هوالطیف

مراقبت و تکامل دوران ابتدای کودکیآغازی عادالنه برای تضمین آتیه کودکان

حضرت رسول اکرم)ص( می فرمایند:

»أكرموا أوالدكم ، وأحسنوا آدابهم«

به فرزندان خود احترام بگذاريد و آنان را نيكو تربيت نماييد

امیرالمؤمنین علیهالسالم به فرزند خود امام مجتبى علیهالسالم مىفرمایند: »قلب كودك نورس همانند زمین كاشته نشده، آماده پذیرش هر بHHذرى اسHHت كHHه در آن پاشHHیده شود. از این رو در تربیت تو شتاب كردم، پیش از آن كه دل تو سخت شود و اندیشهات بHHه چHHیز دیگرى مشغول گردد، تا به استقبال كارهایى بشتابى كHHه صHHاحبان تجربHHه، زحمت آزمHHودن آن را

كشیدهاند و تو را از تالش و یافتن بىنیاز ساختهاند.«

1

2

فهرست:مقدمه

مفاهیم تکامل ابتدای کودکی

كودكان استثنائي

كودكان تيز هوش

دالیل سرمایه گذاری

اسالم و تربیت کودک

ویژگی ها و نیازهای دوران کودکی و نوجوانی و اهمیت آنها

عوامل تاثیر گذار بر تکامل دوران ابتدای کودکی

تکامل دوران ابتدای کودکی و عوامل اجتماعی تعیین کننده سالمت

اصول و حیطه های مداخالتی

برنامه سازی برای کودکان

کلیات برنامه ها و مداخالت تکامل دوران ابتدای کودکی

تجارب جهانی

توصیه ها و نتیجه گیری

مراجع

3

مقدمه :

مهم ترین سال های حیات است و تجربیات این سال ها زیر بنای زندگيسال های ابتدای کودکی. لذا اگربHHه نیازهHHا و حیطHHه هHHای تکHHاملی کودکHHان در طی این دورانآینده هر انسانی خواهد بود

پاسخ مناسبی داده شود، آنها سالم تر بوده، از قدرت تفکر و تعقل بیشتری برخوردار می گردنHHد و مهارتهای عاطفی و اجتماعی بهتری خواهند داشت. تکامHل ابتHHدای کHHودکی شHامل حیطHHه هHای مختلفی از قبیل شناختی، تکلمی، احساسی، اجتماعی، جسHHمی ، روانی و معنHHوی می باشHHد کHHه همگی قویا بر یادگیری ابتدایی و پایHHه ای فHHرد ، مHHوفقیت تحصHHیلی ، خطHHر ابتال بHHه بیمHHاری هHHای جسمی و روانی، مشHHارکت اقتصHادی، نقش اجتمHاعی شHهروندی و سHالمت او تHHاثیر بHHه سHزایی.خواهند داشت

بررسی های متعدد مشخص نموده اند که بسیاری از مشکالت دوران بزرگسالی ریشHHه در دوران ابتدای کودکی دارند. محیطی که کودک در آن زندگی کرده، رشHHد می نمایHHد و می آمHHوزد، تHHاثیر بسیار زیادی بر تکامل ، خصوصا تکامل مغزی، وی دارد. اما تامین محیط هHHایی کHHه بHHرای تکامHHل دوران ابتدای کودکی مناسب باشد از عهده والدین ،بHHه تنهHHایی، خHHارج اسHت و الزم اسHت کHHه از جانب دولت ها، تشکالت مدنی و جامعه نیز حمایت هایی صورت پذیرد. کودکان با ظرفیت های روانی، اجتماعی و جسمی متفاوتی متولد می شوند کHHه این ظHHرفیت بHHه آنهHHا اجHHازه می دهHHد از طریق ارتباط با محیط پیرامون خود ، بیاموزند وسیر تکامل خود را طی کننHHد. اگHHر این ظHHرفیت ها شناخته نشده و مورد حمایت قرار نگیرند، به جای شHHکوفايي، پژمHHرده شHHده و از بین خواهنHHد رفت. اگر مغز خوب تکامل یابد، پتانسیل یادگیری افزایش یافته و احتمال شکست تحصیلی و نیز..شکست در زندگی کاهش می یابد

اثرات آنچه در طول نخستين ماه ها و سال هاي زندگي كودك و حHHتی در دوره قبHHل از تولHHد روي از–مي دهد ، مي تواند در تمام طول عمروی ادامHHه يابHد. همHه عوامHل كليHدي ذهHنيت عHاطفي

قبيل اعتماد ، كنجكاوي , هدفمندي ، خويشتن داري ، حفظ رابطه ، ظHHرفيت برقHHراري ارتبHHاط بHHا يعني عوامل تعيين كننده چگونگي آموزش كHHودك در–ديگران و برخوردار بودن از روح همكاري

مدرسه و برقراري ارتباط با ديگران در زندگي ، بستگي به نوع مراقبت هاي نخسHHتيني دارنHHد كHHه كودك از محیط پیرامونی خود در سال های نخستین زندگی )پHHدر و مHHادر ، آموزگHHاران دوره پيش دبستاني و مددكاران ( دريافت می كند. البته براي كودكان هيچ وقت دير نيسHت كHه تندرسHتي و

، بHHر تHHرس هHHاي خHHود غلبHHه كننHHد ، يHHا بالندگي خود را بهبود بخشند ، مهارت هاي تHHازه بياموزنHHد وقHHتي كHHه كودكHHان از "سHر– چنانكه غالبHHا نHHيز اتفHHاق مي افتHHد –باورهاي شان را تغيير دهند اما

آغازي " درست و بايسته برخوردار نشده باشند ، هرگز از عهده جبران آثار كوتHHاهي هHايي كHه درحق آنها شده است بر نمي آيندو به شكوفا كردن كامل استعدادهاي خود نايل نمي شوند.

سHHالگی6قدرت یادگیری کودک در سنین پیش از دبسHHتان بسHHیار بHHاال و عمیHHق اسHHت. کHHودک دراز درصد رشد مغزی خHHود راپشت سHHر گذاشHHته اسHHت؛ بنHHابراین هHHر چHHه از بHHدو تولHHد، 90حدودا

، اتصاالت و سیناپس ها کامل تر و بیشتر رشد خواهند کHHرد وتوانایی های مغز بیشتر استفاده نمايد توان آموزشی او افزایش خواهند يافت. بايد توجه داشHHت کHHه کمبودهHHای تغHHذیه ای در این دوران حساس زندگی کHHودک، بHHه شHHدت بHHر توانمنHHدی های ذهHHنی او اثHHر می گHHذارد. . امHHروزه می دانیم

درجه ؛ کHHودکی کHHه بHHا کمبHHود آهن روبه رو8ضریب هوشی کودکی که از شیر مادر محروم شود، درجه نسبت بHHه آنهHHا کHHه از این غفلت هHHا13 درجه و کودکی که با کمبود ید مواجه است، 5باشد،

مصون مانده اند، كمتر است. می دانیم که سوءتغذیه دوران جنینی می تواند سHHالمت تمHHام دوران حیات را به مخاطره اندازد. ولی آیا تاکنون توانسته ایم محاسHHبه کHHنیم کHHه کمبودهHHای عHHاطفی در این دوران حساس چگونه می تواند زندگی كودك را دچHHار سHHرگردانی، بی تفHHاوتی و خHHود سHHتیزی

4

کند؟ آیا به پتانسیل تکاملی کودک از بدو تولد اندیشیده ایم و بستر مناسبی برای رشHHد تکHHاملی او مهیا کرده ایم؟ البته رشد و پرورش کودک عرصه های متعدد بHHه هم پیوسHته ای چHون رشHد حسHی حرکتی، شناختی و اجتماعی و هیجHHانی را دربHHرداردو توجHHه بHHه تمHHام عرصHHه ها بHHرای رسHHیدن بHHه.حداکثر توانمندی های بالقوه، حق اوست

میلیون کودک زیر پنج سHHال از رسHHیدن بHHه حHHداکثر200یافته های علمی نشان می دهند که حدود پتانسیل تکاملی، شناختی، اجتماعی و عاطفی خود باز مي ماننHHد. عHHواملی کHHه مHHوجب این زيHHان بزرگ می شوند، شامل سوءتغذیه )کمبود آهن- کمبود ید،...( و تحریک ناکافی تکامHHل شHHناختی در پنج سال اول زندگی هستند؛ عواملی کHHه پیشHHگیری از آن هHHا سHHاده اسHHت و راه حل هHHای روشHHن دارد. به عالوه ، کودکان باید در محیطی سالم به دور از خشم و خشونت، ظلم و شHHرارت ، فقHHر و تبعیض زندگی کنند.حقيقتا کودکان سHرمایه های یHHک ملت انHHد و بایHHد بHرای شHاد زیسHتن و رفHHاه کامل جسمی، روانی، عاطفی و اجتماعی که موجب دستیابی بHHه توانمنHHدی های بHHالقوه آنHHان مي شود، برنامه ای داشت اما ، آیا می توان انتظار داشت در شرایطی که بستر مناسHHبی بHHرای رشHHد جسمی، عاطفی و اجتماعی کودکان فراهم نیست، همه کودکان تبدیل به جوانHHانی مبتکHHر، خالق، توانمند و پویا شوند؟ آیا ما نیازهای متفاوت انسان را از لحظه تکوین ، طول دوران جنیHHنی و بعHHد در سال های اولیه رشد و تکامل می شناسHHیم و بHHه آن نیازهHHا پاسHHخ مناسHHب داده ایم؟ آيHHا تHHاوان بی توجهی مHHا گسHHترش فضHHاهای ناسHالم، فHHرار از خHHود، پنHHاه بردن بHHه مصHرف موادمخHHدر، خHHود ستیزی، غیرستیزی، رواج خشونت و انعکاس ظلم و شرارت نخواهد بود؟

وقتي كودك خردسال را در آغوش گرفته و نوازش مي كنيم و نيازهاي عHHاطفي وي را تHHامين مي نماييم وي را در برابر اثHHرات فشHHارهاي روحي كHHه بعHHدها در زنHHدگي تجربHHه مي كنHHد ،تHHا حHHدودي

"مصونيت "مي بخشيم. ماه ها ، و سالهاي اول زندگي ، هHHر لمس ، حHHركت ، و ارتبHHاط عHHاطفي در در نخستين لحظات ،

زندگي يك كودك ، در مغز او به شكل انفجاري از فعاليت هاي الكتريكي و شHHيميايي در مي آيHHد ، زيرا دراين سنين ميلياردها سلول مغزی درحال سHHازمان دهی شHHبكه هHHايي بHHا ميلياردهHHا ميليHHارد سيناپس ) روابط ميان سلول هاي مغز( است.انواع تجربه ها بر چگHHونگی تکامHHل مغزهHHای جHHوان تاثیر می گذارند اما در این بين ، هیچ چیز مهم تر از مراقبت و تغذیه مناسب در سHHالهای نخسHHت

زندگی نیست . اسالم عالی ترین توجهHHات را بHHه کHHودک و تکامHHل و تHHربیت وی داشHته چنانکHHه انتخHHاب نHHام زیبHHا،

مناسب،توجه به نیازروابط دوستانه و رفاقت، صHHحبميت بHHاآموزشاحترام به فرزندان،پرورش و کودک، محبت، اجتماعی شدن فرزندان،مشورت با فرزنHHدان، رفتHHار عادالنHHه و بHHه دور از تبعیض، آموزشهای دینی و تقویت مبHHانی اعتقHاد ی و سHطح دانش و معHHرفت کHHودک جملگی از مصHHادیق

( بدیهی است کHه کم تHوجهی بHHه این توصHیه هHHا سHبب4مهم و مورد توجه دین اسالم مي باشد) رشد و تکامل کمتر کودکان جامعه اسالمی ایران نسبت به سایر کشورها خواهد شHHد و یقینHHا این موضوع ما را از اهداف عالیه نظام اسالمی دور نگاه خواهد داشت. تکامل ابتدای کHHودکی یکی از حیطه های اولویت دار رویکرد تعیین کننده هHHای اجتمHHاعی سHHالمت اسHHت ، کHHه بHHه تHHاثیر عوامHHل اجتماعی از قبیل شغل، درآمد، تحصیالت، جنسیت بر سالمت تاکید دارد . اعتقاد بر این است کHHه برنامه ریزی های طوالنی مدت و متعهدانه در این حیطه می تواند منجر به بهبود عدالت و کاهش نابرابری در طول نسل ها گردد. لذا جمهوری اسالمی ایران از طریق مداخله در عوامل اجتماعی نامطلوب تاثیرگذار بر سالمت فعالیت می نمایدو با توجه بHHه دسHتورات اکیHHددین مHHبین اسHالم در این زمینه ، بر خود الزم می داند ، برای دستیابی به عدالت در سHHالمت پایHHدار و مسHHتمر، برنامHHه های تکامل ابتدای کودکی را در کشور طرح ریزی و اجرا نماید.در واقع تکلیف کلیه دولت مHHردان

5

و برنامه ریزان سالمت کودکان کشور ،حمایت و تاکیHHد بHHر اجHHرای بهینHHه این برنامHHه بHHا توجHHه بHHه..دستورات دین مبین اسالم و قران و مستندات علمی می باشد

مفهوم تکامل ابتدای کودکی

مراقبت های تکاملی دوران ابتدای کHHودکی حیطHHه ای اسHHت کHHه در آن عناصHHری از قبیHHل محرک های دوران شیرخوارگی، سالمت و تغذیه، آموزش هHHای دوران ابتHHدای کHHودکی، توسHHعه و تکامل اجتماعی ، روان شناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی و مسائل اقتصادی با هم آمیخته گردیده است. اگر قصد، حمایت از کودکان و کمک به رشد و تکامل آنان باشد، ضروری است که جنبه های تکامل آنها را شناخته و درک نموده، هم چنین به محیطی کHHه کHHودک در آن زنHHدگی می

نماید توجه نماییم.

( Early Childhood Care for Developmentمراقبت های تکاملی دوران ابتدای کودکی)

شامل تمام حمایت های ضروری از هHHر کHHودک ، هم چHHنین در برگیرنHHده محHHافظت هHHا ومراقبت های تضمین کننده تکامل مطلوب کودک از تولد تا سن هشت سالگی می باشد.

برای درک بهتری از معنای جمله فوق الزم است که از معانی اصطالحات کلیHHدی درک مشHHترکیداشته باشیم.

( دوران ابتدای کودکیearly childhood)( مراقبتcare)( تکاملdevelopment)

( early childhood دوران ابتدای کودکی )

آن چه که به طور رایج مورد استفاده قرار می گیرد، دوره ای از زندگی کودک است که از زمHHان لقاح و دوره جنینی تا سHHن هشHHت سHHالگی را در بHHر دارد. از لحHHاظ رشHHد و نمHHو فیزیکی، اجتماعی، احساسی و عقالنی کودکان، دوران ابتدای کودکی زمانی اسHHت کHHه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. تجارب خوب و مناسب در این دوران، از جمله کمک خانواده هHHا بHHه منظور تامین نیازهای کودکان، سبب بهبود تکامل کودکان و دستیابی به حد مطلوب تکاملی اشان خواهد شد. بنابراین اگHر مشHکالت و مخHHاطرات محیHHط فHیزیکی و اجتمHHاعی بHر سHر راه تکامHHل کودکان، که سبب تاخیر تکاملی آنها می گردند، به موقع شناخته و تالش جهت برطرف کردن و یا به حداقل رسانیدن آنهHHا صHورت گHیرد، می تHوان از بسHیار ی از پیامHدهای نHاگواری کHه حHتی در

دوران بزرگسالی گریبانگر فرد خواهند شد، اجتناب نمود.

6

در نظر گرفتن این دوره دو دلیل دارد: •

سالگی، زمHHانی از زنHHدگی8از دیدگاه تئوری های یادگیری، دوره زمانی از تولد تا ▫ رخ می دهHHد. این دوره زمHHانی ، بHHایادگیری از طریHHق رفتHاراست که در آن غالبا

تکامHHل رواني مرتبHHط بHHا یHHادگیری کودکHHان سHHروکار دارد و بیشHHترین فراگHHیری در کودکان زیر سن هشت سالگی، زمانی اتفاق می افتHHد کHHه آنهHHا اشHHیایی در اختیHHار داشته، بتوانند آنها را دستکاری کنندو فرصت و شانس کشف دنیای اطرافشHHان را داشHHته باشHHند. البتHHه اینهHHا همگی بایHHد در محیطی امن و محHHرک تHHامین شHHوند تHHا

8 تا 7کودکان بتوانند از طریق آزمون و خطا بیاموزند و تجربه کنند. در حدود سن سالگی، کودک به سن دلیل و استدالل می رسد و در این سن بHHه شHHکل متفHHاوتی به دنیا می نگرد. دراین زمان می تواند بHHا ایHHده هHHا بHHازی کنHHد، مفHHاهیم را از نظHHر ذهنی یاد بگیرد و کمHHتر بHHه اشHHیا وابسHHته باشHHد. گرچHHه در این دوران، یHHادگیری از

طریق مشاهده و شنیدن نیز صورت می پذیرد .

earlyبه دلیل اهمیت پیوستگی تجارب کودکان، تعریHHف) )▫ childhoodدایHHدوران ابت تHHا6کودکی از تکامل دوران پره ناتال شروع و تا سالهای ابتHHدای مدرسHHه )سHHن

( ادامه می یابد. هر چند که ساختار مغزی از لحHHاظ بیولHHوژیکی و وراثHHتی تعHHیین8 می گردد اما این ساختار در دوره پري ناتHHال بHHه تکامHHل خHHود ادامHHه می دهHHد و در واقع ارتباطات درون مغزی، که زیربنای مهم و حیاتی برای تکامل آتی فرد هستند، از تعامالت و ارتباطات کودک با محیط اطراف شکل می گیرند)انسان و اجسHHام(. سریعترین دوره تکامل مغز در طی دو سال ابتدای زندگی اتفاق خواهHHد افتHHاد کHHه این خود پایه ای برای عملکرد هوشHی، هیجHHانی عHاطفی، فHHیزیکی/ایمنولHوژیکی و اجتمHاعی کHودک می گHHردد. تجHHارب کHHودک از دوران دو تHا پنج سHالگی زیHHر بنHHای

یادگیری های بعدی و تحصیالت رسمی و مهارت های اجتماعی وی خواهد بود.

( care مراقبت )

development ( مHHHراقبت بهتكامHHHل ابتHHHداي دوران كHHHودكيcare) اصHHHطالح 1980در دهHHHه early childhoodلHHاضافه شد تا ذهن سیاستگذاران و برنامه ریزان را از این که برنامه های تکام

دوران ابتدای کودکی تنها معادل با برنامه های پیش دبستانی است، دور نماید. تا این زمان برنامه ( از نظر مفهومی و تحت اللفظی از برنامه های پیش دبستانیchild careهای مراقبت کودکان )

جدا و این قبیل برنامه ها اغلب با سالمت، کار زنان و خدمات اجتماعی مرتبط بودند. در راسHHتای تالش برای وسیع تر نمودن برنامه هHHای دوران ابتHHدای کHHودکی، عبHHارت مHHراقبت و تكامHHل دوران

Earlyابتداي كHودكي Childhood Care & Development هHد. در دهHHوم گردیHه1990 مرسHکلم مراقبت معانی مختلفی به خود گرفت. در ابتدا یونیسف آن را در ارتباط با برنامه هHHای تغذیHHه ای به کار برد ) یعنی توجه نمودن به این نکته که تغذیHHه خHHوب چHHیزی بیش از تHHامین غHHذای کودکHHان

(care) است (و مراقبت به عنوان یک جز کلیدی در فرآیند تغذیه که خHHود سHHبب ارتقHHا رشHHد و تکامل می شود، محسوب گردید. کودکانی که تحت توجهات مراقبتی نیز قرار می گیرند، نسHHبت به کودکانی که این قبیل مراقبت ها را دریافت نمی کنند، تغذیه بهتری داشته و کمتر مسHHتعد ابتال به بیماری هستند و هم چنین یادگیری بهتری دارند. بر عکس، کودکانی که مورد مسامحه و غفلت

7

قرار می گیرند، مستعد ابتال به انواع بیماری ها و سوء تغذیه بوده و توان و انگHHیزه کمHHتری بHHرای یادگیری دارند. در حال حاضر مراقبت به عنوان فرآیندی تلقی می گردد که منجر به ایجاد محیط توانگر کننده حHHامی تکامHHل کHHودک مي شHHود. از لحHHاظ عملی، مHHراقبت مبنHHاي فHHرهنگي دارد و شامل تسهيالتي می شود که بزرگساالن و سایر افراد مهم در زنHHدگی کHHودک قHHادر بHHه تHHامین آن هستند؛ از قبیل محیط سالم و امن، تعHHامالت حمHHایتی و اثرگHHذار، الگHHو هHای مناسHب، محرکHHات، محافظتها ... که همگی از اجزاء مورد توجه حقوق کودکان به شHHمار می رونHHد. بHHه طHHور خالصHHه مHHراقبت مجموعHHه ای از اقHHدامات منسHHجم اسHHت کHHه ضHHامن تشHHریک مسHHاعی بHHرای حمHHایت و حفاظت از جنبه های سالمت، تغذیه، روانی اجتماعی و شHHناختی تکامHHل کودکHHان می باشHHد. پس

مراقبت یکی از عوامل کلیدی در ارتقا تکامل مطلوب کودکان محسوب می گردد.

( development ) تکامل

فرآیندی از تغییرات است که کودکان را از لحاظ حرکتی، فکری، احساسی، تعاملی با مردم و عوامل محیطي به سطوح باالتری از کامل شدن می رساند. تکامل کودکان شامل آشHکار شHدن ویژگی های بیولوژیکی و رفتارهای نشات گرفته از آموخته های مبتنی بر تجارب می باشHHد. رشHHد

فیزیکی، ذهنی و هیجانی، نقش حیاتی در تکامل کلی کودکان دارند. هم چنین یادگیری نقش بسیار مهمی در تکامل دارد، که خود به عنوان فرآیند اکتسHHاب دانش، مهارت ها، عادات و ارزش ها از طریق تجربه، آزمایش، مشاهده، بازتاب و/یا مطالعه و آمHHوزش تعریف می گردد. وضعیت تکاملی موجود هر کودک، می توانHHد بHHر یHHادگیری جHHاری و آتی او تHHاثیر گذاشته آن را تسهیل نموده و یا از آن ممانعت به عمل آورد. یHHادگیری، بخشHHی کلیHHدی از فرآینHHد تکامل و یکی از پیامدهای آن اسHHت کHHه بHHه شHHدت تحت تHHاثیر کیفیت مHHراقبت هHHایی کHHه کHHودک

دریافت می کند، قرار مي گيرد. اگر تامین مراقبت مناسب در زمینHHه حمHHایت از تکامHHل کودکHHان را وظیفHHه خHHود بHHدانیم، بایHHد توجهی ورای توجهات بخشی داشته باشیم و درک کنیم که چگونه انواعی از مراقبت ها که منجHHر به بقا و حداکثر تکامل و محافظت از کودکان می شود را تامین نمHHاییم و بایHHد بHHدانیم کHHه تکامHHل سالم و همه جانبه از حقوق اصلی و اولیه کودکان است. باید بفهمیم که چه مراقبت هHHایی بHHرای کودک الزم است و نیز چگونه این مراقبت ها را در موقعیت های مختلف به کار گیریم. این گونHHه ادراکات است که ما را به ایجاد برنامه های دوستدار کودک، برنامHHه هHHای متمرکHHز بHHر خHHانواده و

مبتنی بر جامعه که خود حامی تکامل کودکان هستند، رهنمون می گردد. برنامه ریزی در زمینه مراقبت و تكامل ابتHHداي دوران كHHودكي یعHHنی بHHرآورده کHHردن نیازهHHای چندگانه کودکان از طریق مد نظر قرار دادن سالمت، تغذیه و محرکات روانی اجتماعی، در حالی که هم زمان با اینها ضروری است که نسبت به تقویت محیطی که کودکان در آن زندگی می کنند

نیز اقدام نماییم. بنابراین، برنامHHه ریHHزی مHHراقبت و تكامHHل ابتHHداي دوران كHHودكي عالوه بHHر توجHHه بHHه نیازهHHای

اختصاصی کودکان شامل موارد زیر نیز می گردد:تعامل با پدران و مادران به منظور تقویت مهارت های والدین▫

8

تعامل با خواهر و برادرهای کودک و سایر اعضای فامیل به منظور شناخت و توجه▫به نیازهای اختصاصی تکاملی کودکان

اقدام برای تامین یا تقویت گزینه های مراقبت روزانه▫تالش برای حمایت از زنان و خانواده ها از طریق حمایت های اقتصادی▫ظرفیت سازی در جامعه و خانواده▫تعامل با جامعه به منظور ارزیابی مشکالت مبتنی بر جامعه و حل آنها▫تهیه و تدوین برنامه های بین بخشی▫(7)به حرکت در آوردن بسیج های اجتماعی▫

كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHان اسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHتثنايي در حقيقت همه افراد انسان هHHا از نقطHHه نظHHر خصوصHHيات مختلHف جسHHماني، بيولHHوژيكي،       

ذهني، رواني و عاطفي، سازگاري اجتماعي و... يكسان نبوده و نسبت بHHه همHHديگر داراي تفHHاوت هاي خاصي هستند . نه تنها هر فرد نسبت به افراد ديگر از نقطه نظHHر ابعHاد مختلHف جسHماني و ذهني داراي تفاوت هاي ويژه اي است بلکه بين توانايي ها و استعدادهاي مختلف وی نHHيز تفHHاوت هايي مشهود و موجود است لذا بدين ترتيب هر فرد نسبت به افراد ديگر استثنايي اسHHت و كلمHHه »استثنايي« به طور اعم و به معناي دقيق علمي خود نمي توانHد فقHط بHHه گHروه هHاي خاصHي ازافHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHراد جامعHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه اطالق شHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود.

آنچه كه ما اصHطالحا »كHHودك اسHتثنايي« مي گHوييم غالبHHا بHHدين معناسHت كHHه كHHودك از نظHHر     هوشي، جسمي، رواني و اجتماعي به ميزان قابل توجهي نسبت به ديگر همساالن خHHود متفHHاوت است به صورتی كه نمي تواند به نحHHوي مطلHHوب حHHداكثر اسHHتفاده را از برنامHHه هHHاي آمHHوزش وپرورش عادي ببرد و ناگزير نيازمند به توجه خHHاص و آمHHوزش و خHHدمات فHHوق العHHاده مي باشHHد.

از نظر آموزشHHي كHHودك اسHتثنايي كHHودكي اسHHت كHHه بHHراي تHHأمين حHHداكثر نيازهHHاي تربيHHتي و     آموزشي او بايد تغييراتي در شيوه هاي تربيتي و آموزشي خانواده و در برنامه هاي مدارس عاديداده شHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود.

كودك استثنايي ابتدا باید به عنوان یک کودک مHورد توجHه قHرار گHیرد ودر مرحلHه بعHدی بایHد بHHه  عنوان کودکی با خصوصیات و صفاتی استثنایی نسHبت بHه سHایر کودکHHان مHورد توجHه باشHد . در واقع اين ويژگي ها و تفاوت هاست كه مربيان و مشاوران و معلمان با آن سر و كار دارنHHد و اين

مطHHابق آمHار  تفاوت ها هستند كه پدران و مHHادران بايHHد خHود را بHHا آن سHازگار و هماهنHگ كننHHد. تأييدشده سازمان هاي بين المللي از جمله يونسكو تعداد تقريبي افرادي كه به لحاظ تفاوت هاي

درصHHد۱۵ الي ۱۰محسوس فردي نياز به برنامه هاي آموزشي ويژه اي دارند در هHHر جامعHHه بين است. البته اين تعداد شامل افراد عقب مانده ذهني، افراد تيزهوش و سرآمد، نابينHا و نيمHHه بينHا،ناشHHHHنوا و نيمHHHHه شHHHHنوا، ناسHHHHازگاران اجتمHHHHاعي ومعلHHHHوالن جسHHHHمي نHHHHيز مي شHHHHود.

    

9

كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHان تHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHيزهوش كودكان تيزهوش يا پرتوان برخالف ساير كودكان استثنايي ممكن است در تمام دوران زنHHدگي    

خود شناخته نشوند و كسي به نبوغ ذاتي آنان پي نبرد. يك كHودك نابينHا يHHا عقب مانHHده ذهHني بHه زودي از روزها و ماه هاي اول زندگي، توسط اطرافيان تشخيص داده مي شود و از همان موقHHع اطرافيان در صدد چاره جويي يا الاقل مراجعه به پزشك، مدرسه و مHHربي متخصHHص بHHرمي آينHHد. ولي كودك تيزهوش چون عالمت مشخصي ندارد و از طHHرفي كمHHتر كسHHي بHHا روحيHHه و رفتHHار او آشنايي دارد ممكن است سال ها و حتي تا پايان زندگي شناخته نشود. نبوغ نبايد الزامHHا در تمHHام رشته ها و موضوعات در كودكي ظاهر گردد، چه بسا كودك تيزهوشي كه در بHHرخي از رشHHته هHHا از استعدادي شگرف برخوردار است در بعضHHي از دروس يHHا مطHHالب در حHHدي عHHادي و متوسHHط رشد نمايد. لذا نبايد تصور كرد كه كودكي تيزهوش است كHHه در تمHامي جهHات مسHتعد و پرتHHوان

حHHدود بيش(IQ)باشد. به طور كلي مي توان گفت نخستين شرط تيزهوشي داشتن هوش بهري است و عالوه بر بهره هوشي ممتاز، قدرت خالقه، توانايي در استدالل و ابتكHHار در كHHار را۱۳۰از

نيز بايد در نظر گرفت. زودرسHHي اسHHتعداد و عالقHHه بHHه رقHHابت بHHا كودكHHان بزرگHHتر نHHيز از جملHHه مشخصاتي است كه نزد كودكان تيزهوش ديده مي شود و اصوال اين گونه كودكان و نوجوانان به جاي بازي با همساالن، بازي و مباحثه با همفكران را ترجيح مي دهنHHد و بHHه همين سHHبب اكHHثرا درگHHHHHHHHHروه سHHHHHHHHHني بزرگترهHHHHHHHHHا جHHHHHHHHHايي بHHHHHHHHHراي خHHHHHHHHHود بHHHHHHHHHاز مي كننHHHHHHHHHد.

( نشان دهنده آن است كه كودكان تيزهوش از نظر سالمت،Marin sonتحقيقات مارتين سون ) و بHHه خصHHوص جنب و جHHوش و داشHHتن انHHرژي بHHر كودكHHان هم سHHن وسHHال عHHادي خHHود برتHHري

يك كHHودك تHHيزهوش موجHHودي اسHHت كHHه عوامHHل ارثي و محيطي او را بHHه صHHورت فHHردي  دارند.پيچيHHHHHHHHده، اسHHHHHHHHتثنايي و بHHHHHHHHاهوش تHHHHHHHHر از افHHHHHHHHراد عHHHHHHHHادي درآورده اسHHHHHHHHت.

گرچه تمامي کودکHHان تHHیزهوش از بهHHره هوشHي بHHااليي برخوردارنHد، لكن داراي خواسHته هHHا،     نيازها، عاليق و خصوصيات متفاوتي مي باشند كه مانع شناخت الگوي واحدي از رفتار و خصايص آنها می گردد . به هر صورت چنین اختالفاتی ، دليل آن نخواهد بHHود كHHه آنهHHا داراي خصوصHHيات ووجHHHHHوه مشHHHHHتركي نباشHHHHHند و نتHHHHHوان آنهHHHHHا را در يHHHHHك طبقHHHHHه خHHHHHاص قHHHHHرار داد.

ترمن و آدن، در مطالعاتي، مشخصات عمومي تيزهوشان را اينچنين بيان كHHرده انHHد كHHه وضHHع     جسماني تيزهوشان به طور كلي از ساير افHHراد بهHHتر اسHHت. در يHHادگيري زبHHان، خوانHHدن، هHHنر و ادبيات، علوم و رياضيات از ساير كودكان پیشی گرفته اند . توجه و عالقه اين كودكHHان بHHه سHHوي مسائل مختلف است و زودتر و سريعتر از ساير كودكان به خواندن مي پردازنHHد و بيشHHتر و بهHHتر مي خوانند. داراي سرگرميهاي گوناگون هستند و كمتر تقلب مي كنند. از ثبات عHHاطفي و اعتمHHاد به نفس بيشتري برخوردار مي باشند و در كارهاي اجتماعي گHHرايش بيشHHتري از خHHود نشHHان ميدهنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

در گذشته چنين تصور مي شد كه تيزهوشان افرادي گوشه گير و مHHنزوي هسHHتند و نHHيروي         سازش و همكاري با ساير افراد را ندارند، در حالي كه مطالعات انجام شHHده نشHHان مي دهHHد كHHه تيزهوشان داراي نيروي سازش بيشتري هستند و در برخHHورد بHHا ناماليمHHات از اعتمHHاد بHHه نفس و ثبات عاطفي بيشتري برخوردارند و بهHHتر مبHHارزه مي كننHHد و يكي از خصوصHHيات بHHارز اين افHHراداسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHتقالل طلHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHبي آنهاسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت.

10

دالیل سرمایه گذاری در زمینه تکامل ابتدای کودکی

سال پیش تاکنون، این سوال مطرح بوده که بHHه چHHه دلیHHل در برنامHHه هHHای تکامHHل25از ابتدای کودکی سرمایه گذاری نماییم؟ در گذشHته این طHور فکHر می شHد کHه تجHHارب سHال هHای ابتدای کودکی تنها از خانواده کسب می شود و لHHذا بHHه نقش دولت و سHHایرین تHHوجهی نمی شHHد. امروزه، گرچه این قبیل مالحظات هنوز تا اندازه ای وجود دارد، اما توسHHط دانش و اطالعHHات در خصوص منHافع حاصHل از سHرمایه گHHذاری اولیHHه حمHHایت می شHود ، این دانش از طریHHق تHHدوین برنامه های موفق، بر اساس تقاضاهای جدید مرتبط بHHا تغیHHیرات اقتصHHادی، اجتمHHاعی، جمعیHHتی، سیاستی و شرایط تحصیلی و نیز بر اساس راه هHHای جدیHHد تفکHHر در خصHHوص کودکHHان و جامعHHه

شکل گرفته است و سبب گردیده است تفکرات بدبینانه تا حد زیادی کاهش بیابد .

بHHرخی از اسHHتدالالت اختصاصHHی در حمHHایت از سHHرمایه گHHذاری در زمینHHه تکامHHل ابتHHدایکودکی عبارتند از:

کودکان حق زندگی و کامل شدن تمام ظرفیت هایشان را دارند.1 حقوق كودكان ولزوم توجHHه بHHه رشHHد و بالنHHدگي انسHHان، داليHHل خدشHHه ناپHHذير سرمايه گذاري دردوران نخسHHتين كHHودكي می باشHHند . علHHوم اعصHHاب و روان

تاثير دوران نخستين زندگي كودك بر بقيه عمر را به اثبات مي رسانند. بیانیه های ذیل از برخی از کنفرانس ها و پیمان نامه های جهانی حاصHHل شHHده

است:دHHذهب و ... بایHHتمام کودکان، بدون توجه به جنسیت، نژاد، زبان، م

فرصت پرورش و تکامل تمام ظرفیت هایشان را داشته باشند؛هHHان، بHHمی اشHHنی و جسHHذیری ذهHHیب پHHل آسHHه دالیHHا بHHان، بنHHکودک

مراقبت ها و محافظت های اختصاصی نیاز دارند؛دHHد، نیازمنHر می برنHه سHخت بHرایط سHکودکانی که خصوصا در ش

مالحظات اختصاصی هستند؛دینHمسئولیت اولیه پرورش، تکامل و آموزش کودکان، به عهده وال

و خانواده هایشان است؛ا وHHانواده هHHه خHHد کHHاد نماینHHبي را ایجHHط مناسHHحکومت ها باید محی

جوامHHع را قHHادر بHHه انجHHام مسHHئولیت هHHای تربیHHتی و محHHافظتی ازفرزندانشان نماید.

شواهد در زمینه ارزش توجه اولیه به نیازهای کودکان .2

عظیم اسHHتینگاهی هرچند سطحی به وضع کودکان و نوجوانان در جامعه،نشHHانگر مشHHکالت که ریشه در عHدم آمHHادگی رواني - جسHHمانی ، بHHه ویHHژه ناکارآمHHدی اصHول و مبHHانی آمHHوزش الفبای آن در قالب بازی هHHای مفHرح ایسHHتا و پویHا بHHه کودکHHان دارد. این معضHل نHHه تنهHا بHHر ساختار بدنی، سالمت فرد و سبک زندگی او در آینده تاثیر دارد بلکه بر کسب فضHHایل اخالقی که غفلت از آن به قیمت شرافت انسانی و فنای اخالق تمام میشود،اثرگذار خواهHHد بHHود. بی توجهی و ساده اندیشی در این مورد موجب شده است ،روابط انسانی آن چنان دچار بحHHران

11

شود که چون گردبادی عظیم بHHا تکیHHه بHHر نیروهHHای مخHHرب ناشHHی از انحرافHHات , کج رویهHHا , ناسازگاریها , انحطاطهای اخالقی در سطحی وسیع ، حال و آینده نسل کنHHونی و بعHHدی را بHHه خطر اندازد. .متاسفانه مردم تدریجا با چنین زمینه ای خو کرده و گمان می کنند وضع باید بHHه همین گونه ای باشد، که هسHHت . بHHه عقیHHده جامعHHه شناسHان زمینHHه بسHHیاری از کج رویهHHا و انحرافات را نخست خانواده و بعHHد اجتمHHاع و فرهنHHگ بHHه وجHHود می آورنHHد . بنHHابراین , بHHرایاصالح آن باید به سالم کردن هدفمند این دو محیط پرداخت .لذا برای سHHازندگی کودکHHان زیر

سال به عنوان نسل جدید ،بهتر است اصالحیه هایی در برنامه هHHای آموزشHHی این گHHروه بHHه8 شکلی هدفمند صورت گیرد. فراموش نکنیم که طفل امانتی از سوی خدا در دست والدین و جامعه است. کودک اعم از پسر و دختر ودیعه ای آسمانی است که به پدر و مادر سپرده می شود و قلب پاک فرزند گوهر گرانمایه و نفیس و آئینه مصHHفایی اسHHت , کHHه قHHابلیت پHHذیرفتن همه خوبی ها را دارد. والدین نخستین کسانی هستند که کودک از آنهHHا منشHHاء می گHHیرد و بHHا آنها در تماس است. ساختار زندگی امروزین و در گیر بودن والدین در مشHHاغل و حرفHHه هHHای گوناگون موجب شده است تا مهمترین سالهای شHکوفایی کودکHHان در اختیارمربیHHان مهHHدهای کHودک بHHه عنHHوان عHامالن تHHربیت قHرار گHHیرد و عHالیترین نقش را در زمینHHه پHHرورش و رشHد شخصیت کودک ایفا کنند. اندیشمندان بHHر این باورنHHد کHHه الزمHHه برنامHHه ریHHزی و کHHار بHHا هHHر

تحقیقHHاتابزاری آگاهی کامل از تمامی ویژه گی ها و زوایHHای کHHارکردی آن ابHHزار می باشHHد.. نشان می دهند که بیشترین میزان تکامل عقالنی در کودکان در سن قبل از هفت سHHالگی رخ می دهد. سHال اول زنHHدگی از لحHHاظ تغذیHHه و رشHHد فHHیزیکی کHHودک بسHHیار بHHا اهمیت اسHت. کودکانی که در این دوره زمانی با مشکالتی مواجهه می شوند ممکن است در معHHرض خطHHر تاخیر و یا تضعیف تکامل شناختی)ذهنی( قHHرار گیرنHHد. در خالل دو سHHال اول عمHHر، بیشHHترین رشد سلول های مغزی به همراه ایجاد ارتباطات عصبی در مغز رخ می دهHHد کHHه این فرآینHHد نه تنها تحت تاثیر وضعیت تغذیه ای و سالمت کودک قHHرار می گHیرد، بلکHHه از انHواع تعHامالت.کودک با مردم و محیط نیز تاثیر می پذیرد

شواهد ی دال بر منافع اقتصادی سHHرمایه گHHذاری در سHHال هHHای ابتHHدایی عمHHر.3برای اجتماع

سHHالیان دراز ی اسHHت کHHه توسHHعه اقتصHHادی یHHک مشHHغولیت ذهHHنی بHHرای دولتهHHا محسوب می شود. در داخل کشورها سالیانه بیلیون ها دالر به عنوان کمک هزینHHه برای شرکتها و موسسات خرج می شود تا فعالیت هHHای تجHHاری اشHHان را مسHHتقر کرده و گسترش دهند. امHHا مطالعHHات نشHHان داده انHHد کHHه یکی از پHHر بHHازده تHHرین سرمایه گذاری ها که کمتر از دیدگاه اقتصادی نیز به آن توجه شده است، سرمایه گذاری در زمینه تکامل دوران ابتدای کودکی است. چنHHدین مطالعHHه طHHولی کHHه در میان تعدادی از کودکان در معرض خطر خانواده های کم درآمد انجام شده، نشان داده است که سرمایه گذاری در زمینه تکامل ابتدای کHHودکی ، بازگشHHت سHHرمایه ای بسیار چشمگیری را به همراه دارد. نتHHایج این قبیHHل مطالعHHات نشHHان داده کHHه بازگشت سرمایه حاصل از برنامه های بHHا کیفیت بHHاالی تکامHHل ابتHHدای کHHودکی در

%)مطابقت داده شده با میزان تورم( است، در حالیکه بازگشت سرمایه16حدود % )مطابقت داده شده بHHا مHHیزان تHHورم( مي باشHHد. در12گذاری عمومی سالیانه

حال حاضر گفتگو بر سر موفقیت برنامه های تکامHHل ابتHHدای کHHودکی در مقیاسHHی بزرگتر مطرح است که در صورت رعایت نکات ذیل احتمال این موفقیت افHHزایش

خواهد یافت: تمرکز برنامه بر کودکان در معرض خطر باشد و مشارکت مسHتقیم والHدین را.1

تشویق نماید؛برنامه ها تعهدات بلند مدتی برای تکامل ابتدای کودکی ایجاد نمایند؛.2

12

به منظHHور تشHHویق فعالیتهHHا و اقHHدامات خالقانHHه و بHHا کیفیت، بHHه دسHHتاوردهای.3موفق پاداش داده شود.

شرایطی که داللت بر در معرض خطر بHHودن کHHودک دارد عبارتنHHد از درآمHHد پHHایین خانواده، خشونت در داخل خانه و یا بی توجهی که در داخل خانه نسبت به کودکان اعمال می گردد، سطح تحصیالت پHHایین والHHدین، وزن کم زمHHان تولHHد و وابسHHتگی

والدین به مواد مخدرو..... هم چنین نشان داده شده است که جامعه از سرمایه گHHذاری در زمینHHه تکامHHل ابتدای کودکی به واسطه افزایش سHودمندی اقتصHادی در طHول عمHHر کHودک، افزایش گزینه های اشتغال ، ارتقا یادگیری و نیز از طریق ذخHHیره هزینHHه هHHای اجتماعی در حیطه هایی از قبیل مHHیزان هHHای نHHام نویسHHی در مدرسHHه، مHHردود شدن، ترک تحصیل)کودکانی که توجهات مناسب ابتدایی را دریHHافت می کننHHد، احتمال بیشتری برای نام نویسی در مدرسه، مردود نشدن و عدم ترک تحصیل دارند( منتفHHع می گHHردد. در این زمینHHه می تHHوان کHHاهش بزهکHHاری و کHHاهش مصرف مواد مخدر را نیز به این قبیل منافع اضافه نمHHود. فHHردی کHHه از لحHHاظ جسHHمی، ذهHHنی، اجتمHHاعی و عHاطفی بHHه خHHوبی تکامHHل یافتHHه اسHHت ، خواهHHد توانست موقعیت شغلی بهتری کسب نمHHوده و در اقتصHHاد خHHانواده، اجتمHHاع و

بHHاال رفتن تHHوان توليHHدي فHHرد سHHببکشورش سهیم گردیده ، مفید واقع شود..بهبود سطح زندگي وي می گردد

صرفه جويي بعدي در هزينه هاي آموزشي جبراني و مراقبت هاي بهداشHHتي و و فرصت كسب درآمدهاي باالتر براي والدين و مددكاراني,خدمات توانبخشي

كه به اين تHHرتيب بHHا خيHHال راحت تHHر مي تواننHHد وارد بHHاز كHHار شHHوند،از فوایHHداقتصادی عمده این برنامه می باشند.

از دیدگاه اقتصادی ، برنامه های مراقبت وتکامHHل دوران ابتHHدای کHHودکی ، یHHک سرمایه گذاری مناسب و هزينHHه اثHHربخش محسHHوب می گردنHHد. اهمیت بهبHHود وضعیت منابع انسانی از دیدگاه اقتصادی، بر اهمیت اتخاذ این گونه برنامHHه هHHا در کشورها می افزاید. برنامHHه هHHای تکامHHل ابتHHدای کHHودکی منHHافعی فراتHHر از منHHافع صHHرف بHHرای کودکHHان دارد کHHه شHHامل منHHافع اقتصHHادی و اجتمHHاعی در سراسر زندگی می گردد. برخی از منافع اختصاصی برنامه های تکامل ابتHHدای

کودکی برای کودک و اجتماع در جدول زیر خالصه شده اند.

منافع برنامه های تکامل ابتدای کودکیماهیت تغییرتغییرات در برای

تکامHHHHHHHل روانی-کودکاناجتماعی

تکامل شناختی بهتر)تفکری، استداللی(؛تکامل اجتماعی بهتر)ارتباطات با دیگران(؛

تکامل احساسی بهتر )خود شناسی، امنیت(؛مهارت های تکلمی بهتر

افزایش احتمال زنده مانHHدن؛ کHHاهش ناخوشHHیسالمتها؛

تغذیه بهتر؛ بهداشت بهتر و نسHHبت وزن بHHه قHHد مناسب تر براساس سن؛ تعادل بهتر ریز مغذی

ها عملکHHHHHHHHHHHHرد و

پیشرقت شHانس بHHاالتر بHHرای ورود بHHه دبسHHتان؛ احتمHHال

کمتر مردود شدن؛ عملکرد بهتر13

بزرگساالن

دانش کلی

نگرش و عملکرد

ارتباطات

استخدام

سHHHHالمت و بهداشHHHHت بهHHHHتر؛ تغذیHHHHه و رژیم غHHذایی)مرتبHHط بHHا وضHHعیت تغذیHHه ای فHHرد و

کودک( مهارت های رهHبری ؛ ؛ عملکردهHای پیشHگیرانه

طبی بهتر؛ فرصت های درمانی مناسHHب تHHر؛ تغذیHHه؛ رژیم

غذایی بهتر اعتماد به نفس بهتر؛ روابط بهHHتر زن و شHHوهر،

کودک و والد، هم سانان و کودک به کودک شHرایط اشHتغال بهHHتر خصوصHا بHHرای مراقHHبین کودک؛ فرصت هHHای اشHHتغال جدیHHد کHHه توسHHط این برنامHHه ایجHHHاد می شHHود؛ افHHزایش بHHHازار

کاالهای مرتبط با برنامهمحیط فیزیکیاجتماع

مشHHHHHHHHHHHHHارکتاجتماعی

موسسات

اثربخشیظرفیت

بهبود بهسازی محیط؛ فضاهای بHHازی؛ تسHHهیالتچند منظوره جدید

انسجام بیشتر؛ افزایش مشارکت زنان؛ پHHروژههای اجتماعی عام المنفعه

بهبود کارآیی؛ توجهات بهداشتی بهHHتر از طریHHق خدمات منسHHجم و یHHا تغیHیراتی کHه در عملکHHرد مصHHرف کننHHدگان ایجHHاد شHHده اسHHت؛ کHHاهش

مردودی و ترک تحصیلپوشش بیشتر

توانHHHایی بیشHHHتر؛ اطمینHHHان و/یHHHا تغیHHHیراتی در تشکیالت؛ متدها و محتواهHHای آموزشHHی اصHHالح

یافته جمعیت سHHالم تHHر؛ کHHاهش تعHHداد روزهHHای ازکیفیت زندگیجامعه

دسHHت رفتHHه بHHه دلیHHل بیمHHاری؛ سHHواد بیشHHتر؛ جمعیت تحصیل کHHرده تHHر؛ مشHHارکت اجتمHHاعی بیشHHتر؛ نHHیروی کHHاری بهHHتر؛ کHHاهش بزهکHHاری؛ کHHاهش بHHاروری و بHHارداری هHHای زود هنگHHام؛

کاهش نابرابری های اجتماعی

کودکان آینHHده سHHاز کشHHور هسHHتند؛ آنهHHا ارزش هHHای فHHرهنگی را جاودانHHه می.4سازند

معیارهای انسانی توسط کودکان به ارزشها تبدیل می شود. حراست از ارزش های اخالقی و اجتماعی و بهبود آنهHHا، از کHHودکی بایHHد آغHاز گHHردد. ارزش هHHایی از قبیل سازگاری با یکدیگر در زندگی ، حفاظت از محیط زیست همگی می توانند از

مHHوقيعت يHHك كشHHورطریق برنامه های تکاملی دوران ابتدای کودکی توسعه یابند. در اقتصاد جهاني بستگي به صالحيت مردم آن کشور دارد و پايHHه اين صHHالحيت در

نهHHاده مي– سHHالگي برسHHد 8 قبل از آنكه كودك بHHه سHHن –سال های آغازین عمر شود

14

برنامه های دوران ابتدای کودکی، سبب بهبود وضعیت عدالت می شوند.5

تحقیقات نشان داده اند که برنامHHه هHHای مHHراقبت و تکامHHل ابتHHدای کHHودکی کHHه از اثربخشی خوبی برخوردار هستند، خصوصا برای کودکان در معHHرض خطHHر، منHHافع عمومی و اختصاصی پایداری ایجاد می نماید. یک مسئله ای که باید در نظر داشت رویکرد عHHدالت محHHوری در این زمینHHه اسHHت و بایHHد بیشHHترین تمرکHHز بHHر کودکHHان محروم باشHHد. بی عHHدالتی در منHHابع اقتصHHادی اجتمHHاعی منجHHر بHHه بی عHHدالتی در تکامل ابتدای کودکی می شود، برای مثال سیاست های دولت برای تامین خانواده وجامعه از نظر درآمد و اشHHتغال، منHHابع خHHدمات سHHالمت، تحصHHیل کودکHHان،محلHHه

امن... كمك خواهد کHرد تHHا نHHابرابري هHHايکه برنامه های مراقبت و تکامل ابتدای کودکی

, و نابرابري هاي جنسيتي كه جامعHHه را دو قطHHبی مي كننHHد ,اجتماعي و اقتصادي بHHه آغHHوش,كاهش يابند و كساني را كه به طور سنتي مطرود و محكوم بوده انHHد

جامعه بازگرداند. شرایط ناسالم و استرس زایی که در اثر فقر ایجاد می شود، با نابرابری هHHای تکاملی و یادگیری ابتHHدایی همHHراه می شHHود. این نHHابرابری هHHا خHHود بHHه تHHداوم نHHابرابری هHHای اقتصHHادی اجتمHHاعی کمHHک می نمایHHد. در یHHک سHHیکل معیHHوب، کودکان خانواده هایی که منابع محدودی دارند نسبت به کودکHHان خHHانواده هHHای مرفه از لحاظ تکامل ذهنی پیشرفت کندتری داشته و آمادگی آنهHHا بHHرای ورود به مدرسه و زندگی کمتر خواهHHد بHHود و این شHHکاف بHHه آسHHانی از بین نخواهHHد رفت. گرچه کودکان نمی توانند رای دهند اما در نظHHر سیاسHHتمداران، کودکHHان قHHوای تHHازه ای بHHرای اقHHدامات اجتمHHاعی و سیاسHHتی فHHراهم می نماینHHد و در اجتماعاتی که کودکان هستند، توافق جمعی و انسHHجام بیشHHتر اسHHت. در کHHل، والدین دغدغه آینده کودکانشان را دارنHHد و مشHHتاقند تHHا بHHرای بHHرآورده نمHHودن نیازهای آنها همکاری نمایند. قابلیت برنامه های تکامل ابتدای کودکی در زمینHHه

بسیج نمودن و به حرکت درآوردن مردم ، می تواند منجر به ایجاد مشارکت غیر متمرکز گردد. سرمایه گذاری در برنامHHه های تکامل ابتدای کودکی، یک نوع سرمایه گذاری در ایجاد شهروندانی تحصیل کرده تر است. ارتقا ساختار و محتوای آموزش های پیش دبسHHتانی )یHHادگیری فعال، تعامالت گروهی و ...( منجر بHHه شHHکل گHHیری رفتارهHHایی می شHHود کHHه برای زندگی اجتماعی فرد مثمر ثمر خواهد بHHود بنیHHان اکHHثر برنامHHه هHHای پیش دبستانی بHHر اسHHاس یHHادگیری کHHودک از طریHHق انجHHام دادن، اکتشHHاف، سHHوال پرسHHیدن و حHHل مشHHکل اسHHت و معلمHHان پیش دبسHHتانی هHHا بیشHHتر نقش تسهیلگری دارند تا نقش یک فرد دیکته کننده. برنامه های دوران دبسHHتان نHHيز،

بايد کودکان را به سمت سوال پرسیدن هدایت كنند. -افزودن اجزا تکامل دوران ابتدای کودکی به برنامه ها، سبب مHوثر تHHر واقHHع6

شدن سایر برنامه ها می گردد انواع برنامه های اجتماعی )برای مثال برنامه هHHایی در زمینHHه تHHداوم حیHHات بHHا تاکید بر سالمت و تغذیه، یا آموزش های دوران دبستان و یا برنامHHه هHHای زنHHان در عرصه توسعه( با اضافه نمودن اجزایی از تکامل ابتHدای کHودکی موفHHق تHر می گردند. برای مثال اگر برنامه های حمایت از والدین توسط بخش سHHالمت،

15

)در کنار سایر خدمات سالمت ارائه گردد، سالمت کودک بهتر تامين مي شHHود.

7)

ویژگی ها و نیازهای دوران کودکی و نوجوانی و اهمیت آنها

هر کودک، موجود منحصر به فردی محسوب می شود که دارای خلق و خو، سبک یادگیری و الگوی رشد مخصوص به خود است. هم چنان که کودک در مسیر تکاملی خHHویش بHHه جلHHو می رود، به انواع مختلفی از محرکات و تعامالت نیاز دارد تHHا مهHHارت هHHایش پHHرورش یافتHHه و کامHHل گردند. در جدول ذیل به برخی از ابعاد تکاملی و نیازهای کودکHHان از بHHدو تولHHد تHHا هشHHت سHHالگی "اشاره گردیده است. در این جدول توجه به این نکته ضروری است که مهارت هایی که در ذیHHل

ذکر گردیده اند، به ویژه از لحاظ تظاهرشان در عملکرد کودکان،آنچه که کودکان انجام میدهند " همگانی نیستند. از طرفی دیگر، در خصوص مهارت ها نیز الزم اسHHت تHHا بHHا مالحظHHات فHHرهنگی انطباق داده شده و فرصتهای در دسترس کودکان برای پرورش مهارتها، دانش و توانایی مرتبط

(7)با آن سن نیز در آنها لحاظ گردند.

نیازهای تکاملی کودکان

آنچه که کودکان نیاز دارندآنچه که کودکان انجام می دهند

تولد تا سه ماهگی

محافظت در برابر خطرات فیزیکیآموختن درباره دنیا از طریق تمام حواس

تغذیه کافی )تغذیه انحصاری با شیرمادر بهتریندنبال کردن افراد و اشیا با چشم هااست(

مHHراقبت هHHای سHHالمت کHHافی) ایمن سHHازی،پاسخ به چهره ها و رنگ های روشن درمHHHان کم آبی خHHHوراکی در صHHHورت نیHHHاز،

بهداشت(

بزرگسHHالی کHHه کHHودک بHHا او احسHHاس تعلHHق وشناخت دست ها و پاهاوابستگی را در خود شکل دهد

بزرگسالی که پیHHام هHHای کHHودک را بفهمHHد و بHHهبلند کردن سر و برگرداندن سر به طرف صداآنها جواب دهد

گریه کردن ، اما با بغل کردن و دلجHHویی کHHردنساکت می شود

چیزهایی که کودک بتواند آنها را نگاه کند، لمسکند، بشنود، ببوید و بچشد

فرصت هایی که درآغوش گرفته شHHود، بHHرایشآغاز خندیدنآواز خوانده شود و تکان داده شود

آغاز ایجاد حس خود بودن

چهار تا شش ماهگی16

همه موارد با ال، به عالوه:اغلب می خندد

والدین و خواهر و برادرهای بHHزرگش را تHHرجیحمی دهد

فرصت های شناخت دنیا

محرکات کالمی مناسبکارهایی که نتایج جالبی دارد را تکرار می کند

فرصت های روزانه برای بازی بHHا اسHHباب بHHازيمشتاقانه گوش می دهدهاي استاندارد

وقتی با او سخن گفته می شود، گوش فHHرا میدهد

می خندد و صداها را تقلید می کند

دست و پاهایش را می شناسد

اشیا را به دهانش می گذارد

بHHا کمHHک می نشHHیند، غلت می زنHHد، حرکHHاتجهشی دارد

بدون استفاده از شست، به اشیا چنگ می زند

هفت تا دوازده ماهگی

تمام موارد فوق، به عالوه:وقایع ساده را به خاطر می آورد

قسHHمت هHHای مختلHHف بHHدن و صHHداهای افHHرادفامیل را تشخیص می دهد

دادن مکمل های غذایی جدید

فرصت هایی جهت شنیدن داستانهایی که بHHرایاسم خودش و سایر لغات رایج را درک می کندآنها خوانده می شود

یک محیط امن که بتواند آن محیط را بشناسداولین لغت های معنی دار را بیان می کند

اشیا را تکان می دهد

اجسHHام مخفی را پیHHدا می کنHHد، اجسHHام را درظروف جا می دهد

به تنهایی می نشیند

چهار دست و پا راه می رود، خودش را راسHHتنگه می دارد، راه می رود

17

ممکن اسHHت از غریبHHه هHHا خجHHالت بکشHHد و یHHاغریبی کند

یک تا دو سالگی

عالوه بر مواردفوق:کارهای بزرگترها را تقلید می کند

حHHرف می زنHHد و لغHHات و ایHHده هHHا را درک میکند

نیاز به حمایت برای کسHHب مهHHارت هHHای جدیHHدحرکتی، کالمی و تعقلی

از داستانها لذت می برد و دوست دارد اجسHHامرا بیازماید

فرصت هایی برای ایجاد استقالل

با سعی و کوشHHش راه می رود، از پلHHه هHHا بHHاالمیرود

نیHHاز بHHه کمHHک بHHرای یHHادگیری چگHHونگی کنHHترلرفتار هایش

ابHHراز اسHHتقالل می کنHHد، امHHا افHHراد خHHانواده راترجیح می دهد

فرصت هایی به منظور آموختن نحHHوه مHHراقبتاز خود

فرصت هایی برای بازی و اکتشافمالکیت اشیاء را تشخیص می دهد

نیاز به بازی با کودکان دیگرروابط دوستانه ایجاد می کند

نیاز به قصه خواندن/ گفتن روزانهمشکالت را حل می کند

در انجHHام دادن کارهHHا احسHHاس غHHرور از خHHودنشان می دهد

دوست دارد در امور کمک نماید

ادعای بازی دارد

دو تا سه و نیم سالگی

عالوه بر موارد فوق، فرصت هایی برای:دوست دارد مهارت های جدید بیاموزد

انتخاب کردنبه سرعت زبان یاد می گیرد

درگیر شدن در بازی های مهیجهمیشه در حرکت است

خواندن آوازهای مورد عالقهبه دست آوردن کنترل دست ها و انگشتان

کار کردن با پازل های سادهبه سادگی مایوس می شود

18

مستقالنه تر عمل می نماید، امHHا هنHHوز وابسHHتهاست

سه و نیم سالگی تا پنج سالگی

عالوه بر موارد فوق:محدوده توجه اش وسعت می یابد

فرصHHت هHHایی بHHه منظHHور تکامHHل مهHHارت هHHایگستاخانه عمل می کندحرکتی ظریف

تشHHویق بHHه تکلم از طریHHق خوانHHدن، صHHحبتزیاد حرف زدن و زیاد سوال پرسیدنکردن و آواز خواندن

فعالیت هایی کHHه حس برتHHری مثبت را توسHHعهخواستن چیزهای واقعا بزرگساالنهخواهند داد

فرصHHت هHHای یHHادگیری همکHHاری، مشHHارکت وتوجه به کارهای هنریهمیاری

آزمHHودن مهHHارت هHHای فHHیزیکی و تHHرغیب بHHهآزمودن آنها با احتیاط

آزمHHHودن توسHHHط مهHHHارت پیش از خوانHHHدن ونوشتن

کمک کردن بHHه ادامHHه شHHناخت دنیHHا بHHه منظHHورنشان دادن احساسات در بازی های مهیجیادگیری از طریق عمل

دوست دارد با دوستان بازی کند، دوست نHHداردببازد

فرصت هایی برای مسHHئولیت پHHذیری و انتخHHابکردن

تشHHویق کامHHل شHدن خHHود کنHHترلی، همکHHاری وقسمت کردن و واژگون کردن اجسامادامه دادن تا پایان یک کار

حمایت از احساس خود ارزشی و غHHرور کHHودکبعد از انجام موفقیت آمیز کار

فرصت هایی برای بازگو نمHHودن خHHود) نقاشHHی کشیدن، رنگ کردن، کار کردن با خمHHیر و خHHاک

رس(

تشویق خالقیت

حرکات موزون

گوش دادن به موزیک هایی از انواع مختلف

پنج تا هشت سالگی19

کنجکاو شدن در مورد مردم و اینکه دنیا چگونHHهکار می کند

عالوه بر موارد فوق:

توجHHه بیشHHتر نشHHان دادن بHHه اعHHداد، حHHروف،خواندن و نوشتن

حمایت برای کسب مهارت های حرکتی، تکلمیو تعقلی بیشتر

فرصت های بیشتر به منظور ایجاد استقاللخواندن

فرصت های بیشتر بHHرای خئHHد اتکHHایی در امHHورعالقه روز افزون به محصوالت نهاییمراقبت شخصی

کسب اطمینHHان بیشHHتر در زمینHHه مهHHارت هHHایفیزیکی

فرصHHت هHHایی بHHرای ایجHHاد انHHواع وسHHیعی ازمهارت ها

استفاده از کلمات به منظور بیان احساسHHات وسازگار شدن

حمایت برای تکامل تکلمی بیشتر از طریق آوازخواندن، صحبت کردن و خواندن

فعالیت هایی کHHه حس برتHHری مثبت را کHHاملتراشتیاق به پرورش فعالیتهامی کند

فرصت های یادگیری همکاری، یاری و کار تیمیبرون گرا تر شدن و بازی های مشارکتی

حمایت از یادگیری از طریق دستکاری اشیاء

فرصت هHHایی بHHرای مسHHئولیت پHHذیری و انجHHامانتخاب

حمایت از تکامل خHHود کنHHترلی و دوام آوردن تHHاپایان کار

حمHHایت از حس خHHود ارزشHHی و غHHرور بعHHد ازانجام یک کار موفقیت آمیز در کودک

ایجHHاد انگHHیزه و تHHرغیب بHHرای مHHوفقیت هHHایآکادمیک

فرصHHت هHHایی بHHرای سHHوال کHHردن و مشHHاهدهکردن

فرصت هایی برای آهنگ ساختن، انجام کارهHHایهنری

20

توجه به آموزش پایه

مغز کودک نه لوح سفیدی است که باید داستان زندگی بر آن نگاشته شود و نه مداری پیچیده که , تکامHHل مغHHزی ,توسط ژن هHHا طHراحی و کنHHترل می شHود. از زمHHان نخسHتین تقسHHیم سHلولی

حرکتی موزون در عرصه میان ژن ها و محیط اسHHت . در حالی که ژن ها مراحل تکامل طHHبیعی را در مغHHز برنامHHه ریزی می کنند کیفیت این تکامل توسHHط عوامHHل محیطی ای تعیین می شود که هم بر مHHادر بHHاردار و شHHیرده تHHاثیر می گذارند و هم بر کHHودک ، چHHنین عHHواملی نظHHیر تغذیHHه

آب آشHHامیدنی سHHالم و محیطی,مناسب ، سالمت کافی بهHHره کشHHی و, سوء اسHHتفاده ,امن و عاری از خشونت

سHهمی عمHده در چگHونگی رشHد و تکامHل مغHز ,تبعیضکودک دارند .

بی همتایی مغز آدمی فقط ناشی از پیچیدگی آن نیست ، بHHه آن تHHوان خHHارق  که بلکه ریشه در ویژگی هHHایی دارد

,العاده تعامل با تجربیات را ارزانی می دارد. هHHر تمHHاس جنبش یHHا تحریHHک عHHاطفی بHHه رخHHدادهای الکHHتریکی و شیمیایی ای بدل می شHود کHه نHیروی محHHرک ژنHHتیکی را

شHHکل گHHیری مغHHز,پیش می بردوبHHه شHHیوه ای ظریHHف ,کودک را اصالح می کنند . در تکامل اتصال هHHای مغHHزی ,تعامل بشHHر بHHا محیHHط بHHه انHHدازه غHHذایی بHHرای خHHوردن .صدایی برای شنیدن و نوری برای دیدن تاثیر گذار است

دوره هایی در زندگی وجود دارند که در آنها مغز با شHHدت از اینبیشتری پذیرای تجربیات جدید و بهره اندوزی از آنهاست اگردر این دوره های حساس مغز

امکان آمHHوختن انHHواع گونHHا گHHون مطHHالب کHHاهش چشHHم گHHیری خواهHHد, بهره کافی نبردتجربیاتیافت .

تجربیHHات , انعطاف پذیری مغHHز بHHه این معناسHHت کHHه در دوره هHHای خاصHHی منفی یا فقدان محرک های خوب و مناسب بHHه احتمHHال زیHHاد تHHاثیرات بسHHیار جدی تر و پایدارتری بHHه جHHای می گذارنHHد .وقHHتی کHHه کودکHHان در مهم تHHرین

, یHHا گرسHHنگی می کشHHند,زمان رشد خود از توجه کافی بی بهره می مانند رشد و تکامHHل,مورد سوء استفاده قرار می گیرند یا از آنها غفلت می شود

مغHHزی آنهHHا بHHه مخHHاطره می افتHHد . بسHHیاری از کودکHHان کHHه در وضHHعیت در بی خانمانی یا در شرایط پس از وقوع مناقشات زنHHدگی می,اضطراری

تحت فشارهای عصبی شدید و نا متعارف قرار می گیرند و شوک های,کنند عاطفی زیادی به آنها وارد می شود توانHHایی هايشHHان كHHاهش مي يابHHدو تنهHHا

برخی اتصال های مغزی آنان فعال می شوند و بقیHHه مغHHز هم چنHHان خHHاموش می مانHHد . در این موتور تکامل مغز کودک را از کارآیی کافی بHHاز می,سنین خاموشی برخی از اتصال های عصبی

هر چند که برای اثر گذاری و بهبود شرایط زنHHدگی کHHودک هرگHHز دیHHر نیسHHت ، مداخلHHه زود.دارد هنگام تاثیر بسیار مثبت تری بر تکامHHل مغHHز کHHودک و توانHHایی یHHادگیری او خواهHHد داشHHت . رونHHد

به موقع و با کیفیت که تجربیHHات مثبت بHHرای , تکامل کودکان را می توان با برنامه های مناسب سرعت بخشید .گستره وسیعی از این مداخالت,کودکان و حمایت از والدین شان را در پی دارد

21

مثبت و موفقیت آمیز را می توان در نظر گرفت كه بعضي موارد آن عبارتند از: کمک به پدران و خواندن قصه برای کودکان نوپا یا, تو.صیه بهمادران جوان به درک دقیق تر معنای حرکات نوزاد

و...سر زدن به منزل والدین جوان و راهنمایی آنها

عالوه بر اين ،مراقبت و پرورش محبت آمیز در دوران نخست کودکی بر چگونگی رشد کودکان تا رسیدن به بزرگسالی و بر نحوه پرورش استعداد فراگHHیری و تHHوان تنظیم عواطHHف شHHان تHHاثیری حیاتی و ماندگار دارد. کودکانی که در دوران شHHیرخوارگی و طفHHولیت از مHHراقبت هHHای اولیHHه بی

  و دیگHHران همHHواره  خHHود بهره بوده اند . اغلب نسبت به دیگران سوء ظن دارند و در اعتمHاد به مشکل خواهند بود. کودکانی که در سال های نخست برای تنظیم و نظارت بر رفتارشان     دچار

و ناهنجاری های, ترس ,راهنمایی نشده اند به احتمال زیادتری در دوران مدرسه دچار اضطراب رفتاری و اجتماعی خواهند شد.

موقعيت ها و زمينه هايي كه كودكان را به نحHHو شايسHته اي در معHرض مشHاهده و يHHادگيري       رفتارها و يا تكاليف مذهبي قرار مي دهند و آنان را در راستاي گرايشهاي فطري و ارضاي نيازهHHا ي رواني خود تقويت مي كنند، مي توانند احساس رضHHايت قلHHبي آنHHان را بHHه ارمغHHان آورده و درجهت درك بسHHHHHHياري از مسHHHHHHايل مHHHHHHذهب و دين ، راهنمHHHHHHايي و هHHHHHHدايت نماينHHHHHHد.

براي رسيدن به چنين موقعيت متعالي نياز به زمينHHه سHHازي و آمHHادگي روان و عواطHHف             كودكمان داريم تا در مراحل اوليه ي زندگي خود ، چهره ي شادمان و با نشاط والHHدين را پس از ارائه رفتار مطلوب تجربه نمايند و در مراحل بعدي حيات كHHه بعHHد عقالني تكامHHل توسHHعه خواهHHد يHHافت رفتارهHاي تقليHHد شHده ي خHHود را موافHHق دريHHافت هHHاي فطHHري خHHويش ببينHد و بHHه تثHHبيترفتارهHHHاي مناسHHHب و مطلHHHوب خHHHود اقHHHدام نماينHHHدو رشHHHد و بالنHHHدگي آنHHHان حاصHHHل آيHHHد.

عوامل تاثیرگذار بر تکامل دوران ابتدای کودکی:

این عوامل عبارتند از:

فردی؛خانوادگی؛اطرافیان و همسایگان؛ارتباطات اجتماعی؛خدمات و برنامه های تکامل ابتدای کودکی؛ محیط ملی و منطقه ایسطح جهانی ؛وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و دیدگاه های جنسیتی

کودک

سال های اولیه عمر مهمترین زمان تکامل در طول عمر فرد محسHHوب می شHHود. در این سالها رشد و تکامل عصبی کودک چشمگیر است. اسHHاس تکامHHل مغHHز نHHیز در این دوران اسHHت.

22

پس تغذیه و محیط مواجهه مناسب موثر است و می تواند در صورت عدم تامین، تHHاثیر منفی بHHر رفاه اقتصادی اجتماعی و فHHیزیکی کHHودک داشHHته باشHHد. تغذیHHه مHHادر در دوران بHHارداری و تغذیHHه

انحصاری با شیر مادر همگی بسیار مهم می باشند. تعامل بین ژنتیک و فیزیولوژی و تجارب ونیز مواجهات محیطی در تکامل کودک نقش زیر بنایی دارند. اگر این اصول ضروری برآورده نشود بر تکامل فیزیکی، روانی و یادگیری در مدرسه نیز اثر گذار خواهد بود، هم چنین کودک مستعد ابتال به عفونت شده و سیستم ایمنی وي قHHدرت

کمتری خواهد داشت و در نهایت فرد مستعد ابتال به بیماری های مزمن نیز خواهد بود . قدرت تصمیم گیری مادر در خانه و نیز سطح سHHواد وی بHHر تغذیHHه کHHودک بسHHیار اثرگHHذار است. کوتاهی قد ناشی از سوء تغذیHHه مHHزمن ناشHHی از ترکیHHبی از عوامHHل محیطی، اقتصHHادی و

اجتماعی است که از دوران بارداری آغاز و در طول زندگی ادامه می یابد. تغذیه کافی و مراقبت سالمت ، امنیت غذایی با ریز مغذی کافی، آب سالم، دسترسی بHHه آموزش برای همه و حفاظت از آنها در مقابل بیماریها با واکسیناسیون از نکاتی اسHت کHه در این

دوران باید بدانها توجه شود. محیط گرم و نزدیHHک خHHانوادگی، تنبیHHه نشHHدن، فرصHHتهایی در خHHانواده بHHرای کشHHف دنیHHا، یادگرفتن اینکه چطور صحبت کند و به صحبت دیگران گوش فرا دهد، در این دوران اهمیت دارد. نقش مرکزیتی بازی در تکامل کودکان که خود سبب تشکیل ارتباطات عصبی )سHHیناپس( بیشتری در مغز می گردد را باید در نظر داشت. بHHازی نقش اجتمHHاعی کننHHده دارد. نHHوع بHHازی از کودکی به کودک دیگر، تحت تHHاثیر فرهنHHگ ، مHHراقبت کننHHدگان و والHHدین قHHرار دارد. بHHرای مثHHال مادران و کودکانی که با اسباب بازی های دست ساز بازی می کنند و تمرکزی کHHه بHHر یHHادگیری و اکتشاف در این بازی ها وجود دارد، تاثیر مستقیمی بر پیامدهای تکاملی اداراکی-حرکتی کودکHHان خواهد داشت . ولی موضوع بازی در سیاست دولتها در حاشیه قرار گرفته اسHHت . بنHHابراین بایHHد کاری کرد که از راهی بتوان والدین و مراقبین را در زمینه نقش مهم بازی متقاعHHد نمHHود و آن را

ارتقا و ترویج داد.

خانواده:

خانواده در زمینه تکامل دوران کHHودکی تHHاثیر اولیHHه دارد. بیشHHترین محHHرک محیطی بHHرای کودکHHان و کنHHترل کننHHده سHHایر ارتباطHHات کHHودک، خHHانواده اسHHت. مهمHHترین مشخصHHه پنهHHان خانواده ،منابع اقتصادی و اجتماعی آن است. منابع اجتمHHاعی ماننHHد مهHHارت والHHدین، شHHیوه هHHای فرهنگی، وضعیت سالمت اعضا خانواده و منابع اقتصادی شامل ثروت و وضHHعیت اشHHتغال اسHHت که همگی در این قسمت مهم است. خانواده ها بایHHد در خصHHوص این مHHوارد تحت آمHHوزش قHHرار گیرنHHد .عوامHل بHHا تHHاثیر منفی در این حیطHHه عبارتنHHد از فقHر، وزن کم موقHHع تولHد، سHو تغذیHHه و عفونت، تعارضات و خشونت داخلی و مسائل روحی روانی والدین مثل افسردگی مادر. وضHHعیت اقتصادی اجتماعی بر وزن کم بدو تولد، احتمال خطر پوسیدگی دندانی، امتیHHاز پHHایین تسHHت هHHای شناختی، مشکالتی در زمینه رفتاری و اجتماعی شدن و افزایش احتمال جدا شدن از مدرسه اثر گذار است. نقش پدران نباید دست کم گرفته شود، لذا درگیر نمودن پدران و آمHHوزش آنهHHا بایHHد به عنوان یکی از استراتژی هHHا مHHورد توجHHه قHHرار گHHیرد. حمHHایت دولت از خHHانواده هHHا از اهمیت

شایانی برخوردار است.23

شهروندی و ارتباطات اجتماعی:

شاخص هایی از قبیل متوسHHط سHHطح درآمHHد، درصHHد شHHهروندان بHHا مHHدرک دیپلم، درصHHد شاغالن و بیکاران، مهم هستند وهرچه این شاخص هHHا بهHHتر باشHHند، مHHوفقیت کودکHHان در مدرسHHه بیشHHتر خواهHHد بHHود. ارتبHHاط معکوسHHی بین وضHHع اقتصHHادی اجتمHHاعی جامعHHه و گستردگی مواجهه با عوامل آسیب زا از جمله آلودگی هوا، فضHHوالت، آب ناسHHالم، سHHر و صHHدای بیش از حHHدو کیفیت بHHد محHHل سHHکونت وجHHود دارد. فضHHای فHHیزیکی در دسHHترس کودکان فرصتهایی را ایجاد می کند تا کودکان با بازی فراگیری شان افزون گردد و قدرت کشف آنها پرورش یابHHد کHHه بHHرای تکامHHل شHHناختی، حرکHHتی و روحی روانی آنهHHا مناسHHب است. ایجاد موسسات و تسهیالتی بHHرای یHHادگیری و خالقیت بیشHHتر کودکHHان، مهHHدکودک، تسهیالت طبی، دسترسی به حمل و نقل، فرصتهای شغلی. انسHHجام اجتمHHاعی، قHHوانین و

هنجارهای جنسیتی جامعه از موضوعات قابل توجه در این دوران است.

برنامه ها و خدمات تکامل ابتدای کودکی:

این برنامه ها و خدمات باید کلیه جنبه های تکامل کودکان را در نظر بگیرد. دولت باید این برنامه ها را در سیاسHHتهای حفHHاظتی اش داخHHل نمایHHد. افHHزایش دسترسHHی کودکHHان بHHه خHHدمات مراقبتی و آموزشی با کیفیت در دوران کودکی، با اولHHویت بHHر کودکHHان آسHHیب پذیرتربایسHHتی بHHه

عنوان هدف کل جامعه باشد. این برنامه ها و خدمات شامل موارد ذیل هستند:

تغذیه با شیر مادر- مراقبت از کودک- آموزش های ابتدای کودکی- تغذیه- اشکال مختلHHف حمایت خانواده، که شامل خدمات مهد کودک ها - پیش دبستانی ها- مراکز تکامل کHHودک مبتHHنی

بر جامعه و خانه و...... .سایر برنامه های که به طور غیر مستقیم مرتبط اند شامل حمایت از والHHدین و مراقHHبین کودکان و برنامه هایی که دولت برای این قشر دارد، می باشد. حمایت از خانواده ها یا بازدیHHد از منزل و مراکز خدمات سالمت، نقطه تماس مهمی بین خانواده ها و کودکان اسHHت و الزم اسHHت برنامه های تکامل ابتدای کودکی در این مراکز وارد شوند. اما نکته مهم این است کHHه آمHHوزش ،

توانمندسازی و ایجاد تخصص در کارکنان این مراکز صورت پذیرد. برای چنین کارهایی باید حساسیت فرهنگی ،آگاهی عمومی و احساس مHHالکیت اجتمHHاعی ایجاد نمود و یک هدف مشترک به وجود آورد . ایجاد مشارکت بین جامعه، خHHانواده هHHا و والHHدین، ارائه دهندگان خدمات، افزایش ظرفیت جامعه از طریق درگیر کردن فعال خانواه ها و سHHایر ذی نفعان بسیار مهم است . برنامه هایی که بر اساس منابع و شبکه هHHای موجHHود سHHاخته می شHHود اغلب از طریق مشارکت والدین، مراقبین سنتی کودکان و خواهران و برادران بزرگتر شHHکل می گیرد. این نوع از برنامه ها اغلب شامل آموزش والدین ، ایجاد گروه های حمایت والHHدین، بازدیHHد

از منزل و ابتکارات مراقبت از کودک مبتنی بر جامعه می باشد . خدمات تکامل ابتدایی کودکی ممکن است برخی از ویژگی های خاص کودکان یا خHHانواده

شده با وزن کم یا خانواده های کم درآمHHد را هHHدف بگیرنHHدویا اینکHHه در بچه های متولد ها ازقبیل برخی از مناطق و محله ها ایجاد شوند. که هر کدام از اینها معایب و مزایHHای مربHHوط بHHه خHHود را دارند. در هر صورت دولتها باید تالش نمایند تا به اهHHدافی کHHه در زمینHHه تHHامین خHHدمات و برنامHHه های تکامل ابتدای کودکی تمام کودکان دارند،دست یابند .ایجاد ارتبHHاط بین برنامHHه هHHا و خHHدمات

24

تکامل ابتدای کودکی با برنامه های مراقبت از سالمت سبب بهبHHود وضHHعیت بقHHای کHHودک خواهHHدگردید.

سیستم های مHHراقبت از سHHالمت مHHوقعیت منحصHHر بفHHردی در این زمینHHه دارنHHد چHHون بHHا سالمت فرد و جامعه مرتبط اند و می توانند متخصصان آموزش دیده ای را در این زمینه بHHه کHHار گیرند ونیز تسهیالت و خدمات منحصر بفردی را تامین نمایند و به عنHوان اولین سHطح تمHHاس بHHا مادران در سن بارآوری مشورت و راهنمایی های الزم را ارائه نمایند. اغلب مادران کودکان خHHود را از سنین پایین به این مراکز می آورند، پس چنین مراکزی با والدین و کودکHHان جامعHHه تمHHاس

موثر ومفیدی برقرار می نمایند . سطح منطقه ای و ملی:

اختالفات موجود در وضعیت تکاملی کودکان می تواند از شHHرایط کالن محیطی )درسHHطح ملی وبین المللی( نشات گیرد. موثر ترین برنامه ها و خدمات دولت ها در سHHطح منطقHHه ای رخ می دهد.سیاستهایی که به طور غیر مستقیم در این دوران تاثیر می گذارنHHد اغلب در سHHطح ملی و منطقه ای تصویب می شوند. حکHHومت هHHای ملی بایHHد مسHHئول تعهداتشHHان نسHHبت بHHه اهHHداف

توسعه هزاره باشند.

سطح جهانی:

کوشش جهانی زیادی در این زمینه خصوصا برای ایجاد فرصتهای جدید و کم کردن تفاوت ها وجود دارد. قوی تر شدن تعهدات سازمان جهانی بهداشت و جامعHHه بین الملHHل یHHک مکانیسHHم حمایتی تاثیرگذار است. همچنین یونیسف ،یونسکو ، بانHHک جهHHانی و... برنامHHه هHHای مHHوثری را در

جهت ارتقا تکامل همه جانبه کودکان در دستور کار خود دارند.

وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و دیدگاه های جنسیتی با فراهم آوردن " آغازی منصHHفانه " بHHرای کودکHHان، این امکHHان بHHه وجHHود می آیHHد کHHه بی عدالتی های اجتماعی، اقتصادی و جنسیتی مرتبط تعدیل گردند. در واقع شرایط ناسالم و استرس زایی که در اثر فقر ایجاد می شود، با نابرابری هHHای تکHHاملی و یHHادگیری ابتHHدایی

همراه شده و خود به تداوم نابرابری های اقتصادی اجتماعی کمک خواهد نمود .

مراحل رشد وتکامل کودکان وبرنامه سازی برای ایشان :

( بر توانایی کودک در درک جهان به طور فعال تاکید1896-1980ژان پیاژه روانشناس سویسی ) بسیار می کند و عقیده دارد کودکان به طور انفعالی اطالعات را جذب نمی کنند بلکه آنچه را کHHه در دنیای پیرامون خود می بینند، می شنوند و احساس می کنند و در نهایت انتخHHاب و تفسHHیر می نمایند.وی همچنین عقیده دارد که انسانها از چندین مرحله مشخص رشد و تکامل شناختی، یعHHنی یادگیری "اندیشیدن" در باره خودشان و محیطشان می گذرند.او سHالهای تولHد انسHHان تHHا پHHانزده

سالگی را به چهار مرحله از لحاظ رشد شناختی و به شرح زیر تقسیم بندی می کند.

. مرحله "حسی- حرکتی" از تولد تا دو سالگی که این مرحله و اصHHوال آمHHوزش کودکHHان در این1 مرحله به آنچه در خانواده شان میگذرد منحصر می شHHود و رسHانه هHا معمHHوال برنامHه ی خاصHی

برای این بخش طراحی و تدوین نمی کنند

25

. مرحله بعد از مراحل رشد شناختی انسان مرحله "پیش از عملیاتی" اسHHت مرحلHHه ای کHHه در2 آن کودک بر زبان تسلط پیدا می کنHHد و میتوانHHد از کلمHHات بHHرای نشHHان دادن اشHیا و تصHاویر بHHه شیوه ای نمادین استفاده کند .همچنین در این دوره کودک "خودمدار" است و جهHHان را بHHر مHHدار موقعیت خویش تفسیر و دریافت می کند.این دوره از سن دو تا هفت سHالگی طHول می کشHد و کودکان عضو در این مرحله، جامعه هدف اعم برنامHه هHHای خردسHاالن را تشHHکیل می دهنHد.و بHا توجه به اینکه هنوز وارد فضای مدرسه نشده اند به طور طبیعی بیشترین نیاز خود را به آمHHوزش

از طریق خانواده ،اطرافیان و رسانه ها کسب می کنند.

. مرحله سوم از مراحل رشد شناختی انسان مرحله "عملیات عینی" است که از سHHن هفت تHHا3 یازده سالگی طول می کشد و در طی این مرحله کودکان بر مفاهیم انتزاعی منطقی تسلط می یابند می توانند مفاهیمی مانند اینکه دلیل فالن چیز چیست را درک کنند،در این مرحله کودکان از آنجا که وارد محیط مدرسه شده اند تا حدی از میزان مصرف رسانه ای آنهHHا کاسHHته می شHHود و برخی موارد را در مدرسه و یا از گروه همساالن خود دریافت می کنند و همین مرحله آغاز راهی است که ممکن است کودکان با اتکا بHHه شHHناخت خHHود در برابHHر پیامهHHای خسHHته کننHHده و یHHا غHHیر دلخواهی که از رسانه برایشان پخش می شود مقاومت کنند و دست به گHHزینش پیامهHHای رسHHانه

ای بزنند.

. چهارمین دوره را"عملیات صوری" می نامند،مرحله ای که سالهای یازده تا پانزده سالگی یک4 کودک را در بر می گیرد و در آن کودکی کHه در حHال رشHد اسHت توانHHایی درک اندیشHه ای فHوق العاده انتزاعی و فرضی را پیHHدا می کنHHد، در این مرحلHHه کHHودک بHHا گذشHHتن از مHHرز خردسHHالی و پشت سر گذاشتن دوران ابتدایی در آستانه ورود به دوره ای از زندگی خویش اسHHت کHHه میتHHوان بHHه جHHرات آن را مهمHHترین دوره شHHکل گHHیری شخصHHیت اجتمHHاعی افHHراد دانسHHت دراین دوره )نوجوانی( باید توجه داشت که به سبب درک و انتزاع قوی تHHر نسHHبت بHHه دوره هHHای سHHنی قبلی میزان انتخاب و گزینش نوجوان در میان برنامه ها و پیامها بیشHHتر خواهHHد شHHد و همچHHنین مHHیزان تاثیرپذیری از برنامه های مورد قبول نیز بیشتر از میزان تاثیر پذیری سایر سنین است. با نگHHاهی به این تقسیم بندی میتوان اینگونه نتیجه گرفت که دربیشتر موارد برنامه سازانی کHHه کودکHHان را جامعه هدف خود قرار داده اند ، عموما تفکیکی بین این مراحل قائHHل نیسHتند چHرا کHه نHه شHکل برنامه ها و نه محتوای برنامه هایی که برای کودکان ساخته می شود هیچکدام ازاین طبقHHه بنHHدی تبعیت نمی کنند.این برنامه ها در شکل و فرم اجرا غالبا برنامHه هHHایی هسHHتند کHHه بHHا حضHHور یHHک مجری شاد یک طراحی دکور رنگین و میان برنامه های متعدد اجرا میشود؛در اغلب این برنامه ها مجری که سعی در کودکانه صحبت کردن و شاد نشان دادن خود دارد سعی می کند بHHه ضHHرورت برنامه های اموزشی در جای جای برنامه پیامهایی را به کودک القا کند، و متاسHHفانه همین حHHالت به سنین باالتر و برنامه هایی که برای گروه های سنی باالتر نیز ساخته می شHHود تسHHری یافتHHه و به عنوان مثال برای برنامه نوجوانان همین فضا با اندکی لحن عارفانه و پیامهای آرمانگرایانHHه تHHر آمیخته می شود اما آنچه در این میان بیشتر به چشم می آید این است که اغلب این پیامها نHHه در راستای اجتماعی شدن کودکان بر حسب زمانه و روزگار خود که بیشتر پیامهای اخالقی خشHHک و

کسل کننده ای هستند که به تکرار در برنامه های متفاوت از آنها استفاده شده است.

دنیای کودکان و نسبت ما با آن

باید توجه داشت که در برنامه سازی برای کودکان باید بیشترین دقت نظر را لحاظ کرد چHHرا کHHه این گHHروه بی شHHک فHHردای جامعHHه را خواهنHHد سHHاخت . تHHربیت نسHHلی کHHه خHHوب رشHHد نیافتHHه و اجتماعی نشده باشد قبل از هرچیزی بواسHHطه ناهنجاریهHHای اجتمHHاعی اش بHHرای کشHHور مشHHکل ساز خواهد شد .و این دقت بایHHد در تلویزیHHون بیشHHتر از همHHه رسHانه هHHا باشHد چHHرا کHHه کودکHHان بیشترین سHHاعات خHHود را در مراحHHل سHHه گانHHه رشHد خHHود یعHHنی از دو تHHا پHHانزده سHHالگی بHHه آن

26

اختصاص می دهند.کودکان از دنیHHایی می آینHHد کHHه دنیHHای انHHتزاع و تخیHHل اسHHت دنیHHای کHHه در آن کودکان خود را محور و اساس جهان می دانند و تمام دعوای والدین با کودکان خویش نیز بر سر این است تا قواعد زندگی در جهان واقع را به آنان بیاموزنHHد و بHHه آانهHHا یHHاد بدهنHHد کHHه زنHHدگی در جهان واقعی مستلزم چه رفتارهایی است.پس باید توجه داشت که در تهیHHه هHHر برنامHHه ای بHHرای کودکان این واقعیت لحاظ گردد که این برنامه ها نباید از دنیای خیاالت کودکان به دور باشHHد و یHHا كال در خیاالت سیر کند بلکه باید برای کودکان برنامه هایی ساخت که پلی میان آنچه آنها دارنHHد و آنچه ما می خواهیم به آنها بدهیم باشد چرا که تنها این گونه است که کودک در میان داشته هHHا و باید ها دچار تعارض نمی شود و پHHر واضHHح اسHHت کHHه در چHHنین حHHالتی صHHحبت از مفHHاهیم مجHHرد واصول اخالقی که کودک نه در خیاالت و نه در عالم واقع همتایی برای آن نمی بینHHد ،بیشHHتر ازآن

که مفید باشد ،به تعارض کودک دامن زده و رشد او را به تاخیر می اندازد.

توجه به شناخت و آموزش و پرورش كودكان استثنايي

توجه به شناخت و آموزش و پرورش كودكان استثنايي، )افرادي كه به داليل خاص جسماني،  ذهني، عاطفي و رواني نمي توانند از برنامه هاي عHHادي آموزشHHي بHHه نحHHوي مطلHHوب بهHHره منHHد گردند( ، از نشانه هاي پيشرفت ، اصالت و غناي فرهنگ و نظام آموزش و پرورش هر جامعHه اياسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت.

كوشش در جهت شناسايي ، برنامه ريزي و ايجاد تسهيالت آموزشHHي افHHزون تربHHراي كودكHHان     استثنايي از اهداف ویژه نظام هHHای آموزشHHي مHHترقی اسHHت. مطHHابق ارقHHام و آمHHار بين المللي

درصد از كل دانش آموزان سنين مدرسه در هر جامعه اي نيHHاز بHHه برنامHHه هHHاي۱۵ الي ۱۰حدود آموزشي ويژه دارند. نگاهي كوتاه بHHه آمHHار كHHل دانش آمHHوزاني كHHه در حHHال حاضHHر زيHHر پوشHش آموزش و پرورش استثنايي قرار دارند بيHHانگر اين حقيقت اسHHت كHHه امHHروزه فقHHط كمHHتر از يHHك درصد از كل اين قبيل دانش آمHHوزان واجب التعليم از برنامHHه هHHاي آمHHوزش اسHHتثنايي برخHHوردار هسHHتندو اين موضHHوع از مسHHئوليت اوليHHاي امHHور در تهيHHه و تنظيم برنامHHه هHHايی جHHامع در جهت

شناسايي چنین کودکانی ونیز آموزش و پرورش ایشان خبر مي دهد.

انوادهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه خHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHتوج توجه به اين مسأله كه خانواده به عنوان نخستين نهادي كه كودك در آن پHHرورش مي يابHHد و پدر و مادر به عنوان نخستين مربياني كه در ساخت شخصيت فرداي فرزند خود نقشHHي حساس و اساسي دارند، ضروري است. توجه به خانواده درهر جامعه ای ، نشHHانگر رشHHد آن جامعه است. تغذيه صحيح مادر باردار و اعمال و حركات و رفتار وي در بنیان جسHHمیو رواني ،معنHHHHHHHHHHHHHوي كHHHHHHHHHHHHHودك بي نهHHHHHHHHHHHHHايت مHHHHHHHHHHHHHؤثر اسHHHHHHHHHHHHHت.

اگر بخواهیم كه كودكانی باهوش و خالق در جامعه داشته باشيم بايد اصوال والHHديني بHHا     سالمت بدني و فكري كامل داشته باشیم. بدون شك بايد سHHوابق تحصHHيلي پHHدر و مHHادر و چگونگي وضع فكري و هوشي آنان را هم در نظرگHHرفت و خHHانواده هHHا را آمHHوزش داد تHHا حين بارداري و پس از آن چگونه با كودك خود رفتار نماينHHد تHHا كHودكي سHالم و پرتHHوان از نظر جسمي و فكري داشته باشند .روابط صحيح خانوادگي و محيط گرم وصHHميمانه خانHHه در رشد عاطفي كودك مؤثر است. پHHدران و مHHادراني كHHه هHHر دو فعHHاليت خHHارج از مHHنزل دارند و حتي در مواردي جز تعطيالت پايان هفته فرزند خHHود را نمي بيننHHد تHHا بHHه او محبت كنند به سختی خواهند توانست در وي ايجاد محبت نموده، طريقه صحيح روابط اجتمHHاعيرا بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه فرزنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد خHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود بياموزنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

27

سخن گفتن كودك در خانواده هايي كه مادر بيشتر با فرزند خHHود اسHHت و مHHرتب بHHا او     حرف مي زند به مراتب با تكلم كودكي كه پدر و مHادر خHHود را جHHز چنHHد سHاعت در هفتHHه نمي بيند متفاوت است. سالهاي اوليHHه زنHHدگي كHHودك بايHHد پHHر از محبت، صHHحبت و رفتHHار صحيح باشد. سالهاي قبل از مدرسه بHHه عنHHوان سHHالهاي رشHHد و نمHHو جسHHمي و عHHاطفي كودكان ، سالهای مهمی در توسعه فكري، ازدياد دانش الزم و آگاهي بHه مسHائل فHHردي و اجتمHHاعي مي باشHHد. بHHر پHHدر و مHHادر اسHHت كHHه كنجكHHاوي كودكHHان در این سHHنین را بHHه نحومطلوبی اغنا نمايند، در تربيت حواس او بكوشHند و تكامHل اعضHHاي حسHی او را مHHورد توجه قرار دهند. كودكي كه در خHHانواده منضHHبطی پHHرورش مي يابHHد منظم و بHHا انضHHباطرشHHHHHدخواهدیافت و اين انضHHHHHباط تHHHHHا پايHHHHHان عمHHHHHر بHHHHHا وي خواهHHHHHد بHHHHHود.

بHHه كودكHان بايHHد بHHا رعHايت سHن و طHرز تفكرشHان آزاديهHHايي داد. در انتخHHاب لبHHاس،     پوشيدن جوراب و يا تمايل به غذايي خاص مي تHHوان نظHHرات آنهHHا را محHHترم شHHمرد و در انجام برخي كارهاي خانه آنان را شريك نمود. هر چه كودك متفكرتر و از هHHوش بيشHHتري برخوردار باشد، زود رنج تر خواهد بود و رفتار نامناسب اثرات سوء بيشتري در او خواهHHد گذاشت. به هر حال این پدر و مادرهستند كه می توانند به رفتHHارکودک شHHكل داده و او را منضبط و انعطاف پذير بار آورند تا در دوران كودكستان و مدرسه، مربيان متخصص ، كارآنهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHا را دنبHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHال كننHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.آمHHHHHHHHHHHHHHHHHHHوزش و پHHHHHHHHHHHHHHHHHHHرورش كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHان تHHHHHHHHHHHHHHHHHHHيزهوش

كنجكاوي و کنHHدوکاو پHHيرامون افHHراد تHHيزهوش و بااسHتعداد سHHابقه بسHHيارطوالني دارد و   احتماال به زماني برمي گردد كه براي نخستين بار انسان عالقه مند شد بداند چرا افراد بHHا هم متفاوتند. در جوامHHع مختلHHف درهHHر دوره افHHرادي بHHوده انHHد كHHه از خHHود توانHHايي هHHا و برجستگي هاي خاصي را نمايان ساخته و موجب برانگيختن حس كنجكاوي مHHردم شHHده ومHHHورد سHHHوءظن و نفHHHرت و يHHHا تHHHرغيب و تشHHHويق آنهHHHا قHHHرار مي گرفتHHHه انHHHد.

در يونان قديم افالطون عقيده داشت كه باید كودكان باهوش را در سنين كودكي یافت    و بHHHHHHه آنهHHHHHHا بHHHHHHه طHHHHHHور اختصاصHHHHHHي علHHHHHHوم و فلسHHHHHHفه تعليم داده شHHHHHHود. همچنین اومعتقد بود كه بقاي دموكراسي يونان بستگي به توانايي آن كشور در آمHHوزش وپHHHHHرورش افHHHHHراد بااسHHHHHتعداد و برجسHHHHHته خHHHHHود جهت رهHHHHHبري جامعHHHHHه دارد..

در همان زمان عقيده عموم بر آن بوده كه نبوغ و تيزهوشي هديه ای الهي و دريچه اي     است به علم اليتناهي كه شخص را قادر مي سازد به عمق حقيقت پي برده مرگ و فنا رااز زنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHدگي دوركنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

مفهوم نبوغ و استعداد هميشه نسبي بHHوده و درطHHول تHHاريخ در ميHHان اقHHوام و جوامHHع     مختلف به يك معني نبوده است. انسHHان همHHواره قHHادر بHHه انجHHام كارهHHاي فHHوق العHHاده و كسب مهارت هاي بي شHHماري بHHوده اسHHت. امHHا اين كHHه كHHدام عمHHل و مهHHارت او ناشHHي ازاستعداد و نبوغ فوق العاده او مي باشد منHHوط بHHه قضHHاوت جامعHHه اي اسHHت كHHه در آن زندگي مي كند. قضاوت جوامع درطول تاريخ هميشه در تغيHير و تكامHل بHوده و تHHرغيب وتشHHHويق افHHHراد سHHHرآمد ، دسHHHتخوش عقايHHHد و تحHHHوالت گونHHHاگون بHHHوده اسHHHت.

با ظهور اسالم و تبليغ و تشويق تحصيل علوم و فنون مختلف، نهضت تازه اي در شرق     و سپس بتدريج در غرب صورت گرفت. در اين دوران، تاريخ شاهد نوابع بHHزرگي در علHHومرياضHHHHHHHHHي ، پزشHHHHHHHHHكي، فلسHHHHHHHHHفه و ادبيHHHHHHHHHات ، هHHHHHHHHHنر مي باشHHHHHHHHHد.

پيشرفت و بهبود تسهيالت و امكانHHات متعHHدد جهت كودكHHان تHHيزهوش نيHHاز مHHبرمي بHHه    28

حمHHHHHHHHHHHHايت و پشHHHHHHHHHHHHتيباني و تشHHHHHHHHHHHHويق مHHHHHHHHHHHHردم داشHHHHHHHHHHHHته و دارد. باال رفتن دانش و آگاهي همگاني نسبت به شناسايي، تعليم ، تربيت و جايگزيني صحيح    

كودكان تيزهوش عامل مؤثري در انجام هرچه بيشتر تحقيقات و ايجاد تسHHهيالت گسHHترده تر در زمينه هاي مختلف علمي و فني براي كودكان سرآمد مي باشد. تنها در اين صHHورت مي باشد كHHه جوامHHع قHHادر خواهنHHدبود از ثHHروت هHHاي واقعي خHHود يعHHني افHHراد مسHHتعد و هوشمند در خدمت به خلق و ساختن جامعه برتHHر حHHداكثر بهHHره را بHHرده و از اسHHتخدام و استثمار نيروي خالق خود توسط کشورهای بیگالنه از هرزرفتن اين نعمت سرشار هوشHHي

و خالقيت ها جلوگيري نمايند.

مسHHأله شناسHHايي اسHHتعدادهاي درخشHHان و تشHHخيص تفاوتهHHاي فHHردي از جملHHه وظHHايف و    مسئوليت هاي خطير مربيان و معلمان و اولياي نظام آموزشي هر جامعه در برنامHHه ريزيهHHاي

تعليم و تربيت براي كودكان و دانش آموزان مي باشد.

البتHHHHHHHHHHHHHHه همHHHHHHHHHHHHHHواره بايHHHHHHHHHHHHHHد توجHHHHHHHHHHHHHHه داشHHHHHHHHHHHHHHت كHHHHHHHHHHHHHHه:تفاوتهHHاي فHHردي در برنامHHه ريHHزي آموزشHHي از اهميت ويHHژه اي برخHHوردار اسHHت.- ۱     در بين دانش آموزان، استعدادها و توانايي هاي گوناگوني موجود است كه الزم است به- ۲    

آنهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHا توجHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه فHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHراوان نمHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود.تنHHHHوع اسHHHHتعدادها را مي تHHHHوان هHHHHر چHHHHه زودتHHHHر در بين كودكHHHHان شHHHHناخت.- ۳     ايجHHاد امكانHHات و تسHHهيالت ويHHژه بHHراي شHHكوفايي و پHHرورش اسHHتعدادها از ضHHروريات- ۴    

جامعHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه آزاد و مطلHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHوب مي باشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد. در هر حال بايد نيازهاي آموزشي كودكان با استعداد را به نحوي متناسب و مطلوب فراهم    

كنيم زيرا جامعه به وجود اين افراد سخت نيازمند است. بويژه جامعه كنوني ما كHHه بHHا انقالب شكوهمند اسHالمي بHراي اسHتقالل و آزادي واقعي بهHاي سHنگيني پرداختHه اسHت، سHخت بHه نيروي انساني متعهد و متخصص در رشته هاي مختلف نيازمند اسHت. سHرمايه گHHذاري در اين زمينه و كمك به رشد و پرورش استعدادهاي كودكان تيزهوش يك ضHرورت حيHاتي در رشHد و

خودكفايي همه جانبه جامعه قلمداد مي گردد.

    اسالم و تربیت کودک:

براي بررسي جايگاه پرورش حس ديني در تربيت ديني كودكان الزم است اصول تHHربيت ديHHني    كودكان مورد توجه قرار گيرد وسهم پرورش حس ديني در گرايش به دين و مذهب و دين بHHاوري مشخص شود تا بهتر بتوانيم از اين ابزار در جهت هدايت فرزندانمان استفاده ي مطلHHوب داشHHتهباشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHيم. موضوع تربیت فرزند، از دیرباز جزو موضوعات اساسHHى و بنیHHادى اسHHالم بHHوده اسHHت. در دنیHHاى امروز با توسعه و رشد مهارناپذیر تكنولوژى و پیشHHرفتهاى چشHHمگیر آن، و نHHیز در عصHHر رویكHHرد دوباره بشر به دین ، تربیت فرزند، همچنان چشم گیر مىنماید. امروزه حتى خانوادههاى غربى نHHیز به خوبى دریافتهاند كه بازىهاى رایانهاى، سایتهاى سرگرمى، چتهHHاى اینترنHHتى، تلویزیHHون، سHHینما، و ... نیازهاى روحى فرزندشان را تأمین نمىكنHHد و بنیHHان خHHانواده را اكسHHیرى جHHز تHHربیت صHHحیح

فرزند، استوار نخواهد نمود .

29

از ویژگیهاى دین اسالم تاكیHد بHHر پHHرورش همHHه ابعHاد زنHدگى انسHان اسHت. هHر چنHHد در تHHربیت اسالمى پرورش ابعاد معنوى هدف اصلى و نهایىاست؛ اما دسHتیابى بHه آن هHدف بHزرگ در پرتHHو داشتن جسمى سالم و روانى با نشاط امكان پذیر است. در سیره تربیHHتى امHHام رضHHا)ع(، عالوه بر تاكید بر سایر ابعاد، به رعایت بهداشت، تغذیه سالم و نیز عوامل غیر مادى مHHؤثر در سHHالمتى

مانند صدقه و عقیقه توجه خاص شده است. كارشناسان تربیت كودك اذعان می دارند، بهترین دوره براى تربیت فرزند، دوران كودكى است. زیرا در این سنین حس تقلید و نیز حس پذیرش آموزههاى تربیتى، در سHطح بHHاالیى از توانمنHHدى قHHرار دارد و كHودك بHHه خHHوبى آن چHHه را كHه بHHه او آموختHHه مىشHHود، فHHرا مىگHHیرد. امیرالمؤمHنین علیهالسالم به فرزند خود امام مجتبى علیهالسالم مىفرمایHHد: »قلب كHHودك نHHورس هماننHHد زمین كاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است كه در آن پاشیده شود. از این رو در تربیت تو شHHتاب كردم، پیش از آن كه دل تو سخت شود و اندیشهات به چیز دیگرى مشغول گردد، تا به اسHHتقبال كارهایى بشتابى كHه صHاحبان تجربHHه، زحمت آزمHHودن آن را كشHHیدهاند و تHHو را از تالش و یHHافتن

بىنیاز ساختهاند.« غیرا HHد: "من ربى صHHودكى فرمودهانHHنین كHHربیت از سHHرسول خدا صلى الله علیه و آله در مورد ت حتى یقول الاله اال الله لم یحاسبه الله"؛ هر كس فرزندش را از كودكى تHHربیت كنHHد تHHا او بتوانHHد

بگوید ال اله اال الله، خداوند از او حساب نخواهد كشید رعHHایت ، انتخاب همسر صالح و شایسته درسیره تربیتى امام رضا)ع(، بر تدریجی بودن تربیت،

كHHHودك و، مHHHراقبت از كHHHودك مناسHHHب، نامگHHHذارى ، مراقبتهHHHاى ایHHHام بHHHاردارى، آداب ازدواج خHHود اتكHHایى بر کودک، نظارت والدین وی ، تشویق، احترام ، محبت، صحبت با كودك ،سالمتى

در دوران کودکی تاکید ویژه ای شده است. پرورش بعد عقالنىو اسالم عالیترین توجه را به کودک دارد، آیاتی که نسبت به حقHHوق کHHودک در اسHHالم وجHHود دارد و نHHیز روایHHات موجHHود همHHه حکHHایت بHHر اهمیت اسHHالم بHHه کودکHHان و حقHHوق ایشHHان دارد. رسHHول اکرم)ص( بیان می دارد که همانطور کHHه پHHدران و مHHادران ، حقHHوقی بHHر فرزنHHدان خHHود دارنHHد و فرزندان در صورت ترک آن حقوق عاق می شوند ، فرزندان نHHیز حقHHوقی بHHر پHHدر و مHHادر دارنHHد

والHدین مسHئول" پدران و مادران در صورت رعHایت نکHHردن آن عHاق فرزنHHدان می گردنHHد." که نیازمنHHدیهای جسHHمانی کHHودک از تأمین تمام نیازهای کHHودک اعم از مHHادی و معنHHوی می باشHHند .

قبیل نمو جسمانی کودک با فراهم ساختن وسایل مادی امکان پHHذیر اسHHت . این رشHHد و نمHHو بHHا تغذیه ، بهداشت کافی ، آب و هوا ، مسکن ، خواب ، بازی و امثال آن ، به دسHHت می آیHHد. تعلیم ورزش به کودک از نکات دیگری است که در آموزه های دینی توجه زیادی بدان معطوف گردیHHده و بیان شده که حرکت و جنبش ، اساس هر عمل غریزی و پایه وظایف حیاتی اسHHت کHHه زنHHدگی

هفت سHHال– خصوصHHا –شاداب و سالمت درگرو آن است . امام صادق )ع( می فرماید : " باید اول زندگی کودک آزادانه به بازی و جنبشهای بدنی صرف شود." حضرت رسول اکHHرم )ص( می فرماید: " اگر کسی دارای طفل خردسالی بود باید با او در جنبشهای کودکانه و حالت بچHHه گانHHه

همکاری و هماهنگی نماید." حضرت رسول اکرم )ص( در تبیين جايگاه فرزندان امتش در جهان آفرينش مي فرمايد "هر آينه

نوزاد امتم نزد من محبوب تر از آنچه خورشيد بر آنان مي تابد مي باشد" هم چنین بیان گردیده کHHه در وجHHود انسHHان ، بHHذرهاي سHعادت و خوشHبختي نهفتHHه اسHHت کHHه بHHا پرورش صحيح، هر يک از آنها شجره طيبه خواهد بود که در تعالي و کمال انسHHان نقش بسHHزايي دارد که يکي از آن بذرهاي سHعادت داشHHتن فرزنHHد صHHالح اسHت کHHه پيHHامبر فرمودنHHد:" سHعادت

انسان در داشتن دوستان صالح و فرزند نيکوکار است." رفتار فرزند بجز آداب اکتسابي او از جامعه، بيانگر فرهنHHگ و اخالق، ايمHHان و ارزش هHHاي حHHاکم نهادينه شده بر وجود والدين و خانواده است. پدر و مادر بذر کماالت وجودي خويش را در وجHHود فرزندشان پرورش مي دهند. به بیان دیگر فرزندان، آن گونه که مي خواهيم پرورش نمي يابنHHد، بلکه آن گونه که هستيم، خواهند بHHود و از اين رو اسHHت کHHه پيHHامبر اعظم)ص( فرمودنHHد خداونHHد

سHعادتمند بHه انسHان عطHا مي فرمايHد، رسHول گHرامی اسHالم متعال فرزند را با فطرت سالم30

همچنین بر کوشHا بHHودن پHHدر و مHادردر تHHربيت فرزنHHدان دسHتور داده و فرمودنHHد: فرزنHHدانتان را گرامي بداريد و آنان را به آداب نيکو بيارائيHد. يکي از مصHHاديق مهم اکHHرام فرزنHدان و تHHربيت او تشويق و ترغيب انها به نمHاز و ارتبHاط بHا آفريHدگار يکتHا مي باشHد. توجHHه بHHه اصHول زيHر بHHراي

پرورش معنوي كودكان ضرورت دارد:

            

اصHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHل آگHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاهي و معHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHرفتالHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHف: براي فراهم آوردن زمينه هاي مساعد و غني و تسهيل رشد مفHHاهيم و عقايHHد ديHHني نيازمنHHد      

ي هسHHتند لHHزوم دقت نطHHر HHني و حسHHر عيHHشرايطي ويژه هستيم ، از آنجا كه كودگان داراي تقك دراين اصHHHHHHHHHHHHHل ضHHHHHHHHHHHHHروري بHHHHHHHHHHHHHه نظHHHHHHHHHHHHHر مي رسHHHHHHHHHHHHHد زيHHHHHHHHHHHHHرا:

( براي آموزش مفاهيم بايد فهم كودكان را به خدمت گرفت ، به كارگيري تفكر عيHHني كودكHHان1 براي فهم مسائل معنوي تقريبا ناممكن خوااهد بود ، زيرا كودك دنياي پيرامون خود را از طريHHقي خHHHHHHHHHHHHHHود نظHHHHHHHHHHHHHHاره خواهHHHHHHHHHHHHHHد نمHHHHHHHHHHHHHHود. HHHHHHHHHHHHHHه حسHHHHHHHHHHHHHHدريچ

( ارائه هر مبحث و مسئله اي ازمHHذهب بايHHد بHHا توجHHه بHHه مHHيزان توانHHائي و درك مطلب و فهم2 كودك صورت گيرد ، بديهي است مHHوقعيت سHHني كودكHHان محHHدوديت هHHاي زيHHادي درجهت ارائHHهمفHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاهيم بجHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاي خواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد گذاشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت.

( ارائه رهنمود هاي ديني و گفتار بزرگان دين در سنین کHHودکی ، در موقعيHHتي صHHورت مي3       گيرد كه كودك به چرائي آنها آگاه نخواهد شد و انگيزة كمHتري بHراي جHذب و عمHل بHHه گفتHه هHاخواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد داشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت .

آنچHHه در اين بین برجسHHته خواهHHد بHHود ، مسHHتعد سHازی وآمHHاده نمHHودن زمينHHه هHHائي بHHراي       آزمودن تجربيات و احساسات خواهد بود تا از طريق توجHHه بHHه نتHHايج رفتHHار و مHHيزان مHHوافقت وتقHHHHHHHHHHHHHHHويت ديگHHHHHHHHHHHHHHHران بتوانHHHHHHHHHHHHHHHد رفتHHHHHHHHHHHHHHHاري را دروني نمايHHHHHHHHHHHHHHHد.

اگر بخواهيم رهنمودهاي ديني و گفتار بزرگHHان در زنHHدگي كودكHHان دارای اثرباشHHد، بايHHد بHHه       برجسته سازي شخصيت هاي مذهبي و ديني اقHHدام نمHHائيم تHHا از طريHHق دوسHHتي و موانسHHت بHHا معصومین ونیز شخصيت هاي مذهبي و ديني ، کودکان بتوانند به رفتارهاي تقليدي مطلوب دستيابنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

بديهي است اصل آگاهي و معرفت در تربيت ديHHني كودكHHان بHHه برجسHته سHازي احسHHاس و      عواطHHHHHHHHHHHHHHHHHHف آنHHHHHHHHHHHHHHHHHHان تكيHHHHHHHHHHHHHHHHHHه خواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHد داشHHHHHHHHHHHHHHHHHHت.

             

: اصHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHل شHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHعور و احسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاس ب دراين اصل سعي برآن است كودكان را به مشاهده و توجه بيشتر به احساسات و تجربيHHات      

ديگران و برانگيختن عواطف و شور مHHذهبي وادار نمHHائيم ، اين تحريHHك و بHHرانگيختگي مي توانHHدمتHHHHHHHHHHHHHHHHHHاثر از مHHHHHHHHHHHHHHHHHHوقعيت هHHHHHHHHHHHHHHHHHHاي زيHHHHHHHHHHHHHHHHHHر باشHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

¨ آشHHHنا كHHHردن كودكHHHان بHHHا مراسHHHم ، دسHHHتجات ، جماعHHHات و عبHHHادت هHHHاي جمعي       ¨ ديHHدن هيجانHHات ، شHHاديها ، اشHHکها و نالHHه هHHا )جشHHن هHHا وعHHزاداری هHHای مHHذهبی(       ¨ افزايش شوق كنجكاوي و فراهم آوری فرصت براي كشHHف طHHبيعت و فطHHرت كHHودك بHHه      

دسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت خHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHودش تكيه اين اصل بر تقويت شعور و احساس آدمي است . اين اصل در موقعيت سني كودكHHان      

بHHHHHHHHHHHHHه مHHHHHHHHHHHHHراتب اثرگHHHHHHHHHHHHHذارتر و مفيHHHHHHHHHHHHHدتر خواهHHHHHHHHHHHHHد بHHHHHHHHHHHHHود .            

: اصHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHل رفتHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHار و عملج در اين اصل سعي بر آن است دستورات اخالقي و پسنديده توسط کودک ،درعملکردوالدین      

31

ومراقبین وی مشاهده شود. به صورتی كه كHHودك از طريHHق مشHHاهده عملکHHرد اعضHHای خHHانواده ومراقبین متوجه حقيقت شده و با عادات مذهبي از این طریHHق درفطHHرت او نهادینHHه شHHده و بHHاميHHHHHHHHHل و عالقHHHHHHHHHه بHHHHHHHHHه طاعHHHHHHHHHات و عبHHHHHHHHHادات خداونHHHHHHHHHدي بHHHHHHHHHپردازد .

در اين اصل نيز جايگاه احساس به جهت قبول الگو و ا يجاد عادت هاي اوليHHه و شHHروع بHHه       عمل مورد توجه است دقت و تفكر منطقي در اين اصول جايگHHاه بHHارز احسHHاس بHHه عنHHوان زيHHر بناي رفتاري كودكان را نمودار خواهد ساخت وروشي را براي مربيان فراهم خواهد نمHHود كHHه بHHه احساسات كودكان و پرورش حس ديني آنان توجه خاصHHي را مبHHذول نماينHHدو از مسHHير پHHرورش

بHHه خHHدمت گHHرفتن احسHاس  اين حس درسعادت و سالمت آتي كودكان نقش مهمی راایفا كنند. كودكان در جهت نمودار سازي لطف و احسHHان خداونHHدي اسHHت كHHه منشHHاء اصHHلي هHHدايت مي باشد. اگر بتوانيم جايگاه اين مهم را در ضمير و باطن فHHرد مHHؤثر و برجسHHته نمHHائيم بHHه درجHHاتبHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHااليي از هHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHدايت دسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت يافتHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه ايم .

براي مثال اكHHرام و احHHترام بHHر فرزنHHدان مي توانHHد تHHأمين كننHHده ي عHزت و كHHرامت آدمي       باشد ،آن گاه كه اين حس پHHرورش يابHHد فHHرد معHHني تفضHHل خداونHHد كHHه او را بHHه مرتبHHه اشHHرف مخلوقات ارتقاء داده است را مي فهمد و تHHأثير آن رضHايت فHرد از زنHHدگي خHويش اسHت چHون كرامت را مي فهمد از درگير شدن با خواهش هاي نفساني ذلت آور پرهHHيز مي نمايHHد و عظمتوجHHHHHHود او مHHHHHHانع بHHHHHHروز خطHHHHHHا و گنHHHHHHاه در محيHHHHHHط اجتمHHHHHHاعي خواهHHHHHHد شHHHHHHد .

در سالم كردن بر كودكان نHHيزمي خHHواهيم علHHيرغم بازگشHHائي راهي بHHه ارتبHHاط انسHHانيي ،       نمودي از ادب را جلوه گر سازيم ، اين حس كه معادل برجسته سHHازي شخصHHيت و اهميت دادن به اشخاص است راه را بر حسد نسبت به ديگران مي بندد و همواره بزرگي خداونHHد را بيHHاد مي آورد كه چنين احترامي متأثر از ديانت و دين و هدايت جاودان پيامبران الهي است پس احHHترام وسHHHHHHHپاس نسHHHHHHHبت بHHHHHHHه خداونHHHHHHHد الزمHHHHHHHه ي عبHHHHHHHوديت انسHHHHHHHان اسHHHHHHHت .

در رفتار عادالنه نسبت به كودكان ميخواهيم با لمس خHHوبي عHHدالت او را از فشHHار نHHارواي       ظلم مصون ساخته ،جايگاه اصلي خداوند و رفتار عادالنه او را مجسHHم سHHازيم ودر بHHه كHHارگيري احساس شادي و سر زندگي ،ايجاد طراوت و بهجت نشان دهنHHده ديHHد مثبت بHHه زنHHدگي ،اميHHد و آرزوهاي مثبت خواهيم شد تا آنها نيز بتوانند رفتار و اعمالي را داشته باشند كHHه رضHHايت خداونHHدرا بوجHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود آورد .

در ارتقاء حس وفاي به عهد نشHان دهنHHده ي تعهHHد خداونHHد در برنامHه هHHدايتي دين هسHHتيم       وعده هايي كه اگر اميد به تحقق آن نداشته باشيم در ابتداي راه مانده ايم و محرك الزمي بHHرايحHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHركت وجHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود نخواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد داشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت .

پس الزم است محققانHHه و بHHا ريHHز انديشHي عالمانHHه جايگHاه اصHHلي پHHرورش حس ديHHني را       بشناسيم و در برخورد با كودكان حداكثر استفاده سودمند و مناسب از اين ابHHزار را بعمHHل آورده و احساسات دروني كودكHHان را بخHHدمت بگHHيريم تHHا بتHHوانيم از اين مسHHير زمينHHه هHHاي هHHدايت را فراهم آورده و زمينه هاي انحراف و نا راستي را بخشكانيم تا كودكان ما متخلHHق بHHه اخالق الهيشHHHHده سHHHHعادت و نيكبخHHHHتي دنيHHHHا و اخHHHHرت خHHHHود را بدسHHHHت آورنHHHHد ،انشHHHHاء ا... .

            رفتارهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاي مHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHؤثر در پHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHرورش حس ديHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHني

در حيات عاطفي انسانها ، برخوردها و رفتارهاي سازنده و حركت آفريHHني وجHHود دارنHHد كHHه       مي توانند تأثير بسزايي در روند هدايتي انسان داشته ، نيروي الزم براي ادامه حHHركت را فHHراهمآورنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

برخي متخصصين علوم ديني معتقدند كه اصل تربيت و پرورش هنگامي صورت ميگHHيرد كHHه       راه هدايت وتكامل معرفي و شناخته شود و سپس نHHيروي موجHHود در ضHHمير آدمي )فطHHرت( بHHه سوي مبدأ خود )هستي شناسي(جهت داده شود آن گاه سازندگي، بالندگي و تكامHHل انسHHان كHHهمتHHHHHHHHHHHHأثر از شHHHHHHHHHHHHناخت اصHHHHHHHHHHHHيل اوسHHHHHHHHHHHHت آغHHHHHHHHHHHHاز مي شHHHHHHHHHHHHود.

بHHHHHHHا توجHHHHHHHه بHHHHHHHه چHHHHHHHنين مقولHHHHHHHه اي اسHHHHHHHت كHHHHHHHه گفتHHHHHHHه مي شHHHHHHHود:        “معرفت ديني،حس ديني،رغبت و عاطفه ديHHني نHHه در آمHHوزش دروس ديHHني ونHHه صHHرفا در      

32

علوم حصولي و اكتسابي و نه با چشم سر كه با چشم دل ، نه با گوش سر كه با گوش جان ،نHHهبHHه صHHورت ظHHاهر كHHه بHHا سHHيرت بHHاطن ،نHHه بHHا زبHHان دهHHان كHHه بHHا زبHHان قلب بدسHHت مي آيHHد”

بر اين اساس بايد به تعامل در رفتارهاي مؤثري پHHرداخت كHHه مي توانHHد حس كودكHHان را در       اختيار گيرد، نيروهاي بالنده او را در جهت هدايت نفس تجهيز نمايد و پس از ارائه شناخت نسبيزمينHHHHHHHHHHHHHHHHHه سHHHHHHHHHHHHHHHHHاز نشHHHHHHHHHHHHHHHHHاط و بهجت آنHHHHHHHHHHHHHHHHHان باشHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

بر جستگي حس ديني در اين كالم به اين جهت است كه مHHوقعيت اصHHلي هHHدايت هHHا دوران       كودكي نسلها است ،در اين زمان كودك به جهت اين كه واجد تفكر انHHتزاعي نيسHHت نميتوانHHد بHHهدرجHHHHHHHHHHHHHHHHHHات بHHHHHHHHHHHHHHHHHHاالئي از شHHHHHHHHHHHHHHHHHHناخت نائHHHHHHHHHHHHHHHHHHل آيHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

پس بايد از طريق تقويت احساس ،جامعه پيرامون او را نمايان نمود و درك جهان و هسHHتي       را از دريچة حس مادي او به خدمت گHHرفت تHHا فهم چگHHونگي عبHHوديت آفريHHدگار هسHHتي جايگHHاه اصلي ضمير كودكان شود و محور هدايت آنان رضاي پروردگار، كه برابر است با انجام اعمHHال و رفتHHارمطلوبي كHHه توصHHيه ائمHHه اطهHHار و برگرفتHHه از كالم حHHق تعHHالي اسHHت . تHHا اينكHHه تكامHHل سن ،تعقل و استداللهاي منطقي ، تأسHHي بHHه حسHHنات و رفتارهHHاي مناسHHب بHHر اسHHاس شHHناخت حقيقت و درك زضايت خداوند را فراهم آورده و پشتوانه اي قوي بHHراي تHHداوم و تثHHبيت رفتارهHHاباشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

از آنجا كه احساسات ،ابزارهاي اوليHHه درك و شHناخت آدمي اسHHت، مي تHHوان بHHراي هHHدايت      ديHHHHHHHني كودكHHHHHHHان و نوجوانHHHHHHHان از احسHHHHHHHاس دروني آنHHHHHHHان كمHHHHHHHك گHHHHHHHرفت .

Hر بHه مHوازات رشHد احساسHي كHHودك       درحالي كه تكيه بHرآن اسHت كHه قHدرت تعقHل و تفك گسترش يابد و تحت برآيند دو نيروي مهم حركت تكاملي كودك آغاز شود ، روش هاي ذيل راهي است براي به خدمت گرفتن احساس در جهت نمودار سازي لطف و احسان خداوندي كه منشاء

شرط مهم در به كارگيري رفتارهاي معرفي شHده ،حHHركت درجهت كسHب   اصلي هدايت است. فضائل و متخلق شدن به اخالق انساني و اسالمي است تا بتواند زمينه ساز تقرب و نزديك شدن به ذات مقدس احديت باشد و به هدف غHائي تHربيت ديHHني )رشHد( جامHHة عمHل بيوشHاند .در اینراسHHتا رفتارهHHای مهم و دسHHتورات اسHHالمی در بHHاره آنهHHا بHHه اختصHHار در زیHHر ذکHHر می گردنHHد:

            

      : احترام و اكرام بر فرزندانالف توصيه پيشوايان و رهبران الهي جامعه ما احترام به فرزندان و تكريم شخصيت آنHHان اسHHت      

(5ودر رواياتي هفت سال اوليHHه عمHHر كودكHHان )سHHن سHHيادت( و بHHزرگي معHHرفي شHHده اسHHت ) هدف واقعي احترام و اكرام فرزندان تامين كرامت و عHHزت نفس آنHHان اسHHت تHHا بHHه فهم و      

نائل شده و تحت تاثير عزت و بزرگمنشي خHHود از درگHHير شHHدن بHHا درك اهميت وجودي خويش خواهش هاي نفساني ذلت آور پرهيز نمايند .وبا درك عظمت وجودي خود مانع بروز خطا و گنHHاهدر محيHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHط اجتمHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاعي شHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHوند.

انسانهاي حقير به جهت نواقص و كمبودهائي كه درجايگاه شخصيتي خHHود احسHHاس مي كنHHد       به موقعيت ها و عناصري تكيه مي كنندكHHه بHHه صHHورتي بتواننHHد ،نقيصHHه هHHاي وجHHودي خHHويش را برطرف نمايند و در مسيرچنين حركتي ،به اطاعت هاي ضاللت آور و گمراه كننده دچHHار خواهنHHدشHHHHHHHد و زمينHHHHHHHه هHHHHHHHاي فسHHHHHHHاد و تبHHHHHHHه كHHHHHHHاري قHHHHHHHوت خواهHHHHHHHد گHHHHHHHرفت .

مهمترين تأثيرات روش هاي عزت آور ،مهم نشمردن جايگHاه دنيHHا در ذهن آدمي اسHت ،چHه      بسا كه هر نوع وابسHHتگي بHHه غHHير خداونHHد مي توانHHد عHHاملي در بHHروز رفتارهHHاي ناپسHHند باشHHد .

زير بنا و محور اصلي احترام و اكرام بر فرزندان تجلي معرفت به جايگاه رفيع انسان است       كه خداوند متعال او را اشرف مخلوقات خود خطاب نموده و هدف آن است كHه بHHروز شخصHHيت توانمند ،دانا و آگاه آدمي در سايةچنين كرامHHتي حاصHHل شHHود و پشHHتوانه اي قHHوي در پديHHد آوريسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHعادت و نيكبخHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHتي او باشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

بروز چنين حسي عالوه بر آن كه تأمين كننHHده نيHHاز معنHHوي انسHHان اسHHت بHHه جهت رضHHايت       فردي از پيدايش چنين هدايت و تحHHولي ،جايگHHاه مبدأاصHHلي را برجسHHته سHHاخته و عالقHHةممتاز و

33

(6خالصHHانه بHHه خداونHHد كHHريم و لطيHHف را ره توشHHةاين حHHركت تربيHHتي خواهHHد سHHاخت .)      

پیامبر گرامی اسالم )ص( می فرماید: " به شخصیت فرزندان خود ارج نهید و آداب و آیین هHHای رفتار خویش را نیکو و درست گردانید تا مشمول آمرزش خدا شوید.".پیامبر به والدین امر کرده

کودکان احترام بگذارند ، چراکه بی توجهی و بی احترامی به آنان باعث بروز مشHHکالت اند که به عاطفی زیHHادی در کودکHHان می گHHردد همچHHنین در روایHHتی از رسHHول اکHHرم )ص ( چHHنین آمHHده است :" فرزندان خود را زیاد ببوسید ، زیرا با هر بوسه ، برای شHHما مقHHام و مرتبHHتی در بهشHHت

فراهم می شود که فاصله میان هر مقامی ، پانصد سال است ."

: سHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHالم كHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHردن بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHر كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHانب سالم گفتن به هنگام حضور كودكان ، اهميت دادن به جايگاه واقعي كودكHHان اسHHت، ،سHHالم      

گفتن نمHHHHودي از ادب و معHHHHرفت حقيقي فHHHHرد را بHHHHه جايگHHHHاه رفيHHHHع انسHHHHان بHHHHه ظهHHHHور رسانده .منشأعالقه و محبت به همنوعان مي شود ،وغالبا اين رفتار ساختار شخصيتي انسHHان را تحت تHHأثير قHHرار مي دهHHد . سHHالم تHHأليف قلHHوب اسHHت و ايجHHاد حسHHي مHHأنوس بHHراي درك

پس بايد به كودكان سالم كرد و آنان را به جمHHع بزرگسHHاالن پHHذيرفت تHHا بHHه محيHHط      يكديگر .ادب و احترام وارد شوند واز رفتار و گفتار بزرگساالن در محيطي گرم و صميمي متHHأثر گردنHHد .

ادب و تحول ناشي از دوست داشتن ديگران و محترم شHHمردن همنوعHHان مHHانع بHHروز حسHHد       است و تمايل به برقراري ارتباط اجتماعي باعث تقرب انسانها است . كودكان با مشاهدةاحترام و توجه بزرگساالن به خود بHHه فهم بزرگHHواري خداوندخواهنHHد رسHHيد كHHه چHHنين ارزش و بهHHايي را خاص كودكان قرار داده و مايةخوشنودي آنان را فHHراهم آورده اسHHت .پس سHHپاس و احHHترام بHHهذات مقHHHHHHHHHدس احHHHHHHHHHدي را ضHHHHHHHHHروري رفتHHHHHHHHHار خHHHHHHHHHود خواهنHHHHHHHHHد نمHHHHHHHHHود .

در اين رفتار نيز خاطرة اكرام كننده و هادي انسانها در ذهنيت كودكHHان مHHا جايگHHاه ممتHHازي       خواهد يافت و به اسالم و فرامين آن ، كه زمينه ساز چنين رشد و تحولي است به چشم تقHHدسنگريسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHته خواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد شHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

بديهي است كه اثر چنين نگرش هاي وزين و ارزشمندي زمينه سHHاز سپاسHHگذاري و عبHHادت      خالصHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHانة اشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHخاص خواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود

     : مسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHرور كHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHردن كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHانج وجود شادي و سرور در زندگي كودكان ،روحية تنوع طلب آنHHان را مصHHفا نمHHوده طHHراوت و      

بهجت خاصي را كه بوجHHود آورنHHدة تHHوان وقHHدرت فHHرد خواهHHد شHHد بHHه وديعHHه خواهHHد گذاشHHت . لبخند و سرور از احساس امنيت كودكان سرچشمه گرفته ،عطوفت و طبيعت گHHرم آنHHان را      

تقHHHHHويت نمHHHHHوده و خHHHHHاطرة خHHHHHوش چHHHHHنين رفتارهHHHHHايي مانHHHHHدگار خواهHHHHHد شHHHHHد. اصوألدرك انساني افراد متأثر از فضاي روحي و محيط زندگي آنان است ،آن گاه كه سHHرور      

و شادماني حاكم بر محيط زندگي انسانها شود،نشان دهندة ديد مثبت كودكان به گHHذران زنHHدگي اسHHت و در چHHنين حHHالي اسHHت كHHه آنهHHا از رفتارهHHاي غHريب و نامHHأنوس ديگHHران متنفHHر شHHده واحساس بيزاري خواهد داشت كه اين خود مقدمه اي بر پيشگيري از رفتارهاي نا مطلوب اسHHت.

آموزش سپاسگذاري و تحسين كساني كه الفباي محبت را به كودكHHان مي آموزنHHد در چHHنين       صحنه هايي تثHبيت و پايHدار خواهHد شHد ،چHرا كHه اين انبسHاط و بهجت خHاطر خHود زمينHه سHازموفقيت هاي بعدي انسان است و خاطرة خHوش آينHHدي از اين رفتارهHHا بجHاي خواهHد گذاشHت .

اگر بپذيريم كه خداوند را مي توان در دلهاي شاد و مفرح بندگانش يافت مقيد خHHواهيم شHHد       برابHHر توصHHية ائمHHه بزرگHHوار بHHه كودكانمHHان رحمت و محبت روا داريم و تHHرحم و عطHHوفت راآميزةرفتHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاري خHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHويش سHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHازيم

كودكان در تعامل هاي روزانة خود به اين فهم خواهند رسيد كHHه بHHراي رضHHايت والHHدين بايHHد       رفتارهاي ويژه اي داشت،زيراحركت هاي مورد نظر والدين رادر بيان و كالم انHHان مي يابنHHد و يHHا

34

به صورت خواسته پدر ومادر مي شنوند پس به اين نتيجه خواهند رسيد كه براي به دست آوردن رضاي خداوند نيز بايد به گفتارهاي ائمه معصومين و خواسته هاي بزرگان توجه نمود و آنها را بHHهكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHار بسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت .

و چنين است كه براي مسرت خداوند بايد رفتار و عملكردي مناسب و مثبت به ثمر نشاند و       همواره به رضايت خداوند اميد وار بود تا هدايت هاي خداوندي محقق شHHده، رشHHد و كاميHHابي رادر وجHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود آدمي احيHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاء نمايHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد.

      د: عHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHدالت نسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHبت بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHان

اهميت عدل و معرفي خداوند به عدالت وقتي جلوة اصلي خHHود را ظHHاهر مي سHHازد كHHه بHHه       ساخت دروني انسHHان نظHHر داشHته و بHHه كHHراهت ازتبعيض و اثHHرات منفي آن درايجHHاد انحرافHHاتاجتمHHHHHHHHHHHHHHHHHاعي تHHHHHHHHHHHHHHHHHوجهي ويHHHHHHHHHHHHHHHHHژه داشHHHHHHHHHHHHHHHHHته باشHHHHHHHHHHHHHHHHHيم .

وجHHHود بي عHHHدالتي ،ظلم و تبعيض در جامعHHHه ، امHHHنيت رواني افHHHراد را بHHHه مخHHHاطره      انداختHHه ،بHHاعث تنفHHر و گريHHHزان شHHدن انسHHان از مHHوقعيت هHHاي اجتمHHHاعي خواهHHHد شHHد .

دوست داشتن عدالت و رنج بردن از تبعيضات باعث آن خواهد شHHد كHHه همHHةتالش آدمي در       جهت موازنه و عدل بكار گرفته شود و اين مهم الزمة برخوردهاي انساني يHHك مسHHلمان اسHHت ،چنانكه ائمه در موارد خاص به تساوي در نگاه و برخوردهاي ظاهري تذكرات اكيHHدي داشHHته انHHد

كودكان بايد از ابتدا با عدالت آشنا شده و آن را الزمة برخورد و تعامHHل بHHا ديگHHران بداننHHد ،       لمس خوبي عدالت و مصHHون شHHدن از فشHHارهاي نHHارواي ظلم و تبعيض هم نمHHودي از برجسHHتهسHHHHHازي جايگHHHHHاه خداونHHHHHد اسHHHHHت كHHHHHه بHHHHHه اين صHHHHHفت نHHHHHيزمعرفي شHHHHHده اسHHHHHت.

اميد به زنHدگي و امHنيت افHراد در سHايةعدالت خداونHدي نمايHان خواهHد شHد .بHراي تفهيم       صحيح عدالت كه زمينه ساز تالش انسانها بHHه نظم دهي درون ، برنامHHه ريHHزي و رعHHايت انصHHاف است نيازمند بستري مناسب و حقيقي هستيم . اجراي عدالت در بين فرزندان نHHيز توصHHية اكيHHدپيHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHامبر مرسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHل)ص( اسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت

فرزندان ، برخHHورد صHHميمي و عادالنHHه والHHدين را نمHHودي از برخHHورد رحيمانHHه خداونHHد تلقي       خواهند نمود تHHا آن زمHان كHHه كHHودك بتوانHHد بHHه درك رحمHHانيت مطلHHق خداونHHد نائHHل شHHود چHHنينبرخوردهHHHHHHHHHHHHHHايي را مشHHHHHHHHHHHHHHابه و يكسHHHHHHHHHHHHHHان خواهHHHHHHHHHHHHHHد دانسHHHHHHHHHHHHHHت .

جايگاه مهم و ارزشمندي كه براي عادل حقيقي و رعايت كننده عدالت در ضمير انسHانها بHHه       وديعه گذاشته شده آنگاه كه به لطHHف و احسHHان خداونHHدي زينت داده شHHود ،نمونHHه اي از عالقHHه مندي به دين ، وابستگي به ائمه و رهروي را به ظهور خواهد رساند كه اميدي قوي بHHراي اصHHالح و نجات جامعه و انسانها خواهد بود در چنين زمينه اي فرد ملتمس درمقHHام و موقعيHHتي قHHرارمي گيرد كه معناي حقيقي عدالت رادرك مي كند وخودرا دركنف حمايت نHHيروي بزرگHHواري قHHرارمي

دهد كه هيچ كس جز ذات پاك مقام خداوندگارسزاوار چنين جايگاهي نيست. والدینی که میان فرزندان خود تبعیض قائل می شوند و تفاوت های فردی را در نظHHر نمی گیرنHHد و در جمع دیگران را مورد تعریف و تمجید قرار داده و به رخ فرزنHHدان خHHود می کشHHند. در حقیقت شخصیت فرزند خود را می شکنند و باعث به وجود آمدن حس حسادت در آنهHHا می شHHوند کHHه این حس حسHHادت در روح و جHHان فرزنHHد تHHأثیرات سHHوء نهHHاده و او را از جHHاده ی صHHالح و سHHعادت منحرف می کند. براساس آیات قرآنی خداوند انسان ها را بر خلقت هHHای گونHHاگون آفریHHده و تنهHHا مالک برتری انسان ها نزد خدا تقوا می باشHد. والHدین نHHیز بایHHد بHHه این اصHHل مهم توجHه نمHHوده و خلقت متفاوت و استعدادهای فرزندان خود را در نظر بگیرند. رسول اکرم)ص( می فرمایند: »بHHر شما باد دوری جستن از حسد. همانا حسادت خوبی ها و نیکی هHHا را نHHابود می سHHازد. آن گونHHه کHHه آتش هیزم ها را از بین می برد.« اگر والدین در مقابHHل رفتارهHHای یکسHHان فرزنHHدان عکس العمHHل یکسان نداشته باشند، موجبات بی اعتمادی و کاهش عالقه نسبت به خود و بغض و کینه نسبت به خواهر یا برادر را در فرزندان خویش به وجود می آورند. در روایت هHای اسHالمی آمHده اسHت کHه وقتی پیامبراکرم)ص( با یاران خود می نشست نگاه خود را بHHه طHHور مسHHاوی میHHان آنهHHا تقسHHیم می کرد. یعنی حتی در نگاه کردن نیز مساوات را رعایت می فرمود. در صورتی که می دانیم همHHه

35

ی یاران او از لحاظ معنوی در یک سطح نبودند و عالقه پیHHامبر)ص( بHHه همHHه آنهHHا یکسHHان و یHHک اندازه نبود اما وقتی در جمع آنها قرار می گرفت همه را با یک چشم و یکسان می دید تHHا مHHوجب سرخوردگی ، یأس ، کینه و حسادت یکی علیه دیگHHری نشHHود.« والHHدین بایHHد در تمHHامی زمینه هHHا بخصوص لطف و مهربانی در میان فرزندان خود بHHا عHHدالت رفتHHار کننHHد. رسHHول خدا)ص( در این زمینه می فرمایند: میان فرزندانتان به عدالت و مساوات رفتار کنید چنانکHHه دوسHHت داریHHد میHHان شما در نیکی و لطف و محبت به مساوات و عدالت رفتHHار شHود.« و همHHواره تفاوت هHHای فHHردی میان فرزندان خود را مدنظر داشHHته باشHHند. والHHدین بایHHد تالش کننHHد تHHا اسHHتعدادهای کودکHHان و نوجوانان را به درستی شناسایی کنند و آنها را در زمینه هایی که آمادگی و استعداد بیشتری دارند

هدایت کنند تا این استعدادها به مرحله شکوفایی برسد.      

ه: محبت و رحمت بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHا كودكHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHان دقت در روش هاي تربيتي رسول مكرم اسالم و قدرت نفوذ معنوي آن شخصيت رشHHيد مHHا      

را متوجه محبت و رحمت برجسته پيامبر عظيم الشأن خواهد نمود به طوريكه نHHرمش و ماليمتاو در برخHHHHHHورد بHHHHHHا امت ، مسHHHHHHير نفHHHHHHوذ بHHHHHHر دلهHHHHHHا شHHHHHHناخته شHHHHHHده اسHHHHHHت .

نفHوذي كHHه بزرگHترين دشHمنانش را وادار بHه مHHدح رفتHار گرانسHنگ خHود مي نمHHود و مHHوج      عظيمي از مHHHHHHHHHHردم را بHHHHHHHHHHه سHHHHHHHHHHوي پHHHHHHHHHHاكي و هHHHHHHHHHHدايت مي كشHHHHHHHHHHاند .

از تأكيدات رسول گرامي اسالم است كه: شمابا امكانات مالي هرگHHز نمي توانيHHد مHHردم را      جHHHذب كنيHHHد ولي بHHHا گشHHHاده رويي و اخالق مي توانيHHHد دلهHHHاي آنهHHHا را بدسHHHت آوريHHHد .

بيان احاديث بسيار دربارة محبت و رحمت بHHه فرزنHHدان و تHHذكر بHHه بوسHHيدن آنHHان بعنHHوان      مهمترين ابزار براي ابHHراز عالقHHه بHHه كودكHHان ، نشHHان دهنHHدةجايگاه برجسHHته اين رفتHHار اسHHت .

كودك از طريق محبت ، مهر ورزي را خواهد آموخت ودر هنگام بيان احساسات ابراز وجHHود       خواهد نمود تا ميزان عالقة ديگران را نسبت به خود ارزيابي نمايHHد، ابHHزار شHHناخت وي از مHHيزان عالقة افراد )خاصه پدر و مادر( نسبت به خود ميزان مهر و رحمت آنHHان اسHHت و بHHر اين اسHHاس معيار رفتاري خود را بنا خواهند نهاد و سپس در برداشتي جامع از مHHيزان توجHHه، محبت و رحم و شفقت خداوند رحمن و رحيم به جايگاه رفيHHع و مقHدس پروردگHار پي خواهHد بHHرد و پس از درك نعمات خداوندي نسبت به خود در موقعيتي قرار مي گيرد كه سپاسگذار آن همه لطHHف و رحمتباشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

اگر بيانديشيم كه محبت و رحمت نسبت به كودكHان از نيHاز هHHاي اوليHه و اصHلي آنهاسHت و       هنگام محرو ميت از اين مهم توسHHط والHHدين ،كودكHHان آمHHادة دريHHافت مهHHر و محبت از ديگHHرانHHHHHHHHد بHHHHHHHHه رحم و شHHHHHHHHفقت برآنHHHHHHHHان خHHHHHHHHواهيم شHHHHHHHHد . خواهنHHHHHHHHد شHHHHHHHHد مقي

بديهي است كه وقتي كودك خود را مي بوسيم عالقه خود زا به او نمايان سHHاخته و از جهت       امنيت و نشاطي كه چتر حمايتي محبت ما برايش فHHراهم مي آورد او را اسHHير و شHHيفتةخود مي سازيم و در نهايت ، اين همه محبت و دوستي ، امHHنيت و بهجHHتي را در قلب كودكHHان فHHراهم مي آوردكه مي تواند نشانه هاي ممتازي از لطف و رحمت خداوند كريم باشد ، خدائي كه همه خلHHق را به محبت و رحمت فHHرا خوانHHده و پيHHامبرش را بHHه چHHنين لفHHظ زيبHHايي )پيHHامبر رحمت( ملقبنمHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHوده اسHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHت.

چنين است كه محبت با كودكHHان راهي اسHHت بHHراي آشHHنائي بHHامحبت خداونHHد و الطHHاف بي       نهايت او و درچنين مسيري است كه كودكان با همه وجود ، كرامت خداوند را حس نموده ، عبHHد

و بندة راستين پروردگار بزرگ می شوند. کودکان ما در طول زندگي بايد از بيشترين محبت ممکن برخوردار باشند، چرا کHHه پيHHامبر خدا)ص( با سيره و کنش خويش و رهنمودهاي نوراني به پيروان خHHود، بHHه آن امHHر فرمHHوده انHHد. پيHHامبر )ص( صHHبحگاهان دسHHت مبارکشHHان را بHHر سHHر فرزنHHدان و اوالد ايشHHان مي کشHHيدند. در روايHHتي آمHHده اسHت: روزي نمHHاز جمHHاعت را زود تمHHام نمودنHHد و حاضHHران علت آن را پرسHHيدند ايشان فرمودند مگر صداي گريه کودک را نشنيديد. پيامبر بزرگ اسالم با آن جايگاه رفيعشان در تمام امور با دقت برخورد مي کردند . در روايتي ديگرفرموده اند: هر بوسه پدر و مادر بر فرزند

36

را خداوند متعال حسنه اي مي نويسد و هر که فرزندش را شاد کند خداوند در روز قيHHامت بHر او لباس پوشانده که از نور آن، چهره اهل بهشت درخشHHان مي شHHود. در اظهHHار مهHHر و محبت بHHه کودکان و فرزندان، مهمترين نکته، وعده هHHاي پHHدر و مHHادر بHHه فرزنHHدان اسHHت و پيHHامبر گHHرامي اسالم در اين باره مي فرمايند: کودکان را دوست داشته باشيد با ايشان مهربHHاني کنيHHد و هرگHHاه

به ايشان وعده اي داديد به وعده خود وفا کنيد زيرا آنان روزي خود را از شما مي دانند. از ديگر مشکالتي که گريبان گير خانواده ها مي باشد، همسان نبودن رفتار پدر و مادر بHHا فرزندان و عدم توجه به اقتضاي سني آنان مي باشHHد، از ايHHنرو پيHHامبر اکHHرم)ص( فرمودنHHد: هHHر کس که کودکي دارد بايد با او به کودکي رفتار کند.محبت داروى شفابخش دردها، تسكین دهنHHده قلبهاست و بهترین راه حل مشكالت و نا سازگاریهاى تربیتى است. محبت به جا، در هر مكان و زمان و در هر مقطع و سن، وسیلهاى كارآمد و مؤثر است. همگان، در هHHر سHHن و مHHوقعیت، بHHه عاطفHHه و محبت نیازمندنHHد؛ امHHا كودكHHان، نوجوانHHان و جوانHHان بیش از دیگHHران تشHHنه جHHام زالل محبتند. رفتار نابجا وناقصشان را محبت اصالح مىكند و ناسازگارى و پرخاشHگرى نHHا بجایشHان را داروى محبت از میان مىبرد. آرى، با محبت مىتوان بسیارى از گرهها را گشود و راههاى نHHاهموار را هموار كرد. امام رضا)ع( از این شیوه مؤثر تربیتى به شكلهاى گوناگون بهره مىگرفت. گHHاهى اوج محبت خود را در قالب جمله زیباى »بابى انت و امى« )پدر و مادرم به فدایت( نشHHان مىداد و زمانى او را در آغوش مىگرفت، به سینه خود مىفشرد و مىبوسید. ابHHا صHلت مىگویHHد: هنگHامى كه جواد)ع( بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا)ع( از بستر برخاست، بHHه سHوى او رفت، دست برگردنش انداخت، او را به سینه فشرد، میان دو چشمش را بوسید و با او سHHخن گفت... محبت كلید حل بسیارى از مشكالت تربیتى است. گاهى والدین در مقابل اصرار زیاد كودكان بHHر خواستهاى غیر معقول یا غیر ممكن، رفتHارى تنHHد و نامناسHب ابHHراز مىكننHد؛ ولى حHHتى در چHHنین موقعیتى رفتار محبت آمیز مناسبتر و مؤثرتراست. امیة بن على نقل مىكند: در سHHالى كHHه امHHام رضا)ع( حج به جاى آورد و سپس بHه خراسHان رفت، من در مكHه همHراه امHام)ع( بHودم و امHHام جواد)ع( نیز همراهش بود. امام)ع( با خانه كعبه وداع كرد. وقتى طوافش تمHHام شHHد، بHHه طHHرف مقام]ابHHراهیم[ رفت و در آنجHHا نمHHاز گHHزارد. جHHواد)ع( كHHه خردسHHال بHHود، بHHر دوش موفHHق)غالم حضرت( طواف داده مىشد. جواد)ع( به طرف حجر ]اسماعیل[ رفت، در آنجا نشست و این امر مدتى طول كشید. موفق به او گفت: جانم به فدایت باد، برخیز. او فرمود: برنمىخHHیزم تHHا وقHHتى كه خدا بخواهد و در چهرهاش غم نمایان شد. موفق خدمت امام رضا)ع( آمHHد و گفت: جHHانم بHHه فدایت باد، جواد)ع( در حجر نشسته، برنمىخیزد. امام رضا)ع( به طرف جHHواد)ع( آمHHد و فرمHHود: برخیز، اى حبیب من. جواد)ع( فرمود: چگونه برخیزم، درحالى كه شما با كعبه چنان وداع مىكنید كه گویا هرگز به سویش بازنمىگردید! ]براى بار سوم[ امHHام رضHHا)ع( فرمHHود: برخHHیز، اى حHHبیب من. جHHواد)ع( برخاسHHت. از این حHHدیث شHHریف در مىیHHابیم كHHه امHHام رضHHا)ع( در مقابHHل اصHHرار جواد)ع(هرگز بHه او تنHدى نكHرد؛ بلكHه بHا جمالت محبت آمHیزى چHHون »قم یHا حبیHبى« و صHبر و حوصله فرزند خرد سالش را قانع كرد. با این كه در اسالم درباره اظهار عالقه نسبت به كودكان سفارش شده است اما این مهرورزى و عالقه نباید مصالح واقعى را تحتالشعاع قرار بدهد، بلكHHه مىباید با اظهار محبت مهار شده، با كودكان رفتHHار كHرد. زیHHرا در بHرخى از مHHوارد، اظهHار محبت بىحساب، باعث فدا شدن مصالح بزرگترى مىشود و یا موجب سHHوء اسHHتفاده كHHردن كHHودك و در اصطالح عامیانه »لوس« شدن او مىگردد. باید توجه داشت نوازشهاى بدون حد و حصر و توجیHHهHHر تHHوقعى، نشده و خHHارج از حHHد اعتHHدال، اثHHرات سHHوئى را بHHر روان كHHودك بHHر جHHاى مىگHHذارد؛ پ زودرنجى، ضعف در برابر مشكالت، ناامیدى، عقHHده حقHHارت، سHHرخوردگى از اجتمHHاع و بسHHیارى فشارهاى روانى دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطى با كودك است. امHHام بHHاقر علیهالسHHالمیر الى HHقص در این راستا مىفرماید: "شر االباء من دعاه البر الى االفراط و شر االبناء من دعاه الت العقوق"؛ بدترین پدران كسHHى اسHHت كHHه ]در نیكى از حHHد اعتHHدال خHHارج شHHود و[ بHHه زیHHادهروى.بگرایHHد و بHHدترین فرزنHHدان فرزنHHدى اسHHت كHHه در اثHHر كوتHHاهى، بHHه عHHاق والHHدین دچHHار شHHود

            

37

و: وفHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHاي بHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHه عهد وفاي عهد نيز از روشهاي موثر در پرورش حس ديني كودكان است زيرا كودكHHان در دوران      

خردسالي خود به جهت عدم نوان كاري و مهارت الزم در انجام فعاليت هاي مHHورد نيHHاز ، اتكHHاي شديدي به والدين و اطرافيان خود داشته و احساس وابستگي به افراد توانمند پHHيرامون خHHود رابHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHارز و آشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHكار خواهنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد نمHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHود.

در معنائي ديگر كودكان والدين خHHود را رازق خHHود مي پندارنHHد ، زيHHرا تصHHورآنان بHHر مبنHHاي      تامين نيازهHHاي وجودشHHان اسHHت و از اين جهت نقش پHHدر و مHHادر خHHود را برجسHHته مي نماينHHد .

والديني كه براي تشHويق كودكHHان بHHه رفتHار هHHاي مناسHب ،منعهHHد اعمHHال و رفتارهHائي مي       شوند، تا بتوانند موتور محركه فعاليت هHاي مHورد انتظHHار خHويش را فHراهم نماينHد، بايHد متوجHه باشHHند كHHه پHHرورش اميHHد و آمHHال و آرزو درچHHنين مسHHيري شHHكل خواهHHد گHHرفت و اثHHراتي ويHHژه بررفتارهاي كودكان خواهد داشت ، چنانچه اين تعهHHدات عملي نشHHود ، يHHاس و بHHدبيني را بوجHHودخواهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد آورد .

حال اگر به دالئلي حالت اتكاء و اعتماد كودكان صدمه بيند و وابستگي آنان به مخاطره افتد       لطمه روحي بزرگي نصHHيب آنHHان خواهHHد شHHد و خHHودرا در بسHHتر مشHHكالت و موانHHع زنHHدگي تنهHHا خواهند يافت و نهايتا اعتماد و توكل خود را كه مايHHه حHHركت هHHاي رفتHHاري آنHHان اسHHت از دسHHت خواهند داد و دچار بحران خواهد شد كه همه اينها تعادل وجHHودي آنHHان را بHHه مخHHاطره انداختHHه وبشHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHدت از كHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHارآئي فHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHرد مي كاهHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHد .

بينش تربيتي اسالم درجهت توجه به تحقق آمال و آرزوي انسHHانها و بHHازكردن دريچHHه اي بHHه       اعتماد و توكل مورد تاكيد است تا مسHHيري را فHراهم نمايHHد كHه كودكHHان بHHا پشHHتوانه اي حمHHايت كننده بر مشكالت و موانع محيط فائق آيند و به مراتب نهائي رشHHد برسHHند ، چنانچHHه كHHودكي در اعتماد به والدين و اطرافيان شكسHHت خHHورده عHHدم وفHHاي )بي وفHHائي بHHه تعهHHدات ( ديگHHران را مشاهده نمايد ، درك ناقصي از تعهد و مسئوليت پذيري خواهد داشت و همه اين موارد مي تواند ضرباتي بر زمينه هاي تعهد و گفتارهاي خداوند ) كه در آيات و روايHHات آمHHده اسHHت ( نسHHبت بHHهبنHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHدگان وارد سHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHازد .

چنانچه بخواهيم كودكانمان در تعهدات خود نسبت به خداوند كHHه بHHا پHHذيرش دين بوجHHود مي       آيد .تقويت شده و عامل به معاهده هاي خود باشند بايد خود به عهد هاي گفته شده عمل نمHHائيم و درجه باالئي از وفا را بر آنان ارزاني نمائيم تا از اين مسHHير بتواننHHد گامهHHاي مسHHتحكم تHHري درمبHHHHHHHHHاني دين داشHHHHHHHHHته ، بHHHHHHHHHه صHHHHHHHHHالح و نيكبخHHHHHHHHHتي رهنمHHHHHHHHHون شHHHHHHHHHوند .

روش هاي ارائه شده فوق تمامي ابزار نمودار سازي لطف و احسان خداوند نخواهد بHHود ،      روشHHHHهاي متفHHHHاوت ديگHHHHري نHHHHيز بHHHHراي تقHHHHويت حس ديHHHHني وجHHHHود خواهنHHHHد داشHHHHت،

پس بر مربيان و والدين گرامي الزم است تمامي رفتارهاي خود را با هدف تقرب و نزديكي       به خداوند بكار گرفته و شناسائي لطف و احسان خداوندي را زمينه ساز رشHHد و معHHرفت خHHود ، خانواده و فرزندان خويش قرار دهند ، باشد كه به جهت اين فيض از نعمت هاي سرشار كردگHHاربHHHHزرگ بهرمنHHHHد شHHHHده ، سHHHHعادت و رسHHHHتگاري را نصHHHHيب فرزنHHHHدان خHHHHود سHHHHازند .

       : نخستین احسان و نیکی پدر به کودک انتخاب نام زیبا و خوشایند بHHرای اوسHتز(انتخاب نام زیبا

و این از حقوق الزم کودکان می باشد. اسHامي اعضHاء خHانواده نشHHانگر ارزشHهاي حHHاکم بHHر آن خانواده است، حتي فراتر از خانواده، به روحيه ملت ها از نHHام هHHاي آنهHHا مي تHHوان پي بHHرد. چHHه بسيار فرزنداني که به خاطر اشتباه پدر و مادر خود در انتخاب اسم و تHHربيت آداب نادرسHHت، در جامعه به افت شخصيت دچار شده اند نام انسان در تHHربيت و سرنوشHHت زنHHدگي تHHأثير بسHHزايي دارد. حضرت رسول )ص( به امير المومنين)ع( مي فرمايند:علي جHHان! حHHق پHHدر بHHر فرزنHHد اين است که نام خوب براي او گذارده و نيکو ادبش کند و در جايگHHاه و مHHوقعيت اجتمHHاعي شايسHHته

قرار دهد. : برای كودك ، یادگیری هر چHHیز بHHرای نخسHتین بHHار و تجربHHه چHیزی كHه در گذشHتهح(تعلیم دادن

سابقه نداشته است در حكم آفریدن و خلق چیزی نو است . در مراحل یادگیری ، بایHHد كHHودك را38

آزاد گذاشت كه خود از معانی كوچك و ناچیز استفاده كرده و به كلیات پی ببرد . به هرحال نباید در تعلیم افراط كرد . از امام صادق )ع( نقل شده است كه فرزند خود را تا هفت سHHال رهHHا كن تا بازی كند . امیرالمؤمنین )ع( خطاب به فرزند خویش فرمودند: پس به ادب آموختنت پHHرداختم پیش از آن كه دلت سخت شود و خHHردت در تصHHرف هHHوایى دیگHHر در آیHHد. در ادامHHه همین نامHHه فرمودند: و چون به كار تو همچون پدرى مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم چنان دیدم كه این عنایت در هنگام جوانى ات به كار رود و در بهار زندگانى كه نیتى پاك و نهHHادى نیالوده دارى، و این كه نخست تو را كتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم، و شریعت اسالم و احكام آن را از حالل و حHHرام بHHر تHHو آشHكار سHازم. در این بخش از نامHHه امHHام على بHHه فرزندشان بر انتقال عقیده صحیح و ادب آموزى و نیز بر پاكى ضHHمیر انسHHان در دوره كHHودكى و جوانى تأكید شده است؛ یعنى همان دورانى كه بیشHHترین تHHأثیر را از خHHانواده مى پHHذیرد. انتقHHال عقیده حق و ایجاد رفتار سعادت آفرین، عنوان كلى وظایف تربیتى پدر و مادر اسHHت. در تHHربیت فرزند نیز همچون سایر قلمروهاى زندگى، باید اصول ثابت را از امور متغیر جدا ساخت و به این حقیقت توجه كرد كه برخى از آداب و ظواهر زندگى تغییر مى كنHHد و روابHHط اخالقى و نیازمنHHدى هاى زندگى اجتماعى دگرگون مى شود. تHHربیت فرزنHHد را بایHHد بHHا آگHHاهى از تفHHاوت هHHاى خHHود و فرزندان از حیث فضاى فرهنگى و مناسبات اجتماعى صورت داد. باید فرزند را آماده سHHاخت تHHا اصول ثابت و نامتغیر اخالق را متناسب با ظرف زمHHانى و مكHHانى زنHHدگى خHHود رعHایت كنHHد. این آمادگى او را براى مقابلHHه بHHا تلقینHHات مسHHموم توانHHا مى سHHازد و امHHنیت اخالقى او را در دوران جوانى و بعد از آن تضمین مىنماید. به امیرالمؤمHنین )ع( نسHبت داده شHده اسHت كHه فرمودنHد: فرزندان خود را بHه اخالقى متناسHب بHا روزگارشHان مHؤدب سHازید: فرزنHHدان خHود را بHه اخالق

خودتان تربیت نكنید زیرا آنان براى زمانى غیر از زمان شما آفریده شدهاند. در پایHHان سHال سHHوم یHHا چهHHارم زنHHدگی ، همكHHاری میHHان كودكHHانط (نیاز به دوستی و رفHHاقت:

افزایش می یابد . كودكان هر چه بیشتر با كودكان دیگر تماس داشته باشند و با آنان بازی كنند ، در روح همكHHاری میHHان كودكHHHHHHHHHHان در دوره زودتHHر راه همكHHاری را فHHرا می گیرنHHد . رفHHاقت

می گذارد . بنابراین هرچه رفاقت مستحكم تر باشد ، همكHHاری و مشHHاركت نونهالی تأثیر زیادی به لحاظ تأثیر زیاد دوست و همنشین ، در اسالم مصHHاحبت و رفHHاقت بHHا افHHراد بیشتر می شود .

ناشایست نهی شده و به ایجاد روابط دوستی با افHHراد صHHاحب كمHHال و معHHرفت سHHفارش شHHده است . تأثیر مثبت یا منفی دوستی ، بخصوص اگر به مدت طوالنی باشد تا آنجاست كHHHHHHHHه می تواند كیش و مسلك را تغییر دهد . از رسول گرامی اسالم ) ص( نقل شHHده اسHHت : "انسHHان بHHه

دین و مسلك دوست و همراهان خویش است ." و (صبحت با کودک: قدرت درك كودك اندك است و تHHوان فهم معHHانى كلمHHات را نHHدارد. در عین حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدین به اوسHHت. كHHودك این توجHHه را نHHوعى اظهHHار محبت و ابراز عاطفه مىداند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخند و زمانى با حركات دسHHت و پHHا بHHه آن پاسخ مىدهد. هنگامى كه امام جواد)ع( به دنیا آمد، حضرت رضا)ع( به اصحابش فرمود: فرزندى به دنیا آمد كه شبیه موسى بن عمران شكافنده دریاست و مانند عیسى بن مریم مادرش پHHاك و مطهر است. راوى در ادامه مىگوید: و كان طول لیلته یناغیه فى مهHHده؛ حضHHرت در تمHHام طHHول

شب با او صحبت مىكرد.

: تHHربیت بایHHد همHHه جانبHHه باشHHد. پHHرورش بعHHد عقالنى و شHHكوفا سHHاختنی (پرورش بعد عقالنی استعداد منطق و استدالل در فرزند یكى از مهمترین ابعاد تربیت است. منطقى بار آوردن فرزند سبب مىشود درست بیندیشد، منطقى تصمیم بگیرد، منطقى رفتار كند و در صورت لHHزوم، بىهیچ هراسى از دیدگاهها و رفتارهاى خود دفاع كند. سیره تربیHHتى حضHHرت رضHHا)ع( از این منظHHر نHHیز الگویى كامل براى همه رهروان آن حضرت است. بنان بن نافع نقHل مىكنHHد كHHه روزى مHHامون از جایى كه حضرت جواد)ع( با كودكان بازى مىكرد، مىگذشت. كودكان از ترس میدان بازى را ترك كردند و تنها جواد)ع( آنجا ایستاد. مامون از او پرسید: چرا همHHراه بچههHHا فHرار نكHردى؟ فرمHHود: گناهى مرتكب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست تا آن را برایت باز كنم، از هHHر جHHا

39

مىخواهى عبور كن. مامون ]از این پاسخ تعجب كHHرد و[ پرسHید: تHHو كیسHتى؟ حضHرت در جHHواب فرمود: من محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بنعلى بن الحسین بنعلى بن ابى طHHالب

در زندگي خانوادگي از مهمترين مسائل که پدر و مادر مي بايسHHت بHHه آن علیهم السالم هستم . و دانش به فرزندان است.پدر و مHHادر مي توجه کامل داشته باشند مسئله تربيت و آموزش علم

بايست به فرزندان صالح و نيکوکار خويش شخصيت داده و احترام گذارند، از مصHHاديق اعHHانت و ياري فرزندي بر نيکوکاري اين است که پدر و مادر از دوران کودکي، بلکه قبل از تولد فرزند، بHHا مهيا نمودن محيط سالم، زمينه را براي رشد و تکامل وي آماده نمايند. چرا که کوچکترين رفتHHار و گفتارشان در نوزاد موثر است و امروزه ثابت شده اسHHت کHHه تمHHام سHHخنان و رفتHHار انسHHانها،

فراتر از نوزاد، حتي در تمام اجسام پيرامون وي تاثيرگذار است. : مهمHHترين هHHدف دين مقHHدس اسHHالم، تHHربيت و تهHHذيب افHHراد جامعHHهک (تربیت قبل از آموزش

انساني است تا اجتماع بشري از ناپاکي ها و آلودگيهاي روحي و رواني پاک شود. همان طور کHHه و دانش و حکمت آموختن به انسان ضمن اينکه ثمHHره روشن است بدون تربيت و تهذيب، علوم

اي براي ايجاد مدينه فاضله ندارد مخرب نيز هست. در اين راستا امام خميHني)ره( مي فرماينHHد: موشکها و امثHHال اين نيسHHت آن چHHيزي آن چيزي که دنيا را تهديد مي کند سالح ها و سرنيزه ها

که دارد اين سياره را در سراشيبي انحطاط قرار مي دهد، انحراف اخالقي اسHHت، اگHHر انحHHراف اخالقي نباشد، هيچ يک از اين سالحهاي جنگي به حال بشHHر ضHHرر نHHدارد. آن چHHيزي کHHه دارد اين

رو به انحطاط مي کشاند اين انحطاط هايي است کHHه انسانها را و اين کشورها را رو به هالکت در سران کشورها در دست به کارهاي اين حکومت ها، از انحطHHاط اخالقي دارد تحققي پيHدا مي

همه بشر را دارد سوق مي دهد به سراشيب انحطHHاط. پيHHامبر گHHرامي اسHHالم پس از اينکHHه کند تهHHذيب و تHHربيت انسHان هHHا را در دسHتور کHار خHHويش قHرار داد بHHا نبHود امکانHHات برنامHHه تزکيه

آموزشHي و تربيHتي امHروزه انسHانهاي نمونHHه اي را در آن مHدت کم همچHHون حضHرت علي)ع( و حضرت فاطمه)س( به عالم بشريت تحويل داد که امام علي)ع( در اين باره فرمودند: به تحقيق شما مقام و منزل مرا نزد رسول خدا )ص( مي دانيد که مرا در کودکيم در دامنش بزرگ نمود و

مي رسHHاندند لقمHHه را مرا به سينه مبارکشان مي چسباندند و رايحه خوش خود را به مشام من به دهان من مي گذاشHHتند و ازمن دروغ در گفتHHار و اشHHتباه در رفتHHار نديدنHHد. من همHHواره چHHون فرزند در کنار مادر با پيامبر بودم، حضرت هر روز بيرق و پرچمي از مکارم اخالقي را در وجودم

مي نشاند و مرا فرمان مي دادند که پيرويش کنم. در مکتب تعالي بخش اسالم رهبانيت و گوشHHه گHHيري و بHHدور بHHودن از: ل (اجتماعی بودن فرزند

اجتماع انسانها مورد نکوهش قرار گرفته و از آن نهي شده است، چرا که پيHHامبر خHHدا فرمودنHHد: انسان موجودي اجتماعي است و دين مقدس اسالم بHHه حضHHور انسHHانها در اجتماعHHات تHHرغيب و تاکيد نموده است. يکي از مهمترين وظايف پدر و مادر و مسئوالن فرهنگي و آموزشHHي، نهادينHHه نمودن آداب و تربيت اجتماعي اسالم در عامل با همنوعان است کHHه نقطHHه آغHHازين اين ارتبHHاط، بنابر آموزه هاي ديني، بايد سخن از صلح و صفا و صميمت باشد که در سالم دادن بHHه هم، نمHHود يافته است و در بيان چگونگي نهادينه ساختن آن ارزش در جامعه بشري، پيامبر )ص( فرمودنHHد: که تا زنده ام سالم دادن بر کودکان را ترک نخواهم نمHود تHا بHHه صHورت سHنت نهادينHه شHده در جامعه در آيد. اگر به اين موضوع از زاويه ديگر بنگريم، خواهيم ديد کHHه حضHHرت رسHHول )ص( بHHا عمل خويش به جهانيان آموزش داد که انسانها! اي جوامع بشري! اگر مي خواهيHHد جامعHHه اي را مشحون از صلح و صفا و سالم و صميميت داشته باشيد، از خود شروع کنيد خHHويش را بHHه آداب

زيبا زينت داده و به آنچه مي گوئيد عمل کنيد تا فرزندانتان خوب تربيت شوند . یکی از هHHدف هایی کHHه در تHHربیت فرزنHHدان مHHورد نظHHر اسHHت،پHHرورشم (مشورت با فرزنHHدان:

روحی، خود باوری و ایجاد اعتماد به نفس اسHHت. اگHHر فHHردی اعتمHHاد بHHه نفس خHHود را از دسHHت بدهد در حقیقت فکر و روحش فلج شده است و متکی و وابسته به دیگران می شود. انسانی بHHه پیشرفت های علمی، معنوی و اجتماعی دست می یابد که توانایی های خHHود را بHHاور داشHHته باشHHد. اگر آدمی باور کند که نفسش در گرو عملی است که انجام می دهد و هر ثHHواب و عقHHابی کHHه در نامه ی عملش ثبت می شود بستگی به عملش دارد و اگر به یقین بHHاور کنHHد کHHه خداونHHد او را در

40

تکلف و سختی قرار نداده است و در عین حال استعدادهای زیHHادی بHHه او بخشHHیده اسHHت، بHHرای رسHHیدن بHHه اهHHداف عالیHHه و کمHHال انسHHانی بHHا اسHHتفاده از اصHHل مشHHورت و نHHیز اسHHتعدادهای خدادادی اش از هیچ کوششی فروگذار نخواهد کرد. مشورت کردن با فرزنHHدان در امHHور خHHانواده ضمن شخصیت بخشیدن به آنها، سبب می شود تا دریابند که به آنهHHا توجHHه می شHHود لHHذا مسHHائل خود را با والدین مطرح کرده و زمینه ی صمیمیت و همدلی بیشHHتر را فHHراهم می آورنHHد و از این رهگذر به تدریج با راه و روش فکHHر کHHردن و تصHHمیم گیری نHHیز آشHHنا می شHHوند. مشHHورت کHHردن والدین با فرزندان در مورد مسHHائل خHHانوادگی، احسHHاس مسHHئولیت را در وجHHود فرزنHHدان ایجHHاد می کند و باعث می شود تا آنها به مسائل بیندیشند و با واقعیHHات زنHHدگی مواجHHه شHHوند.مشHHورت کردن با فرزندان آنان را به تفکر و تدبر در امور وا می دارد .همچنان که قرآن کریم مردمان را به تفکر و تدبر دعوت می کند و از پیروی کورکورانه و تقلیدی محض پرهیز می دهد. شنیدن نظHHرات آنها و بیان اشتباهات آنها با دلیل و منطق و مالیمت که بHHاعث جHHریحه دار شHHدن احساسHHات آنهHHا نشود، قدرت خالقیت تفکر، تعHHاون، همHاهنگی مسHHئولیت و... را در فرزنHHدان بHHه وجHود می آورد. مداخله کردن مستبدانه ی والدین در امور آنها و یا دیکته کردن افکار و عقاید خود به آنان، بHHدون توجه به تمایالت و مقتضیات فرزندانشان، موجب سرکشی و طغیان آنان می شود. البته این نکته را هم باید همواره در نظر داشت که نباید بیش از حد و ظرفیت و توانایی شخصی از آنها چHHیزی خواست زیرا ممکن است قادر به انجام آن کارنباشند و بHHه این تHHرتیب از خHHود بHHاوری او کاسHHته خواهHHد شHHد. چنانکHHه رسHHول اکرم)ص( می فرماینHHد: »والHHدین بایHHد بHHه آنچHHه مقHHدور و میسHHور

فرزندانشان است راضی شوند و بیشتر از آن طلب نکنند.« با توجه به مطالب ذکر شده فوق به نظر می رسد کHHه دو اصHHل تربیHHتی زیHHر را بایHHد همHHواره در

کودک وآموزش به وی در نظر داشته باشیم : : بHHدون تردیHHد، یHHادگیرى از مهمترین فراینHHدهاى آموزش های دینی و تقویت مبانی اعتقادی کودک.1

روانى است كه زمینههاى آن از سنین كودكى شكل مىگیرد و به تدریج بHHا بHHاال رفتن سHHن كHHودك، استعدادهاى او نیز بیشتر شكوفا مىشود. كودك به دلیل وجHHود حس قHHوى تقلیHHد، تالش مىكنHHد تHHا رفتارى همسان با والدین خود بازسازى كنHHد. وجHHود این حس، بHHه او كمHHك فHHراوانى در یHHادگیرى مىنماید. والدین نیز مىباید از این حس قوى به سود فرزند خود بهرهبردارى كننHHد و بHHا آموزشهاى ابتدایى، كمكم زمینههاى آشنایى با تعالیم دینى و مبانى اعتقادى، به ویژه نماز، را در او به وجHHود آورند. امام صادق علیهالسالم مىفرمایند: هنگامى كه كودك به سه سالگى رسید ال اله اال اللHHه را به او بیاموزید و او را رها كنید )همین مقدار كافى است(. وقتى هفت مHHاه دیگHHر گذشHHت محمHHد رسول الله )صلى الله علیه و آله( را به او آموزش دهید و سHHپس او را رهHHا كنیHHد تHHا چهHHار سHHاله شود. آنگاه صHHلوات فرسHHتادن را بHHه او بیاموزیHHد. در پنج سHHالگى بHHه او سHHمت راسHHت و چپ را آموزش دهید و قبله را نشان او داده و بگویید سجده كند. آنگاه او را تا شHHش سHHالگى واگذاریHHد. فقط پیش روى او نماز بخوانید و ركوع و سجود را یادش دهیHHد تHHا هفت سHHالش هم تمHHام شHHود. وقتى هفت سالگى را پشت سر گذاشت، وضو ساختن را به او تعلیم دهیHHد و بHHه او بگوییHHد نمHHاز بخواند، تا هنگامى كه نه ساله شد وضو و نماز را به نیكى آموخته باشHHد. و هنگHHامى كHHه آن دو را

به خوبى یاد گرفت خدا پدر و مادر او را به خاطر این آموزش خواهد آمرزید. گذشته از ضرورت تعلیم كودك و آشHHنا نمHHودن او بHHا اصHHول ارتقاء سطح دانش و معرفت کودک: .2

براى كHHودك در حHHال رشHHد ضHHرورى اسHHت. اعتقادى، آموزشهاى دیگرى نیز H ولو در حد آشنایى HHادروا احHHداثكم بالحHHدیث قبHHل ان تسHHبقكم امام صادق علیهالسالم بHHه جمیلبن دراج فرمودنHHد: "ب الیهم المرجئة"؛ فرزندانتان را با كالم ]مHHا[ آشHنا كنیHHد پیش از آن كHHه مرجئHHه )و دیگHHر فرقههHHاى

بیانكم25منحرف عقیدتى( بر شما سبقت بگیرند ] و آنان را منحرف سازند[.) HHموا ص ( و نیز: "علHHه ال تغلب علیهم المرجئة برأیهHHا"؛ كودكانتHHان را بHHه دانش مHHا آمHHوزش من علمنا ما ینفعهم الله ب دهید كه براى آنان سودمند است تا مرجئه ]و منحرفین[ با دیدگاههاى خود آنHHان را مغلHHوب خHHود نسازند. اهلبیت عصمت و طهارت علیهمالسالم همواره عنایت ویژهاى بHHه آمHHوزش فرزنHHد و بHHاال بردن سطح درك و معرفت او نشان مىدادند. طبق مطالعه ی جدیدی كه تأثیرات دین را بر رشHHد

41

و ارتقای كودكان بررسی كرده است، مشخص شده كودكانی كHHه والHHدین مHHذهبی دارنHHد بهHHتر ازدیگر كودكان رفتار می كنند و خود را با شرایط تطبیق می دهند.

تکامل دوران ابتدای کودکی و عوامل اجتماعی تعیین کننده سالمت عوامل اجتماعی تعیین کننده سالمت در واقع بHازگو کننHده مHوقعیت هHای متفHاوت مHHردم درهرم اجتماعی قدرت و منابع می باشد. شواهد حاکی از آن است که بیشترین بار بیمHHاری هHHا و قسمت اعظم نابرابری های سالمت در دنیا از عوامHHل اجتمHHاعی ناشHی می شHود. شHHرایطی کHHه مردم در آن رشد کرده، زنHدگی و کHHار می کننHد بHHر وضHعیت سHالمت اشHان تHاثیر گHذار اسHت و نابرابری در این شرایط منجر به نابرابری های سالمت می گHردد. خوشHبختانه اکHثریت قHریب بHه اتفاق این نابرابری ها قابل اجتناب اند. موفقیت در عرصه بهبود سالمت و کاهش این بی عدالتی ها بستگی به توجه جدی به علت اصلي ، یعنی علل اجتماعی زمینه ای آن دارد. کمیسیون عوامل اجتماعی تعیین کننده سالمت سازمان جهانی بهداشت به منظور بهبود وضعیت سHالمت جهHHانی و کاهش بی عدالتی ها یک حرکت جهانی را شHکل داده اسHت. این کمیسHHیون، دولت هHHا، تشHکالت مدنی و سازمان های بین المللی را به مشارکت فرا می خواند. هم چنین شواهد جهانی در زمینه بی عدالتی در سالمت را مرور کرده و سعی می نماید دانش های منطقHHه ای و بین المللی را بHHه اقدامات عملی در این عرصه تبدیل نماید و در زمینه ایجاد چنین تغییراتی جلب حمایت و همکاری نماید. لذا رویکرد عوامل اجتماعی تعیین کننده سالمت بHHه عنHHوان راه حلی بHHرای بهبHHود وضHHعیت عدالت در سالمت مطرح گردیده است. در ابتدای تشکیل کمیسیون عوامل اجتماعی تعیین کننده سالمت، شبکه های نه گانه ای مشخص گردیدند. این شبکه هHHا، شHبکه هHای دانش نHHام گرفتنHHد و منظور از ایجاد آنها این بود که دانش جهانی موجود با تاکید بر شواهدی برای اقدام در هر یHHک از حیطه های این شبکه را ارزیابی نمایند. تکامل ابتHHدای کHHودکی نHHیز یکی از این شHHبکه هHHای دانش است و در این شبکه بر ایجاد شرایط و فرصت هایی برای کودکان و مHHادران آنهHHا در سHHال هHHای اولیه زندگی ، که خود می تواند نقش موثری در شکل گیری زندگی و وضHHعیت سHHالمت آتی فHHرد ایفا نماید، تاکید شده است و اقHHدام در این زمینHHه بHHه عنHHوان یHHک اقHHدام بHHزرگ و اساسHHی بHHرای

( 10)دستیابی به عدالت در سالمت، خصوصا عدالتی از آغاز، شناخته شده است.

در واقع، تعیین کننده های اجتماعی نقش مهمی در زمینه تکامHHل دوران جنیHHنی ، بHHارداری ونیز ابتدای کودکی دارند. این دوران، از لحاظ تکامل بیولوژیHHک و مغHHزی دوران حساسHHی اسHHت. اینکه آیا تجربیات این دوران منجر به تکامل مطلوب گردد یا خHHیر ، بHHه کیفیت محرکHHات محیطی، میزان حمایت ها و شرایط محیط اجتماعی که کودکان در آن رشدکرده، زندگی می کنند و یHHاد می گیرند بستگی دارد. مولفه های اقتصادی اجتماعی سالمت در طHHول زنHHدگی از گرادیHHان هHHای اقتصادی اجتماعی تکامل ابتدای کودکی نشات می گیرنHHد. بنHHابراین عوامHHل اجتمHHاعی یHHک تعHHیین کننده اساسی و زیر بنایی برای تکامل ابتدای کودکی است و متقابال، تکامل ابتدای کودکی نیز بHHه عنوان یک تعیین کننده وضعیت سالمت، رفاه و مهارت هHای یHادگیری در طHول زنHدگی محسHHوب

(9 )می شود.

اصول و حیطه های مداخالتی تکامل دوران ابتدای کودکی دارای اصولی اسHت کHه بHHه منظHور تHHامین تکامHHل مناسHب کودکHان،

رعایت آنها ضروری می نماید. این اصول عبارتند از:

؛تکامل موضوعی همه جانبه استتکامل از دوران پره ناتال شروع می شود؛سال های اولیه زندگی کودک زیر بنایی برای تکامل مراحل بعدی زندگی می باشد؛نیازهای کودکان در طی سال های اولیه کودکی متفاوت است؛عHHودک، وضHHه ای کHHعیت تغذیHHت از وضHHتکامل، تعیین کننده های متعددی دارد و طیفی اس

بیومدیکال وی، عوامل وراثتی و زمینه های فرهنگی و اجتماعی؛ 42

تکامل کودک ماهیت تجمعی دارد؛ با عبارت دیگرلHHت تکامHHهمه کودکان بدون افتراق از لحاظ جنسیتی، نژادی، زبانی، مذهب ... باید فرص

تمام قابلیت ها و ظرفیت هایشان را داشته باشند؛کودکان محروم نیازمند توجه ویژه ای هستند؛اایجاد محیطیHHاط بHHان در ارتبHئولیت هایشHا مسHHد تHHادر نمایHHا را قHHکه جوامع و خانواده ه

فرزند پروری و محافظت از فرزندان را با موفقیت به انجام رسانند، ضروری است .کودکان نیز در زمینه تکامل و یادگیری خود نقش مشارکتی فعاالنه ای دارند؛تکامل و یادگیری کودک از تعامالت وی با مردم و محیط پیرامونش نشات می گیرد؛ا درHHای آنهHHد و نیازهHHدگی می کننHHگ- زنHHانواده، فرهنHHه، خHHل جامعHHکودکان درون بافتی-مث

(7)ارتباط با روابط در درون این بافت ها باید مد نظر قرار گیرد.

حیطه های مداخالتی که در بحث تکامل دوران کHHودکی کHHه در زمینHHه برنامHHهوالدین و خانواده در ریزی باید مورد توجه ویژه قرار گیرند شامل:

،)تکامل فیزیکی)از طریق تامین سالمت و تغذیه)تکامل ذهنی)از طریق آموزش وتوسعه محرک های مناسب برای تامین تکامل ذهنیرایHHایی بHHت هHHه و فرصHHه و عالقHHر و عاطفHHاد مهHHط ایجHHاعی)توسHHانی اجتمHHل هیجHHتکام

مشارکت اجتماعی( )(7) .تکامل روحی و معنوی)که به عنوان فرهنگ کودک نیز قابل تعریف است

کلیات برنامه ها و مداخالت تکامل دوران ابتدای کودکی هدف کلی از تدوین این قبیل برنامه ها و مداخالت تضمین بهبود رشد و تکامل عادالنه کودکان در

طی سال های ابتدایی کودکی با تاکید ویژه بر کودکان محروم می باشد.

تنظیم اهداف کلی و اختصاصی در زمینHHه تکامHHل ابتHHدای کHHودکی نیازمنHHد در کنHHار هم آوردن سHHهمجموعه متفاوت از اطالعات می باشد:

ارزیابی وضعیت تکاملی کودکان▫

تحلیل نیازهای بافتی که در درون آن پروژه تدوین و اجرا خواهد شد▫

معیارهای بودجه بندی و الزامات سازمانی ▫

در زمان برنامه ریزی تمام جنبه هHای تکامHل کHودک بایHHد مHدنظر قHHرار گHیرد و نهایتHHا این برنامه ها در سیاست های دولت وارد شوند. برنامه ریزی ها باید بHHه گونHHه ای صHHورت پHHذیرد کHHه دسترسی کودکان، خصوصا کودکان محروم به خHHدمات مراقبHHتی و آموزشHHی بHHا کیفیت در دوران کودکی را افزایش دهد و در جHHایی کHHه منHHابع محHHدود اسHHت الزم اسHHت کHHه آسHHیب پHHذیرترها در

اولویت قرار گرفته و هدف بعدی کل جامعه باشد. تامین شغل مناسب برای والدین و حمایت از خHHانواده هHHای دارای فرزنHHد از نکHHات مهمی

(7)است که باید مورد توجه دولتها در این زمینه قرار گیرد.

استراتژی هایی در جهت ارتقاء تکامل کودکان :

:ارائه خدمات مستقیم به کودکان1استراتژی

43

: حمایت و آموزش مراقبین و والدین کودکان2استراتژی

:ترویج توسعه جامعه بر اساس توجه به کودک3استراتژی

: تقویت منابع و قابلیت های ملی4استراتژی

: تقویت تقاضا و آگاهی در جامعه5استراتژی

: تدوین سیاست های ملی کودک و خانواده 6استراتژی

: ایجاد چارچوب قوانین و مقررات حمایتی7استراتژی

7): تقویت همکاری های بین بخشی و بین المللی8استراتژی

استراتژی برنامهتمرکز مداخلهاهداف عینی

44

استراتژی برنامهتمرکز مداخلهاهداف عینیمدل ها/رویکردها

سالمت مادر/کودک•

•Home day care

مدرسHHHه)رسHHHمی و•غیر رسمی(

آموزش از راه دور•

برنامه جHHامع تکامHHل•کودکان

مدارس مذهبی•

آموزش کHHودک بHHه•کودک

تضمین بقا•

ارتقا سالمت/تغذیه•

توسعه حمایت هHHای•جامع

تHHHHرویج اجتمHHHHاعی•کردن کودکان

توسHHHHعه خHHHHدمات•بازتوانی

مراقبت از کودکان•

تشHHHHویق مHHHHوفقیت•های تحصیلی

8 تHHHHا 0کودکHHHHان سال

اسHHتراتژی یHHک: ارائHHه خHHدمات مسHHتقیم بHHه

کودکان

بازدید منزل•

دوره هHHای آمHHوزش•والدین

آمHHHHوزش زنHHHHدگی•خانوادگی

شHHبکه هHHای حمHHایت•از والدین/مراقبین

افزایش آگاهی•

افزایش دانش•

تغییر نگرش•

اصHHHHHHالح/بهبHHHHHHود•عملکردها

تقویت مهارت ها •

والHHHHHHدین/• اعضHHHHHHHHHا

خانواده

مراقبین•

معلمHHHHHان/• آمHHHHHHوزش

دهندگان

خHHHHHواهر و•برادرها

بزرگترهHHا و• سایر افHHراد

جامعه

استراتژی دو: حمHHایت و آمHHHوزش والHHHدین و

مراقبین کودکان

مدل ها/رویکردها

بازاریابی اجتماعی•

بسیج اجتماعی•

بسیج فنی•

برنامHHه هHHای سHHواد•آموزی

مHHHHHواد آموزشHHHHHی•مدرسه

رسانه ها •

ایجاد آگاهی•

بسیج برای اقدام•

تغییر محیط•

احسHHHاس مHHHالکیت•نسبت به برنامه ها

اعضا جامعه•

رهHHHHHHHHHHبران/•بزرگان

کارکنHHHHHHHHHHان• خHHHHHHHHHHHدمات

سالمت

سHHHHHHHHHHازمان• دهنHHHHHHHHHدگان

جامعه

اسHHHHتراتژی سHHHHه: ترویج توسعه جامعه بر اسHHاس توجHHه بHHه

کودک

آمHHHHوزش توسHHHHعه•سازمانی

آموزش قبHHل و حین• خHHHHHHHHدمت بHHHHHHHHه

مراقبین/معلمان

پHHHHHHHروژه هHHHHHHHای•تجربی/مردمی

پHHHHHHHروژه هHHHHHHHای• تحقیقHHHHHHHاتی بHHHHHHHا

مشارکت ملی

تحقیقات عملیاتی •

افزایش دانش•

تقویت مهارت ها•

تغییر رفتارها•

تقویت سHHازماندهی• هHHا و پایHHدار نمHHودن

آنها

تقHHHویت توانمنHHHدی•های محلی

افHHHHHزایش منHHHHHابع•محلی/ملی

پرسنل برنامه•

سرپرستان•

کارکنHHHHHHHHHHان•مدیریتی

متخصصان•

دستیاران•

محققان •

اسHHHتراتژی چهHHHار: تقHHHHHویت منHHHHHابع و

قابلیتهای ملی

استراتژی برنامهتمرکز مداخلهاهداف عینیمدل ها/رویکردها

بHHHازار یHHHابی•اجتماعی

انتشار دانش• بHHHه صHHHورت

ایجاد آگاهی•

ایجHHاد خواسHHت هHHای•سیاسی

سیاست گذاران•

دولت •

متخصصان•

استراتژی پنج: تقویت تقاضHHHا و آگHHHاهی در

جامعه

45

چنHHد رسHHانهای

جلب حمایت•

افزایش تقاضا•

تغییر نگرش ها•

ایجHHاد محیHHط تHHوانگر•کننده

رسانه ها •

ارتبHHاط دادن• تالش هHHHHای ملی بHHHه بین

المللی

توسHHHHHHHHHعه• سیاسHHHHHHHت هHHHHHHHHHHHHHای

مشارکتی

ایجاد آگاهی•

ارزیابی سیاست هHHای• رایج برای خانواده هHHا

و کودکان کم سن

شناسایی شکاف ها•

ایجHHاد سیاسHHت هHHای•حمایتی

سیاست گذاران•

خHHHHانواده هHHHHای• دارای کHHHودک کم

سن

اجتماع، در طHHول•زمان

اسHHHHHHHHHHHHHHHHHتراتژی شش:تدوین سیاسHHت هHHHای ملی کHHHودک و

خانواده

استراتژی برنامهتمرکز مداخلهاهداف عینیمدل ها/رویکردها

ایجاد اتحHHاد)گHHروه• هHHای زنHHان-گHHروه

های جامعه(

همکHHHHHHHHHHHHHHHاری•دولتی/خصوصی

پHHHHHاداش هHHHHHای• مالیHHHHاتی بHHHHرای حمHHایت از برنامHHه

ECCDهای

افزایش آگاهی از حقوق و•منابع

ایجHHاد محیHHط هHHای کHHاری•حمایتی

تضHHHمین کیفیت خHHHدمات•مراقبتی کودک

اسHHHتقرار اسHHHتانداردهای•محیطی حفاظتی

مرخصی مادران/پدران •

سیاستگذاران

قانون گذاران

خHHHHHانواده هHHHHHای دارایکودکان کم سن

اجتماع، در طول زمان

اسHHتراتژی هفت: ایجHHاد چHHارچوب قانون و مقررات

حمایتی

کنوانسHHیون هHHای•بین المللی

گHHHروه مشHHHورتی•بین المللی

تHHدوین اسHHتانداردهای بین•المللی

تبادل تجربیات•

دولت ها•

آژانس ها•

انجمن ها•

اسHHHHHHHHHHHتراتژی هشHHHت: تقHHHویت همکاری های بین بخشHHHHHHی و بین

46

پیمHHان نامHHه هHHای•بین المللی

به حداکثر رساندن منابع•

افزایش آگاهی•

افزایش منابع•

افHHزایش اثHHر نهHHایی و اثHHر•بخشی

•NGOای بینHHHHHHه المللی

المللی

مدلی برای تکامل دوران ابتدای کودکی:

47

توس عهانسان ی،سالم تی،اجتماعی-اقتص ادی

–رفاه ی –روان ی،معنو

و یآموزشی

کالن سطح

سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، شرایطکشور – فرهنگی و مذهبی اعتقادی

میانی سطح

- - سیستم- رفاهی تسهیالت مسکن اشتغال- - توسعه پرورش آموزشو اجتماعی حمایت

- - کشاورزی- تفریحات خدماتسالمت زنان

خرد سطحزندگی شیوه

- - مراکز- مذهبی های مکان مدرسه قومیت

توسعه شاخصهایسالمتی، انسانی،

اقتصادی- – اجتماعیروانی، – رفاهیآموزشی و معنوی

تجارب جهانیبولیوی

پروژه ادغام تکامل کودک هدف: گسترش سطح پوشش و بهبود کیفیت برنانه های تکامل کودک در محلHHه هHHای فقیرنشHHین

شهری

سال6مدت:

سال 6 ماه تا 6گروه هدف: کودکان فقیر

استراتژی:

سیاستگزاری و مدیریت برنامه:

حمایت از مطالعات به جهت تشHHکیل یHHک پایHHه واقعی بHHرای ارزیHHابی برنامHHه هHHا و.1سیاستهای اجتماعی

وECDفراهم سازی کمک های فنی در حیطه امنیت غذایی و تغذیHHه و مHHداخالت .2گسترش پوشش آن

و کارکنان دولت محلیECDآموزش کارکنان پروژه .3

ارائه خدمات:

مHHربی3 تHHا 2 خHHانگی و مرکHHزی- بHHا –آماده سازی مراکز مراقبت روزانHHه کHHودک .1 ساله (6 ماهه تا 6 کودک فقیر ) 15برای

نوسازی اثاثیه، لوازم، مواد و خانه.2تامین مالی حقوق، آموزش و نظارت مربیان.3 ، مدیریت برنامه و نظارتECDفراهم سازی کمک فنی در فنون .4خرید خودرو، لوازم و مواد برای مدیریت پروژه.5 تامین مالی بهداشتی جهت تشخیص و درمان کودکان دچار سHHوءتغذیه در خHHانواده.6

های خیلی فقیر48

توس عهانسان ی،سالم تی،اجتماعی-اقتص ادی

–رفاه ی –روان ی،معنو

و یآموزشی

زندگی شیوه

- - مراکز- مذهبی های مکان مدرسه قومیت

توسعه شاخصهایسالمتی، انسانی،

اقتصادی- – اجتماعیروانی، – رفاهیآموزشی و معنوی

پایش و ارزیابی:

سال2تشکیل و هدایت آمارگیری خانوار جهت اندازه گیری اثرات پروژه هر

فوائد:

ایجاد و پشتیبانی از مراکز غیر رسمی، خانگی و متمرکز مراقبتهHHای روزانHHه کHHودک، کHHه-1 تن45000کامال" تجهیز شده بودند تا یک بسته خدمتی تکامل کودکی با کیفیت باال را بHHه

از فقیر ترین کودکان کشور ارائه نماید ساله6 ماهه تا 6 کودک 100000بهبود تکامل فیزیکی، هوشی و اجتماعی بیش از -2 مراقب کودک آموزش دیده 3-21000 مرکز تکامل ابتدای کودکی خانگی بازبینی شده 4-4000 والدین10000تقویت مهارتهای والدین از طریق فراهم سازی آموزش و مشاوره برای -5

کلمبیا

پروژه جامعه ای مراقبت و تغذیه کودک هدف: توانمندسازی یک برنامه مراقبت خانگی کودک در حال اجرا

سال7مدت:

سال 6 تا 2گروه هدف: یک میلیون از فقیرترین کودکان

استراتژی:

خدمات تکامل ابتدای کودکی و آموزش:

فراهم سازی آموزشها برای مادران جامعه در خصوص مدیریت غHHذا، تغذیHHه، ثبت-1سالمتی، رشد کودک و خانه داری

فراهم سازی آموزش برای مراقHHبین کHHودک جامعHHه آمHHوزش هHHای مHHدیریتی بHHرای-2کارکنان اداره سالمت خانواده

فراهم سازی وام برای مادران جامعه جهت نوسازی خانه به منظور بهبHHود محیHHط-3مراقبت کودک

توسعه ساختاری:

شناسایی تغیHHیرات سHHازمانی الزم جهت کارکنHHان بHHرای توانمندسHHازی اداره-1سالمت خانواده وتمرکززدایی

ایجاد یک سیستم اطالعات مHHدیریت بHHرای برنامHHه ریHHزی، مHHدیریت برنامHHه،-2بودجه بندی و پایش برنامه های اداره سالمت خانواده

معرفی سیستم پایش و ارزیابی برای برنامHHه هHHای مHHراقبت از کودکHHان در-3سطح ملی

توسعه سیاسی:49

بهبود کارایی تولید مکملهای غذایی-1 ایجاد ترتیبات جدید برای برنامه هHHای تکامHHل کHHودک در اداره سHHالمت خHHانواده-2

که به اندازه کافی متوجه قشر آسیب پذیر جامعه نیستند.

فوائد:

خدمات گسترده تغذیه ای، بهداشتی و تحصHHیلی در مراکHHز مHHراقبت کHHودک بHHرای یHHک-1 سال کشور6 تا 2میلیون از فقیر ترین کودکان

تقویت توانایی کودکان محروم در جهت موففقیت در مدرسه و اینکه به یک بزرگسHHال-2مولد و موثر تبدیل شوند

مادران با استفاده از مراکز مراقبت کودک امکHHان کHHار کHHردن در بHHیرون خانHHه را پیHHدا-3کنند

امکان دستیابی به درآمدی معتدل و بهبود منزل برای مادرانی کHHه در برنامHHه مHHراقبت-4کودک شرکت می کنند

تحریک مشارکت جامعه در برنامه های مراقبت پیش دبستانی-5 افزایش پشتیبانی جامعه بHHرای خودیHHاری هHHای بهداشHHتی ، تحصHHیلی و بهبHHود وضHHعیت-6

مناطق شلوغ و کثیف پایین شهرترکیه

پروژه دومین آموزش پایههدف:

افزایش میزان پوشش و بهبود کیفیت اموزش پایه برای کودکان فقیر و با نیازهای خاص-گسترش میزان پوشش برنامه های اموزشی رسمی و غیر رسمی پیش دبستانی-

سال4مدت:

گروه هدف: کودکHHان سHHن پیش دبسHHتان و دبسHHتان ، مHHادران کودکHHان خردسHHال در منHHاطق کمدرآمد

استراتژی:

پوشش:

مدرسه آموزش پایه در مناطق روسHHتایی و منHHاطق کم درآمHHد1100نوسازی -1شهری

20 مدرسHHه آمHHوزش تخصصHHی و سHHاخت تسHHهیالت اضHHافی در 40نوسHHازی -2مدرسه موجود

کالس پیش دبستانی در مدارس آموزش پایه300ساخت و تجهیز -3

50

کیفیت:

مدرسه به کامپیوتر و نرم افزارهای آموزشی 3000تجهیز -1 مدرسHHه1340 کالس پیش دبسHHتانی و 800تهیه بسته و مواد آموزشی بHHرای -2

ویژه آموزش کودکان با نیازهای خاص پشHHتیبانی از آموزشHHهای رسHHمی و غیررسHHمی ابتHHدای کHHودکی جهت گسHHترش-3

پوشش آن در استانهای با میزان کم پذیرش مدرسه و میزان مهاجرت باال تشریک مساعی با سازمان های غیردولتی در استقرار آموزشهای غHHیر رسHHمی-4

ابتدای کودکیساخت و تجهیز مراکز آموزش پیش دبستانی-5 آزمایش کردن مداخالتی جهت درگHHیر کHHردن کودکHHان بHHا نیازهHHای خHHاص بHHرای-6

آموزش معمولی

نحوه ارائه خدمت:

فراهم سازی آموزش ضمن خدمت ، تکنولوژی اطالعات و ارتباطات برای-1 22000 نHHاظر آمHHوزش ابتHHدایی و 3000 مHHدیر ، 5800 معلم ، 31500

معلم روستا معلم پیش دبستانی4500پیشنهاد آموزش ضمن خدمت برای -2توجه به کودکان با نیاز های خاص در آموزش ضمن خدمت-3 استان81گسترش شبکه برنامه های آموزش مادران و کودکان به کل -4

پشتیبانی از استقرار پروژه:

تقویت ظرفیت وزارتخانه در استقرار پروژه ها -1

پایش و ارزیابی:

گسترش و بهبود سیستم پایش و ارزیابی در اولین پروژه -1انتشار یافته های پایش و ارزیابی-2 بHHه روز کHHردن مطالعHHات ارزیHHابی اجتمHHاعی، سHHازمانی و اقتصHHادی مHHدارس-3

آموزش پایه

فوائد:

تربیت معلمانی با کیفیت و انگیزه بهتر-1داشتن کالس های درس با جمعیت کمتر-2 تربیت مادرانی که نیازهای تحصیلی و تغذیه ای و سHHالمتی کودکHHان خردسHHال را بهHHتر می-3

فهمند و دنبال می کنند داشتن کودکانی با آمادگی بیشتر برای شروع مدرسه به دنبال افزایش پوشHHش و کیفیت-4

برنامه های تکامل ابتدای کودکی51

مواد آموزشی بهتر شامل دستیابی به شبکه های اطالعاتی اینترنت برای خیلی از کودکان-5و جامعه

ارتقا كيفيت آموزش معلمان -6

: بین المللی برای کشور هاتوصیه های : همکاری جهانی از جمله با یونیسف، یونسکو و بانHHک.ایجاد متحدان جهانی در این زمینه1

جهانی ... صندوق های مختلف و سازمان جهانی بهداشت. ایجاد ارتباط بین این موضوع با اهداف توسعه هزاره، حمایت از ادغHHام این موضHHوع در سیاسHHت هHHای ملی کشHHورها ، حمHHایت از ادغHHام مداخالت ساده در این حیطه و نیز در ابتکارات سالمت جامعه و ارزیابی سود و هزینه این برنامHHه

ها از جمله این توصیه ها هستند.

: دولت ها در سطح محلی، منطقHHه ای و.ایجاد تعهدات ضروری در سطوح متعدد جامعه2 ملی باید سیاست های مرتبطی را در این زمینه داشته باشند. پس بایHHد درک درسHHتی از موضHHوع به وجود آید. ایجاد بسیج در زمینه بازاریابی این موضوع الزم است، که از آن جمله جلب حمHHایت بخش برنامه ریزی دولت-بخش اقتصاد و رسHانه هHHا می باشHند. شHHناخت حقHوق کودکHان، انجHHام اقدامات پایلوت ، افزایش آگاهی خانواده ها، جامعه و ارائه دهندگان خHHدمات و سیاسHHتگذاران در

خصوص حقوق تکامل ابتدای کودکی می تواند مثمر ثمر باشد.

: دولت ها باید یک چHHارچوب سیاسHHتی بین وزارتخانHHه ای.ساختارهای الزم برای استقرار3 ایجاد کنند که به خوبی نقش و مسئولیت های بخش هHHا در آن تعHHیین شHده باشHHد و نHHیز مشHHخص شده باشد که چگونه بخش های مختلف می توانند با یکدیگر همکاری نمایند.دولت هم چنین بایHHد این موضوع را در دستورجلسات بخش ها وارد نماید تHHا اطمینHHان حاصHHل شHHود در تصHHمیم گHHیری های بخش ها این موضوع لحHHاظ شHHده اسHHت. دولت هHHا بایHHد منHHابع را مجHHددا تخصHHیص دهنHHد تHHا

بHHا کیفیتECDمطمئن شHHوند کHHه بی عHHدالتی هHHا در زمینHHه دسترسHHی بHHه برنامHHه هHHا و خHHدمات باالکاهش یافته است. زمانی از این اقدامات منافعی برای کودکان ایجاد خواهد شد که کHHه دولت سیاست های دوستدار خانواده و کودک را اتخاذ کرده باشد. سیاست هایی که درآمد کHHافی بHHرای همه را ضمانت می کند، ضامن منافع مادران است، کمک های مالی برای افراد بسیار فقHHیر دارد و اجازه می دهد که والدین و مراقبان بین زمانی که در محHHل کHHار و در خانHHه می گذراننHHد تعHHادل برقرار نمایند. دولت ها باید مشکالت مرتبط با تعادل بین زندگی کاری و زندگی خانوادگی را حHHل کنند ) از این طریق که سیستم هایی به وجود آورند تا ضمانت کننده کیفیت مHHراقبت هHای مبتHنی بر جامعه خارج از منزل کودک باشد. ( هم چنین بایستی دولت ها فرصHHتهایی را بHHرای آمHHوزش و

تحقیقات در این زمینه ایجاد نمایند.

درگیر کردن جامعه در این موضوع بسHیار مهم اسHت و سHبب مHوفقیت برنامHه می شHودپس باید دولتها جامعه را در توسعه ، اجرا، پایش و بررسی مجدد این قبیل سیاستها درگیر نمایند.

:استقرار برنامه هایی برای بقHHا و سHHالمت کHHودک بHHا دسترسHHی.استراتژی های استقرار4 عادالنه اهمیت دارد. در این راستا سیستم های مراقبت از سالمت یکی از مقرون به صرفه تHHرین

52

سیستم ها هستند. توسعه برنامه های موثر از سطح محلی تا ملی ، ایجاد احساس مسHHئولیت دراین زمینه در سطوح محلی سبب تضمین پایداری این قبیل برنامه ها می شود.

: نیاز فوری بHHرای ایجHHاد شHHواهد مرتبHHط و ایجHHاد سیاسHHت مبتHHنی بHHر.پایش و ارزشیابی5 اسHHت: حمHHایت والHHدین و مراقHHبینECDشواهد وجود دارد. هدف دسترسی همگHHانی بHHه خHHدمات

کودکان، تغذیه، حمایت اجتماعی، مراقبتهای بهداشتی اولیHHه آموزشHHات ابتHHدایی . دولت و جامعHHه باید این خدمات و برنامه ها را از نظر کاآیی و کیفیت پHHایش نماینHد کHه این خHود شHامل ارزیHابی موانع در راه رسیدن به اهداف ، فرصت های دسترسی و نیز تمرکز بر کاهش بی عHHدالتی اسHHت

(8)که همگی نیاز به همکاری همه جانبه دارد.

چه باید کرد ؟

. استفاده از اطالعات در دسترس برای شکل دادن اقدامات و استراتژی ها " از سطوح1ابتدایی تا باالیی"

(8). تقویت همکاری های بین بخشی.2

. ادامه تحقیقات برای تامین درک بهتر از تاثیر محیط و بیولوژی بر یکدیگر3

مراجع:

1. 1.final report for the WHO CSDH-EARLY CHILD DEVELOPMENT:A POWERFUL EQUILIZER

2. Family and community practices that promote child survival, growth and development-WHO

3. Facts for life-Third edition published in 2002 by UNICEF, WHO, UNESCO, UNFPA, UNDP, UNAIDS, WFP and World Bank

4. بررسى تربیت كودك در روایات اسالمى-سایت53

5. امام رضا)ع( و تربیت فرزند-سایت تبیان6. Early Childhood Counts- A Programming Guide on Early Childhood Care for

Development-World Bank 20007. Early Child Development: A Powerful Equalizer- Final Report for the World Health

Organization’s Commission on the Social Determinants of Health 20078. Knowledge network for early child development-Analytic and strategic review

paper:International perspectives on early child development- prepared by Stefania Maggi-Lori G.Irwin-Arjuman Siddiqi- Iraj Poureslami-…

9. سالمت و عوامل اجتماعی تعیین کننده آن- راهکار اصHHلی گسHHترش عHHدالت در سHHالمت و ایجاد فرصتی منصفانه برای همه- دکHHتر محمHHد اسHHماعیل مطلHHق، دکHHتر علیرضHHا اولیHHایی

1387منش، دکتر مریم بهشتیان بهار

10. كتاب روشهاي پرورش احساس مHHذهبي )نمHHاز( در كودكHHان و نوجوانHHان ، دكHHتر غالمعلي(دكتر عبدالكريم كريمي از كتاب گفتارهائي پيرامون اثرات پنهان تربيت آسيب زا  افروز.

11. اصول کافی

12. بحاراالنوار13. National Association for Regulatory Administration & National Child Care

Information Center, 2006. The 2005 Child Care Licensing StudY http://www.nara.affiniscape.com/displaycommon.cfm

14. Bureau of Labor Statistics, U.S. Department of Labor. Career Guide to Industries, 2006-07 Edition, Child Day Care Services. http://www.bls.gov/oco/cg/cgs032.htm

15. Briody, J. and McGarry, K. (2005) http://www.journal.naeyc.org/btj/200509/BriodyBTJ905.pdf accessed on 15.12.05

16. Brooker, L. (2002) Starting School: Young children learning cultures. Buckingham: open University Press.

17. Broström, S. (2000). Transition to School. Paper related to poster symposium at the 10th EECERA International Conference: London, September.

18. Broström, S. (2002) Communication and continuity in the transition form kindergarten to school. In H. Fabian and A. W. Dunlop Transitions in the Early Years: debating continuity and progression for children in early education. London: RoutledgeFalmer.

19. Burrell, A. and Bubb, S. (2000) ‘Teacher Feedback in the reception Class: Associations with Children’s Positive Adjustment to School’, Education 3-13 28(3), 58 – 69.

20. Campbell Clark, S. (2000) Work/family border theory: A new theory of work/family balance, Human Relations, 53, 6, 747-770.

21. Corsaro, W. A. and Molinari, L. (2000). Priming Events and Italian Children’s Transition from

22. Dockett, S and Perry, B (2001) Starting School: Effective Transitions. Early Childhood Research and Practice. Volume 3 Number 2. http://ecrp.uiuc.edu/v3n2/dockett.html

54

23. Dockett, S. and Perry, B. (2005) ‘Starting school in Australia is ‘a bit safer, a lot easier and more relaxing’: issues for families and children from culturally and linguistically diverse backgrounds’ in Early Years. 25(3) pp. 271-281.

24. Dockett, S. and Perry, B (Eds) (2001) Beginning School Together: Sharing Strengths. Canberra, ACT: Australian Early Childhood Association Inc.

25. Dunlop, A. W. (2002) ‘Perspectives on Children as learners in the transition to school’ in Fabian, H .and Dunlop, A. W. (Eds) Transitions in the Early Years: debating continuity and progression for children in early education. London: RoutledgeFalmer

26. Dunlop, A. W. A. (2001). Children’s Thinking about Transitions to School. Paper presented at the 11th Annual Conference of the European Educational Research Association, Alkmaar.

27. Dunlop, A-W. and Fabian, H. (2003) (Eds.) Transitions. European Early Childhood Education Research Journal, Themed Monograph, 1.

28. Dunlop, A-W. (2002). Conclusions. In Hilary Fabian and Aline-Wendy Dunlop (eds), Transitions in the Early Years, 146-154.

29. Dunlop, A-W. (2002b) Early Years Educational Transitions. Study for Stirling Council. Glasgow: University of Strathclyde/Stirling Council.

30. Dunlop, A-W. (2005) “Don’t give yourself a reputation” Accessing the views of secondary school entrants. Paper presented at the Scottish Educational Research Association Annual Conference. November 2005, Perth, Scotland.

31. Dunlop, A-W. (2005) “I’d like to be a fly on the wall”: how does children’s transition to school affect parents? Paper presented at the EECERA 15th Annual Conference, Dublin, September 2005.

32. Dunlop, A-W. (2005) Educational Transitions: the key challenges. Paper presented at the BERA Annual Conference, Glamorgan, September 2005.

33. Dunlop, A-W. A. (2002) Early Years Educational Transitions: Working together for children in the early years. Researching Current Transition Practice in Stirling Council, 2001-2002. Report to Stirling Council.

34. Elder, G. H., Jr (2001). Families, Social Change, and Individual Lives. Marriage and Family Review, 177- 192.

55

35. Fabian and Dunlop (2005) ‘The Importance of Play in the Transition to School’ in J. R. Moyles (Ed) The Excellence of Play 2nd edition. Berkshire: Open University Press/McGraw-Hill.

36. Fabian, H. and Dunlop, A. W. A. (eds.) (2002). Transitions in the Early Years. Debating continuity and progression for children in early education. London: Routledge Falmer.

37. Fabian, H. and Dunlop, A-W. (2002) Inter-conneXions. Early Years Matters. Dundee: Learning and Teaching Scotland

38. Fabian, H. (2002) Children Starting School. London: David Fulton Publishers

39. Featherstone, S. (2004), Smooth Transitions. Nursery World, 27 May 2004.

40. Fortune-Wood, J. (2002). Transitions without school. In H. Fabian, H. and A. W. A. Dunlop, (eds.).Transitions in the Early Years. Debating continuity and progression for children in early education. London: Routledge Falmer.

41. Galton, M., Morrison, I., and Pell, T. (2000). Transfer and Transition in English schools: reviewing the evidence. International Journal of Educational Research, 33, pp.341-363.

42. Griebel, W. and Niesel, R. (2000). The children’s voice in the complex transition into kindergarten and school. Paper presented at the 10th Annual Conference of the European Educational Research Association, London.

43. Griebel, W. and Niesel, R. (2001) Griebel, W. and Niesel, R. (2002). Co-constructing transition into kindergarten and school. In H. Fabian, H. and A. W. A. Dunlop, (eds.).Transitions in the Early Years.

44. Debating continuity and progression for children in early education. London: Routledge Falmer.

45. Johansson, I. (2002). Parents’ Views of transition to school and their influence in this process. In H. Fabian, H. and A. W. A. Dunlop, (eds.).Transitions in the Early Years.

46. Debating continuity and progression for children in early education. London: Routledge Falmer.

47. Kienig, A. (2002), ‘The importance of social adjustment for future success.’ in H. Fabian and A. W. Dunlop (Eds) Transitions in the early years: debating continuity and progression for children in early education. (pp.23 – 37). London: RoutledgeFalmer.

48. Laurent, C. (2000) “The Real Life Class” Guardian Education Tuesday 11 April pp. 6-7. 49. Le Roux, W. (2002) A tracer study of San preschool children in Botswana in Early

Childhood Development Practice and Reflections: No. 15 The Challenge of Change. Bernard Van Leer Foundation.

56

50. Margetts, K (2002) ‘Transition to School – Complexity and Diversity’, European Early Childhood Education Research Journal. 10(2) 103-114.

51. Margetts, K. (2000). Establishing Valid Measures of Children’s Adjustment to the First Year of Schooling. Post-Script: www.edfac.unimelb.edu.au/insight/postscript.shtml

52. Neuman, M. J. (2000). Hand in Hand: Improving the links between Early Childhood Education and Care and schools in OECD countries. Paper prepared for the Consultative Meeting on International Developments in ECEC. The Institute for Child and Family Policy at Columbia University, May 11-12.

53. Page, J. M. (2000), Reframing the Early Childhood Curriculum: Educational Imperatives for the Future. London: RoutledgeFalmer.

54. Perry, B., Dockett, B. and Howard, P. (2000) ‘Starting school: issues for children, parents and teachers’. Journal of Australian Research in Early Childhood Education. 7(1), pp. 41-53.

55. Porter, L. (2003), Young Children’s Behaviour: Practical Approaches for Caregivers and Teachers. Second Edition. London: Paul Chapman Publishing.

56. Qualifications and Curriculum Authority (2000) Curriculum Guidance for the Foundation Stage. London: QCA.

57. Stephen, C. and Brown, S. (2002). Cultures of Practice in the Early Years: What are we doing with Thyssen, S. (2000) The child’s start in daycare. Early Child Development and Care, 161, 33-46.

58. Webb, J., Schirato, T. and Danaher, G. (2002) Understanding Bourdieu. London: Sage Publications. inal Reportwerful Equalizer

57