązaniapanującepomiędzyczłonkamikapitułystanowiąkolejnymodeltypuoddziaływaniapokrewieństwa.

Obserwującproceswchodzenianowychczłonkówdokapitułobserwujesięznacznystopieńspokrewnieniawewnątrzkorporacji.PiotrGwiazdowski,jedenzduchownychnajdłużejpiastującychkanonięWyskoć,boblisko61lat(1563-1624)byłinstalowanywczasiegdykanonikatTarnowopiastowałjegowujrodzonyErazmMieleński44.HieronimPowodowskikanonikśw.Mikołajawlatach1568-1603instalowałsiędokapituływczasiegdyjegobratrodzonyJanbyłkanonikiemRogalino,apotemscholastykiemiprepozytempoznańskim45.JerzyZadorski,kanonikfundiPopowo(1573-1604)instalowałsięgdyjegobratrodzonyMaciejZadorskiodpiętnastulatbyłkanonikiemfundiRataje46 .

KanonikGabrielWysocki,którywlatach1577-1614posiadałkanonięśw.Marcina,był12latkanonikiemgdydokapitułyprzyjętojegowujarodzonegoMaciejaPopowskiegoibratankaWojciechaWysockiegonakanonikatWiniary,którysprawowałwlatach1600–164447 .

40 Receptiones,s.91. 41 Receptiones,s.95. 42 Receptiones,s.102. 43 Receptiones,s.109. 44 Receptiones,s.43,39. 45 Receptiones,s.40,44,47,48,54. 46 Receptiones,s.40,52. 47 Receptiones,s.56,70.


WspomnianaprzyokazjiwpływówrodzinyKokalewskichrodzinaTrach--Gnińskichtakżeprzezwielepokoleńpełniłafunkcjekapitulne.SztafetępokoleńrozpocząłJanTrach-Gniński,którywlatach1578–1596pełniłfunkcjękustoszakapi-tuły.JegobratanektakżeJanTrach-Gniński,wkapituleod1608r.byłkanonikiemfundiKaźmierz,następnieMosina,w1611r.zostałarchidiakonempszczewskim,protonotariuszemStolicyApostolskiejiarchidiakonempoznańskimw1617 r.Podczaspełnieniaprzezniegofunkcjiarchidiakonapoznańskiegoisufraganaw1620r.instalowanodokapitułyjegobratankaWojciechaTrach-GnińskiegonakanonikatMosina,potemJaszkowo,ażw1636r.zamieniłsięzeStanisławemKokalewskim,nakantoriępoznańską.W1652r.rokudokapitułyprzyjętobratankaWojciechaTrach-Gnińskiego,StanisławanakanonikatfundiDrożyce.OstatniTrach-GnińskikanonikIgnacyinstalowanyjestdokapituły1660r.nakanonięfundiDubin(Dupino),adziewięćlatpóźniejzostajearchidiakonemśremskim(+1697)48 .

Przedstawioneprzykładywskazująjakznaczącąrolęwskładziekanonikówstanowiłopokrewieństwo.Kolejnikanonicyiprałaciwprowadzalidokorporacjidalszychibliższychkrewnychcomusiałowpływaćnafunkcjonowanietejkapi-tuły.Dokładniejszakwerendagenealogicznamogłabywykazaćwjakimstosunkuprocentowympozostawalikanonicyniespokrewnieniici,którychłączyływięzykrwi.

48 Receptiones,s.53,57,78,79,80,84,87,91,96,102,108,113.

6

Drogi awansów i kariery duchownej członków poznańskiej kapituły

katedralnej w XVII wieku

A Radzimiński,porównującduchowieństwokapitulnewPolscenaprzełomieXIViXVwieku,zaniezbędneuważazwrócenieuwaginatrzyzasadniczezjawiskapanującewewnątrzpóźnośredniowiecznejkorporacji1.Pierwsze

znichtomechanizmyawansówwewnątrzciałakolegialnego,drugie–udziałwpozostałychorganachzarządudiecezjiiprzechodzeniekanonikówiprałatównabiskupstwa.PodobnypodziałwskazującynadrogękarieryiawansumożnazastosowaćdlapierwszejpołowyXVIIwieku.

Czynnikiemstanowiącymoawansiebyłoprzechodzenienagodnościzgodniezpierwszeństwemhonorowymiprocedencją.Wiązałosiętozezwiększeniemkompetencji,zakresemwładzy,atakżemiejscempodczasuroczystychliturgii,tzw.śpiewaniumszy.Pierwszeństwohonoroweuwzględniałopodziałnakolejnychprałatów,anastępniekanoników.Inaczejpostępowanozuprawnieniamiekono-micznymiirozdziałemwsiprestymonialnych–tuobowiązywałazasadaius senii (zasadastarszeństwa)związanazwiekiemiokresempraktykiwkapituledanego

1A.Radzmiński,Duchowieństwo kapituł katedralnych s . 211 .


jejczłonkabezwzględunapierwszeństwohonorowe2.Wartozwrócićuwagęnafakt,żehonorowepierwszeństwoniezawszewiązałosięzwysokościąuposażenia.

Zadrogękarierynależyuznaćpełnieniekolejnychfunkcjiwgronieprałackim,przechodzeniezgrupykanonikówdośrodowiskaprałatówaletakżeinstalowanienakolejnelepiejuposażoneekonomiczniekanonie.Wypadarównieżwspomniećospadkupozycjiwgroniekapitulnym,rozumianymprzezutratęprałaturynarzeczkanoniilubzwyższejfunkcjiprałackiejnaniższą.Całościowespojrzenieobejmującewyżejwymienioneczynnikimożeukazaćzłożonośćkarierducho-wieństwakapitulnegowPolsce.

6.1. Mechanizm awansów w ramach kapituły

Starszeństwohonorowewgronieprałatów,zgodniezprocedencjąokreślonąw1510wLiber beneficiorumistatutachkapituły3,(wpisz1589wgkontrybucjisynodupiotrkowskiego)stanowiłoonastępującejkolejnościstanowisk:prepozyt,dziekan,archidiakonpoznański,kantor,kustosz,scholastyk,archidiakonśremski,archidiakonpszczewski,archidiakonwarszawski,kanclerz.Jakdużeznaczeniemiałaowakolejnośćświadczyfakt,iżw1631rokuJakubWierzbięta-Doruchowski,przeniesionyzescholasteriinaniższąprałaturęarchidiakonawarszawskiego,żądałmiejscamiędzyarchidiakonemśremskimapszczewskimzgodniezprzywilejembiskupaAndrzejaBnińskiegoz1362roku.Kapitułaniewyraziłazgodynaskutekprotestówpozostałycharchidiakonów4 .

Pierwszymwyznacznikiemawansów,któryjestwartuwagitookreśleniezjakączęstotliwościąprałacipiastowaliwięcejniżjednąprałaturę.WprzypadkuPoznaniana108nominacjeprałackie,więcejniżjednąfunkcjępełniłozaledwieok.25%,awansowało20%apozostalirezygnowalizprałaturlubzostaliznichzdjęci.

Wartoprzyjrzećsiębliżejawansującymprałatomwanalizowanymokresie.JakubBrzeźnicki5h.Śreniawaod1571r.piastowałkanonięKaźmierz,do1578 r.

byłkustoszemkapituły,aod1594r.ażdośmierci1604r.pełniłfunkcjęarchidia-konapoznańskiego.ZanimznalazłsięwgronieprałatówbyłkanonikiemfundumKaźmierz,wcześniejpełniłfunkcjęsekretarzabiskupapoznańskiegoAdamaKonar-skiegoikanclerzabiskupaŁukaszaKościeleckiego.JanTrach-Gnińskih.Trach

2K.Lutyński,Kapituła katedralna.,s.39. 3CP90k.273. 4CP50k.78. 5H.Barycz,Jakub Brzeźnicki,[w:]PSB,t.II,s.42.

Drogi awansów i kariery duchownej członków poznańskiej kapituły katedralnej w XVII wieku 85

wlatach1608–1609byłkanonikiemfundumKaźmierz,jednakzpowodustudiówzmuszonybyłprzenieśćsięnakanonięMosina,którąposiadałod1609–1611,następnieawansowałnaarchidiakoniępszczewskąaod1617byłarchidiakonempoznańskimdośmierciw1626roku.

ŚwiętosławStrzałkowskih.Śreniawaod1611do1619rokubyłkanonikiemfundumJaszkowo,wstyczniu1619zostałkanclerzemkapituły,awsierpniutegosamegorokuarchidiakonemśremskim,od1626rokudośmierciw1646roku.

MikołajZiemeckih.Nieczujawlatach1603–1605byłkanonikiemfundumGodziemba,odkwietniadogrudnia1605rokufundumRokietnica,odgrudnia1605rokudo1611rokubyłarchidiakonempszczewskim,aod1611dośmierciw1614rokuscholastykiempoznańskim.

JanStanisławBruczkowskih.Bogoriaod1617byłkanonikiemfundumDala-buszki,w1619rokuzostałkanclerzempoznańskim,w1630zostałscholastykiempoznańskim,którątofunkcjępełniłdo1637roku,gdyzrezygnował.

AndrzejSwinarskiod1631rokubyłkanonikiemfundiŁęki,pobliskodwudziestutrzechlatachawansowałnakanclerzapoznańskiego,w1659rokuzostałkantorempoznańskim,aw1660objąłdziekanię.PodobnieFranciszekMielżyńśki,pokilkuletnimpiastowaniukanoniifundiOporowo,zostałkanclerzemw1664roku,następniekantoremw1668rokuiarchidiakonempoznańskimw1680roku.

Powyższeprzykładyukazująmechanizmawansów,każdyzprzedstawionychprałatówrozpoczynałkarieręwkapituleodzwyczajnegokanonikatu,dopieropóźniej,awansując,osiągałcorazwyższestanowiska.

NiecoinaczejwyglądałakarieraAndrzejaRychlickiego6,mieszczaninauniejowskiego.PoczątkówjegokarieryduchownejnależyszukaćwotoczeniubiskupaWawrzyńcaGoślickiego.Od1602rokubyłjegokanclerzem,notariuszeminadwornymaudytorem.Najprawdopodobniejwuznaniuzasługwkwietniu1604rokuzostałarchidiakonempszczewskim,asierpniutegosamegorokuarchidia-konempoznańskim,którątofunkcjępełniłdośmierciw1616roku.

Inaczejprzebiegałakarieradwóchprałatów,którzyzmieniliswewysokiefunkcjenaniższe.

PrzykłademtakiejzamianyjestStanisławKokalewskih.Samson,instalo-wanydokapituływ1586nakanonikatJaszkowo,od1611do1618rokupiastowałfunkcjekanclerza,odgrudnia1618do1636byłkantoremkapituły,bywroku1636powrócićnakanonięJaszkowo,naktórejpozostałdośmierciwroku1637.Wtymprzypadkunazmianęmogływpłynąćtakieczynnikijakwiekkanonika;gdyrezygnowałzkantorstwaod50latbyłczłonkiemkapitułypoznańskiej,jak

6K.Lutyński,Andrzej Rychlicki,[w:]PSB,t.26,s.375.


równieżfakt,żeustąpiłmiejscanaprałaturzeswemukrewnemuWojciechowiTrach-Gnińskiemu.Jesttoprzykładustąpieniadobrowolnego.

JakubWierzbięta-Doruchowskih.Niesobiainstalowałsięnascholasteriępoznańskąw1614rokuaw1631roku.zostałprzeniesionynaarchidiakonięwarszawską.Próbowałwprawdziepowrócićnascholasterięw1637rokualejegozabiegiskończyłysięfiaskiem.Sytuacjatazasługujenaszczególnąuwagę,ponieważod1635rokudośmierciw1640rokubyłrównieżreferendarzemduchownympełniąctymsamymurządcentralnywKoronie7 .

Wkategoriiznaczącegoawansunależyodczytywaćsamoprzejściezkanoniinaprałaturę.Próczwymienionychwcześniej,możnazaobserwowaćtorównieżuduchownych,którzypoosiągnięciujednejprałatury,pozostawalinaniejdokońcażycia.

Zmarływ1612rokukantor,AndrzejCzackih.Świnka,dokapitułyinstalo-wanyzostałwgrudniu1572rokunakanonikatKijewo,jakoplebanzBrodnicy.Po23latachwkapitulezostałjejkantorem.AndrzejŻernickih.Dryja,następcaCzackiegonaprałaturzekantorskiej,od1585rokubyłkanonikiem„fundumŁęki”,awansowałw1614roku.AndrzejKościeleckih.Ogończyk,bratbiskupaŁukasza,do1579byłkanonikiem„fundumMosina”,następnieopatembledzewskim,a w roku1591zostałdziekanemkapituły,którątofunkcjępiastowałdośmierciw1600r.

ŁukaszWydzierzewskih.Nowinarozpoczynałkarieręwpoznańskiejkapi-tulekatedralnejjakokanonik„fundumDalabuszki”w1583r.,po13latachzostałkustoszemw1596r.PiotrRusieckih.Poraj,scholastykwlatach1596-1611wcześniejposiadałkanonięGałowo.JanGlińskih.Pobóg,siostrzeniecbiskupaWawrzyńcaGoślickiegonimzostałkanclerzemw1605r.odtrzechlatbyłkanonikiem„fundumSpławie”.

GodnąuwagiwydajesiędrogaawansówKaspraHapa,mieszczaninapoznań-skiego,któryod1606rokupiastowałkanonięKaźmierz,aw1608r.zostałarchidia-konemśremskim.KarieraHapazostanieopisanaprzyokazjioficjalatuiwikariatu,generalnegoponieważpełniłonrównieżtedwiefunkcje.

Reasumując,napodanychprzykładachdostrzecmożna,żezazwyczajdrogadoprałaturyprowadziłaprzezkanonikat.Wanalizowanych108przypadkachponad70%prałatówpełniłowcześniejfunkcjękanoników,zatemniecałe30%wywodziłosięzprezentykrólewskiej,biskupiejczyteżpapieskiej,nienależącwcześniejdokapitułypoznańskiej.

Ustalenieczyzamianyposzczególnychkanoniimiałycharakterekonomicznyjestwysoceprawdopodobne,choćskromnośćmateriałuźródłowegoizupełnybrakopracowańuniemożliwiawyciągnięcieniepodważalnychwniosków.Potwierdzenie

7 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku-spisy,red.A.Gąsiorowskit.X,s.137.


hipotezydotyczącejzamianyprebendskromniejszychnalepszepodwzględemekonomicznymmożnaznaleźćwrejestrachprokuratorskichkapituły8.Zgodnieznimiczłonkowiekapitułyzobowiązanibylidoodprowadzaniaodpowiednichsumnarzecz„stołuwspólnego”.Wysokośćowegopodatkuzależałaodwiel-kościprebendyijejzamożności.Niestety,niezachowałysiędonaszychczasówinformacjeowszystkichprebendach.FakttennakazujedystansowaćsięodtezyK.Lutyńskiego,któryuważał,żeskoroniemaonichinformacjiwszczątkowozachowanychksięgachrejestrowychtoznaczy,żeniewymienioneprebendyzwol-nionebyłyzopłat9 .

DojednychznajgorzejuposażonychkanonikatównależałyzpewnościąNagradowiceskasowanew1645r.przezbiskupaAndrzejaSzołdrskiego.

UproguXVIIw.opłatazaprebendywynosiładwiegrzywny,cobyłonajniższąsumązewszystkichopłatodprowadzanychzprebend.Zpewnościąsłabeuposa-żeniezmusiłokanonikaAdamaPrzeciszewskiegodoprzejścianalepiejuposażonąkanonięDalabuszkiw1603r.10,potrzydziestuczterechlatachkanonikatu.Podobniezrobiłjegopoprzednik,kanoniknagradowicki,późniejszykanonikśw.MikołajaHieronimPowodowskih.Łodzia11.Przyczynyekonomicznesprawiłyrównież,żeMichałSławieńskih.Nałęcz,gdyzostałoficjałempoznańskimiwikariuszemgeneralnymw1585r.,zamieniłsłabouposażonąkanonięWiniarynazamożniejszą„fundiGiecz”12,naktórejpozostałdo1611r.KasperKozielskih.Topór,wkapi-tuleod1605rokukanonikKijewo,przeszedłw1610rokunakanonięPełczyn13 . Niewielkailośćprzykładówzamianykanoniipokazuje,żeniebyłotozjawiskomasowe.Przypadkiwymienionetoewenementy,zamianyniebyłypraktykowanenaszersząskalę.

6.2. Udział w organach zarządu diecezją

Biskupwrazzdworemikapitułakatedralnaniestanowiłyjedynychośrodkówsprawującychwładzęwdiecezji.Oprócznichważnafunkcjaprzypadałaoficjałowiiwikariuszowigeneralnemudiecezji.GenezyobufunkcjinależyszukaćwXIII-wiecznymkościelepolskim.Początkowooficjałdiecezjalnypełniłrolęsędziegoduchownego,sprawującegopieczęnadprzestrzeganiemprawakościelnego,nato-miastwikariuszgeneralny(vicarius in spiritualibus)byłnajbliższyminajważniejszym

8CP492-493. 9K.Lutyński,Kapituła katedralna,s.198. 10 Receptiones,s.74. 11 Receptiones,s.47. 12 Recepciones,s.61. 13 Recepcines,s.79


współpracownikiembiskupa,zastępowałordynariuszaniemalwewszystkichspra-wach,wyłączającte,któreokreślasiępontyfikalnymi.Wźródłachdlaodróżnieniaodwikariuszageneralnegoużywasięformyvicarius pontificalibusnaokreśleniesufragana,jakrównieżvicarius temporalibus,naokreślenieadministratorasede vacante.OdXVw.urządoficjałaiwikariuszageneralnegopołączono,stosującobienazwyzamiennie.

JaksłuszniezauważyłA.Radzimiński14,naurządrekrutowanoduchownychwywodzącychsięzkapitułykatedralnej.Otwierałotomożliwośćawansuzwykłymkanonikomtakżenieszlacheckiegopochodzenia,gdyżotymktozostawałwika-riuszemgeneralnymdecydowałjedyniebiskup-ordynariusz.

Przezstolat,któresąobjęteanalizą,wikariatfunkcjonowałprzezniecałeosiemdziesiąt.Nabliskodziesięćlatzawiesiłjegodziałalnośćodlistopada1609r.dosierpnia1619roku,atakżeodczerwca1621rokudokwietnia1622rokubiskupAndrzejOpaliński15 .

Od1598rokuwikariuszemgeneralnympoznańskimbyłJanDziekcińskih.Doliwa16,kanonikkapitułykatedralnejfundiJankowo,przeznaczonejdladoktorateologii.Byłkaznodziejąkatedralnym.ZanimzostałinstalowanydokapitułypoznańskiejbyłjużwykładowcąKolegiumLubrańskiego;zmomentemprzyjęciadokapitułyzostałwnimrektorem.Funkcjęwikariuszapełniłdo7września1607.Poswejrezygnacjipełniłjeszczenadzórkomisarycznynadwikariatemdosierpnia1608.Zmarłw1610r.NastępcaDziekcińskiegopełniłswąfunkcjęzaledwierok.MikołajZiemeckih.Nieczujawchwilipowołanianawikariatgeneralnyw1608rokubyłodtrzechlatarchidiakonempszczewskim,pozawieszeniuprzezbp.Opalińskiegootrzymałscholasterięw1611r.Zmarłw1614r.

Wokresieodlistopada1609dosierpnia1610r.wszystkiesprawyzostałyodwołanedokuriibiskupiej,cowrzeczywistościsprowadzałosiędozwiększeniaobowiązkówiwpływówaudytorageneralnegobiskupa,KaspraHapa,którybyłarchidiakonemśremskim.Byłonmieszczaninemzdoskonałymwykształceniem,posiadałdoktoratzobojgaprawiteologii,któreuzyskałnarzymskimuniwersy-tecie.Wchwili,gdyumierałw1619roku,miałzasobągodnąpodziwukarierę-zkanonikapoznańskiego„fundumKaźmierz”zostałsufraganempoznańskim,mimoswegonieszlacheckiegopochodzenia.

Wikariatgeneralnywznowiłswądziałalnośćw1619r.pośmierciHapa.Nowymwikariuszemzostałkolejnymieszczaninpoznański,MarcinMoręski.JakonieszlachciczewzględunaposiadanydoktoratzteologiiuniwersytetuwIngolsz-tacie,instalowanyzostałdokapitułypoznańskiejnakanoniiędoktorską„fundum

14A.Radzmiński,Duchowieństwo kapituła katedralnych,s.225. 15J.Nowacki,Dzieje Archidiecezji Poznańskiej,t.II,s.204 16K.Mazaurkiewicz,Jan Dziekczyński (Dziekciński),[w:]PSB.,t.IV,s.130.


Jankowo”w1610r.,któryobjąłpoDziekcińskim.Funkcjęwikariuszasprawowałdoczerwca1621r.Zmarłw1649r.

Odczerwcadopaździernika1621r.wszystkiesprawyponownieodwołanodokuriibiskupiej.RozpatrywanebyłyprzezgeneralnegoaudytoraikanclerzaJakubaWierzbiętę-Doruchowskiego,ówczesnegoscholastykapoznańskiegoapóźniejszegoarchidiakonawarszawskiegoireferendarzaduchownego17.Zostałmianowanywikariuszemgeneralnymwkwietniu1622rokuipełniłfunkcjędogrudnia1623.

BiskupJanWężykpowołałnawikariatStanisławaŻukowskiegoh.Prus,kanonikafundumDubin(Dupino)wkwietniu1624rokuipozostałnastanowiskudogrudnia1627r.KolejnyordynariuszMaciejŁubieńskimianowałwikariuszemJanazZalesiaBaykowskiegoh.Lubicz,ówczesnegoarchidiakonaśremskiego,wcześniejszegokanonikafundumJaszkowo.Byłwikariuszemgeneralnymodstycznia1628dokwietnia1634roku.

Wszyscywymienieniwikariuszeczyoficjałowiebyliwcześniejczłonkamikapitułykatedralnej.WąskizakreschronologicznyniepozwalanapostawieniewnioskówdojakichdoszedłJ.Nowackitwierdząc,żewikariuszerekrutowalisięgłówniespośródarchidiakonówśremskichipoznańskich.Niemożliwejestrównieżwykazanie,żewiększośćoficjałównależaładogrupyprałackiej.

6.3. Obejmowanie biskupstw

Najwyższymawansemkarieryduchownejwkrajubyłootrzymaniebiskupstwa.Zgrona353kanonikówpoznańskich,promowanychnabiskupstwabyłokilkunastuduchownych.Analizującdrogękolejnychstanowiskkanonikówpoznańskich,nasuwająsięwnioski,któreprzedstawiłJacekWiesiołoskibadającmechanizmyfunkcjonowaniaepiskopatudlaXVw.18.Wśródczynnikówwyróżniającychgrupębiskupówwskazałonnaszlacheckiepochodzenie,doświadczeniedyplomatycznezdobytenadworzekrólewskimorazczłonkostwowkapitułach.Rodzisięzatempytanie,nailewpływnaobjęciebiskupstwamiałakarieraduchownaiaktywnośćwramachstrukturkościelnych?Czymożeuzyskaniegodnościnależytaktowaćjakoefektdziałalnościpozakościelnej,najczęściejkancelaryjno-państwowej?

17 Urzędnicy centralni i nadworni Polski,s.137. 18J.Wiesiołowski,Episkopat Polski XV.,[w:]Społeczeństwo Polski Średniowiecznej t. IV,red.S.K. Kuczyński,Warszawa1990,s.252.;DopodobnychwnioskówdoszłaJ.Krzyżaniakowawwydanejw1979pracyKancelaria królewska Władysława Jagiełły,cz.2atakżeostatniozob.K.Habdas,Godności biskupie kanclerzy i podkanclerzy koronnych w drugiej połowie XV w,RHt.XLVI,z.2(1998),s.21in.


OdpowiedzimożnaszukaćwrelacjachnuncjuszypapieskichzkońcaXVIwieku;JuliuszRuggieriwroku1565stwierdził,że:

Dawniejbiskupiwybieranibyliprzezkapituły,dziśkrólnamocywładzyudzielonej

muprzezStolicęApostolskąmającprawopatronatu,mianujekogomusiępodoba,

nawetchoćbyniebyłkanonikiemkatedry,którejmazostaćbiskupem19 .

Wszyscykanonicypoznańscyobejmującybiskupstwarekrutowalisięzgronasekretarzykrólewskich.

StanisławGomolińskih.Jelita20wkapitulepoznańskiejod1585rokudo1600byłprepozytemkapitułypoznańskiej21.KarieręrozpocząłbędącsekretarzemkrólewskimnadworzeStefanaBatorego,święceniakapłańskieprzyjąłw1580r.Wtrzylatapoprymicjachzostałkanonikiemkrakowskim.Prepozyturapoznańskabyłajegopierwsząprałaturą22.Wroku1591zostałbiskupemchełmińskim,niezrzekłsięjednakfunkcjiwkapitulepoznańskiej,nastąpiłotodopierow1600r.gdyprzeszedłnabiskupstwoŁuckie.

NastępcaGomolińskiegonaprepozyturze,SzymonRudnickih.Lis23rozpo-czynałkarieręubokustryjaKlemensaRudnickiegojakokoadioutorkustodiignieźnieńskiejod1577r.Krótkopotemzostałsekretarzemkrólewskim.Święceniakapłańskieprzyjąłw1591r.przyinstalacjinakustoszapośmiercikrewnego.Wpołowielatdziewięćdziesiątychzostałarchidiakonemuniejowskimischola-stykiemłęczyckim.Wroku1598dziękibliskimstosunkomzJanemZamoyskimzostałregentemkancelariimniejszej.Napoznańskiejprepozyturzeinstalowałsię30października1600r.24Wrokpóźniejmianowanyzostałsekretarzemwielkimkoronnym(duchownym),pozostajączawszeprzykrólu25.4października1604r.kapituławarmińskapotwierdziłajegowybórznadaniakrólewskiego,popartegolistemkardynałaMaciejowskiegonabiskupstwowarmińskie.ZabiegiRudnickiegodoprowadziłydokażdorazowegonadaniabiskupomwarmińskimbiskupstwasambijskiego.

19 Relacye nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548–1690,wyd.E.Rykaczewski,t. I,Berlin1864,s.162. 20K.Lepszy,Stanisław Gomoliński,[w:]Polski Słownik Biograficzny,t.VIII(1959-1960),s.272. 21 Receptiones,s.61. 22LudwikŁętowskipodejrzewał,żeGomolińskibyłscholastykiempłockimcojednaknieznaj-dujepokryciawmaterialeźródłowym,zob.L.Łętowski,Katalog biskupów i kanoników krakowskich,t. II,Kraków1852,s.260. 23H.Kowalska,Szymon Rudnicki,PolskiSłownikBiograficzny,t.XXXI(1989),s.649. 24 Receptiones,s.71. 25 Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku,t.X.,s.146.


KolejnyprepozytpoznańskitoStanisławSieciński,znanydziałaczzokresuegzekucjidóbr,sekretarzkrólewski,następniekanonikkrakowski.WPoznaniuinstalowałsię25kwietnia1605r.26W1609r.zostałbiskupemprzemyskim.

Od1609r.naczelekapitułystałHieronimCielecki27,pełniłrozmaiteurzędydworskie,byłsekretarzemkrólewskim.Wwiekupięćdziesięciulatprzyjąłświę-ceniakapłańskieizostałkanonikiemkrakowskimw1606r.WtymczasiepełniłrównieżurządkanclerzakrólowejKonstancjiiwychowawcydziecikrólewskich.Podczaspełnieniafunkcjiprepozytazostałw1615r.rokureferendarzemkrólew-skim,którytourządpełniłdo1624r.Dnia24marca1625r.zrezygnowałzprepo-zyturypoznańskiejprzenoszącsięnabiskupstwoprzemyskie28 .

ZnadaniakrólewskiegoprepozyturęotrzymałAndrzejSzołdrski,którykarieręrozpoczynałodurzęduplebanaczempińskiego.W1607rokuzostałinsta-lowanydokapitułypoznańskiejnakanonieDrożyce29.Wtymczasierozpocząłrównieżkarieręnadworzekrólewskim.Zostałsekretarzemkrólewskimiwycho-wawcąsynakrólewskiego,Władysława.Wrazzezbliżeniemsiędorodzinykrólewskiejszybkoawansował.W1613rokuotrzymałkanonięObłączkowowkapitulegnieźnieńskiej,w1617roku,kanonięChmielnikanastępniekantoriękrakowską,zostałdziekanemłowickim,scholastykiemłęczyckim,prepozytemkolegiatykruszwickiej,prepozytemkapitułygnieźnieńskiej.Naprepozytapoznańskiegoinstalowałsię24marca1625roku.Wroku1630byłkanclerzemksięciaJanaAlberta,czterylatapóźniejzostaładministratorembiskupstwakujawskiego.W1636rokuzostałbiskupemprzemyskim.Woczachhierarchiikościelnejniecieszyłsięspecjalnymuznaniem,skoronuncjuszHoratioViscontipisałoSzołdrskimdoUrbanaVIII:

Nabiskupstwoprzemyskie,któreopuściłHenrykFirlej,mianowanyzostał

AndrzejSzołdrski,wyniesionyjużprzeddwomalatynabiskupstwokijowskie,

alubodyecezyakijowskapołożonanakrańcuRzeczypospolitejwpobliżuTatarów

iwpośróddyzunitów,którzyniedawnozabralipałacbiskupidlaswegopseudo-

-metropolity,potrzebujewielkiejpilnościzestronypasterza,mimotojednakksiądz

Szołdrskiprzezcałedwalatanogąnaniejniepostałitylko,żetakpowiem,poślubił

jąprzezzastępcę,apotemsięzniąrozwiódłniewidzącjejoblicz.Urodzonyjak

wieluinnychzchudopacholskiejfamiliiszlacheckiej,służyłubiskupagnieźnień-

skiego,przezktóregozostałpoleconykrólowikiedytenbyłjeszczekrólewiczem

izostałuniegokanclerzem.Zaskarbiwszysobiełaskęostatniegopana,przeszedł

naurządkanclerskidokardynałaJanaAlberta,biskupakrakowskiego,zktórym

26 Receptiones,s.76. 27L.Łętowski,Katalog Biskupów, Prałatów i Kanoników Karkowskich,t.II,Kraków1852,s.119. 28 Urzędnicy centralni i nadworni Polski,s.137 29 Receptiones,s.78.


odbyłpodróżdoWłoch,obowiązek,któryuniewinniałjegonieobecnośćwdyecezyi,

dokądudaćsięociągał,ponieważjegożyczeniawyżejsięgały.Wczasieostatniej

zmianyurzędówmówiono,żemukrólpodkanclerstwoprzyobiecał,codotądnie

jestrzecząpewną,ileżepieczęćwiększaimniejszadawnobywajątylkonasejmie,

którąjeśliotrzyma,toniedlatego,iżbymiałwyższeodspółzawodnikówzdol-

ności,leczżekrólowiwiadomo,iżsięłatwiejzastosujedojegowoli.Zresztąnie

jegoosoba,aninaukaniezasługująnawzmiankę.Mówią,żejestpracowitymale

zdrugiejstronyniebardzodobrymksiędzem.Oprócztegomabyćinteresownym

ichciwym,chcączpewnościąwywyższyćswąubogąrodzinę.30

PrzeszłośćSzołdrskiegozwiązanazkanclerstwembiskupagnieźnieńskiegopozostajewświetleźródełmałoznana.Porokuodotrzymaniabiskupstwaprze-myskiegozostałbiskupempoznańskim,którątofunkcjęsprawowałdośmierciw1650roku.

Wszyscyspośródprepozytówpoznańskichwlatach1600-1631zostalipromo-waninabiskupstwa,ówawansdotyczyłrównieżśrodowiskaprałackiego.

NajwyższągodnośćwepiskopaciepolskimuzyskałJanWężykh.Wężyk,instalowanywkapitulepoznańskiejw1614r.naarchidiakonięwarszawską31 . KarieręnadworzebiskupakujawskiegoJanaTarnowskiegojakoosobistysekretarzrozpocząłzarazpopowrociezestudiówweWłoszech.Pośmierciprotektoradostałsięnadwórkrólewski,gdziezostałsekretarzem.Kolejnootrzymywałbeneficjakościelne,kanonięwkapitulekrakowskiej,archidiakonięlubelską,prepozyturęsandomierską.W1613r.zostałopatemkomendatoryjnymwMogile,awrokunastępnymotrzymałprałaturępoznańską.Posześciulatachzostałbiskupemprze-myskim,pełniącfunkcjędo1624,następnieprzeszedłnabiskupstwopoznańskie,obejmującrządydiecezją1lipca1624roku.WPoznaniupozostawałdoroku1627,gdyzostałarcybiskupemgnieźnieńskim.Wlatach1632-1633sprawowałfunkcjęInterrexapośmierciZygmuntaIII32 .

OpróżnionąpoJanieWężykuarchidiakonięwarszawskązająłPawełPiaseckiw1616r.33KarieręrozpoczynałjakoproboszczwChrobczy,anastępniekanonikpoznański„fundumRokietnica”z1605r.34Sekretarzemkrólewskimzostałok.1613 r.,wkrótcepotemzostałkanonikiemlubelskim,warszawskimiopatemmogil-skimw1624r.W1627r.przeniósłsięzprałaturypoznańskiejnabiskupstwo

30 Relacye nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548-1690,E.Rykaczewski,s.242. 31 Receptiones,s.82. 32J.Korytkowski,Arcybiskupi gnieźnieńscy – prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim,Gniezno1892,.T.3,s. 691. 33 Receptiones,s.83. 34 Receptiones,s.77.


kamienieckie,gdziebyłordynariuszemdo1640r.,następniechełmskiedo1644r.iprzemyskie,naktórympozostałdośmierciw1649r.

Instalowanynadziekanapoznańskiegow1619r.JakubZadzikrównieżawansowałnabiskupstwo.Pierwszekrokirozpoczynałjakoregentkancelariikoronnejw1604r.W1605r.zostałsekretarzemkrólewskimiprzyjąłświęceniaduchowne35.Wkrótcezostałkanonikiemgnieźnieńskim,w1608r.krakowskim,1611r.warszawskim,1612r.włocławskim.W1613r.zostałsekretarzemwielkim(duchownym),którątofunkcjęsprawowałdo1625r.W1624r.zrezygnowałzprała-turypoznańskiej,przechodzącnabiskupstwochełmińskie.Całytenczasspędzałnadworzekrólewskim.Wroku1627zostałmianowanypodkanclerzym,arokpóźniejkanclerzem,pozostającnadworzedo1635r.Zaswądziałalnośćw1635r.zostałbiskupemkrakowskim.

Ostatnimkanonikiemawansowanymnabiskupstwowlatach1600-1631byłAleksanderSokołowski.Karieręduchownązaczynałjakojezuita,aleszybkopozostawiłhabit,zostającjednakosobąduchowną.Zostałsekretarzemkrólew-skim,potemkanonikiempoznańskimfundiKaźmierzw1631r.36,następniekanonikiemgnieźnieńskimfundiLeśniewow1634r.Wuznaniuzasługzostałprzeniesionynabiskupstwokijowskiew1636opróżnioneprzezSzołdrskiego.NuncjuszViscontimaonimlepszezdanieniżopoprzedniku:„Poprzeniesieniubiskupakijowskiego,jakpowiedziałem,doinnegokościoła,nastąpiłponimAleksanderSokołowski,podanyniedawnoprzezkróla.Byłonniegdyśjezuitą,potemwystąpiwszyzzakonu,dostałsiędodwory,jeszczezażyciaZygmunta.PowyniesieniunatronWładysławatowarzyszyłmuwjegowyprawiedoMoskwy,abędąckrewnymspowiednikakrólewskiego,znalazłłatwyprzystępdourzędówkrólewskich.Byłjednymzkomisarzówwyznaczonychdoukładów,amiano-wicieposkończonejwojniedorozgraniczeniapaństw.Leczjegowyniesienieuważanozazbytśpiesznewstosunkudopołożonychzasług.Ztymwszystkim,jeżelipowściągniewsobieżyłkęwojskową,zbytekpierwszejjegomłodości,dlaktórejzpewnościąniemógłznieśćjarzmazakonnego,możewyjśćnadobregobiskupa,wielematrafnegorozsądku,aświatławielewięcejniżinni”37 .

Wszystkiepodaneprzykładypotwierdzająfakt,iżnominacjebiskupiedotyczącekanonikówpoznańskichwXVIIwiekubyłyraczejwynikiemkarierywinstytucjachświeckichtj.kancelariikoronnejikrólewskiej.Dostrzecrównieżnależykumulacjębeneficjów,którarzutujenakarieręduchownych.SpośródwymienionychjedynieAndrzejSzołdrskimógłwykazaćsiękarierąobejmującąwszystkieszczeblewramachjednejkapituły,którejzostałbiskupem.Wnioskować

35J.Dorobisz,Jakub Zadzik ( 1582-1642),Opole2000,s.29. 36 Receptiones,s.94. 37 Relacye nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce,t.II,s.244in.


zetemnależy,żeprocesobsadzaniabiskupstwniezmieniłsięzasadniczoprzezbliskodwieścielat,ponieważjakwykazałybadaniaA.Radzimińskiegozaledwie12%biskupówzajmowałowcześniejstanowiskawswychkapitułachwXVwieku38 .

38A.Radzimiński,Duchowieństwo kapituł katedralnych w Polsce,s.259.

7

Działalność kapituły katedralnej

Przejawemaktywnościkapitułykatedralnejbyłyczęstespotkaniajejczłonków.Udziałwzebraniachnależałdopodstawowychobowiązkówduchownych.Dyskutowanonanichoaktualnychpotrzebachdiecezji,

sytuacjiekonomicznejiustrojowejkapituły,dużoczasupoświęcanosprawombieżącymicodziennym.Obradyprowadzonebyły,zgodniezzasadąprocedencji,przeznajwyższegowhierarchiiprałata,leczkażdyzkanonikówposiadałrównyvox in capitulo,cobyłopostawąfunkcjonowaniakorporacji1.Byłatozasadapilniestrzeżonaiczęstootwarciesprzeciwianosiętendencjomposzczególnychduchow-nych,dążącychdonadawaniawiększegoznaczeniagłosomwyższychprałatów.Obowiązekuczestnictwawzebraniachwynikałwprostzobowiązkurezydencjikanonikaprzykatedrzekatedralnej.

Wokresiepóźnegośredniowieczazauważalnajesttendencjadoskracaniastałegoczasurezydencji.Proceskumulacjibeneficjów,dużeodległościmiędzykościołamikatedralnymi,wktórychcisamikanonicypełnilirozmaitefunkcje,spowodowałyżeczasrezydencjiczynnejkanonikówwpostanowieniachsoborutrydenckiegoograniczonyzostałdozaledwietrzechmiesięcywroku2.Kapitułapoznańskaprzyjęłazaleceniesoborowe5lipca1576roku,uznając,żekażdykanonikrezydującyprzykatedrzenieprzerwanieprzeztrzykolejnemiesiącemaprawoubiegaćsięowieśprestymonialną,zaśpootrzymaniujejpowinien

1S.Zachorowski,Rozwój i ustrój kapituł polskich,s.98. 2Conc.Trident.sessXXIVdereform.c.12Canonesetstatut.


pozostaćjeszczeprzezkolejnesześćmiesięcy3.Dostatutukapitułyzapistentrafił1 marca1604r.podczaszebranianadzwyczajnego4.Szczególneprzepisydotyczyłykanonikatówdoktorskichjurystyiteologa,statutyzobowiązywałyichdostałejinieprzerwanejrezydencjipodgroźbąusunięciazgronakapituły.

Funkcjękontrolnąnadobecnościączłonkówkapitułysprawowałwybieranyzniejprokuratorgeneralny.Byłtourządwybieralnyczasowo,dostępnyjedyniedlaczłonkówkorporacji.Posiadałprzywilejsądowniczy,dającymożliwośćkarceniaduchownychzanieobecnośćinieprzestrzeganiestatutówiprawakościelnego.

Wlatach1600–1701prokuratoramibyli:1595–1609 AdamRybski5

1609–1619 StanisławKokalewski6

1619–1620 JakubPiasecki7

1620–1621 JanTrach-Gniński8

1621–1622 StanisławŻukowski9

1623–1624 JakubPiasecki10

1625–1631 StanisławŻukowski11

1632–1633 JerzyGowarzewski12

1633–1636 WojciechBiskupski13

1637–1641 WojciechTrach-Gniński14

1642–1643 FeliksMietlicki15

1643–1645 JanBaykowski16


1650–1654 AndrzejSwinarski18


3AAPCP43,k.207.Statuttenprzypominanowielokrotniew1583roku,zob.CP45,k.26. 4AAPCP90k.185zob.Statuta Capituli Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ex annis 1298-1763 ed . W. Pawlczak,Poznań1995,s.133. 5AAPCP48k.324. 6CP49k.317. 7CP50k.5. 8CP50k.96. 9CP50k.113 10CP50k.389. 11CP51k.33. 12CP51,s.493. 13CP51,s.561;CP52,s.159 14CP52,247. 15CP52,s.544. 16AAPCP52,s.592. 17AAPCP52,s.774. 18AAPCP53,s.272. 19AAPCP54,s.1.

Działalność kapituły katedralnej 97

1657–1658 JanSuliński20

1658–1662 JanCielecki21

1662–1664 LudwikTolibowski22

1664–1665 FranciszekMielżyński23

1665–1666 JanBranecki24

1666–1670 FranciszekCielgowski25

1670–1671 MikołajZalaszwski26

1671–1674 JanKuniński27


1678–1679 JanŁącki29

1679–1682 JanKuniński30


1684–1688 StanisławŁukomski32

1688–1689 KazimierzOsowski33

1689–1690 AdamMiałczewski34


1691–1694 KazimierzOsowski36


1697–1701 StanisławGłoskowski38

Zebraniakapitułykatedralnejmożnapodzielićnatrzyzasadniczerodzaje,różniące

sięzakresemkompetencjiiwpływunarządydiecezją.Najważniejszebyłykapitułygeneralne(capitula generalis),następniekapitułypartykularne(particularia),wskładktórychnależyzaliczyćtakżenadzwyczajne(extraordinaria)iczęstsze,tzw.tygodniowe.

20Zapisowyborzezaginął,wnotatceowyborzenastępcywidniejenazwiskoSulińskiegojakopoprzedniegoprokuratora. 21AAPCP54,s.15. 22AAPCP54,s.265. 23AAPCP55,s.39v. 24AAPCP55,s.71. 25AAPCP55,s.94,124,177. 26AAPCP55,s.197. 27AAPCP55,s.230,285v. 28AAPCP55,s.303. 29AAPCP55,s.409. 30AAPCP55,s.431v. 31AAPCP55,s.531. 32AAPCP56,s.8. 33AAPCP56,s.104. 34AAPCP56,s.136. 35AAPCP56,s.173. 36AAPCP56,s.216v. 37AAPCP56,s.301. 38AAPCP56,s.405.


7.1. Kapituły generalne

ZebraniageneralnekapitułykatedralnejwPoznaniuodbywałysięzgodniezestatutemdwarazywroku39.Pierwszespotkaniezwiązanebyłozeświętempatro-nalnymkatedryśw.PiotraiPawłaobchodzonym29czerwca,drugiezwiązanebyłozeświętemśw.Marcinabiskupaiwyznawcyobchodzonym11listopada.Zregułykapitułygeneralnerozpoczynałypierwszenieszporywprzeddzieńwymienionychświąt,posiedzeniaidyskusjerozpoczynałysięnatomiastzarazpoświętachchyba,żeówdzieńprzypadałwniedzielę.Wtakimwypadkuspotkaniaprzekładanozregułynanajbliższydzieńzwykły.

Miejscemobradbyłkapitularz,któregofunkcjępełniłakaplicaśw.DuchaiŚw. Apostołówwkatedrzepoznańskiej.Trudnościnastręczyłpożarkościoław1622 r.,wwynikuktóregokapitułazmuszonabyłaspotykaćsięwdomunota-riusza,archidiakonalubinnychczłonków.Wroku1607kapitułaśw.Marcinaodbyłasięwkościelekomandoriiśw.JanawPoznaniu40,w1625r.św.PiotraiPawłaodbyłasięwRogalinku,aśw.MarcinawtymsamymrokuwPuszczykowie.PotopszwedzkiidziałaniawojennyzmusiłyczłonkówkapitułydoodprawieniakapitułpozaPoznaniemitakzebraniegeneralniewlistopadzie1655odbywałosięwGrodzisku,następnewlipcu1656rokuwWarszawie,barknatomiastinformacjinatematkapitułygeneralnejśw.Marcina1656roku,copozwaladomniemywać,żenieodbyłasięwcale.

Obradykapitułygeneralnejprzeważnietrwałykilkadni,anawettygodni.Dnia4lipca1606r.uchwalono,żeniepowinnyprzekraczaćtygodnia:

Ponieważkapitułageneralnawtymkościele,wprzeciwieństwiedozwyczajuinnych

kościołówkatedralnych,któredodwóchtygodni,aniegdyśidłużejzwykłyprze-

ciągać[obradykapituły–M.P.],zeszkodąnietylkodlauczestniczącychskądinąd,ale

takżeprzeszkadzającrezydującymstaletutajczcigodnymmężomwtrosceoinne

sprawy,najczcigodniejsipanowiejednogłośnieustanowili,żenależyprzestrzegaćna

przyszłość,abykapitułygeneralnejdłużejniżjedentydzieńnieprzeciągać,chybaże

wymagategosprawaniecierpiącazwłoki41[tłum.M.P].

Każdazkapitułgeneralnychodbywałasięwedługustalonegoschematu.Kanonikównakapitułęwzywałdzwonzwieżykatedralnej.Pozebraniuwkatedrze

39CP90,k.17:Itaque ordinationem antiquam innovando statuerunt domini in perpetuum observandum, ut capitulum generale in Ecclesia ipsa Posnaniensis bis in anno taneatur, Primum capitulum generale videlicet pro festo S. Petri Apostoli, quod celebratur vegisma octava Junii, Secundum pro festo S. Martini Confessoris, quod est undecima Novebris . 40CP48s.232. 41CP90s.197,zob.Statuta Capituli et Ecclesiae cathedralis posnaniensis ex annis 1298-1763 ed. W. Pawelczak,s.137.


odbywałasięmszawotywnadoDuchaśw.,poktórejśpiewanohymnVeni Creator Spiritus42.Razwrokuprzewodniczącyzebraniapoprzezadmonitio charitativanapo-minałzebranychwsprawachmoralności,obyczajówiczystościwiary43 .

7.1.1. Kapituła generalna św. Piotra i Pawła

Kapitułyśw.PiotraiPawłazbierałysięwdniachnajbliższychświętu,wciągucałegoXVIIwiekurozpoczynałysięmiędzy28czerwcaa2lipca.Wlatach1600–1624otwarciezebrańodbywałosięzawsze28czerwcawieczorem(nieszpory)wprzeddzieńświęta.Podczaswieczornegooficjumsprawdzanabyłaobecnośćczłonkówkorporacji.Byłotomożliwe,ponieważwkolejnychlatachświętoprzypadałowkolejnednitygodnianp.w1600r.wczwartek(zebraniewśrodęwieczorem),1601r.wpiątek(zebraniewczwartekwieczorem),1602r.wsobotę(zebraniewpiątekwieczorem),1603wniedzielę(zebraniewsobotęwieczorem)itd.W1609rokukapitułaporazpierwszyspotkałasiędzieńpoprzypadającymwniedzielęświęcie,zebranieodbyłosięwponiedziałek30czerwca.Po1624roku(zwyjątkiem1627roku)obecnośćspisywanabyłajedynienaposiedzeniachwłaściwych,dlategowksięgachczynnościdatązebrańkapitulnychjestnajczę-ściej30czerwca.W1630r.kapitułaodbyłasięwyjątkowo1lipca,comiałobyćwynikiemniepokojówwmieście,atakżeszerzącąsięepidemią.

Należyzauważyć,żezregułykapitułygeneralneodbywającesięnaprze-łomieczerwcailipcacieszyłysięwiększąfrekwencjąuczestników,niżzebranialistopadowe.Wpływnatomiałyzpewnościąwarunkiklimatyczneorazutrud-nieniakomunikacyjne,będąceprzeszkodądladuchownychnierezydującychprzykościelekatedralnymwPoznaniu.

Wobradachuczestniczyłośrednio22członkówkapituły,6prałatówi16kanonikówzwyczajnych.

WbadanymokresiezaledwiedwarazynaczerwcowejkapitulegeneralnejpojawiłsięprepozytAndrzejSzołdrskiwlatach162544i162745,sumiennienato-miastprzewodniczylizebraniomZygmuntCieleckilatach1635-1652iHieronimWierzbowskiwlatach1671-1712.Pozostaliprepozyciniepojawilisięnigdy.KilkakrotniewlatachtrzydziestychXVIIwiekunaczelekapitułystawałdziekanMarcinStarczewski46,choćczęściejzwłaszczanaprzełomielatsześćdziesiątychisiedemdziesiątychprzewodziłzebraniomjegonastępcaLudwikTolibowski.

42K.Lutyński,Kapituła Katedralna,s.111. 43CP90k.8. 44CP51s.47. 45CP51k.143. 46CP51k.403.


Wlatach1600–160447,1606–161348,1619–162349,162450,162851,163052obradomprzewodniczylikolejnisufraganiiarchidiakonipoznańscyJakubBrzeźnicki,AndrzejRychlicki,JanTrach-GnińskiiŚwiętosławStrzałkowski.W1605r53.pośmierciBrzeźnickiego,aprzedprzybyciemdoPoznaniajegonastępcy,obradyprowadziłkantorAndrzejCzacki,jagonastępcanakantoriipoznańskiejStanisławKokalewskiprowadziłobradyw162254,162655,162956iwlatachpóźniejszych.

Trudnojednoznaczniewskazaćnanajczęściejporuszanąproblematykęnazebraniachkapitułyśw.PiotraiPawła.Najwięcejczasupoświęcanozagadnie-niomzwiązanymzużytkowaniemdóbrprestymonilanychiprebend,użytkowa-niemkuriikanonickich,zmianamiwstatutach,wyboremrozmaitychdelegacjiideputatówetc.Głównezadaniaiproblemy,którymizebraniwinnisięzająć,byłyokreślaneprzezordynariusza.Zgodniezwcześniejsząpraktyką,listodbiskupaczytanybyłwpierwszymdniukapitułyprzezoficjałalubbiskupiegokanclerza,któryjednocześnieposiadałbeneficjumkapitulne.Następnieprocedo-wanonadzagadnieniamiiprzygotowywanoodpowiedź.Powypełnieniuzadańzaleconychprzezprzełożonego,prałaciikanonicyzgłaszaligłówneproblemyzwiązanezposiadanymiprebendamiiinnesprawybieżące.Podczasposiedzeńuchwalanoustawy,wprowadzanopoprawkidostatutuorazznoszononieak-tualneprzepisy.Dogłównychzadańnależałorównieżpotwierdzanie,zgodazwoląbiskupaipieczętowaniedokumentówordynariusza.Wśródgłównychproblemówporuszanychnakapitułachgeneralnychnaprzódwysuwająsięprzepisyzwiązanezprawemobejmowaniaiużytkowaniawsiprestymonialnych,zagadnieniadystrybucjidóbrwewnątrzkorporacji,sprawyorganizacyjne,litur-giczne,sporomiejscaiczasuzajmowałyrównieżtrudnościzporozumieniemsiękapitułyzpoddanymizChwaliszewa.

7.1.2 Kapituła generalna św. Marcina

Kapitułylistopadoweśw.Marcinarównieżzbierałysięwdniachnajbliższychświętu.Wlatach1601-1626najczęściejzebraniaodbywałysię10listopada

47CP48k.331;k.350;CP49k.13;k.57. 48CP49k.170;k.215;k.251;k.290;k.321;k.360;k.386;k.406;k.425. 49CP50k.1;k.63;k.150; 50CP50k.346;CP51k.1. 51CP51k.210; 52CP51k.331; 53CP49k.128. 54CP50k.259; 55CP51k.82. 56CP51k.277.


wieczoremwprzeddzieńświęta,kiedypodczasnieszporówsprawdzanabyłaobecnośćduchownych.Od1627do1701rokuwłaściwenaradyzaczynałysięprzeważniemiędzy12a13listopada.Głównąprzyczynązmianyterminówbyłfaktprzypadaniaświętawponiedziałek(zebraniemusiałobymiećmiejscewniedzielę).

Średnialiczbaczłonkówbiorącychudziałwkapitułachjesiennychwynosiła19,wtym5prałatówi14kanonikówzwyczajnych.Nieróżniłasięwięcznacznieodczerwcowych.Podobnienajczęściejprzewodziłimarchidiakonpoznańskiisufraganwlatach1601–1605,1607–1623,1625,1628,1630–163157lubkantorwlatach1624,1627,162958,kustoszwroku160659,prepozytjedyniew162660atakżewlatach1635-1652i1671do1712.

WpierwszejpołowieXVIIwiekuzdarzałosięrównież,żeopróczkanonikówwposiedzeniachbrałudziałrównieżbiskup.WzebraniachuczestniczyłWawrzy-niecGoślickiw1602roku,JanWężykw1624,MaciejŁubieńskidwukrotniew1628irazw1625r.Wdrugiejpołowiestuleciapraktykatakazanikłazupełnie,cowiązałosięzstałymurzędowaniembiskupówpoznańskichwWarszawie.Kwestiąotwartąpozostajewjakimcharakterzebiskupibraliudziałwzebraniachkapituły.

Zgodniezestatutemnajważniejszączynnościąprawnązwiązanązkapi-tułąlistopadowąbyłwybórprokuratoragremium.Ustępującyurzędnikwinienwtymczasiezłożyćszczegółowesprawozdaniefinansowedotyczącewpływów,wydatkówiinwestycjipoczynionychwczasiejegojednorocznejkadencji.Spra-wozdaniemiałrównieżprzedstawićskarbnikkapituły,prowizorzyszpitalaiseminarium.

Od1662rokuprzyjętopraktykę,żedokładnesprawozdaniefinansoweprezentowanebędzienakapitulepartykularnejtydzieńlubdwaprzedkapi-tułąśw.Marcinaizaaprobowaneprzezdziekanalubinnegoobecnegoprałata.Takierozwiązaniepozwoliłonaswobodnydostępdosprawozdańfinansowychwszystkimzainteresowanymprzybywającymnazebraniageneralne,ajedno-cześnieoszczędzałoczas,którymógłbyćpoświęconynainnesprawykapitulne.Skarbnikiprokuratorwrazzpomocnikami(calculatores)niemiałjużzajmowaćgłosunakapitulegeneralnej,chybażeproszonogoowyjaśnienia.

57CPk.354;CP49k.79;k.143,k.232;k.268;k.303;k.334;k.368;k.398;k.418;CP50k.25;k. 96;k.198;k.310;k.388;CP51k.49;k.233;k.345;k.427. 58CP51k.22;k.164;k.304. 59CP49k.192. 60CP51k.107.


7.2. Kapituły partykularne

Opróczwspomnianychkapitułgeneralnych,wsprawachdużejwagiiniecierpią-cychzwłoki,istniałamożliwośćzwołaniazebrańnadzwyczajnych,określanychjakocapituli particolares i extraordinales.Miałyonemocustawodawcząrównąposiedze-niomgeneralnym.Zwoływanebyłydorywczo,toteżnieposiadałyokreślonegoterminu.Wroku1600,wwynikuzarazy,członkowiezebralisięnaspotkaniuparty-kularnywKrerowie30październikaibyłotospotkanieostatniewtymroku.Udziałwnimwzięło11członkówkapituły–2prałatówi9kanonikówzwyczajnych61 . Na uwagęzasługujefakt,żenakażdejzkapitułpartykularnychinadzwyczajnychliczbaczłonkównieprzekroczyła15osób.Kolejnezebraniaotakimcharakterzeodbyłysięwroku1605pokapitulegeneralnejśw.PiotraiPawła11lipca62,naktórejwybranodeputatówdowyznaczeniagranicwOkuniewieipokapituleśw.Marcina28listopada,naktórejwybranodoreprezentowaniakorporacjiprzedsądemkano-nikaŚmigielskiego.Kolejnyrazobradowanowroku1607,wdniu10lutegowceluwybraniareprezentantówdogrodu,wwynikuczegopowołanizostaliMikołajZiemeckiiStanisławGrabia63.Wrokunastępnym,14lipca,rozważanosprawyzwiązanezuposażeniemwikariuszykatedralnych64.W1610roku20 listopadazebraniepoświęconebyłopiwowaromchwaliszewskim,a11lipca1611r.wybranoprowizoremseminariumMarcinaMoręskiegoteologakapituły65.DwalatapóźniejzwołanokapitułępartykularnąwceluwyłonieniadelegacjinasynoddoŁowicza,wktórejznaleźlisięKacperHapiJakubBrzeźnickiidogroduwybranoStanisławaGrabię66.W1619r.dwiekapituły15lipcai22listopadapoświęconebyłysprawomekonomicznym,niedałyjednakznaczącychdecyzji,gdyżnaobupojawiłosięjedynie8duchownych67.Dwieodbyłysięrównieżwroku1620,napierwszejznich22czerwcaoddawanohonoryarchidiakonowipszczewskiemuStanisławowiNeczowi,zpowoduuzyskaniaprzezniegotytułudoktorapraw,adrugaktóraodbyłasię22listopadapoświęconabyłasprawomgospodarczym.Wkolejnychdwóchlatachodbyłysiętrzyzebranianatematygospodarcze,w1621 r.12lipcai21listopadaiostatnieobradowałorównieżwlistopadzie1622 r.68.Wdniu11października1623zebranosiębyzawiadomićozmianienotariuszazJanaTrestkowskiegonaMateusza

61CP48k.342. 62CP49k.132. 63CP49k.202. 64CP49k.260;CP90k.201. 65CP49k.364. 66CP49k.405. 67CP50k.13;k.38. 68CP50k.163;k.210;k.320.


zeZgierza69.WdrugiejpołowieXVIIwiekuzanikłyzupełnieróżnicemiędzykapitułąpartykularnąitygodniową.Wiązałosiętozregularnymizebraniamitygodniowymi,któreodbywałysiębezwzględunadzieńtygodniaopróczniedzieli.

Obraz,jakiwyłaniasięzanalizyzebrańkapitułpartykularnychwskazuje,żezdecydowaniebliżejimdospotkańzwyczajnychniżobradgeneralnych.Ważnymichelementemjestjednakfakt,żewsensieustrojowymrównaćsięmogłyzkapi-tułamizeświątśw.PiotraiPawłaiśw.Marcina.Zwoływanebyłyzwyczajowoprzezarchidiakonapoznańskiego,któryimprzewodniczył.

7.3. Kapituły zwyczajne – tzw. tygodniowe

WhistoriografiidotyczącejkapitułkatedralnychwPolsceprzyjąłsiępogląd,iżkapitułyzwyczajneodbywałyrazwtygodniu70.Napodstawieanalizowanegomateriałuniemożnawysnućpodobnegowniosku.WXVIIwiekukanonicykapi-tułykatedralnejzebralisięnazebraniachzwyczajnychponad1500razy,pomijająctuokresodlipca1614dolipca1619r.,dlaktóregoźródłaniezachowałysię.Niebyłytojednakzebraniacotygodniowe,spotykanosięnajczęściejdwarazywmiesiąculubczęściejwzależnościodpotrzeb.Istotnawydajesiękwestiadniwybieranychnaspotkania,aż75%obradodbyłosięwponiedziałek,kolejnymidniamibyłwtorekiśrodapo7%,następniePiątek5%.Rzadziejspotykanosięwczwartekok.3%isobotęrównieżok.3%.Zebranianieodbywałysięcoroczniewtychsamychdniachitrudnydozbadaniajestschematichporządku.Wniektórychmiesiącachwogóleposiedzeńniebyło.Winnychmiesiącachzkoleispotykanosiępięcio-krotnie,szczególnymprzypadkiembyłpaździernik1624r.,wktórymzebraniaodbyłysięsiedemrazy.

Średniowposiedzeniachuczestniczyło3prałatówi9kanonikówzwyczajnych,razem11członków,awięcniewieleponad25%uprawnionychdotegoduchownych.Miejscaposiedzeńbyłybardzoróżne,spotykanosięwdomachkanoników,wdomunotariusza,nałąkachprzykatedrze,wkościelekatedralnym,wmiejscowościachnależącychdomajątkuwspólnegokapituły.Obradyprowadzonebyłynajczęściejprzezkantora,rzadziejprzezkustoszaczyarchidiakonapoznańskiego.Zgronaprałatówdoczęstoobecnychnależeliarchidiakonpszczewski,szczególniegdyfunkcjętępiastowałStanisławNecz(od1619r.),archidiakonśremskizarównozaczasówKaspraHapajakiJanazZalesiaBaykowskiego.Wlatach1600–1610częstymuczestnikiembyłkustoszŁukaszWydzierzewski,rzadziejwobradachbrałudział

69CP50k.381. 70zob.Aneks.


jegobratanekinastępcaStanisławWydzierzewski.NaszczególnąuwagęzasługujeuczestnictwoStanisławaKokalewskiego,którypiastującod1619funkcjekantora,brałudziałwniemalwszystkichzebraniach.ZgronakanonikówzwyczajnychobecnymiczęstobyliAdamRybskidośmierciw1619r.,JakubZdziarowskidośmierci1614 r.,szczególnieaktywniAndrzejGulczewskiiStanisławGrabiabraliudziałniemalzawszeprzeztrzydzieścilat,podobnieAdrianWielewicki,JanSkiedziński.Zracjipełnionychfunkcjiregularnieuczestniczyliwobradachkanonicykanoniidoktor-skich,kolejniteolodzyJanDziekcińskido1610r.iMarcinMoręskido1649roku,atakżejuryścijakMarcjaliszIwanowic.Niezmalałarównieżobecnośćkanoników,którychkanoniezostałyskasowanew1645rokuprzezbiskupaSzołdrskiego.Mimokasatyzachowalionidożywotniewpływyzprebendidóbrprestymonialnych.

Dlakapitułtygodniowychważnądecyzjąbyłoprzyjęciepodczaskapitułygeneralnejśw.PiotraiPawła1674roku,obowiązkuzapisywaniaiwyznaczanianakapitułachtygodniowychkolejnychduchownychzobowiązanychdopełnieniaobowiązkówwynikającychzkultuBożego71.Zgodniezpostanowieniem,odtegoczasu,cotydzieńzapisywanonazwiskadyżurnych,którzydotrzymaliobowiązkurezydencjiispełnialiobowiązkikapłańskie.

Zaledwie75%kanonikówiprałatówpojawiłosięprzynajmniejrazwciągutegookresunakapitulezwyczajnej.Jednaczwartaduchownychniepojawiłasiępoinstalacjianirazu.Należyzatemprzyjąć,żegrupauczestniczącaregularniestanowiącarównież25%byłatrzonemkapituły,którywrzeczywistościdecydowałojejfunkcjonowaniu.

Podobniejaknapozostałychzebraniach,dużoczasupoświęcanosprawomprestymoniówiwarunkomekonomicznym.Dogłównychtematówobradnależałyrównieżsprawyzwiązanezcodziennymfunkcjonowaniemkościołakatedralnego,seminariumduchownegoimajątkuwspólnegokapitułypoznańskiej.

Zastanawiaćmożefaktwskazującynamałąfrekwencjęduchownychnawszystkichzebraniachkorporacji.Bywpełnizrozumiećpowódtegozjawiskanależyprzyjrzećsiękanonikom,którzyotrzymalidobraprestymonialne.Anali-zującliczbęczłonkówkapitułgeneralnychzawierającąśredniook.20-21osóbzauważymy,żetylesamokapitułaposiadałajednostekprestymonialnych,któremogłaudostępnićswoimczłonkom72.Należywięcrozważyćczyjedyniefaktposia-daniadodatkowegomajątkuofiarowanegoprzezkorporacjeniebyłczynnikiemskłaniającymdobraniaczynnegoudziałuwżyciukapituły.Ukazaćmogłybytoszczegółowestudiazzakresumajątkukapitulnego,którejednakniestanowiązasadniczegotematuniniejszejpracy.

71AAPCP55,s.289. 72CP111k.189–215;zob.CP48k.316;Wartozauważyć,że21jednostekprestymonialnychobejmowało35wsi.

8

Pozakościelna aktywność poznańskiej kapituły katedralnej

8.1. Sejm

Kapitułakatedralnawysyłałaswoichdelegatównasejmkrajowy.Rolajakąpełniliduchownipodczasobrad,wciążwświetlehistoriografiipozostajekwestiąnierozwią-zaną.WynikibadańprzeprowadzonychprzezJ.BradachaiB.Leśnodorskiegopotwier-dziłyfakt,żeprzedstawicielekapitułkatedralnychnieznaleźlisięwgronie170posłów,tworzącychizbęposelskąparlamentuRzeczypospolitejObojgaNarodówpo1569roku.Niesposóbnatomiastzgodzićsięzpostawionąteząotym,żeduchowieństwoniebyłozainteresowanewuczestniczeniuwobradachizbyposelskiej,gdzieszlacheckawiększośćstarałasięobciążaćtakżedobraduchownepodatkaminarzeczpaństwa1 . Fakttenpozostawałbywsprzecznościzpraktykąwysyłaniaprzedstawicielikościelnejkorporacji,któryudowodniłK.LutyńskidlaXVIwieku2 .

Zainteresowanieipolitycznewpływypoznańskichprałatówikanonikówzwięk-szałysięwrazzwzmocnieniemstronnictwakatolickiegowparlamencie,którenastąpiło

1J.Bardach,B.Leśnodorski,M.Pietrzak,Historia ustroju państwa i prawa polskiego,Warszawa203,s . 219 . 2K.Lutyński,Kapituła,s.126.


ostateczniew1589roku,gdywiększośćposłówdeklarowałaprzynależnośćdokościołarzymskiego3.Zdużymprawdopodobieństwemnależyprzyznać,żekapitulnidelegacipełnilirolęobserwatorówobradlubzgłaszalipetycjespisaneprzezduchownych.Opróczdeputatówzwyczajnych,kapituławybierałatakżedelegatówdozałatwieniakonkretnychspraw.Wśrodę,17listopada1627roku,nanajbliższysejmzostaławybranadelegacja,podprzewodnictwembiskupasufraganaJanaBaykowskiego,wskładktórejweszlirównieżkustoszStanisławWydzierzewski,kanonikMarcinMoręskiiZygmuntCielecki.GłównymzadaniemduchownychmiałobyćwskazanieprzedizbąposelskątrudnościzwiązanychzaukcjąwojskprzeciwksięciuSudermańskiemu4.W1635rokukanonikiprokuratorkapitułyWojciechBiskupskimiałprzedstawićposłomkwestiezwiązanezesporemmiędzyChwaliszewemastarostąpoznańskim,sprawakontynuowanabyłanasejmiew1637rokuprzezkanonikaPawłaRaciborskiego5 .

WśródpowoływanychdelegacjimożnazauważyćprawidłowościświadcząceozaangażowaniuduchownychwżycieparlamentarneRzeczypospolitej.Kapitułanajczęściejwysyłałanasejmkrajowydwóchdotrzechdelegatów,choćzdarzałysięliczniejszedelegacje.Wśródwybieranychzawszeznajdowałsięprałat(jedenlubdwóch),cozpewnościąmiałoświadczyćoistotnejroli,jakąpełniłareprezentowanainstytucja,atakżeoważnościposelstwa.Powoływaniposłowie-duchowniwznacznejwiększościposiadaliwykształcenieprawniczeikilkuletniedoświadczeniewpiastowaniuurzędówkościelnych.Analizaskładudelegacjiwskazuje,żeczęstodokonywanowyborutychsamychduchownych.JakubWierzbięta-Doruchowskischolastykpoznańskiiarchi-diakonsześciokrotniereprezentowałkapitułęnasejmachkrajowych6,podobniejakJanBraneckiarchidiakonpszczewski7iFilipDuninkanonik,kantoriprepozyt8,KasperHaparchidiakonśremski9iStanisławSławieńskiczterokrotnie10,ŚwiętosławStrzałkowskiarchidiakonpoznański11,dziekanLudwikTolibowski12iWacławWąsowiczarchidiakonpoznański13trzykrotnie.

Informacjedotyczącewyboruprzedstawicielikapitułynasejmykrajowe,znajdu-jącesięwksięgachczynnościniebyłyprowadzoneregularnie.Rodzitopodejrzenie,

3W.Dworzaczek,Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572–1655,RocznikiHistoryczne(1957),t.XXIII,s.307. 4AAPCP51,s.174. 5AAPCP52,s.97;235. 6AAPCP51,s.28(1624),s.116(1626),s.169(1627),s.302(1629),s.456(1632),s.612. 7AAPCP51,s.514(1633);CP52,s.265(1638),s.347(1639),s.654(1645),s.767(1646);CP53,s. 159(1649). 8AAPCP53,s.114(1648),s.471(1654);CP55,s.30(1664),s.44v(1664),s.79v(1666);CP55,s. 180v(1670) 9AAPCP49,s.270(1608),s.368(1611),s.404(1613),s.421. 10AAPCP52,s.192,s.265,s.265,s.347(1639);CP52,s.464(1641). 11AAPCP51,s.28(1624),s.116(1626),s.169(1627), 12AAPCP55,s.30(1664),s.44v(1664),79v(1666). 13AAPCP52,s.767(1646);CP53,s.379(1651);CP54,s.20(1655).

Pozakościelna aktywność poznańskiej kapituły katedralnej 107

żepodobniejakwwypadkusejmikówterytorialnychduchownizainteresowanibylikonwokacjami,koronacjamiisejmamipoświęconymipolitycepodatkowejpaństwa14 . Podobniejakwwiekachwcześniejszychzabiegaliotzw.królewskievidimusdlaprzy-wilejówzebranychwLiberprivilegiorum15.Nieregularnewysyłanieposelstwnasejmykrajowemogłobyćpodyktowanerównieżfaktemstałejobecnościwsenaciebiskupów,którzyreprezentowaliinteresyKościoła,włączającwtotakżeintereskapituł16 .

Obecnośćduchownychbyłazpewnościązauważalnaodsamegopoczątkudziałańsejmu.JakwykazałaProf.StefaniaOchmann-Staniszewska,wokresiepanowaniaJanaKazimierzatrzykrotnieprałaciikanonicycelebrowaliMszęśw.inaugurującąobrady17 . Pierwszyprzypadekdotyczynabożeństwainaugurującegosejm11II1654roku,gdymszęwotywnądoDuchaśw.odprawił,wkościeleśw.JanawWarszawie,kanonikpoznańskiiwarszawskiMarcinKatlewski18Wtymsamymroku,podczasinauguracjikolejnegosejmumszyśw.przewodniczyłarchidiakonkamienieckiJanLudwikStepm-kowski19.TrzecirazprałatodprawiałMszęprzedzebranymisenatoramiiposłami9XI1666roku,byłtosufragankijowskiGianottideCastellati20.Obecnystanbadańniepozwalajednoznaczniestwierdzić,ktowyznaczałcelebransa.

Innąformąaktywnościkanonikówpodczasobradbyłowygłaszaniekazańpomszyinaugurującejpracępolskiegoparlamentu21.JakzauważyłH.Olszewski,kaznodziejąbywałzwyklejedenzzakonnikówalbokanonikówktórejśzgórnychdiecezji22.DiariuszsejmukonwokacyjnegopośmiercikrólaMichałaWiśniowieckiegowskazuje,żekazaniepodczasotwarciaobradwygłosiłkanonikgnieźnieński,scholastykpoznański,MikołajPopławski23.Zambonypadałysłowakrytykiszlacheckiegosejmowania,apeleojednośćizgodę,usprawnieniaobrad.Naukiprzygansłuchanozniepokojemiciekawością.Zgodniezprzyjętymzwyczajem,tensamduchownywygłaszałkazaniawniedzieleiświętaprzypadającewokresieprac.Niebezznaczeniapozostawałrównieżfakt,że

14J.Bardach,B.LeśnodorskiM.Pietrzak,Historia ustroju,s.224. 15AAPCP47,s.42v. 16K.Lutyński,Kapituła,s.124. 17S.Ochamnn-Staniszewska,Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo--doktryna- praktyka,Wrocław2000,t.II,s.129.zob.J.Pietrzak,Nabożeństwo na rozpoczęcie sejmu w XVI--XVIII wieku,Sobótka,R.LI(1996),s.53. 18S.Ochmann-Staniszewska,Sejm,t.I,s.170. 19 Ibidem,s.204. 20 Diariusz Seymu day Boże szczęśliwe zaczętego 1666,APGdańsk,300/29/461,s.99. 21W.Kaczorowski,Polityczny charakter staropolskich kazań sejmowych,[w:]Sprawozdania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,nrXVIII(1995),s.63in.;więcejowpływiekazańnakształtowaniepostawzob.F.Wolański,Kaznodziejstwo bernardyńskie w staropolskim systemie komunikacji społecznej schyłku epoki saskiej – studium kształtowania wyobrażeń i postaw,Toruń2012,s.63in. 22H.Olszewski,Sejm w dawnej Rzeczypospolitej. Ustrój i idee,Poznań2002,s.147. 23 Dwa diariusze seymów warszawskich w roku 1674 odprawionych:I ‘Convocationis’ od 15 stycznia do 22 lutego;drugi ‘Electionis’ od 22 kwietnia do 9 czerwca, ed. Monumenta comitiorum Regni Poloniae saeculi,vol.XVII,Kraków1881,s.25.


prawowyznaczeniakaznodzieinależałodomonarchylubprymasa.WaneksieIzamiesz-czonyzostałwykazposelstwkapitułypoznańskiejzlat1601-1701.

8.2. Sejmik województw poznańskiego i kaliskiego

UdziałprzedstawicielikapitułwżyciusejmikowymRzeczypospolitejnależydosłaborozpoznanychzagadnieńzwiązanychzhistoriąparlamentaryzmu.AdolfPawińskiwwydanychpodkoniecXIXwiekuRządach sejmikowych w Polsceskarżyłsię,że(…)nie masz wyraźnego śladu obecności stanu duchownego jako stanu, nie widać prałatów i kanoników jako przedstawicieli kapituł, opatów jako przedstawicieli klasztorów, chyba tylko w wypadkach, gdy proboszczowie lub kanonicy przybywali na sejmik jako dzie-dzice swych dóbr osobistych, ojczystych, nie zaś instytucji duchownej. Lubo z milczenia laudów i uchwał sejmikowych wnosić by należało, że stan duchowny, z wyjątkiem tylko biskupa jako senatora, zupełnie się odsunął od obrad sejmikowych .24

Zmianywugruntowanymprzezlatapoglądzieprzyniosłybadaniaprof.W. Dworzaczkanadskłademwielkopolskiejreprezentacjisejmowejopubliko-wanepodkonieclatpięćdziesiątychubiegłegostulecia25iProf.L.Łysiakadoty-czącespołecznegoskładusejmikówziemskich26.Jedynieprof.HenrykKarbownikpoświeciłudziałowidelegatówkapitułnasejmikach,kilkustronnicowyartykuł27 . Impasprzełamałyopublikowanewostatnimczasieprzezprof.M.Zwierzykow-skiegowynikibadańnadsamorządemsejmikowymwojewództwpoznańskiegoikaliskiegowlatach1696–1732.Poznańskiuczonywykazał,żeRadyduchowne–częstopojawiającesięwaktachsejmików-toarcybiskupgnieźnieńskiibiskuppoznański28.Jakzauważyłznawcaproblematykisejmikowej,pozostaliduchowniwielkopolscyniebyliuprawnienidoaktywnego,gremialnegouczestnictwawsejmiku,nawet,jeśliwywodzilisięzeznamienitychrodówszlacheckich.Duchowniprzybywalijednaknaobrady,abyobserwowaćje,azapewnetakżezgłaszaćpetycje29 .

24A.Pawiński,Rządy sejmikowe w Polsce,Warszawa1978,s.60. 25W.Dworzaczek,Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572–1655,s.307 26L.Łysiak,Społeczny skład sejmików ziemskich,[w:]Księga pamiątkowa ku czci Konstantego Grzybow-skiego,Kraków1971. 27H.Karbownik,Udział przedstawicieli kapituł w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczypospolitej (XVI--XVIII wieku),CHP22(1970). 28M.Zwierzykowski,Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732,Poznań2010,s.93. 29 Ibidem,s.94.zob.H.Karbownik,Udział przedstawicieli kapituł w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczy-pospolitej (XVI-XVIII wieku),s.169in.


Terytoriumsejmikuwojewództwpoznańskiegoikaliskiegoobejmowałodwiestolicebiskupie(GnieznoiPoznań),wktórychfunkcjonowałykapitułykatedralne,któreodpóźnegośredniowieczaposiadałyprawowysyłaniadelegatównasejmik30 .

BadaniaprzeprowadzoneprzezK.LutyńskiegodlawiekuXVIiM.Zwierzy-kowskiegodlapanowaniaAugustaIIjednoznaczniewskazałynamałąaktywnośćsejmikowąkościelnejkorporacji,coznalazłoodbiciewnapomnieniachprymasaMichałaRadziejowskiegodlakapitułygnieźnieńskiej:

Dobrytozwyczajbywał,gdyzawszeCapitulareswyprawowałopersonasnakażdy

sejmik,tosiętakoweniedziałyinkonweniencjeincontumaciam.Jeżeliktosięoco

skarżył,inpromptuzarazreplikabyłaetinformatio31 .

Podobniejakwprzypadkusejmówkrajowych,aktywnośćduchownychnasejmikunależyrozpatrywaćwielopłaszczyznowo.Donajistotniejszychjejprze-jawównależywysyłaniedelegatówkapitułypoznańskiejnasejmikoweobrady.NapodstawienieregularnychzapisówwaktachkapitułydlaXVIIwieku,możliweokazałosięodtworzeniebliskopięćdziesięciudelegacji32.K.LutyńskidlaXVIwiekuwykazałosiemnaściedelegacji,zczegodziesięćdotyczyłosejmikówpo1580roku,cowskazujenaznaczącywzrostzainteresowaniaśrodowiskkościelnychpolitykąorganówsamorząduszlacheckiego.Wrazzzwycięstwemkontrreformacji.M. Zwie-rzykowskiwokresie1696–1702ustaliłdwanaściedelegacji,adlalat1720–1727jużtylkocztery33.Pozwalatodomniemywać,żewłaśniewiekXVIIbyłokresemnajwiększejaktywnościczłonkówkapitułwżyciuregionu.

Kapitułanajczęściejdelegowaładwóchduchownych,jednoosobowedepu-tacjezanotowanowpiętnastuprzypadkach34.Analizaskładuposelstwpotwierdzawnioski,którezaobserwowanodladelegatówsejmówkrajowych.Wielokrotnienadelegatówpowoływanotychsamychduchownych.Jednymznajczęściejwybie-ranymprzezkorporacjębyłFilipDunin,reprezentowałkapitułępoznańskąażdziesięćrazy35,ztegopięciokrotniejakojedynywysłannik36.Wielokrotniewybie-ranorównieżPiotraMieszkowskiego,FranciszkaMielżyńskiego,JanaKuniń-skiego,FranciszkaGostyńskiego,TeodoraKorzeniewskiego,StanisławaKierskiego

30M.Mika,Udział Poznania w sejmach Rzeczypospolitej od końca XV w. do 1791 r.,[w:]Studia nad patrycjatem poznańskim,Poznań2006,s.111. 31cyt.zaM.Zwierzykowski,Samorząd,s.94 32WykazdelegacjipodajęwAneksie. 33M.Zwierzykowski,Samorząd,s.94. 34Zob.Aneks,delegacjejednoosobowewysyłanowlatach1655,1659,1661,1664,1666,1668,1670,1671,1676,1677,1681,1687. 35AAPCP51,s.455(1632);CP54,s.219(1661);CP54,s.350;CP55,s.35v(1664),CP55,s.78(1666);CP55,s.101v,s.127(1667),s.141,s.148,s.151(1668), 36FilipDuninbyłjedynymreprezentantemkapituływlatach1661,dwukrotnie1664,1666,1667,1668.


iMichałaRajskiego37.Wznacznejwiększościdelegacimogliposzczycićsięwyższymwykształceniem,przeważniewzakresieprawaikilkuletnimstażemwkapitule.Wpołowieprzypadkówdeputacjomprzewodniczyliprałaci,cozpewnościąpodkreślałoznaczeniereprezentacjistanuduchownego.

DziękiwydawnictwomaktsejmikowychopracowanymprzezW.Dworzaczkadlalat1572–1632iM.Zwierzykowksiegodlalat1696–1732możliwejestprześle-dzenieaktywnościsejmikowejkapituły.Pełenobrazdziałalnościbędziemożliwydoprzanalizowania,gdyopracowanazostanielukadotyczącaaktsejmikowychdlaokresuod1632rokudo1696roku.Waktachkapitułysprawyzwiązanezsejmikiemstanowiąniewielkiprocent.

Ślademaktywnościduchownychwmateriałachsejmikowychmogąświadczyćprotestacje.Pierwszyrazkapitułasprzeciwiłasięwobecpunktominstrukcjiposel-skiejdanejwŚrodzie,wgrudniu1622roku38.Szczątkoweinformacjeoprotestacjachzanotowanowaktachczynnościkapituływ1646roku39,1648roku40i1671roku41 . Doksiągwpisanorównieżdwalisty,pierwszyz7czerwca1692rokuskierowanydoprałatówikanonikówprzezmarszałkakołaśredzkiego,WojciechaMałdzewskiegosurogatorawschowskiego42,drugizdnia17czerwca1692roku43.KorespondencjawcałościpoświęconajestsporomkapitułyzrodzinąOstaszewskich.

JakzauważyłM.Zwierzykowskiozaangażowaniudeputatówduchownychmogąrównieżświadczyćlicznewmaterialesejmikowymsupliki,zgłaszaneprzezkołozprośbamioawanseiwynagrodzenieznamienitszychprzedstawicieliwielko-polskiegokleru44.Praktykatakazauważalnajestdopierowostatnichlatachsiedem-nastegostulecia.SejmikprzedsejmowywŚrodzie5maja1699roku,winstrukcjidanejposłomzaznacza:Zalecają przy tym województwa nasze ichm. panom posłom instancyją do J.K.M p.n.m za j.m. księdzem Karolem Ponińskim kanonikiem poznańskim, posłem od J.K.M. p.n.m na sejmik średzki ordynowanym, aby J.K.M. p.n.m wielkie in Republica meritia j.w. j.m. pana kasztelana gnieźnieńskiego, ojca jego, tudzież j.m. pana posła magnarum qualitatum et magne spei, przy pracowitej i życzliwej od J.K.M. p.n.m poselskiej do województw włożonej na się funkcyi, i imię magnas virtutes jego miały in

37Wszystkiedelegacjezob.aneks. 38 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kalskiegored.W.Dworzaczek,Poznań1962,T.Icz.2,s.150. 39AAPCP52,s.762. 40AAPCP53,s.118. 41AAPCP55,s.230. 42AAPCP56,s.231. 43AAPCP56,s.232. 44M.Zwierzykowski,Samorząd,s.94.


corde regio i ex munificentia sua regia tegoż jm. Księdza posła ukontentował, o co publico ore in facia Regni instabunt ichm. panowie nasi .45

Wtejsamejinstrukcjipolecanorównieżłaskawościmonarchypoznańskiegoprałata:Nie mniejsze domus ac personae wielebnego jm. księdza Aleksandra Szołdrskiego kustosza poznańskiego w województwach naszych, tak w Kościele Bożym, jako et in Repu-blica, w trybunałach i inszych funkcjach cansentur meritia, za którym serio instabunt ichm. panowie posłowie nasi do J.K.M. p.m.n, aby J.K.M. podług danej już deklaracyi swojej sekretaryi koronnej, już prawie po województwach naszych pro parte jm. ogłoszonej, J.K.M. circa functionem hanc jm. księdza kustosza ufundować raczył .46WkolejnychpunktachinstrukcjisejmikzalecałtakżekanonikaJanaKierskiegoiStanisławaGłoskowskiegoiFranciszkaMierzewskiego47.Podobnezaleceniaznalazłysięwinstrukcjiz1705roku,wktórychposłowiesejmikowizalecaliłascekrólewskiejkanonikaMichałaRajskiego,proboszczaswarzędzkiego,zrujnowanegowGortatowiepodSwarzę-dzemprzezkozaków48.W1712rokuzalecanokrólowiibiskupowipoznańskiemuprałataStanisławaGłoskowksiego49 .

Nasejmikikanonicypoznańscyprzybywalitakżejakolegacikrólewscy.AndrzejOpaliński,późniejszybiskuppoznański,jakomłodyduchownytrzykrotniepełniłfunkcjęposłakrólewskiegow1600roku50,1602roku51i1606roku52 . KasperKozielskikanonikpoznańskiisekretarzkrólewskiczterokrotnieposłowałodkróladokoławielkopolskiegowlatach1618roku53,dwukrotniew1621roku54,1626roku55.W1626rokulegowałrównieżarchidiakonisufraganaJanTrach--Gniński56.Funkcjalegataniewiązałasięjednakbezpośredniozpiastowaniembeneficjumprzykaterzepoznańskiej.

Podsumowującnależyzwrócićuwagę,żemimobrakuprawadoczynnegoudziałuwobradachkołarycerskiegoprałaciikanonicybyliaktywnymiuczestni-kamisamorząduszlacheckiegozarównowWielkopolsce.

45 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732red.M.Zwierzykowski,Poznań2008,s.166. 46 Akta sejmikowe województw poznańskiegored.M.Zwierzykowski,s.167. 47 Ibidem,s.168. 48 Idem,s.475. 49 Idem,s.679. 50 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiegored.W.Dworzaczek,t.Icz.I,ss.212-226. 51 Akta sejmikowe województw poznańskiegoW.Dworzaczek,t.Icz.I,ss.235-239. 52 Ibidem,s.297. 53 Ibidem,s.482. 54 Ibidem,tI.cz.II,s.53,91,94. 55 Idem,s.215. 56 Idem,s.195.


8.3 Trybunał Koronny

Znanyautorpamiętników,opisującyostatnielataprzedrozbioroweRzeczypospo-litej,JanDuklanOchockiwspominał,że:trybunał tak wielką majestatyczną skryty był powagą, tak nieograniczoną władzą wsparty, że nie tylko uszanowanie, uległość ale bojaźń obudzał57.PrzezponaddwieścielatTrybunałKoronnybyłcentrumświataprawniczegoszlacheckiejRzeczypospolitej.

Mimodoniosłejrolijakąpełniłnajwyższysąd,wciążmałowiadomootrybu-nalistach,deputatachidziejachsamejinstytucji.ZpewnościąprzyczynątakiegostanurzeczyjestfaktzniszczeniaarchiwumTrybunałuwczasieIIWojnyŚwia-towej.Pojawiającesięodczasudoczasupublikacjewzbudzają,woczywistysposób,dużezainteresowaniebadaczyokresustaropolskiego.WśródznaczącychpublikacjinależywymienićpracęOswaldaBalzera58dotyczącągenezyinstytucji,atakżeWaldemaraBondarukaTrybunał Koronny. Szlachecki sąd najwyższy w latach 1578-179459.Wostatnichlatachukazałosiękilkaopracowańdotyczącychpostacizasiadającychwsądzienajwyższejinstancjipaństwaszlacheckiego.WsposóbszczególnywyróżnićnależywydaneprzezHenrykaLulewiczaiAndrzejaRachubęspisydeputatówTrybunałuWielkiegoKsięstwaLitewskiego60Wielenowychinfor-macjiwniosłarównieżpublikacjaStefaniiOchmann-Staniszewskiej61dotyczącamarszałkówtrybunalskich.PomocnyjestrównieżzbiórartykułówTrybunał Koronny w kulturze prawnej Rzeczypospolitej szlacheckiejwydanypodredakcjąAntoniegoDębińskiego62 .

DlaWielkopolskilistydeputatówzlat1626–1646przedstawiłIgorKraszewskiopierającsięnazbiorzeZygmuntaStefanaKoniecpolskiegozatytułowanymZwier-ciadło dzieł rocznych w Rzeczypospolitej i W. X. Lit.przechowywanymwBiblioteceKórnickiej63.Autorwspisieuwzględniłróżnepodmiotydelegująceprzedstawi-cieli,znalazłysięwmiminstytucjepaństwoweikościelne.Dotychczasspisów

57J.D.Ochocki,Pamiętniki,t.I,Warszawa1882,s.178in. 58O.Balzer,Geneza Trybunału Koronnego – studium z dziejów sądownictwa polskiego,Warszawa1886. 59W.Bondaruk,Trybunał Koronny. Szlachecki sąd najwyższy w latach 1578–1794,Lublin2008. 60 Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1582–1696 – spisy,oprac.H.Lulewicz,A.Rachuba,Warszawa2007;Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1697–1794 – spisy,oprac.A.Rachuba,P.P.Romaniuk,Warszawa2004. 61S.Ochmann-Staniszewska,Marszałkowie Trybunału Koronnego w latach 1579–1792,CPH,t.LXII,2010,s.293-312. 62 Trybunał Koronny w kulturze prawnej Rzeczypospolitej szlacheckiejred.A.Dembiński,Lublin2008. 63I.Kraszewski,Deputaci do trybunału Koronnego w latach 1626-1646. Przyczynek prozopograficzny,[w:]Trzeba dyscypliny – bez niej nie da się pasji składnie wyrazić – studia z dziejów nowożytnych (XVI-XVIII w.) red.M.Forycki,A.Perłakowski,F.Wolański,Poznań2012.


delegatówkapitułpodjęlisięjedynieks.StanisławChodyński64w1911rokuiHenrykKarbownik65w1992roku.

WXVIIwiekuTrybunałliczyłtrzydziestutrzechczłonków,wtymsześciuduchownych.Przedstawicielekapitułjużodpierwszejkadencjiwybieralispośródsiebieprzewodniczącego-prezydenta,coświadczyłooniezależnościśrodowiskakościelnegowobecsędziówświeckich66.KwestiąwymagającądodatkowychanalizwprzyszłościpozostajestosunekprezydentadeputatówduchownychdomarszałkaTrybunału,któryprzewodniczyłmiałcałemugremium.W1581rokuprzyjętozasadę,żenaczeledeputatówkościelnychkażdorazowoobieranybędzieprzedstawicielkapitułygnieźnieńskiej67.Sytuacjatakaszybkostałasięprawemzwyczajowym,ainformacjeotakimstanierzeczyopublikowanezostaływkalen-darzuhistoryczno-politycznymz1742roku:Archikapituła gnieźnieńska prałatów liczy 7, z których jeden prezyduje w Trybunale Koronnym68 .

Zgodniezordynacjątrybunalskąz1578roku,deputaciduchownimieliprawouczestniczyćwposiedzeniachiudicium mixtum.Dogłównychkompetencjitegogremiumnależałorozpatrywaniespraw,którewpierwszejinstancjipodlegaływyrokomsądówgrodzkich,podkomorskichiziemskich,wktórychjednązestronbyłaosobalubinstytucjakościelna.Sądzonorównieżsprawypodejrzeniaoherezję,powygnaniuarian,atakżewprzypadkachztzw.regestu ariańskiego69.JakwykazałW.Bondarukiudicium mixtumobradowałynajczęściejwewtorkiipiątki70aokreskadencjideputatatrwałodpaździernikadopaździernikanastępnegoroku.

JaksłuszniezauważyłK.Lutyński,wysyłaniekanonikówczyprałatówwiązałosięzniemałymitrudnościami,jużodkońcalatasiedemdziesiątychXVIstulecia.Kapitułauważała,żedeputacisąurzędnikamireprezentującyminietylkogrupęduchownychrezydującychprzypoznańskiejkatedrze,aletakżeznajdującychsięnatereniediecezjiklasztorówibiskupa.Kwestiaudziałufinansowegowutrzy-maniutrybunalistypowracaczęstowaktachkapituły.Sędziowie,zracjipełnionych

64S.Chodyński,Trybunaliści z kapituły włocławskiej. Na podstawie akt kapitulnych,Włocławek1911,s . 8 . 65H.Karbownik,Deputaci duchowni na Trybunałach Koronnym i Litewskim,[w:]Kościół i prawo,t.10,Lublin1992,s.182n. 66W.Bondaruk,Pozycja prezydenta w strukturze Trybunału Koronnego,[w:]Trybunał Koronny w kulturze prawnej Rzeczypospolitej szlacheckiejred.A.Dembiński,Lublin2008,s.57. 67J.Korytkowski,Arcybiskupi gnieźnieńscy,s.435n. 68 Kalendarz historyczno–polityczny na rok pański 1742. Po przestępnym drugi xsiężyca przybyszowy, Lubin 1741,k.1.;więcejoinformacjachpolitycznychwkalendarzachzob.B.Rok,Kalendarze polskie czasów saskich,Wrocław1985,s.11in. 69J.Bardach,B.Leśnodorski,M.Pietrzak,Historia ustroju,s.240. 70W.Bondaruk,Pozycja prezydenta,s.63.


obowiązków,nieotrzymywalistałychpensji71,utrzymywalisięjedyniezeskarbony trybunalskiej,czylikosztówwnoszonychprzezstronyprocesowe72 .

Szczególnąopieszałośćwypłacaniunależnychsumwykazywaliopacibledzewscy73.Od1689roku,kapituławypłacaładeputatomdwarazywrokupo100florenów,naśw.Janaiśw.Marcina.SumytezabezpieczonebyłynadobrachkościelnychwLechninie74.Wybieranisędziowiejużpoelekcji,domagalisięodkapitułytzw.prezencji,czylicodziennejdystrybucjidóbr,jakąotrzymywali,gdyrezydowaliprzykatedrze75,dlategojużnapoczątkuopisywanegookresu,wksię-gachkapitulnychumieszczanozapisouwzględnieniuobowiązkurezydencjiiprzyznaniunależnychsum76.Podobniepostępowanowwypadkach,gdykanonicypoznańscy,posiadającybeneficjaprzyinnychkatedrach,obieranibylideputatamizinnychkapituł.PełnięprzywilejówzachowałStanisławSławieński,wybranyzkapitułygnieźnieńskiejw1635roku77,JanBaykowskiwybranyzGnieznaw1645roku78,JanRydzyńskiw1691roku,gdyreprezentowałkolegiumgnieźnieńskie79 iw1694rokujakodeputatzPłocka80 .

Prawowyborudelegatówprzysługiwałowszystkimczłonkomkapituły,ogra-niczonejednakbyłodonominowanychprzezbiskupaduchownych.Wpraktyceprzyjętozasadę,żewliścieskierowanymdoduchownych,zgromadzonychnakapi-tulegeneralnej,biskupprzedstawiałnazwiskadwóchkandydatów,pozostawiającwybórprałatomikanonikom.Wroku1602biskupWawrzyniecGoślickiprzed-stawiłkapitulekandydaturękanonikaStanisławaKokalewskiegoischolastykaPiotraRusieckiego,zktórychdeputatemobranyzostałRusiecki81.GdyduchowniodrzuciliponowniekandydaturęKokalewskiegow1605roku82,wnastępnymrokubiskuppodałjużtylkonazwiskojednegokandydata,któryprzegrałdwiepoprzednieelekcje83.Owyborzekandydata,bezkonsultacji,informowałrównieżlistowiew1608rokubiskupAndrzejOpaliński84,dwukrotniepostąpiłtakrównież

71W.Zarzycki,Trybunał koronny dawnej Rzeczypospolitej,PiotrkówTrybunalski1993,s.40. 72J.Korytkowski,Prałaci i kanonicy,t.I,s.415. 73AAPCP50,s.506;CP51,s.157;CP56,s.200v. 74AAPCP56,s.127. 75AAPCP44,s.25. 76Zapisprzywyborzewiększościkandydatówzob.Aneks. 77AAPCP52,s.75.Ciekawympozostajefakt,żeprzyzapisieowyborzeSłąwińśkiegowGnieźnie,niemainformacjiowyborzeduchownegozPoznania,pozostajekwestiąotwartączymożliwebyłoreprezentowaniedwóchkapitułprzezjednegoduchownego. 78AAPCP52,s.700. 79AAPCP56,s.218. 80AAPCP56,s.303v. 81AAPCP49,s.55. 82AAPCP49,s.138. 83AAPCP49,s.187. 84AAPCP49,s.253.


biskupAndrzejSzołdrskiw1637roku85iw1638roku86.Przypadkitestanowiąjednakwyjątek.Wjednymprzypadkukapitułaniezastosowałasiędokandydaturbiskupa,powołującw1693rokuzeswegogronaTeodoraKorzeniewskiego,któryponiecałymmiesiącuzrezygnowałzpełnieniafunkcji87.RezygnacjęzłożyłtakżePawełPiasecki,gdyżniemógłwypełniaćfunkcji,będącrównocześnieadministra-toremsede vacantediecezjikujawskiej88 .

Tabeladeputatówzamieszczonawaneksiewskazuje,żewPoznaniuwybieranokilkukrotnietychsamychduchownych.FeliksMietlicki89wybranybyłsześciokrotnie,MikołajZiemieckitrubunalistą90byłczteryrazpodobniejakAndrzejSwinarski,trzyrazyStanisławWydzierzewski91.Częstąpraktykąbyłarównieżreelekcjasędziówrokporoku.Wszyscydeputaciposiadaliwykształcenieprawnicze.

OpróczwymienionychdeputatówkapituładelegowaładoTrybunałuprzed-stawicieli,którzyreprezentowalikorporacjęjakostronęprocesową.Zapisywksię-gachkapitułypozwalajątylkowkilkuprzypadkachzorientowaćsięwjakichprcesachkapitułabrałaudział.W1627rokukanonikMarcinMoręskiinformowałokoniecznościzałożeniasprawywPiotrkowieprzeciwarendarzomwsiGóra,należącejdodóbrkapitulnych92.W1635rokuWojciechBiskupskiinformowałnakapitule10lutegoowszczęciusprawyprzeciwWojciechowiNiniwskiemudotyczącejwsiUrniszewo93.PrzedTrybunałemskładanotakżeskarginawojskoplądrującedobranależącedoprałatówikanoników94.DlacałegoXVIIwiekuudałosięodtworzyćsiedemnaściedelegacji95.Podobniejakwprzypadkudelegacjisędziów,kapitułęnajczęściejreprezentowaliduchowniwybieranikilkakrotnie.Wśródnichnajczęściejpowoływanibyli:PawełRaciborski,JaniJakubCieleccy.

Podsumowującnależyzauważyć,żezregułydoTrybunałukapituła,spośródswychczłonków,delegowałaludzidoświadczonych,mającychwiedzęidoświad-czenieprawne.Grupaduchownychwykorzystywaławysokiekwalifikacjeswychprzedstawicielinietylkodoreprezentowaniaśrodowiskakościelnegoaletakżepartykularnychinteresów.

85AAPCP52,s.212. 86AAPCP52,s.277. 87AAPCP56,s.269v. 88AAPCP51,s.57. 89AAPCP52,s.380,s.401,s.441,s.616;CP53,s.330,s,451. 90AAPCP49,s.223,s.298,s.332,s.416. 91AAPCP50,s.157,s.356;CP51,s.282. 92AAPCP51,s.161. 93AAPCP52,s.37. 94AAPCP55,s.282;CP56,s.218; 95Zob.aneksIIb.

Podsumowanie

W świetleanalizowanegomateriałuźródłowegokapitułapoznańskauproguXVIIwiekunależaładonajliczniejszychkościelnychkorporacjidiecezjalnychwRzeczypospolitej.Jejhistoriabyłaściślezwiązana

zdramatycznymiwydarzeniamipolitycznymi,społecznymiiekonomicznymiWielkopolskiwtrudnymdlaPolskiwiekusiedemnastym.Mimo,żekonstytucjeorganówświeckichistatutykościelnezapewniałyjejdużąautonomię,nierazjejczłonkowiezmuszenibylidomagaćsięegzekwowaniaprzepisów.Ilustracjązłożonejsytuacji,wjakiejznajdowałosięwyższeduchowieństwodiecezjalne,sąlistyAd liminaprzesyłanedopapieżyikardynałówprotektorówwKuriiRzym-skiej.Przełomszesnastegoisiedemnastegostuleciabyłpoczątkiemsukcesówruchukontrreformacyjnego.KościółkatolickiwPolscewychodziłzwalki,zacho-wującswedawneprawaiprzywileje,mimonieustannychatakówzestronystronnictwszlacheckich.Okresreformacjiprzyniósłinstytucjomdiecezjalnympoważnyuszczerbekwdochodach,mimoposiadaniawielkichdóbrziemskich.SytuacjęznaczniepogorszyływojnyprzetaczającesięprzezziemięwielkopolskąOpustoszałewsieifolwarkizmuszałytakżeKościółdozmianireform.Trudnościekonomiczneodzwierciedliłysięworganizacjiiliczebnościkapituły.W1600rokukapitułapoznańskaliczyłaczterdziestupięciuczłonków,wkolejnychlatachbiskupipoznańscy,przezzniszczenia,wyludnienieibrakdochodówzmuszenibylizlikwidowaćjedenaściekanonii,zmniejszającliczbęduchownychprzykatedrzedotrzydziestuczterech.

Katedralnąkorporacjęstanowiłydwiezasadniczegrupy.Pierwszązgodniezstarązasadąprocedencji,,stanowiliprałaci,którychbyłodziesięciu.Drugągrupębylikanonicywedługgradus senii,wktórychgronierównieżmożnawyróżnićczterytypykanonikatów:pierwszyinajliczniejszystanowiłykanonikatyzwyczajne,związanezokreślonymfundokanonickim,drugągrupęstanowiłykanonikaty


doktorskieprzeznaczonedlawykształconegoteologaijurysty,trzeciagrupatotzw.kanonikatyzurodzeniaprzeznaczonedlakomandorajoannitówpoznańskichiopataklasztorubenedyktynówwLubiniu.Ostatniągrupętworzylikanonicynadliczbowi,związanizdworembiskupim.

Poszczególnegrupywchodzącewskładkapitułykatedralnejposiadałyrównieżwewnętrznąorganizacjęiporządekstarszeństwa.Naczelekapitułykatedralnejstałprepozyt,womawianymokresiebyłtoprzeważnieduchownyzwiązanyzdworemkrólewskim,piastującyfunkcjęsekretarzakrólewskiego.Większośćprepozytówzlat1600–1701niebyławcześniejzwiązanawżadensposóbzKościołempoznańskim,aprepozyturęotrzymałazprezentykrólewskiej.Mimopierwszegomiejscawkorporacjiprepozycirzadkobraliudziałwżyciuizebraniachswejkapituły,cobyłozwiązanezkumulacjąprebendiobecnościąnadworzekrólewskim.

Podobnieprzedstawiasięsytuacjazfunkcjądziekanakapituły,przeważniezwiązanegozdworemkrólewskimlubkuriąrzymską.Wzastępstwieprepozytaidziekananajczęściejnaczelekapitułystawałarchidiakonpoznańskipełniącyrównieżfunkcjęsufragana.Prowadziłzebraniageneralneipartykularne.Ponimwkolejności,zgodniezasadąprocedencji,następowalikantor,kustosz,scholastyk,archidiakonśremski,archidiakonpszczewski,archidiakonwarszawskiikanclerz.Prawoprezentyposzczególnychprałaturspoczywałowrękachkróla,biskupaordynariuszaatakżeStolicyApostolskiej.Wwypadkukanonikatówzwyczajnychkolejnośćstarszeństwazwiązanabyłazwiekiemduchownegoidługościąstażemwkapitule.Kanoniedoktorskieizurodzeniabyłytraktowanenarównimiędzysobą.Zastanawiafakt,żenajczęściejpodczasspisywanialistyczłonkówkapituły,duchownychkanoniidoktorskichniewymienianozimieniainazwiskaajedynieokreślanojakoiuristalubteologus.Jaksądzę,możnatowiązaćzestanowąstrukturąspołeczną,wktórejkanonikatydoktorskiebyłypewnymwyjątkiem

PrzywilejobsadzaniakanoniiodpóźnegośredniowieczazachowałrównieżPrepozytpoznański.WXVIIwiekuprawoprezentynaprywatąkanonięLubrań-skich(Godziembów)nabyliOpalińscy,wprowadzającdogronakanonikówzaufanychduchownych.Jakwskazujeanalizaskładuosobowego,przywilejprezentowanianabeneficjumnależydobardzosłaboprzebadanych,szcze-gólniewodniesieniudojegopraktycznegostosowaniawżyciucodziennym.Wskazałemprzypadkiudzielaniaprezentybiskupiejikrólewskiejwmiesią-cachprzeznaczonychdlapapiestwa.Dziękiobszernemumateriałowiudałosięrównieżprześledzićdrogękapitulnejelekcjinaarchidiakonówspośródkandy-datówwyznaczonychprzezbiskupa.Wskazałemrównieżnarzadkoomawianywliteraturzeprzywilejprezenty,którymposługiwalisięadministratorzydiecezjisedevacante i sede absente .

Podsumowanie 119

Wlatach1600–1701wkapitulekatedralnejwPoznaniuinstalowanołącznie353duchownych.Wkwestiinarodowejnależyzwrócićuwagę,żebylitojedyniePolacy.Wśródczłonków,którychpochodzeniejestmożliwiedoustalenia(271 osób)zdecydowanąwiększośćstanowiliWielkopolanie(ponad74%).NastępnącodoliczebnościgrupąbyliMazowszanie(ok.11%),Małopolanie(12%)iosobypocho-dzącezinnychregionówkraju(ok.3%).ZwracającuwagęnaówczesnypodziaładministracyjnyRzeczypospolitejzauważyćmożna,żewiększośćkanonikówwywodziłasięzwojewództwakaliskiegoipoznańskiego.Przybadaniuprzyna-leżnościdiecezjalnejpochodzeniaduchownychnapierwszymmiejscuznajdowałasięarchidiecezjagnieźnieńska,następniepoznańska,płockaikolejnezniewielkimprocentem.Potwierdzatoprzestrzeganiewkapitule,gdzieformalnienieobowią-zywałoprawoterrygenatu,powoływaniawjejskładprzedstawicielilokalnejspołeczności

Podwzględempochodzenia społecznegozdecydowanawiększośćwywodziłasięzestanuszlacheckiego(ok.96%),mogącudowodnićpochodzenieszlacheckie(ojca,matkiiobubabek).Podczaswprowadzaniadokapituły,coznaj-dowałoodbiciewLibro Installationum.Duchownipochodzeniamieszczańskiegomoglijedyniedostaćsiędogronakanonickiegodziękiwyższemuwykształceniuprzezobjęciekanoniidoktorskichjurystylubteologa.Pełnienietychfunkcjiotwie-rałodrogędodalszychawansówwkapituleczegoprzykładembyłKasperHap,synmieszczaninapoznańskiego,początkowojurysta,anastępniearchidiakonśremskiisufraganpoznańskiczyAndrzejaRychlickiego,mieszczaninauniejowskiego,którydziękisympatiibiskupaGoślickiegozostałarchidiakonempszczewskim,anastępniepoznańskimisufraganem.Duchownizawdzięczaliwdużejmierzeawansprotekcji.

Wśródszlachetnieurodzonych,wspólnotastanowa,więzi rodoweispołeczne,atakżesąsiedzkieodgrywaływażnąrolęnadrodzekarierykano-ników.CzęsteprzykładywprowadzaniakrewnychdogronakapitulnegomożnazaobserwowaćnaprzykładzierodzinyCieleckichh.Zaremba,gdziestryjprepozytwprowadzatrzechbratankówisiostrzeńcadokapituły.ZauważalnejestrównieżdziedziczeniepiastowanychfunkcjiprzezbliskichkrewnychjakwprzypadkurodzinyWydzierzewskich,gdystryjŁukasz,kustoszpoznański,czynibratankaStanisławaswymkoadiutoremzprawemnastępstwa.Kontaktyrodzinnestawałysięzatemjednymzpodstawowychczynnikówawansuduchowieństwa.Niebezznaczeniapozostawałyrównieżwpływybiskupów,prezentującychnabeneficjaczłonkównajbliżejrodzinyjakwwypadkurodzinŁubieńskich,Szołdrskich,Opalińskich,TolibowskichczyWierzbowskich.KapitułabyłazatemwXVIIwiekuzjednejstronystopniemwkarierzedladuchownychwywodzącychsięzrodzinmagnackich,zdrugiejdrogądoawansuwarstwyśrednioszlacheckiej,cowidoczne


jestnaprzykładzierodzinBaykowskich,czyTrach-Gnińskich,wktórychwysokapozycjaarchidiakonapoznańskiegoisufraganaułatwiłaświeckimczłonkomrodzinyobjęciewyższychurzędówpaństwowych.Wspominałotymjedenzwpły-wowychprałatów,wieloletnikantorpoznański,dzierżawcakluczawielichow-skiego,prokuratorkapituły,WojciechTrach-Gnińskiwswymtestamenciepisząc,żemiast duchownego chleba próbować przyszło pro honore domu i krewnych służyć1 .

Awanswkarierzeduchownejsensustrictowpowyższejpracyrozumianyjestwielopłaszczyznowo,popierwszejakoawanswramachkapituły,podrugiejakoawansworganachzarządudiecezjąpozakapitułąidrogadobiskupstwa.Wpierwszymprzypadkuudałosięustalić,żeponadpołowaprałatówwkapitulepoznańskiejpiastowaławcześniejkanoniezwyczajne,apozostaliprałacizawdzię-czaliswefunkcjeprezenciekrólewskiej.Worganachzarządudiecezjąnatomiast,wgrupiewikariuszygeneralnychioficjałówpoznańskichnależyzwrócićuwagęnafaktwystępowaniazarównoduchownychpochodzeniaszlacheckiegoinieszla-checkiego,wywodzącychsięzawszezgronakanonikówsilniepowiązanychzdworemordynariusza.Niebezznaczeniapozostawałtakżezwyczajcorocznegowyznaczaniaasesorówwsądachbiskupichzgronakapitulnego.

Spośródczłonkówkapitułypoznańskiejrekrutowalisiębiskupitj.Stani-sławGomoliński,prepozytpoznańskiwlatach1585–1600,późniejszybiskupchełmińskiiłuckiczySzymonRudnickinastępcaGomolińskiegonaprepozyturzepoznańskiejwlatach1600–1604,anastępniebiskupwarmiński.Spośródgronaprepozytówpoznańskichwszyscyawansowalinabiskupstwa,opróczwspomnia-nychtakżeStanisławSiecińskinabiskupstwoprzemyskie,HieronimCieleckinapłockie,AndrzejSzołdrskinaprzemyskie,kijowskieipoznańskie.PodobnyprzebiegmiałakarieraAndrzejaOlszowskiego,prepozytapoznańskiegood1657roku,łączącegojednocześnieurządreferendarzakoronnegoibiskupachełmiń-skiego,późniejszegoprymasa.Drogadobiskupstwaotwartabyłarównieżdlapozostałychprałatur,wlatach1619–1624urząddziekanapoznańskiegospra-wowałJakubZadzikpóźniejszybiskupkrakowski.Szczególnadrogaotwierałasięrównieżprzedarchidiakonamiwarszawskimi,wśródktórychznajdowałysiętakwybitnepostaciejakJanWężyk,późniejszyprymas,wkapitulepoznańskiejwlatach1614–1616czysłynnykronikarzPawełPiasecki,późniejszybiskupkamie-nicki,chełmskiiprzemyski.JedynymprzypadkiemawansuzkanoniizwyczajnejnabiskupstwobyłakarieraAleksandraSokołowskiego,kanonikapoznańskiegofundiKaźmierz,któryzostałbiskupemkijowskim.Wartozaznaczyć,żepóźniejsibiskupiniebraliudziałuwżyciukapitułypoznańskiej.Niepojawialisięnazebra-niach,aczęstoniepozostałżadenśladpoichkontaktachzkorporacją.Wyjątkiem

1AAPCP85,s.86v.

Podsumowanie 121

jestAndrzejSzołdrski,którypojawiłsiękilkakrotnienakapitułachgeneralnych,będącprepozytempoznańskim.Praktykataskłaniadowyciągnięciawniosku,żebeneficjapatronatukrólewskiegobyłytraktowanejakoformazadośćuczynieniaiwynagrodzeniazasłużbęubokumonarchy.Tezataznajdujerównieżpotwier-dzeniewperspektywiekarierduchownych–dyplomatówtakichjakAndrzejBreza,któremupowierzanorozmaitemisjezagraniczne,AdamTurski,rezydującynadworzeelektorabrandenburskiego,WojciechDobrzelewskirezydującyprzydworzehiszpańskim.

Głównymprzejawemdziałalnościkapitułybyłyzebraniaiobrady,wśródktórychmożemywyróżnićtrzyzasadniczetypy:zebraniageneralnenazywanekapitułamigeneralnymi,któreodbywałysiędwarazywciąguroku,wokolicyświątśw.PiotraiPawła(29czerwca)iśw.Marcina(11listopada).Rzadziej,wsytu-acjachwyjątkowych,zbieranosięnazebraniachpartykularnych,któretospotkaniaposiadałymocustawodawcząrównąkapitułomgeneralnym.Sprawybieżąceomawianonazebraniachtzw.cotygodniowych.Obecnośćczłonkówkapitułynieprzekraczałanigdy50%mimo,żezgodniezestatutemkapitułynieobecnośćmiałabyćkaranagrzywnąlubutratądóbr.Wrzeczywistości,stałejobecnościwymaganoodjurystyiteologa.Jednązprzyczynmałejfrekwencjimógłbyćfaktposiadaniawsiprestymonialnych.Liczbaobecnychnazebraniachpokrywasięzilościąpresty-moniówjakimimoglidysponowaćduchowniwkapitulepoznańskiej.Ogólniewpracyudałosiępoddaćanalizieponad1500zebrańkapitulnychwtymkapitułgeneralnych,partykularnychitygodniowych.Najczęstszymmiejscemobradbyłkatedralnykapitularz,zakrystialubkuriekanoników.WylewyWarty,pożarkatedryw1622roku,zawaleniesięstropukapitularzawlatachsiedemdziesiątych,skłaniałykanonikówkilkakrotniedozmianmiejscaposiedzeń,nakościółNMPin summo posnaniensi.Dlafunkcjonowaniakorporacjiczęstąprzeszkodąbyływybuchająceepidemienp.gdywroku1630zmarłodziesięciuksiężyprzykatedrze,atakżewroku1654,kiedyjakpodająaktakapitułyzarazawybuchławdomukanonikaDuczmińskiego.Dramatycznewydarzeniamiałymiejscepodczaspotopuipierw-szejwojnyszwedzkiej,gdywojskaszwedzkieibrandeburskiebrutalnieobchodziłysięzduchowieństwemrzymskokatolickim,czegosymbolembyłaśmiećarchidia-konaisufraganapoznańskiegoJanBraneckiego,któryzgodniezopisemkronikibenedyktynek,zginąćmiałprzeszytyprzeztrzykule,broniącNajświętszegoSakra-mentuwkościelekatedralnym.DuchowniwrazzestronnikamiJanaKazimierzaukrywalisięwokolicyKościana,obradowalitakżewBuku,ZbąszyniuiDolsku.

Dogłównychtematówobradnależałykwestieekonomiczne,etycznedoty-cząceżyciaduchownych,wynikającezobowiązkurezydencji,liturgiczneiogól-nospołecznedotyczącewalkiKościołakatolickiegozinnowiercami,atakżesytuacjipolitycznejówczesnejPolski.


NiewątpliwieobowiązkiliturgicznekapitułyokreślanejakoCultusDivinusjaki Sanctum Officiumstaływsprzecznościzpowszechnąwśródczłonkówtendencjądokumulowaniabeneficjów,cowiązałosięzłamaniemobowiązkurezydencji.Przykładzpewnościąszedłzgóry–licznikurialiściibiskupi,nawetpoobjęciukatedrjakSzymonRudnickiczyAndrzejOlszowskiczerpalidochodyzprałaturpoznańskich.OdXIVwiekuzacząłwchodzićwżyciezwyczaj,umacnianyprzezsynodykrajowe,żekapitułęwśpiewaniugodzinkanonicznychzastępowaliwika-riuszekatedralni.Kanionicyzobowiązanibyliwnichuczestniczyćiimprzewodzić.Zzasadymodlitwombrewiarzowymprzewodniczyłkapitulnyhebdomandariuszsprawującyswąkolejwporządkusenii,czyliwedługpierwszeństwaprzyjęciadokapituły.Gotowośćposługiiobecnośćpozwalałanakorzystaniezrefekcjidzien-nychitygodniowych.Ichwysokośćuzależnionabyłaodstopniaposiadanychświęceń.WprawdzieSobórTrydenckizobowiązywałobejmującychbeneficjadouzupełnieniaświęceńwciągusześciumiesięcy,alezapistenpozostawałmartwąliterą.Święceniazaczęłyjednakodgrywaćważnąrolęwpraktyceprzyjmowaniakandydatówdokapituły.Liczbanieposiadającychświęceńlubposiadającychnajniższeświęceniaspadaniemalo50%dopołowyXVIIwiekuiwykazujedalszątendencjęspadkową.Zjawiskotonależywiązaćmniejzuprzywilejowanymmiej-scemwchórze,bardziejnatomiastzuprzywilejowanąpozycjąprzystaraniachowieśprestymonialnączykuriękanonicką.Odgrywałyonepewnąrolęprzyrefekcjach,którejedynieprezbiterzymoglipobieraćwcałości.JedynymwyjątkiemodtejregułybyłoprzyjęcieStanisławaPrzerębskiegow1692roku,któryparęmiesięcywcześniejprzyjąłprima tonsura .

Kapitułybrałyudziałrównieżwżyciuświeckimregionuicałegopaństwa.WyrazemaktywnościbyłowysyłaniedelegatówdoorganówsamorządowychjakimbyłsejmikwojewództwapoznańskiegowŚrodzie.JakwskazaliH.Karbownik2 iM.Zwierzykowski,kanonicypełnilirolęobserwatorówlubdelegowanibylidokonkretnychspraw3.SłabaaktywnośćpolitycznaduchowieństwakapitulnegobyłauproguXVIIIwiekkrytykowanaprzezprymasaRadziejowskiego4.Zapisydotycząceelekcjidelegatównasejmikiniebyłyjednakprowadzonecorocznie,niemniejaktaposiedzeńpozwoliłynaodtworzenieczęścidelegacji.Kapituławysy-łałaponadtoswychprzedstawicielinasejmkrajowy.Wtymwypadkukorporacjęreprezentowalinajczęściejprałaciikanonicyzdłuższymstażem.

2H.Karbownik,Udział przedstawicieli kapituł w sejmikach dawnej Rzeczypospolitej,CHP,22(1970),z.2,s.169in. 3M.Zwierzykowski,Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732,Poznań2010,s.92. 4M.Zwierzykowski,Samorząd,s.94.

Podsumowanie 123

IstotnymelementemfunkcjonowaniakapitułwokresiestaropolskimbyłprzywilejzasiadaniaichprzedstawicieliwTrybunaleKoronnym.Jednaznajwyż-szych,centralnychinstytucjisłużyłaKościołowidorewindykacjiutraconychprzezreformacjędóbriwzmocnieniapozycjikleru.JakzauważyłaJ.Dorzaczkowatrybunałstałsięjednymzgłównychfilarówkontrreformacji.Bywypełnićhisto-riograficznąlukę,kontynuującbadaniadeputatów,publikowaneostatnioprzezI.Kraszewskiego5odtworzonazostałapełnaliczbadelegatówkapitulnychzXVIIwieku.Wartopodkreślićfaktwspólnegowysyłaniatrybunalistówzkapitułygnieź-nieńskiejipoznańskiej,coumożliwiałoposiadanieprzezduchownychprebendprzywsąsiadującychdiecezjach.Wyborudelegatadokonywanopodczaskapitułgeneralnych,jednakżetylkospośródnominatówpowołanychprzezbiskupa.PrócztegodoPiotrkowalubLublinawysłanokanonikówwsprawachmajątkowychiprawnychjakostronyprocesowe.KilkakrotnieduchowizwiązanizpoznańskąkatedraobieranibyliprezydentaminajwyższegosąduKorony,bywspomniećjedynienaAndrzejaSzołdrskiego,JanaBaykowskiego,AdamaLeśniewskiegoczyZygmuntaCieleckiego.

Dalszebadaniamogącerównieżukazaćproblematykęzwiązanązkumu-lacjąprebendczłonkówkapituł,powinnyopieraćsięoszczegółowąkwerendęmateriałuarchiwalnegodotyczącegowszystkichkapitułpolskich,coukazałobysiećwzajemnychpowiązańkanonikówzinnyminiżpoznańskakapitułami.

Zanastępnyetapuznaćnależyszczegółowestudiagenealogicznenadpochodzeniemipowiązaniamimiedzyduchownymikapitułyaletakżemiędzyduchownymiaszlachtąlokalnąpełniącąurzędypubliczneiposiadającądobraziemskiewpobliżudóbrkościelnych..

Jednymznajważniejszychproblemówbadawczych,postulowanychjużw2000roku.,przezks.Lutyńskiegojestukazaniepostawyczłonkówkapituływobecreformacjiprotestanckiejorazkatolickiejodnowy.

Kwestiąotwartąpozostajerównieżzarysproblematykibadawczejzwią-zanejzopiekąnadszkolnictwemdiecezjalnym,AkademiąLubrańskiegoiSemi-nariumDuchownymwPoznaniu.

Dlaukazaniaproblematykibadawczej,którąnależywnajbliższymczasiezrealizować,abyzrozumiećipoznaćznaczeniekapitułykatedralnejwPoznaniu,niniejszapraca–wopiniiautora–możestanowićpunktwyjścia,dającpodstawoweustaleniaocharakterzestrukturalnymiosobowym.

5I.Kraszewski,Deputaci do Trybunału koronnego w latach 1626-1646. Przyczynek prozopograficzny,[w:]Trzeba dyscypliny – bez niej nie da się pasji składnie wyrazić – studia z dziejów nowożytnych (XVI-XVIII w.),Poznań2012,ss.229-271.

Aneks I

Wykaz poselstw Kapituły poznańskiej na Sejm krajowy.

Sejm Sygnatura Data wyboru Wybrani posłowie

1603Karków CP49,s.41 7I1603AndrzejŁukomskikanc-lerz,AdamZorzewski,PiotrGwiazdowski,

1606Warszawa CP49,s.161 2III1606ŁukaszWydzierzewskikustosz,AdamRybskiiAndrzejGulczewski

1607Warszawa CP49,s.209 31IV1607

StanisławSiecińskiprepozyt,AndrzejRychlickiarchidiakonpoznański,MarcinKołackiarchidiakonśremskiiAdamLeśniewski.

1609Warszawa CP49,s.270 21XI1608KacperHaparchidiakonśremski,JanGlińskikanclerz

1611Warszawa CP49,s.368 12XI1611MikołajZemeckiarchidiakonpoznański,KacperHaparchi-diakonśremski.

1613Warszawa CP49,s.404 11II1613MikołajZiemeckischola-styk,KacperHaparchi-diakonśresmki.

1613Nadzwyczajny

CP49,s.421 bezdatyKacperHaparchidiakonśremski,JanGnińskiarchi-diakonpszczewski

1623Warszawa CP50,s.327 16I1623PawełPiaseckiarchidiakonwarszawski,AndrzejZorzewski.


1624Warszawa CP51,s.28 28VI1624JakubWierzbięta-Doruchowskischolastyk,ŚwiętosławStrzał-kowskiarchdiakonśremski

1625Warszawa CP51,s.33 20I1625 StanisławŻukowski

1626Toruń CP51,s.116 10XI1626StanisławStrzałkowskiarchi-diakonpoznańskiiJakubWierz-bięta-Doruchowskischolastyk

1627Warszawa CP51,s.169. 12XI1627StanisławStrzałkowskiarchi-diakonpoznański,JakubWierz-bięta-Doruchowskischolastyk.

1628WarszawaCP51,s.208;s.209.

5VI1628

AndrzejSzołdrskiprepozyt,StanisławWydzierzewskikustosz

1629Warszawa CP51,s.302 26X1629JakubWierzbięta-DoruchowskischolastykiAnzelmRaciborski

1632Warszawa CP51,s.456 23II1632

JakubWierzbięta-Doruchowskiarchidiakonwarszawskiischo-lastyk,AleksanderSokołowski,SamuelGrabowiecki.

1633Karków CP51,s.514 11IV1633MikołajDuninarchidiakonpszczewski,JanBranecki

1634Warszawa CP51,s.612 bezdatyJakubWierzbięta-Doruchowskiarchidiakonwarszawski,WojciechBiskupski.

1635Warszawa CP52,s.38 11II1635WojciechBiskupski,MarcinMoręski.

1637WarszawaCP52,s.192CP52,s.196

20I1637StanisławWydzierzewskikustosz,StanisławSławiński.

1638Warszawa CP52,s.265 1III1638

WojciechTrach-Gnińskikantor,JanBraneckiarchidiakonpszczewski,StanisławSławieńskiiWojciechGrabowski.

1639Warszawa CP52,s.347 20IX1639

WojciechTrach-Gnińskikantor,JanBraneckiarchi-diakonpszczewski,StanisławSławieński.Zpowodupanującejepidemiiad absentiamwyznaczasięPawłaRaciborskiegoiWojciechaBaykowskiego

1641 CP52,s.464 16VII1641 StanisławSławiński

Aneksy 127

1645 CP52,s.654 10XI1644JanBraneckiarchidiakonpszczewski,JerzyGowarzewskiiPawełRaciborski.

1646 CP52,s.767 22X1646

WacławWąsowiczarchidiakonpoznański,JanBraneckiarchi-diakonpszczewskiiWojciechGrabowski.

1648 CP53,s.114Sejmkoronacyjny

WojciechGrabowskiiFilipDunin

1649 CP53,s.159 18X1649JanBraneckiarchi-diakonpszczewski,WojciechGrabowski.

1651 CP53,s.379.Kapitułaśw.Marcina1651

WacławWąsowiczarchidiakonpoznański

1654 CP53,471?I1654wNynkowie

JerzyGowarzewskiiFilipDunin

1655 CP54,s.20 19IV1655WacławWąsowiczarchidiakonpoznański,FeliksMietlicki

1664 CP55,s.30Kapitułaśw.PiotraiPawła1664.

LudwikTolibowskidziekan,FilipDuninkantor,Bona-wenturaMadalińskiarchi-diakonśremski.

1664 CP55,s.44vKapitułaśw.Marcina1664.

LudwikTolibowskidziekan,FilipDuninkantor.

1666 CP55,s.79v 8III1666

LudwikTolibowskidziekan,FilipDuninkantor,KrzysztofWodziński,JacekChełkowski,ZygmuntOtrębusz.

1670 CP55,180v 3II1670 FilipDuninprepozyt

1676CP55,s.336v

7I1676WojciechDobrzelewskiarchi-diakonpoznański,FranciszekMielżyńskikantor.

1676CP55,s.356v

Kapitułaśw.Marcina1676

HieronimWierzbowskiprepozyt,FranciszekMiel-żyńskikantor,MikołajPopławskischolastyk.

1678 CP55,s.410Kapitułaśw.Marcina1678

IgnacyTrach-Gnińskiarchi-diakonśremski.


1685 CP56,s.17 12II1685

HieronimWierzbowskiprepozytisufragan,MikołajŚwięcickidziekan,AleksanderKoszanowskikustosz,WalerianBoczkowskikanclerz

1693CP56,s.273v.

Kapitułaśw.Marcina1693

AleksanderWitwickikantor,AleksanderSzołdrskikanclerz,KazimierzGurowski.

1697 CP56,s.358 29IV1697AleksanderWitwickikantor,StefanWierzbowskikantorwarszawski.

Aneks II

Delegaci kapituły katedralnej na sejmik województwa poznańskiego i kaliskiego w Środzie:

Sygnatura Data wyboru Delegaci

CP49,s.376 9I1612 MikołajZiemeckiiKacperHap.

CP49,s.419 10XI1613 KacperHapi?(nieczytelne)

CP50,s.93 15IX1620StanisławWydzierzewskikustosz,ZygmuntCielecki,WojciechBiskupski

CP50,s.322 5XII1622JanTrach-Gnińskiarchidiakonśremskiisufragan,StanisławŻukowski.

CP51,s.28 28VI1624StanisławJanBruczkowskikanclerz,AndrzejHerstopski

CP51,s.60 12XI1625JanTarach-GnińskiarchidiakonśremskiiWojciechGrabowiecki.

CP51,s.207 15V1628 AndrzejGulczewski,KrzysztofBardzki

CP51,s.455 16II1632 StanisławWydzierzewskikustosz,FilipDunin

CP52,s.42 IV1635 administratorJanBaykowski,PiotrMieszkowski

CP53,s.115 12IX1650 AndrzejSwinarski,PawełRaciborski

CP53,s.395Św.PiotraiPawła1652

AndrzejSwinarski,FeliksMietlicki

CP54,s.20 19IV1655 PawełRaciborski

CP54,s.128 25II1659 JaniJakubCieleccy

CP54,s.137 28VI1659 PiotrBniński


CP54,s.149 21VII1659 AdamMiałczewski,PiotrBniński

CP54,s.219. 5XI1661 FilipDnuninkantor.

CP54,s.350 26V1664. FilipDuninkantoriFranciszekCielgowski

CP55,s.35v 13X1664 FiliDuninkantor

CP55,s.78 1II1666 FilipDuninkantor

CP55,s.82v 17V1666FranciszekMielżyńskikanclerz,AdamPilichowski

CP55,s.101v 31I1667 FilipDuninprepozyt

CP55,s.119v 12IX1667 FranciszekCielgowskiiMarcinPoddębski

CP55,s.128 21XI1667FilipDuninprepozyt,FranciszekGostyński,PiotrMieszkowski.

CP55,s.141Św.PiotraiPawła1668

FilipDuninprepozyt

CP55,s.148v 1X1668 FilipDuninprepozyt,FranciszekGostyński.

CP55,s.151 5XI1668 FiliDuninprepozyt,PiotrMieszkowski

CP55,s.201vŚw.Marcina1670

FranciszekMielżyńskikantoriKustosz

CP55,s.203 7XI1670 PiotrMieszkowski

CP55,s.230 28IX1671 PiotrBniński

CP55,s.238 14XII1671FranciszekMieżyńskikantor,WojciechDobrze-lewskiarchidiakonpoznański

CP55,s.251vKapitułaśw.PiotraiPawła1672

IgnacyZakrzewskikanclerz,PiotrMieszkowski

CP55,s.283 18XII1673 KunińskiiŚwięcicki

CP55,s.335v 16XII1675WojciechDobrzelewskiarchidiakonpoznańskiiIgnacyTrach-Gniński

CP55,s.338v 27IV1676 IgnacyTrach-Gniński

CP55,s.350 26VII1676 GostyńskiiJanKuniński

CP55,s.366 22III1677 StanisławKrzycki

CP55,s.378 6IX1677 IgnacyTrach-Gniński

CP55,s.405v.Kapitułaśw.PiotraiPawła1678

Cielgowski,FranciszekGostyński,JanKuniński.

CP55,s.420 15V1679 JanKunińskiMankowski

Aneksy 131

CP55,s.491vKapitułaśw.PiotraiPawła1681

TeodorKorzeniewski

CP55,s.498v 9IX1681 TeodorKorzeniewski

CP55,s.544 10V1683 TeodorKorzeniewski,JanKuniński

CP56,s.50 11VI1686 AdamMiłczewski,FranciszekDaleszyński.

CP56,s.85v 9XII1687 AdamMiałczewski

CP56,s.352v 1696 KazimierzGurowskiiMichałRajski

CP56,s.356v;367v

1697 StanisławKierski,MichałRajski

CP56,s.412v 1699 StanisławKierski,MichałRajski

CP56,s.466 1700 StanisławGłoskowskiiAndrzejDolecki

Aneks IIIa

Deputaci do Trubunału Koronnyego z Kapituły Poznańskiej w XVII wieku.

Delegat Data wyboru Źródło

StanisławRudnickiprepozytpoznański

30X1600 CP48,s.342v

Ibidem

PiotrRusieckischolastyk

31IX1602 CP49,s.25

StanisławRomi-szewskiopatpara-dyski,do1600rokukanclerzpoznański

12IX1605 Cp,49,s.138

StanisławKokalewskikanonikpoznańskifundiJaszkowo.

2X1606 CP49,s.187

MikołajZiemeckiarchidiakonpszczewski

27VIII1607 CP49,s.223.

JanDłuskiopatbledzewski

4VII1608 CP49,s.253.

MikołajZiemeckiarchidiakonpszczewskiioficjałpoznański.

28IX1609 CP49,s.298.

MikołajZiemeckiarchidiakonpszczewskiioficjałpoznański.

20IX1610 CP49,s.332.


AdamLeśniewskikanonikpoznańskifundiPrzysieka

19IX1612 CP49,s.395.

MikołajZiemeckischo-lastykpoznański

21X1613 CP49,s.416

StanisławRadeckikanonikpoznańskifundiTarnowo

3III1614 CP49,s.422.

StanisławKokalewskikantor

16IX1619 CP50,s.20

PawełPiaseckiarchidiakonwarszawski

30VI1620 CP50,s.64.

StanisławWydzierzewskiKustosz

30VI1621 CP50,s.157.

ZygmuntCieleckikanonikipoznańskifundiśw.Mikołaja

28VI1622 CP50,s.268

StanisłąwWydzie-rzewskiKustosz

28VI1623 CP50,s.356.

JakubPiaseckikanonikpoznańskifundiOporowo

28VI1624 CP51,s.3

JakubPiaseckikanonikpoznańskifundiOporowo

30VI1625 CP51,s.49

WojciechTrach-GnińskikanonikpoznańskifundiMosina

12XI1625 CP51,s.59.

StanisławDębińskiopatbledzewski.

28VI1626 CP51,s.85.

SamuelGrabowieckikanonikpoznańskifundiDakowy

28VI1627 CP51,s.149.

StanisławSławieńskikanonikfundiKrzesiny

10VII1628 CP51,s.221

StanisławWydzie-rzewskikustosz

30VI1629 CP51,s.282

PiotrMieszkowskikanonikfundiMosina

1VII1630 CP51,s.336

MarcinStarczewskidziekan

31VI1631 CP51,s.403.

PiotrMieszkowskikanonikfundiMosina

30VI1632 CP51,s.474

AnzelmRaciborskikanclerz

28VI1633 CP51,s.533

AndrzejLeszczyńskiopatprzemęcki

30VI1634 CP51,s.605.

Aneksy 135

StanisławSławińskikanonikfundiKrzesiny

29VIII1635 CP52,s.75.

AndrzejSwinarskikanonikfundiŁęki

28VI1636 CP52,s.123


30VI1637 CP52,s.212

AndrzejRadzewskikanonikfundiDalabuszki

28VI1638 CP52,s.277


30VI1639 CP52,s.330.

FeliksMietlickikanonikfundiGałowo

28VI1640 CP52,s.380


3IX1640 CP52,s.401


1VII1641 CP52,s.441.

JanzZalesiaBaykowskiarchidiakonśremski

30VI1642 CP52,s.505

JanSzczawińskikanclerzwarszawski,kanonikpoznańskifundiChwałkowo

Wprzeddzieńświętaśw.Apostołów1643

CP52,s.570


30VI1644 CP52,s.616.

WacławWąsowiczkanonikfundiMosina

30VI1645 CP52,s.675


30VI1646 CP52,s.742.

WojciechPigłowskikanonikfundiPopowo

1VII1647 CP53,s.18.

JerzyGowarzewskikanonikfundiSpławie

30VI1648 CP53,s.87.

WacławWąsowiczarchidiakonpoznański

30VI1649 CP53,s.138.

StanisławPrzyłęckikanonikfundiDupino

30VI.1650 CP53,s.213


30VI1651 CP53,s.330,s.332.

JerzyGowarzewskiarchidiakonśremski

2VII1652 CP53,s.395.


30VI1653 CP53,s.451.

WojciechDaleszyńskikanonikfundiWyskoć

30VI1654 CP53,s.487.


WojciechDobrze-lewskikanonikDupino

30VI1655 CP54,s.24.

-

StanisławKrasińskiarchidiakonśremski

28VI1657[wDolsku] CP54,s.53.

Dobrogost(Bonawen-tura)Madalińskiarchi-diakonpoznański

1VII1658 CP54,s.100.

JacekTarnowskikanonikfundiChwałkowo

28VI1659 CP54,s.136

Dobrogost(Bonawen-tura)Madalińskiarchi-diakonśremski

22XII1659 CP54,s.74.

FilipDunin kantor

30VI1660 CP54,s.181.

FranciszekMiel-żyńskikanonikfundiOporowo

30VI1661 CP54,s.212.

JanTworzyńskikanc-lerzwarszawski

30VI1662 CP54,s.251.

MikołajSławińskikanonikfundiKrzesiny

30VI1663 CP54,s.283.

StanisławBnińskikanonikfundiGodziemba(Lubranscianum)

30XII1663 CP54,s.320.

PiotrCiświckischolastyk

28VI1664 CP55,s.20v.

WojciechPigłowskikanonikfundiPopowo

28VI1665 CP55,s.58v

StefanPilichowskikanonikfundiRogoźno

28VI1666 CP55,s.86v

KrzysztofWodzińskikanonikfundiŁęki

28VI16671 CP55,s.109v.

JacekChełkowskikanonikfundiWiniary

28VI1668 CP55,s.138.

IgnacyZakrzewskikanclerz

8VII1669 CP55,s.171.

JanŁąckikanonikfundiSpławie

15IX1670 CP55,s.191

JerzyWojciechDonhoffkustosz

28VI1671 CP55,s.217v

KrzysztofWodzińskikanonikfundiŁęki

30VI1673 CP55,s.277.

1DoprzejrzeniasprawprocesowychprzedTrybunałemRaciborskiiPoddębskiCP55,s.120(19 X 1667)

Aneksy 137

Brakzapisuz1672,1673

HieronimWierz-bowskiPrepozyt

30VI1674 CP55,s.292v.

HieronimWierz-bowskiPrepozyt

30VI1675 CP55,s.321

MikołajŚwięcickikanclerz

30VI1676 CP55,s.343.

IgnacyTrach-Gnińskiarchidiakonśremski

30VI1677 CP55,s.372v.

MikołajŚwięcickiKanclerz

30VI1678 CP55,s.400

TeodorKorzeniewskikanonikfundiKrzesiny

30VI1679 CP55,s.424v.

Członkowiekapitułypozostawiliwyzna-czenieTrybunalistyordynariuszowi

30VI1680 CP55,s.447v.zob.s.453,464.

AleksanderKossowskikanoniknadliczbowy,proboszczleszczyński

12XI1680 CP55,s.472v.

WalerianBoczkowskikanclerz

30VI1681 CP55,s.489v.

ŁąckiJankanonikfundiSpławie

30VI1682 CP55,s.517v.

WalerianBoczkowskiKanclerz

30VI1683 CP55,s.558v.

IgnacyGnińskiarchi-diakonśremski

30VI1684 CP55,s.595.

JanRydzyńskikanonikfundiWiniary

30VI1685 CP56,s.29.

WalerianBoczkowskiKanclerz

30VI1686 CP56,s.56v.

AdamMiałczewskikanonikfundiRogalin

30VI1687 CP56,s.76.

StanisławSierakowskikanonikfundiWyskoć

30VI1688 CP56,s.93

WojciechPadniewskikanonikfundiśw.Marcina

30VI1689 CP56,s.119v.

AleksanderMaurycySzołdrskikanonikfundiDokowo

30VI1690 CP56s.160v.


30VI1691 CP56,s.197

AdamMiałczewskikanonikfundiRogalin

30VI1692 CP56,s.235.


TeodorKorze-niewskiarchidiakonpszczewski

30VI1693 CP56,s.264v.


27VII1693 CP56,s.269V.

StefanWierzbowskikanonikfundiRogoźno

30VI1694 CP56,s.289

StanisławKierskikanonikfundiRogalin

30VI1695 CP56,s.315v.

StefanWierzbowskikanonikfundiRogoźno

12XI1696 CP56,s.348

BaltazarWilxickikanonikfundiSpławie

12XI1697 CP56,s.367.

BaltazarWilXickikanonikfundiSpławie

30VI1698 CP56,s.365v

AndrzejBrezakanonikfundiGodziemba(Lubranscianum)

30VI1699 CP56,s.420v.

JanMańkowskikanonikfundiMosina

30VI1700 CP56,s.460

Aneks IIIb

Reprezentanci Kapituły Poznańskiej Koronnym w procesach przed Trybunałem

Delegat Data wyboru Źródło

MarcinKrajewski,JakubCielecki 12X1637 CP52,s.236

PawełRaciborski 4X1637 CP52,s.240

JakubCielecki XI1637 CP52,s.254

AndrzejSwinarski,MarcinKrajewski,PawełRaciborski

Wprzeddzieńśw.Stanisława1639

CP52,s.324

MarcinKrajewski Św.Piotraipawła1641 CP52,s.450

KaseprMokrski 14IX1642 CP52,s.535

PawełRaciborski 10XI1643 CP52,s.599

PawełRaciborski28VI1644. CP52,s.623

PawełRaciborski Kwiecień1649 CP53,s.119

JacekTarnowski 12IX1650 CP53,s.263.

JanCielecki 28IX1654 CP53,s.511.

JanCieleckiiJanBniński 28VI1663 CP54,284

JanKunińskiiFranciszekBranecki 6X1673 CP55,s.282

JanMankowski 12X1682

FranciszekCielgowski 1II1683 CP55,s.539

WalerianBoczkowski,MaciejPilchowskiiStanisławSierakowski

23VII1688 CP56,s.97.

WalerianBoczkowskikanclerz Św.Marcina1691 CP56,s.218

Aneks IV

Biogramy wybranych członków kapituły katedralnej w Poznaniu w latach 1600–1701.

BiogramyopracowanonapodstawieLiber IntallationumCP83;TestamentaCP85;Liber sessionumCP48-68.

Bagiński Mikołaj–synPawłah.RadwanzpowiatuciechanowskiegoiJadwigiGlińskiej.PrzedwstąpieniemdokapitułykatedralnejbyłproboszczemwDuszni-kachod1573r.,kustoszemkościołaśw.MariiMagdalenywPoznaniu.Instalowanydokapituły30III1583zprowizjibiskupiejnakanonięSpławie.Zm.16IV1602.

Bardzki Krzysztof–synŁukaszah.OpolaiAgnieszkiGrudzieckiej,pochodziłzdiecezjignieźnieńskiej.Instalowanydokapituły14III1616r.zprowizjibiskupiejnakanonięStudzieniec.Zm.1647.

Baykowski Jan z Zalesia–synSebastianah.LubicziDorotyBorkówny.Dokapi-tuływstępowałjakosubdiakon.InstalowanydokapitułpoznańskiejzprowizjibiskupiejnafundiJaszkowo23IX1619;DoktorPraw;Archidiakonśremski31VIII1626;kanonikgnieźnieńskifundiMieścisko30XII1630;administratordiecezjipoznańskiej11VI1631–18VI1631i4IX1634–12X1635;obranynasufraganagnieźnieńskiegoprzezkapitułę22IV1638,musiałustąpićwobecsprzeciwuStolicyApostolskiej;pełnomocnikiprokuratorarcybiskupaMaciejaŁubieńskiegowzarzą-dziediecezjągnieźnieńską;prezydenttrybunałukoronnegow1645;jakoteologbrałudziałwzjeździetoruńskimkatolikówzróżnowiercamiw1645;zm.7XI1650wPoznaniu.


Bieganowski Wojciech–synŁukaszah.GrzymałaiAnnyBrodowskiej.Instalo-wanydokapituły10V1577r.zprowizjibiskupiejnakanonięRokietnica;od31V1579zprezentyskarbnikakoronnegoJanaRokossowskiegoprepozytszamotulski.Zm.ok.1605.

Biskupski Wojciech–synPiotrah.ŚreniawaiReginyPrzetockiej.Instalowanydokapituły27VI1616zprezentybiskupiejnakanonięRogoźno;w1630r.otrzymałprowizjębiskupaMaciejaŁubieńskiegonaprobostwowKwilczu,któregonieobjąłwwynikusprzeciwupatronów–rodzinyKwileckich.Zm.po1648.

Bniński Piotr–synUlissesah.ŁodziaiAnnySłupskiej.InstalowanydokapitułyzprowizjibiskupiejnakanonięŁęka13VII1615;pomocnikkantora.Zm.po1618r.

Bruczkowski Stanisław Jan–synJanah.BogoriaiAgnieszkiKunińskiej.DokapitułypoznańskiejwstępowałjakokanonikkolegiatywKurzelowie;kanonikpoznańskifundiDalabuszki17VII1617;kanclerzkapitułypoznańskiej12VIII1619;scholastykkapitułypoznańskiej16XI1630zrezygnowałw1637r.BiskupMaciejŁubieńskiudzieliłmuprezentynaprobostwowKwilczuposprzeciwieKwileckichwobeckandydaturyWojciechaBiskupskiego.Zm.po1637.

Brzeźnicki Jakub–ur.1540,DrPraw,kanonikpoznański1571;proboszczwSama-rzewie1572;wybranyprzezsynodprowincjonalnypiotrkowskisędziąduchownymnadiecezjępoznańską19V1577;protonotariuszapostolski1578;kanonikkaliski;archidiakongnieźnieński20VII1585;kanclerzbiskupaKościeleckiego;biskupenneński(sufraganpoznański)1586;opatprzemęcki;Archidiakonpoznański27VI1594;zm.1604wPoznaniu.

Brzeźnicki Jakub–synJakubah.ŚreniawaiBarbaryNoskowskiej.InstalowanydokapitułyzprowizjibiskupiejnakanonięStudzieniec9IX1603.Zm.ok.1616r.

Charbicki Jan–synPiotrah.JastrzębieciJadwigiTarnowskiej.Instalowanydokapituły27I1620r.zprowizjiStolicyApostolskiejnakanonięDrożdżyce.Zm.1621.

Chawłos Andrzej–drPraw;mieszczanwarszawski;studiowałwKrakowie;od1617r.kanonikwkatedrześw.JanawWarszawie;koadiutorarchidiakonawarszawskiegoJanaWężyka;od1629r.proboszczwDługiejnaMazowszuiŚremie.W1631 r.zrezygnowałzprobostwaśremskiego.InstalowanydokapitułynakanoniędoktorskąKaźmierz23XII1630r.Zm.16V1643r.

Cielecki Hieronim–synBartłomiejah.ZarębaiAnnyGajewskiej.Wstępowałdokapitułyjakokanonikkrakowski;Sekretarzkrólewski1603;prepozytkapi-tułypoznańskiejod7XII1609;dziekankrakowski;prepozytpłocki;referendarzkoronny;kanclerzkrólowej;biskuppłocki1625;zm.1627wPłocku.

Aneksy 143

Cielecki Jakub–synMikołajah.ZarębaiDorotyDomiechowskiej(bratanekprepozytaHieronima).Instalowanydokapituły6IX1623r.zprezentyprepozytamakanonięŚródka.Zm.po1630.

Cielecki Jan–synJanah.ZarębaiAnnySolikowskiej(bratanekprepozyta).Insta-lowanydokapituły3I1622r.zprezentyprepozytanakanonięśw.Marcina.Zm.po1656r.

Cielecki Zygmunt–synJanah.ZarębaiAnnyTrzaski(bratanekprepozyta).Insta-lowanydokapitułypoznańskiejnafundiśw.Marcina30VI1614;fundiŻegowo31XII1621;kanonikgnieźnieńskifundiSzynczyce8VII16201;delegatkapitułygnieźnieńskiejnasejmwarszawski1634,1635,1637;wiceprezydenttrybunałukoronnegowlatach1629,1633,1635,1639;administratordiecezjipoznańskiejsedevacate21X1635–25IX1636i11IV–12XII1650;kanonikpłocki;SekretarzKrólewski;prepozytpoznański8VI1635;zm.2XI1652.

Czacki Andrzej–synJanah.ŚwinkaiAnnyChwałkowskiej.ProboszczwBrod-nicy,dokapitułyinstalowanyzprowizjiStolicyApostolskiej1XII1572r.;Kanonikgnieźnieński1594r.;dziekankapituływłocławskiej;kantorkapitułypoznańskiej15IV1595.Dwukrotniedelegowanyprzezkapitułępoznańskąnasejmw1589r.i1601r.dokorekturyprawkoronnych.Dwukrotniewybieranywicemarszałkiem,trzykrotniemarszałkiemTrybunałuKoronnego.zm.17IX1612.

Czyżewski Baltazar–synStanisławah.DryjaiBarbaryChociszewskiej.Instalo-wanydokapituły24XII1630r.nakanonięTarnowozprowizjibiskupiej.Zm.1644.

Doruchowski-Wierzbięta Jakub–synMaciejah.NiesobiaiKatarzynySulisław-skiej.Instalowanydokapitułyzprezentykrólewskiej,scholastykpoznański16 VI 1614;od21VI–22X1621r.,audytorikanclerzbiskupaAndrzejaOpalińskiego;11 IV 1622–19XII1623wikariuszgeneralnypoznański;referendarzkoronny;scho-lastykłęczycki;sekretarzkrólewski;kanonikwarszawski;Archidiakonwarszawski5V1631r.;kantorgnieźnieńskirez.16362.Zm.ok.1641.

Dunin Mikołaj–synKrzysztofah.ŁabędźiUrszuliRawił.Dokapitułypoznańskiejwszedłjakokanonikkamieniecki,pełnomocnikbiskupaAdamaNowodworskiegoprzyobejmowaniubiskupstwa18VI1631r.;instalowany11XII1631r.nakanonięŻegrzezprowizjibiskupiej;29IV1632–8VI1633Archidiakonpszczewski;opatoberski.Zm.po1633r.

Dziekciński Jan–h.Wczele;doktorteologii,kaznodziejakatedralnyikanonikpoznańskiod1584r.fundiJankowo;od1589r.egzaminatordiecezjalny;proboszcz

1AAG,ActaCapitulidecr.X,s.634. 2J.Korytkowski,Prałaci…,t.I,s.232.


wSolcu;kanonikkolegiatyN.M.P.wPoznaniu;pełnomocnikprepozytaSzymonaRudnickiegood30X1600;wikariuszgeneralnyioficjałod20I1598do7IX1607 r.;rektorAkademiiLubrańskiego;zm.18VII1610r.3

Fugelweder Stanisław–drmed.Ifilozof.;kanonikwileński;sekretarzkrólewski;instalowanydokapitułypoznańskiejzprezentykrólewskiej7VII1572naprała-turęarchidiakonawarszawskiego,którąpełniłdo1600r.;proboszczwMiechowie.Zm.po1600r.

Gądkowski Jan Piotr–synPiotrh.KorabiEwyBielawskiejzdiecezjiwłocławskiej.Instalowanydokapitułypoznańskiej1XII1579zprowizjibiskupiejnakanonięMosina.Zm.po1609r.

Gliński Jan–synPawłah.PobógiAnnyGoślickiej,nepotbiskupaWawrzyńcaGoślickiego.Dziekankapitułyprzemyskiej;instalowanydokapitułyzprowizjibiskupiej1VII1602nakanonięSpławie;31X1605r.kanclerzkapitułypoznańskiej;nominatbiskupinasufraganię(zrezygnował);zm.1611r.

Głębocki Aleksander–synStanisławah.DoliwaZofiiCieleckiej,ur.1594(siostrze-niecprepozytaHieronimaCieleckiego).InstalowanydokapitułyzprowizjiStolicyApostolskiejnakanonięfundiRogalin19X1616;kanonikgnieźnieńskifundiWoźniki22X1621;1623wysłanniknasejmwarszawki;prowizorseminariumduchownegowGnieźnie;marszałektrybunałukoronnegowPiotrkowieiLublinie1634;reprezentantkapitułygnieźnieńskiejnasejmachwarszawskich1635,1640;scholastykkapitułygnieźnieńskiej30IV1636;dziekankapitułypoznańskiej29 XI 1636;gnieźnieński;archidiakongnieźnieński29IV1641;administratordiecezjignieźnieńskiejsedevacante1641;dziekangnieźnieński28VIII1658;administratordiecezjignieźnieńskiejsedevacante1658;Wikariuszgeneralnyioficjałgnieź-nieński;kanonikkrakowski;kanonikpłocki;zm.wPiotrkowiepodczastrybunałukoronnego3III1660.

Gniński-Tarch Jan–synKasprah.TrachiDorotyWoźnickiej;archiprezbiter,kanonikpoznańskifundiKaźmierz20X1608;fundiMosina30VI1609;Archidiakonpszczewski18IV1611;ProtonotariuszStolicyApostolskiej;Archidiakonpoznański2II1617;biskupenneńskiisufraganpoznański2XII1619;administratordiecezjiabsenteepiscopo25VIII1619–28V1621i8I1624–1VIII1624;administratoropactwalubińskiego1625;zm.16V1625wLubiniu.

Gniński-Trach Wojciech–synJakubah.TrachiBarbaryDziembowskiej;ur.1597,;instalowanynakanonięMosina22V1620;SekretarzKrólewski1620;kantorkujawski;kantorwolborski;proboszczwKoźminie,Grodzisku,Zwoleniu;kanonikfundiJaszkowo28IX1626;Kantorkapitułypoznańskiej30XII1636;Kantorkapituły

3PSBIVs.130KarolMazurkiewicz.

Aneksy 145

gnieźnieńskiej24IV1649;administratordiecezjikujawskiejsedevacante;wielo-krotnydelegatdoTrybunałukoronnego;zm.1651r.

Gomoliński Stanisław–synJanah.JelitaiAnnyMyszkowskiej.Scholastykpłocki;kanonikkrakowski;dokapitułypoznańskiejinstalowanyzprezentykrólewskiejjakoprepozytod15III1585rez.30X1600;biskupchełmiński.Zm.po1610.

Gowarzewski Jarzy–synWojciechah.PrawdziciZofiiLeszyckiej.KanonikpoznańskifundiSpławieinstalowany27III1623rez.1650;proboszczsochaczewski;Archidiakonśremski9I1650;Oficjałpoznańskiod20III1656;zamordowanyw1657r.

Grabia Stanisław–synBronisławah.GrabieiAnnyDrzewieckiej.Instalowanydokapituły25II1597r.,zprowizjibiskupiejnakanonięGałowo;zm.1631.

Grabowiecki Samuel–synSebastianh.GrzymałaiZofiiDaleszyckiej;kanonikpoznańskifundiDokowo7III1620;proboszczsochaczewski1630;zm.1644.

Gulczewski Andrzej–synAndrzejah.BilinaiKatarzynyBrzeźnickiej.Instalowanydokapituły19VIII1596zprowizjibiskupiejnakanonięDalabuszki;od4VIII1603kanonikfundiNagradowice.Zm.1649.

Gwiazdowski Piotr–synWieńczesławah.BogoriaiJadwigiMielińskiej.KanonikpoznańskifundiWyskoć8III1563;kanonikkrakowski31XII1586;kustoszpłocki1600;prepozytkapitułykrakowskiej;scholastykkapitułygnieźnieńskiej10VI 1609;zm.1624.

Hap Kasper–doktorteologii(Rzym,15IV1602)iObojgaPraw(Rzym,11IV1604);kanclerzbiskupawłocławskiegoHieronimaRozdrażewskiego;proboszczwSkórczy(pomorze);kanonikpoznańskifundiKaźmierz19VI1606;prepozytkolegiatyśw.MariiMagdalenywPoznaniu07VIII1607;Archidiakonśremski25 VIII 1608;kanclerzikoadiutorbpAndrzejaOpalińskiego;administratordiecezjipodczasnieobecnościordynariusza11VII1610–30IX1612;Oficjałwarszawski;biskupenneńskiisufraganpoznański14V1618;zm.26VI1619wPoznaniu.

Herbort Kasper–synJanah.TrzyMieczeiKatarzynyDroih.Korczak.Kanonikkrakowski;kanonikpoznańskifundiChwałkowo25V1598;zm.1606.

Herstospski Andrzej–Łukaszah.NałęcziAnnyPogorzelskiejkanonikpoznańskifundiKijewo24V1610;zm.po1622.

Holst Jakub–archidiakonwarszawski30X1600;proboszczwKaskach;zm.1614.

Karski Paweł–synPiotrah.JastrzębieciKatarzynyRościszewskiej;dziekankamie-niecki;kanonikpoznańskifundiKurnik24III1625;zm.1652


Kiszewski Stanisław–opatklasztoruoo.benedyktynówwLubiniuwlatach1588–1604;zm.1604.

Kluczewski Stanisław–synJanah.BrodziciAnnyKozielskiej.KanonikpoznańskifundiPełczyn26VI1581;zm.1610.

Kokalewski Stanisław–synJakubah.SamsoniJadwigiŁąckiej.KanonikpoznańskifundiJaszkowo20V1586;kanclerzkapitułypoznańskiej13VI1611;kantorkapitułypoznańskiej31XII1618;administratordiecezji31V1627–19VI1627;zm.1637.

Kołacki Marcin–doktorpraw;kanonikołomuniecki;Archidiakonśremski11 I 1588;zm.1608.

Kołudzki Szymon–synJerzegoh.PomianiN.Świeżewskiejur.1570:sekretarzkrólewski;kanonikpoznańskifundiKurnik4VII1601;kanonikwłocławski;kanonikgnieźnieńskifundiMieścisko25VIII1611;delegatkapitułygnieźnieńskiejdotrybunałukoronnego1631,1635,1635,1637,1639,1640,1647,1649;Prezydenttrybunałukoronnego1644,1645;administratorsedevacatediecezjignieźnień-skiejpośmierciabpJanaWężykaiMaciejaŁubieńskiego;administratordiecezjikrakowskiejpodczasnieobecnościbpJanaOlbrachta;kustoszkapitułypłockiej1632;kanclerzkapitułygnieźnieńskiej15IX1632;kanonikkrakowski17VI1633;scholastykkapituływłocławskiej;prepozytgnieźnieński24IV1636;zm.1656wToruniu

Konopacki Fabian–synŁukaszah.GrzymałaiHelenyCzemówny.Instalowanydokapitułyjakodziekanod14V1601,camerariuspp.KlemensaVIII;kanonikwarmiński;dziekankapituływarmińskiej4IX1604–1610;kanonikchełmiński;kanonikgnieźnieńskifundiGałężewo29VII1608;camerariuspp.PawłaVjakowysłannikpp.PawłaVprzywiózłkapeluszipierścieńkardynalskiBernardowiMaciejowskiemu;Administratorsedevacantebiskupstwachełmińskiego1612–1614;fundowałklasztoroo.bernardynówwGrodnie;zm.22V1619wFromborku.

Kowalikowski Mateusz–synFabianah.GodziębaiAnnyMyślęckiej;kanonikpoznańskifundiGodziemba13I1620;zm.1657.

Kozielski Kasper–synMateuszah.TopóriBarbaryWoynowskiej.ProboszczRogoziński;kanonikpoznańskifundiKijewo14XI1605;następniekanonikfundiPełczyno30IV1610;kanonikpłocki;kanonikgnieźnieńskifundiWęglewo25 VII 1613;wicemarszałektrybunałukoronnego1617;posełnasejmwarszawskizkapitułygnieźnieńskiej1629;Opatwągrowiecki1622;zm.po1630.

Kozubski Wojciech –synMaciejah.AbdankiN.Opojowskiej.KanonikpoznańskifundiDalabuszki23.12.1630;zm.1634.

Aneksy 147

Krajewski Marcin–synBernardah.JasieńczykiBarbaryBrzeźnickiej.KanonikpoznańskifundiLubraniecaliasGodziemba1VIII1622;zm.1657.

Krzycki Jan–synAndrzejaH.KotwicziJadwigiPrzeborowskiej;kanonikpoznańskifundiRogalin12IV1604zm.po1616.

Krzycki Stanisław–synAndrzejah.KotwicziAnnyNiegoszewskiej.KanonikpoznańskifundiRogalin25VIII1595rez.12IV1604;prepozytgrodzieński;kanonikwileński1II16034;scholastykwileński15XI1616.Zm.po1620.

Leśniewski Adam–synPiotrah.GrzymałaiKatarzynyGrzybowskiejur.1563,kanonikłowicki;archidiakonłowicki;kanonikpoznańskifundiPrzysieka9 VIII 1583;kanonikgnieźnieńskifundiSieradz6IX1613;prezydenttrybunałukoronnego1613;WikariuszgeneralnyiOficjałgnieźnieński;Archidiakongnieź-nieński21X1631;zm.14III1641wGnieźnie.

Lilia Piotr–doktorteologiiipraw;kapelankrólewskinadworzeStefanaBatoregiiZygmuntaIIIWazy;prepozytkolegiatyśredzkiej27VII1584;kanonikpoznańskifundiKaźmierz12XI1588;zm.1605.

Łącki Sebastian–synJanah.MurzaiBarbarySzyszkowskiej;kanonikkaliski;kanonikpoznańskifundiDzieżgowo11VIII1603;zm.1621.

Łempicki Jakub–opatkomendatoryjnywKlasztorzeoo.benedyktynówwLubiniuwlatach1604–1608.

Łubieński Wojciech–synŚwiętosławah.PomianiBarbaryZapolskiej(bratbiskupa);proboszczwOpatówku;SekretarzKrólewski;proboszczkolegiatywŚrodzie;proboszczpułtuski,kanonikgnieźnieńskifundiLeśniewo5VII1593;kanonikkrakowski9VI1617;egzekutorżupwielickichkapitułygnieźnieńskiej;dziekanpoznański16XI1630;kanonikpłocki1632;zm.5X1640wPułtusku.

Łukomski Andrzej–synMaciejah.NałęcziDorotyWardęskiej;kanonikpoznańskifundiWiniary8III1600;proboszczwPrzybyszewie,kanclerzkapitułypoznańskiej7VIII1600rez.31X1605;kanonikwłocławski.Zm.po1610.

Madaliński Jan–synSebastianah.LarysaiJadwigiKobierzyckiej.Kanonikkrusz-wicki;proboszczwyszanowski;kanonikpoznańskifundiDalabuszki16III1620;kanonikgnieźnieńskifundiObłaczkowo18IX1620;kanclerzbiskupaGembic-kiego;delegatnasejmwarszawski1624,1627;pełnomocnikiprokuratorabpJanaWężyka12V1627;kanclerzabpJanaWężyka;sekretarzkrólewski;Opatlędzki1629;wiceprezydentwtrybunalekoronnym1631;biskupteodozjański(sufragangnieźnieński)18X1640;zm.1644.

4J.Kurczewski,Streszczenie aktów kapituły wileńskiej[w:]Kościół Zamkowy czyli katedra wileńska,Wilno1916,t.IIIs.88.


Marcjalis z Iwanowic–drteologiiod7I1599w;altarzystaiwikariuszkatedralny1X1599;penitencjarzwkatedrzepoznańskiej;profesorAkadamiLubrańskiego;kanonikfundiKaźmierz.Zm.1622.

Mateusz ze Zgierza–duchowny;notariuszkapitulnyod2VIII1623do1635;zm.po1665.

Miaskowski Jan–synAndrzejah.LeliwaiAnnyPiotrowskiej;kanonikpoznańskifundiChwałkowood29V1616r.Zm.1621.

Miaskowski Kasper–synMaciejah.LeliwaiAnnyTrzeckiej.KanonikpoznańskifundiDokowo8III1604;zm.1620.

Mierzewski Andrzej–synEustachegoh.OstojaiDorotyGnińskiej.KanonikpoznańskifundiKurnik12V1614;zm.1617.

Mieszkowski Piotr–synStanisławah.OdrowążiAgnieszkiSkulskiej.KanonikpoznańskifundiMosina21V1621;archidiakonwarszawski25III1641r.;zm.1649.

Mirucki Marcin–synWojciechah.RosaiAnnyRaczyńskiej.Kanonikgnieźnieński5VII1593;kanonikpoznańskifundiŚródka27VII1593;proboszczwModrzu1598;zm.11VI1623.

Młodziejowski Bartłomiej–synWilibrodah.KorabiDorotyCiemińskiej.KanonikpoznańskifundiDrożdżyce7II1590;zm.1607r.

Moręski Marcin–doktorteologii(Ingolstadt2IX1609);kanonikpoznańskifundiJankowo6IX1610;proboszczwWitkowie1612;Proboszczkolegiatyśw.MariiMagdalenywPoznaniu1619-1625;wikariuszgeneralnypoznański25VIII1629–18 VI1621;prowizorseminariumduchownegoiegzaminator;konserwatorkolegiumjezuickiego;zm.1IV1649wPoznaniu.

Myszkowski Piotr Mirowa–synPiotrah.JastrzębieciKatarzynyDroyczyńskiej.KanonikpoznańskifundiŻegrze2IV1608;fundiMosina21V1629;archidiakonwarszawski25III1641;sufraganwłocławski;zm.1649.

Myślęcki Jan–proboszczmiędzyrzecki;kanonikpoznańskifundiLubraniecod23.05.1605

Necz Stanisław–doktorfilozofiiimedycyny;proboszczkrobski;wkapitulepoznańskiej2II1617Archidiakonpszczewski;zm.1632.

Nowodworski Bartłomiej–komandorJoannitówpoznańskich;kanonikatod15 VII1624–1625;zm.1625.

Piasecki Jakub–synJerzegoh.JaninaiZofiiKossakowskiej.KanonikfundiOporowo27VI1609;zm.po1636r.

Aneksy 149

Piasecki Paweł – synSebastianah. Janina iAnnyGromadzkiej.KanonikpoznańskifundiRokietnica12XII1605;DoktorPraw;Archidiakonlubelski;kanonikwarszawski;proboszczwChrobczy;SekretarzKrólewski;Archidiakonwarszawski5VII1616;opatmogilski(1624–1649);biskupkamieniecki1627–1640;biskupchełmski(1640–1644);biskupprzemyski(1644–1649).AutorKroniki Polskiej . zm.1VIII1649.

Podoski Marcin Marek–synJanah.BaranekiDorotyBroskowskiej.ProboszczwRożanach;kanonikfundiZegrze23XII1572.Zm.1600.

Pomorski Feliks–doktorpraw;proboszczkazimierski;kanonikfundiKażmierz28 V1570r.;wikariuszgeneralnyoficjałpoznański,profesorAkademiiLubrań-skiego;Archidiakonpszczewski12X1679–1604;zm.1604.

Powodowski Hieronim–synWawrzyńcah.ŁodziaiUrszuliKamieńskiej;ur.1543;notariuszKancelariiKrólewskiej;kanonikpoznańskifundiNagrodowice6VI1565;fundiDzieżgowo9X1568;delegatnasejmwarszawski1578;delegatnatrybunałkoronny1579;kanonikgnieźnieńskifundiTrląg16V1583;archidiakonkaliski;archiprezbiterkościołaNMPwKrakowie1585;kanonikkrakowskifundiTopolska22I1588;prezydenttrybunałukoronnego1592;zm.23VI1613wKrakowie.

Prądzewski Jakub–synJanh.NowinaiDorotyTarnowskiej;siostrzeniecbiskupaJanaTarnowskiego.KanonikfundiWiniary4VI1598;kanonikgnieźnieński;kanonikłęczycki;kanonikłowicki.zm.12I1600r.5

Przeciszewski Adam–synMikołajah.GrzymałaiAnnyMyszewskiej.NotariuszwKancelariiKrólewskiej;kanonikpoznańskifundiNagradowice14II1569;fundiDalabuszki4VIII1604.Zm.1617.

Przyborowski Marcin–synTomaszah.JunoszaiDorotyWęgierskiej.KanonikfundiKrzesiny12III1582r.zm.1611.

Raciborski Anzelm–synMarcinah.RawicziEwyTymińskiej;kanonikpoznańskifundiRokietnica22XI1616;kanclerzkapitułypoznańskiej16XI1630.Zm.1654.

Raciborski Paweł–synMarcinah.RawicziEwyTymińskiej,baratkanclerza;kanonikpoznańskifundiRokietnica16XI1630.Zm.po1645.

Radecki Stanisław Marcin–synJanah.DryjaiAnnyWydzierzewskiej.Kanonikkolegiatyśw.JerzegowGnieźnie;kanonikpoznańskifundiTarnowo28VIII1595.Zm.1630.

Radziwiłł Zygmunt Karol–komandorJoannitówpoznańskich;kanonikatod10 III1625do1642;zm.1642.

5Starowolski,s.461.


Rogaczewski Adam–synJanah.SulimaiDorotyCzackiej;doktorpraw;Archi-diakonłęczycki;kanonikkujawski;kanonikkapitułypoznańskiejfundiSpławie12XI1605;kanonikgnieźnieńskifundiKobiele10I1619;Archidiakonwłocławski1620;kanclerzarcybiskupaGembickiego;zm.1622.

Romiszewski Jan–synMikołajah.JelitaiBarbarySarnowskiej;kanonikpoznańskifundiGałowo16VI1631;scholastykkrakowski1637;zm.po1637.

Romiszewski Stanisław–synAdamah.JelitaiBarbaryPrzerębskiej;kanonikgnieźnieńskifundiCzerniewo20XII1584;podskarbiabpKarnkowskiego;wice-marszałektrybunałukoronnego1589,1590,1593;kanclerzkapitułypoznańskiej5VII1595do1600r.;OpatwParadyżu.zm.po1609r.

Rudnicki Szymon–synStanisławah.LisiAnnyParzynczewskiej;ur.1552;koadiutorkustoszagnieźnieńskiego28VIII1577;kustoszgnieźnieński1582;marszałektrybunałukoronnego1585;archidiakonuniejowski;kanonikkrakowskifudiRosiejowska14VII1595;notariuszkancelariikoronnej1598;sekretarzkoronny1599;scholastykłęczycki;kanonikkrakowski;sekretarzkrólewski;prepozytkapi-tułypoznańskiejod30X1600do25IV1605;kanonikwarmiński4VIII1604;12 I 1605biskupwarmiński;zm.4VII16216 .

Rusiecki Piotr–synMaciejah.BrogiAnnyRusieckiejh.Abdank.KanonikpoznańskifundiGałowo26I1587;scholastykpoznański1VII1596;proboszczkrobski;zm.5I1610.

Rybski Adam–synJanah.AbdankiBarbaryNieborowskiej.ProboszczwKozłowieBiskupim,Głuszynie,Szamarzewie;kanonikfundiWiniary25IV1585;fundiGlinka13V1591;prokuratorgeneralnykapitułypoznańskiej1595–1600;skarbnikkapituły.zm.30III1615.

Rychlicki Andrzej–doktorteologiiidekretów;Sekretarzkrólewski;kanclerzkuriibiskupiejwPoznaniu,proboszczwŁaskarzewie;kanonikwarszawski1601;kanclerzkolegiatywarszawskiej1603;archidiakonpszczewski2IV1604;archi-diakonpoznański30VIII1604;protonotariuszapostolski1605;biskupenneńskiprekanonizowany7II1607;zm.4XII1616.

Siecieński Stanisław–synAndrzejah.RogalaiAgnieszkiGorzechowskiej.Kanonikkrakowski;sekretarzkrólewski;prepozytkapitułypoznańskiejod25 IV 1605do7XII1609;biskupprzemyski.

Skiedziński Jan–synStanisławah.KietlicziAnnyPorębskiej;kanonikpoznańskifundiMosina13V1613;fundiŻegrze12VIII1619;zm.1631.

6PSBHalinaKowalskas.649–655.

Aneksy 151

Skoroszewski Stanisław–synWojciechah.HabdankiZofiiKoszuckiej;kanonikfundiGodziemba9V1597;zm.1603.

Sławiński Michał–synMaciejah.Nałęcz;od1552notariuszkonsystorski;proboszczwJeżewie(1553),Otorowie(1560–1578),Ryczywole(1567–1570),Modrzu(1573–1605),Skórzewie(od1570),dziekankolegiatyśredzkiej;kanonikkolegiatyN.M.PwPoznaniu;kanonikpoznańskifundiWiniary11III1570;12I1585kanonikfundiGiecz;od3IX1579–1597wiakriuszgeneralnyioficjałpoznański,surogatoradministratorasede vacantew1601r.;zm.12III1604.

Sławiński Stanisław–synJanah.NałęcziAnnyOsieckiej;ur.1593,kanonikłęczycki;kanonikpoznańskifundiKrzesiny11VI1621;kanonikgnieźnieńskifundiKołaty5VII1623;marszałektrybunałukoronnego1632;posełnasejmzkapitułygnieźnieńskiejwlatach1634,1636,1642,1645,1648,1649,1650,1653;kanonikgnieź-nieńskifundiWoźniki;kanclerzgnieźnieński12VI1636;archidiakonłęczycki;kanonikkrakowskifundiTopolska11II1650;zm.12XI1661wGnieźnie.

Słupski Wojciech–synStefanah.TopóriElżbietyPalędzkiej.KanonikpoznańskifundiDokowo12VI1593;zm.po1604.

Sokołowski Aleksander –synJarosławah.PomianiElżbietyGrochowickiej.Jezuitarez.;sekretarzkrólewski;kanonikpoznańskifundiKaźmierz15XII1631;kanonikgnieźnieńskifundiLeśniewo23III1634;biskupkijowski15VII1636;delegatsejmudowyznaczeniagranicmiędzywojewództwemkijowskimiczernichowski1638;administratoropactwatrzemeszeńskiego30IV1644;zm.7V1645.

Solikowski Wojciech–synStanisławah.BończaiJadwigiPruskowskiej;kanonikpoznańskifundiOporowo20X1603;zm.po1609.

Stanisław z Krzywinia–penitencjarzkatedralny;notariuszkapituły1592–1619,wikariuszkatedrypoznańskiej.

Staręcki Mateusz–synJanah.LisiZofiiPstrokońskiej.KanonikpoznańskifundiDupino8VIII1601;zm.po1618.

Strzałkowski Świętosław–synMaciejah.ŚreniawaiAgnieszkiParuszewskiej;ur.1583,kanonikpoznańskifundiJankowo27VI1611;kanclerzkapitułypoznań-skiej7II1619;archidiakonśremski5VIII1619;archidiakonpoznański13VI1626;kanonikgnieźnieńskifundiSobiekursko31XII1626;prokuratoripełnomocnikarcybiskupaJanaWężyka;zm.11IX1646wGnieźnie.

Sułkowski Jerzy–synStanisławah.OgończykiKatarzynySkibickiej.Kanonikwłocławski;kanonikpoznańskifundiOporowo17VIII1588r.;zm.1603.


Swinarski Andrzej–synAdamah.PorajiBarbaryHerstopskiej;protonotariuszapostolski;kanonikpoznańskifundiŁęki5V1631;archidiakondobrzyński;kanonikpłocki;proboszczwGranowie,proboszczwOstrorogu;sekretarzkrólewski;wikariuszgeneralnyioficjałpoznański1651–1669;kanclerzkapitułypoznańskiej3VI1654;kantorkapitułypoznańskiej7X1659;dziekanpoznański8IV1660;zm.8/9XII1660.

Szołdrski Andrzej–synStanisławah.ŁodziaiMałgorzatyManieckiejur.1583,sekretarzkrólewski;kanclerzkrólewiczaWładysławaIV;proboszczczępiński;kanonikpoznańskifundiDrożyce7V1607;kanonikgnieźnieńskifundiObłacz-kowo17X1613;kanonikkrakowskifundiChmielnik3II1617;prepozytgnieź-nieński11X1618;prepozytkruszwicki;prepozytkapitułypoznańskiej24III1625;kantorkapitułykrakowskiej;dziekankapitułyłowickiej;scholastykkapitułyłęczyckiej;prezydenttrybunałukoronnego1629,1630;dziekanłowicki1632;kanc-lerzbpkrakowskiegoJanaAlberta;biskupkijowski1634;biskupprzemyski1635;biskuppoznański25IX1636;zm.1IV1650.

Szołdrski Władysław–synStanisławah.ŁodziaiMałgorzatyManieckiej,bratbiskupa;kanonikpoznańskifundiMosina9XI1626;zm.1629.

Trestkowski Jan–notariuszpubliczny;sekretarzsynodalnypoznański;kanonikkościołaN.M.P.wPoznaniu;proboszczwBabimoście;altarzystakatedralny1614–1617;notariuszkapituły1620–1623.

Tytlewski Maciej–opatkomendatoryjnywKlasztorzeoo.benedyktynówwLubiniuwlatach1630–1640.

Ubysz Andrzej–synKrzysztofah.CholewaiZofiiSękowskiej;kanonikpoznańskifundiPopowo29III1604;zm.1638.

Urbański Bartłomiej–synPiotrah.RosaiAnnyZdzichowskiej;kanonikpoznańskifundiWyskoć17IX1624;zm.1648.

Walewski Stanisław–synHieronimah.RochiAgnieszkiWidawy;kanonikpoznańskifundiDalabuszki12V1625;zm.1630.

Wężyk Jakub–synHieronimah.WężykiDorotyZalewskiej;archidiakonwarszawski17IX1614rez.5VII1616;sekretarzkrólewski;opatkomendatoryjnywKlasztorzewMogile;prepozytsandomierski;kanonikkrakowski;biskupprze-myski;biskuppoznański1VII1624;22III1627;arcybiskupgnieźnieński;interrex 30IV1632–6II1633;zmarł27V1638.

Wielewicki Adrian–synWojciechah.TopóriAnnyWierzbięta-Doruchowskiej;kanonikpoznańskifundiŁęka7V1618.

Aneksy 153

Wituski Hieronim–synJanah.GozdawaiZofiiGosławskiej;kanonikpoznańskifundiKrzesiny12XII1611;zm.1621.

Wojanowski Feliks–komandorJoannitówpoznańskich;kanonikatod9IV1601–1624;zm.1624.

Wolski Mikołaj–komandorJoannitówpoznańskich;kanonikatod9X1589–1601;zm.1601.

Wolski-Dunin Stanisław–synKrzysztofah.ŁabędźiKatarzynyNaskawskiej;kanonikgnieźnieńskifundiŻydówko13III1577;kanonikwłocławski;kanonikpoznańskifundiKurnik1583rez.4VII1601;dziekanpłocki;dziekanpułtuski;zm.1602wPłocku.

Wołłowicz Eustachy–synIwanah.Bogoria;ur.1572.Kanonikwileński1592;kantor1597;prepozyttrocki;referendarzduchowny1600;podkanclerzylitewski1615;biskupwileński1616;zm.19I1630.

Wydzierzewski Łukasz–synJanah.NowinaiElżbietyChrzypskiej;kanonikpoznańskifundiDalabuszki6VII1583;kustoszpoznańskiod5VII1596.Zm.1612.

Wydzierzewski Stanisław–synWojciechah.NowinaiKatarzynyModrzewskiej,bratanekŁukasza.Wkapitulepoznańskiejkoadiutorkustoszaod5VII1610;pośmiercistryjakustoszkapitułyod1612;zm.1658.

Wysocki Gabriel–synMichałah.OdrowążiBarbaryPopowskiej;kanonikpoznańskifundiśw.Marcina23VII1577;kanonikgnieźnieńskifundiWiewió-rowskaaliasOkoniewska4III1588;podskarbikapitułygnieźnieńskiej1590;kanonikwłocławski;zm.1613wGnieźnie.

Wysocki Wojciech–synMichałah.OdrowążiBarbaryPopowskiej;kanonikpoznańskifundiWiniary8VIII1600;koadiutorkanonikagnieźnieńskiegofundiWiewiórowskaaliasOkoniewska29XI1601;kanonikgnieźnieński1613;prefektbibliotekikapitulnejwGnieźnie1618;zm.1643

Zadorski Jerzy–synWojciechah.BawolaGłowaiDorotySiarkowieckiej.KanonikpoznańskifundiPopowo4V1572;proboszczwBrodach1580;egzaminatordiece-zjalny;zm.9II1614.

Zadzik Jakub–synJanah.KorabiJadwigiBors;ur.1582,kanonikgnieźnieńskifundiWoźniki18I1607;kanonikkrakowski1608;kustoszwarszawki1611;prepozytkapituływłocławskiej1612;SekretarzWielkiKoronny;notariuszkancelariiwięk-szej;sekretarzkrólewski;prepozytkapitułykrakowskiej20VI1614;dziekanpoznański29VI1619;proboszczpłocki;prepozytwłocławski;kustoszwarszawski;


scholastykłęczycki;biskupchełmiński1624;KanclerzWielkiKoronny1627;biskupkarkowski25III1635;zm.17III1642.

Zaliwski Kasper–synFlorianah.JunoszaiZofiiGniewoszówny;kanonikpoznańskifundiChwałkowo5XI1621;kanonikwileński16VII1626;wizytatorplebaniGoniądzwbiskupstwiewileńskim3X1629;posełkapitułynasejmelek-cyjny20VIII1632;archidiakonwileński2III1634;zm.20VIII1645.

Zdziarowski Jakub–synHipolitah.StoicziDorotyZakrzewskiej;kanonikpoznańskifundiRogoźno15XI1590;zm.1616.

Zerzyński Hieronim–synMikołajah.KościeszaiKatarzynyRybińskiej.KanonikpoznańskifundiKórnik17VII1617;zm.1625.

Ziemecki Mikołaj–synJanah.NieczujaiAnnyRacięskiej;kanonikpoznańskifundiLubraniec4VIII1603;proboszczwDomiechowie;kanonikpoznańskifundiRokietnica2IV1605;archidiakonpszczewski12XII1605do18IV1609;1608/1609wikariuszgeneralnyioficjałpoznański,scholastykpoznański21II1609;zm.18 III 1614

Zorzewski Andrzej–synJanah.ZarębaiZofiiTurskiej;kanonikpoznańskifundiDrożdżyce24XI1621;zm.1636.

Żernicki Adrian–synŁukaszah.ŚreniawaiAnnyBieganowskiej;kanonikgnieź-nieński;kanonikpoznańskifundiŁęki1III1585;kanonikgnieźnieńskifundiKobiele24XI1588;proboszczpobiedziski;generalnyprokuratorkapitułygnieź-nieńskiej;oficjałgnieźnieński;delegatnasejmikśredzki1611;kantorkapitułypoznańskiej30VI1614;zm.1618wGnieźnie.

Żukowski Stanisław–synBartłomiejah.PrusiAnnyKruszyńskiej;proboszczwModrzu;kanonikpoznańskifundiDupino15II1618;wikariuszgeneralnypoznańskiod19VI1627do30XII1627;zm.24IX1636wKuriiRzymskiej.

Aneks V

Tabela pełnomocników prepozytów poznański, którzy reprezentowali prałatów przy instalacji.

Data instalacji Prepozyt Pełnomocnik (plenipotent)

15 III 1585 StanisławGomoliński1MarcinzPonieca,proboszczparafiiśw.MarcinawPoznaniu

30X1600 SzymonRudnicki2 JanDziekciński,kanonikpoznański,drteologii.

25IV1605 StanisławSieciński3 PiotrOsiecki

7XII1609 HieronimCielecki4 KacperHap,kanonikpoznański,drteologii.

24III1625 AndrzejSzołdrski5StanisławŻukowski,kanonikpoznański,oficjałgeneralnypoznański.

8VI1635 ZygmuntCielecki6JanStanisławBruczkowski,scholastykkapitułypoznańskiej.

2XII1652 WojciechGorayski7 MikołajOborski,kantorkapitułypoznańskiej

19X1657 AndrzejOlszowski8 MikołajDunin,kanonikpoznański

27IV1671 HieronimWierzbowski9 MikołajZalaszowski,kanonikpoznański,drpraw

1AAPCP82s.244v;zob.Receptiones,s.61. 2AAPCP82s.295v,zob.Recepciones,s.71. 3AAPCP83s.13v,zob.Recepciones,s.76. 4AAPCP83s.27,zob.Recepciones,s.79. 5AAPCP83s.67,zob.Recepciones,s.90. 6AAPCP83s.102,zob.Receptiones,s.95. 7WksiędzeinstalacjiAAPCP83nieumieszczonowpisówzlat1648-1663,możliwejestzatemustaleniewyboruprepozytanapodstwieaktposiedzieńkapitułyCP53s.439,zob.Receptiones,s.102. 8PodobniejakwprzypadkuGorayskiego,wksiędzeinstalacjinieznalazłsięzapisowyborzeOlszowskiego,informacjęprzekazująaktaposiedzeńAAPCP54s.59,zob.Receptiones,s.105. 9AAPCP83,s.161,zob.Receptiones,s.114.

Aneks VI

Zebrania generalne poznańskiej kapituły katedralnej w latach 1600–1701.

Kapituła generalna św. Piotra i Pawła Kapituła generalna św. Marcina

Rok Data Pra-łaci

Kano-nicy

Ra- zem Data Pra-

łaciKano-nicy

Ra- zem

1600 28VIśroda 6 18 24Przełożonana2IV1601(peste)

_ _ _

1601 28VIczwartek 3 16 19 10XIsobota 5 18 23

1602 28VIpiątek 4 17 21 28XI 5 19 24

1603 28VIsobota 5 17 2210XIponiedziałek

4 16 20

1604 28VI 3 14 17

12XIrozpo-częłasięna granicy międzyGłównąaZawadami,zpowoduepidemiiprzełożonanaponiedziałekpopierwszejniedzieliwiel-kiegopostu.

3 11 14


1605 28VIwtorek 3 16 19 10XIczwartek 2 19 21

1606 28VIśroda 4 13 17 10XIpiątek 2 10 12

1607 28VIczwartek 5 14 19

10XIsobotaKościółkomandoriiśw.Jana

3 14 17


6 15 21

160930VIponiedziałek

5 15 20 10XIwtorek 6 17 23


4 14 18 10XIśroda 4 19 23


1612 28VIczwartek 4 20 24 10XIsobota 5 19 24

1613 28VIpiątek 5 17 22 12XIwtorek 6 13 19

1614 Nieczytelne10XIponiedziałek

7 15 22

1619 28VI 5 12 17 12XI 6 18 24

1620 30VIwtorek 5 13 18 10XI

Zapisaninieobecni:prepozyt,dziekan,archidiakonwarszawski,Ubisz,Kozielski,Wituski,Raciborski,Gwiazdowski


7 17 24 10XIśroda 6 17 23


1623 28VIśroda 5 13 1813XIponiedziałek

6 12 18

1624 28VIpiątek 3 14 17 12XIwtorek 3 13 16

162530VIponiedziałekRogalinko

8 15 2310XIponiedziałekPuszczykowo

7 19 26

1626 30VIwtorek 6 16 22 10XIwtorek 6 13 19


6 16 22 12XIpiątek 7 14 21

1628 30VIpiątek 5 18 2313XIponiedziałek

7 16 24


3 10 13

16301VIIponiedziałek

5 13 18 12XIwtorek 7 13 20

Aneksy 159

1631 30VI 8 14 22 12XI 6 15 21

1632 30VI 7 16 23 12XIpiątek 6 17 23

1633 30VI 7 16 23 (?)XI 6 17 23

1634 30VI 6 17 23 (?)XI 4 12 16

1635 30VIsobota 8 13 21 (?)XI 7 15 22

1636 30VI 7 15 22 (?)XI 6 16 22

1637 (?)VI 6 16 22 (?)XI 6 13 19

1638 30VIśroda 6 15 21 (?)XI 6 15 21

1639 30VI 6 19 25 12XIsobota 4 12 16

1640 30VIsobota3 (+1)1

17 (+1)

2212XIponiedziałek

5 17 22

1641 1VII 5 16 21 (?)XI 6 14 20

1642 (?)VI 7 15 22 12XIśroda 4 22 26


1644 30VI 7 14 21 12XIsobota 7 16 23

1645 30VI 7 16 23 13XI 4 15 19


2 15 17

1647 1VII 6 21 27 12XI 6 16 22

1648 30VIwtorek 7 16 23 12XI 4 10 14

1649 30VIŚroda 8 19 27 12XI 4 10 14

1650 30VI 7 19 26 12XI 4 13 17

1651 30VI 8 23 3113XIponiedziałek

6 18 24

1652 1VII6(+1)2

22 (+2)

31 12XI 6 19 25

1653 30VI 7 19 26 12XI 3 16 19

1654 30VI 6 18 24 (?)XI 6 10 16

1655 30VI 6 20 2612XIGrodzisko

1 5 6

16562VIIWarszawa

2 3 5 - - - -

165730VIDolsk

2 8 10 12XI 7 17 24


1658 1VII 4 19 23 12XI 5 13 18

1659 30VI 5 15 20 12XI 5 15 20

1660 30VI 5 18 23 12XI 3 16 19

1661 30VI 2 13 15 (?)XI 4 13 17

1662 (?)VI 7 17 2410XIBuk(pestis)

1 6 7

1663 (?)VI 5 21 26 (?)XI 6 16 22

1664 (?)VI 5 18 23 12XI 5 12 17

1665 (?)VI 5 16 21 12XI 6 14 20

1666 (?)VI 7 14 21 (?)XI 6 13 19

1667 (?)VI 8 13 21 (?)XI 7 10 17

1668 (?)VI 6 16 22 (?)XI 5 16 21

1669 (?)VI 6 13 19 (?)XI 6 14 20

1670 (?)VI 6 11 16 (?)XI 6 17 23

1671 (?)VI 6 15 21 (?)XI 5 15 20

1672 (?)VI 8 14 22 (?)XI 6 16 22

1673 (?)VI 6 16 22 (?)XI 7 15 22

1674 (?)VI 7 15 22 (?)XI 3 11 14

1675 (?)VI 5 14 19 (?)XI 6 18 24

1676 (?)VI 6 17 23 (?)XI 6 15 21

1677 (?)VI 8 16 24 (?)XI 4 14 18

1678 (?)VI 8 12 20 (?)XI 7 15 22

1679 (?)VI 5 15 20 (?)XI 4 13 17

1680 (?)VI 6 15 21 (?)XI 5 15 20

1681 (?)VI 6 16 22 (?)XI 6 13 19

1682 (?) 8 17 25 (?)XI 3 15 18

1683 (?)VI 8 16 24 (?)XI 2 16 18

1684 Nieczytelne (?)XI 2 18 20

1685 (?)VI 7 17 24 (?)XI 5 19 24

Aneksy 161

1686 (?)VI 8 16 24 (?)XI 4 15 19

1687 30VI 8 18 26 (?)XI 4 17 21

1688 30VIśroda 4 19 23 12XI 3 16 19

1689 30VI 8 16 24 (?)XI 6 15 21

1690 30VIpiątek 6 15 2113XIponiedziałek

6 13 19

1691 30VIsobota 5 15 20 12XI 4 11 15

1692 (?)VI 5 18 23 12XIśroda 3 12 15

1693 30VI 4 14 18 12XI 5 15 20

1694 30VIśroda 6 16 22 12XI 3 11 13

1695 30VIczwartek 6 13 19 12XI 5 8 13

1696 30VI 6 14 20 12XI 4 12 16

1697 1VII 5 12 17 12XI 4 10 14

1698 30VI 6 16 22 12XI 4 10 14

1699 (?)VI 4 12 16 12XI 5 9 14

1700 30VI 7 12 19 12XI 7 6 13

1701 30VI 6 11 17 12XI 8 7 15

OpracowanonapodstawieCP48–CP56.–oznacza,żezebranienieodbyłosię.

1ArchidiakonpoznańskiŚwiętosławStrzałkowskiikanonikAndrzejRadzewskipojawilisiędopierotrzeciegodniakapitułyzob.AAPCP50,s.380. 2Wdrugimdniukapitułygeneralnejprzybyli:archidiakonśremskiJerzyGowarzewskiorazkanonicyStefaniFilipDuninowiezob.AAPCP53,s.393.

Bibliografia

I. Źródła rękopiśmienne

Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu

DK1–325DokumentypergaminoweKapitułyKatedralnejzlat1235–1645.

CP1–LiberprivilegiorumA(1234–1509).

CP3–LiberprivilegiorumC(1466–1561).

CP4–LiberprivilegiorumD(1532–1628).

CP5–LiberprivilegiorumE(1218–1728).

CP11–LiberprivilegiorumcapitulicathedralisetecclesiarumcivitatisPosnaniensis(1299–1629).

CP15–LiberbeneficiorumdiocesisPosnaniensis1510.

CP22–Regestrummunimentorumincausacapitularibus(1517–1747).

CP23–SummariuminscriptionumobligatariumcapitulacathedralisPosnaniensisserviensexConsistoriiPosnaniensisacaliiscastrisatqueactiscivilibusPosnaniensibusA.D.1721(XVI–XVIIIw.).

CP24–SummariumiscriptionumobligatorumcapitulocathedralPosnaniensis(XV–XVIIIw.).

CP26–GranitesaliaequetransactionesbonorumMajorisPoloniaeexvariiregestrisCancelariaePosnaniensis(1393–1609).

CP48–ActaCapituliPosnaniensisXXI(1592–1601).

CP49–ActaCapituliPosnaniensisXXII(1602–1615).

CP50–ActaCapituliPosnaniensisXXIII(1619–1624).


CP51–ActaCapituliPosnaniensisXXIV(1624–1634).

CP52–ActaCapituliPosnaniensisXXV(1634–1646).

CP53–ActaCapituliPosnaniensisXXVI(1647–1654).

CP54–ActaCapituliPosnaniensisXXVII(1654–1664).

CP55–ActaCapituliPosnaniensisXXVIII(1664–1684).

CP56–ActaCapituliPosnaniensisXXIX(1684–1702).

CP57–ActaCapituliPosnaniensisXXX(1702–1720).

CP68–ActaCapituliPosnaniensisProtocolon(1619–1624).

CP82–LiberInstallationesI(1532–1601).

CP83–LiberInstallationesII(1601–1696).

CP85–TestamentaI(1547–1696).

CP89–PraebendafundiKaźmierzcanonicorumcathedraliumearumquecalculi(1557–1649).

CP90–StatutaEcclesiaeCathedralisPosnaniensis(1298–1774).

AE.XVI–JanTarnowski.Aktadziałalnościbiskupiej(1598–1600).

AEXVII–JakubBrzeźnicki.Aktadziałalnościadministratoradiecezjisede vacante,sufraganaiarchidiakona.(1600-1601).

AEXVI,XVIII.XIX–WawrzyniecGoślicki.Aktadziałalnościbiskupiej(1601–1607).

AEXIX,XX,XVII,XXIII,XXIV–AndrzejOpaliński.Aktadziałalność:biskupiej(1607–1619).

AEXIX,XXI–KasperHap.Aktadziałalnościadministratoradiecezjiabsenteepiscopo(1610-1612).

AEXXV–JanTrachGniński.Aktadziałalnościadministratoradiecezjiabsente episcopo i sade vacante (1619–1621,1624).

AEXXVI–JanWężyk.Aktadziałalnościbiskupiej(1624–1627).

AEXXVII–MaciejŁubieński.Aktadziałalnościbiskupiej(1627–1631).

AEXXVIII–AdamNowodworski,Aktadziałalnościbiskupiej(1631–1634)

AEXXVIII–HenrykFirlejzDąbrowicy.Aktadziałalnościbiskupiej(1635).

AEXXIX–ZygmuntCielecki.Aktadziałalnościprepozytakatedralnego,administratoradiecezjisedevacante(1636).

AEXXX,XXXII,XXXIII,XXXIV–AndrzejSzołdrski.Aktadziałalnościbiskupiej(1636–1650).

AEXXXI–JanBranecki.Aktadziałalnościarchidiakonapszczewskiego,administratoradiecezjiabsente episcopo(1639–1641).

AEXXXIa.–JanBraneckiBrulionowaksięgawpisuadministratoradiecezjiabsente episcopo(1640).

AEXXXV–ZygmuntCielecki.Aktadziałalnościprepozytakatedralnego,administratoradiecezjisede vacante(1650).

Bibliografia 165

AEXXXVI,XXXVII–KazimierzFlorianCzartoryski.Aktadziałalnościbiskupiej(1650–1655).

AEXXXVIII,XXXIX,XXXIXa.–WojciechTolibowski.Aktadziałalnościbiskupiej(1656–1663).

AC137–ActaCuriaeEpiscopalisetConsistorii–AndreaedeBninOpaleńskiEpiscopiPosn.resp.CancellariiCuriaeGasparisHaparchidiaconiSremensisresp.eiusjudicisdelegatiMartiniMoreski.

AC138–ActaCuriaeEpiscopalisetConsistiriiPosnaniensis.

AC139–ActaCuriaeEpiscopalis–cancellarii,vicariiinspir.auditor.Gen.JacobiWierzbiętaDoruchowski.

AV01–ActaVisitationesepi.JohannesTarnowskietLaurentiiGoślicki(1598–1603).

AV03–ActaVisitationesarchidiaconatusPszczewnesissubdelegatusMarthialiideIwanowice.

AV04–ActaVisitationesarchidiaconatusSremensisGaspariiHap.

AV05–ActaVisitationesepi.AndreadeBninOpalinski.

AV06–ActaVisitationesepi.AndreadeBninOpalinski.

AV07–ActaVisitationesarchidiaconatusPszczewensisetSremensisSwentoslausStarzalkowski.

AV08–ActaVisitationesepiMathiaLubienski.

AV09–ActaVisitationesarchidiaconatusPosnaniensisSwentoslausStarzalkowski.

AV10–ActaVisitationesarchidiaconatusPszczewensisJohanesBranecki.

AV11–ActaVisitationesepiAlbertiiTolibowski.

AV12–ActaVisitationesepiAlbertiiTolibowski.

AV13–ActaVisitationesdecanatusstensewensis.

AV14–ActaVisitationesdecanatusczarnkowiensisAlbertiiDobrzelewski.

AV15–ActaVisitationesarchidiaconatusPosnaniensisAlbertiiDobrzelewski.

AV16–ActaVisitationesarchidiaconatusSremensisJohanesWolski.

AV17–ActaVisitationesarchidiaconatusSremensisIgnatiiGninski.

AV18–ActaVisitationesarchidiaconatusPosnaniensisNoclaiiZalaszowski.

ASO(ActaSacrorumOrdinationum)Aktaczynnościsakralnych.

ASO1(1588–1598)AktaczynnościsakralnychJakubaBrzeźnickiego,biskupasufraganapoznańskiego.

ASO2(1598–1619)AktaczynnościsakralnychJanaTarnowskiego,biskupapoznańskiegoorazPiotraTylickiego,biskupachełmińskiegoiPawłaWołuckiego,biskupakamienieckiego,WawrzyńcaGoślickiego–biskupapoznańskiego,AndrzejaOpalińskiego–biskupapoznańskiego,JanaAndrzejaPróchnickiego–arcybiskupalwowskiego,KasparaHapa–biskupasufraganapoznańskiego,StanisławaSiecińskiego–biskupaprzemyskiego.Czynnościsakralnebiskupówobcychdiecezji–ex admissione ordinarii loci .

ASO3(1607–1616)AktaczynnościsakralnychAndrzejaRychlickiego,biskupasufraganapoznańskiego.


ASO4(1620–1650)AktaczynnościsakralnychJanaTrachaGnińskiego–biskupasufraganapoznańskiego,JanazZalesiaBaykowskiego–biskupasufraganapoznańskiego.

ASO5(1656–1661)AktaczynnościsakralnychWojciechaTolibowskiego,biskupapoznańskiego.

ASO 6 (1682–1712) Akta czynności sakralnych Hieronima Wierzbowskiego, biskupasufraganapoznańskiego.

SOP130–Spuściznaks.prof.JózefaNowackiego.

Archivum Secretum Vaticanum

Archivum Arcis

Armaria(I–XVIII)n.1724,n.2953,n.5203,n.5204,6715.

Archivum Consistoriale

ProcessusConsistorialisVol.10,11,11A,13,14,15,16,18,21,26,24,46.

Archivio Segreteria di Stato

VesoviePraelatiVol.19,20,21,78,80,81,84,87,91,92.

LetterePrincipiVol.1,26,27,31,33a,35,41,44.

Congregazioni Romnae

RelationesDiocesium1140

Sacra Romana Rota

InformationesVol.5,8,14,21,22,24

PositionesVol.199-210,214.

IuradiversaVol.162,165,167,169,170.

Archiwum Klasztoru Ojców Benedyktynów w Lubiniu

AccesioNovessima–kronikaklasztoruXVII–XVIIIw.

Archiwum Główne Akt Dawnych

MKvol.138,143,150,151,160,167.

Bibliografia 167

II. Źródła drukowane

Acta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum selecta,ed.B.Ulanowski,vol. 1:Acta Capitulorum Gnesensis, Posnaniensis et Vladislaviensis (1408–1530).Kraków1894.MonumentamediiaeviihistoricaresgestasPoloniaeillustarata,t.13.

Acta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum selecta,ed.B.Ulanowski,vol.2:Acta iudiciorum ecclesiasticorum diocesum Gnesensis et Posnaniensis (1403–1530).Kraków1902.MonumentamediiaevihistoricaresgestasPoloniaeillustarata,t.16.

Akta kapituł z wieku XVI wybrane,wyd.B.Ulanowski,t.1.:Akta kapituły poznańskiej i włocławskiej (1519–1578).Karków1908.ActahistoricaresgestasPoloniaeilustrataabAnno1508usqueAnno1795.T . 13 .

Akta sejmikowe województw poznańskiego i kalskiego 1572-1632red.W.Dworzaczek,Poznań1962.

Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732red.M.Zwierzykowski,Poznań2008.

Album studiosorum Uniwersistas Cracoviensist.3:Ab anno 1551 ad annum 1606,red.A.Chmiel.Kraków1904.

Causae Polonae corm Sacra Romana Rota XV-XVII sec.red.Ch.Bukowska-Gorgoni,Roma1995.

Concilia Poloniae.ŹródłaIstudiakrytycznewyd.J.Sawicki,t.7:Synody diecezji poznańskiej i ich statuty,Poznań1952.

Dwa diariusze seymów warszawskich w roku 1674 odprawionych: I ‘Convocationis’ od 15 stycznia do 22 lutego; drugi ‘Electionis’ od 22 kwietnia do 9 czerwca, ed. Monumenta comitiorum Regni Poloniae saeculi,vol.XVII,Kraków1881.

Inwentarz dóbr i dochodów biskupów poznańskich z roku 1564,wyd.E.Długopolski,Kraków1939.

Katalog biskupów poznańskichopr.J.Wiesiołowski,Poznań2004.

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski obejmujący dokumenty tak drukowane, jak dotąd nie ogłaszana sięgające roku 1400,t.1–4,wyd.PTPN,Poznań1881;t.5:Dokumenty z lat 1400–1444,wyd.F.Piekosiński,Poznań1908.

Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyślskiego – przekład polski wedle dawnego rękopismured.J. Bartoszewicz,Kraków1870.

Kronika Bernardynów poznańskichopr.S.B.Tomczak,J.Wiesiołowski,Poznań2002.

Kronika Jezuitów poznańskichopr.L.Grzebień,J.Wisiołowski,Poznań2004.

Księga egzaminów do święceń w diecezji gnieźnieńskiej z lat 1563–1603.Opr.Z.Pietrzyk,Bibliotheca

JagiellonicaFontesetStudiat.XVI,Kraków2008.

Liber beneficiorum dioeceses Posnaniensis anni 1510,ed.J.Nowacki.Poznań1950.

Liber beneficiurum et benefactorum Universitatis Jagiellonicae in s. XV-XVIIIIred.MichalewiczJ.M.,Kraków1978.

Lustracje i opisy miasta Poznania z XVI-XVIIIwiekued.M.Mika,Poznań1960.


Antonii Onuphrii de Okęcie Okęcki episcopi Posnaniensis et Varsaviensis supremi Regni cancelarii eccesiae cathedralis Posnaniensis Visitato die 15 Junii anno 1781 coepta iam vero die 18 Septembris 1784 finita,wyd.WydziałuTeologicznegoPTPN,Poznań1918.

Archiwum nacji polskiej na uniwersytecie padewskim (1592-1745)red.H.Barycz,K. Targosz,Wrocław1971.

Miscellanea ecclesiastica Nitrensia Ired.M.Durćo,J.Nemes,Kraków2007.

Praxis episcopalis ea, quae officium et potestatem episcopi concernunt, continens, in qua varia Summorum Pont. decreta ad usum fori ecclesiastici… necesaria… referentur. Pauli Piasecki… prothonotarij apostolici studio et opera,Venetiis1620.

Propozycje Konsystorialne w XVI wiekured.H.Fokciński,Rzym1994.

Receptiones seu installationes ad episcopatuum praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque annum 1800,red.R.Weimann,RPTPN35(1909)

Relacye nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548–1690,wyd.E.Rykaczewski,t.I,Berlin1864.

Rocznik kapituły poznańskiej,wyd.B.Kurbis.Monumenta Poloniae Historica,Warszawa1970,t.VIII.Statuta capituli et ecclesiae cathedralis posnaniensis ex annis 1298–1763,red.W.Pawelczak,Poznań1995.

Statuty kapituły katedralnej włocławskiej z materiałów przysposobionych przez X. prałata S. Chodyńskiego,wyd.J.Fiałek,Kraków1915.

Teki Dworzaczka–CD-romwersja1.2.0dlaWindows,BibliotekaKórnicka,PAN1997.

Zbiór pamiętników o dawnej Polscze z rękopisów, tudzież dzieł w różnych językach o Polscze wydanych, oraz z listami oryginalnemi królów i znakomitych ludzi w kraju naszymred.J.U.Niemcewicz,t.5,Puławy1830.

Albrycht Stanisław Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce,T.I-III,opr.A.Przyboś,R. Żelewski,Warszawa1980.

Wielkiego korabiu Wielki Sternik, kazanie o pobożności żywota i śmierci J.M. Ks. Jakóba Zadzika przez Szymona Starowolskiego, kanonika katedralnego krakowskiego,red.K.J.Turowski,Kraków1859.

III. Wybrana literatura przedmiotu

AbrahamW.,Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII,Poznań1960.

AugustyniakU.,A.Karpiński,Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku,Warszawa1999.

AugustyniakU.,Wazowie i królowie rodacy,Warszawa1999.

BadeniS.,Stanisław Ciołek biskup poznański,RozprawyWydz.Hist.-Filoz.AkademiiUmiejętności,14(1900).

BalzerO.,Geneza Trybunału Koronnego – Studium z dziejów sądownictwa polskiego XVI w.,Warszawa1886.

BalzerO.Skartabelat w ustroju szlachectwa polskiego,Kraków1911.

Bibliografia 169

BanaszakM.,Z dziejów dyplomacji watykańskiej,Warszawa1975.

BanaszakM.,Historia Kościoła Katolickiego,t.1-2,Warszawa1989.

BardachJ,B.Leśnodorski,M.Pietrzak,Historia ustroju państwa i prawa polskiego,Warszawa2003.

BaryczH.,Polacy na studiach w Rzymie w epoce odrodzenia (1400–1600),Kraków1938

BersohnM.,Studenci Polscy na uniwersytetach bolońskich w XVI i XVII wieku,cz1–2,Kraków1894.

BieniakJ.,Rozmaitość kryteriów badawczych w polskiej genealogii średniowiecznej,[w:]Genealogia,Problemy metodyczne w badaniach nad polskim społeczeństwem średniowiecznym,Toruń1982.

Bilska-CiećwierzM.,Powstanie i organizacja kapituł kolegiackich metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu,Kraków2007.

BłaszczykG.,Diecezja Żmudzka od XV do początku XVII wieku,Poznań1993.

Butterwik-PawlikowskaV.,Wileńska kapituła katedralna w drugiej połowie XVI wieku(rps).

ChachajM.,Promocje doktorskie biskupów, prałatów i kanoników katedralnych krakowskich na Uniwersytecie Bolońskim od schyłku XV do końca XVII wieku,[w:]Kościół katolicki w Małopolscered.W.Kowalski,Kielce2001.

ChłapowskiK.,Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku – spisy,Kórnik1992

ChodyńskiS.,Konsystorze w diecezji kujawsko-pomorskiej,Włocławek1912.

ChomiakS.,Świdnicka Kapituła Katedralna,Świdnik2009.

Chynczewska-HennelT.,Nuncjusz i Król – nuncjatura Maria Filonardiego w Rzeczypospolitej 1636-1643,Warszawa2006.

CzaplewskiP.,Tytularny episkopat w Polsce średniowiecznej,RocznikiPTPN40(1913).

CzaplińskiW.,O Polsce siedemnastowiecznej. Problemy i sprawy,Warszawa1966.

CzyżakM.,Kapituła katedralna w Gnieźnie w świetle metryki z lat 1408–1448,Poznań2003.

DembińskiP.,Prokuratorzy poznańskiej kapituły katedralnej w latach 1428–1500,RH,t.LXIX(2003).

DembińskiP.,Wykształcenie prałatów i kanoników poznańskiej kapituły katedralnej schyłku wieków średnich,[w:]Fontesethistoria.PracadedykowanaAntoniemuGąsiorowskiemu,Poznań2007.

DembińskiP.,Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich,Poznań2012.

DembińskiP.,Udział prałatów i kanoników w posiedzeniach poznańskiej kapituły katedralnej za pontyfikatu biskupa Uriela z Górki (1479–1498),RHR.LXVI(2000),s.170–213.

DerwichM.,Fundacja lubińska na tle rozwoju monastycyzmu benedyktyńskiego w Polsce (XI-XII wieku),[w:]Opactwo benedyktynów w Lubiniu,Poznań2006.

DoboszJ.,Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku,Poznań2002.

DolaK.,Wrocławska kapituła katedralna w XV w.,Nysa1977.

DorobiszJ.,Jakub Zadzik (1582–1642),Opole2000


DworzaczekW.,Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572–1655.RH23(1957)s.281–315.

DworzaczekW.,Życie polityczne do 1655 r.- Rozwój życia sejmikowego[w:]Dzieje Wielkopolski,t.1,red.J.Topolski,Poznań1969.

DworzaczkowaJ.,Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce,Poznań1995.

FitychT.,Struktura i funkcjonowanie nuncjatury Giovanniego Battisty Lancellottiego (1622-1627),Opole2005.

FąkaM.,Synod diecezjalny poznański z 1642 r.,Warszawa1971.

GalanteA.,Fontes iuris canonici selecti,Oeniponte1906.

GąsiorowskiA.,Urzędnicy wielkopolscy 1385–1500. Spisy,Poznań1968.PraceKomisjiHistorycznejPTPN,t.24.

GerlicH.,Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120–1526)Gliwice1993.

GierowskiJ.A.,Rzeczpospolita w dobie złotej wolności 1648–1763,Karków2001.

GlinkaA.,Hieronim Powodowski teolog polemista XVI wieku[w:]Nasza Przeszłość,t.13(1961)s.65–96.

GlogerZ.,Geografia Historyczna ziem dawnej Polski,Kraków1903.

GórnyJ.,Kościół Poznański. Szkice z przeszłości,Poznań1983.

GóralskiW.,Prowizja kanoniczna w kapitule katedralnej w Płocku do XVI wieku,CzasopismoPrawno-Historyczne,t.XXXI(1979),z.2.

GórczakZ.,Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XV wieku i początkach XVI wieku,Poznań2007.

GórskiE.,Święcenia niższe i wyższe,Sandomierz1954.

GórskiK.,Zarys dziejów duchowości w Polsce,Kraków1986.

GraffT.,Episkopat monarchii jagiellońskiej w dobie soborów powszechnych XV wieku,Kraków2008.

HabdasK.,Godności biskupie kanclerzy i podkanclerzy koronnych w drugiej połowie XV wieku,RH(1998),t.XLVIz.2.

HaleckiO.,Ród Łodziów,MiesięcznikHeraldyczny4(1911).

IppolitoA.,1664 – Un anno della Chiesa uniwersale – saggio sull’ italianita del papapto eta moderna,Roma2011.

HemperekP.,Oficjalat okręgowy w Lublinie XV-XVIII wieku,Lublin1974.

Jabłoński,Kapituła uniejowska do początków XVI wieku,Kielce2005.

JarochowskiK.,Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania,Poznań2007.

JasińskiK.,W kwestii autorstwa Kroniki wielkopolskiej,StudiaŹródłoznawcze,(1957).

JurekT.,Między Poznaniem a Czerskiem i Warszawą. Geneza i początki mazowieckiej enklawy diecezji poznańskiej,KronikaMiastaPoznania2012,nr.1.

Bibliografia 171

JurkiewiczJ.,Przeszłość Litwy w twórczości poetyckiej biskupa Antoniego Baranowskiego (Antanasa Baranauskasa),[w:]Kultura polityczna w Polsce,t.VI,cz.2:Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej,red.M.Kosman,Poznań2006.

KaczorowskiW.,Polityczny charakter staropolskich kazań sejmowych,[w:]SprawozdaniaOpolskiegoTowarzystwaPrzyjaciółNauk,nrXVIII(1995).

KarbownikH.,Udział przedstawicieli kapituł w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII wieku),CHP22(1970).

KarłowskiK.,Z dziejów elekcji kapitulnej arcybiskupów gnieźnieńskich i poznańskich w latach 1821–1925,Poznań2002.

KarwowskiS.,Komandoryia i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu,RocznikiPTPNnr.38,Poznań1909,ss.1–105

KoczerskaM.,Le chapitre de Cracovie dans les annees 1423–1462,Warszawa1991.

KotheW.,Aus dem Leben des Starssburger Domkapitel 1150–1332,[w:]Elssas-LotharingischesJarhbuch,H.6(1927),

KłoczowskiJ.,L.Mulerowa,J.Skarbek,Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce,Kraków1986.

KłoczowskiJ.,Kościół w Polsce,t.1-2,Kraków1970.

KłoczowskiJ.,Vitae communis kleru w XI i XII wieku,RH10(1961)z.2,s.5in

KłoczowskiJ.,Dzieje chrześcijaństwa polskiego,Paryż1987.

KorytkowskiJ.,Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 do dni naszych,t. 1–4,Gniezno1883.

KumorB.,Historia Kościoła w Polsce,t.I,Poznań-Warszawa1974.

KumorB.,Granice metropolii i diecezji polskich ( 966–1939),ABiMK18(1969)s.289–352;19(1969)s. 271–351

KorytkowskiJ.,Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy,t.I-II,Poznań1888.

KorytkowskiJ.,Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej,t.I-IV,Gniezno1883.

Kowalska-PietrzakA.,Prałaci i kanonicy kapituły łęczyckiej do schyłku XV wieku,Łódź2004.

KowalskiM.D.,Prałaci i kanonicy krakowskiej kapituły katedralnej od pontyfikatu biskupa Nankera do śmierci biskupa Zawiszy z Kurozwęk (1320–1382),Kraków1996.

KowalskiM.D.,Rola prowizji papieskich w obsadzaniu prebend katedralnych za czasów Zbigniewa Oleśnickiego,[w:]Zbigniew Oleśnicki – książę kościoła i mąż stanu,red.F.Kiryka,Kraków2006.

KraszewskiI.,Deputaci do trybunału Koronnego w latach 1626-1646. Przyczynek prozopograficzny,[w:]Trzeba dyscypliny – bez niej nie da się pasji składnie wyrazić – studia z dziejów nowożytnych (XVI-XVIII w.) red.M.Forycki,A.Perłakowski,F.Wolański,Poznań2012.

KrólikL.,Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku,Warszawa1990.

KurtykaJ.,Kościół i polityka: Spór o archidiakonat krakowski w latach 1476–1479,[Hominesetsocietasred.T.Jasiński,T.Jurek,Poznań1997.


KozierowskiS.,Ród Drogosławiczów,MiesięcznikHeraldyczny6(1913)

LalikT.,Zagadnienie Vitae communis kapituł polskich,[w:]Studia średniowieczne,Warszawa2006.

LangeM.,Fundacja i działalność kapituły kolegiackiej świętego Jakuba Apostoła w Głuszynie od 1296 roku do początków XVI wieku,Ecclesiae–studiazdziejówWielkopolski,t.II(2006).

LeskiewiczowaJ.,Społeczeństwo polskie XVII–XIX wieku. Studia o uwarstwieniu i mobilności społecznej,Warszawa1974.

LibrowskiS,Kapituła katedralna włocławska – zarys dziejów i organizacji,Włocławek1948.

LitakS.,Od reformacji do oświecenia – Kościół katolicki w Polsce nowożytnej,Lublin1994.

LitakS.,Atlas Kościoła Katolickiego w Polsce,Lublin2008.

LitakS.,Parafie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku,Lublin2004.

LutyńskiK.,Kapituła katedralna w Poznaniu w XVI wieku – organizacja i majątek,Poznań2000

ŁętowskiL.,Katalog Biskupów, Prałatów i Kanoników Karkowskich,t.II,Kraków1852.

ŁukaszewiczJ.,Opis historyczny kościołów parochialnych w dawnej diecezji poznańskiej,t.I–III,Poznań1858.

ŁukaszewiczJ.,Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach,t.I–II,Poznań1838 .

MalejaW.,Szkice z dziejów Archidiecezji Warszawskiej,Rzym1966.

MarkiewiczM.,Historia Polski (1492–1795),Kraków2002.

MastyńskaM.,Biskup Andrzej z Bnina,Poznań1933.

MiaskowskiK.,Kanonicy katedralni poznańscy w latach 1524–1532,PrzeglądKościelnynr.6(1904).

MazurkiewiczK.,Początki Akademii Lubrańskiego w Poznaniu (1519–1535),Poznań1921.

MączakA.,Klientela – nieformalny system władzy w Polsce i w Europie,Warszawa2000.

MikaM.,Udział Poznania w sejmach Rzeczypospolitej od końca XV w. do 1791 r.,[w:]Studia nad patrycjatem poznańskim,Poznań2006

MościckiA.,Uwarstwienie ludności wiejskiej w dobrach kapituły poznańskiej w pierwszej połowie XVI wieku,RocznikiDziejówSpołeczno-Gospodarczychnr2(1932),ss.113–122

NasirowskiS.,List pasterski kardynała Bernarda Maciejowskiego,Lublin1992.

NiesieckiK.,Herbarz Polski,t.I–X,Lipsk1839–1846.

NitkiewiczK.,La pratica della Sacra Congregazione del Concillio circa il cumulo di benefici in Polonia (1564–1752),Roma1991.

NowackiJ.,Dzieje archidiecezji poznańskiej,t.1:Kościół katedralny w Poznaniu – studium historyczne,Poznań1959;tegoż,Dzieje archidiecezji poznańskiej, t.2: archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój,Poznań1964.

NowackiJ.,Synody diecezji poznańskiej 1252–1738,Poznań2004.

NowackiJ.,Dzieje Seminarium Duchownego w Poznaniu w latach 1564–1939.Poznań2007.

Bibliografia 173

NowowiejskiA.,Wykład liturgii Kościoła katolickiego,Warszawa1893.

Ochamnn-StaniszewskaS.,Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktryna-praktyka,Wrocław2000.

S.Olczak,Duchowieństwo parafialne diecezji poznańskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII w.,Lublin1990.

OlszewskiH.,Sejm w dawnej Rzeczypospolitej. Ustrój i idee,Poznań2002.

OżugK.,Praskie studia prałatów i kanoników metropolii gnieźnieńskiej w drugiej połowie XIV i na początku XV wieku,[w:]DuchowieństwokapitulnewPolscered.A.Radzimiński,Toruń2000.

PakulskiJ.,Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu,Warszawa1982

PásztorL.,La Curia Romana – problemi e ricerche per la sua storia nell’ eta moderna e contemporanea,Roma1969.

PawińskiA.,Rządy sejmikowe w Polsce,Warszawa1978

PiekosińskiF.,Jeszcze słowo o dokumencie legata Idziego do klasztoru Benedyktynów w Tyńcu,KH,Lwów1899,t.II.

PietrzakJ.,Nabożeństwo na rozpoczęcie sejmu w XVI–XVIII wieku,Sobótka,R.LI(1996).

PlaterJ.,Wrocławska kapituła katedralna w XVIII wieku,Wrocław1998.

PotkańskiK.,Opactwo w Łęczyckim Grodzie,RozprawyWydz.Hist.-flozof.AkademiiUmiejętności,t. XLIII(1901).

ProkopK.R.,Biskupi pomocniczy w diecezjach polskich w dobie przedtrydenckiej (2 poł. XIII–1 poł. XVI w.),Kraków2002

PrzybyszewskiB.,Katalog kanoników Krakowskiej Kapituły Katedralnej w XVIII wieku,Kraków2009.

PukianiecL.,Sobieski a Stolica Apostolska na tle wojny z Turcją (1683–1684),Wilno-Poznań1937.

RadzimińskiA.,Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej – pochodzenie i funkcjonowanie elity kościelnej,Toruń2000

RadzimińskiA.,Dołęgowie w kapitule katedralnej płockiej w XIV i poł. XV w.,SP,t.16-17(1988–1989).

RadzimińskiA.,Rola poznańskiej kapituły katedralnej w Kościele i społeczeństwie w okresie średniowiecza,[w:]Ostrów Tumski – kolebka Poznaniared.L.Wilczyński,Poznań2004.

RadzimińskiA.,Wyższe duchowieństwo w Polsce średniowiecznej. Stan i perspektywy badań nad episkopatem i środowiskami kapitulnymi,[w:]Genealogia – stan i perspektywy badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym,Toruń2003.

RedelN.,La Curia Romana – linamenti strorico – giuridici,Roma2010.

RedelN.,Monsignior governatore di Roma,Roma2009.

ReinhardW.,Freunde und Kreaturen. Verflechtung als Konzept zur Erforschung historicher Fuhrungsgruppen. Romische Oligarchie um 1600,Munchen1979

RokB.,Kalendarze polskie czasów saskich,Wrocław1985.


RokB.,Druki żałobne w dawnej Polsce XVI-XVIII w.,[w:]Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci,red.H.Suchojad,Warszawa2001.

RybakT.,Kapituła katedralna w Legnicy,Legnica2000.

RymarE.,Prałatura kapituły kamieńskiej w XII–XVI wieku,PrzeglądZachodniopomorski,t.XXIV(2009).

SchulteA.,Der Adel und die deutsche Kirche im Mittelalter, StudienzurSozial-Rechts-undKirchengeschichte,Stuttgart1910

SerwańskiM.,Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618–1628),Poznań1985.

Skierska,Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce,Warszawa2003.

SmolkaS.,Mieszko Stary i jego wiek,Warszawa1881.

SobisiakW.,Rozwój latyfundium biskupstwa poznańskiego w XVI do XVIII wieku,Poznań1960.

StarnawskaM,O składzie społecznym kapituły poznańskiej w okresie rozbicia dzielnicowego,KH96(1989),s.31–48.

StopkaK.,Szkoły katedralne metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu,Kraków1994.

SzadyB.,Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych,Lublin2003.

SzczepaniakJ.,Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji krakowskiej w XVIII wieku,Kraków2008.

SzostkiewiczZ.,Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski,Rzym1954.

SzymańskiJ.,Biskupstwa Polskie w wiekach średnich. Organizacja i funkcje,[w:]Kościół w Polscet.I,red. J. Kłoczowskiego,Kraków1966

SzymańskiJ.,Piętnaście lat badań nad dziejami polskich kapituł katedralnych i kolegiackich (1945–1960),ZNKULt.5(1962),nr1,ss.89–115.

SzymańskiJ.,Kanonikat świecki w Małopolsce od końca XI do połowy XIII wieku,Warszawa1963.

SzymańskiJ.,Kapituła kolegiacka w Wojniczu (1465–1786),Lublin1962.

ŚliwaT.,Skład osobowy kapituły przemyskiej w pocz. XVI w.,SprawozdaniaorazKronikaTNKUL,16(1968)

TazbirJ.,Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit-upadek-relikty,Warszawa1979.

TazbirJ.,Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji,Warszawa1987.

TazbirJ.,Reformacja – Kontrreformacja – Tolerancja,Wrocław1996.

TazbirJ.,Państwo bez stosów,Warszawa2009.

TazbirJ.,Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460–1795),Warszawa1966.

TopolskiJ.,Dzieje Polski,Warszawa1973.

TopolskiJ.,Polska w czasach nowożytnych. Od europejskiej potęgi do utraty niepodległości,Poznań1994.

TopolskiJ.,Dzieje Poznania,T.I–II,Poznań1988.

TopolskiJ.,Dzieje Wielkopolski do 1795 roku,Poznań1969.

Bibliografia 175

TrajdosT.M.,Kapituła katedry przemyskiej i kuria biskupia w czasach Władysława Jagiełly,PrzeglądHistoryczny,t.LXXXVIII(1997).

TuchleH.,Bouman,Historia Kościoła Katolickiego,t.3:1500–1715,przeł.J.Piesiewicz,Warszawa1986.

TygielskiW.,Z Rzymu do Rzeczypospolitej – studia z dziejów Nuncjatury Apostolskiej w Polsce XVI–XVII wieku,Warszawa1992.

UrbanW.,Epizod reformacyjny,Kraków1988.

VölkerK.,Kirchengeschichte Polens,Berlin-Lipzig,1930.

WerminghoffA.,Die Beschlusse des Aachener Concils im Jahre 816,NeuesArchivderGesellschaftfuralteredeutscheGeschichtskunde27(1901).

WerminghoffH.,Standische in der Geschichte der deutchen Kirche des Mittelalters,bm.1911.

Wielka Historia Polski,t.II-III,red.K.Baczkowski,S.Grzybowski,Kraków2003.

WiesiołowskiJ.,Episkopat Polski XV.,[w:]Społeczeństwo Polski Średniowiecznejt.IV,red.S.K.Kuczyński,Warszawa1990.

WiesiołowskiJ.Kler kolegiaty św. Marii Magdaleny i kościołów przykolegiackich w 1510 roku,KronikaMiastaPoznania(2003)nr3,Poznań2003.

WieteskaJ.,Katalog prałatów i kanoników Prymasowskiej Kapituły Łowickiej od 1433 do 1970 roku,Warszawa1971 .

WiśniewskiJ.,Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1186–1928,Radom1929.

WitkowskiR.,Predicare manibus. The Carthusian Order in Central Europe from the beginning of the Fourteenth to the Middle of the Sixteen Century,vol.1–2,UniversitatSalzburg2011.

WitkowskiR.,Synagogi Wielkopolski,Poznań2011.

WojciechowskiT.,O rocznikach polskich X–XV w.,PamiętnikAkademiiUmiejętnościWydz.Filo.iHist-Filozof.,t.IV(1880).

WojtyskaH.D.,Papiestwo a Polska,Lublin1977.

WolańskiF.,Kaznodziejstwo bernardyńskie w staropolskim systemie komunikacji społecznej schyłku epoki saskiej – studium kształtowania wyobrażeń i postaw,Toruń2012.

WołoszynW.,Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648-1696,Warszawa2003.

WółkiewiczE.,Kapituła kolegiacka św. Mikołaja w Otmuchowie. Dzieje – organizacja – skład osobowy (1386–1477),Opole2005.

ZachorowskiS.,Rozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich,Kraków1912.

ZwierzykowskiM.,Andrzej z Bnina Opaliński h. Łodzia (1540–1593). Marszałek wielki koronny i starosta generalny Wielkopolski,[w:]Księgozbiór wielkopolskiego magnata Andrzeja Opalińskiego (1549–1593),Poznań2011.

ZwierzykowskiM,Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696-1732,Poznań2010.


ZwierzykowskiM.,Komisja Skarbowa Poznańska,Poznań2003.

M.Zwierzykowski,Odrębności ustrojowe Wielkopolski w dobie nowożytnej,[w:]Między barokiem a oświeceniem. Staropolski regionalizm,red.S.Achremczyk,Olsztyn2008.

M.Zwierzykowski,Kwestie religijne w polityce sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1732,[w:]Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty polityczne w Europie w XVIII wieku,red.L.Harc,G.Wąs,Wrocław2009.

poznańskiej kapituły katedralnej w xvii wieku · w czasie i wojny światowej ukazała się...

Documents