pers hakİmİyetİ altinda bati anadolu’da sİkke...

Cilt 15 - Sayı 27, Haziran 2012 239

PERS HAKİMİYETİ ALTINDA BATI ANADOLU’DA SİKKE BASIMISerap Özkan KILIÇ1

ÖZETBuçalışmadaİ.Ö.547/46yıllarındaPershâkimiyetialtınagirenBatıAnadolu

kentlerininkendisikkelerininyanısırabastıklarıPerssikkeleriincelenmiştir.AyrıcaBatıAnadolu’daelegeçenPersdefinelerindenyolaçıkarakPerssikkelerininyayılımalanı kronolojik olarak değerlendirilmiş ve Perslerin sikke basımına yaklaşımısorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler: BatıAnadolu,Pers,sikkebasımı,dareikos,siglos.

COİNAGE OF THE WESTERN ANATOLİA UNDER THE PERSİAN RULE

ABSTRACTThisstudyexaminesPersiancoinsandcoinsofthewesternAnatoliancities

thatfellunder thePersianrule in574/46B.C.Also, throughPersiancoinhoards/treasuresobtainedfromtheruinsinWesternAnatolia,itanalyzesinachronologicalorderhow,whenand towherePersianruleextendedandhowPersianauthoritiesapproachedtowardmintingcoins.

Key Words: WesternAnatolia,Persian,coinage,daric,siglos.

1. GİRİŞDoğu-batıarasındadoğalbirköprükonumundaolanAnadolu,AntikÇağ’dan

günümüzedeğinbirçokuygarlığınyerleşiminesahneolmuştur.İ.Ö.XII.Yüzyıldanitibaren Yunan anakarasından küçük gruplar halinde gelen kolonistler, Ionia,AiolisveKariakıyılarıbaştaolmaküzere,stratejiknoktalardakikorunaklıyerlereyerleşmişlerdi. İ. Ö. IX. veVIII. yüzyıllarda Fenikeliler aracılığıyla keşfettikleridenizticaretisayesindekısasüredeönemlibirzenginliğeulaşanvepolis (Davies,1997:13-21) olarak tanımlanan buYunan kentleri bağımsız siyasal, ekonomik vesosyalyaşamlarıileözgünbirnitelikkazanmışlardı.

Ekonomikyöndekigelişmelerininparalelindenüfusyoğunluğudayaşamaya başlayan kentler, kendilerini yeni bir kolonizasyon hareketinin içinde bulmuşlar

1 Araş.Gör.Dr.,Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

Cilt 15 - Sayı 27, Haziran 2012240

ve kısa bir sürede önemli denizlere hâkim olmuşlardır. Sanat ve bilim açısındandaönemlimerkezlerhalinegelenBatıAnadolukentdevletleri,İ. Ö.VII.yüzyılın başlarınadeğinolabildiğincerefahiçindeyaşamışlardır(Thuc.I.2).Lydiakralları,ilkLydiakralıGyges’denitibarenIoniakentleribaştaolmaküzerediğerBatıAnadolukentlerini de ele geçirmek için sürekli seferler düzenlemişler ve VII. yüzyılın başlarındaKroisos’unliderliğindebölgedeönemlibirgüçhalinegelmişlerdir.

İ.Ö.547/46yılındaPersKralıKyros’unLydiaKrallığı’nınbaşkentiSardeis’iele geçirmesiyle başlayan BatıAnadolu’daki Pers hâkimiyeti, İ. Ö. 334 yılındayapılanGranikosSavaşı’ndaBüyük İskender’in kazandığı zaferle sonbulmuştur.Yaklaşık ikiyüzyılıbulanbusüreçteBatıAnadolukentleri,PersKralıKyros’unkurduğu ve sonrasında I.Dareios’un yeniden organize ettiği satraplık2 sistemiyleyönetilmiştir.

2. PERS SİKKE TİPLERİİ. Ö. 547/546 yılında Lydia Krallığı’nın başkenti Sardeis’i ele geçiren

Perslersikkebasımıylabusayede tanışmışlardır.LydiaKralıKroisoskendisi için altınvegümüşsikkelerbastırıyordu.BusikkelerinüretimiI.Dareios’unokçukraltasvirlerininbulunduğuvealtınolanlarının dareikos,gümüşolanlarının ise siglos olarakisimlendirildiğiyenitipkralîsikkelerinbasımınakadardevametmiştir(Head,1877:22-30;Kraay,1976:33;Carradice,1987:73,75).Bukralısikkelerinortayaçıkmasında Dareios’un gerçekleştirdiği vergi reformunda ödemelerin altın veya gümüşleyapılmasınınbelirlenmesininetkisihâlâtartışılmaktadır. Çeşitliemisyonları olanbudareikosve sigloslar,Büyük İskenderbölgeyi elegeçirinceyekadarBatı Anadolu’daki bir veya iki darphanede basılmışlardır (Carradice, 1987: 75-90).Sardeis’tendahadoğudadarpedilmeyenbusikkelerleAnadoludışındakibölgelerdenadirenkarşılaşılmaktadır.Dareikoslarimparatorluksatraplıkları içindedahageniş bir dolaşıma sahipken siglosların en fazla dolaşımda olduğu bölgeAnadolu’dur(Balcer,1991:59).Ancakİ. Ö. IV.yüzyıldaBabilveİran’dabulunandefinelerdesigloslarla karşılaşılması bu tarihlerde daha geniş bir alana yayıldıkları sonucunaulaştırmaktadır(Carradice,1987:89-90).

Perslerin sikke tipleri ile ilgili tercihleri olasılıkla Pers İmparatorluğununbatısındaki sikke kullanan alanlara doğru genişlemesiyle başlamış olmalıdır.

2 Pers İmparatorluğu’nun toprakları satraplık olarak adlandırılan eyaletlere (dahyava) bölünerek yönetilmekteydi. Bu eyaletleri yöneten valilere ise satrap (Eski Persçe’de khshahthrapavan = krallığın koruyucusu) adı verilmektedir. Her satraplık geniş bir alana yayılırdı ve mutlaka bir Pers (ya da en azından soylu bir İranlı) tarafından yönetilirdi.


Kyros’un LydiaKrallığı’na son vermesiyleKroisos’un bastırmış olduğu altın ve gümüşsikkelerininbasımınaPersİmparatorluğuhimayesindededevamedilmiştir(Kraay,1976:30-32).Kroisoszamanındaön yüzdeyeralanaslanveboğafigürlerinin yerinizamanlabaşındataçolanPersgiysili,sakallıvetaçlıerkekfigürleri almıştır. Pers dareikos ve siglosları ön yüzde görülen kral betimlerine göre dört grubaayrılmaktadır:

1)Kralsoleliileyay,sağeliileikioktutar,yarımfigürdür,2)Kralokatarpozisyondadır,3)Kralsoleliileyay,sağeliilemızraktutar,4) Kralsoleliileyay,sağeliilekama(hançer)tutar.

Çizimler:CarradiceI.,TheRegalCoinageofthePersianEmpire,inCoinageandAdministration in theAthenian andPersian empires.BAR Intern. Series 343(1987),78.

TipI TipII

Tarih Anabilim Dalı



TipIII TipIV

İlktiphariçdiğerüçtiptekral,“dizkapağıkoşusu”olarakadlandırılanveArkaikDönemvazobezemelerindede sıklıklakarşılaşılan“knielauf”pozisyondagörülmektedir.I.grupsigloslarİ.Ö.516-510yıllarına,II.grupsigloslarİ.Ö.500vesonrasına,III.grupsigloslarİ.Ö.480yıllarınaveIV.grupsigloslariseİ.Ö.yaklaşık450-425yıllarınatarihlenmektedir(Pasmans,2002:4).

3. BATI ANADOLU’DA ELE GEÇEN PERS DEFİNELERİPerssikkelerininenerkenörneklerinePersepolis’tekiI.Dareiosdönemineait

tabakalardarastlanmıştır.SekizaltınKroisossikkesibulunanbudefinededareikosyadasiglosbulunmamaktadır(Schmidt,1957:110-113;Olmstead,1948:188-189).Buradanyolaçıkılarakdareikosvesigloslarınbutabakadandahageçbirdönemdeortayaçıktığıdüşünülmektevebusikkeleriçinbaşlangıçtarihiolarakdaİ.Ö.516veyaİ.Ö.511yıllarıönerilmektedir.PersdareikosvesigloslarındaYunanlarıntanımladığıokçukral“toksotes-(tai)”tasvirlerisikkelerinönyüzlerindebirkaçdeğişikşekildegörülmektedir (Carradice, 1987: 76 vd.;Kraay, 1976:32-33; Stronach, 1989: 258vd.).Smyrna’da(Bayraklı)elegeçenikincibirdefineİ.Ö.V.yüzyılınilkyıllarınatarihlenmiştir(Cook,1952:106).BudefinedebulunanikigümüşKroisossikkesininyanısıraelegeçendörtsiglostanbirininüzerindeyarımfigür,üçündeisedizkapağıkoşusupozisyonundayayçekenbirfigüryeralmaktadır.ÜçüncüdefineÇaldefinesiolarakbilinenveSmyrna’nın40kmdoğusunda,Sardeiskentiyakınlarındabulunanbirdefinedir(Noe,1956:23-44=IGCH1178).İçerisinde475adetgümüşKroisossikkesive945siglosbulunanbudefinede98tanesindeyarımfigür,537tanesindedizçökmüşveatışpozisyonundaolanfigür,geriyekalan310 tanesinde isekoşarpozisyondabirelindeyaydiğerelindemızraktutanfigürbulunmaktadır.SonolarakyayvehançertutanfigürlerinbulunduğudördüncügrupiçinKraayİ.Ö.V.yüzyılınortalarıgibierkenbirtarihönerilmişveüçtipindeaynıandaİ.Ö.IV.yüzyılakadarbasılmayadevamettiğiilerisürülmüştür(Kraay,1976:33).Uzungiysisibaşındatacı


veelindetuttuğuyaygibibelirginnitelikleriilesikkelerüzerindekibufigürlerkralîkahraman,okçukralyadaPersokçusuolarakadlandırılmaktadırlar.

Stilistikaçıdanbakıldığındasikkelertekdüzelikiçindedeğildirlervefarklısanatsaletkileriyansıttıklarısöylenebilir.Mızrakveoktaşıyanerkentiplerdebuklelisaçları ileuzunvurgulusakallarıolanfigürresmîPersgiysileri içindedir.Figürünelinde tuttuğu yayın ördekbaşı şeklindeki bitimi dikkat çekicidir. Persepolis veSusa’dakiheykeltıraşlıkeserlerindedebutürdenbenzerörneklerlekarşılaşılmaktadır(Schmidt,1953:Lev.50).

Bunların dışında Manisa/Davalı Köyü Körez mevkiinde İ. Ö. 500-400yıllarına tarihlenen633siglosbulunmuştur(CHVIII,58). İ.Ö.500-400yıllarınatarihlenen başka bir define ise Bayraklı’da (Smyrna) bulunmuştur. Bu definedeCarradice’ıntiplerinegöre2adetIII.tipve8adetIV.tipolmaküzeretoplam10adetsiglosbulunmaktadır(CHVIII,79).1969yılındaBithyniaBölgesi’ndeMudanya’da(Apameia-Myrlea) İ. Ö. V.-IV. yüzyıllara tarihlenen ve 2000 dareikostan oluşanbüyük bir define kayıtlara geçmiştir (IGCH 1241). İ. Ö. 480 yıllarına tarihlenenve buluntu yerinin Batı Anadolu olduğu düşünülen diğer bir definede ise 39siglos bulunmaktadır (IGCH 1175). Yine Smyrna’da 1948-49 yıllarında İ. Ö.400’leretarihlenen271adetsigloselegeçmiştir(IGCH1197).1956yılındaMysiaBölgesi’nde Bigadiç yakınları Durasalar mevkiinde 100 adet siglos bulunan birdefine bulunmuştur (IGCH 1201). 1870 öncesindeKaria Bölgesinde İ. Ö.V.-IV.yüzyıllaratarihlenenveyaklaşık1000dareikosbulunanbüyükbirdefinedekayıtlarageçmiştir(IGCH1222).IoniaBölgesinde,1915civarındaİ.Ö.IV.yüzyılatarihlenen55sigloskaydedilmiştir(IGCH1224).1930öncesindeIoniaBölgesinde,İzmir’deİ.Ö.IV.yüzyılatarihlenen149adetsiglosbulunmuştur(IGCH1225).

Benzerşekilde,1919yılıöncesindeMysiaBölgesi’ndeMiletopolis’teİ.Ö.IV.yüzyılatarihlenenbirdefinede12adetsigloselegeçmiştir(IGCH1230).1957yılındaLykiaBölgesi’ndeElmalı’nıngüneyindekiBucakmevkiindeİ.Ö.375-370yıllarınatarihlenen242adetsiglosbulunmuştur(IGCH1262).1951yılındaIoniaBölgesi’ndeBayraklı’da(Smyrna)elegeçenveİ.Ö.500-490yıllarınatarihlenenbirdefinede6adetsigloskaydedilmiştir(IGCH1166).1961yılındabuluntuyerininBatıAnadoluolduğudüşünülenveİ.Ö.480yıllarınatarihlenenbirdefinedede39sigloselegeçmiştir(IGCH1175).1875yıllarındaIoniaBölgesi’ndeUrla’da(Klazomenai)İ.Ö.410-400yıllarınatarihlibaşkabirdefinedebirkaçdareikoselegeçmiştir(IGCH1194).1930yılındanönceİzmir’debulunmuşolanveİstanbulArkeolojiMüzeleriNümizmatik Kabinesi’nde kayıtlı bulunan toplam 146 adet Pers siglos definesi,




içindeki4adetsiglosundışındakalanlarıntamamıylapresli(önvearkayüzündarbyoluyladüzleştirilmiş)olmasıaçısındanönemlidir(Demirkök2011),

Dareikos definelerine baktığımızda dağılımın Pers İmparatorluğu’nunbatı bölgelerinde (Yunanistan, Balkanlar, Anadolu) ve Akdeniz Bölgesi’ndeyoğunlaştığını görmekteyiz. Siglos defineleri ise daha yaygındır ve özellikleAnadolu’da yoğunlaşmaktadır. Bu sikkeler Anadolu’nun yanı sıra Yunanistan,Suriye,Irak,Mısır,Pakistan,Afganistan,Oksus(AmuDerya)veKaradeniz’dedeelegeçmişlerdir.Kronolojikaçıdanbakıldığındaağırlıklıolaraksigloslarınİ.Ö.V.yüzyıla,dareikoslarıniseİ.Ö.V.yüzyılsonlarıileİ.Ö.IV.yüzyıllaratarihlendiğinigörmekteyiz.

BukralîPerssikkelerineekolarakİ.Ö.IV.yüzyılınbaşlarında,üzerlerindesatrapyadabölgeselyöneticilerinisimlerininyeralmasındandolayısatrapsikkeleriolarakanılansikkelerbasılmayabaşlanmıştır(Hill1919,125).Busatrapsikkelerineparalel olarak Batı Anadolu kentlerinde Attika standartlarında kent sikkeleri debasılmayadevametmiştir.

4. SONUÇPerslerin satraplıkların kendi içindeki ödeme dengesini sağlamak için

sikke bastırdıkları düşünülebilir. İmparatorluğun batısında yer alan satraplıklarınödemeleri Perslerin bastırdığı bu sikkeler yoluyla karşılanmış olmalıdır.Aslındasatrapsikkelerinin,adlarınınaksinesatraplartarafındandeğil,diğerüstdüzeyPersyöneticileri tarafından bastırılmış olması muhtemeldir. Bu sikkelerin üretimi sözkonusu dönemde bölgedeki askeri hareketlilikle doğrudan bağlantılıdır. İ. Ö. IV.yüzyıldaBatıAnadolu’nuniçindebulunduğuzorekonomikkoşullargereğinceyenibirmeslek grubu olarak paralı askerliğin ortaya çıkmasıyla, bu askerlere yapılanödemelerin satrap sikkeleriyle yapılmış olduğu aşikârdır. Pers kralı açısındanbakıldığındaisesikkebasımıaslındasatraplartarafındanuygulananbiryönetimaracıolmaktanöteyegitmemiştir.NümizmatikverilerPersİmparatorluğu’nunhâkimiyetialtındaki bölgelerde sikke basımı ve dolaşımındaki serbestliğe işaret etmektedir.Kralîsikkelerçoğubölgedesatrap,hanedanyadakentsikkelerineoranladahaazyaygındır.İ.Ö.IV.yüzyıldasigloslarınsayısındagörülenazalmabazıbölgelerdekiyerel sikke üretimindeki artışla açıklanmaktadır (Carradice, 1987:93). Perslerinvergilerinödenmesindekolaylıksağlanmakamacıylasikkebasımınıteşvikettikleridüşünülmektedir.


Kısaltmalar CHI M.JessopPrice,R.Reece,N.M.Lowick,M.M.Archibald

andP.Woodhead(ed.), Coin HoardsI,London,1975.CHII M.JessopPricevediğerleri,Coin HoardsII,London,1976.CHIIIM. JessopPricevediğerleri,Coin HoardsIII,London,1978.CHV M. JessopPricevediğerleri,Coin HoardsV,London,1980.CHVI M. JessopPricevediğerleri,Coin HoardsVI,London,1981.CHVIII U.Wartenberg,M.JessopPriceandK.A.McGregor(ed.),

CoinHoardsVIII,London 1994.IGCH An Inventory of Greek Coin Hoards ed. Thompson M.

M¢rkholmO.andKraayC. M.,NewYork,1973.Thuc. Thukydides, Historiai, Book I- VIII (Çev. C. F. Smith),

London,1956-58,Loeb.

KAYNAKÇABALCERJ.M.(1991).TheEastGreeksunderPersianRule:AReassesment,

Achaemenid HistoryVI,57-63.CARRADİCE I. (1987). The ‘Regal’ Coinage of the Persian Empire ,

Coinage and Administration in the Athenian and Persian Empire:The Ninth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History, (ed. Carradice I.), Oxford, BARInternationalSeries, 343,73-108.

COOK J. M. (1952). Archaeology in Greece 1951. Journal of Hellenic Studies 72,92-112.

DAVİESJ.K.(1997).TheOriginsoftheGreekPolis.TheDevelopment of the Polis in Archaic Greece,(ed.MitchellL.G.-RhodesP.J.),Routledge,13-21.

DEMİRKÖK F. (2011). İzmir Definesi-1930. Türk Nümizmatik Derneği, Bülten 32.(http://www.turknumismatik.org.tr/turkish/yayinlar/bultenler/bulten3200/B3200_M01html.çevrimiçi07.03.2011).

HEADB.V. (1877).The Coinage of Lydia and Persia; from the earliest times to the fall of the Dynasty of the Achaemenidae, London.

HİLL G. F. (1919). Notes on the Imperial Persian Coinage. Journal of Hellenic Studies39,116-129.

KRAAYC.M.(1976).Archaic and Classical Greek Coins,London.NOE S. P. (1956). Two Hoards of Persian Sigloi. NNM 136, American

Numismatic Society,23-44.




OLMSTEADA.T.(1948).History of the Persian Empire,Chicago.PASMANSB.P.(2002).DePerzischesiglos,dezilverenpasmuntvande

Achaemeniden.De Muntklapper 35, 1-6.SCHMİDTE.F.(1953).Persepolis I,Chicago.SCHMİDTE.F.(1957).Persepolis II Contents of the Treasury and Other

Discoveries, Chicago.

pers hakİmİyetİ altinda bati anadolu’da sİkke...

Documents