poate sino'i pa'anga malōlō mei he ngaue · mary t. tamale samiuela vao, laumanu mafi investment...

2016/2017

Poate Sino'i Pa'anga Malōlō Mei he Ngaue

Fakamatala Fakata'u

P O A T E S I N O ’ I P A ’ A N G A M A L Ö L Ö M E I H E N G A U E F A K A M A T A L A F A K A T A ’ U 2 0 1 6 / 2 0 1 7

Fakamatala Tefito 'a e Sino'i Pa'anga Malõlõ

Hingoa Poate Sino'i Pa'anga Mãlõlõ Mei he Ngaue

'Aho na'e fokotu'u ai 1 Siulai 1999

Fa'ahinga 'o e Sino'i Pa'anga Sino'i Pa'anga Tatanaki

Feitu'u 'oku fakahoko fatongia ai:

Tu'asila:

Tu'asila Positi 'Ofisi

Retirement Fund Board Building

Fetaulaki'anga 'o e Hala Lelue mo e Hala Mateialona

Nuku'alofa

Kingdom of Tonga.

P.O. Box 96 | Nuku'alofa | Kingdom of Tonga

Telefoni: +676 25433 | Fax: +676 25422 |

Ngaluope: www.rfb.to

Imeili: [email protected]

Kau Talekita 'o e Poate

Honourable Samiuela 'Akilisi Pohiva (Sea)

Honourable Siaosi Sovaleni (Tokoni Sea)

Honourable Tevita Lavemaau

Mr. Sione Folau Lokotui

Mr. Manu 'Aipolo 'Akauola

Mr. Hekisou Fifita

Sekelitali 'o e Poate Mr. Saia Uai Havili

Pule'i mo Tokanga'i (Ngaahi kautaha

Fakapa'anga 'oku 'ikai pangike)

Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga

Atita KPMG, Suva, Fiji

Ngaahi Pangike

Bank South Pacific

ANZ Bank Limited

MBf Bank Limited

Pangike Langa Fakalakalaka 'o Tonga

Fale'i Fakalao TMP Law

Loko

Ko e ‘ilo’anga (logo) 'o e Poate (Heilala Matala Koula) 'oku

ne fakamatala'i 'a e 'ilo'anga mo e monu'ia'anga. 'Oku ne

fakama'opo'opo 'a e visone, ta'umu'a ki he fakatupu 'o e

ngaahi monu'ia, fua fatongia ki he lelei taha, ngaue

fakapotopoto, pule lelei mo e tupulaki 'a e Poate.

http://www.rfb.to/


NGAAHI HOKOHOKO

Kau Memipa ‘o e Poate 3

Kau Ngaue 4

Visone, Misiona Mo e Ngaahi Mata'ikoloa 5

Fakamatala Ngaue 'a e 'Ofisa Pule Fakahoko Ngaue 6

Fakamatala Pa'anga Mo e Lipooti 'a e 'Aotita 22

M A K A M A I L E F A K A P A ’ A N G A 2 0 1 6 / 2 0 1 7

2016 / 2017 2015 / 2016

Kau Memipa 5,139 5,031

Katoa Tu’unga Fakapa’anga Ma’ae Ngaahi Monu’ia

Katoa Pa’anga ‘a e Kau Memipa

Pa’anga Tatanaki

$

$148,345,942

$

$137,019,780

Katoa Pa’anga Tatanaki $14,753,525 $12,863,131

‘Akauni Ta’ekouna’i $497,971 $503,375

Katoa Pa’anga Tupu Mei He ‘Invesimeni

Pa’anga Tupu ‘i he ‘Inivesimeni

Peseti Tupu ma’ae Memipa

$3,731,264

4.0%

$5,565,899

4.50%

Totongi Monu’ia ki he Mãlõlõ mei he Ngaue

Katoa Ngaahi Monu’ia $7,158,628 $6,118,688

Kau Memipa Mãlõlõ mei he Ngaue 218 211


3 | P e e s i

KAU MEMIPA ‘O E POATE SINO’I PA’ANGA


4 | P e e s i

FOKOTU’UTU’U TU’UNGA ‘O E NGAUE’ANGA MOE KAU NGAUE

Michael A. Bloomfield/COO

Fakahoko Ngaue Pa’anga ‘InivesimeniGovernance, Compliance

& Corporate Services

Michael A. Boloomfield

Internal Auditor/ Risk & Compliance Officer (Vacant)

HR Officer/ Retirement Planning Officer (Vacant)

‘Ana Moala

Fund Agents/ Fund Board Secretariat

Property Officer (Vacant)‘Ofa Hui(Study Leave)

Consultants (Outsource)

Legal Services (Outsource)

Security Services (Outsource)

Viliami VakaDriver(Vacant)

Sione V.Polota

Finance Manager (Vacant)

Meliame L.Finau

Liongi Tu’akalau

Finance Officer (Vacant)

COO(Vacant)

Tevita L.Veituna, ‘Iunisi Liu

Waller Fifita, ‘Ofaloto Vaipulu,‘Anitoni Mo’ungaloa, Sione Taufa

Tevita Vao, Uinisieti Heimuli

Fe’ofa’aki Fusikata(Study Leave), Kathylyn Moli

Lisita Maumau, ‘Uinise Fakava

Sovaki Fakatava

Tevita Cower Matoto

ICT Manager (Vacant)

Taniela Koloamatangi

Semisi Langi

ICT Officer (Vacant)

CIO(Vacant)

Kaho ‘Ofa (Study Leave)

Mary T. Tamale

Samiuela Vao, Laumanu Mafi

Investment Officer (Vacant)

Saia Uai Havili

Poate Pule

ICT

Ngaahi Komiti:

1. Komiti ‘Inivesimeni2. Komiti Fa’unga Pule, ‘Aotita, Tu’unga Ta’epau3. Komiti Fili

Komiti Kau ‘Ofisa Ma’olunga

Komiti Kau Taki Ngaue

Key

Vacant 7

Filled 29

‘Otu ‘i Mui: Mr. Semisi Langi, Mr. Sione Polota, Mr. Taniela Koloamatangi, Mr. 'Anitoni Mo'ungaloa , Mr. Viliami Vaka, Mr.Tevita Vao, Miss. 'Ana

Moala, Miss. Tapukitea Tamale , Mr. Sione Taufa , Mr. Tevita Veituna, Mr. Tevita Kaua Matoto, Mr. Liongi Tu'akalau, Mr. Samiuela Vao

‘Otu ‘i Mu’a: Mrs Uinisieti Heimuli, Mrs. Lisita Maumau, Miss.Uinise Fakava , Miss Sovaki Fakatava, Mrs. ‘Iunisi Liu , Mr. Saia Havili, Mr. Michael

Bloomfield, Mrs. 'Ofaloto Vaipulu, Miss. 'Ana Lino, Miss Laumanu Mafi, Miss. Meliame Finau,


5 | P e e s i

VISONE, MISIONA MO E NGAAHI MATA’IKOLOA

Visone Ko ‘emau visone ke fakaivia ‘a e memipa ke tatanaki ‘ene ngaahi monu’ia mälölö mei he ngaue ke ‘ausia ‘a e

‘aho mälölö mei he ngaue ‘oku fakakoloa.

kO

Misiona Ko ‘emau misiona ke fakaivia ‘a e memipa ke ‘ausia ‘a e tu’unga monu’ia mälölö mei he ngaue ‘oku lelei taha

kiate ia, ‘i hono ngaue ‘aki ‘a e ngaahi founga tokanga’i pau, pule lelei, ‘inivesi fakapotopoto mo maau mo e

tuku atu ‘a e founga ngaue ‘oku lelei ki he kau memipa

Ngaahi Mata’ikoloa Fakahoko Fatongia ‘aki ‘a e leleitaha

Taliui ki hono tokanga’i ‘a e pa’anga ‘a e Memipa

Faitotonu ‘i he Ngaue

Fai tu’utu’uni lelei pea mo fakamatala’i

Ko hotau kakai

Ngaue fakataha

Ilo fo’ou mo e fakalakalaka kimu’a

NGAAHI TEFITO'I OLA FAKAPA'ANGA 'A E SINO'I PA'ANGA KI HE TA'U 'E NIMA KUOHILI, 'O NGATA KI HE 30 SUNE 2017


6 | P e e s i

TALATEU

‘Oku ‘i ai ‘a e faka’apa’apa mo e ‘ongo lotoma’ulalo mo’oni keu lipooti atu ‘a e ola ‘o e fakahoko fatongia ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Mälölö Mei he Ngaue ‘i he ‘osi ‘a e ta’u hono 18 ‘o ‘ene fakahoko fatongia ki he 30 Sune 2017.

Ko e Sino’i Pa’anga Mälölö Mei he Ngaue (Sino’i Pa’anga) ko e koloa mahu’inga ia ‘a e memipa mo hono famili pea

‘oku tukuingata ‘a e Poate Pule mo e kau ngaue hono fakahoko honau fatongia ke fakapapau’i, ‘oku fakahoko ‘a e

me’a kotoa pe ma’ae lelei ‘a e kau memipa. Koe’uhi ko e taumu’a ko ia, na’e tali ai ‘e he Poate ke to’o ‘a e ngaahi

fakamole hono fakalele ‘o e Sino’i Pa’anga mo e totongi malu’i mo’ui ‘a e kau memipa mei totongi tupu mei he

ngaahi fatongia faka-inivesimeni, ke ma’u ‘e he memipa ‘a e monu’ia malolo mei he ngaue ‘oku to e lelei ange. Koe

tu’utu’uni ngaue ki mu’a, ko e ongo fakamole ni na’e to’o ia mei he Akauni Pule ngaue’anga ‘a e memipa, ‘aia ko e

10% mei pule ngaue’anga. Na’e kamata’i ‘i he 1 Siulai foki mo e polokalama noo fo’ou, ke tokoni ki hono

fakalakalaka’i ‘o e ngaahi nofo’anga ‘o e kau memipa (Home Improvement Loans Investment Scheme) ‘aki ‘a e

totongi tupu ‘oku maulalo mo e founga fakahoko ngaue ‘oku lelei ange he ‘atakai fakapisinisi. Ke toe fakalakalaka’i

‘a e fua fatongia ki he memipa pea to e leleiange fakalele ngaue ‘o au pe ke tukuhifo ‘a e ngaahi fakamole, na’e tali

‘e he Poate ke hikihake ‘a e sisitemi ngaue fakakomipiuta ki ha tu’unga ‘oku toe fakaonopooni ange pea e tokoni lahi

ki he ngaahi ngaue he ngaluope mo e longomo’ui ‘ange ‘a e va fengaue’aki mo e kau memipa.

Ko e ‘atakai ‘inivesimeni, lahi ange pa’anga ‘i he ngaahi pangike mo e si’isi’i ange ngaahi faingamalie fakaloto fonua,

‘a e pole lahi ‘oku fehangahangai moe Sino’i Pa’anga, koe’uhi ko e 55% foki ‘o e Sino’i Pa’anga ‘oku kei ‘i he ngaahi

pangike pe. ‘O pole’i ai ‘a e taketi fakainivesimeni mo e palani ke fakalahi ‘o e ngaahi palani faka-inivesimeni. ‘I he

fekumi ki he ngaahi faingamalie faka-inivesimeni mei he fakatau inasi (equity) na’e tali ai ‘e he Tauhi’inasi

(shareholders) ‘a e fokotu’u atu mei he Poate ke fai ha ngaue ke fakatau ‘inasi mei he ngaahi Poate ‘a e Pule’anga.

Na’e to e kamata mo e koloa faka-inivesimeni fo’ou ‘a e Poate ko e noo ki he ngaahi kautaha ‘a e Pule’anga ke

tokoni ki he ngaahi pole ‘oku fehangahangai mo e Sino’i Pa’anga, ka ‘i he taimi tatau ‘oku siofi ma’u pe ‘a e maketi

feliuliu’aki ‘o tu’apule’anga ki ha faingamalie inivesimeni ai ‘oku hoa mo e palani fakainivesimeni ‘a e Poate.

Neongo ‘a e ngaahi pole ni mo e tu’utu’uni ngaue fo’ou ke to’o fakamole mei he totongi tupu, na’e tali he Poate ‘a e 4.0% ke tufotufa atu ki he kau memipa ‘i he ‘aho 1 Siulai 2017, ‘aia ‘oku hokohoko aipe hono ‘ausia ‘o e taketi inivesimeni neongo fu’u hiki lahi ‘a e tu’unga hikihiki koloa mei he -0.60% he tau kuo ‘osi ki he 7.2% ‘i he tau ni, koe’uhi ko e ngaahi tukuhau fo’ou ki he koloa ‘ikai mo’ui lelei mo e tapaka pehe foki ki he totongi lolo ‘oku ma’olungaage he tau kuo ‘osi.

Ko e tu’unga faka-pa’anga ‘i he ‘aho 30 Sune 2017 na’e fe’unga mo e $148.34 miliona, mo e tupu faka-avalisi 9%.

Ko e makatu’unga ‘eni mei hokohoko ‘a e hikihiki ‘a e Kau memipa (2.32%), pa’anga tatanaki (14.23%) mo e totongi

tupu (7.47%).

Ko e ta’u ka hokomai

Oku kei tu’uma’u pe ‘emau taumu’a fika ‘uluaki ki he ta’u ka hokomai ‘i he hokohoko atu hono ngaue’i ke a’usia ‘a e

ngaahi taumu’a faka-‘inivesimeni, mo e taumu’a ke fakalakalaka’i ‘a e ngaahi monu’ia ma’a kau memipa. ‘E

hokohoko atu ‘a e fatu, vakai’i ‘o e ngaahi tu’utu’uni ngaue, founga ngaue mo e palani ngaue ke malu’i mo fakatupu

‘a e ngaahi monu’ia malolo mei he ngaue ‘a e kau memipa ke ‘ausia taimi mälölö mei he ngaue ‘oku fakakoloa.


7 | P e e s i

TO’OTO’O KONGA LALAHI ‘O E NGAAHI OLA ‘O E FAKAHOKO NGAUE

Ko e fakahoko ‘a e ngäue 'a e Sino’i Pa’anga na'e fakahoko ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘a ia ‘oku hä ‘i he Lao ki he Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngäue 1998; Lao ki he Poate Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngäue 1998; mo e Ngaahi Tu’utu’uni (Pule’i) ‘o e Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngäue 1999.

FAKAHOKO NGAUE MO E PA’ANGA

Ngaahi Taumu’a ‘o e Sino’i Pa’anga

Koe ngaahi tefito’i fatongia ‘o e Sino’i Pa’anga ko e:

1. Tanaki mo hono lekooti ‘o e ngaahi pa’anga

tatanaki/fakamatala ‘a e memipa;

2. Fakakakato ‘a e ngaue ki he ngaahi monu’ia ‘a

e memipa ‘o fakatatau ki he ngaahi tu'utu'uni 'a

e Lao Sino’i Pa’anga Mälölö mei he Ngaue,

Ngaahi Tu’utu’uni Fakalao pea moe Ngaahi

Tu’utu’uni Fakangaue; pea

3. ‘Inivesi ‘a e ngaahi pa’anga hulu kotoa pe ‘a e

Sino’i Pa’anga.

Ko e lipooti ‘a e Fakahoko Ngaue mo e Pa’anga ‘oku

fakatefito ‘i he ongo 'uluaki tefito’i fatongia.

Ola Fakapa’anga

‘I he lolotonga ‘o e ta’u fakapa’anga na’e lekooti ‘e he

Sino’i Pa’anga ha pa’anga tupu ‘e $3.73 miliona, ko e

holo ‘aki ia ‘a e peseti e 9.49 mei he $4.12 miliona ‘i he

ta’u kuohili.

Ko e katoa ‘a e Pa’anga ‘a e Kau Memipa na’e $148.34

miliona ‘o fakafehoanaki ia moe $137.01 miliona ‘i he

2016 (hiki ‘aki ‘a e 8.5%).

Ngaahi Monu’ia ‘o e Kau Memipa

Na’e tupu ‘aki ‘a e 9.8% ‘a e ngaahi monu’ia ‘a e kau

memipa ‘i he 30 Sune 2017 ‘a ia na’e fe’unga mo e

pa’anga ‘e $145.5 miliona fakafehoanaki ia mo e

pa’anga ‘e $132.5 miliona ‘i he ta’u 2016.

Tu’unga ‘o e Kau Memipa

‘I he ta’u ni, koe memipa fo’ou ‘e 342 na’e hu mai ‘o ‘alu

hake ai ‘a e fakakatoa ‘o e kau memipa ‘a e Sino’i

Pa’anga ki he 5,139 ‘i he 30 Sune 2017. Ko e hiki’aki

eni ‘a e 2.13% ‘o fakafehoanaki ki he ta’u kuohili. ‘Oku

kau ‘i he tokolahi ko eni ‘a e kau memipa ne nau

malolo fakataimi mei he ngaue pea ‘ikai ma’u ha’anau

vahe. Na’e fe’unga mo e toko 1,123 ‘a e kau memipa

kuo nau ‘osi malolo mei he ngaue ka ‘oku kei tauhi

‘enau pa’anga malolo mei he ngaue ‘e he Sino’i

Pa’anga kae ‘oleva kuo nau a’u ki he ta’u mälölö mei he

ngaue fakalao pe te nau ma’u ‘i he founga tukuatu

kimu’a (Memipa Tauhi).

Ko e kau memipa ‘o e Sino’i Pa’anga ‘i he 30 Sune

2017 ‘oku faka‘avalisi honau ta’u ki he ta’u 38, pea koe

46% ‘o e kau memipa ko e kakai fefine pea 54% koe

kakai tangata.

Vahevahe ‘o e Kau Memipa

Sune 2013

Sune 2014

Sune 2015

Sune 2016

Sune 2017

Fefine 45% 46% 46% 47% 46%

Tangata 55% 54% 54% 53% 54% -

20

40

60

80

100

120

140

160

Mili

on

a

Katoa Pa'anga kau memipa

Katoa

Pa'anga kau memipa

-

20.00

40.00

60.00

80.00

100.00

120.00

140.00

160.00

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

$TO

P

Mili

on

a

Ta'ufakapa'anga

Katoa Ngaahi Monu'ia 'a e Kau Memipa 'I he 30 Sune


8 | P e e s i

Kau Memipa ‘a e Sino’i Pa’anga

Sune 2013

Sune 2014

Sune 2015

Sune 2016

Sune 2017

Lolotongangaue

3,870 4,629 4,864 5,031 5,139

Memipa Tauhi

985 1,023 1,033 1,088 1,123

Kau Memipa 'i he Ngaahi Vahefonua 'i he 'aho 30 Sune 2017

Fakamole ki hono Pule’i 'o e Sino'i Pa'anga

Kuo a’usia ‘e he Sino’i Pa’anga Malölö ‘a e peseti ‘e

1.06% ‘i he me’afua pule’i 'o e fakamole (MER)

fakafehoanaki ki he peseti ‘e 1.10% ‘i he ta’u kuo ‘osi. ‘I

he taimi tatau ‘oku hokohoko atu aipe hono fakahoko ‘a

e ngaahi founga e leva’i’aki ‘a e ngaahi fakamole mo

hono ngäue lelei ‘aki ‘a e ngaahi naunau ‘o malava ke

tokoni ki he Sino’i Pa’anga ke matauhi’aki ‘a ‘ene

fakamole ke ‘i lalo ‘i he 1.8% ‘o e fakakatoa ‘o e

pa’anga neongo ‘a e hokohoko atu ‘a e fekuki mo e

hikihiki koloa, fakahoko fatongia ma’ae kau memipa mo

e fakalakalaka ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e kaungäue.

Ko hono fakakatoa e fakamole ki he fakalele mo pule’i

‘o e kau memipa na’e fe’unga mo e $1,508,776 ‘i he

‘aho 30 ‘o Sune 2017 fakafehoanaki ia mo e $1,446,329

‘i he 2016, ko e hiki hake eni ‘aki ‘a e peseti ‘e 4.32%

makatu’unga hiki hake ‘a e ngaahi fakamole ki he kau

ngaue, ‘uhila mo e utiliti mo e holo mahu’inga fakata’u.

Fakamole ki hono Pule'i 'o e Poate Pule

Ko e katoa ‘o e ngaahi fakamole ‘a e Poate Sino’i

Pa’anga (Poate Pule) ki he 2016/2017 ko e $179,402 ‘o

fakafehoanaki ia ki he $234,005 ‘i he 2016, ko e holo

‘aki ‘a e 23% tupu mei he ngaahi fakamole ne hoko tu’o

taha pe ta’u kuo ‘osi koe 'uhi koe ngaahi tu’utu’uni ‘a e

Poate mo e ngaahi fatongia fakavaha’a pule’anga

hange koe; ngaahi fakamole ki he fili ‘o e Kau

Fakafofonga Memipa (fakata'u 4), huufi ‘o e RFB

Building mo e ngaahi fakamole ‘i hono fakahoko ‘o e

talitali ‘a e fakataha hono 9 ‘a e kau Pule ‘o e Sino'i

Pa'anga ‘o e Pasifiki. Ko e ngaahi fakamole ‘a e Poate

'oku to'o ia mei he ‘Akauni Talifaki Fakalukufua.

Ko e ngaahi fakamole tefito ‘a e Poate ko e vahenga,

ngaahi monu’ia mo e hokohoko atu ‘a e ngaahi

fakalakalaka fakapalofesinale. Na’e fakahoko hono

vakai'i 'o e ngaahi monu’ia ‘o e Poate Pule ‘i Me 2016

‘e he Ma’u Mafai Ki he Vahenga (RA).

Fakamole ki he Malu’i Mo'ui 'o e Kau Memipa

Ko e katoa fakamole ki he pa’anga malu’i mo'ui ko e $416,713 ‘i he 30 Sune 2017 ‘o fakafehoanaki ia mo e $365,979 ‘i he 2016, ko e hiki ‘aki ia ‘a e 13.8%, tupu mei hiki hake ‘i he tokolahi ‘o e kau memipa mo e

vahenga ‘o e kau memipa.

Ko e ngaahi fiema’u ‘a e tu’utu’uni ‘a e Sino’i Pa’anga

ke malu’i mo’ui ‘a e kau memipa. Ko e mahu’inga ‘o e

malu’i ‘oku tatau ia ki he vahenga ‘a e kau memipa ‘i

Siulai pe ko e kimu’a ‘i he pekia ‘o e kau memipa. Ko e

kau memipa kotoa pe ‘oku malu’i kinautolu ‘i founga

malu’i faka-kulupu pea tokanga’i pe ‘i loto ‘e he Poate

talu mei 1 Siulai 2005 ke fakasi’isi’i ‘a e ngaahi

fakamole ki he kau memipa pea mo fakalelei’i ‘a e

founga ki hono ma'u 'a e monu'ia malu'i. Ko e lahi ‘o e

fakamole pa’anga malu’i ko e $4.37 ki he $1,000 kotoa

pe ‘i he vahenga ‘o e kau memipa.

Ko e mahu’inga ‘o e malu’i 'oku fakangofua pea tukuhifo

‘e he Poate ki he Pule ke teuteu’i pea totongi atu ‘a

mahu’inga ‘o e malu’i ‘o kapau e pekia ha memipa

lolotonga ‘oku kei ngaue ke tokoni ki he ngaahi

fakamole ‘o e me’afaka’eiki ‘o ka fiema’u ‘e he tokotaha

totonu ke totongi kiai ‘i hano fakapapau’i mei he

ngaue’anga mo e Potungaue Mo’ui.

Pa’anga Tatanaki

Koe katoa ‘o e pa’anga tatanaki na’e lekooti lolotonga ‘a

e ta’u ngaue na’e fe’unga mo e $14.7 miliona ‘a ia ‘oku

faka‘avalisi ki he $1.22 miliona he mahina. Ko e hiki ‘aki

eni e peseti ‘e 13.95% mei he pa’anga tatanaki ‘e $12.9

miliona ‘o e ta’u kuo ‘osi tupu mei he tokolahi ange 'a e

kau memipa fakataha mo honau vahenga.

‘Oku fe’unga mo e toko 1,484 ‘a e kau memipa kuo nau

fili ke toe fakalahi mai ‘enau pa’anga tatanaki mei he

peseti pau ‘e 15% (10% 'a e pule ngaue'anga pea 5% 'a

e memipa) ‘o e vahenga ‘a e kau memipa ‘i Siulai.

Ko e katoa ‘o e pa’anga tatanaki mei he ‘Akauni

Ta’ekouna’i ne humai lolotonga e ta’u na’e fe’unga mo e

$497,971 fakafehoanaki mo e pa’anga ‘e $503,375 ‘i he

ta’u kuohili.

Vahefonua Memipa

Lolotonga

Memipa

Tauhi

Katoa 'oe

Kau

Memipa

Niuafo'ou 39 5 44

Niuatoputapu 44 6 50

'Eua 134 27 161

Ha'apai 197 38 235

Vava’u 375 52 427

Tongatapu 4,350 995 5,345

Katoa 5,139 1,123 6,262


9 | P e e s i

Na’e ‘ikai ke ‘i ai ha Pa’anga Tatanaki Te’eki Ma’u ‘i he

‘aho faka’osi.

Ngaahi Totongi Monu’ia ki he Malolo Mei he

Ngaue

Ko e fakakatoa ‘o e ngaahi totongi ki he monu’ia mälölö mei he ngaue lolotonga ‘a e ta’u ‘o kau ai mo e ngaahi totongi fakakongokonga na’e $7.16 miliona ‘o fakafehoanaki ia mo e $6.12 miliona ‘i he ta’u kuohili, hiki'aki 17%.

Ngaahi Monu'ia A'usia Ta'u Mälölö Fakalao

‘Oku malava ke fili ‘a e memipa ke totongi

faka’angataha pe totongi fakakongokonga ‘a ‘enau

ngaahi monu’ia ki he malölö mei he ngaue, ‘akinautolu

kuo nau malölö mei he ngaue pea a’usia mo honau ta’u

malölö fakalao ‘a ia ko e ta’u 50 – 60. Na’e tali ‘a e kau

memipa ‘e toko 56 ‘i he tau ni, koe toko 47 ai ne nau fili

ke totongi faka’angataha ‘enau ngaahi monu’ia ki he

malölö mei he ngaue pea ko e kau memipa ‘e toko 9

na’a nau fili ke totongi fakakongokonga pe. Kuo ‘osi

totongi atu ‘a e ngaahi monu’ia ki he malölö mei he

ngaue ‘o fe’unga mo e $3.12 miliona he ta’u ngaue

lolotonga fakafehoanaki ki he $2.92 miliona ‘o e ta’u

kuohili.

Ngaahi Monu’ia Totongi Fakakongokonga

‘Oku kei hokohoko atu hono tauhi ‘e he Sino’i Pa’anga

‘a e $1,036,960 ki he toko 33 ne nau fili ke kei tauhi ‘e

he Sino’i Pa’anga ‘enau ngaahi monu’ia ki he malolo

mei he ngaue ‘o toki totongi fakakongokonga fakatatau

ki he’enau ngaahi fiema’u. Na’e totongi atu ‘e he Sino’i

Pa’anga ‘a e $551,356 ‘i he lolotonga ‘a e ta’u kia

kinautolu ne nau fili ki he totongi fakakongokonga ‘o

fakafehoanaki ia mo e $306,142 ‘i he ta’u kuohili.

Ngaahi Monu’ia ki he Pekia

‘Oku malava ke fai ‘e he memipa ha tohi fakahingoa ‘o

ha taha ke ne ma’u ‘a e monu’ia ki he pekia ‘o ka pekia

hili hono fakakakato ‘a e ngaahi ngaue ‘a e Sino’i

Pa’anga. Kapau ‘e ‘ikai ke ‘i ai ha tohi fakahingoa pea ‘e

kei ngaue’aki pe tu'utu'uni tu'uma'u, ‘a ia 'e totongi ‘e he

Poate ‘a monu’ia pekia ki he:

a. Mali ‘i he taimi ‘ene pekia; pe e. ‘O kapau ‘oku ‘ikai ha mali he taimi ‘o ‘ene pekia

pea ‘e vahevahe tatau ia ki he fanau mali; pe

f. ‘O kapau ‘oku ‘ikai ha fanau mali pea ‘e ‘alu leva ki he tokotaha ‘oku totonu fakalao ke ne fakafofonga’i e memipa.

Na’e totongi atu ‘a e $1,138,148 ko e ngaahi monu’ia ki

he pekia ‘i he lolotonga ‘a e ta’u ‘o fakahoa moe

$731,733 he ta’u kuohili. Na’e totongi atu ‘e he Sino’i

Pa’anga Malu’i ‘a e $544,602 ki he kainga 'o e memipa

‘e toko 25 he lolotonga ‘o e ta’u ‘o fakafehoanaki ia ki

he $363,041 (memipa ‘e 21) ‘o e ta’u kuohili.

Sino’i Pa’anga Malu’i Mo’ui ‘Oku tauhi ‘e he Sino’i Pa’anga ha pa’anga hulu e

$449,063 mei he polokalama malu’i mo’ui ‘i he ‘osi eni e

ta’u e hongofulu ma ua ‘a hono fakalele e Sino’i

Pa’anga Malu’i Mo’ui pea ‘ikai ke ‘i ai ha malu’i mo’ui

‘oku totonu ke totongi ka ‘oku te’eki ke totongi ‘i he ‘osi

‘a e ta’u fakapa’anga. Ko e holo hifo ‘aki ‘e 22.17% mei

he $576,953 ‘o e ta’u kuohili. Kuo a’usia ‘e he Sino’i

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

$-

$5.00

$10.00

$15.00

$20.00

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016

Toka

lah

i 'o

e K

au M

emip

a

Pa'

anga

Tat

anak

i M

ilio

na

Pa'anga Tatanaki mo e Tokolahi 'o e Kau Memipa 'i he aho 30 'o Sune

Pa'anga Tatanaki Tokolahi Kau Memipa

54%

20%

26%

Ngaahi totongi Monu'ia ki he Malolo mei he Ngaue

Malolo mei he Ngaue Kuo A'usia Ta'u Malolo Fakalao

Ngaahi Monu'ia ki he Pekia

Ngaahi Monu'ia Totongi Fakakongokonga


10 | P e e s i

Pa’anga Malu’i Mo’ui ‘a e 130.7% ‘a hono totongi atu ‘o

e monu’ia ‘o e kau memipa kuo pekia he ta’u ni ‘o

fakafehoanaki ki he 99.2% ‘o e ta’u kuohili.

Tohi Fakahingoa ‘o ha Taha ke ne Ma’u ‘a e Monu’ia ki he Pekia

Na’e ‘i ai ha tohi fakahingoa ‘e toko 7 ‘o ha taha ke ne

ma’u ‘a e monu’ia ki ha pekia lolotonga e ta’u. Ko e toko

68 fakakatoa ‘a e kau memipa ‘i he lolotonga ni ‘oku ‘i ai

‘enau tohi fakahingoa ‘o ha taha ke ne ma’u ‘a e

monu’ia ki he pekia ‘i he Sino’i Pa’anga.

Ta’emalava ‘Aupito Ke Toe Ngaue

‘I he ta’u hokohoko 'eni 'e nima (5), ‘oku te’eki ai ke

ma’u ‘e he Sino’i Pa’anga ha memipa kuo tohi kole mai

makatu’unga ‘i he ta’emalava ‘aupito ke toe ngaue.

Ngaahi Monu'ia Tuku Atu Kimu’a

Ko e totongi ‘o e ngaahi monu’ia ki he malölö mei he

ngaue kimu’a ‘i he ta’u malölö fakalao ‘oku kau ai ‘a e

malölö mei he ngaue makatu’unga ‘i he tamate’i hono

lakanga, ‘uhinga fakafaito’o, fetongi ‘o e Pule

Ngaue’anga pe ko e faingata’a’ia fakapa’anga. Kuo tali

‘e he Poate ‘a e ngaahi makatu’unga ko eni ke kau he

faingata’a’ia fakapa’anga ‘a ia ko e hiki atu ki ha fonua

muli (Makatu’unga Fika 1), ’uhinga fakafaito'o kia

kinautolu kuo ‘osi malölö mei he ngaue (Makatu’unga

Fika 2), a’usia e ta’u malölö pea fakatokanga ‘a e

pangike ki he mokisi fale (Makatu’unga Fika 3),

‘akinautolu kuo malölö mei he Ngaue faka-Pule’anga ka

‘oku nau faingata’a’ia fakapa’anga (Makatu’unga Fika 4)

mo kinautolu na'e nofo he ngaue pea fakatokanga 'a e

pangike ki he mokisi fale (Makatu'unga 5).

Na’e fe’unga fakakatoa ‘a e pa’anga kuo totongi atu he

ta’u ngaue ko eni mo e $1.54 miliona fakafehoanaki ia

mo e $2.13 miliona na’e totongi atu ‘i he faka’osinga e

ta’u kuohili. Ko e holo 'aki ia 'a e 28% mei he ta'u

kuohili.

Ngata ‘a e Ngaue ‘i he ‘Uhinga Fakafaito’o

Ko e memipa kuo ngata ‘ene ngaue ‘i he ‘uhinga

fakafaito’o ‘e malava ke kole ke ma'u ‘ene ngaahi

monu’ia ‘i hano fakapapau’i mei he ngaue’anga; ko e

kau memipa ‘e 11 na’e totongi atu kiai ‘a e $347,695,

fakahoa ki he $460,534 (kau memipa 'e 14) he

faka’osinga e ta’u kuohili.

Hiki Pule Ngaue’anga Fo'ou

Ko e memipa kuo ngata ‘ene ngaue pea hiki ‘o ngaue ‘i

ha ngaue’anga kehe ‘oku ‘i ai ha Sino’i Pa’anga kuo tali

fakalao, ‘e malava ke ne kole ke hiki ‘ene ngaahi

monu’ia mei he Poate ki he Sino’i Pa’anga ‘o ‘ene

ngaue’anga fo’ou, pea ko e $80,722 na’e totongi atu ki

he memipa e 3 na’e tuku atu kimu’a ‘i he makatu'unga

ko eni, fakahoa ki he $63,194 (memipa 'e 1) he

faka’osinga e ta’u kuohili.

Faingata’a’ia Fakapa’anga:

Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 1: Hiki Atu Ki Muli

Ko e kau memipa kuo ngata ‘enau ngaue pea kuo nau

mavahe mei Tonga ni ‘o nofo fonua ‘i ha fonua muli ‘e

malava kenau ma'u ‘enau ngaahi monu’ia pea koe

$863,858 na’e totongi atu ki he kau memipa e toko 49

ne nau ma'u he makatu'unga ko eni, fakahoa ki he

$722,044 (kau memipa 'e 48) he faka’osinga e ta’u

kuohili.

Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 2: ‘Uhinga Fakafaito’o

Ko e kau memipa kuo ngata ‘enau ngaue pea tofanga

he faingata'a fakasino pea sivi mo fakapapau’i ‘e he

Talekita Mo’ui ko e memipa koia ‘oku faingata’a ia

fakasino ‘e malava ke nau ma'u ‘enau ngaahi monu’ia;

koe kau memipa e 7 na’e totongi atu ki he

mahu’inga fakakatoa ‘e $131,673, fakahoa ki he $67,376 (kau memipa 'e 10) he faka’osinga e ta’u kuohili.

Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 4: Ngata e Ngaue pea Fu’u Faingata’aia Fakapa’anga.

Ko e kau memipa kuo ngata 'enau ngaue pea fu’u

faingata’a ’ia fakapa’anga tenau lava ‘o ma'u ha konga

‘o ‘enau ngaahi monu’ia ‘i he makatu'unga ‘e ua: ako

moe tokoni ki he ta’ema’u ngaue. Ko e ngaahi tokoni

‘eni kuo tali ‘e he Poate ‘oku fe’unga ke fakahoko;

Tokoni ki he ako. Ko hono totongi ‘o e ako ‘a e

memipa/ fanau ‘a e memipa/ mali ‘o e memipa

pea ke fakapapau’i mai mei he ngaahi Ako’anga.

Ko e ngaahi tokoni fakaako kotoape ‘e totongi ia

ki he ngaahi ako’anga; pe

Tokoni ki he ta’ema’u ngaue. Fakahoko hono

tokoni’i e memipa ‘i hono ngaahi mo’ua ( ko e

lahi taha koe $2,000 ki he fo’i tohi kole 'e taha)

lolotonga ‘oku ne kumi ha’ane ngaue.

Ko e mahu’inga lahi taha ko e fakataha’i ‘o e fakakatoa ‘o e pa’anga tatanaki mei he kau memipa moe pa’anga tatanaki ta’ekouna’i pea to’o mei ai e totongi ‘o e tohi kole.

Ko e kau memipa e 35 ne fakakakato ‘enau ngaahi kole

ki he mahu’inga fakakatoa koe $45,996, fakahoa ki he


11 | P e e s i

$52,790 (kau memipa 'e 35) he faka'osinga e ta'u

kuohili.

Faingata’a’ia Fakapa’anga Makatu’unga Fika 3 mo e 5

Na’e ma’u ‘e he Sino’i Pa’anga ha kole 'e ua (2)

fekau’aki mo e makatu’unga 3 moe 5 ‘i he ta'u

fakapa'anga lolotonga. Ko e kole uluaki,kei ngaue ka

(Makatu'unga 3) ko ha Memipa, kuo ne 'ausia hono ta'u

penisoni, neonmgo oku ne kei ngaue pe, ka oku ne

faingata'ia he ta fakafoki 'ene No 'Api Nofo'anga. Koe

kole hono ua (Makatu'unga 5) ko ha Memipa kuo

malolo mei he ngaue, pea kuo ne faingata'a'ia ke ta

fakafoki 'e ne No 'Api Nofo'anga. Na'e totongi ai 'ae

$10,000 ki he kole 'uluaki pea koe $16,000 ki he kole

hono ua.

Polokalama ‘Inivesimeni 'o e Ngaahi No Iiki (SLIS) Ko e ngaahi tohi kole no fakakatoa ‘e 8,529 ne lava ‘o fakahoko lolotonga ‘a e ta’u, ko e hiki’aki ‘eni ‘a e 4.7% mei he ta’u kuohili. Ko e lahi ‘o e kaumai ‘a e kau memipa ki he polokalama no iiki ko e 75% (ko e kau memipa ‘e 3,843 ‘oku lolotonga ‘i ai ‘enau no) ‘i he 30 Sune 2017.

Polokalama No Fakalelei Apinofo'anga (HILIS)

Na'e kamata 'a e Polokalama No Fakalelei

'Apinofo'anga he 'aho 1 Siulai 2016. Na'e fakahu mai ai

ha kole no fakakatoa 'e 39, pea na'e tali 'o tufaki he

lolotonga 'a e ta'u fakapa'anga. Ko e kau Memipa kuo

kau mai ki he Polokalama No Fakalelei 'Apinofo'anga

'o fakahoa ki he Kau Memipa Ngaue Lolotonga, oku 'i

he peseti 'e 0.8%, 'a ia koe toko 37 oku 'i ai 'enau

palanisi he 'aho 30 Sune 2017.

Ngaahi Fatongia mo Tokangaekina e Kau Memipa

Ko e tefito ‘oku fakamamafa ki ai e tokangaekina ‘o e

kau memipa ko e fatongia mahu’inga ke nau fakahaofi

ha pa’anga ki he kaha’u. ‘Oku toutou fakamanatua ‘a e

kau memipa ki he fatongia ‘o Sino’i Pa’anga ‘a ia ko

hono ‘inivesi ‘enau pa’anga ki he ‘aho te nau malölö ai

mei he ngaue. ‘Oku hokohoko atu aipe ‘a e ngaahi

polokalama ‘i he televisone mo e letio, ngaahi

polokalama ki he kau hu fo’ou ki he ngaue faka-

pule’anga pea mo e ngaahi semina ‘i he tokangaekina e

kau memipa.

‘I Sanuali 2016 ne kau ai ‘a e Sino’i Pa’anga ki he mitia

fakasosiale ko e Facebook. Ko e toko 1,076 ne nau

ngaue’aki mo hu ki he peesi Facebook ‘a e Sino’i

Pa’anga ('i he 30 Sune 2017), ‘oku malava ‘e he Sino’i

Pa’anga ke tuku ki he kau memipa ha ngaahi

fakamatala taimi totonu ki ha liliu ‘i he founga ngaue,

ngaahi ngaue ‘a e Sino’i Pa’anga mo ha ngaahi me’a ki

hono tokangaekina ‘o e ngaahi monu’ia ‘a e Sino’i

Pa’anga ki he malolo mei he ngaue.

‘Oku toe ngaue’aki foki ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e ngaahi

fakahoko fatongia ‘o kau ai ‘a e peesi fekainga’aki

fakakomipiuta fakamamani lahi (www.rfb.to) ke

fetu’utaki ai mo e kau memipa kuo nau malölö mei he

ngaue ke fakapapau’i ‘oku nau ‘inasi tatau pe he ngaahi

‘isiu fekau’aki mo e Sino’i Pa’anga. ‘Oku ma’u atu foki

mo e ngaahi foomu mo e fakamatala fakata’u ‘i he peesi

fekainga’aki fakakomipiuta fakamamani lahi

(www.rfb.to) ‘a e Sino’i Pa’anga.

‘Oku hoko ‘a e ngaahi ‘Ofisi Fakafofonga Pule’anga ‘i he ongo Niua mo ‘Eua mo e ‘Ofisi Kovana ‘i Ha’apai he tokoni matu’aki mahu’inga ki he Sino’i Pa’anga ‘i hono tokangaekina e kau memipa ‘i he ngaahi ‘otu motu.

Ngaahi Faka'eke'eke mo e Sevesi

Ko faka'eke'eke felave'i mo e lahi 'o e ngaahi monu'ia 'a

e Memipa mo e tu'unga 'oku 'iai 'enau ngaahi palanisi

no, 'i he polokalama No Iiki 'a e ongo sevesi 'oku lahi

hono ngaue'aki he Kau Memipa. 'Oku tokolahi pe mo e

Kau Memipa 'oku nau fiema'u 'a e tohi mei he Sino'i

Pa'anga ke poupou ki he'enau ngaahi kole ngofua folau

ki tu'apule'anga, pea 'oku fakahoko lelei pe mo e sevesi

ko ia.

Fakamatala Ki he Ngaahi Monu'ia 'A e Memipa,

1 Siulai 2016 mo Hono Tufotufa atu 'o e Ngaahi

Fakamatala

'Oku fekau'i 'a e Sino'i Pa'anga ke tufotufa atu 'a e

ngaahi fakamatala ki he ngaahi monu'ia 'a e Kau

Memipa tuo taha he ta'u fakapa'anga kotoa pe pea mo

ha taimi 'oku kole ai 'a e memipa ki he fakamatala ni.

'Oku taumu'a 'a e Sino'i Pa'anga ke tufotufa atu 'a e

ngaahi fakamatala ni ke 'au ki he 90% 'o e kau memipa

'i he'ene au ki he 'aho 31 Tisema 'o e ta'u kotoa pe. Ko

e 95% of kau memipa na'a nau ma'u 'enau ngaahi

fakamatala monu'ia 'i he lolotonga 'o e ta'u. Ko e Kau

Memipa na'e 'ikai au ki ai 'a e tufa, na'e kau ai kau

memipa 'oku nau ngaue he otu motu 'o Ha'apai, kau

memipa na'a nau livi mo e kau Memipa Tauhi 'a ia 'oku

23%

5%

58%

9%

1% 3% 1% Malolo ihe Makatu'unga Fakafaito'o

Hiki Pulengaue'anga Fo'ou

1. Hiki Atu Ki Muli

2. Memipa Tauhi, Faingata'a'ia Fakafaito'o

3. Memipa Ngaue, A'usia Ta'u Malolo, Faingata'a'ia ke Ta No 'Api Nofo'anga

4. Memipa Tauhi , Ta'ema'u Ngaue, Faingata'a'ia Fakapa'anga

5. Memipa Tauhi, Faingata'aia ke Ta No 'Api Nofo'anga


12 | P e e s i

'ikai ma'u he Sino'i Pa'anga honau tu'asila, hili 'enau

malolo mei he ngaue. Na'e lava atu foki 'a e 'ofisa 'e

taha ki he ongo Niua 'o tufa atu 'enau ngaahi

fakamatala monu'ia lolotonga 'a e ta'u.

ID 'a e Memipa mo e Fika Memipa

Ko e Tu'utu'uni 'a e Sino'i Pa'anga 'oku ne fiema'u ai ke

mau 'e he Memipa kotoa pe 'a e ID 'a e Sino'i Pa'anga

'oku 'iai hono la'ita fakataha mo 'ene fika memipa, ke

fakapapau'i 'a e tu'unga totonu 'o e Memipa, koe'uhi

koe pelepelengesi 'o e ngaahi fakamatala 'oku tauhi he

Sino'i Pa'anga. Lolotonga ni kuo lava 'o tuku atu 'a e ID

90% 'o e kau memipa, ka 'oku mau taketi ke a'u ki he

95% 'o e kau memipa.

Ngaahi Tu'utu'uni

Ko hono tauhi mo tokanga'i 'o e fatongia fakahoko

ngaue mo e me'a fakapa'anga 'oku pule'i ia 'e he

Ngaahi Lao mo e Tu'utu'uni Pule'i Ngaue Fakapa'anga

2015 mo e Ngaahi Tu'utu'uni Fakahoko Ngaue, 'a ia

'oku ne fakaha'a'i ai 'a e ngaue ke fai mo e fatongia 'o e

kau takingaue ke fatu 'a e ngaue fakapa'anga mo e

fakahoko fatongia 'oku lelei pea muimui ofi foki ki he

Tu'utu'uni Fakatauhitohi Fakamamani Lahi, Ngaahi Lao

mo e Ngaahi Tu'utu'uni.

‘INIVESIMENI Koe taha 'o e tefito'i fatongia 'o e Sino'i Pa'anga ko hono tokanga'i mo 'inivesi e pa'anga tatanaki ki he taimi malolo mei he ngaue 'a e kau memipa. Koe taumu'a fakalukufua faka'inivesimeni 'a e Poate ke toe fakalahi 'a e ngaahi pa'anga tupu 'e ma'u mei he ngaahi 'inivesimeni taimi loloa ange pea mo fakapapau'i 'a e palanisi 'i he ngaahi fakafe'atungia moe totongi tupu. 'Oku feinga ma'u pe 'a e Sino'i Pa'anga ke fakalakalaka 'a e totongi tupu, hili hono hilifaki 'o e ngaahi totongi fakamole laka hake he 1% 'o e hikihiki e totongi koloa ki he ta'u, 'o fakata'u tolu.

Ngaahi Taumu’a ‘Inivesimeni

Ko e taumu’a ‘inivesimeni taimi loloa ‘a e Sino’i

Pa’anga ke fakatupu ha tupu haohaoa ki he kau

memipa; ‘oku fakapapau’i heni ‘a e malu e mahu’inga

totonu e pa’anga tatanaki ‘a e kau memipa mei he

‘enau kei ngaue ki he ‘enau malölö mei he ngaue.

Tepile 1: Peseti Tupu ‘A e Memipa fakahoa ki he

Hikihiki e Totongi Koloa

Fakahinohino: ‘Oku fakafofonga’i ‘e he ngaahi fika ‘i ‘olunga e ngaahi fika peseti (%)

Pa’anga Tupu mei he ‘Inivesimeni mo e Tu’unga ‘o e Pa’anga Tupu

Na’e a’usia e tupu fakata’u ko e $5,443,398 ‘i hono fakahoa ki he $5,710,337 he ta’u kuo ‘osi. Ko e holo'aki 'a e 4.7%. Na’e makatu’unga e holo ko ‘eni mei he holo 'a e pa'anga tupu mei he ngaahi 'Akauni Liliu Tauhi' hili hono totongi mai e $4.4 miliona lolotonga e ta'u. Na'e fakaha 'e he Poate 'a e peseti 4.0% 'a e Pa'anga Tupu 'o kamata mei he 'aho 1 'o Siulai 2017 ke tufotufa ki he

kau memipa koe ola ia e 'inivesimeni 'o e 2016/2017. Koe holo eni mei he peseti 'e 4.5% 'i he ta'u 2016.

Vahevahe ‘o e Ngaahi Koloa

‘I he ngata’anga ‘o e ta’u fakapa’anga Sune 2017 na’e

tupu 8.11% ai mei Sune 2016 e Fakakatoa ‘o e Ngaahi

Vahevahe Koloa, ‘o a’usia ai ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e

mahu’inga fakakatoa ko e $147,276,799.59. 'A ia ‘oku

kau kiai ‘a e $29,387,638.65 ‘i he ngaahi pa’anga

tipositi, $50,683,453.11 he ngaahi tipositi taimipau,

$7,153,348.36 'i he Koloa 'Api, 22,851,000 he ngaahi

ponite ‘a e Pule’anga Tonga, 1,025,999.85 he ngaahi

‘Akauni Liliu Tauhi ‘a e Pule’anga Tonga,

$35,829,505.73 he ngaahi Polokalama ‘Inivesimeni ‘o e

Ngaahi No Iiki pea faka’osi’aki e $350,853.89 he

Ngaahi No Fakalelei ‘Api Nofo’anga. Ko hono fakaikiiki

‘o e vahevahe ‘o e Ngaahi Koloa ‘a e Poate ‘oku ha atu

‘I he tepile 'i lalo.

Tepile 2: Vahevahe ‘o e Ngaahi Koloa 2016/2017

'Oku kei hokohoko atu pe 'a e tolalo 'i he 'elia 'o e

totongi tupu ki he ta'u 2016/2017. Na’e hiki hake ‘a e

fakakatoa ‘o e pa’anga faka-lotofonua ‘aki ‘a e $18

miliona, ka ‘i he taimi tatau oku kei vaivai pe 'a e ngaahi

fiema'u ki he ngaahi kole no. Na'e 'i he $208.85 miliona

Ta'u taha 'osi ki Sune 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Avalisi Fakata'u 3 Peseti Tupu 'a e Memipa 8.0 7.60 6.93 6.47 6.02 5.40 4.83 4.42

Avalisi Fakata'u 3 e hikihiki e totongi koloa 5.6 4.40 3.67 3.33 2.10 1.03 0.58 2.24

Peseti Tupu 'a e Memipa 7.6 6.60 6.60 6.20 5.25 4.75 4.50 4.00

Toenga Tupu Hili e To'o Hikihiki Totongi Koloa +2.0 2.20 3.26 3.13 3.92 4.37 4.25 2.18

$ % $ %

147,276,799.59 100% 136,222,857.97 100%

Pa'anga 'i he Pangike 29,382,638.65 20% 37,519,515.14 28%

Inivesimeni Taimi Pau 50,683,453.11 34% 40,028,183.79 29%

Ponite 'a e Pule'anga Tonga 22,851,000.00 15.5% 19,025,000.00 14%

Akauni Liliu Tauhi 1,025,999.85 1% 5,136,031.52 4%

Ngaahi No Iiki 35,829,505.73 24% 27,513,632.52 20%

Ngaahi No Fakalelei 'Api Nofo'anga 350,853.89 0.2%

Koloa'api 7,153,348.36 4.9% 7,000,495.00 5%

147,276,799.59 100% 136,222,857.97 100%

Sune 2017 Sune 2016

Fakakatoa


13 | P e e s i

'a e pa'anga faka-lotofonua 'o fakafehoanaki ki he

$190.3 miliona 'o e ta'u kuo'osi. Na’e holo ‘aki e $8m ‘a

e fakakatoa ‘o e Pa'anga 'i he Pangike (cash) 'a e

Poate mei he $37.5m ki he $29.4m. Ko e holo koeni ‘a

e Pa’anga ‘i he Pangike (cash) na’e makatu’unga mei

he hiki hake ‘ae Pa’anga na’e Inivesi ‘ihe ngaahi tipositi

taimi pau pea pehee foki ki he Ponite ‘a e Pule’anga

Tonga. 'Oku 'i he tu'unga ma'olunga 'a e Pa'anga ‘i he

Pangike (cash) 'a e Poate Sino'i Pa'anga, ke

fakapa'anga 'aki 'a e ngaahi fatongia fekau'aki moe

malolo 'a e memipa mei he ngaue 'a ia 'oku 'i he $20

miliona. ‘Ikai ke ngata ai, ‘oku hulu fau 'a e pa'anga

fakalotofonua pea ‘oku 'ikai tali 'e he ngaahi pangike ha

toe 'inivesimeni taimi pau fo'ou. 'I he Tepile 2, koe

peseti 54% fakakatoa 'o e vahevahe koloa ko e

Pa'anga 'i he Pangike pea moe Tipositi Taimi Pau, pea

'oku tu'u lavea ngofua ange 'a e hao moe malu 'a e

Sino'i Pa'anga tupu mei he tolalo 'a e peseti tupu mei

he ngaahi Pangike. 'Oku fakaha mai heni 'a e

makatu'unga malohi hono toe vahevahe atu e ngaahi

koloa 'e he Poate ki he Ngaahi No Iiki, Koloa 'Api pea

moe No Fakalelei Fale.

‘Oku kei fehangahangai pe e Sino'i Pa'anga mo e

ngaahi fakafe'atungia koe'uhi koe hahamolofia ke ma'u

ha faingamalie 'inivesimeni lelei he maketi

fakalotofonua pea pehe 'a e tu'u lavea ngofua mo

ta'epau 'a e maketi 'i tu'apule'anga.

'Oku kei tukupa pe 'a e Sino'i Pa'anga ke fa'u ha ngaahi

tu'utu'uni ngaue ke toe leleiange ai 'a e totongi tupu

ma'ae kau memipa, ke hokohoko atu hono vahevahe

atu e vahevahe ngaahi koloa ki ha ngaahi koloa

fakatupu pa'anga ange 'e taha, kau ai e Fakatau-'Inasi

he ngaahi kautaha faka-pule'anga mo e ngaahi No, 'i

ha polokalama fakapotopoto, mapule'i mo fakapalanisi

'i he ta'u fakapa'anga 2017/2018.

‘Inivesimeni Taimipau

Ko e tu’unga ‘o e inivesimeni taimipau ki he faka’osinga ‘o e ‘aho 30 Sune 2017 na’e a’u ki he $50,683,453.11 pe ko e 34% ia ‘o e fakakatoa e ngaahi vahevahe koloa, ‘a ia koe tupu ‘eni mei he 29% he ta’u ki mu’a. ‘Oku fakahu eni ngaue'aki 'a e 'Inivesimeni taimi pau ‘i he Pangike ANZ ‘a e ‘inasi lahi taha ko e 36%, 30% ‘i he Pangike Langa Fakalakalaka ‘o Tonga, 20% 'i he Pangike BSP pea 14% he Pangike MBF. ‘Oku fakaha atu he kalafi ‘i lalo e vahevahe ‘o e ngaahi ‘inivesimeni taimipau, ‘i he faka’osinga ‘o e ta’u ki he ‘aho 30 Sune 2017.

Kalafi 1: Tipositi Taimipau 2016/2017

Na’e a’usia ‘e he ‘inivesimeni taimipau ‘a e Sino’i

Pa’anga ha 4.02% he ‘avalisi ‘o e totongi tupu

fuatautau mo e 1.00 ta’u he ‘avalisi ‘o e taimi kakato

fuatautau ki he faka’osinga ‘o e 30 Sune 2017.

Ponite & Nouti ‘a e Pule’anga

‘I he vahevahe ‘o e ngaahi koloa ‘a e Sino’i Pa’anga, na’e ‘i he $22,851,000 pe ko e 15.5% e ngaahi Ponite ‘a e Pule’anga ‘i he faka’osinga e 30 Sune 2017. ‘Oku ‘inivesi eni ‘i he failesisita koloa pa’anga ‘a e Pule’anga ko e Pangike Pule Fakafonua ‘o Tonga. Na’e a’usia ‘e he ‘inivesimeni ponite & nouti ‘a e Sino’i Pa’anga ha 3.1% he ‘avalisi ‘o e totongi tupu fuatautau mo e 2.67 ta’u he ‘avalisi ‘o e taimi kakato fuatautau ki he faka’osinga ‘o e 30 Sune 2017.

‘Akauni Liliu Tauhi & Ngaahi Tupu Te’eki Ma’u

Na’e ‘i he $1,025,999.85 e ngaahi ‘akauni liliu tauhi mo e ngaahi tupu te’eki ma’u, ‘a ia ko e 1% ia ‘o e vahevahe e fakakatoa e ngaahi koloa. ‘Oku fakafofonga’i e $1,025,99.85 ko ‘eni ‘aki e $719,449.19 ‘i he ngaahi ‘akauni liliu tauhi pea mo e $306,550.66 ‘i he ngaahi totongi tupu te’eki ma’u. 'Oku hilifaki 'e he Poate Sino'i Pa'anga ki Falepa'anga 'a e totongi tupu ko e 6% ki he ta'u 'a ia na'e kamata mei 1 Siulai 1999 'i he toenga palanisi 'o e 'akauni ni. ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u fakapa’anga 2016/2017 na’e totongi mai ai ‘e he Pule’anga ha pa’anga fakakatoa ‘e $4.4 miliona he ngaahi ‘akauni liliu tauhi mo e ngaahi tupu te’eki ma’u.

Makatu'unga 'i he fu'u holo lahi koia 'i he fakakatoa 'o e ngaahi 'akauni liliu moe fiema'u 'e he Pule'anga ke totongi 'osi 'a e 'akauni koeni, 'e holo ai pe moe pa'anga tupu mei he ngaahi 'akauni liliu he ngaahi ta'u ka hoko mai 'o a'u pe ki he kakato hono totongi mai.

36%

20%

14%

30%

Vahevahe

ANZ BSP MBF TDB


14 | P e e s i

Polokalama ‘Inivesimeni ‘o e Ngaahi No Iiki (SLIS)

Na’e ‘i he $35,829,505.73 e ngaahi no iiki, ‘a ia ko e

24% ia ‘o e vahevahe e fakakatoa e ngaahi koloa. Ko e

pa’anga ‘e $23 miliona na’e totongi atu ‘i he ngaahi no

iiki he ta’u fakapa’anga 2016/2017 ‘a ia ‘oku ‘avalisi ki

he $1.92 miliona he mahina.

'Oku hilifaki 'e he Sino'i Pa'anga 'a e totongi tupu ko e

5.5% ki he no 'a e kau memipa (pea totongi 'i loto he

ta'u 'e 4). 'Oku 10.11% fakakatoa 'a e 'avalisi 'o e peseti

tupu ki he ta'u 'e 4.

Polokalama ‘Inivesimeni ‘o e No Fakalelei Fale (HILIS)

Na'e tali ai 'e he Poate Sino'i Pa’anga ‘a e Polokalama

'Inivesimeni 'o e No Fakalelei ‘Api Nofo’anga ko ha

koloa 'inivesimeni fo’ou pea na’e kamata hono fakalele

'i Siulai ‘o e ta’uni. Ko e taumu'a 'o e polokalama ni ke

ma'u ha totongi tupu fe'unga taimi tatau 'oku tokoni'i 'a

e Kau Memipa ke fakalelei mo fakalakalaka honau fale

nofo'anga mo totongi hiki 'o ha No fale mei ha pangike

kehe. Tatau pe moe Ngaahi No iiki, koe lahi taha ‘e ala

no ‘e he memipa ko e 50% ‘o ‘ene palanisi 'akauni 'i he

'aho 'oku fakahu ai 'ene No, pea totongi fakafoki e 50%

he toenga vahe 'o e memipa, fakataha mo e 5% 'a e

totongi tupu fakata'u. Na’e ‘i he $350,583.89 e ngaahi

No Fakalelei ‘Api Nofo’anga ‘ihe a’u mai kihe ‘aho 30

Sune 2017, ‘a ia ko e toko 39 na’e noo he lolotonga ‘o

e ta’u.

Koloa ‘Api

'Oku hokohoko lelei atu ai pe 'a hono ngaue'aki 'o e

'ofisi 'a e Poate Sino'i Pa'anga ki he ngaahi ngaue

angamaheni 'o e Poate Sino'i Pa'anga Malolo ki he

fa'ahi ta'u fakapa'anga 2016/2017 hili ia 'a e kakato

hono langa 'o e 'Ofisi he 'aho 4 Fepueli 2016. Koe

fakakatoa 'o e fakamole ki he langa na'e fakafuofua ki

he $8.1 miliona. Hili e kakato 'a e langa na'e 'i he

$7,037,147 'a e fakamole pea ne 1.25% ki he ta'u 'a e

peseti ke holoki 'aki e mahu'inga 'o e fale hili hono

ngaue'aki. 'I he'ene a'u mai ki 30 Sune 2016 na'e

fe'unga e mahu'inga 'o e fale mo e $7,000,495

ngaue'aki pe 'a e "cost-method". Hili hono fakatau mai

e ngaahi koloa moe totongi e konga 'o e pa'anga ne

puke 'e he Poate Sino'i Pa'anga kae fakakakato 'a e

ngaahi fakalelei ki he fale, na'e fe'unga moe

$7,153,348.36 e mahu'inga 'o e Koloa 'Api 'i he'ene a'u

mai ki he 'aho 30 Sune 2017.Na'e lekooti ki he 'akauni

'a e $36,652, 'a ia koe 5% ia 'o e fakakatoa 'o e

Vahevahe 'o e Ngaahi Koloa.

'Oku ngaue'aki foki 'e he Sino'i Pa'anga 'a e Levolo 'e 2 (Levolo 1 moe Levolo 2) 'o e fale ki he ngaahi ngaue 'a e Sino'i Pa'anga. 'Oku totongi ai pe 'e he Sino'i Pa'anga 'a e totongi fale 'o fe'unga moe $282,195 ki he ta'u fakapa'anga 2016/2017. 'Oku ngaue'aki leva 'e he 'Ofisi 'o e 'Omipatimeni 'a e Levolo 3 'aki 'a e aleapau ta'u hongofulu (10) pe toe lahi ange ai. Na'e kamata 'a e vaha'a taimi ki he fakalelei 'o e 'Ofisi Sino'i Pa'anga 'i he 'aho 4 Fepueli 2016 'i he vaha'a taimi koe mahina e tahaua (12) pea na'e to e fakaloloa mei ai ki he 'aho 5 Fepueli 2018. Koe 5% 'o e fakamole ki he Fale na'e puke ia 'e he Sino'i Pa'anga 'i he vaha'a taimi 'o e fakalelei Fale, koe 2.5% ai 'oku kei toe 'i he'ene a'u mai ki he faka'osinga 'o e ta'u. 'E toki totongi fakafoki kakato 'a e toenga koeni, hili hano fakakakato 'o e vaha'a taimi fakalelei Fale. Na'e 'ausia 'e he inivesimeni 'i he Koloa 'Api ha 6.8%

he 'avalisi 'o e totongi tupu fuatatau ki he faka'osinga 'o

e ta'u, 30 Sune 2017.

Ngaahi Tu’utu’uni

Na’e hokohoko atu pe ‘a hono toe sivisivi’i ‘e he Sino’i

Pa’anga ‘a ‘ene ngaahi tu’utu’uni ngaue

faka’inivesimeni pea pehe foki ki he ‘ene ngaahi founga

ngaue tu’unga ‘i he ola ‘o e fakatamaki faka’ekonomika

fakamamanilahi pea pehe foki ki he to lalo ‘a e ngaahi

totongi tupu he ‘inivesimeni taimipau 'oku hokohoko 'a e

fekumi ki ha ngaahi faingamalie falalotofonua mo

tu'apule'anga ke toe lahi ange ai e tupu ‘a e kau

memipa ka ‘i ngaahi founga pe ‘oku malu pea pau.

‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i ‘a e Ngaahi

Tu’utu’uni Ngaue ‘Inivesimeni pea mo e Ngaahi

Tu’utu’uni Ngaue No ke ne tataki ‘a hono pule’i ‘o e

ngaahi ‘inivesimeni pea mo hono tokanga’i e ngaahi no

mei he pa’anga ‘a e Poate.


15 | P e e s i

TEKINOLOSIA ‘O E FATUFAKAMATALA MOE FETU’UTAKI

Ngaahi Founga Fatufakamatala Fakakomipiuta

‘Oku hokohoko atu foki ‘a hono vakai’i ‘e he tafa’aki

Tekinolosia ‘o e Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e

Fakahoko Fatongia Fakangaue (ICT) ‘a e ngaahi

founga fatufakamatala fakakomipiuta ‘a e Sino’i

Pa’anga ke fakapapau’i ‘oku kei napangapanga

malie pe pea mo e ngaahi tu’utu’uni ngaue mo e

ngaahi fiema’u fakangaue ‘a e Sino’i Pa’anga.

‘Oku kei hokohoko atu pe hono vakai’i pea mo hono

fakalelei’i ‘o e FAS mo e LMS ke fenapasi pea mo e

ngaahi fiema’u fakangaue ‘a e Sino’i Pa’anga ki he

taumu’a ko hono fakaau e faifatongia ki he kau

memipa ‘i he founga fakapotopoto mo taau.

Ngaahi makamaile:

SuperSoft

Tanaki faka-ilekitolonika

‘Ilo Fo’ou Fëkau’aki Mo e Malu ‘o e Fakamatala mo e Seeva Fakatupu

Fetukutuku ‘o e fakamatala

Fakalahi ‘o e LAN

Sisitemi Pa'anga Malolo(SuperSoft)

Na’e foaki ‘e he Poate ki he Sino’i Pa’anga Malolo ki

he kautaha Software Factory Ltd (Fisi) mo ‘enau

polokalama ko e SuperSoft ko e fetongi ‘o e FAS. Kuo

kamata e ngaue ki hono fokotu’utu’u ‘o e SuperSoft

pea ‘oku fakaangaanga ke kamata ‘i Sepitema ‘o e

2017. Ko e SuperSoft ‘oku ne ngaue aki e konga’ao ‘o

e kupenga fakamatala pe ‘oku lava ‘o sio ki ai mei ha

feitu’u pe ‘i mamani.

Tanaki faka-ilekitolonika

Na’e lava lelei hono fatu ‘e he tafa’aki Tekinolosia ‘o e

Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e Fakahoko

Fatongia Fakangaue (ICT) ha polokalama

fakakomipiuta ‘oku ne tokoni ki hono tanaki e paanga

tanaki e kau memipa.

‘I he ngaunu ‘a e fa’unga fakakomipiuta ke to e

fakafaingofua ange ‘ene founga ngaue, ‘oku

hokohoko atu ai pe ‘a e ngaue ‘a e tafa’aki

Tekinolosia ‘o e Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e

Fakahoko Fatongia Fakangaue (ICT)

Ilo Fëkau’aki Mo e Malu ‘o e Fakamatala

Na’e hokohoko atu ai pe ‘e he tafa’aki Tekinolosia ‘o e

Fatufakamatala mo e fetu’utaki mo e Fakahoko

Fatongia Fakangaue (ICT) 'a hono tauhi mo e

fakalelei ki he ngaahi me'angaue 'i he loto netiueka 'a

e potungaue pehe ki he ngaahi misini tefito 'oku uho

mei ai e ngaahi polokalama 'oku ngaue'aki faka'aho 'e

he potungaue.Ko e ngaahi misini tefito fakakatoa 'e 8

'a ia 'oku nau malava ke tauhi ha fakamatala mo e

faile ki he lahi ko e 20TB. Ne malava 'i he ta'ungaue

ke fakafo'ou ha ngaahi misini tefito 'e 6 'o kau ai e

ngaahi misini ki he DNS, DHCP, AD, Faile, 'imeili

pehe ki hono tauhi 'o e uepisaiti. Ne lavemonu e

potungaue he ngaahi sevesi ne tuku mai 'e he ngaahi

misini ni 'o a'u ki he peseti 'e 99% 'o e ta'u ngaue 'a

'enau fakahoko fatongia 'o 'ikai ha uesia fakataha pea

mo e netiueka 'oku malava kenau fetu'utaki ai. 'Oku

tauhi kotoa e ngaahi misini ni ki ha loki misini pe 'e

taha 'a ia fakahoko ai hono to'o mo tauhi malu

faka'aho e ngaahi fakamatala he ngaahi misini telia

ha fakatamaki 'e malava ke hoko pea kene

fakafaingamalie hono fakafoki e ngaahi sevesi mo e

ngaahi fakamatala kotoa 'o 'ikai mole.

Fakalahi ki he LAN

Kuo malava hano fokotu'u lelei 'o hano fakalahi atu e

netiueka ngaue 'a e potungaue mei he 'ulu'i 'ofisi ke

a'u atu ki he 'ofisi 'i Vava'u 'o malava ai ke fetu'utaki

malu e ongo 'ofisi ni pehe foki ki he ngaahi sevesi

'oku 'oatu 'e he ngaahi misini tefito mei he 'ulu'i 'ofisi.

Malu’i

Koe taha ‘o e ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia kuo

tuku atu ‘e he va’a Tekinolosia ‘o e Fatufakamatala

mo e Fetu’utaki mo e Fakahoko Fatongia Fakangaue

(ICT) ki he 2017, ko hono ngaue’aki ko ia o e sisitemi

malu’i Vitio (CCTV) mo hono ngaahi lelei

fakapolofesinale.


Koe hono tauhi mo tokanga’i ‘o e ngaahi ngaue

fakakomipiuta ‘a e Sino’i Pa’anga ‘oku pule’i ‘ia ‘e he

Tu’utu’uni Ngaue Fakakomipiuta 2015.


16 | P e e s i

FAKAHOKO FATONGIA FAKANGAUE

Kau Ngaue

‘Oku kei hokohoko atu hono tokanga’i ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e kau ngaue ke nau kei fiengaue ke a’usia ‘a e ngaahi taumu’a moe faka’amu. ‘Oku taketi ‘a e Sino’i Pa’anga ke teke mo langa ‘a e Sino'i Pa'anga ko ha ngaue'anga lelei ki he ngaue pea mo fakalakalaka ‘a e fai fatongia lelei ‘i he loto’i ngaue.

‘Oku kei hoko pe ‘a e kau ngaue ko e maka koloa mahu’inga ia ‘a e Sino’i Pa’anga pea ‘oku toutou vakai’i ma’u pe ‘a e tu’utu’uni fakangaue ke fakapapau’i ‘oku ‘iai ha ngaahi founga ke ne poupou’i ‘a hono pukepuke mo hono faka’ai’ai ke ngaue ‘a e kau ngaue kae malava ke pukepuke ‘a e kau ngaue mahu’inga.

Tokolahi Kau Ngaue

Ko e tokolahi fakakatoa ‘o e kau ngaue koe toko 29 ‘o

fakafehoanaki ia ki he toko 25 ‘i he ta’u kuohili. Ko e

55% (16) ‘o e kau ngaue ko e kakai tangata pea 45%

(13) ko e kakai fefine. Ko e ‘avalisi ta’u motu’a ‘o e

kau ngaue ko e ta’u 37 (41 ki he kakai tangata pea 31

ki he kakai fefine).

Hu fo’ou mo e Nofo He Ngaue

‘I he lolotonga ‘o e ta’u ne hu fo’ou mai ai ha kau

‘ofisa ngaue e toko nima (5) ‘o fakatatau ki he

tu’utu’uni ngaue ‘a e Sino’i Pa’anga. Ko kinautolu eni

ko: Mr. Tevita Livingstone Veituna, Operations

Manager; Miss Malia Sosefo Laumanu-Ki-Lupe-'o e

Loto-Kaiano Mafi, Investment Analyst; Miss 'Ana

Fe'ao Moe Manu Moala, Personal Assistant; Mrs.

Lavinia Tavo, Operation Officer Grade I and Mr.

Sovaki Fakatava, Operation Officer Trainee. Koe’uhi

ke tauhi ‘a e ma’a mo e faka’ofo’ofa ‘o e fale na’e

fakangaue’i ai ‘a Mr. Siua Koloamatangi ko e tokotaha

ngaue lau’aho.

Na’e fakafisi ‘a Melesia Palu, Chief Operating Officer,

lolotonga ‘a e ta’u hili ‘a e ta’u ‘e 15 ‘a ‘ene ngaue

ma'ae Sino’i Pa’anga.

Tauhi 'o e Kau Ngaue

‘Oku fakatokanga’i ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e

ma’olunga ‘o e fakamole ki he humai e kau ngaue

fo’ou pea moe mahu’inga hono tauhi ‘a e ‘ilo mo e

taukei ‘i he fa’ahinga ngaue ni. ‘I he’ene pehe, ‘oku

fa’u ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngaue ke fakamamafa’i

hono tauhi ‘o e kau ngaue.

Ko e tu’u ki he kaha’u, ‘oku poupou’i ‘e he Sino’i

Pa’anga ‘a e fakalakalaka ‘o e polokalama ki he

palanisi ‘o e ngaue mo e mo’ui, mo e polokalama

faka’ai’ai hange ko e tokotaha ngaue ‘o e ta’u ke

faka’ilonga’i ‘a e tokoni ‘a e kau ngaue. ‘Oku

fakatokanga’i foki ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e ngaahi

ngaue lelei ‘a e kau ngaue pea ‘oange ‘a e ngaahi

palani fakalakalaka mo e halanga ki he hikihiki ‘i he

tu’unga ngaue.

Founga Tokanga’i ‘o e Ola ‘o e Fakahoko Fatongia

Ko e founga tokanga’i ‘o e ola ‘o e fakahoko fatongia

(PMS) ‘a e Sino’i Pa’anga kuo fatu ke fakapapau’i ko

e fakahoko fatongia ‘a e kau ngaue ‘oku sivi’i

fakamahina ‘e ono mo fakata’u ‘i ha founga ‘oku taau

mo tatau. Ko e ngaahi taumu’a lalahi ‘a e PMS ke:

Fakapale’i totonu e kau ngaue ki he’enau

tokoni ki he 'ausia ta'umu'a 'o e Sino'i

Pa'anga

Faka'ilo mai ‘a e ngaahi ako mo e ngaahi

faingamalie fakalakalaka ki he kau ngaue

'Ausia ta'umu'a 'o e tu'utu'uni ki he tau’ataina

mo e taau ‘i he levolo kotoa.

Ako Fakalakalaka ‘a e Kau Ngaue

‘Oku fakatokanga’i foki ‘e he Poate ‘a e mahu’inga ‘o

e kau ngaue ki he ola lelei ‘a e Sino’i Pa’anga, ko ia ai

‘oku tukupa ai ‘a e Poate ke kei hokohoko atu ‘a e ako

fakalakalaka ‘a e kau ngaue ‘i he ngaahi levolo kotoa

‘o e ngaue’anga.

‘Oku fiema’u ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e kau ngaue ke

nau fakahoko ha ako fakalakalaka fakapalofesinale ‘o

meimei tu’o taha he ta’u, pea fili moe ni’ihi ‘o e kau

ngaue ke nau kau atu ki he ako moe ngaahi

konifelenisi ‘i tu’apule’anga ke hiki’i hake ‘a e tu’unga

‘ilo ki he ngaahi fakalakalaka ‘oku lolotonga hoko mo

e ngaahi founga ngaue ‘i he ngaahi ngaue’anga. ‘Ikai

ko ia pe, ‘oku hokohoko atu ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e

ngaahi ako faka-lotofale koe konga pe ia ‘o e ako

fakalakalaka fakapalofesinale ‘a e kau ngaue.

‘Oku lolotonga fakakakato ‘e Mr. Kaho ‘Ofa, Pule

‘Inivesimeni, ‘e ne ako ki hono Master of Applied

Finance ‘i he Univesiti Vikatolia, Wellington, New

Zealand. Ko e faingamalie ako ni ko e sikoloasipi

foaki mei he Pule’anga Tonga. ‘Oku fakafuofua ke

kakato ‘ene feinga ako he faka’osinga ‘o e Tisema

2017. Ms. ‘Ofa Hui, Personal Assistant Trainee, ‘oku

livi ako mo ia ko e ako ki he Bachelor of International

Business, Auckland Institute of Studies (AIS) ‘i he ta’u

‘e ua kamata ‘i he 30 Sanuali 2017. Mr. Fe’ofa’aki

Fusikata, Assistant Operation Officer, ‘oku hoko atu


17 | P e e s i

mo ia ‘o ako ki he Bachelor of Commerce, University

of the South Pacific, ki he ta’u ‘e ua (2) kamata ‘aho 6

Fepueli 2017.

Fakatatau ki he palani fakalakalaka’i ‘o e ‘ilo’i ‘o e kau

ngaue, kau ngaue ‘e toko tolu (3) na’e lava’i kakato

‘enau ako he ngaluope ki he Diploma of

Superannuation mo e ASFA ‘o ‘Aositelelia. Ko

kinautolu eni: Miss Mary Tapukitea, Senior

Investment Analyst; Mr. ‘Anitoni Mo’ungaloa, Senior

Loans Officer; Mr. Sione Taufa, Loans Officer. ‘Oku

hoko atu mo e kau ngaue ‘e toko (3) tolu ‘i he

polokalama ako tatau.

‘Oku kei faingamalie ‘a e Sino’i Pa’anga ‘i he kei

hokohoko atu ‘a e tokoni mei he Pule’anga Tonga,

Tonga Chamber of Commerce, ADB, Sino’i Pa’anga

Malolo ‘a Fisi, Ngaahi Kautaha Sino’i Pa’anga ‘o e

Pasifiki pea moe Sino’i Pa’anga Fakatahataha ‘a

‘Aositelelia (ASFA) ki he ngaahi ako fakalakalaka

moe ako ngaue ‘a e kau ngaue.

Hao mo e Malu 'a e Kau Ngaue mo e Mo'ui Lelei

‘Oku kei hokohoko atu ‘a e tukupa ‘a e kau takingaue

ke ‘omai ha ‘atakai ngaue ‘oku malu mo mo’ui lelei ki

he kau ngaue, memipa, nofo totongi moe kakai ‘o e

fonua fakalukufua ke ta’ofi ‘a e ngaahi lavea moe

fakatu’utamaki ki he mo’ui.

‘Oku fika ‘uluaki hono tokangaekina ‘o e ngaahi

mahaki ‘ikai ke pipihi (NCDs) ‘i hono faka’ai’ai ‘a e

palanisi ‘i he ngaue moe mo’ui. ‘Oku poupou’i moe

ngaahi polokalama hange koe lue fakauike,

fakamalohisino moe kau fakataha mo e ‘Ofisi

‘Omipatimeni ki he Fiefia Sports.

Tokanga’i ‘o e Ngaahi Me’alele

Ko e me’alele fakakatoa ‘e nima (5) ‘a e Sino’i

Pa’anga ‘aia ko e fa (4) he ‘ulu’i ‘ofisi ‘i Tongatapu

pea mo e taha (1) ‘i he ‘ofisi ‘i Vava’u, tatau pe mo e

tau kuo ‘osi.

Ngaahi Tu'utu'uni

Ko hono tauhi mo tokanga'i 'o e fakahoko fatongia

fakangaue 'a e kaungaue 'oku pule'i ia 'e he Tu'utu'uni

Pule'i ki he Tauhi mo Tokanga'i 'o e Kaungaue 2015,

'a ia 'oku ne fakaha'a'i ai 'a e ngaahi tu'utu'uni ki he

founga tauhi mo tokanga'i 'o e kaungaue mo e ngaahi

tu'utu'uni ke muimui ki ai felave'i mo e kaungaue mo e

ngaahi founga fakangaue kehe pe.

FA’UNGA PULE FAKANGAUE ‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i ‘e he Poate mo e

kau ngaue ‘a e fa’unga pule fakangaue ‘i he lolotonga

‘o e ta’u pea na’e tali ‘ai ‘a e ngaahi tu’utu’uni mo e

founga ngaue fo’ou.

Ko e founga vakai’i ‘o e ngaahi tu’utu’uni na’e tokoni

lahi mai ‘a e Pangike ‘a Esia (ADB).

Fa’unga Pule 'Oku Pule'i He Ngaahi Tu'utu'uni Ngaue

Na’e toe vakai’i foki ‘e he Sino’i Pa’anga mo e Poate ha

ngaahi tu’utu’uni fakangaue ‘o fakatatau ki he tu'utu'uni

ke tataki 'a e ngaue 'aki 'a e ngaahi tu'utu'uni. Ko e

ngaahi tu’utu’uni ngaue eni ko e:

Tu’utu’uni ki he Komiti Fa’unga Pule, Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e Tu’unga Ta’epau (GCAR) 2016

Tu’utu’uni ki he Komiti Inivesimeni 2016

Tu’utu’uni Pule’i ‘o e Ngaahi Ngaue Faka- ‘Inivesimeni 2017

Tu’utu’uni Pule’i Ngaahi Ngaue Faka-noo 2017

Kau Ma’umafai ki he ngaahi akauni ‘a e Poate

Lesisita ki he ngaahi mafai ke tukuhifo

Tu’utu’uni ki he Malu’i Mo’ui 2016/2017

Ngaahi Lipooti Faunga Pule

Ko e taumu’a ngaue ki he fa’unga pule fakangaue ‘oku

lelei, ‘oku fiema’u ai ‘a e pule ngaue ke nau teuteu’i ‘a e

ngaahi lipooti mo e lesisita ‘o fakahoko ki he Poate ‘i he

kamata’anga ‘o e ta’u kotoa pe. ‘Oku fiema’u ‘eni

koe’uhi ke fakapapau’i ‘oku fakalele ‘a e Sino’i Pa’anga

‘i he founga lelei mo fakapotopoto foki. Ko kinautolu

‘eni:

Lesisita ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Poate ki he 2016/2017

Lesisita ki he Ma’u Fakataha Poate mo e Komiti ‘a e Poate ki he 2016/2017

Lipooti ki he Fepakipaki ‘a e Ngaahi Mafai ki he 2016/2017

Ko e Fakamatala Fakapisinisi ‘a e Sino’i Pa’anga ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016

Lesisita ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni Ngaue ‘o e Sino’i Pa’anga ‘i he 1 ‘o Siulai 2016

Ko e Ngaahi Kautaha Fengaue’aki mo e Sino’i Pa’anga ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016

Lesisita ‘o e Kau Memipa Poate ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016


18 | P e e s i

Lesisita ki he Fakalakalaka ‘o ‘ilo Fakangaue ‘a e Poate ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016

Lesisita ‘o e Kau Pule Ngaue mo e Kau Ngaue ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016

Lesisista ki he Fakalakalaka ‘o e ‘Ilo Fakangaue ‘a e Kau Ngaue ‘i he ‘aho 1 Siulai 2016

Palani Ngaue mo e ‘Esitimeti Fakata’u

Ko e Palani Ngaue mo e ‘Esitimeti Fakata'u ‘oku

fiema’u ia ‘e he fa’unga pule ‘a e Poate ke fakahu pea

tali ‘i ‘Epeleli ‘o e ta’u kotoa pe pea ko ha toe taimi kehe

kuo tali ‘e he Poate pea ‘oku hokohoko atu pe hono

a’usia ‘e he Sino’i Pa’anga ‘a e taumu'a ko eni.

Lipooti Fakata’u

Oku hokohoko atu pe foki ‘a hono teuteu ‘e he Sino’i

Pa’anga ‘a ‘ene Fakamatala Fakapa’anga, Fakamatala

‘Aotita ‘o fakahu fakataha ia mo ‘ene Lipooti Fakata’u ki

he Kapineti ‘a ‘Ene ‘Afio pea mo e Falealea ‘o Tonga ‘i

‘Okatopa ‘o e ta’u kotoa pe, neongo e fiema’u ‘a e lao

ke ‘aotita’i ki mu’a ‘i Tisema (mahina ‘e 6 ‘i he ‘osi ‘a

ta’u fakapa’anga) pea ‘i loto he ‘aho ‘e hongofulu (10) ‘i

hili e ‘aotita, ‘oku pau ke tepile ‘i he Falealea lolotonga

e to’u falealea pe ko e ‘ene ‘uluaki fakataha pe.

‘Oku hokohoko atu pe ‘a hono teuteu pea ‘ave ‘e he

Sino’i Pa’anga ‘a ‘ene Fakamatala Fakapa’anga ‘osi

‘aotita, fakataha mo e Lipooti Fakata’u ki he Kapineti ‘a

‘Ene ‘Afio pea mo e Falealea ‘o Tonga 'i loto ‘i he taimi

kuo ‘osi tu’utu’uni, koe'uhi ko e mahu'inga 'o e taliui.

Mafai Pule’i mo e Tokanga’i ‘o e Sino’i Pa’anga

Ko e Pangike Pule Fakafonua ‘o Tonga ‘a e mafai ‘oku ne pule’i mo tokanga’i ‘o e Sino’i Pa’anga. ‘Oku hokohoko atu pe hono vakai’i mo fakatatau ‘o e ngaahi tu’utu’uni mo e faounga ‘oku hoa tatau mo e ngaahi

founga ngaue ‘i he Pasifiki ke fakapapau’i pe ‘oku malu mo fakapotopoto hono tauhi ‘o e sino’i pa’anga.

Sino’i Pa’anga Malolo kuo Tali mo e Lesisita Tukuhau Fakatau

‘Oku kei tauhi pe ‘e he Sino’i Pa’anga Malölö hono tu’unga ko e sino’i pa’anga malölö kuo tali mo e Lesisita Tukuhau Fakatau fakatatau ki he fiema’u ‘a e Lao ki he Tukuhau, pea ‘oku ‘e tu’u pehe ai pe kae ‘oua leva kuo toe to’o ‘e he Komisiona Pule ‘ene tu’utu’uni.

‘Atita Mei Tu’a

Koe’uhi ko e fiema’u ke muimui ofi mo fakahoko ‘a e

fakamatala pa’anga ki he ngaahi fiema’u fakamamani

lahi (IFRS) mo e Lao ki he Sino’i Pa’anga pea hanga ‘e

he Fakamatala Pa’anga ‘o fakaha’ai mai totonu mo

taau ‘o e ngaahi fakahoko fatongia mahu’inga kotoa pe

‘a e Sino’i Pa’anga, na’e to e fili foki ‘e he Poate ‘a e

Kautaha Fakatauhitohi Fakapalofesinale ko e KPMG,

Suva, Fisi ko e ‘aotita ‘a e Sino’i Pa’anga ki he ta’u

2016/2017.

Na’e ma’u ‘i he 10 'Okatopa 2017 e tu’unga ‘atita

haohaoa ‘a e Sino’i Pa’anga ki he ta’u fakapa’anga

2016/2017.

Ola ‘o e ‘Atita

Na’e lipooti ha ngaahi ola mahu’inga ‘o e ‘aotita ki he

Komiti Fa’unga Pule, Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e

Tu’unga Ta’epau. Na’e fakahoko a hono toe muimu’i ‘a

e lipooti ‘a e ‘aotita pea na’e toe fakahoko ‘e he kau taki

ngaue ki he komiti ‘a hono ngaue’aki ‘a e ngaahi

fokotu’u mei he ‘atita. Ko e konga lahi ‘o e ngaahi

fokotu’u mei he ‘atita na'e lava 'o fakahoko lolotonga ‘a

e ta’u fakapa’anga.

POATE PULE

Ko e Poate Sino’i Pa’anga (Poate Pule) ‘a e sino

fa’unga pule ma’olunga taha ‘i he Sino’i Pa’anga pea

koe taupotu taha ‘i hono tokanga’i mo fakalele ‘a e

Sino’i Pa’anga ‘o fakatatau ki he Lao ‘o Tonga. 'Oku

'iai mo e ngaahi tu'utu'uni ngaue pau pea ‘oku tataki

ia 'e he 'Eiki Sea.

Ko e fa’unga ‘o e Poate Sino’i Pa’anga ‘oku muimui ia

ki he Lao ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Malolo Mei He

Ngaue 1998, ‘oku ‘asi ai ‘a e tu'utu'uni ki he Kau

Fakafofonga mei he Pule’anga mo e Kau

Fakafofonga ‘o e Kau Memipa. Ko e Kau Fakafofonga

ko e:

Kau Fakafofonga ‘o e Pule’anga ‘e tolu (3),

Palemia, Minisita Pa’anga mo e Minisita e

Kapineti ‘e fokotu’u mai mei he Kapineti mei

he taimi ki he taimi; mo e

Kau Fakafofonga ‘o e Kau Memipa ‘e tolu (3)

‘oku fokotu’u kinautolu hili hono fili kinautolu

‘e he Kau Memipa.

Ko e Palemia, ‘Eiki Samiuela ‘Akilisi Pohiva ‘oku sea.

Pea tokoni sea leva ‘a e 'Eiki Tokoni Palemia, Siaosi

Sovaleni. Ko e ‘Ofisa Pule Fakahoko Fatongia ‘a e

Sekelitali ‘a e Poate.


19 | P e e s i

Fakafofonga Pulengaue’anga

‘Oku kei hoko atu pe ‘a e kau Fakafofonga

Pulengaue’anga. Koe’uhi ko e fe’unu’aki ‘a e Kapineti

‘i he ‘aho 6 Maasi 2017, na’e talitali lelei ai ‘e he

Poate ‘a e Minisita Pa’anga fo’ou, ‘Eiki Tevita

Lavemaau pea fakamavae ai mo e Eiki Minisita

Pa’anga malolo, Dr. ‘Aisake Valu Eke, hili ‘ene fakafisi

mei hono lakanga faka-Minisita. ‘Oku hounga foki ki

he Poate mo e Kau Pule Ngaue ‘a e ngaahi tataki mo

e tokoni kotoa pe ‘a Dr. Eke lolotonga ‘ene hoko ko e

memipa Poate talu mei he 2014.

Fakafofonga Memipa

‘Oku kei hoko atu pe ‘a e kau Fakafofonga Memipa

‘aia ko Mr. Sione Folau Lokotui (Potungaue

Fakamaau’anga), Mr. Manu ‘A. 'Akauola ( Potungaue

Ako mo e Ako Ngaue) mo Hekisou Fifita (MEIDECC).

Ko Mr. Vilai ‘Ilolahia mei he Potungaue Ako mo e Ako

Ngaue pea mo Dr. Leiukamea Saafi mei he

Potungaue Mo’ui ‘a e ongo Fakafofonga Memipa

Talifaki ki he Poate Sino’i Pa’anga. Ko 'enau teemi ko

e ta’u 'e fa (4) ‘e ngata ia he 28 ‘Okatopa 2019.

Fakataha Poate ‘a e Sino’i Pa’anga

Koe fatongia lahi hono tokanga’i ‘a e ngaahi monu’ia

‘a e kau memipa, pea ko e fatongia ‘oku tokanga

mamafa ki ai 'a e Poate.

‘Oku kei hokohoko atu ‘a hono ngaue’aki ‘e he Sino’i

Poate ‘a e fa’unga pule ‘i hono fakalele mo totongi e

kau memipa moe ngaahi kupu fekau'aki. Na’e tu’o fitu

(7), kau ai ‘a e fakataha makehe koe’uhi ko hono fili ‘o

e ‘Ofisa Pule, ‘a e fakataha ‘a e Poate Sino’i Pa’anga

lolotonga ‘a e ta’u. Ko e fakataha ‘a e Poate ‘oku ‘ikai

toe si’i hifo he tu’o ono (6) he ta’u fakapa’anga ‘o

fakatatau moe fiema’u 'a e Poate Sino’i Pa’anga, pea

‘oku ‘i ai moe mafai ke toe ui ha to e fakataha ‘o ka

fiema’u.

Ngaahi Komiti

Ko e ngaahi komiti ‘a e Poate ‘oku nau tokoni ki hono

sivisivi’i mo fakapapau’i ‘a e ngaahi pepa ngaue ‘oku

teuteu fakahu ki he Poate ke nau faitu’utu’uni ai.

‘Oku ‘iai ‘a e komiti ‘e tolu (3) ‘a e Poate Sino’i

Pa’anga: ko e Komiti ki he Fa’unga Pule mo e

Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e Tu’unga Ta’epau, Komiti

Fili, mo e Komiti ‘Inivesimeni mo hono kau memipa

‘oku ha atu ‘i lalo. Ko e komiti kotoa pe ‘oku ‘i ai hono

ngaahi tu’utu’uni pau ‘oku tataki ‘aki, ngaahi taumu’a

pea mo honau ngaahi fatongia.

Komiti ki he

Fa’unga Pule,

Fenapasi

Totonu, ‘Aotita

mo e Tu’unga

Ta’epau

Komiti

‘Inivesimeni

Komiti Fili

Sea ‘Eiki Tokoni

Palemia

‘Eiki Minisita

Pa’anga

‘Ofisa Pule

Fakahoko

Ngaue -

Komisoni ‘ae

Kau Ngaue

Fakapule’anga

Kau

Memipa

Fakafofonga

Memipa Fika 1

(Tokoni Sea) moe

Fika 3

Fakafofonga

Memipa Fika 1

moe Fika 2

(Tokoni Sea)

Solisitoa

Seniale

‘Ofisi

Sino’i

Pa’anga

‘Ofisa Pule

Fakahoko Ngaue

‘Ofisa Pule

Fakahoko

Ngaue

Tokoni ‘Ofisa

Pule

Fakahoko

Ngaue

Sekelitali ‘Ofisi ‘o e Sino’i

Pa’anga Malolo

Pule ‘oe

Tafa’aki

Inivesimeni

‘Ofisi ‘oe

Komisoni ‘ae

Kau Ngaue

Fakapule’anga

Komiti Fa’unga Pule, Fenapasi Totonu, ‘Atita mo e Tu’unga Ta’epau (GCAR)

Ko e komiti GCAR ‘oku ne tokanga’i mo vakai’i ‘a e

fa’unga pule ‘a e Poate, fenapasi totonu mo hono

mapule’i e tu’unga ta’epau, vahenga ‘o e kau ngaue,

lipooti fakapa’anga mo e ‘atita ‘o e Sino’i Pa’anga.

Na’e fakataha tu’o valu (8) he lolotonga ‘o e ta’u ‘a e

komiti GCAR.

Komiti ‘Inivesimeni

Na’e fakataha tu’o fa (4) ‘a e Komiti ‘Inivesimeni

lolotonga ‘a e ta’u ke talanga’i ‘a e ngaahi me’a

fekau’aki moe ‘inivesimeni.

‘Oku tokoni’i ‘e he komiti ‘a e Poate ‘i hono fakakakato

‘a e ngaahi tu’utu’uni fakalao mo e ngaahi fatongia ki

he fa’unga pule ‘i he’ene fekau’aki moe tu’utu’uni ‘a e

‘Inivesimeni, ngaahi founga faka-‘inivesimeni mo

hono ngaue’aki ‘i he Sino’i Pa’anga. ‘Oku kau atu ki ai

mo hono seti ‘a e founga ki hono vahevahe ‘o e koloa,

muimui’i ‘a e koloa faka-‘inivesimeni, sivi’i ‘a e ngaahi

kole ‘inivesimeni, pea fakahoko ‘a e ngaahi fokotu’u ki

he Poate ‘o ka fiema’u.

Komiti Fili

Ko e Komiti Fili ‘oku ne muimui’i ‘a e fenapasi totonu

mo e ngaahi founga ki hono fili ‘o e kau fakafofonga

memipa mo tokanga’i ‘a e fili ‘o e kau fakafofonga

memipa. ‘Oku toki fakahoko ‘a e fili hoko ‘i he 2019.


20 | P e e s i

Ko ia ai na’e ‘ikai ha fakataha ‘a e komiti ni lolotonga

‘a e ta’u.

Lesisita ki he Ma’u Fakataha Poate mo e Komiti ‘a e Kau Memipa Poate

‘Oku fiema’u foki ‘a e kau memipa Poate ke nau ma’u

‘a e fakataha Poate kotoa pe mo e Komiti. Ko e

Lesisita ‘eni ‘o e Ma’u fakataha ki he 2016/2017.

Memipa

Poate

Tu’unga Fakataha

Poate

Fakataha

Komiti

GCAR

Fakataha

Komiti

Inivesimeni

Hon.

Samiuela

‘Akilisi

Pohiva

Hoko atu 7/7 N/A N/A

Hon. Siaosi

Sovaleni

Hoko atu 7/7 7/8 N/A

Hon. Tevita

Lavemaau

Fokotu’u

‘aho 6

Ma’asi 2017

2/2 N/A 1/1

Hon. Dr,

‘Aisake V

Eke

Fakafisi ‘aho

6 Ma’asi

2017

2/5 N/A 3/3

Mr. Sione

Folau

Lokotui

Hoko atu 7/7 7/8 4/4

Mr. Manu

Aipolo

‘Akauola

Hoko atu 7/7 8/8 4/4

Mr. Hekisou

Fifita

Hoko atu 6/7 8/8 4/4

Fakaha ‘a e Taumu’a ‘a e Kau Memipa Poate

Ko e 'uhi ko e fiema’u ko ia ki hono tokanga’i ‘a e

fepaki ‘a e taumu’a mo e tau’ataina ‘a e memipa, ‘oku

hokohoko ai hono fakaha ‘e he Memipa Poate ‘enau

taumu’a ‘i he kamata’anga ‘o e ta’u fakapa’anga pea

mo e fakataha kotoa pe ‘a e Poate Sino’i Pa’anga.

Tukuhifo ‘o e Mafai

Kuo tukuhifo ‘e he Poate ‘a hono fakalele faka’aho ‘o

e Sino’i Pa’anga ki he ‘ofisi ‘o e Sino’i Pa’anga. Ko e

‘ofisi ‘o e Sino’i Pa’anga ‘oku taki ai ‘a e Ofisa Pule

Fakahoko Ngaue (CEO). ‘I he lolotonga ‘o e ta’u na’e

hokohoko atu hono tukuhifo ‘e he Poate ‘a e konga

hono ngaahi fatongia ki he ‘Ofisa Pule mo e Ngaahi

Komiti pea ke nau toki lipooti ki he Poate ke

fakatokanga’i, ke to e vaveange ai ‘a e fakahoko

fatongia.

Vakai’i ‘o e Fakahoko Fatongia Fakata’u ‘a e ‘Ofisa Pule

Ko e taha ‘o e ngaahi tefito’i fatongia ‘o e Poate Sino’i

Pa’anga ko hono muimui’i mo vakai’i ‘a e ola ‘o e

fakahoko fatongia ‘a e Ofisa Pule. Ko e fatongia ko

eni ‘oku tukuhifo ia ‘e he Poate ki he Komiti Fa’unga

Pule mo e Fenapasi Totonu, ‘Atita moe Tu’unga

Ta’epau (GCAR) ke ne fakahoko ‘i ‘Okatopa ‘o e ta’u

kotoa pe. ‘I he'ene fakahoko fatongia ki he 2015/2016

na’e fiemalie pe ‘a e Poate ki he ola ‘o e fakahoko

fatongia ‘a e Ofisa Pule.

Fili ‘o e ‘Ofisa Pule

Na’e kakato foki ‘a e aleapau ngaue ‘a e ‘Ofisa

Fakahoko Ngaue ‘i he ‘aho 28 Fepueli 2017. Ko ia

na’e tuku hifo ki he Komiti GCAR ke nau vakai’i ‘a e

fakahoko fatongia mo e founga ki hono fili ‘o e ‘Ofisa

Fakahoko Ngaue. ‘I he ‘osi ‘a e ngaue ‘a e Komiti na’a

nau fokotu’u mai pea tali ‘e he Poate ke toe fakaloloa

‘a e Aleapau Ngaue ‘a e Ofisa Fakahoko Ngaue

lolotonga ‘o kamata ‘i he ‘aho 1 Maasi 2017.

Fakatatau ki he Kupu 7(1) ‘o e Lao Poate Sino’i

Pa’anga Mälölö, ‘e fokotu’u ‘e he Poate ‘a e ‘Ofisa

Fakahoko ngaue, ka kuo pau ke tali ‘e he Kapineti. Ko

ia ai na’e tali ‘e he Kapineti ‘o e ‘aho 21 ‘o ‘Okatopa

2016 ‘a e tu’utu’uni ‘a e Poate ke to e fakaloloa.

Fakalakalaka ‘Ilo’i Fakangaue ‘a e Poate

‘Oku mea’i foki ‘e he Poate ‘a e fiema’u ke hokohoko

atu e fakalakalaka fakapolofesinale ‘a e kau memipa

ke fakanaunau ’akinautolu ‘a e ‘ilo mo e taukei

fakamuimui taha pea toe loloto ange foki ‘a ‘enau ‘ilo

ki he 'atakai 'o e ngaue’anga faka-sino’i pa’anga. ‘I he

lolotonga ‘a e ta’u na’e tali ai ‘e he Poate ke kau atu e

kau memipa Poate mo e Sekelitali ki he ngaahi

konifelenisi ‘a e Association of Superannuation Fund

of Australia (ASFA).

Ngaahi monu’ia ‘a e Poate mo e ‘Ofisa Pule

‘Oku fiema’u pe foki ‘e he tu’utu’uni ngaue ke

fenapasi ‘a e ngaahi monu’ia mo e ngaahi fatongia

pea vakai’i foki ‘e ha sino tau’ataina. Ko e ngaue

fakamuimui ki hono vakai’i ‘o e ngaahi monu’ia ‘a e

Poate na’e fakahoko ia ‘i he ‘aho 5 Okatopa 2010 ‘e

he tokotaha tau’ataina mei Aositelelia ko McGuirk

Management Consultant.

Ko ia na’e vakai ‘e he Ma’u Mafai ki he Vahenga ‘a e

ngaahi monu’ia ki he Poate mo e ‘Ofisa Pule ‘i Epeleli

mo Me 2016. Na’e fokotu’u mai ‘e he Mau Mafai ki he

Vahenga ke tauhi pe ngaahi monu’ia lolotonga ki he

Sea mo e ‘Ofisa Pule, kae fokotu’u mai ke hiki peseti

10.7% ‘a e kau memipa Poate honau tefito’i vahenga

pea peseti 20% ‘a e totongi fakataha. Na’e tali ‘e he


21 | P e e s i

Poate ‘a e fokotu’u ‘a e Mau Mafai ki he Vahenga ‘o

kamata 1 Siulai 2016 tukukehe pe ‘a e totongi

fakataha na’e tu’utu’uni ke tu’u ma’u pe he totongi

lolotonga.


Ko hono fakalele ‘o e Poate Pule ‘oku pule’i ia ‘e he Ngaahi Lao pea mo e Tu’utu’uni Pule'i ‘a e Poate 2015 ‘a ia ‘oku ne fakahaa’i ai ‘a e ngaue ke fai, fatongia, fa’unga, ngaahi komiti, ngaahi fakataha, pea mo e ngaahi monu’ia ‘o e Poate.

FAKAMĀLŌ

Ko e ngaahi tokoni ‘a e memipa, lolotonga mo e kuohili, mo e pule ngaue’anga ‘oku mahu’inga aupito ia ki he

fakalakalaka ‘o e fakahoko fatongia. Ko ia ‘oku faka’amu ‘a e Sino’i Pa’anga ke fakamalo atu kiate kimoutolu kotoa

pe, mo e hoa ngaue, ki ho’o mou poupou kotoa pe he lolotonga ‘a e ta’u.

‘Oku fakatokanga’i mo mahino’i ‘e he Sino’i Pa’anga honau fatongia fakalao ki he’ene kau memipa pea mo e siaki

folau ko ia koe ngaue kotoa pe ma’ae lelei ‘a e kau memipa.

‘Oku monu’ia ‘a e kau taki ngaue he fale’i mo e poupou kotoa pe ‘a e ‘Eiki Sea, Poate, lolotonga mo e kuohili, mo e

ngaahi komiti lolotonga ‘a e ta’u. Ko e founga tataki mo e poupou ‘a e Poate Pule ‘oku ne fakaivia ai ‘a e kau taki

ngaue ke fakahoko lelei honau ngaahi fatongia.

Faka’osi, ‘oku ou fakamalo ki he kau ngaue ‘i ho'omou ngaue ‘osikiavelenga mo faka’utumauku homou ngaahi

fatongia. ‘Oku ‘ilo’i ‘e he Sino’i Pa’anga ko ‘ene koloa mahu’inga taha ki hono fakahoko mo ‘ausia ‘ene ngaahi

taumu’a ngaue ko ‘ene kau ngaue foki. Malo ngaue lahi mo e lotu.

……………………................

Mr. Saia Uai. Havili

‘Ofisa Pule Fakahoko Ngaue

FAKAMATALA PA'ANGA kI HE TA'U 'O NGATA 'I HE 'AHO 30 'O SUNE 2017

22 | P e e s i

TEPILE FAKAHOKOHOKO 1. Lipooti Poate Sino'i Pa'anga Malölö..................................................................................................23 - 24

2. Fakamatala 'a e Kau Memipa Poate...........................................................................................................25

3. Lipooti 'a e 'Atita................................................................................................................................26 - 27

4. Fakamatala 'o e Tu'unga Faka-Pa'anga Ma'ae Ngaahi Monu'ia.................................................................28

5. Fakamatala 'o e Fehu'aki 'i he Tu'unga Faka-pa'anga.................................................................................29

6. Fakamatala 'o e Feliuliuaki 'o e Monu'ia 'a e Memipa ...............................................................................30

7. Fakamatala 'oe Feliuliuaki 'i he 'Akauni Talifaki............. .........................................................................31

8. Fakamatala 'o e Fehu'aki 'a e Pa'anga.........................................................................................................32

9. Fakamatala Fakaikiiki moe Konga 'o e Fakamatala Pa'anga ............................................................33 - 46

LIPOOTI POATE SINO'I PA'ANGA MALÖLÖ

23 | P e e s i

‘Oku tuku atu ‘e he Poate Sino’i Pa’anga ‘enau lipooti mo e fakamatala pa’anga ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Malōlō (Sino’i Pa’anga) ki he ta’u kuo toki ‘osi 30 Sune 2017 pea mo e lipooti ‘atita.

POATE SINO'I PA'ANGA

Koe kau memipa poate 'o e Sino'i Pa'anga lolotonga 'oe ta'u fakapa'anga pea a'u mai ki he 'aho 'o e lipooti ni ko:

Palemia, 'Eiki Samiuela 'Akilisi Pohiva (Sea) Tokoni Palemia, 'Eiki Siaosi Sovaleni (Tokoni Sea) Minisita Pa'anga, 'Eiki Tevita Lavemaau Minisita Pa'anga Kimu'a, 'Eiki Dr. 'Aisake Valu Eke Sione Folau Lokotui (Fakafofonga Memipa) Manu ‘Aipolo ‘Akauola (Fakafofonga Memipa) Hekisou Fifita (Fakafofonga Memipa)

FAKAHOKO NGAUE 'A E SINO'I PA'ANGA

Ko e fakahoko fatongia ‘a e Sino’i Pa’anga ‘oku fakatatau ia ki he ngaahi fiema’u ‘a e Lao ‘a e Poate Sino’i Pa’anga Mālōlō mei he Ngāue 1998, Lao ‘a e Sino’i Pa’anga 1998 pea mo e Ngaahi Tu’utu’uni (Pule’i) ‘o e Sino’i Pa’anga Mālōlō mei he Ngāue 1999.

NGAUE TEFITO

Ko e ngāue tefito ‘a e Sino’i Pa’anga ko hono tukuatu ‘a e ngaahi ngāue fakapa’anga Mālōlō ki he’ene kau memipa. Na’e ‘ikai ke ‘i ai ha ngaahi liliu mahu’inga ‘i he natula ‘o e ngāue tefito lolotonga ‘a e ta’u fakapa’anga. NGAAHI 'AKAUNI TALIFAKI

Na’e tali ‘e he poate ke tufotufa ‘a e ngaahi monu’ia fakatatau ‘i he fakamatala pa’anga ki he tupu fe’unga mo e peseti ‘e 4% (2016:4.5%).

NGAAHI MO'UA KUO TAMATE'I PE TU'UNGA TA'EPAU

Kuo fakahoko ‘e he poate ha ngaue fe’unga kimu’a hono fa’u ‘a e ngaahi fakamatala pa’anga ke fakapapau’i kuo to’o ‘a e ngaahi mo’ua kotoa pe he ‘ikai toe lava ‘o totongi pea mo e ngaahi mo’ua ngalingali he ‘ikai ke lava ‘o totongi. ‘I he ‘aho ‘o e lipooti ni, ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ‘ilo ‘a e kau memipa poate ki ha fa’ahinga me’a te ne toe uesia ‘a e fiha ‘o e ngaahi mo’ua he ‘ikai toe lava ‘o totongi pea moe ngaahi mo’ua ngalingali he ‘ikai ke lava ‘o totongi.

NGAAHI KOLOA

Kimu’a ‘i hono fa’u ‘o e fakamatala fakapa’anga ko eni na’e fou ‘a e kau memipa poate ‘i he ngaahi sitepu fakapotopoto ke fakapapau’i ko e ngaahi koloa ‘a e Sino’i Pa’anga ‘oku faka’asi ‘i he ngaahi lekooti fakatauhitohi ‘oku tatau pe si’i hifo ‘i he mahu’inga ‘oku fakafuofua ‘e ala lekooti ai ‘i hono fakalele ‘o e pisinisi. ‘I he ‘aho ‘o e lipooti ni, na’e ‘ikai ke ‘i ai ha fa’ahinga me’a ‘e ha ki he kau memipa poate te ne fakatupu ha takihala ‘i he ngaahi fakamatala pa’anga fekau’aki mo e mahu’inga ‘o e ngaahi koloa.

NGAAHI NGAUE FAKAPA'ANGA MO E NGAAHI KUPU FEKAU'AKI

‘I he fakakaukau ‘a e kau memipa poate ko e ngaahi ngaue fakapa’anga mo e ngaahi kupu fekau’aki kotoa pe kuo fakamatala’i lelei ia ‘i he ngaahi tohi ‘a e Sino’i Pa’anga.

KOE NGAAHI ME'A KEHE

‘I he ‘aho ‘o e lipooti ni, na’e ‘ikai ha ki he kau memipa poate ha fa’ahinga me’a na’e ‘ikai tokanga’i te ne ala takihala’i ‘a e fakamatala pa’anga.

LIPOOTI POATE SINO'I PA'ANGA MALÖLÖ

24 | P e e s i

NGAAHI MONU'IA 'A E KAU MEMIPA POATE

Kuo te’eki ke ma’u pe kuo fakafingamalie’i ke ma’u ‘e ha memipa poate ha monu’ia (tukukehe ange mei he ngaahi mou’ia na’e fakakau atu ‘i he pa’anga fakakatoa na’e ma’u pe te’eki ke ma’u ‘e he kau memipa ‘a ia ‘oku ha ‘i he fakamata pa’anga) ‘I ha tu’

poate sino'i pa'anga malōlō mei he ngaue · mary t. tamale samiuela vao, laumanu mafi investment...

Documents