3.0 ULASAN PENGARUH TAMADUN ISLAM DI ASIA

Islam muncul di Semenanjung Tanah Arab pada kurun ke 7 Masihi apabila Nabi

Muhammad s.a.w. mendapat wahyu daripada Allah s.w.t. Selepas wafatnya Nabi

Muhammad s.a.w. , kerajaan Islam berkembang ke seluruh pelusuk dunia. Kemunculan

kerajaan-kerajaan Islam seperti kerajaan Ummaiyah,Seljuk di Turki, Empayar Moghul di

India, Kerajaan Islam Acheh di Indonesia dan Kesultanan Melaka telah mewujudkan

tamadun Islam yang agung. Pengaruh Tamadun Islam ini sangat besar dan meliputi

pemerintahan dan pentadbiran, sistem pendidikan, cara hidup, kesusasteraan, kesenian

dan juga ekonomi.

3.1 Pemerintahan dan Pentadbiran

Institusi pemerintahan beraja memang terdapat terutamanya di Asia Tenggara

sebelum kedatangan Islam. Setelah kedatangan Islam institusi beraja telah diubahsuai

menjadi institusi kesultanan warisan daripada amalan pemerintah Abbasiyah di Baghdad

dan kerajaan Turki Uthmaniyah. Istilah raja diketepikan setelah kedatangan Islam. Sultan

sebagai ketua negara dan agama. Mufti pula sebagai penasihat sultan. Selain itu,

8

PENGARUH

TAMADUN ISLAM

DI ASIA

PENGARUH

TAMADUN ISLAM

DI ASIA

EkonomiEkonomi Sistem PendidikanSistem Pendidikan

Pemerintahan/PentadbiranPemerintahan/Pentadbiran

Kepercayaan dan Cara HidupKepercayaan dan Cara HidupKesenianKesenian

Bahasa dan KesusasteraanBahasa dan Kesusasteraan

diwujudkan pegawai seperti kadi, bilal, khatib, pemungut zakat dan penjaga harta wakaf.

Dalam Hukum Kanun Melaka, raja digelar Khalifatul Mukminin yang bermaksud pemimpin

orang mukmin, perkataan ini tercatat dalam wang syiling kerajaan Melayu Melaka. Di India

pula telah terbentuk Kesultanan Delhi yang terdiri daripada Kerajaan Mamluk, Dinasti

Lodi, Dinasti Syeid di mana Delhi menjadi pusat pemerintahannya. Dinasti Ming (1368-

1644M) pula merupakan dinasti Islam yang terkenal di China. Ramai orang Islam telah

dilantik dalam pentadbiran kerajaan pada zaman Dinasti Ming.

Islam telah menjadi agama rasmi bagi kerajaan Melaka, Acheh, dan Brunei. Antara

sultan yang berpegang teguh kepada Islam ialah Sultan Malik al-Zahir dari Samudera

Pasai dan Sultan Iskandar Thani dari Acheh. Nama-nama Islam digunakan pada nama

negeri seperti Acheh Darus Salam dan nama raja seperti Sultan Mansur Syah yang beerti

sultan terpuji. Pengaruh tersebut masih kekal sehingga kini, contohnya negeri Kelantan

Darul Naim, Perak Darul Ridzuan dan sebagainya. Undang-undang Islam (syariah)

menjadi asas pembinaan serta pengamalan, contohnya Hukum Kanun Melaka yang

digubal oleh Sultan Muzzafar Syah. Ianya mengandungi peraturan serta hukum-hakam

dalam bidang jenayah, muamalah, kekeluargaan,dan tanggungjawab raja-raja serta

pembesar negeri dalam pemerintahan.

Di Acheh pula, terdapat kanun yang mempunyai ciri-ciri sebuah perlembagaan

Islam dikenali sebagai Kanun Mahkota Alam.. Pada zaman Dinasti Yuan (1260-1368M) di

China, seorang Islam yang dikenali sebagai Abdul Rahman telah dilantik menjadi

pengawal Kewangan Maharaja dan diberi kuasa mengagihkan cukai yang dikenakan ke

atas rakyat China. Pada zaman Kesultanan Delhi di India, Sultannya dibantu oleh Menteri

Kanan yang digelar Wazir. Majlis I-Khalwat dan Bari I-Khas ditubuhkan bagi mengawal

jenayah. Urusan kewangan negara adalah mengikut Mazhab Hanafi iaitu dalam

pengutipan cukai ,jizyah, dan kharaj.

3.2 Sistem Pendidikan

Agama Islam mewajibkan setiap umatnya menuntut ilmu. Sebelum kedatangan

Islam, pendidikan hanya untuk golongan bangsawan sahaja. Setelah kedatangan Islam,

golongan bangsawan dan golongan bawahan mendapat pendidikan yang sama. Wanita

9

juga diberi peluang menuntut ilmu Sikap mementingkan ilmu telah membawa perubahan

dalam sistem pendidikan dengan wujudnya institusi pendidikan formal seperti istana,

masjid, pondok, pesantren, madrasah, dan surau.

Istana merupakan pusat pendidikan bagi golongan bangsawan. Fungsi istana

adalah sebagai tempat bagi ulama menyampaikan ilmu dan menasihati sultan serta

pembesar negeri. Istana juga sebagai perpustakaan, tempat penyalinan dan

penterjemahan. Sistem masjid sebagai markas dapat dilihat sebagai suatu bentuk

pemusatan kegiatan Islam. Di antara pengajaran yang disampaikan ialah ilmu tafsir,

Hadith, Fiqah, Ussuluddin, bahasa kesusasteraan dan sebagainya.

Sekolah pondok merupakan salah satu sistem pendidikan yang terkenal

terutamanya di Asia Tenggara. Salah satu pusat pendidikan Islam formal yang terawal

ialah di Sumatera Utara ialah semasa pemerintahan kerajaan Perlak. Ia disebut dayah

atau pondok. Salah sebuah dayah di Perlak dikenali sebagai Dayah Bukit Ce Breek telah

didirikan pada abad kesembilan masihi. Pendidikan pondok telah berkembang meluas ke

Pattani, Acheh dan Jawa. Acheh menjadi tumpuan ramai pelajar dari luar datang

mendalami ilmu pengetahuan Islam sehingga digelar “Serambi Mekah”. Sistem pendidikan

di Acheh lebih sistematik, terdapat peringkat rendah, menengah, dan tinggi

Rumah guru agama juga memainkan peranan penting dalam pendidikan setelah

kedatangan Islam. Di Tanah Melayu, Indonesia, dan Filipina, kanak-kanak yang berumur

antara enam hingga sepuluh tahun mula membaca dan menghafaz al-Quran di rumah

guru ataupun ulama’. Fenomena pembelajaran berbentuk demikian wujud sehingga

sekarang.

3.3 Kepercayaan dan Cara Hidup

Cara hidup Islam banyak mempengaruhi masyarakat di Benua Asia sehingga kini.

Sebelum kedatangan Islam, masyarakat Asia kebanyakannya mengamalkan kepercayaan

ananisme, agama Hindu dan Buddha. Perubahan yang paling ketara setelah kedatangan

Islam ialah perubahan jiwa kepercayaan dan pemikiran iaitu daripada kepercayaan

ananisme kepada kepercayaan pada Tuhan yang esa. Kepercayaan kepada dewa-dewa,

makhluk halus dan roh merupakan asas kepercayaan agama yang mula-mula tumbuh

10

dalam alam pemikiran manusia primitif. Al-Quran menjadi pegangan hidup dan sumber

rujukan bagi umat Islam. Kepercayaan karut lenyap beransur-ansur diganti dengan

kepercayaan Allah Yang Esa. Islam yang dibawa Nabi Muhammad s.a.w merupakan

agama yang menuntut manusia berfikir secara rasional yang mencirikan perubahan

intelek yang tinggi.

Islam dijadikan “ad-din’ iaitu cara hidup yang lengkap dan menyeluruh. Kedatangan

Islam turut mengubah sistem sosial masyarakat Asia. Sistem Kasta (penganut agama

Hindu) yang menerapkan unsur kelas-kelas dalam budaya masyarakat telah dihapuskan.

Islam telah mewujudkan persaudaraan Islam dan persamaan taraf. Amalan hormat-

menghormati, tolong-menolong dan kerjasama diterapkan. Wujudnya cara pemakaian

Islam seperti memakai tudung kepala bagi wanita dan bersongkok bagi lelaki.

3.4 Bahasa dan Kesusasteraan

Kemunculan tulisan jawi merupakan salah satu pengaruh tamadun Islam. Tulisan

jawi berasal dari tulisan Arab. Tulisan ini juga digunakan secara meluas di Malaysia.

Brunei, Indonesia dan juga Filipina. Tulisan ini menggantikan tulisan Palava Dewanagari

iaitu tulisan zaman Hindu-Budhha. Bukti kewujudan tulisan jawi di Malaysia ialah dengan

terjumpanya Batu Bersurat Terengganu.

Kedatangan Islam melalui pedagang-pedagang Arab ke Asia telah menyebabkan

istilah-istilah Arab digunapakai seperti istilah sultan, masjid, syukur, berkat, alam dan lain-

lain lagi. Pengaruh bahasa Arab sebagai bahasa Islam juga telah memunculkan Bahasa

Urdu di India. Bahasa ini mempunyai perbendaharaan kata Parsi, Arab dan Turki. Ia ditulis

dengan skrip Arab tetapi diubah mewakili bunyi bukan Arab. Contoh perkataan Urdu ialah

‘wajib’ dan ‘munsyi’.

Melalui tulisan-tulisan ini, maka lahirlah buku-buku ilmuan, kisah-kisah para Rasul,

cerita-cerita pahlawan Islam, kitab Feqah, tafsir Al-Quran dan sebagainya yang telah

diterjemahkan dari kesusasteraan Arab dan Parsi. Di Alam Melayu, genre sastera Islam

yang bercorak hikayat adalah seperti Sejarah Melayu. Antara karya lain ialah Hikayat Nur

Muhammad dan Hikayat Puteri Salmah. Di China, karyawan Islam yang terkenal

11

antaranya Yusuf Ma Zhu dengan karyanya ‘Arah Islam’ dan Wang Dai Zing dengan

karyanya ‘Qing Zhen” (Penjelasan Benar Mengenai Agama Islam dan Pengajian Tinggi).

3.5 Kesenian

Kesenian Islam meliputi seni khat, seni bina, seni ukir, seni muzik, dan

sebagainya. Pengaruh Islam dalam seni khat dapat dikenalpasti pada batu nisan, bilah

mata keris, dan ukiran kayu. Pada batu nisan terdapat tulisan abjad Arab dan jawi

Terdapat juga seni khat yang bertakhtakan emas dan perak. Masjid merupakan karya

seni Islam yang terpenting. Masjid-masjid di Asia banyak dihiasi dengan seni khat yang

digabungkan dengan dengan ukiran yang berkonsepkan alam mati. Contoh ukiran khat

pada masjid terdapat pada mimbar, bingkai, tiang masjid dan sebagainya.

Pengaruh seni bina Islam pula boleh dilihat pada bentuk masjid, kubah, mimbar,

mihrab dan menara azan. Masjid-masjid dibina mengikut reka bentuk Arab dan tradisional

masyarakat setempat. Di India, pengaruh reka bentuk kesenian Islam dapat dilihat di

zaman pemerintahan Moghul. Shah Jahan merupakan ahli bangunan terkenal. Salah

satu karyanya ialah bangunan Taj Mahal yang banyak dipengaruhi konsep dan gaya

Islam. Taj Mahal menjadi terkenal sebagai salah satu keajaiban dunia.

Masjid-masjid di China pula adalah gabungan ciri-ciri Islam dan tradisional China.

Antara masjid yang tertua di China ialah Masjid Chingjing di Guangzhou yang dikatakan

begitu jelas ciri Arabnya. Model masjid ini diambil dari Damsyik dan gerbangnya

mempunyai ketinngian 20 meter yang dibina dari batu granit. Di Malaysia , antara masjid-

masjid yang terkenal dengan reka bentuk Islam ialah Masjid Ubudiah, Kuala

Kangsar,Perak dan Masjid Zahir, Alor Setar, Kedah.

Setelah kedatangan Islam, bentuk nyanyian yang mengagungkan Allah, Nabi

Muhammad s.a.w dan para sahabat telah diperkenalkan. Alat-alat muzik seperti rebana,

dabus, dan nobat juga telah menjadi sebahagian daripada alat muzik masyarakat

setempat. Terdapat juga karya puisi Islam yang diterjemah dari Bahasa Arab seperti

qasidah, berzanji, atau puisi untuk memuji Nabi dan berdakwah.

12

3.6 Ekonomi

Setelah kedatangan Islam, ekonomi masyarakat Asia semakin berkembang

Pedagang Islam mendominasi perdagangan di Lautan Hindi dan Laut China Selatan.

Perdagangan dijalankan di pinggir-pinggir sungai dan di antara pelabuhan. Contohnya,

Melaka dan Acheh. Jawatan laksamana ( ketua angkatan laut) dan Syahbandar telah

diperkenalkan. Selain daripada itu, sistem timbang dan sukat berdasarkan kati dan tahil

menggunakan dacing juga diperkenalkan. Kedudukan Melaka dan Acheh yang strategik

menjadi tumpuan pedagang-pedagang dan ini telah meningkatkan ekonomi kerajaan

tersebut.

Sistem mata wang juga telah digunakan iaitu mata wang emas, perak dan timah.

Pedagang Eropah menggunakan mata wang perak manakala pedagang India, China dan

Arab menggunakan mata wang emas. Perkembangan ekonomi juga adalah melalui

sistem pencukaian. Pedagang wajib membayar cukai terhadap barang dagangan.

Baitul Mal yang berfungsi sebagai perbendaharaan negara telah diwujudkan pada

zaman pemerintahan Sultan Iskandar Muda di Acheh. Hasil Baitul Mal diperolehi daripada

pengeluaran zakat fitrah, sedekah, kafarah dan wakaf dan dan peranannya membantu

golongan fakir miskin dan yang layak menerimanya.

Islam menggalakkan umatnya rajin bekerja, mencari rezeki yang halal dan

menjauhi amalan riba dalam perniagaan. Sistem jual beli juga telah bertukar berlandaskan

hukum syarak mengikut konsep halal dan haram. Di samping itu, Islam juga menyarankan

umatnya berjimat-cermat dan tidak melakukan penindasan.

Kesimpulan

Islam membawa pengaruh yang besar di rantau Asia. Proses penyerapan Islam

secara berperingkat –peringkat yang bermula dari golongan istana sehinggalah kepada

rakyat biasa menjadikan masyarakat menerima Islam dengan baik. Kepercayaan kepada

Allah yang satu telah membawa perubahan kepada manusia ke tamadun yang lebih maju

dan mengamalkan tradisi keilmuan. Pengaruh tamadun Islam juga telah mencelikkan

mata dunia kerana keistimewaan Islam itu sendiri yang sederhana dan tiada paksaan

13

4.0 SUMBANGAN TOKOH ISLAM - AL KHAWARIZMI

Tamadun Islam telah memberikan sumbangan yang penting melalui tokoh-tokoh

dalam pelbagai bidang sama ada bidang agama, matematik, sains tulen, sastera, seni dan

sebagainya. Salah seorang tokoh Islam yang terulung dan memberi sumbangan besar

kepada masyarakat umum dalam ilmu matematik, astronomi dan geografi ialah Al-

Khawarizmi.

Nama sebenarnya ialah Muhammad Ibn Musa al-Khawarizmi. Beliau dikenali

dengan pelbagai nama. Di Barat al-Khawarizmi dikenali sebagai al-Cowarizmi, al-

Ahawizmi, al-Karismi, al- Goritmi atau al-Gorism. Nama al-Gorism terkenal pada abad

pertengahan. Di Perancis pula, beliau dikenali dengan nama Augryam atau Angrism.

Beliau telah dilahirkan di Bukhara. Beliau dikatakan hidup sekitar awal pertengahan abad

ke sembilan dan meninggal dunia antara 220M dan 230M. Sumber lain mengatakan

beliau hidup di Khawarism, Uzbekistan pada tahun 194H/780M dan meninggal dunia pada

tahun 266H/850M di Baghdad. Tahun 780M – 850M adalah zaman kegemilangan al-

Khawarizmi.

Al-Khawarizmi adalah seorang tokoh Islam yang berpengetahuan luas dalam

bidang syariat dan bidang lain seperti falsafah, logik, aritmetik, geometri, muzik,

kejuruteraan, sejarah Islam dan kimia. Beliau bekerja dalam usia yang muda di Bayt al-

Hikmah yang terletak di Baghdad pada zaman pemerintahan Kerajaan Islam Abbassiyah .

Kepakarannya dalam ilmu matematik telah diiktiraf oleh pemerintah Abbassiyah. Pada

zaman Khalifah Harun Ar-Rashid, beliau telah dilantik sebagai pakar matematik dan ahli

matematik di Bayt al- Hikmah. Kemudian dilantik pula sebagai pengarah arkib buku

perpustakaan istana khalifah oleh Khalifah Ma’mun, pengganti Khalifah Harun ar-Rashid.

Beliau adalah orang yang pertama memperkenalkan angka sifar dan sistem

nombor secara sistematik. Pengenalan sistem angka yang sistematik telah membolehkan

operasi pengiraan matematik diperluaskan. Operasi tambah, tolak, darab, dan bahagi

dapat dilakasanakan dengan mudah, juga operasi lain seperti kuasa, kosinus, tan, log,

dan lain-lain lagi. Beliau juga pernah memperkenalkan angka-angka India dan cara

perhitungan India pada dunia Islam.

14

Al- Khawarizmi juga merupakan tokoh yang mula-mula memperkenalkan algebra

dan hisab. Nama Algebra diambil daripada buku beliau iaitu ‘ Al-Jabr wa al-Muqabalah”.

Algebra merupakan satu bidang matematik yang menggunakan tanda-tanda dan huruf

atau simbol untuk mewakili nombor, nilai atau pembolehubah, disebut persamaan

menjurus kepada aritmetik. Beliau merupakan orang pertama mengajar algebra dalam

bentuk yang mudah dan dapat menyelesaikan banyak masalah seperti timbangan dan

ukuran, perwarisan, pembahagian harta pusaka dan perniagaan.

Selain daripada itu, al-Khawarizmi turut memberi sumbangan dalam bidang

geometri. dan trigometri. Geometri berkaitan dengan ilmu yang mengkaji ciri-ciri dan

hubungan antara titik, garis, sudut, permukaan, dan pepejal dalam ruang. Perkembangan

trigometri pada abad ke-12M digunakan untuk menyelesaikan masalah persamaan,

teorem segitiga sama, kira luas segitiga, segiempat selari, pecahan , dan lain-lain lagi.

Sumbangan beliau dalam bidang astronomi juga sangat banyak. Astronomi atau

ilmu falak ialah pengetahuan tentang yang melibatkan kajian tentang kedudukan,

pergerakan, dan pemikiran serta tafsiran mengenai bintang. Al- Khawarizmi telah berjaya

mencipta jadual perjalanan bintang, menghasilkan peta dunia pertama, menghitung

ukurlilit bumi, sukatan masa dan jam matahari. Beliau juga telah mencipta pemakaian

Secans dan Tangens dalam penyelidikan trigonometri dan astronomi.

Al- Khawarizmi juga diberi gelaran “Bapa Kaedah Berangka” kerana berjaya

menghasilkan penyelesaian dalam bentuk angka walaupun mungkin tidak tepat tetapi

untuk praktikalnya mencukupi. Kaedah berangka atau Alogorithm dalam bahasa Inggeris

ini digunakan secara meluas dalam pelbagai ilmu fizik, statistik, kejuruteraan, ekonomi,

dan, pengurusan.

Beliau juga telah memberi sumbangan melalui hasil karyanya. Hasil penemuan

dan ciptaannya dibukukan dan beberapa daripadanya diterjemahkan dalam bahasa

Latin. Antara hasil karya yang telah beliau hasilkan ialah;

a) Sistem Nombor :

Diterjemahkan ke dalam bahasa Latin iaitu De Numero Indorum.

Memperkenalkan konsep sifat dan penting dalam sistem nombor kini.

15

b) Al-Mukhtasar Fi Hisab al-Jabr wa al-Muqabalah:

Tentang algebra dan mengemukakan 800 permasalahan matematik.

c) Mufatih al-Ulum:

Bermaksud beliau adalah pencinta ilmu dalam pelbagai bidang.

d) Al-Jami wa al al-Tafsir bi Hisab al-Hind :

Diterjemahkan ke dalam bahasa Latin oleh Prince Boniopagri.

e) Ar-Rub’ul Ma’mur :

Mengandungi tulisan geografi yang dipelajarinya daripada sarjana Yunani.

Beliau juga merupakan seorang penulis Ensiklopedia dalam berbagai disiplin.

Selain menulis kitab-kitab ilmu, beliau juga terlebih dahulu menterjemahkan hasil karya

sarjana Greek dan India ke dalam bahasa Arab.

Pengaruh dan peranan al-Khawarizmi dalam ilmu sains, khususnya matematik,

astronomi , dan geografi telah diakui oleh orang Islam dan juga Barat. Ini diperakui

sarjana Barat, G.Sarton yang mengatakan “ Pencapaian-pencapaian tertinggi telah

diperolehi oleh orang-orang Timur terutama al-Khawarizmi…”. Menurut Wiedmann pula,

“al-Khawarizmi mempunyai keperibadian yang teguh dan seorang yang yang

mengabdikan hidupnya untuk dunia Sains”.

16

5.0 REFLEKSI

Alhamdulillah, bersyukur ke hadrat Allah s.w.t kerana dengan izinnya, dapat juga

saya menyiapkan tugasan Tamadun Islam dan Tamadun Asia (TITAS) ini. Saya bersama

dengan Pn. Zainab bt Zainal bergabung tenaga menyiapkan kerja kursus ini yang diberi

dalam bentuk kumpulan berdua. Setelah berbincang, tugasan saya ialah menyiapkan

tajuk “ Pengaruh Tamadun Islam di Asia” dan “Sumbangan Tokoh Tamadun Islam. “

Perkara yang menjadi masalah kepada saya ialah, saya kurang pengetahuan dan

pemahaman tentang Tamadun Islam. Saya juga tidak memahami dengan sebenarnya

kehendak soalan . Di samping itu, kekangan masa untuk berbincang dengan rakan juga

menjadi satu masalah kerana kesibukan bekerja dan juga jarak rumah dengan beliau.

Tanggungjawab dan aktiviti-aktiviti di sekolah sangat banyak dan padat menyukarkan

pembahagian masa.

Walaubagaimanapun, segala masalah dan kelemahan dapat di atasi. Setelah

membuat rujukan dan perbincangan bersama rakan-rakan serta penerangan dari

pensyarah, Puan Salmah , dapatlah saya memahami kehendak sebenar tugasan ini.

Melalui rujukan buku-buku dan internet, banyak maklumat telah saya perolehi tentang

tajuk ini. Perbincangan dengan rakan kumpulan dan juga rakan-rakan lain juga banyak

membantu. Bersama dengan Puan Zainab (rakan kumpulan), kami banyak berhubung

melalui talian telefon dan e-mail kerana kesuntukan masa untuk mengaturkan pertemuan.

Melalui proses membuat kerja kursus ini juga telah membuatkan hubungan

silaturrahim antara rakan-rakan semakin rapat. Kemahiran mencari maklumat dengan

melayari internet dapat dipertingkatkan. Selain daripada itu, menyiapkankan kerja kursus

ini juga telah menjadikan saya lebih mengenali serta menambahkan pengetahuan tentang

sejarah Tamadun Islam dan Asia dengan lebih terperinci lagi. Saya juga dapat

mendisiplinkan diri dan lebih mementingkan masa.

Secara keseluruhannya, kerja kursus TITAS ini telah memberikan banyak faedah

dan kebaikan dalam pelbagai sudut. Saya merasa bertuah kerana dapat belajar asal usul

serta perkembangan tamadun agama saya sendiri dan juga mengetahui begitu banyak

sumbangan tokoh-tokoh Islam dalam pelbagai bidang.

Disediakan oleh : Salina Md Saad

17

5.0 REFLEKSI

Kelebihan dan keistimewaan

Tajuk interaksi antara tamadun memberi pendedahan supaya masyarakat

sekarang lebih berfikran terbuka dalam menerima sejarah tamadun yang

membentuk masyarakat dunia dan komuniti Malaysia amnya. Tajuk ini

memerlukan kajian yang lebih mendalam dan menyeluruh dalam aspek nota.

Penerokaan dalam laman internet memperkukuhkan lagi fakta sejarah dipelajari.

Pemahaman soalan memerlukan jawapan yang lebih berfokus agar tidak berlaku

kesalahan struktur kemasukan pedagang dari luar ke Negara Asia.

Kelemahan

Kelemahan terhadap perancangan penulisan refleksi adalah berlaku kepada

proses kekangan masa untuk mencari idea teknik menulis .Situasi masa

pembelajaran untuk tajuk tamadun juga agak terhad dan tidak mencukupi untuk

membincangkan tajuk-tajuk yang agak kompleks.

Hasil tulisan : Zainab bt Zainal

18

19