początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej
TRANSCRIPT
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
1
Piotr P. Chruszczewski HANDOUT
WWW.CHRUSZCZEWSKI.INFO
Początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej
Z uwagi na swój ciężar gatunkowy, tj. bogactwo metodologiczne, konsekwencję w
realizacji zamierzonych projektów, oraz zbieżność z proponowanym w tej pracy
modelem prowadzenia badań, celowe będzie przybliżenie czytelnikowi bardzopragmatycznego podejścia do badań kulturowo-antropologicznych, jakie miało
miejsce w Stanach Zjednoczonych na początku historii ich państwowości. Prace
tego rodzaju były prowadzone przez przedsiębiorczych, i wręcz brawurowo
odważnych badaczy, wywodzących się często spoza Ameryki.
Prapoczątków 1 amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej należy
upatrywać w tekstach i przedsięwzięciach ściśle związanych z dyskursem
religijnym purytanów, którzy czuli się zobowiązani do nawracania spotykanej
ludności autochtonicznej. Z pobudek ściśle religijno-misjonarskich zrodziły się
pierwsze, często jeszcze bardzo nieporadne, studia nad językami Indian
amerykańskich. Podstawowym założeniem tych pierwszych protestantów,
żyjących już na nowym dla nich kontynencie, było przysposobienie każdego
człowieka w taki sposób, aby mógł samodzielnie czytać Biblię we własnym języku
narodowym. Stąd wynika często podejmowana, choć z bardzo różnymi wynikami,nauka języków autochtonicznych obu Ameryk. W tym też czasie pojawia się kilka
prób tłumaczenia Biblii na języki lokalne, pisze się także katechizmy, tłumaczy
psałterze i inne materiały natury stricte religijnej. Prym w tego typu aktywnościach
w latach 1660-tych i 1670-tych wiedzie John Eliot. Trzeba też pamiętać, że już w
1 Oprac., m.in., na podstawie rozprawy Dona D. Fowlera (2000).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
2
1643 roku pojawia się praca Rogera Williamsa2 pt. A Key into the Language of
America zawierająca informacje językowo-etnograficzne dotyczące Indian
Narragansett. Prapoczątki etnografii i badań antropolingwistyczych w Ameryce są
głęboko zanurzone w dyskursie religijnym i podporządkowane jego celom
bardziej praktycznym niż szerszym badaniom kulturowym czy językowym. W
latach 1700-tnych żyją i pracują, m.in., Benjamin Franklin, David Rittenhouse,
Benjamin Rush, Thomas Jefferson, którzy aktywnie uprawiają różne dziedziny
wiedzy, osadzone w szeroko pojmowanej antropologii. Za sprawą Franklina, w
1743 roku zostaje utworzone Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne (ang. American Philosophical Society ), a za sprawą Johna Adamsa w 1780-tym roku
powstaje w Bostonie Amerykańska Akademia Nauki i Sztuki (ang. American
Academy of Arts and Sciences ).
Francuscy badacze, Georges Louis Leclerc (Comte de Buffon), oraz
Cornelius de Pauw byli zdania, że rośliny, zwierzęta i ludzie Nowego Świata są
słabi i niedorośli w porównaniu z przedstawicielami gatunków Starego Świata, co
rozpoczęło trwającą niemal do 1900-go roku dysputę, w której czynnie
uczestniczył również Thomas Jefferson3 (1743–1826), bardzo dobrze zdając
sobie sprawę z tego, że tak języki jak i kultury Indian amerykańskich są zagrożone
wymarciem i w stosunkowo krótkim czasie mogą całkowicie zaniknąć. Jefferson
był także żywo zainteresowany gromadzeniem informacji o Indianach w celach
ściśle polityczno-dyplomatycznych, które mogłyby ułatwić rozwój terytorialny
Stanów Zjednoczonych. Jefferson, opracowując listy słów nieznanych sobiejęzyków autochtonicznych Ameryki, zdawał sobie sprawę z tego, że Indianie
Ameryki bardzo różnią się od siebie, tym samym zapoczątkowując badania
prowadzące do wypracowania standardów klasyfikacji plemion ludności Nowego
Świata. Natomiast, postulując zbieranie list słów z poszczególnych języków
2 Zob. Roger Williams ([1643] 1973).3 Zob. Antonello Gerbi (1973); Thomas Jefferson ([1784] 1998).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
3
natywnych Ameryki, proponował także prowadzenie ich systematycznych
porównań (badania kontrastywne) w celu wypracowania genetycznej (wewnątrz-
językowej) klasyfikacji tych języków, co wedle Jeffersona mogłoby pozwolić na
poznanie odpowiedzi na pytanie o pochodzenie Indian. Trzeba pamiętać, że
Thomas Jefferson, był uważany za propagatora oświeceniowych idei, czemu nie
przeszkadzało to, że sam posiadał nie tylko służących, ale i niewolników oraz
przychylał się do przenoszenia Indian do rezerwatów 4.
Jedną z pierwszych – jeśli nie pierwszą – próbą odpowiedzi na pytanie o
pochodzenie Indian amerykańskich była praca Benjamina Smitha Bartona pt. New Views of the Origin of the Tribes and Nations of America , opublikowana w 1797 roku.
Niestety, była to dość nieudana próba, głównie ze względu na brak
obszerniejszego materiału językowego, który pozwoliłby na porównania.
Natomiast Thomas Jefferson zbierał słowa z języków Indian amerykańskich i
układał je w następujące kategorie: części ciała, liczby, zjawiska astronomiczne i
meteorologiczne. Mimo tego, że spora część materiałów zgromadzonych przez
Jeffersona bezpowrotnie zaginęła, to sposób prowadzenia badań, jak i ich
tematyka były kontynuowane przez następny bez mała wiek. Co więcej, Jefferson
może uchodzić także za ojca amerykańskich badań antropoarcheologicznych,
bowiem jako pierwszy nie tylko zbadał zawartość jednego z kurhanów na jednej
ze swoich posiadłości, opisał i przedstawił drukiem raport ze znaleziska5, ale też
przyczynił się do opublikowania okólnika6, w którym postulował systematyczne
kompilowanie tak językowych, jak etnograficznych, historycznych, orazarcheologicznych danych i przedmiotów (takich jak: mapy, plany, dokładne opisy
miejsc, itp.), dotyczących wszelkich aspektów życia Indian amerykańskich.
Wszelkie dane tego typu były przez następnych kilkadziesiąt lat skrupulatnie
4 Zob. Anthony F. C. Wallace (1999).5 Zob. Thomas Jefferson ([1784] 1998).6 Zob. Thomas Jefferson ([1799] 1809).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
4
zbierane i przechowywane przez American Philosophical Society (APS) oraz przez
American Antiquarian Society (AAS). W APS językami Indian oprócz Jeffersona,
szczególnie byli zainteresowani Benjamin S. Barton, Peter Stephen Du Ponceau
oraz Albert Gallatin. W 1838 roku Du Ponceau (1760–1844) w swoim dzienniku
opisując języki Indian Delaware i Onondaga, pisze, że „charakter tych języków
pozwala filologom określić je mianem języków polisyntetycznych” 7. Termin,
którego użył Du Ponceau jest stosowany do dzisiaj.
Wielkim problemem na jaki natrafiali wcześni badacze języków Indian
amerykańskich przy kompilowaniu list słów była pisownia tychże słów. Aby temuproblemowi choć częściowo zaradzić, John Pickering (1777–1846) publikuje w
1820 roku swoją pracę pt. “On the Adoption of a Uniform Alphabet for the
Indian Languages of North America”. Publikacja ta nie zaradziła problemowi w
całości ale wskazała kierunek nieodzownych badań w tamtym czasie.
Omawiając początki badań języków Indian amerykańskich trzeba koniecznie
wspomnieć o pracach badacza szwajcarskiego pochodzenia i ministra skarbu w
gabinecie Jeffersona – Alberta Gallatina (1761–1849). Gallatin sprawował wiele
funkcji w polityce Stanów Zjednoczonych (był, m.in., członkiem Kongresu i
wysłannikiem rządu USA do Francji i Anglii), a zajmowane stanowiska i zawarte
kontrakty pozwoliły mu zgromadzić w swojej prywatnej bibliotece większość prac
wydrukowanych w USA i w Europie, zawierających etnograficzne opisy różnych
plemion indiańskich i kompilacje słów w ich rodzimych językach. To z kolei
pozwoliło Gallatinowi na publikację w 1836 roku swojej pracy pt. “Synopsis of North American Indian Languages”, która niemal do końca dziewiętnastego
wieku była podstawową pracą klasyfikującą języki Indian amerykańskich. Kilka
innych pionierskich prac z tamtego okresu można znaleźć w periodyku pt.
7 Peter S. Du Ponceau (1838), zob. też Lyle Campbell (1997). O badaniach języków indiańskichprowadzonych przed Franzem Boasem pisze też Ives Goddard (1996).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
5
Transactions of the American Antiquarian Society 8 założonym w 1812 roku przez
Isaiasha Thomasa w Worcester w stanie Massachusetts. To właśnie American
Antiquarian Society można by uznać za pierwsze stowarzyszenie postulujące
badania o charakterze komparatywno-antropologicznym i językowo-
antropologicznym. W 1842 roku Albert Gallatin staje się pierwszym prezesem
nowozałożonego American Ethnological Society , którego spotkania mają charakter
dość kameralny, a uczestniczą w nich głównie przedstawiciele elity społeczności
(głównie pisarze, podróżnicy, artyści, politycy, bankierzy), jak np. Henry Rowe
Schoolcraft, E. G. Squire, John Russell Bartlett, John Lloyd Stephens, John MixStanley, ale także Edgar Allan Poe. Towarzystwo spotyka się często u Gallatina w
domu i nie tylko zapożycza termin etnologia (użyty po raz pierwszy przez
Alexandra André Chavannesa w 1787 lub 1788 roku do określenia „historii
ludzkiego postępu w cywilizacji”), ale redefiniuje go do określenia „studiów nad
ludzkimi rasami” kładąc nacisk na określenie miejsca każdej z ras w szerszym
porządku świata9. Po śmierci Gallatina w 1849 roku stowarzyszenie zamiera, żeby
odrodzić się około roku 1900-tnego i dalej koncentrować swoje wysiłki na
badaniach historii, kultury i języków Indian amerykańskich.
Inną pracą wartą odnotowania z punktu widzenia historii metodologii
badań antropolingwistycznych jest opublikowana przez gubernatora Terytorium
Michigan – Lewisa Cassa (1782–1866) w 1823 roku praca pt. Inquiries, Respecting
the History, Traditions, Languages, Manners, Customs, Religion, etc. of the Indians Living
within the United States . Publikację tę można opisać jako jeden z pierwszych, jeślinie zupełnie pierwszy podręcznik do pracy w terenie, dotyczący pracy z Indianami
amerykańskimi, a zawierający listy pytań i dokładne instrukcje jak zbierać dane w
terenie, będąc w bezpośrednim kontakcie z lokalnymi konsultantami. Publikacja
Cassa podawała modelowe zasady prowadzenia badań terenowych i była bardzo
8 Zob. np. Caleb Atwater (1820).9 Don D. Fowler (2000: 27).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
6
ceniona w Stanach Zjednoczonych w dziewiętnastym wieku. Sam Lewis Cass
przysłużył się też metodologii badań antropolingwistycznych występując w 1826
roku z postulatem całościowego zestawienia nazw plemion Indian Ameryki, ich
języków i kultur10.
Henry R. Schoolcraft (1793–1864) dołączył, jako geolog–mineralog, do
badań prowadzonych przez Lewisa Cassa w 1821 roku przy eksploracji rejonu
Wielkich Jezior. W 1822 roku Cass mianuje go „agentem do spraw Indian” w
Sault St. Marie. W ciągu następnego roku Schoolcraft poślubił Jane Johnson z
plemienia Indian Ojibwa i aktywnie z wielkim zapałem studiował języki i kulturęplemienia swojej żony, co zaowocowało wieloma publikacjami na temat języka
Indian Ojibwa, kultury, kosmologii, itp. W stosunkowo krótkim czasie Schoolcraft
znacznie rozbudował pomysł Cassa i prowadził działania w kierunku zebrania
całościowej kompilacji dotyczącej różnych kultur Indian amerykańskich, co
doprowadziło do opracowania Cyclopedia Indianensis . Schoolcraft z sukcesem
prowadził szeroko zakrojony lobbing w celu zebrania rządowych funduszy na
dalsze badania. W związku z tym, w 1847 roku Kongres USA po raz pierwszy w
historii przeznaczył pieniądze na tego typu projekt badań11 pomysłu Schoolcrafta.
Kwestionariusz Schoolcrafta był rozsyłany do możliwie największej ilości agentów
do spraw Indian, podróżujących handlarzy, oficerów armii USA i misjonarzy.
Przez ponad dziesięć lat Henry R. Schoolcraft zbierał i analizował otrzymywane
kwestionariusze12, publikując ich wyniki w pracy, która, pomimo sporej ilości
niedociągnięć, stała się pierwszym wielkim quasi-encyklopedycznym almanachemna temat rdzennych mieszkańców Stanów Zjednoczonych13.
10 Zob. Lewis Cass (1826).11 Kongress USA przeznaczył wtedy na badania języków i kultur Indian amerykańskich $ 12 000.12 Pracę Schoolcrafta opisuje Richard G. Bremer (1987); wykaz plemion indiańskich Schoolcrafta z
komentarzem publikuje Frances S. Nichols (1954).13 Zob. Henry R. Schoolcraft (1847; 1851–1857).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
7
Z samych początków studiów nad współczesnymi rdzennymi mieszkańcami
Ameryk warto jeszcze pamiętać o kolekcjach historycznych i etnograficznych
informacji zgromadzonych przez hiszpańskich misjonarzy. Należy mieć na
uwadze fakt, że zbiory tego typu były gromadzone na miejszą lub większą skalę w
zasadzie przez każdego misjonarza i towarzyszyły każdej wyprawie misyjnej,
ułatwiając misjonarzom dotarcie do mentalności tubylców w celu nawrócenia ich
na chrześcijaństwo. Z prac o dużym rozmachu i cieszących się wielkim uznaniem
wskazać można na studium historyczno-etnograficzne poświęcone Aztekom pióra
brata Bernardino de Sahagũn (1499–1590), pt. General History of the Things of New Spain , powstałe w latach 1500-tnych14 czy prace ojca Francisco Javiera
Clavigero (1731–1787)15 – Kreola urodzonego w Veracruz, który wstąpił do
zakonu Jezuitów w 1748 roku i poświęcał się studiom teologicznym,
filozoficznym, historycznym, językowym (m.in. studiując język nahuatl) i
teoretyczno lingwistycznym, co zaowocowało stworzeniem gramatyki języka
nahuatl, opublikowaną pod tytułem Rules of the Aztec Language , oraz powstaniem
bardzo rozpowszechnionej swego czasu Historii Meksyku 16 opublikowanej w języku
włoskim (w latach 1780–81) i przetłumaczonej na język angielski (opublikowanej
w Londynie w 1787 roku i w Filadelfii w 1804 roku), i na język niemiecki
(opublikowanej w Lipsku w 1789 roku). Historia ta musiała być w swoim czasie
przedmiotem pogłębionych studiów tak Alberta Gallatina, Alexandra i Wilhelma
von Humboldtów, jak i Thomasa Jeffersona.
Zmiana rozłożenia nacisku w metodologii prowadzonych badańantropologicznych, etnograficznych i częściowo też lingwistycznych następuje
wraz z pojawieniem się w druku i w ogólnej świadomości badaczy tamtych czasów
14 Zob. prace Luisa N. D’Owlera (1987) oraz tłumaczenia na język angielski prac Brata Bernardino deSahagũn autorstwa Arthura J. O. Andersona i Charlesa E. Dibble’a (1952–1982).
15 Zob. pracę poświęconą Francisco J. Clavigero autorstwa Charlesa E. Ronana (1973).16 Francisco Javier Clavigero ([1787] 1979).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
8
rozpraw Lewisa Henry’ego Morgana (1818–1881), który po ukończeniu
studiów prawniczych osiadł w 1844 roku w Rochester, w stanie Nowy Jork,
wstępując tam do tajnego bractwa o nazwie „Wielki Zakon Irokezów”, przyjąwszy
imię Skenandoah. Ciekawym faktem jest to, że w wielu miastach stanu Nowy Jork
pojawiły się bractwa Irokezów, przyjmujące nazwy różnych plemion (np. Seneca,
Mohawk, Onondaga, itp.). Morgan wraz ze swoimi konfratrami całkiem poważnie
potraktował te „zabawy w Indian” i starał się zbierać różnego rodzaju irokeskie
memorabilia – przekazane później do New York State Museum w Albany, i
zgłębiając, o ile tylko to było możliwe, zwyczaje, historię, rytuały, a nawetczęściowo język Irokezów 17. Po około dekadzie mniej intensywnego
zaangażowania w sprawy związane z kulturą Irokezów, Morgan zaintrygowany
irokeskim matriarchatem zaczął pracę nad kwestiami dotyczącymi związków
rodzinnych i ich nazewnictwa18. Lustrzanym odbiciem prac prowadzonych przez
Morgana nad materiałem wśród Irokezów były prace Stephena Returna Riggsa
prowadzone nad zagadnieniami związanymi z językiem i z patriarchalną
organizacją Indian Dakota19.
W 1877 roku Lewis Henry Morgan publikuje swoją pracę pt. Ancient Society
or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery through Barbarism to
Civilization , w której stara się dowieść, że model ludzkiej ewolucji wiedzie od
dzikości (ang. savagery ) przez barbarzyństwo (ang. barbarism ) do cywilizacji (ang.
civilization ). Przez jakiś czas model rozwoju społeczeństwa Morgana zdaje się
nawet dobrze funkcjonować w środowisku naukowym. Ale to lekarz z wykształcenia, Daniel Garrison Brinton (1837–1899) jest pierwszą osobą w
dziejach Stanów Zjednoczonych, która oficjalnie pracowała (choć bez
wynagrodzenia) jako profesor etnologii na stanowisku ustanowionym w 1886 roku
17 Zob. monografię Carla Reseka (1960) poświęconą sylwetce Lewisa H. Morgana.18 Lewis H. Morgan (1871).19 Zob. Stephen R. Riggs (1852).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
9
w University of Pensylvania . Brinton zebrał i ogłosił drukiem wiele tekstów języka
Majów, zajmował się też wypracowaniem klasyfikacji języków Ameryk,
interpretował lejtmotywy zbieranych przez siebie mitów i podań w oparciu o tzw.
„ psychic unity of mankind ”, co w pewnym uproszczeniu można by uznać za
podwaliny myślenia strukturalistycznego rozbudowane cały wiek później przez
Claude Lévi-Straussa20. Drugie w historii USA stanowisko profesora w omawianej
dyscyplinie otrzymał Frederick Ward Putnam (1839–1915) w 1887 roku na
Harvardzie. Putnam, będący społecznikiem duchem i sercem, organizował
wystawy inicjując współpracę między wieloma muzeami. To właśnie jego poparcie w konkursie zorganizowanym w 1896 roku przesądziło o zatrudnieniu
niemieckiego emigranta – Franza Boasa na University of Columbia , który miał już
niebawem nieodwracalnie zmienić zadania i metody badawcze etnologii
uprawianej dotychczas w Stanach Zjednoczonych i zapoczątkować studia
antropologii językowej i językoznawstwa antropologicznego. W 1879 roku zostaje
powołane do życia Bureau of (American) Ethnology , którego pierwszym dyrektorem
mianowany jest John Wesley Powell (1834–1902), z pasji kulturoznawca, z
wykształcenia geolog. W swojej publikacji z 1878 roku Powell definiuje
środowisko, technologię oraz kulturę jako jedną i nierozłączną jednostkę 21, i tej
integracyjnej definicji trzyma się w swoich dociekaniach naukowych i terenowych,
poświęcając wiele czasu i wysiłku badaniom praktyk kulturowych Szoszonów i
Indian Ute. Pod jego zarządami Biuro Amerykańskiej Etnologii ( BAE ) zajmowało
się przede wszystkim sporządzaniem mapy rozmieszczenia Indian, orazklasyfikacją ich języków dla celów administracyjnych rządu USA, z tych prac
powstają między innymi takie publikacje, jak kompendium z 1891 roku autorstwa
Powella pt. “Indian Linguistic Families North of Mexico” czy publikacja Hodge’a
z 1907 roku pt. Handbook of American Indians North of Mexico, które są w części
20 Zob. Claude Lévi-Strauss ([1958] 1963/2000).21 Zob. John Wesley Powell (1878).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
10
podręcznikami języków Indian amerykańskich zaopatrzonymi niekiedy częściowo
w gramatyki opisowe wybranych języków. Słabością tych gramatyk było to, że
każdy język opisywany był za pomocą innej terminologii, co zdecydowanie
utrudniało ich odbiór.
Pamiętać należy, że badania wzmiankowane powyżej prowadzone były dalej
głównie w celach administracyjnych, a tylko przy okazji zadawano sobie trud
podjęcia próby znalezienia wspólnego ogniwa łączącego mieszkańców Nowego
Świata ze Starym Światem, jak też znalezienia definitywnej odpowiedzi na pytanie
skąd i w jaki sposób mieszkańcy obu Ameryk znaleźli się tam gdzie ich zastaliEuropejczycy w 1492 roku i w następnych latach.
Amerykańska antropologia językowa – od relatywizmu do wzorów kultury
Bardzo specyficzny rozwój historii antropologii (spowodowany napływem wielkiej
rzeszy emigrantów), który miał miejsce w USA, wydaje się jedną z głównych
przyczyn powstania i dynamicznego rozwoju językoznawstwa antropologicznego
właśnie w USA, gdzie początków tej dyscypliny naukowej można upatrywać w
pracach naukowych i zabiegach organizacyjnych Franza Boasa, badacza
pochodzenia niemieckiego, którego pierwsze lata formacji naukowej miały miejsce
w Niemczech, a który związał na stałe swoje życie naukowe z UniwersytetemColumbia w Nowym Jorku. Dzięki bezpośrednim działaniom Boasa, a później
jego uczniów, powstały wszystkie pierwsze instytuty antropologii w Stanach
Zjednoczonych. To również Franz Boas wykształcił pierwsze pokolenie
antropologów, których silny wpływ odczuwa się do dzisiaj w badaniach
lingwistyki antropologicznej i to nie tylko w badaniach amerykańskich.
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
11
W początkach swojego istnienia przedmiotem badania antropologii w
Stanach Zjednoczonych stały się języki Indian amerykańskich. Celem badawczym
zaś najczęściej było pochodzenie badanych języków, ich geograficzna dystrybucja
oraz ich genetyczne i kulturowe związki. Powyższe zadania badawcze były
integralnymi elementami przedsięwzięcia zakrojonego na zdecydowanie szerszą
skalę, a które na dobrą sprawę trwa do dzisiaj, i rozszerzyło się na niezliczoną
rzeszę badaczy pracujących na całym świecie. Podstawowym założeniem tego
przedsięwzięcia jest określenie podstawowych zależności zachodzących między
językiem a kulturą. Wedle Boasa związki języka z kulturą polegały na tym, żekategorie językowe są zawsze nieuświadomione, i stąd nie mogą podlegać
racjonalizacji. Użytkownicy języka nie mogą, jak twierdził Boas, zaburzyć kategorii
języka i co za tym idzie, także kultury. Identyfikację treści kulturowych za pomocą
narzędzi językowych uważał Boas za gwarancję wyższego stopnia autentyczności
jakiegokolwiek badania etnograficznego.
Zapoczątkowując cały nurt badań dotyczących nieuświadomionej natury
zjawisk językowych, Franz Boas był ojcem myśli ochrzczonej później mianem
tzw. hipotezy Sapira–Whorfa, wedle której nieuświadomione formy językowe
warunkują kulturowo określone formy zachowania22.
Podstawowe założenia metodologiczno-badawcze Franza Boasa można
przedstawić w następujący sposób:
kultura zawiera się bardziej w symbolicznej myśli niż w obserwowalnym
zachowaniu;
nierozdzielność języka, myśli i rzeczywistości umieszcza badania językowe w
centrum badań kulturowych;
bazą danych dla etnologii, językoznawstwa oraz psychologii są kolekcje tekstów
w językach natywnych (i ich tłumaczenia);
22 Zob. Ben G. Blount (red.) ([1974] 1995).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
12
za wszelką cenę należy zachować teksty w ich oryginalnych językach powstania;
tradycje zawsze adaptują się do nowych warunków, i pomimo licznych zarzutów
kierowanych w stronę Boasa, że studiuje umierającą w pamięci swoich
rozmówców kulturę przeszłości „nieskażoną” jeszcze kontaktem z Zachodem,
to właśnie te praktyki kulturowe rozmówców Boasa częstokroć zachowane
tylko dzięki niemu, przedstawiają tradycję podatną na zmiany i stąd też
adaptującą się do zmiennych warunków 23;
praca nad tekstami powstającymi w swoich naturalnych warunkach kulturowych
i zażyłość nawiązanych kontaktów, doprowadziła do uznania rdzennych
Amerykanów jako ekspertów w dziedzinie swojej kultury, a nie jak poprzednio,
tylko jako obiekty studiów;
podkreśla się etykę współpracy i rozwoju przyjacielskiego układu: badacz –
respondent (tj. konsultant językowo-kulturowy)24.
Już bardzo wcześnie w swojej karierze Franz Boas25 rozwinął kilka swoich
kluczowych przekonań. Jego przekonania w naturalny sposób definiowały teżmetodologię prowadzonych badań. Boas wychodził z założenia, że antropologia
uległa pokusie przedwczesnych generalizacji opartych na teoriach ewolucyjnych,
które zaburzyły rzeczywistość zróżnicowania kulturowego ujawnionego przez
badania etnograficzne. Ponadto Boas był zdania, że historia i psychologia
stanowią kluczowe podejścia do kultury, gdzie historia ustanawia odpowiednią
bazę dla dalszych generalizacji. Podkreślał również, że rasa, języki i kultura są
analitycznie odrębne, i stąd wyprowadzał swoje przekonanie, że nie jest możliwe
ustalenie pojedynczej typologii kultury. Priorytetem studiów Franza Boasa były
empiryczne studia autochtonicznych kultur i języków Ameryki, gdzie kluczem do
23 Przez tradycję i praktykę kulturową jest rozumiane tutaj wszystko to, co ustanawia kontynuacjęprzeszłości, jest procesem podejmowania decyzji w świetle znanych faktów i sprawdzania ich w zbiorowym doświadczeniu określonej społeczności mownej.
24 Regna Darnell (2008: 42).25 Zob. Franz Boas (1896, [1911a/1916], 1911b).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
13
tych studiów była praca w terenie, wywiady przeprowadzane z lokalnymi
informatorami-ekspertami, zapisywane w formie tekstów, przy ogólnym braku
obserwacji uczestniczącej (ang. participant observation ) tak powszechnej na
późniejszym etapie rozwoju badań atntropologicznych. Boas uznawał wszystkie
cztery subdyscypliny antropologii (tj. antropologię socjokulturową, antropologię
fizyczną, archeologię i językoznawstwo) jako komplementarne względem siebie
subdyscypliny, będące uzupełniającymi się środkami potrzebnymi do prowadzenia
studiów w celu dokonania historycznej rekonstrukcji kultur przedpiśmiennych
(ang. nonliterate cultures ). Język był kluczowym elementem paradygmatu badańBoasa, bowiem, po pierwsze, stanowił narzędzie zapisu tekstów w językach
natywnych, a po drugie, Boas uważał języki natywne za pierwszorzędne narzędzia
umożliwiające wejście do świadomości użytkowników badanych języków. To
właśnie Franz Boas zapoczątkował charakterystyczne przejście do rozumienia
kultury jako zjawiska odmiennego od cywilizacji, zawierającego tak materialne, jak
i społeczne i symboliczne zasoby i wytwory człowieka. Co więcej, słowo „kultura”
zaczęło być używane w liczbie mnogiej, bowiem zaczęto wyróżniać odrębne grupy
badanych autochtonicznych mieszkańców Stanów Zjednoczonych właśnie za
pomocą tego terminu. Można by dodać, że tego terminu używano także w
znaczeniu „społeczności mownej”26.
Sam Franz Boas był wyjątkowo niechętny formułowaniu jakichkolwiek
teoretycznych generalizacji; tym bardziej była mu obca kwestia istotna i paląca
potrzeba początku dziewiętnastego wieku, a była nią potrzeba usystematyzowaniaosiągniętej wiedzy, i przedstawienia jej w formie podręcznika. Naturalną koleją
rzeczy więc, dopiero uczniowie Boasa przysposabiali sobie i rozwijali
poszczególne myśli swojego promotora. Podobnie czynili z kwestią podręcznika.
26 Zob. Sydel Silverman (2005: 261–262).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
14
Przy nieprzezwyciężonej niechęci Boasa do pisania tego typu prac, musieli się tym
zająć w następnych dekadach jego uczniowie.
Alfred L. Kroeber27 (1876–1960) był przekonany, że antropologia jest
odrębną dyscypliną nauki w stosunku do nauk ścisłych, humanistycznych czy nauk
społecznych, a to, co czyni ją odrębną dyscypliną jest to jej centralne pojęcie
kultury. Istotę kultury Kroeber pojmował jako „ ponadorganiczność [ang.
superorganic ], posiadającą moc wykraczającą poza punkt widzenia bądź sprawczość
jednostek ją tworzących”28. Kroeber przedstawił hipotezę o całkowitej
niezależności zjawisk kulturowych od zjawisk organicznych. W kategorii zjawisk organicznych umieszczając przede wszystkim zjawiska natury biologicznej i
psychologicznej. Kultura wedle Kroebera jest kolejnym etapem, różnym od
niższych szczebli rozwoju ludzkości, na co Edward Sapir przedstawił niemal
natychmiastową krytykę, stawiając Kroeberowi już w tytule swojej polemiki
retoryczne pytanie, czy faktycznie potrzebujemy ponadorganiczności 29? Alfred L.
Kroeber kontynuował badania Franza Boasa, nadając im jednak swój własny,
bardziej teoretyczny i syntetyczny, kierunek badań nad formami kulturowymi, ich
wzorami spójnościowymi i kreatywnością kulturową. Badania te prowadził
Kroeber, stosując przede wszystkim metodologię badań historycznych i
podkreślając wagę klasyfikacji i badań ilościowych, co dało początek podejściom
ukierunkowanym na etnologicznie ważne rejony kultur autochtonicznie
amerykańskich (ang. culture-area approach ). Badacz ten był jednym z pionierów
wyodrębniających nową dziedzinę wiedzy, ustanawiając jej zakres, metody pracy iprzedmiot badania30. Metoda opisu rejonów kultur oraz projekt dystrybucji
27 Zob. też szkic biograficzny Alfreda L. Kroebera w tekście Piotra P. Chruszczewskiego (2006c).28 Alfred L. Kroeber (1917) “‘superorganic’, having a force beyond the perspective or agency of the
individuals composing it”.29 Edward Sapir (1917). Zob. również późniejszą pracę Sapira (1924), w której rozwija swoje
wcześniejsze przemyślenia dotyczące hipotezy Kroebera.30 Zob. Alfred L. Kroeber ([1939] 1963).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
15
elementów kultur (ang. culture element distribution ) miał na celu dostarczenie wielkiej
ilości danych, na podstawie których można by opracować model wyodrębnienia
cywilizacji, przy założeniu postępu w ich rozwoju. Niestety, sam Kroeber
niesłusznie uznał ten projekt za nieudany, ponieważ pomimo opracowania
dokładnego teoretycznego modelu antycypowanych wyników, oraz wieloletniej
pracy całego szeregu osób, i zgromadzenia bardzo dużej ilości danych
terenowych, Kroeber nie był w stanie wyabstrahować syntetycznych modeli
dynamicznej zmiany cywilizacyjnej.
Edwarda Sapira (1884–1939) można by określić jako jednego z nielicznychuczniów Franza Boasa, którzy kładli szczególnie duży nacisk na rozwijanie zgoła
europejskiego paradygmatu językoznawstwa ogólnego. Jak już było wspomniane,
publikacja Kroebera dotycząca kultury, rozumianej jako wyższy – ponadorganiczny –
etap rozwoju społeczeństw, spotkała się z błyskawiczną krytyką ze strony Sapira,
postulującego teorię języka, społeczeństwa i kultury, podkreślającą zaangażowanie
jednostek przez swoje normy i wartości kulturowe. Sapir, nie zaniedbując swojej
ekstensywnej pracy w terenie, skłaniał się ku wypracowaniu psychologicznego
modelu (teraz można powiedzieć kognitywnego ) konstruowania idio-rzeczywistości
kulturowej każdego z członków badanego społeczeństwa. Stosując filologiczne
metody przy badaniu języków Indian amerykańskich, i na tej podstawie pracując
nad historycznymi rekonstrukcjami kultur w oparciu o ich językowy korpus
tekstów, Edward Sapir podkreśla genetyczne związki języków 31. Edward Sapir
coraz bardziej był zainteresowany związkami języka z kulturą oraz związku jakiobserwuje się między kulturą a jej poszczególnymi uczestnikami. Przemyślenia te
dały Sapirowi asumpt do stwierdzenia, że kultura nie jest ograniczeniem
człowieka, ale że to człowiek przysposabia zastane elementy kultury do swoich
celów. Zanim Sapir poświęcił się dydaktyce spędził około piętnaście lat
31 Zob. Edward Sapir (1999).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
16
wykonując różnego rodzaju prace kuratorskie i badawcze w kanadyjskich
muzeach. To właśnie praca dydaktyczna postawiła na jego drodze Benjamina Lee
Whorfa, z którym razem wypracowali hipotezę zwaną dalej ich nazwiskami, a
wedle której struktury gramatyczne różnych języków są nieporównywalne,
bowiem to one kształtują sposób, w jaki użytkownicy języka postrzegają i
klasyfikują widziany przez siebie świat32 (zob. językowy obraz świata 33 ).
Uczeń Sapira, chemik z wykształcenia – Benjamin Lee Whorf (1897–1941)
znacznie rozbudował hipotezę zasugerowaną przez Sapira, sugerując, że struktury
językowe jakimi się posługujemy mają bezpośrednie przełożenie na nasze myśli, ico za tym idzie, też na naszą kulturę, co łączy się ze stwierdzeniem, że każdy język
jest ściśle związany z określonym obrazem świata w nim zapisanym 34. Trudno
zgodzić się z radykalną wersją tzw. hipotezy Sapira–Whorfa35, i w związku z tym
była ona bardzo krytykowana, niemniej ostatnimi czasy można znowu zauważyć
wzmożone zainteresowanie tą hipotezą 36. Trudno też oprzeć się myśli, że właśnie
badania relatywizmu językowego spowodowały rozwój polskich badań nad
językiem i kulturą (w Polsce bardzo prężnie badanie tego typu rozwijają się w
ośrodku lubelskim i wrocławskim37 ).
Lata dwudzieste minionego wieku, były w antropologii amerykańskiej sceną
zmiany nacisku w prowadzonych badaniach. Zdecydowanie większą rolę zaczęła
odgrywać psychoanaliza i psychologia Gestalt . Kierunek badań, który powstaje w
ten sposób jest określany jako „szkoła badań nad kulturą i osobowością” (ang.
culture-and-personality school ), i zaliczyć do niej można wiele prac badaczy takich jak,
32 Zob. też np. prace Jerzego Bartmińskiego (2006), Anny Wierzbickiej (1991, 1996, 1999), oraz pracepośrednio odnoszące się do tego tematu np. Stanisława Gajdy (2010), Stanisława Grabiasa (1997).
33 Zob. Regna Darnell (2008: 43); Sydel Silverman (2005: 266–267).34 Zob. Benjamin Lee Whorf (1956).35 Edward Sapir i Benjamin Lee Whorf nie określali kierunku swoich badań mianem hipotezy , niemniej
tak przyjęło się je określać.36 Zob. prace pod redakcją Johna Gumperza i Stephena Levinsona (1996).37 Zob. np. periodyk pt. Język a kultura wydawany we Wrocławiu; dostępny na stronie:
http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
17
np.: Ruth Benedict (1887–1948), Margaret Mead (1901–1978), Irvinga Halowella
(1892–1974), Roberta H. Lowiego (1883–1957), Clyde’a Kluckhohna (1905–1960),
Ralpha Lintona (1893–1953) czy nawet późniejsze prace Alfreda L. Kroebera
(1876–1960). W tym czasie można też odczuć w badaniach amerykańskich
antropologów wpływ tzw. szkoły brytyjskiej 38. Lowie w 1920-tym roku publikuje
ogólną pracę z perspektywy analityczno-komparatywnej na temat organizacji
społecznej39. W zaledwie kilka lat później Lowie publikuje próbę określenia
etnicznego charakteru Niemców 40.
W tym też czasie Margaret Mead41 prowadzi swoje badania dotyczącekulturowych wzorów dorastania na Samoa w oparciu o przekonanie Franza Boasa,
że kultury ustanawiane są przez odmienne (niewerbalne) konteksty ludzkiego
rozwoju i zachowania. Boas wysyła swoją doktorantkę na Samoa, jak sam napisał
we wstępie do jej książki, „aby mogła wejść w życie mentalne grupy
społeczeństwa prymitywnego”42. Praca Margaret Mead była niewątpliwie pierwszą
próbą wskazania na często zrytualizowane i partykularne zachowania ludzi, którzy
czują potrzebę zachowywania ról społecznych związanych ze swoją płcią. Praca ta
zainspirowała cały szereg badaczy pracujących nad różnymi aspektami tak
niewerbalnego, jak i werbalnego zachowania związanego z płcią. Tego rodzaju
zrytualizowane zachowanie ma tylu swoich zwolenników, co przeciwników.
Uznaje się, że Mead jako jedna z pierwszych zastosowała etnograficzny opis
zachowań społecznych oparty na obserwacji uczestniczącej, postulowanej
wcześniej przez Bronisława Malinowskiego. Inną pracą z opisywanego okresu, obardzo dużej kulturotwórczej sile na polu badań zrytualizowanych zachowań
38 Zob. Adam Kuper ([1973] 1987).39 Robert H. Lowie (1920).40 Robert H. Lowie (1945).41 Zob. np. Margaret Mead (1928).42 “To enter the mental life of a group in a primitive society” Franz Boas (1928; cyt. za Sydel
Silverman 2005: 268).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
18
ludzkich jest praca Ruth Benedict43 dotycząca wzorów kultury, w której Benedict,
zaczerpnąwszy terminologię z psychologii klinicznej, opisuje różne sposoby
zachowania w trzech różnych społecznościach. Opisywanymi przez Benedict
społecznościami była „kultura megalomańska” Kwakiutlów, „kultura apolińska”
Indian Zuni, oraz „kultura schizofreniczna” społeczności Dobuans. Praca
Benedict była oczywiście kontynuacją trendu badań relatywizmu kulturowego,
zapoczątkowanego przez jej promotora – Franza Boasa. Wedle hipotezy Ruth
Benedict, każda kultura, rozumiana jako kolektyw ludzi w niej uczestniczących,
żyje w zakresie wyboru ustrukturowanego przez swoją własną tradycję (izintegrowanego wokół pewnych motywów przewodnich), wyodrębnionego z
nieograniczonego zakresu ludzkich możliwości. Stąd opisywanym przez nią
kulturom zostały przypisane różne psychologiczo–psychiatryczne syndromy. Los
każdego indywidualnego uczestnika określonej kultury jest, wedle Benedict, ściśle
skorelowany z tym, w jakim stopniu jego osobowość pasuje do norm i wartości
jakie są nagradzane bądź stygmatyzowane przez kulturę, w której danej osobie
przyszło żyć44.
43 Ruth Benedict (1934).44 Zob. Sydel Silverman (2005: 268).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
19
Początki europejskich badań antropologiczno-językowych
W niniejszym podrozdziale wskazuje się na instytucjonalne początki badań, które
później w różny sposób i w różnym wymiarze krok po kroku wypracowywały
swoiste metodologie badań i przeobrażały pełnowymiarowe badania
antropologiczno-językowe w odrębną dyscyplinę naukową. Żaden z początków
nie jest łatwy, podobnie i tutaj, aby przejść fazę początkową i zacząć krystalizować
własne sposoby prowadzenia badań, proces stawania się odrębną dyscypliną
naukową zajął antropologii językowej około stu pięćdziesięciu lat. W tym
podrozdziale przedstawione są główne problemy epistemologiczne,
metodologiczne oraz częściowo też i administracyjno-organizacyjne z jakimi
przyszło się zmierzyć badaczom niemieckim, brytyjskim i francuskim. Oczywiście,
mając świadomość, że naukowcy pochodzący ze wspomnianych kręgów językowych nie wyczerpują wszystkich zaproponowanych paradygmatów
badawczych, wzięto pod uwagę te trzy europejskie państwa, wychodząc z
założenia, że to właśnie w ich obszarach językowych powstały idee, z których
stopniowo wyłaniał się zarys współczesnego językoznawstwa antropologicznego
jako dyscypliny naukowej, w obszarze której prowadzone są badania naukowe nad
dynamicznie zmieniającymi się wzorami językowego zachowania człowieka, z
uwzględnieniem niewerbalnych zmiennych kontekstowych, mających często
decydujący wpływ tak na kulturę, jak i na teksty, których znaczenie zazwyczaj
rodzi się w interakcji społecznej.
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
20
Niemiecka antropologia językowa – od podróżników do kolonizatorów
Początków współczesnej niemieckiej antropologii językowej upatrywać należy w
opisach podróży 45, których liczny zbiór opublikowali podróżnicy niemieccy przede
wszystkim doby Oświecenia. Dla przykładu można podać prace ojca i syna –
Johanna Reinholda Forstera oraz Georga Forstera, którzy publikowali swoje
„opisy podróży” (ang. travelogs ) po angielsku46 i niemiecku47, a które były czymś
więcej niż tylko relacjami z podróży, zawierały bowiem nie tylko liczne informacje
etnograficzne, ale niekiedy również rozwinięte filozoficzno-antropologiczne eseje
z próbami syntezy opisywanych zjawisk kulturowych. Forsterowie mogą uchodzić
za klasyczny przykład podróżników, badaczy i kolekcjonerów, których bogate
zbiory obiektów etnograficznych stały się kamieniem węgielnym licznie
zakładanych kolekcji muzealnych udostępnianych później obywatelom do
oglądania. Trzeba podkreślić, że wspomniane opisy podróży były przede
wszystkim opisami faktograficznymi i empirycznymi, i w żaden sposób nie należy ich wiązać z późniejszymi „źródłami kolonialnymi”, zbieranymi czy raczej
zabieranymi tubylcom przez jednostki militarne państw posiadających swoje
kolonie.
Gottfried Leibnitz jeszcze w siedemnastym wieku postulował „korelację
między strukturą języka a intelektualnymi osiągnięciami jego użytkowników”48;
natomiast w opisywanym okresie niemieckiego Oświecenia powstaje w Niemczech
wiele towarzystw językowych; co więcej, wiele terminów nabiera w nauce nowego
45 Zob. też Justin Stagl (1995) A History of Curiosity: The Theory of Travel, 1550–1880. Churl: Harwood Academic Publishers.
46 Johann R. Forster (1777) A Voyage Round the World . London: B. White.47 Np. Peter Kolb opisywał Południową Afrykę, Thaddäus Haenke – życie mieszkańców Ameryk,
Carsten Niebuhr – Środkowy Wschód oraz Południową Azję, Alexander von Humboldt – Południową i Centralną Amerykę, Rosję oraz Syberię. Cyt. za Andre Gingrich (2005: 66–68).
48 Andre Gingrich (2005: 68).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
21
znaczenia, np. Johann Christph Adelung (1732–1806) zaczyna, jako pierwszy,
używać terminu „kultura” w liczbie mnogiej, i swoimi studiami porównawczymi
nad językami kładzie podwaliny pod językoznawstwo komparatywne. Studia
filologiczne niemieckiego Oświecenia, to wielka praca gromadzenia danych
językowych, ich systematyzacji, i pionierskich tłumaczeń na język niemiecki wielu
prac traktujących o językach nie-europejskich, takich jak np. chiński, hindi, perski,
turecki czy arabski, oraz ponowne odkrycie sanskrytu49. Opisywany okres jest też
czasem owocnej pracy Johanna Gottfrieda von Herdera (1744–1803), którego
„koncepcja społeczna stanowiła zapowiedź problemów, które w centrum uwagiznajdą się w dziewiętnastym wieku – przede wszystkim problemu narodu i kultur
narodowych”50. Wedle Herdera społeczeństwo podlega takim samym prawom jak
i reszta wszechświata, i można je uznać za organizm w „procesie nieustannego
wzrostu”51, przy czym dla tego badacza jedną z najistotniejszych jednostek
pojęciowych, z których można wyprowadzać wszystkie inne był naród (niem.
Volk )52. „Z tego powodu często uważa się go za pierwszego myśliciela
nacjonalistycznego (...). Istotnie, był on w tej sprawie niewątpliwym prekursorem,
albowiem słowo ‘naród’ oznaczało u niego (...) nie tyle zbiorowość zamieszkującą
pewne terytorium i poddaną tym samym prawom, ile zakorzenioną w historii
49 Zob. np. Friedrich Schlegel (1808) Über die Sprache und Weisheit der Indier: Ein Beitrag zur Begründung der Alterthumskunde . Heidelberg: Mohr und Zimmer. Cyt. za Andre Gingrich (2005: 69).
50 Jerzy Szacki ([2002] 2007: 125).51
Jerzy Szacki ([2002] 2007: 126).52 Przy czym, jak zauważa Janusz Anusiewicz (1995: 23), wedle Herdera, „skarbnicą” każdego narodujest język, bowiem to właśnie „język przenosi kulturowo uwarunkowany model świata, jego obraz(czy też ujęcie), a także stanowi rezultat procesu i sposobu poznania świata – czyli funkcjonuje jakodokonana przez poznający podmiot (człowieka – społeczeństwo) klasyfikacja, taksonomizacja ihierarchizacja poznawanego przedmiotu (świata, bytu) – a zarazem jego interpretacja, zaś tekst(zdanie) – jako pewien model określonego wycinka rzeczywistości, a nie wyłącznie jako środek komunikacji międzyludzkiej. (...) Herder wypowiedział bardzo ważny dla lingwistyki kulturowej,sąd, że ‘każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym rezerwuaremjest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój wkład stulecia [...] – jest toskarbiec myśli całego narodu’”. Cyt. w tłum. Janusza Anusiewicza z Johann G. Herder (1877)Werke . [W:] Bernhard Suphan (red.). Berlin. Vol. II; 13.
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
22
przedpolityczną wspólnotę jedynej w swoim rodzaju kultury wyrażającą się nade
wszystko w języku”53. Co więcej, badacz ten może być również uważany za
jednego z prekursorów nauk o kulturze, bowiem podkreślał znaczenie odróżnienia
natury od wytworów ludzkich rąk i intelektu, oraz dostrzegał fakt historycznego i
przestrzennego zróżnicowania środowisk kulturowych wytwarzanych przez
człowieka54.
W 1808 roku Johann Severin Vater (1771–1826) oraz Friedrich Justin
Bertuch (1747–1822) zaczynają współredagować pierwszy niemiecki periodyk
poświęcony, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, językoznawstwu antropologicznemu,który nosi tytuł Allgemeines Archiv für Ethnologie und Linguistik. Osobą, która
uchodzi za jednego z badaczy o największych zasługach dla początków lingwistyki
antropologicznej, i to nie tylko opisywanego okresu, był niewątpliwie baron
Wilhelm von Humboldt (1767–1835), który był zdania, że różnorodność
języków świata ma bezpośrednie przełożenie na wielorakie sposoby rozumienia
rzeczywistości pozawerbalnej55. Wilhelm von Humboldt znacznie rozwinął i
twórczo przysposobił swoim badaniom filologicznym idee Adelunga i Schlegela
dochodząc do wniosku, iż każdy język naturalny konstytuuje swoistą unikalną
wizję świata (niem. Weltansicht ), zachowując przy tym swój na wskroś dynamiczny
53 Jerzy Szacki ([2002] 2007: 127).54
Zob. Jerzy Szacki ([2002] 2007: 127–129).55 „Poprzez wzajemną zależność myśli i słowa jasne jest to, że języki nie są właściwie środkamiprzedstawiającymi już poznane prawdy, lecz są czymś daleko więcej, a mianowicie – środkami doodkrywania prawd dotychczas nie poznanych. Ich różnorodność nie jest li tylko różnorodnością dźwięków i znaków, lecz właściwie różnorodnością samych sposobów oglądu świata. One tostanowią przyczynę oraz ostateczny cel wszystkich badań językoznawczych. Suma tego, copoznawczo możliwe, jest obszarem przeznaczonym do opracowania przez rozum ludzki (duchaludzkiego, świadomość ludzką), sięgającym wszystkich języków, niezależnym od nich, leżącymmiędzy nimi; człowiek zaś może się zbliżyć do tego czysto obiektywnego obszaru nie inaczej, jak tylko na drodze właściwych tylko sobie sposobów poznania i odczuwania – a więc – na drodzeczysto subiektywnej” Wilhelm von Humboldt ([1903/1936] 1968: 27) Gesammelte Schriften . Vol. IV.Berlin. Pol. tłum. Janusz Anusiewicz; cyt. za Janusz Anusiewicz (1995: 23–24).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
23
charakter56. Z powyższego wynika, że Wilhelm von Humboldt był ojcem jednego
z kluczowych terminów lingwistyki kulturowej, a mianowicie językowego obrazu
świata (w skrócie JOS), co jest współcześnie pojmowane jako „rozumienie i
interpretacja tego świata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsądku. JOS
stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i przyjętych,
tudzież zaakceptowanych przez daną wspólnotę komunikatywną, norm, wartości,
sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i nastawień wobec tej rzeczywistości i
to zarówno materialnej – substancjalnej – zewnętrznej; jak i duchowej –
psychicznej – świadomościowej – wewnętrznej”57.Kolejnym naukowcem, którego prace wymagają wspomnienia jest Theodor
Waitz (1821–1864), który mimo tego, że jest niekiedy określany mianem „badacza
kanapowego” w jednym szeregu z Johannem Jakobem Bachofenem i Gustavem
Klemmem, to razem z nimi jest też zaliczany do prekursorów niemieckojęzycznej
antropologii akademickiej58. Waitz dowodził, że kultura winna być postrzegana w
kategoriach zmian historycznych, a nie w kategoriach rasy 59. Co więcej, badacz ten
potrafił przeciwstawić się polityce kolonializmu i niewolnictwa, opisując je jako
głęboko krzywdzące i nieludzkie, dobitnie też krytykując rasistowskie i
56 Wedle von Humboldta język jest „ciągłym procesem, ciągłym stawaniem się, dokonującym się wraz ze zmianami w ujmowanej przezeń rzeczywistości oraz ze zmianami w jej wartościowaniu
przez daną społeczność”. Przy zachowaniu, oczywiście pewnych niezmiennych elementów jakimisą „zasadniczy zrąb słownictwa, podstawowe ujęcia i klasyfikacje, kategorie gramatyczne orazrodzaje wartościowania, wartości i oceny, najpierwotniejsze składniki wiedzy i doświadczenia danejspołeczności językowej” Janusz Anusiewicz (1995: 24).
57 Janusz Anusiewicz (1995: 24–25) na podstawie pracy Wilhelma von Humboldta ([1903/1936]1968: 60) Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts . [W:] Gesammelte Schriften . Vol. VII. Berlin.
58 Zob. Theodor Waitz ([1863] 1975) Introduction into Anthropology . Jest rzeczą pewną, że właśnie tępracę czytał Edward Tylor, a jej treść przekonała go, że różnice rasowe nie mogą być decydującymczynnikiem zróżnicowania socjokulturowego. Cyt. za Andre Gingrich (2005: 80).
59 Zob. np. prace Theodora Waitza (opublikowane w latach 1859–1872) pt. Anthropologie der Naturvölker .
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
24
pseudonaukowe poglądy współczesnego sobie francuskiego badacza – Arthura de
Gobineau, uchodzącego za ojca idei dwudziestowiecznego rasizmu60.
W 1863 roku powstaje periodyk pt. Archiv für Anthropologie , którego
głównymi odbiorcami byli lekarze zainteresowani morfologicznymi studiami
czaszek i szkieletów ludzkich. Natomiast w 1869 roku zostaje założone pierwsze
niemieckie towarzystwo61, które skupia zwolenników wszystkich wyżej
wspomnianych dyscyplin naukowych pod wspólną nazwą Deutsche Gesellschaft für
Anthropologie, Ethnologie, und Urgeschichte (pol. Niemieckie Towarzystwo na rzecz
Antropologii, Etnologii i Prehistorii)62. Towarzystwo to publikuje pierwsze wydanie swojego periodyku pt. Zeitschrift für Ethnologie , którego spirytus movens przez
długi czas pozostawał Adolf Bastian (1826–1905), uchodzący za jedną z
najważniejszych postaci jeśli chodzi o formalne umocowanie w akademii nauk
antropologicznych, oraz zakładanie i promowanie muzeów etnograficznych.
Nazwisko Bastiana często przewija się także w kontekście jednego z największych
kuriozów kolonialnej potęgi Niemiec, tj. organizowania wielkich egzotycznych
spektakli z udziałem specjalnie na tę okoliczność sprowadzanych „egzotycznych
tubylców” (niem. Völkerschauen ). Twierdzi się, że te spektakle oprócz promowania
wiedzy etnograficznej o innych ludach, miały też na celu, lub – wedle innych –
były ukierunkowane przede wszystkim, na „pobudzanie poparcia dla niemieckiej
wyższości, dla rasizmu, i mobilizowanie poparcia dla imperialistycznych i
kolonialnych ambicji”63. Adolf Bastian znany był także z tego, że kiedy tylko mógł
przeciwstawiał się ideom Darwina, bardzo mocno promowanym na gruncie
60 Andre Gingrich (2005: 78–81).61 Podobne towarzystwo zostaje założone w latach 1870–1871 w Wiedniu, a kolejne towarzystwa
tego typu, torujące drogę powstaniu instytucji o orientacji antropologiczno-etnograficznej, powstają niebawem też w Pradze, Budapeszcie, Lublanie, Trieście, Krakowie i Bratysławie. Cyt. za AndreGingrich (2005: 85).
62 Datę 1869 podaję za H. Glenn Penny (2008: 81); natomiast Andre Gingrich (2005: 84) twierdzi, żenastąpiło to w 1867 roku.
63 „To stimulate support for bielief in German superiority and for racism, and to mobilize supportfor imperialist and colonial ambitions” Andre Gingrich (2005: 85).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
25
niemieckojęzycznym przez, np. Ernsta Haeckela, nazywając je „fantazjami
popołudniowej drzemki”, w których niesprawdzone teorie są przedstawiane jako
uznane prawa64. Podstawowym zagadnieniem badawczym etnologii promowanej
przez Bastiana było zróżnicowanie kulturowe, którego źródła dopatrywał się w
specyficznych pozawerbalnych kontekstach, w których funkcjonowały opisywane
kultury. Bastian podkreślał, że każda grupa ludzi dzieli z innymi grupami
„podstawowe idee” (niem. Elementargedanken ), które nie są bezpośrednio
obserwowalne, a ich wewnętrzną cechą jest skłonność do zmiany; idee te
materializują się zaś w formie niepowtarzalnych „wzorów myślenia” (niem.Völkergedanken ), „odzwierciedlających interakcje, w jakie wchodzą ludzie ze swoim
środowiskiem oraz z innymi grupami ludzi. Elementargedanken były ukryte za
ludzką różnorodnością kulturową. Natomiast Völkergedanken , charakteryzujące
różne grupy ludzi, wyłaniają się w określonych strefach, gdzie wpływy
geograficzne i historyczne kształtują konkretne kultury”65.
Innym, wręcz modelowym badaczem opisywanego okresu, który wpisuje się
w kontekst początków niemieckiej antropologii językowej, chociaż wtedy nigdy
tak nie nazywanej, był wytrawny filolog, a zarazem geograf z Hamburga –
Heinrich Barth (1821–1865), który uchodzi również za jednego z pionierów
badań kultur afrykańskich. Barth, jako znawca arabskiego, hausa i wielu innych
języków używanych w Afryce, skupiał się głównie na gromadzeniu danych, w tym
przeprowadzaniu wywiadów z lokalnymi mieszkańcami odwiedzanych terenów, i
skrupulatnym opisie codziennych czynności jakie wykonywali ci ludzie. Innymisłowy, Heinrich Barth zajął się bardzo dokładnie językoznawstwem terenowym
Afryki, wraz z dokumentowaniem etnografii komunikacji badanych społeczności
mownych66.
64 Cyt. za H. Glenn Penny (2008: 86).65 Zob. Adolf Bastian (1869: 23–25; 1873: 324); cyt. za H. Glenn Penny (2008: 86–87).66 Zob. też Till Förster (2001); cyt. za Andre Gingrich (2005: 86).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
26
Okres powyższy można podsumować jako czas wypracowywania
metodologii badań polegającej na biegłym opanowaniu języka, który jest
przedmiotem badania, a następnie wykorzystaniu tej znajomości do dokładnego
empirycznego opisu etnograficznego i kulturowego zróżnicowania badanego
obszaru językowego67. Opisywany okres był też czasem powolnej polaryzacji
terminologicznej i określenia zakresów badawczych i metodologii takich dyscyplin
naukowych jak Ethnologie (etnologia), Ethnographie 68 (etnografia) czy Völkerkunde
(etnologia). Chociaż wspomniane terminy były, i to niemal do końca
dziewiętnastego wieku, używane wymiennie na określenie tego, co Amerykanienazywają antropologią kulturową . Przy czym, niekiedy termin Völkerkunde był
używany na określenie dyscypliny zajmującej się ludami nie znającymi pisma, a
Ethnologie na określnie dyscypliny zajmującej się ludami posiadającymi taką
znajomość69. Natomiast termin Anthropologie (antropologia) używany był wyłącznie
na określenie antropologii fizycznej, która w dziewiętnastym wieku była tak
naprawdę historią naturalną, a która później przekształcona została w biologię
komparatywną człowieka70. Co ciekawe, wspomniana tradycja nazewnicza w dużej
mierze dalej funkcjonuje np. w Polsce, gdzie antropolog kojarzony jest przede
wszystkim ze znawcą anatomii prawidłowej człowieka.
67 Andre Gingrich (2005: 70–71).68 Pionierskie użycie tego terminu przypisać można historykowi z Getyngi – Augustowi Ludwigowi
von Schlözerowi (1735–1809); cyt. za Andre Gingrich (2005: 70).69 Zob. Jürgen Zwernemann (1983: 22–23), cyt. za H. Glenn Penny (2008: 80).70 Zob. Robert Proctor (1988: 141), cyt. za H. Glenn Penny (2008: 80).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
27
Brytyjska antropologia językowa – w stronę funkcjonalizmu
Dyscyplina antropologii językowej, którą można by obecnie określić mianem
brytyjskiej antropologii językowej rodzi się bardzo długo i w zasadzie nigdy w
pełni nie uniezależnia się metodologicznie, pozostając do dzisiaj w obszarze
bardzo silnego oddziaływania swoiście brytyjskiej antropologii społecznej .
W 1807 roku Wielka Brytania zakazuje handlu ludźmi, co związane jest z
nieco tylko późniejszym wyzwoleniem niewolników w zależnych od korony
brytyjskiej Indiach Zachodnich. W 1837 roku powstało Aborigines Protection Society
(pol. Stowarzyszenie Ochrony Ludności Autochtonicznej), które za jeden z celów
stawia sobie nawrócenie na chrześcijaństwo „niecywilizowanej ludności”,
pochodzącej głównie z kolonii. Natomiast można przyjąć, że założone w 1843
roku Ethnological Society of London (pol. Londyńskie Towarzystwo Etnologiczne) nie
stawiało przed sobą celów misjonarskich, przy czym sam termin etnologia
zazwyczaj rozumiany był przez jego członków jako „porównawcze rozważaniaprowadzone nad różnymi grupami ludzkimi”71. Za osobę, która nadawała kierunek
prac temu stowarzyszeniu powszechnie uważa się Jamesa Cowlesa Pricharda
(1786–1848), który dał się był poznać jako osoba, potrafiąca dostrzec
nieodwracalne zmiany, jakie niesie ze sobą kontakt z tzw. „człowiekiem
cywilizowanym”. James C. Prichard jest zwolennikiem monogenizmu (ang.
monogenism ), wedle którego ludzie byli szczególnym gatunkiem, który został
osobno stworzony z jakościowo innymi skłonnościami i wyglądem72. Początkowo
Prichard był przekonany, że pierwszy człowiek miał czarny kolor skóry, który
71 Henrika Kuklick (2008: 52).72 Przeciwieństwem monogenizmu był poligenizm, wedle którego rasy ludzkie miały pochodzić od
różnych przodków i nie były wynikiem przystosowania do warunków zewnętrznych; rasy miały byćraczej niezmienne i stanowić kontynuację ras starożytnych. Zwolennikiem tego poglądu był, m.in., William F. Edwards, który w 1839 roku założył w Paryżu Towarzystwo Etnologiczne (fr. Société ethnologique ).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
28
jaśniał wraz z rozwojem standardów zachowania. Co ciekawe, ten sam badacz i
pisarz, intuicyjnie wskazywał kierunek dalszych działań, które powinny być, jego
zdaniem, prowadzone w oparciu o studia rozproszenia ludzi na świecie, a te z
kolei postulował badać na podstawie związków językowych73. Można uznać, że
Prichard, choć tylko intuicyjnie, wskazał na potrzebę prowadzenia badań z
zakresu lingwistyki typologicznej, która mogła pomóc w rozwiązaniu wielu kwestii
związanych z geograficznym rozprzestrzenianiem się ludzi na Ziemi74.
W 1839 roku Prichard przedstawia Brytyjskiemu Stowarzyszeniu Rozwoju
Nauki (ang. British Association for the Advancement of Science ) referat zatytułowany „O wymieraniu ras ludzkich” (ang. “On the Extinction of Human Races”), który
musiał zrobić na brytyjskich dżentelmenach duże wrażenie, skoro już za dwa lata
stowarzyszenie publikuje pierwszy z całej serii kwestionariuszy informujących
podróżników jakie dane powinni zbierać w celu zachowania dla potomności
informacji o szybko zanikających cechach dystynktywnych ludności
autochtonicznej, która weszła w kontakt z machiną administracyjną Imperium
Brytyjskiego. Dysputy prowadzone przez członków Londyńskiego Towarzystwa
Etnologicznego polaryzują ich stanowiska do tego stopnia, że James Hunt w 1863
roku zakłada odrębne (i antagonistycznie nastawiane do Londyńskiego
Towarzystwa Etnologicznego) Londyńskie Towarzystwo Antropologiczne (ang.
Anthropological Society of London ), które ze współcześnie rozumianą antropologią nie
miało wiele wspólnego, natomiast stało się ośrodkiem skupiającym dżentelmenów
(kobiety były wyłączone z udziału w tym towarzystwie) o ultra-konsewatywnychpoglądach. Panowie ci, popierając amerykańskich południowych konfederatów,
upierali się, twierdząc że niewolnicy nie mają wrodzonej predylekcji ku wolności;
73 Zob. George W. Stocking (1973; cyt. za Kuklick [2008: 53]).74 Półtora wieku później badaniami tego typu będzie zajmował się, między innymi, Luigi Luca
Cavalli-Sforza ([2000] 2001), który na podstawie badań genetycznych wskaże na źródło i kierunkidywersyfikacji człowieka współczesnego.
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
29
poparli też bezlitosne zdławienie powstania na Jamajce, zaordynowanego przez jej
gubernatora w 1866 roku. Z wielkim zaangażowaniem w zaogniający się między
towarzystwami spór, już o naturze nie tyle światopoglądowej co raczej politycznej,
włączają się czynnie ówcześni luminarze nauki i zdeklarowani darwiniści, sir John
Lubbock (1834–1913), członek parlamentu w latach 1870–1900, oraz Thomas
Henry Huxley (1825–1895). Dzięki ich zabiegom organizacyjnym spór wygasa,
bowiem oba towarzystwa zostają w 1871 roku połączone w Instytut
Antropologiczy Wielkiej Brytanii i Irlandii (ang. Anthropological Institute of Great
Britain and Ireland ), który w 1907 roku staje się Królewskim Instytutem Antropologii (ang. Royal Anthropological Institute ). Instytut wyraża już opinię, że
społeczności ludzkie mogły wykształcić nieco odmienne cechy indywidualne z
uwagi na swoją izolację geograficzną, stwierdza, że wszystkie grupy ludzi są ze
sobą spokrewnione, wszystkie mogą się ze sobą krzyżować i mieć płodne
potomstwo, ludzie nie są „jakościowo różni”, ponadto duchowa jedność ludzi
(ang. psychic unity ) wskazuje na to, że wszyscy ludzie rozwijają się w ten sam
sposób75. Huxley uchodził w swoim środowisku za oddanego idei
ewolucjonizmu76 obrońcę „modelu ewolucji postępującej za pomocą selekcji
naturalnej”77.
Pod koniec ostatniej dekady dziewiętnastego wieku antropologia staje się
już dyscypliną naukową godną społecznego szacunku. Pierwszym badaczem, który
uzyskawszy profesurę Uniwersytetu Oxfordzkiego w 1896 roku, otrzymuje
katedrę antropologii w Wielkiej Brytanii, jest sir Edward B. Tylor (1832–1917).Fakt ten można postrzegać jako wyraźną cezurę w instytucjonalnym rozwoju całej
75 Na podstawie opracowania Henriki Kuklick (2008: 52–55).76 Charles Darwin (1809–1882) w 1859 roku publikuje jedno z najlepiej zapamiętanych w historii
nauki dzieł pt. On the Origin of Species by Means of Natural Selection (pol. O pochodzeniu gatunków w wyniku selekcji naturalnej ). Między innymi od idei zamieszczonych w tej pracy bierze początek nurtnaukowy określany mianem ewolucjonizmu.
77 Henrika Kuklick (2008: 54).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
30
dyscypliny w Wielkiej Brytanii. Był to zarazem schyłek epoki całych pokoleń
„kanapowych badaczy”, do których zaliczał się także sir James Georg Frazer
(1854–1941), autor wiekopomnego dzieła pt. Złota gałąź. Studium magii i religii (ang.
The Golden Bough. A Study in Magic and Religion ). W tym okresie czuć już
nadchodzące zmiany metodologiczne i redefinicję celów badawczych dyscypliny.
„Charakterystyka społeczeństw pierwotnych w wykonaniu antropologów u
schyłku dziewiętnastego wieku była kilkusetletnia. Nowatorski był stopień
szczegółowości, do jakiego badacze doprowadzali objaśnienia [poszczególnych]
faz ewolucyjnego postępu”78. Badania antropologiczne tamtego czasu w WielkiejBrytanii przyczyniły się też do uzyskania informacji o kondycji fizycznej
Brytyjczyków; okazało się, że linie podziału w społeczeństwie brytyjskim
przebiegają nie na tle rasowym, ale klasowym, gdzie ludzie biedni, a szczególnie ci
pochodzący z miejsc zurbanizowanych są wyraźnie niżsi i szczuplejsi, co
najprawdopodobniej wiązało się z ich niedożywieniem, ściśle związanym z
niewolniczym wyzyskiem przez klasę kapitalistycznych dżentelmenów-
posiadaczy 79. Badania mikrosocjolingwistyczne oparte o studium językowego
kontaktu wewnątrzspołecznego, które w połowie dwudziestego wieku
przeprowadził na wybranych społecznościach mownych Brytyjczyków Basil B.
Bernstein80, potwierdziły, że poszczególne klasy społeczeństwa brytyjskiego nie
tylko fizycznie wyglądają inaczej, ale też mówią zdecydowanie inaczej niż ich
nobliwi chlebodawcy, posługując się tzw. niższymi rejestrami języka czy wręcz
antyjęzykiem, co w zasadzie wykluczało ich awans społeczny, wiązało się bowiem
78 Henrika Kuklick (2008: 57).79 W latach 1875–1883 przeprowadzano badanie pt. “A Systematic Examination of the Heights,
Weights, and Other Physical Characteristics of the Inhabitants of the British Isles” (pol.„Systematyczne badanie wzrostu, wagi, i innych fizycznych charakterystyk mieszkańców WyspBrytyjskich”); natomiast w latach 1892–1910 przeprowadzano badanie pt. “The EthnographicSurvey of the United Kingdom” (pol. „Etnograficzne badanie Zjednoczonego Królestwa”) cyt. zaHenrika Kuklick (2008: 58).
80 Zob. np. Basil B. Bernstein (1975).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
31
z dokładnym powtórzeniem wzoru językowego zachowania rodziców i
przekazania go własnemu, zazwyczaj też bardzo licznemu, potomstwu.
Początek dwudziestego wieku jest świadkiem podejmowania
instytucjonalnych prób uzasadnienia potrzeby badań antropologicznych dla celów
kolonialnego Imperium Brytyjskiego, co w dużej mierze się powiodło –
uniwersytety wprowadziły nowe kursy prowadzące do zdobycia dyplomów już nie
z przedmiotów pokrewnych antropologii, ale z antropologii. Wzmiankowane
dyplomy bardzo często próbowali zdobyć zamorscy urzędnicy imperium w czasie
swoich dłuższych wakacji spędzanych w rodzinnych posiadłościach81. Do czasów
81 W Cambridge od 1908 roku, a w Oxfordzie już od 1905 roku można było zdobyć “ThePostgraduate Diploma in Anthropology”. Z kolei UCL – University College w Londynie w 1925 roku wydał pierwszy dyplom doktorski z antropologii. Bardzo wiele można się dowiedzieć ze sposobupodziału egzaminu dyplomowego z antropologii w Oxfordzie, oraz z zagadnień, na któreegzaminatorzy oczekiwali odpowiedzi. Wspomniany podział i zagadnienia były następujące: “(1)Physical Anthropology; (2) Archaeology and Technology; (3) Social Anthropology; (4) Ethnology (divided into “Physical” and “Technology”); and (5), a “Practical Examination”. Under (1)
questions included “In what essentials does the character of man’s foot contrast with that of theanthropoids?” Under (2), questions included: “Indicate on a map (supplied) the distribution of theprincipal groups of megalithic monuments. How far can the theory that these groups are intimately connected be substantiated?” and “How far can pottery-making, on historical and technologicalgrounds, be regarded as a formative art free from external influences?” ( i.e ., Could diffusion bedistinguished from independent invention?) Under (3), questions included: “What light do theritual practices of modern savages throw on the cave-dwellings of Paleolithic Europe?” ( i.e., Wasevolutionists’ unilinear model useful?) and “Describe the matrimonial classes of Australia”. (Thiscould be done in any theoretical mode – and the task denoted the centrality of Australian subjectmatter at the time.) Under (4), one question linked archaeological hypotheses to social evolutionistones: “How far is the succession of stone, bronze, and iron, in the manufacture of implements and
weapons, borne out by a study of prehistoric and primitive cultures?” Among the requirements of Part 5 was demonstration of specific skills, such as measuring and recognizing “various crania andother osteological specimens”. Cyt. za Henrika Kuklick (2008: 60–61; 70–71).
Do powyższego należy dodać jedynie, że bardzo istotne dla dalszej formacji omawianychsubdyscyplin antropologii było rozróżnienie między przedmiotem badania etnologii i socjologii,które było następujące: „[ etnologia obejmowała]: studia porównawcze i typologię ludów napodstawie analizy ich kultury materialnej, języków, instytucji religijnych i społecznych oraz idei, a więc elementów różnych od cech fizycznych; studia nad wpływem środowiska na kulturę.[ Socjologia zajmowała się]: studiami porównawczymi zjawisk społecznych ze szczególnymodniesieniem do wczesnej historii: a) organizacji społecznej (wraz ze zwyczajami związanymi zmałżeństwem), władzy i prawa, b) pojęć i kodeksów moralnych, c) praktyk i wierzeń magicznychoraz religijnych (łącznie z postawami wobec śmierci), d) sposobów przekazywania myśli za pomocą
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
32
drugiej wojny światowej wiedza antropologiczno-etnograficzna była w wielu
przypadkach używana przedmiotowo w celu zapewnienia sobie w miarę spokojnej
egzystencji w sprawowaniu nadzoru nad społecznościami lokalnymi. Za inkarnację
ideału metodologii pracy w kolonii można uznać pracę lorda Fredericka Lugarda
pt. The Dual Mandate in British Tropical Africa opublikowaną w 1922 roku, w której
punkt po punkcie opisane są praktyki stosowane w koloniach w celu sprawowania
„pokojowego nadzoru nad tubylcami”. Ogólnie praktyki te nazwano Indirect Rule
(pol. zasada niebezpośredniości), a stanowiły one zasady postępowania oparte na
z gruntu lokalnej etnograficznej wiedzy funkcjonalnej. Indirect Rule opierała się nadwóch podstawowych zasadach postępowania: 1. na każdym terenie podlegającym
jurysdykcji brytyjskiej władzy kolonialnej lider społeczności autochtonicznej
funkcjonuje jako pośrednik między swoimi ludźmi a przedstawicielem władzy
kolonialnej, i po konsultacjach to on przedstawia starszyźnie plemiennej
dyrektywy Brytyjczyków; 2. obyczaje ludności tubylczej powinny być uszanowane,
chyba że są „odrażające względem naturalnej sprawiedliwości i moralności” (ang.
repugnant to natural justice and morality )82. Indirect Rule dopiero w połączeniu z wiedzą
proceduralną (czyli “know-how”) i znajomością odpowiednich schematów
etnografii komunikacji danej autochtonicznej społeczności mownej w połączeniu
z opanowaniem podstaw języka tej grupy ludzi, mogła zapewnić jako taki sukces
w sprawowaniu władzy administracyjnej w kolonii83. Frederick Lugard dodał do
swoich spostrzeżeń, iż jedyną subdyscypliną antropologii właściwą praktycznemu
zastosowaniu był funkcjonalizm, ustanowiony i uprawiany przez Bronisława
znaków, języka artykułowanego, piktogramów i pisma” (sprawozdanie opublikowane w „Man”(1906: 57); cyt. za Adam Kuper [1973] 1987: 11).
82 Zob. Henrika Kuklick (2008: 66).83 Wiedza proceduralna sprowadzała się do kilku zaleceń w celu usprawnienia administrowania
kolonią, które można przedstawić w następujący sposób: 1. znajdź wodza (jeśli nie ma takowego, tonależy go powołać); 2. staraj się łączyć większe grupy w społeczności, które są w jakiś sposób sobiepokrewne; 3. zachowaj tradycyjny dziedziczny porządek przekazywania władzy; 4. zachowaj jasnezasady dziedziczenia własności. Oczywiście, jak łatwo się domyślić, powyższe nigdy nie wyglądałotak łatwo w praktyce jak wygląda na papierze (na podstawie Kuklick 2008: 66–67).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
33
Malinowskiego (1884–1942), Polaka z Krakowa, który sam o sobie mówił, że
jest badaczem brytyjskim, stąd wydaje się, że tak należy go traktować.
Dodać należy, że okres ewolucjonistów i okres funkcjonalistów
przedzielony był okresem, w którym propagowano ideę dyfuzjonizmu (tak
kulturowego, jak i językowego), i o ile z umiarkowaną wersją tej hipotezy można
się zgodzić, o tyle jej radykalną wersję należy potraktować jako ciekawostkę z
historii rozwoju omawianej dyscypliny. Otóż, powstanie dyfuzjonizmu
przypisywane jest paleoantropologowi – sir Graftonowi Elliotowi Smithowi
(1871–1937) oraz jego uczniowi – Williamowi Jamesowi Perry’emu (1887– 1949). Rozwój kultur i języków, w tym powstawanie nowych języków kontaktu, tj.
pidżynów i kreoli może być po części tłumaczone ideą przewodnią dyfuzjonizmu,
czyli rozprzestrzeniania się wiedzy (w tym wiedzy funkcjonalnej i wiedzy
proceduralnej), wzorów zachowań werbalnych i niewerbalnych wraz z
migrującymi ludźmi. Nie można jednak udowodnić, co uparcie czynili obaj
wzmiankowani powyżej dżentelmeni, że złożone wzorce zachowań kulturowych
zostały ustanowione tylko raz przez, jak twierdzili, „kulturę archaiczną” (ang.
Archaic Culture ), której centrum stanowił Starożytny Egipt. Byli oni zdania, że
kultura rozprzestrzeniając się z Egiptu została w różny sposób zmodyfikowana
przez adaptację do nowych warunków, w jakich żyły kolejne społeczności mowne,
do których docierała. Radykalna wersja powyższej hipotezy była niekiedy
odbierana nawet nie jako kontrowersyjna, co wręcz obraźliwa. Tak też i
zareagował John Henry Huddon (1885–1968) – emerytowany administratorkolonialny Imperium Brytyjskiego z dawnej Indyjskiej Służby Cywilnej,
zatrudniony w 1900 roku przez Uniwersytet w Cambridge aby wykładać
antropologię, i który poprowadził, uznawaną za pierwszą zorganizowaną i w pełni
zaplanowaną przez ekspertów z kilku dyscyplin antropologii, wyprawę naukowo-
badawczą na wyspy w Cieśninie Torresa w 1898 roku. Otóż Huddon poczuł się
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
34
znieważony kiedy Smith odniósł się do informacji z jego wyprawy generalizując na
temat praktyk mumifikacyjnych wyspiarzy z Cieśniny Torresa, które przedstawił
jako dowód na to, że nosiciele „kultury archaicznej” dotarli i na antypody 84.
Trzeba pamiętać, że propagatorem idei oświeconego dyfuzjonizmu był w
Wielkiej Brytanii William Halse R. Rivers 85 (1864–1922), a w Stanach
Zjednoczonych Franz Boas. Badacze ci szanowali ideę dyfuzjonizmu, ale przy
organizacji swoich badań brali także pod uwagę analizę społeczną opisywanej
przez siebie społeczności mownej, zarówno jej antropologię fizyczną i
archeologiczne artefakty, które można było przy tej grupie znaleźć, jak i języki,jakimi ta grupa się posługiwała86. Z perspektywy czasu wydaje się rzeczą
naturalną, że z ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu wyłonił się nurt badań, który jako
84 Zob. całą dyskusję w pracy Henriki Kuklick (2008: 63, 68–69).85 Rivers zaproponował też jeden z pierwszych modeli udanej pracy terenowej: „ideally fieldwork
should be undertaken by a lone anthropologist, spending at least a year among a group of no morethan 500 people, whose society was somehow bounded by geographical factors. Becoming personally acquainted with an entire population, learning their language and living the local life, the
anthropologist would develop a comprehensive understanding of a community [idealnie byłoby gdyby praca w terenie była podejmowana przez jednego antropologa, który spędzałby przynajmniejjeden rok w grupie nie większej niż 500 osób, których społeczność byłaby w jakiś sposóbograniczona czynnikami geograficznymi. Poznając osobiście całą populację, ucząc się jej języka, iżyjąc życiem tubylców, antropolog dogłębnie zrozumiałby tę społeczność]” (cyt. za HenrikaKucklik 2008: 65).
86 Prace „dyfuzjonistów” charakteryzowały się kilkoma wspólnymi elementami systemowymi: 1. wynalazki były uważane jako coś wyjątkowego; 2. uwagę skupiano głównie na przemieszczeniuelementów kultury w czasie i przestrzeni; 3. kultura postrzegana była zwykle jako zbiór elementów,a nie jako spójny system uwarunkowany kontekstualnie; 4. „kultura interesowała ich[dyfuzjonistów] nie jako atrybut wszelkich zbiorowości ludzkich wyróżniający je ze świata
zwierzęcego, ale jako własność zbiorowości określonych w czasie i przestrzeni, które właśniekultura od siebie różni. (...) Różnice między kulturami mają charakter bardziej jakościowy niżilościowy. (...) Taki sens miały idee kręgu kulturowego i obszaru kulturowego, (...) rozumiane jakokonkurencyjne ośrodki rozmieszczone w różnych punktach globu i promieniujące na ludy żyjącepomięzy nimi”. Stąd wielką uwagę przywiązywano do wpływów geograficznych na kręgi kulturowe.5. „Tam, gdzie dyfuzjonizm przyjmował się jako orientacja metodologiczna, odrzucanoewolucjonizm i uczeni zwracali się ku badaniom, które – konsekwentnie rozwijane – musiały prowadzić od przyrodniczej nauki o kulturze ku humanistycznej historii kultur ” (Jerzy Szacki [2002] 2007:634–635). Dodać należy, że terminy zanurzenia etnicznego (ang. ethnic environment ) oraz obszarukulturowego (ang. culture area ) zostały wprowadzone do nauki po raz pierwszy w 1895 roku przezOtisa T. Masona (1838–1908), który w swojej pracy identyfikował osiemnaście obszarów kulturowych Indian obu Ameryk (zob. dyskusję w pracy Marvina Harrisa [1968] 1969: 374).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
35
cel prowadzonych dociekań postawił funkcję. Przy czym Radcliff-Brown, zwany
funkcjonalistą-strukturalnym, czerpał z idei Émile’a Durkheima, i był zdania, ze
funkcje mogą być zmiennymi zależnymi od form społecznych jakie istnieją w
badanym kontekście kulturowym. Natomiast Bronisław Malinowski, ciągle
pozostając w kręgu perspektyw badawczych antropologii społecznej, w sumie
oparł swoją teorię na gruncie stałych elementów o naturze biologiczno-
behawioralnej: „biologiczne / psychologiczne potrzeby, zaspokajane przez
społeczne instytucje, które muszą być identyczne, bowiem tempo biologicznej
ewolucji jest niewiarygodnie wolne”. Ponadto zajął się też „motywami [działania]poszczególnych jednostek. [Podkreślał, że] [s]iły społeczne ukształtowały
pragnienia poszczególnych jednostek, aby spowodować ich odchylenie od
normatywnych [obowiązujących w danym społeczeństwie] oczekiwań, ale
jednostki nie są pasywnymi niewolnikami reguł [obowiązujących] w ich
społecznościach”87. Bronisław Malinowski podkreślał w swoich pracach
niezaprzeczalną rolę jaką odgrywa wpływ kontekstu na podejmowane decyzje,
które często są podejmowane spontanicznie, nawet wbrew obowiązującym
normom uznawanym przez badane społeczeństwo, co, po pierwsze, wskazuje na
daleko posuniętą wolność jednostki w podejmowaniu decyzji, nawet w
społecznościach mownych cywilizacyjnie słabo rozwiniętych, a po drugie,
podkreśla fakt pewnej psychologicznej kalkulacji indywidualnych potrzeb
jednostki i dostosowania swojego działania w grupie do osiągnięcia zamierzonego
celu88. Mając na uwadze powyższe, bardzo ciekawe jest jak sam Malinowski, jako
87 Henrika Kucklik (2008: 73).88 Wedle Adama Kupera ([1973] 1987: 37) „w monografiach Malinowskiego przejawiają się trzy
zasadnicze kwestie. Po pierwsze, aspekty kultury nie mogą być badane w oderwaniu; muszą być wyjaśniane w kontekście ich występowania. Po drugie, nigdy nie należy mieć zaufania do praw lub opisów dostarczanych przez informatorów , jeśli chodzi o rzeczywistość społeczną.Ludzie mówią zwykle jedno, a czynią coś innego. Wreszcie, jeśli ktoś zrozumie, co rzeczywiście siędzieje, i umieści dane zdarzenie we właściwym kontekście, zmuszony będzie dostrzec i to, żejakkolwiek „dziki” może nie być bardziej rozumny od nas samych, jest on jednak stworzeniem
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
36
jeden z pierwszych etnografów, antropologów i zarazem językoznawców
terenowych, prowadzących badania ściśle związane z językoznawstwem
antropologicznym, proponował badać kulturę i język. Otóż zalecał on: „badaj
kulturę [w tym i zachowania językowe] swej grupy rasowej jako instrumentalną
reakcję na potrzeby organizmu ludzkiego w obrębie danego środowiska. Nie
zapominaj, iż twoja kultura nie istnieje w izolacji przestrzennej, lecz podlega
wpływowi otaczających ją ludów. Nie jest też ona niezależna od czynnika czasu:
jest wytworem swych dziejów i jeśli bieg owych dziejów można ustalić
empirycznie i naukowo, a nie za pomocą przypadkowych domysłów, ich badaniejest zasadniczą częścią pracy terenowej”89. Bardzo ważnym czynnikiem zmiany
kulturowej i językowej jest kontakt między społecznościami mownymi, co
dostrzegał Malinowski, bowiem potencjalnie każdy kontakt może też być
niebezpieczny i prowadzić może do zmiany kultury – tej instrumentalnej rzeczywistości
– która jest „aparatem umożliwiającym zaspokajanie podstawowych potrzeb, czyli
fizyczne przetrwanie, przystosowanie się do środowiska i zachowanie ciągłości w
sensie biologicznym”90. Niemniej, wedle Malinowskiego, kultura nie mogłaby
istnieć bez umiejętności technicznych człowieka, oraz, przede wszystkim, bez
kwintesencji rozwoju człowieka – bez języka, który Malinowski niekiedy opisuje w
bardzo interesujący, wręcz współczesny nam, dyskursywny sposób widzenia
języka jako instrumentu, za pomocą którego tworzy się kulturowo-określone
instytucje społeczne generujące różne formy władzy 91.
myślącym racjonalnie [podkreślenia – P. C.]. Co więcej, jako człowiek myślący racjonalnieumiejętnie wykorzystuje możliwości dla własnych celów”.
89 Bronisław Malinowski ([1939] 2000: 567).90 Bronisław Malinowski ([1939] 2000: 559).91 „Zarówno jednak umiejętności techniczne, jak i organizacje są oparte na jeszcze jednej ludzkiej
właściwości: na rozwijaniu symboliki, czyli abstrakcyjnych pojęć ucieleśnionych przede wszystkim w języku. Jest to zdolność, która zapewnia człowiekowi specjalne miejsce wśród wszystkichistot, ściśle związana z anatomicznym rozwojem jego mózgu. Język i abstrakcyjna myśl są środkami pozwalającymi tworzyć wiedzę, wierzenia, systemy prawne i struktury plemienne. Dzięki używaniu języka możliwe jest istnienie tradycji i edukacji, możliwa jest
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
37
Francuska antropologia językowa – czas stowarzyszeń
Instytucjonalne początki antropologii językowej we Francji można
chronologicznie podzielić na trzy zasadnicze okresy: (1) od roku 1839 (tj. od roku
założenia Société ethnologique ), do roku 1905 – jest to czas określany mianem
„okresu towarzystw naukowych”, ale był to też czas ostrych spięć między
badaczami i czas schizm naukowych; (2) między rokiem 1905, a 1925 rokiem (w którym założony został na Sorbonie Institut d’ethnologie ) – nazywany też „czasem
rewolucji etnograficznej”, kiedy etnologia odnalazła się na dobre w
uniwersytetach; oraz (3) od roku 1925-go, do drugiej wojny światowej 92.
Można powiedzieć, że we Francji dopiero przy końcu ósmej dekady
osiemnastego wieku termin antropologia uzyskuje swoje jednoznaczne znaczenie
jako nauka zajmująca się historią naturalną człowieka. W latach dwudziestych XX
wieku etnologia trafia na dobre do słownika jako dyscyplina naukowa zajmująca
się cywilizacjami, a etnografia kojarzona jest z opisami ludzi i ich zwyczajów 93.
W 1799 roku powstaje we Francji Société des observateurs de l’homme (działa do
1804 roku), a w 1832 roku powołane zostaje do istnienia Société anthropologique 94.
Niemniej, to dopiero utworzone w 1839 roku przez, pochodzącego z Jamajki i
piszącego po francusku medyka i antropologa, Williama F. Edwardsa (1776–
1842) Société ethnologique stanowi poważny krok w rozwoju nauk socjologicznych,bowiem ono jako pierwsze z zakładanych towarzystw naukowych będzie mogło
ciągłość [podkreślenie – P. C.]. Indywidualne doświadczenie życiowe jest przekształcane w zbiorową wiedzę ludzkości, niekiedy ograniczoną, lecz w innych przypadkach, jak to widzimy w naszej własnej cywilizacji, prowadzącą do niewyobrażalnego ongiś panowania człowieka nadśrodowiskiem” Bronisław Malinowski ([1939] 2000: 559).
92 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 96–110).93 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 97).94 Zob. Jean-Luc Chappey (2002, cyt. za Emmanuelle Sibeud 2008: 98).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
38
zapewnić nieodzowne struktury dla przyszłego rozwoju badań antropologicznych,
etnologicznych i etnograficznych. Towarzystwo to działa bardzo prężnie głównie
nad badaniami ludzkich ras, które uważane są w tym czasie za wyodrębnione i
stałe. Badania towarzystwa prowadzone są do 1842 roku, kiedy umiera inicjator i
główna siła sprawcza towarzystwa – William F. Edwards. Badania powyższe
podjęte są z nową siłą dopiero po roku 1859 przez paryskie Société d’anthropologie ,
założone przez Paula Broca, i ukierunkowane głównie na antropometrię. W tym
samym roku powstaje też Société d’ethographie de Paris , które radykalnie odcina się
od „biologicznego redukcjonizmu” propagowanego rzekomo przez Société d’anthropologie 95 .
Etnografowie tamtego czasu nazywają przedmiot swoich dociekań
„filozofią historii ludzkości”96, i chętnie współpracują z językoznawcami nad
wielkimi cywilizacjami i językami przeszłości, ustępując całkowicie pola
antropologom jeśli chodzi o badania języków mniejszościowych czy ginących,
używanych przez współczesne im społeczności tradycyjne, których nie wahali się
nazywać „dzikimi”97. W 1876 roku Société d’anthropologie ma wielki udział, na bazie
funduszu otrzymanego od władz Paryża, w powstaniu École pratique des hautes
études , które pomimo tego, że nie wystawia dyplomów ukończenia swoich kursów,
staje się bardzo poważnym ośrodkiem upowszechniania wiedzy o antropologii i
praktyk badawczych stosowanych przez antropologów.
Końcowe dekady dziewiętnastego wieku są świadkami poważnego impasu w
jakim znalazły się wzajemne relacje, a w zasadzie niemal ich całkowity brak,między francuską antropologią, etnografią i etnologią. Faktem jest, że „etnografia
filozoficzna znalazła się w ślepym zaułku; antropologia popadła w kryzys z uwagi
na problematyzację koncepcji rasy; natomiast rozwijającym się praktykom
95 Zob. George W. Stocking (1984, cyt. za Emmanuelle Sibeud 2008: 99).96 Zob. Claude Blanckaert (1996, cyt. za Emmanuelle Sibeud 2008: 99).97 Emmanuelle Sibeud (2008: 99).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
39
folklorystycznym i etnograficznym brak było instytucjonalnego czy akademickiego
ulokowania, które wpłynęłoby na ich większe usystematyzowanie”98. Okres
wspomnianej stagnacji kończy się dopiero pod koniec pierwszej dekady
dwudziestego wieku powstaniem w 1908 roku nowego periodyku naukowego pt.
Revue des études ethnographiques et sociologiques , i założeniem kilku specjalistycznych
instytucji naukowych: w 1910 roku powstaje powołany przez Arnolda van
Gennepa i Maurice’a Delafosse’a, Institut ethnographique international de Paris ; w 1911
roku – Institut français d’anthropologie ; w 1913 roku powołano na nowo do życia, po
dziesięciu latach przerwy w działalności, Société d’ethographie ; a w 1914 roku zaczęłofunkcjonować Société des amis du musée d’ethnographie du Trocadéro , skupiające między
innymi takich badaczy jak Émile Durkheim, Marcell Mauss, Paul Rivet, Maurice
Delafosse czy Lucien Lévy-Bruhl, których prace określiły przedmiot badania i
metodologie badawcze etnologii.
Można stwierdzić, że to organizacyjne i administracyjne talenty van
Gennepa i Delafosse’a zaowocowały w 1910 roku utworzeniem wspomnianego
instytutu ( Institut ethnographique international de Paris ), który w ciągu zaledwie
czterech lat miał już niemal tylu samo członków (225), co Société d’anthropologie
(229), ale kluczowym dla rozwoju francuskiej nauki w omawianych dyscyplinach
był fakt podjęcia przez członków Institut ethnographique international de Paris , jak się
wydaje, udanej próby podważenia zastanej idei, głoszącej, że im mniej badacz był
świadomy toczących się debat teoretycznych, tym wiarygodniej dokumentował
społeczność, do której trafiał. To właśnie w tym kręgu osób, badania terenowe poraz pierwszy stały się ośrodkiem centralnym prowadzonych studiów. W 1912 roku
Van Gennep otrzymał katedrę etnografii Uniwersytetu w Neuchâtel, organizując
w 1914 roku „pierwszą międzynarodową konferencję etnologiczną i
98 Emmanuelle Sibeud (2008: 100).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
40
etnograficzną”, w czasie której sugerował zdefiniowanie etnografii jako nauki o
cywilizacjach, bazującej wyłącznie na badaniach terenowych99.
W 1913 roku Marcell Mauss publikuje często komentowany artykuł na
temat „etnografii we Francji i za granicą”, w którym przedstawia siebie jako
jedynego akademika zdolnego do przeprowadzenia odpowiednich zmian
organizacyjnych w etnografii; w tym samym czasie koresponduje z ministerstwem
edukacji, domagając się utworzenia nadrzędnej instytucji, która kontrolować by
mogła rozwój krajowej etnologii, bowiem to właśnie etnologia, a nie etnografia
czy antropologia, ma wedle Maussa stanowić serce i umysł przyszłych badańprowadzonych w tym zakresie. Pamiętać należy, że głównie z uwagi na toczące się
pełne zacietrzewienia spory między badaczami we Francji, w opisywanym okresie
od blisko półwiecza ministerstwo edukacji tego kraju nie utworzyło ani jednego
etatu, którego zakres obowiązków by dotyczył nauczania antropologii czy
etnologii100.
Oprócz wspomnianej administracyjno-organizacyjnej kwestii spornej,
opisywane dyscypliny nauk społecznych doświadczały także podstawowego
problemu metodologicznego, z jakim zmierzyć się musi każda młoda dyscyplina w
czasie początków swojego rozwoju, a problemem tym była kwestia „nie tego jak
interpretować dane, ale tego jak je wytwarzać i charakteryzować”101. Rozwiązanie
tego problemu nastąpiło stosunkowo szybko – w ciągu dwóch dekad stało się
jasnym, że klucz do rozwiązania tej kwestii tkwił w docenieniu i położeniu
większego nacisku na pracę w terenie, jako jednego z najlepszych, choćkosztownych i czasochłonnych metod uzyskiwania oryginalnych danych
językowych i kulturowych z pierwszej ręki. Powyższe znalazło też swój wyraz w
99 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 101).100 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 103).101 Emmanuelle Sibeud (2008: 104).
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
41
instytucjonalizacji etnologii, która od 1925 roku zaczęła funkcjonować jako
pełnoprawna dyscyplina nauczana na Sorbonie.
Od 1925 roku utworzony na paryskiej Sorbonie Insttut d’ethnologie zaczyna kształcić
zawodowych etnologów, wydawać periodyk Travaux et mémoires , i organizować
terenowe wyprawy badawcze, co w sumie pozwala zapisać się temu okresowi
rozwoju etnologii francuskiej złotymi literami w historii kolonializmu
europejskiego, bowiem wspomniane wyprawy terenowe finansowane są przede
wszystkim przez reżimy kolonialne zakotwiczone w Indochinach, na
Madagaskarze czy we Francuskiej Afryce Zachodniej (pamiętać też trzeba, że od1901 roku działają kolonialne placówki badawcze: Ecole française d’Extrême-Orient w
Indochinach oraz L’Académie malgache na Madagaskarze, które dopiero po
kilkunastu latach istnienia rozwijają swoją działalność). Co więcej, w końcu
znaleziono doskonały sposób, żeby pokazać społeczeństwu francuskiemu jak to
nauka powinna być wykorzystana w praktyce. Etnologia i etnografia zostały
wykorzystane propagandowo w celu wskazania w jaki sposób zdobywana wiedza o
społecznościach bardzo odległych i wielce egzotycznych dla przeciętnego
Francuza przyczynia się do utrzymania kolonialnie nadrzędnej roli Francji nad
tymi społecznościami. Innymi słowy, wysokie mniemanie Francuzów o wielkości
swojego kraju i ego narodowe zostają w ten sposób na jakiś czas zaspokojone.
Wprawdzie trzeba zaznaczyć, że tak Émile’a Durkheima, jak i jego krewniaka
Marcellego Maussa można określić jako socjalistów, to nie mieli oni żadnego
wpływu na to, jak urzędnicze struktury państwa nadużywały w swoichpolitycznych celach rozwoju praktyk badawczych i metodologii w etnologii i
etnografii tamtego czasu. Sytuacja po I wojnie światowej jeszcze przyczyniła się
do dalszego rozwoju kolonializmu, bowiem Liga Narodów dzieląc terytoria
kolonialne Niemiec i Imperium Otomańskiego podzieliła je właśnie między
Wielką Brytanię i Francję, paradoksalnie przyczyniając się tylko do politycznego
5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej
42
wzmocnienia tych państw jako potęg kolonialnych102. Taki „imperialno-
kolonialny” stan rzeczy w mniejszym lub większym natężeniu trwał przez kolejne
dwie dekady, czyli w sumie do początków drugiej wojny światowej, której wybuch
i przebieg zmienił wiele politycznych układów sił – jedne wynosząc do góry inne
kompletnie niwecząc. Paradoksalnie, dzięki takiemu, a nie innemu przebiegowi II
wojny światowej wiele z kolonizowanych społeczności afrykańskich mogło
poczuć się lepiej, widząc swojego dotychczasowego kolonizatora pokonanego
militarnie, i wkroczyć na drogę do uzyskania swojej własnej państwowości.
Emmanuelle Sibeud bardzo celnie podkreśla powyższy fakt, pisząc, że„zaangażowanie etnologów w machinę dominacji kolonialnej oznaczyło
decydującą fazę w rozwoju ich dyscypliny. (...) Poddano górnolotną i utopijną ideę
utworzenia [z etnologii] dogłębnie wszechstronnej nauki społecznej, na rzecz
utworzenia z niej jednej z wielu równorzędnych dyscyplin [nauk społecznych].
Etnologia stała się dyscypliną, ponieważ ośmieliła się wyjść z badaniami w teren,
przyjąwszy, że musiało to mieć swoje polityczne konsekwencje”103.
102 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 107–109).103 Emmanuelle Sibeud (2008: 109).