Paplaıjan Günəş BAKI-2011

Redaktor:

Korrektor: Cildin

dizaynı: İç

dizayn:

Eldar Şahmərdanlı

İsmayıl Süleymanlı

Naib Allahverdiyev

Parlayan Günəş

Buraxılışa məsul və texniki redaktor: Nurman Şahmərdanlı

Rauf İmranoğlu. Məntiq. Bakı, "Parlayan Günəş" - 2011, 464 səh.

İnsanı digər canlılardan fərqləndirən cəhət onun təfəkkürüdür. Sağlam təfəkkür

üçün müəyyən qayda-qanunlar var. Bu qanunlara riaət etmədikdə, fikirdə xətalar

yaranır. Dərslik kimi nəzərdə tutulan bu kitab da məhz bu cür xətaların qarşısını

almaq üçün təfəkkür qaydalarını öyrədir.

Kitabda əsasən formal təfəkkür qaydalarından bəhs edilir. Bundan başqa, zehnin

xüsusiyyətləri və məntiqin bəzi yerlərdə praktikası, mübahisə, sübut, sofizm və s.

nəzəriyyələri araşdırılmışdır.

Əsasən əqli-fəlsəfi məsələlərlə maraqlananlara kömək üçün nəzərdə tutulan bu

kitab ümumi oxucu kütləsi üçün də faydalıdır.

® Parlayan Günəş / 2011 Kitabın bütün hüquqları qorünür.

İcazəsiz olaraq hər hansı şəkildə

çoxaldılması qadağandır.

ISBN'978-9952-8150-0-9

WWW.ParlayanGunesh.az 070 2595972 /

050 4965972

Mündəricat

ön söz ............................................................................................................... 16

Kitabın Quruluşu Haqqında

İbn Sinanın "Şəfa" kitabı və məntiq elmi .......................................... 25

Kitabın quruluşu ................................................................................. 27

I Hissə

ZEHİN VƏ MƏNTİQ

Bu hissənin "Zehin və Məntiq" adlanmasının səbəbi ................. 30

I FƏSİL

Z E H İ

N

1- Cİ DƏRS

TƏFƏKKÜR ......................................................................................... 33

Təfəkkürün əhəmiyyəti ................................................................. 34

Təfəkkürün sahələri ....................................................................... 35

İdeoloji və məchullu təfəkkür ....................................................... 36

Təfəkkürün tərifi ............................................................................ 37

Zehin və kompüter ......................................................................... 38

Beş mərhələli hərəkət və nəticə .................................................... 39

2- Cİ DƏRS

QƏDİM YUNANISTAN VƏ MƏNTİQ .......................................... 45

Məntiqin tarixi ................................................................................ 45

İslam aləmində məntiq .................................................................. 46

İslamda məntiq və fəlsəfə müəllifləri .......................................... 51

Avropada məntiq ........................................................................... 52

3- CÜ DƏRS

İDRAK VƏ BİLİKLƏR SİSTEMİ....................................................... 55

İdrak və ət-Təkasur surəsi ............................................................ 55

İdrakın növləri və biliklər sistemi ................................................ 57

Hüsuli (təcrübi) və hüzuri (fitri) idrak ........................................ 57

Hissi, xəyali, təxəyyül, vəhmi və əqli idrak ............................... 60

Hissi idrak ....................................................................................... 60

Xəyali idrak ..................................................................................... 61

Vəhmi idrak .................................................................................... 62

Əqli idrak ........................................................................................ 62

Ağıl qüvvəsinin xüsusiyyətləri .................................................... 66

Rəssamdakı zehni qüvvələr .......................................................... 67

4- CÜ DƏRS

TƏSƏVVÜR VƏ TƏSDİQ ................................................................. 69

Təsəvvür və təsdiq bilikləri .......................................................... 69

Zəruri və nəzəri biliklər ................................................................ 71

Nəfsin diqqət amilləri .................................................................... 75

Zəruri təsdiqin dərk edilməsinin həll yolu ................................ 76

İbn Sina və Fatimilər dövlətinin xəstə şahzadəsi ...................... 77

İdrak və onun sayəsində

yaranan biliyin növlərinin ümumi sxemi ................................... 78

5- Cİ DƏRS

CƏHL VƏ ONUN NÖVLƏRİ .......................................................... 81

İmam Sadiqin (ə) kəlamında cəhalətin tərifi .............................. 81

Sokrat və "Mən bircə onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm!" ........... 83

II FƏSİL

MƏNTİQİN TƏRİFİ, ƏHƏMİYYƏTİ, PREDMETİ

1- Cİ DƏRS

MƏNTİQİN PREDMETİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ ................................. 89

Məntiqin predmeti, yaxud mövzusu ......................................... 89

Məntiqin əhəmiyyəti .................................................................... 90

Məntiq və Nitq .............................................................................. 91

2- Cl DƏRS

MƏNTİQİN TƏRİFİ ........................................................................... 97

Beş mühüm məqam ..................................................................... 97 Məntiqin formalaşması və digər elmlərlə əlaqəsi .................... 99

3- CÜ DƏRS

MƏNTİQİN SƏHVİ?! ........................................................................ 103

Zəruri şərtlər ................................................................................. 104

Formal və maddi (məzmunlu) məntiq ...................................... 106

4- CÜ DƏRS

KAFİ ŞƏRTLƏR.................................................................................. 111

III FƏSİL

SÖZ

Müqəddimə ......................................................................................... 121

1- Cİ DƏRS

DƏLALƏT ........................................................................................... 123

Dəlalət ............................................................................................ 123

Uyğunluq ....................................................................................... 124

Dəlalət və topikamn "Qızıl qayda"sı .......................................... 126

Dəlalətin növləri ........................................................................... 127

2- Cİ DƏRS

SÖZÜN DƏLALƏTİ VƏ QNUN NÖVLƏRİ .................................. 129

Sözün dəlaləti ................................................................................ 129 Söz dəlalətinin növləri ................................................................. 130

7

3- CL) DƏRS

SÖZÜN QİSİMLƏRİ .......................................................................... 133

1. Sözün öz mənası ilə müqayisəsi .......................................... 133

2. İki sözün məna etibarilə müqayisəsi ................................... 134

Müxtəlif mənalı sözlərin növləri ........................................... 134

Müqabil sözlərin qisimləri ..................................................... 135

3. Sözün mütləq növləri ............................................................ 135

Mürəkkəb sözün qisimləri ...................................................... 136

IV FƏSİL

MƏFHUM VƏ ONUN MƏNTİQİ QURULUŞU

1- Cİ DƏRS

MƏFHUM VƏ PREDMET ................................................................ 141

Dörd məkan .................................................................................. 141 Mücərrədləşdirmə (məfhumyaratma) ....................................... 142

2- Cİ DƏRS

FƏRDİ VƏ ÜMUMİ MƏFHUM ....................................................... 147

1. Predmetlərin həcminə görə məfhumların növləri ............ 147

2. Nisbi olmasına görə fərdi məfhumun növləri ................... 147

3. Dərəcəli və dərəcəsiz məfhumlar ........................................ 148

4. Müsbət və mənfi məfhumlar ................................................ 149

5. Mahiyyəf, məntiqi və fəlsəfi məfhumlar ............................ 149 3- CÜ DƏRS

DÖRD NİSBƏT ................................................................................... 153

4- CÜ DƏRS

BEŞ ÜMUMİ MƏFHUM ................................................................... 157

Zati (mühüm) və qeyri-zati (qeyri-mühüm) ............................ 157

Zati və qeyri-zati məfhumun xüsusiyyətləri ............................ 159

Növ və onun qisimləri ................................................................. 161

Tərs mütənasiblik qanunu .......................................................... 162

Cins və onun növləri .................................................................... 165

Fəsi və onun xüsusiyyətləri ........................................................ 165

Fəslin növləri ................................................................................. 167

Təbii, məntiqi və əqli ümumi məfhum ...................................... 169

"Qızıl qayda"nm izahı .................................................................. 170

8

II HİSSƏ FORMAL MƏNTİQ

Bu hissənin "Formal məntiq"adlanmasının səbəbi ......................... 175

I FƏSİL

T Ə R İ

F 1- Cİ D0RS T Ə R İ F .............................................................................................. 181

Tərifin əhəmiyyəti ........................................................................ 181

Tərifin növləri ............................................................................... 184

Formal, yaxud bioloji tərif ........................................................... 185

Bir neçə sual ................................................................................... 186

Tərifin şərtləri ................................................................................ 187

Misalla tərif .................................................................................... 188

Bənzətmə tərifi .............................................................................. 189

İnkari tərif ....... .............................................................................. 190

2- Cİ DƏRS B Ö L G Ü ............................................................................................ 193

Bölgünün əhəmiyyəti ................................................................... 193

Bölgünün tərifi və onun 3 əsas sütunu ...................................... 194

Bölgünün şərtləri .......................................................................... 195

Formal bölgü və bölgünün üsulları ........................................... 196

Bölgü vasitəsi ilə tərif ................................................................... 196

II FƏSİL H Ö K M

1- Cİ DƏRS

HÖK M.................................................................................................. 203

Hökmün tərifi................................................................................ 203

Hökm dörd məkanda ................................................................... 206

Hökmün tam qavranılma qanunu ............................................. 207

2- Cİ DƏRS

HÖKMÜN NÖVLƏRİ ........................................................................ 211

Qəti və şərti hökm ........................................................................ 211

Predikasiyamn, yaxud qəti hökmün qisimləri .......................... 213

1. Birinci növ (aksiomatik) zati və məşhur predikasiya ........ 213

2. Təhlili və tərkibi hökm, yaxud predikasiya ........................ 216

3- CÜ DƏRS QƏTİ HÖKMLƏR .............................................................................. 221

1. Hökmün keyfiyyəti ................................................................. 221

2. Hökmdə subyektin məfhumu və predmetləri .................... 221

3. Müəyyən hökmün kəmiyyəti ................................................ 222

Qəti hökmlərin riyazi şəkli ....................................................... 223

4. Subyekt zehində, xaricdə və həqiqətdə ............................... 224

İqrari hökm ilə inkarinin fərqi ................................................. 224

5. Müsbət və mənfi ..................................................................... 225

6. Hökmün modalhğı ................................................................. 227

Şəhabəddin Sührəverdinin (Şeyx İşraq) məntiqdə kəşfləri . 229

4- CÜ DƏRS ŞƏRTİ VƏ TƏQSİMİ HÖKMLƏR ................................................... 233

Formal şərti hökmlər, yaxud şərti hökmlərin riyazi şəkli ...... 234

Tam şərti hökmün növləri ............................................................ 235

Tam şərti hökm və Quran ayəsi .................................................. 236

Təqsimi hökmlərin növləri ........................................................... 237

Mürəkkəb şərti hökmlər ............................................................... 238

5- Cİ DƏRS HÖKMLƏRİN ÇEVRİLMƏSİ .......................................................... 241

III FƏSİL I NÖV ƏQLİ NƏTİCƏ (VASİTƏSİZ)

Əqli nəticə və onun növləri .............................................................. 247 Eyniyyət qanunu ................................................................................ 248

1- Cİ DƏRS

KVADRAT ÜSULU ........................................................................... 251

L İnkar qanunu .............................................................................. 252

Müəyyən hökmlərin ziddi ........................................................ 253

Zidd hökmlərin şərtləri ............................................................. 256

Riyaziyyat kursunda zidd hökmlər ........................................ 258

Zidd - Hökmlərin anasıdır........................................................ 258

10

Allahın qüdrəti və zidd hökmlər ............................................. 259

Böyük alim Xoyi və zidd hökınlər ........................................... 261

II. Müəyyən hökmlərin əksi ...................................................... 262

III. Qismən əks ............................................................................ 263

IV. Tabeli ...................................................................................... 263

2- Cl DƏRS

DƏYİŞMƏ VƏ QARŞILAŞDIRMA ................................................... 267

I. Dəyişmə .................................................................................... 267

II. Qarşılaşdırma ......................................................................... 268

Allahın mahiyyəti və qədim qarşılaşdırma ............................ 268

3- CÜ DƏRS

ÇEVİRMƏ............................................................................................. 273

I. Subyekt çevirməsi ................................................................... 273

II. Predikat çevirməsi ................................................................. 273

III. İkitərəfli çevirmə ................................................................... 274

Məntiqi ............................................................................................ 275

IV FƏSİL

II NÖV ƏQLİ NƏTİCƏ (VASİTƏLİ)

1- Cİ DƏRS ANALOJİ ƏQLİ-NƏTİCƏ (1) ............................................................ 279

Analogiya və analoji əqli nəticə ................................................... 279

Analoji əqli nəticənin 4 sütunu və növləri ................................. 279

2- Cİ DƏRS

İNDUKSİYA (2) ................................................................................... 285

İnduksiya, yaxud induktiv əqli nəticə ........................................ 285 Təcrübi kəşflər ............................................................................... 286

V FƏSİL

II NÖV VASİTƏLİ ƏQLİ NƏTİCƏ - DEDUKSİYA (3)

1- Cİ DƏRS

SİLLOQİZM ......................................................................................... 291

Silloqizmin surəti, yaxud formal silloqizm ................................ 292

Silloqizmin növləri ........................................................................ 294

Qəti silloqizmin ümumi şərtləri .................................................. 294

11

2- Cİ DƏRS

QƏTİ SİLLOQİZM VƏ ONUN 4 FİQURU ..................................... 297

Dörd fiqur ....................................................................................... 297

Xüsusi şərtlər.................................................................................. 298

Silloqizmin aksiomu ..................................................................... 298

Paradoks (özünü inkar) sübutu (bürhanı) ................................. 301

Fərzetmə sübutu (bürhanı) .......................................................... 304

Bərabər (müsavat) silloqizm ........................................................ 306

3- CÜ DƏRS

RİYAZİ TOPLAMA VƏ SİLLOQİZM ............................................. 309 4- CÜ DƏRS

ŞƏRTİ SİLLOQİZM ........................................................................... 313 Şərti silloqizmin növləri ............................................................... 313

5- Cİ DƏRS

İQRAR VƏ İNKAR EDƏN ŞƏRTİ SİLLOQİZMLƏR ................... 317

6- CI DƏRS

KAFİ ƏSAS, YAXUD TÖRƏMƏ QANUNU.................................. 321

III HİSSƏ

MADDİ

MƏNTİQ Bu hissənin "Maddi məntiq" adlanmasının səbəbi .................... 331

I FƏSİL MADDƏ, YAXUD MƏZMUNLU HÖKMLƏR

Hökmlərin maddəsinə görə növləri ................................................ 334

1- Cİ DƏRS

YƏQİNİ HÖKM ................................................................................. 335

Aksiomatik və vicdani zəruri hökmlər....................................... 336 Müşahidə, təcrübi, mütəvatir, fitri nəzəri hökmlər .................. 338

2- Cİ DƏRS

ZƏNNİ, MƏŞHUR, VƏHMİ, QƏBULEDİLƏN, TƏQLİD EDİLƏN,

TƏŞBİHİ, XƏYALİ, ƏXLAQİ, HÜQUQİ HÖKMLƏR .................. 343

12

II FƏSIL

ARQUMENTLƏŞDİRMƏ

(MADDƏYƏ GÖRƏ SİLLOQİZM)

Müqəddimə .......................................................................................... 349 Bəhsin faydası və ən-Nəhl surəsi ...................................................... 350

1- Cİ DƏRS SÜBUT (BÜRHAN) ............................................................................. 353

Sübut ............................................................................................... 353

Sübutun şərti .................................................................................. 354

Səbəbdən nəticəyə və nəticədən səbəbə sübutları .................... 354

Allah və "nizam-intizam" sübutu (bürhanı) .............................. 356

Siddiqin (sadiqlərin) sübutu (bürham) ...................................... 358

2- Cİ DƏRS TO Pİ KA .............................................................................................. 363

Topika ............................................................................................. 363

Tövsiyələr ....................................................................................... 365

Topikanm sübutla (bürhanla) fərqi ............................................ 367

3- CÜ DƏRS RİTORİKA VƏ ŞEİR ............................................................................ 369

1. Ritorika ..................................................................................... 369

Ritorikanın sütunu .................................................................... 369

Ritorikam gücləndirmə ............................................................. 370

2. Şeir ............................................................................................ 371

Şeirin faydası .............................................................................. 373

III FƏSIL

S O F İ Z

M

1- Cİ DƏRS

SOFİZMİN TƏRİFİ .............................................................................. 377

Sofizmin əhəmiyyəti ..................................................................... 377

İblis və ilk sofizm .......................................................................... 378

Sofizmin tərifi ................................................................................ 381

13

2- Cİ DƏRS

SOFİZMİN NÖVLƏRİ ...................................................................... 385

Daxili sofizm .................................................................................. 385

I. Formal Sofizm .......................................................................... 386

II. Maddi sofizm .......................................................................... 389

III. Qrammatik ............................................................................. 396

Xarid sofizmlər .............................................................................. 397

3- CÜ DƏRS

XÜSUSİ SOFİZMLƏR ....................................................................... 399

I. "A, çünki B" gizli müqəddimə sofizmi .................................. 399

II. "Düzgün nəticə, yalnız düzgün

müqəddimədən törəyə bilər" sofizmi .................................... 402

III. "Axtardım, tapmadım, yoxdur" sofizmi ............................ 405

4- CO DƏRS

MÜXTƏLİF SOFİZMLƏR ................................................................. 409

5- Cİ DƏRS

ZEHİN, 3 ÖLÇÜLÜ ŞƏKİLLƏR VƏ SOFİZM ............................... 417

IV Hissə

XARİC OXU

L TƏBİƏT-FƏLSƏFƏ-İRFAN-MƏNTİQ ........................................ 423

Təbiət ............................................................................................... 424

Fəlsəfə-İrfan .................................................................................... 426

Məntiqi Fəlsəfə ............................................................................... 434

Sofistlər, məntiq və fəlsəfə ........................................................... 435

Əks cavab........................................................................................ 437

Həlli cavab ...................................................................................... 438

Dörd mərhələnin əlaqəsi .............................................................. 439

II. DƏRSLƏRİN ƏIVWƏSİ ............................................................... 441

İSTİFADƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYAT .................................................. 462 TERMİNLƏRİN QARŞILIQLI LÜĞƏTİ ......................................... 463

14

"Biz bu misalları insanlar üçün çəkirik ki, bəlkə, düşünələr".

(əl-Həşr, 21)

Allah-taala Quranda insanı müxtəlif növlü idrak

formalarından biri olan fəfəkkürə çağırır. Hər bir sahənin

ölçü vahidi olduğundan, insan həqiqətlərin idrakında

onu hissi, xəyali, təsəvvür kimi sadə idrak formalarından

- yalnız peyğəmbərlərə (ə) məxsus vəhy idrakından geri

qalan - fəlsəfi və irfani idrak formasına aparan fəfəkkü-

rünü, "təfəkkürün ölçü vahidi məntiq"lə ölçməlidir!

Müəllif

15

Bağışlayan

və mehriban

Allahın adı İlə

Ön söz Bu kitabı yazmaqda məqsəd, insamn təfəkkür yönünün inkişaf

etməsinə xidmət etməkdir. Digər məntiq kitablarmda da insarun bu

yönünün inkişafı üçün dəyərli məlumatlar var. Amma nəzərimizcə, bu

məntiq kitablarmda insamn bu yönünün inkişafı üçün Farabi, İbn Sina,

Nəsirəddin Tusi kimi İslam dahilərinin əsərlərindəki dolğunluq qədər

dolğunluq yoxdur. Çünki insanın cismindən daha önəmli olan onun

həqiqətinin göstəricisi ruh, bir neçə cəhətlərə malikdir; qəlblə və ağılla

bağlı fenomenlər. AğIm isə vahid bir həqiqət olsa da, müxtəlif

bölmələri var, məsələn: adi ağıl, ümumi ağıl, praktiki ağıl, konstruktiv

ağıl, siyasi ağü, hüquqi ağü, fiqhi ağıl, fəlsəfi ağıl və s.

Vahid ağIm bu müxtəlif bölmələrinin fərqini izah etmək üçün

aşağıdakı misala baxaq: adi, yaxud ümumi ağılla riyazi ağIm fərqi:

riyaziyyatda belə bir məsələdə deyilir: iki düz xətt üzərində olan A, B,

C, D nöqtələrinin aşağıdakı kimi qarşılıqlı vəziyyəti (belə ki, ikisi də bir

düz xətt üzərində olmaqla bərabər, C nöqtəsi A-dan yuxarıda, yenə də

ikisi də o biri düz xətt üzərində olmaqla bərabər, B nöqtəsi də D-dən

yuxarıda olmaq şərti ilə) zamam A ilə B və C ilə də D nöqtələrini həmin

xətlər arasmda oknaq şərti ilə hər hansı əyri, yaxud düz xətlərlə

birləşdirsək, bu xətlər kəsişər.

16

. On söz

Göründüyü kimi, iki düz xətt arasmda olmaq şərti ilə. A, B, C, D

nöqtələrinin }aıxarıdakı şəkildə qarşılıqlı vəziyyəti zamam A ilə B və C

üə də D nöqtələri birləşdirildikdə, onlar hökmən kəsişməlidir. Bunu

hər bir adi, sağlam ağıl qavrayır. Amma, görəsən, vahid olan ağıl bunu

özünün hansı mərtəbəsi, hansı forması ilə qavrayır? Məlumdur ki, adi,

ümumi forması ilə qavrayır. Bu zaman sual olunur ki, görəsən, bunu

adi ağılla dərk edən həmin vahid ağıl, riyazi ağıl Uə də dərk edirmi?

Əlbəttə ki, yox. Amma riyaziyyatçılarm məharəti, hamınm dərk etdiyi

bu qaydam riyazi şəkildə də göstərə bilmələridir. Onlar m bu riyazi

qayda üçün verdikləri isbata nəzər saldıqdan soma insamn riyazi ağlı

işə düşür və insan eyni mətləbi vahid ağhn həm adi, həm də riyazi

formaları ilə dərk etdiyini müşahidə edir.

Deməli, riyazi ağıl adi, ümumi ağıldan fərqlərdr. Eyrü ilə də fəlsəfi

ağIm digər ağıllardan fərqləndiyini göstərən misallar da vermək olar.

Məntiq ağIm bu bölmələrinin hamısma ümumi olaraq yol göstərir,

çünki hər halda bıpılar da düşüncədir, təfəkkürdür.

17

Məntiq ___________________________________________________________

amma mətiqin əsl məqsədi fəlsəfi ağla xidmət etməkdir. Dediyimiz

kimi, məntiq, ağIm iştirak etdiyi bütün sahələrə yol göstərir. Məntiq bu

sahələrin hər birində eyni rolu 0}madığmdan, onların hər birində

istifadə edilən məntiq qaydaları vahiddir. Amma başqa elmlərdə

olduğu kimi, təbii olaraq hər bir məntiq müəllifi də bu sahələrdən

birini nəzərə alaraq, vahid məntiq qaydalarmı həmin sahədə istifadə

ediləcək şəkildə vermiş olur. Məsələn: məhkəmədə hüquqşünaslarm

hüquq işlərində məntiq qaydalarmdan necə istifadə etməli olduqlarım

izah edən məntiq kitabı kimi. Əlbəttə, hüquqşünaslar üçün hazırlanmış

məntiq kitabmdakı qaydalardan, fəlsəfəçilər də istifadə edə bilər və

əksinə. Amma məlumdur ki, hər bir sahədə "vahid məntiq

qaydaları"mn müəyyən sahədə hazırlanmış kitab formasmdan, digər

sahədə istifadə etmək mümkün olsa da, tam olmayacaq. Çünki

məsələn: məntiqin daha çox fəlsəfədə işlənən müəyyən qaydalarım,

təbiidir ki, hüquqşünaslar üçün məntiq kitabı hazırlayan müəllif,

müəyyən səviyyədə verə bilər. Eyni ilə də fəlsəfə üçün məntiq kitabı

hazırlayan müəllif də hüquqşünaslarm istifadəsi üçün məntiq

qanunlarım hüquq sahəsinə tam uyğun verməyə bilər. Buna görə də

biz də həqiqətdə məntiqin əsl məqsədi olan ağla, fəlsəfəyə xidmət

üçün, hazırkı məntiq kitabım bu sahəyə uyğun şəkildə hazırladıq.

Əlbəttə ki, bu kitabdan eyni zamanda ağılla bağlı yuxarıda qeyd

etdiyimiz başqa sahələr də istifadə edə bilər.

Bundan başqa, məntiq elmi ümumi olaraq ağla, təfəkkürə xidmət

etsə də, bizim bu kitabm yazılmasmda əsas məqsədimizdən biri də,

"irfan"lak həmçinin fəlsəfə ilə maraqlananlara filosoflarm, ariflərin bu

yolda necə hərəkət etmək üçün göstərdiyi proqramlara qısa şəkildə

izah verməkdir. Belə ki, ümumi olaraq irfan ya Şərq, ya da Qərb

irfanma bölünür. Bunlarm hər biri də öz növbəsində qisimlərə ayrılır.

Məsələn: Qərb irfanma

1 Bu haqda kitabm IV hissəsində nisbətən geniş məlumat verilmişdir.

18 1 .A

____________________________________________________________ On söz

misal olaraq, qədim Platon və platonçuları, müasir Qərb filosoflarım,

məsihiyyət alimlərinin irfanmı göstərmək olar. Şərq irfanma da

Platonun "İşraq" məktəbinin davamçısı Sührəver- dminin irfanmı,

Aristotelin "Məşşa" məktəbinin davamçıları Farabi, İbn Sina,

Nəsirəddin Tusini, bu məktəblərin hər biri əsl İslam irfanmdan bir

çeşmə olsa da, nəhayət, İslam irfanım ən gözəl tərənnüm edən

Sədrül-mütəəllihin Şirazinin (Molla Səd- ra) verdiyi

"Hikmdti-Mütəaliyyə" irfanmı göstərmək olar. Hətta kökü qədim Çin

filosofu Konfutsiyə qayıdan, müasir Çm döyüşünün "Kunq-Fu"

məktəbinin irfam da vardır. Məlumdur ki, İslam alimlərinin göstərdiyi

yollar Qərbin, yaxud məsihi alimlərirıin göstərdiyi yollardan daha

dolğundur. Çünki hər bir məktəb hansısa bir əsasa söykənir. Məsələn:

Dekartm, Kan- tm öz fəlsəfəsi, irfam olsa da, onlar da məsihiyyətə

sığmdıqla- rmı etiraf edirlər. Təbiidir ki, İslam fəlsəfəsi və irfam da

İslamdan qaynaqlanmışdır. Bir az da ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki,

dünyada iki fəlsəfə, iki irfan vardır; ilahi və materialist. Yəni, hətta hər

bir fəlsəfi məktəb öz nəzəriyyəsini ya ilahiyyata, ya da materializmə

söykənərək verir. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, fəlsəfə, yaxud irfan

dinin dediyini deyir. Xeyr, əsla belə deyil. Başqa fəlsəfələri deyə

bilməsək də, İslam fəlsəfəsi haq- qmda tamamilə deyə büirik ki, İslam

filosofları İslam dininin həqiqətlərini tamamüə əqli, məntiqi formada

verir. Yəni heç də İslam filosofları dinin dediyini sadə şəkildə götürüb

qəbul etmirlər. Onlar, məsələn, İslam dininin əsas prinsiplərindən biri

olan “Mdad" (ölümdən somakı həyat) mövzusunu tam əqli dəlillərlə

isbat edirlər, yaxud digərlərinin də istifadə etdiyi məntiq

qanunlarmdan istifadə edərək ruhun mücərrədliyini göstərə bilirlər.

Bu da dini, imanla qəbul etməkdən fərqlənir. Bu zaman biz dini

həqiqətləri ağılla qəbul etmiş oluruq.

Deməli, fəlsəfə və irfan müxtəlif məktəblərə bölünür. Bu məktəblərin

hər biri də insam müəyyən mərtəbələrə çatdırır.

19

Məntiq ____________________________________________________________

Əlbəttə, bunlardan bəziləri, hətta yalan və xəyalidir. O cümlədən,

təbiidir ki, İslam fəlsəfə və irfanlarmda da bir-birlərinə nəzərən

çatışmazirqlar vardrr.

Bizim isə məqsədimiz ən kamil İslam fəlsəfəsi və irfamdır. İslam

irfanınr, əsasən, dörd məktəbə ayırırlar; "Quran (yaxud Kdlam)",

"İşraq", "Mdşşa" və "Hikmdti-Mütdaliyyd". Tarix boyu bu məktəblər

biri-biri ilə əqli mübarizə aparmışdır. Nəhayət, sonda, 1572-1640-cı

illərdə yaşayıb yaratmış İslamm dünya şöhrətli dahi filosofu

Sədrül-mütəəllihm Şirazi (Molla Sədra) özünün "Hikməti-Mütəaliyyə"

və digər fəlsəfi, irfani əsərlərində qədim filosof və ariflərin dediklərini

əhatə edən, son dərəcədə dəqiq, əqli şəkildə Quranla birləşdirdi. O,

bütün İslam filosof və ariflərinin çatdığı həqiqətləri, hətta qədim

Yunan filo- soflarmdan Pifaqorun, Platonun, Aristotelin dediklərini

məntiqi, fəlsəfi qaydalara əsaslanaraq isbat etdi. Mtn illərdən bəri

peyğəmbərlərdən (ə) qalmış hikmətlərin, filosoflarm əsərlərindəki tam,

natamam ifadələrini özünə məxsus şəkildə isbata yetirdi. Onun

fəlsəfəsi, irfam, ilk dəfə onun məktəbini bir az da geniş şəkildə

canlandıran Hadi Səbzivari, daha sonra da keçən əsrin möcüzəsi

Əllamə Təbatəbai Təbrizi (Qurarun "əl-Mizan" təfsirinin müəUifi)

vasitəsi ilə özünün kuliminasiya nöqtəsinə çatdı.

Dediyimiz kimi, İslamda da fəlsəfə və irfan məktəbləri bir-

birindən fərqlənir. Məsələn, qədim zamanlarda ariflər irfam əməli

proqramlarla da yaşayırdılar. Amma müasir zamanda, demək olar ki.

Əllamə Təbatəbai vasitəsilə tamamilə əqli formaya düşdü. Nəhayət,

omm bu sahədə kamil mütəxəssis olan Həsənzadə Amuli, Cavadi

Amuli, Misbah Yəzdi və s. kimi tələbələri, irfan üçün son proqramlar

hazırladılar. Onlarm nəzərinə görə, əsasən də bu müasir zamanda son

dərəcə təhlükəli olan irfanla məşğul oLmaq istəyənlər aşağıdakı

mərhələləri keçsələr, müəyyən nəticə ala bilərlər.

20

____________________________________________________________ On söz

İrfan ümumi şəkildə iki hissəyə bölünür: əməli və nəzəri.^ Əməli

irfan praktiki proqramlardan ibarətdir. Bu da əxlaq elmindən sonra

icra olunmalıdır. Yəni bir nəfər irfana başlamazdan öncə, İslamm

təqdim etdiyi əxlaq proqramları əsasmda özünü müəyyən qədər

hazırlamabdır, bundan sonra da ikinci mərhələyə keçməlidir. Əxlaqı

düzəlməmiş bir şəxsin irfanla məşğul olması xəyaldan başqa bir şey

deyil. Amma nəzəri irfana gəldikdə; nəzəri irfana da əməli irfan küni

mütləq, müəyyən elmlərdən sonra başlanmalıdır. Əgər irfana bu

elmlərdən sonra başlanmasa, əməli irfanda olduğu kimi, burada da

nəticə alınmayacaq. Onlarm nəzərincə, əməli irfan insanm qəlbini

həqiqətlərə açdığı kimi, nəzəri irfan da insanm ağbnı əqli həqiqətlərə

tərəf açır. Yəni qəlbin öz irfam, əqlin də öz irfam var və hər biri də

bir-birinə kömək edir. Buna görə də insan əməli irfana keçib kamil

nəticə abnaq üçün, nəzəri irfam öyrənsə, daha yaxşı olar və nəzəri

irfam da öyrənmək üçün mütləq aşağıdakı şəkildə hərəkət edilməlidir:

əvvəlcə məntiq elmi, soma bəzi fəlsəfə kitabları, daha soma Nəsirəddin

Tusi, İbn Sinamn və s. əsərləri oxunmalıdır. Daha sonra

Sədrül-mütəəllihin Şirazinin fəlsəfəsi və nəhayət, Mühyiddin ibn

Ərəbinin (1265- 1240 miladi) nəzəri irfam oxunmalıdır. İbn Ərəbi

Əndəlusda (İspaniyada) doğulmuşdur. O, nəzəri irfanm banisidir.

Əlbəttə, İbn Ərəbidən əvvəl də nəzəri irfan var idi, amma irfan onun

vasitəsi ilə özünün kamil həddinə çatdı. Belə ki, indi də dünyamn şərq

və qərb filosofları tərəfindən öyrənilir. Bunlarla bərabər. Quran elmləri

də öyrənilməlidir, çünki dediyimiz kimi, irfan ya İslam, ya da

qeyri-İslam irfanıdır. Buna görə də həqiqi kamala yetişmək üçün

irfanla məşğul olmaq istəyən şəxs, elə Allahm dediyi yolla hərəkət

etməlidir. Bu yol da yalmz və yalnız Quramn göstərdiyi yoldur.

^Bu haqda kitabın IV hissəsində nisbətən geniş məlumat verilmişdir.

21

Məntiq ____________________________________________________________

Son mərhələdə oxunmah olan bu müəlliflərin kitabları mütləq

məntiqlə başlanmalıdır. Yoxsa onlarm dərk olunması mümkün deyil.

Çünki sadə əqli mətləblərin dərk olunması çətin olduğu hedda, bu

kitablardakı çox dərin məsələləri dərk etmək mümkün deyil. Başqa

sözlə: yuxarıda qeyd etdik ki, ağIm müxtəlif bölmələri var; bəzən

insan, ağlı hələ siyasi ağıl olduğu halda, elə bilir ki, fəlsəfi ağla

malikdir. Beləcə, fəlsəfi məsələləri dərk etdiyini güman edir. Bir halda

ki, bəzən fəlsəfi məsələlərin dərk olunmasmda, hələ ki, başa düşülməsə

də, fəlsəfəni ardıcıl oxumaqla bərabər, uzun zamana ehtiyac olur. Yəni

müəyyən zaman keçməlidir ki, bəzi fəlsəfi məsələlər insan üçün özünü

tam göstərə bilsin. Bu zaman, ağlı hələ ki, siyasi, yaxud konstruktiv

olan bir şəxsin fəlsəfəni dərk etməsi necə mümkün ola bilər? Buna görə

də Əllamə Təbatəbai və onun tələbələri tərəfindən hazırlanmış

proqramlarda deyilir ki, əvvəlcə, məntiq, sonra fəlsəfənin mərhələləri,

daha sonra da nəzəri irfan öyrənilməlidir. Hətta Həsənzadə Amulinin

nəzərincə, bunlarla bərabər, riyaziyyat, əsasən də həndəsə daha dəqiq

öyrənilməlidir.

Bunları nəzərə alaraq, daha çox fəlsəfi ağIm inkişafı üçün nəzərdə

tutulan məntiq elmini qələmə aldıq ki, məntiqdən sonrakı mərhələlərə

başlamaq istəyənlərə kömək olsun. Məntiq kitabmdan sonra da

gələcəkdə fəlsəfə və irfan kitablarım nəzərdə tutmuşuq. Bu sahələrə

başlamaq üçün də məntiq dəqiq, düzgün öyrənilməlidir.

İndi də kitab haqqmda ümumi məlumat verək. Dediyimiz kimi,

kitab ümumi şəkildə ağIm işlədiyi bütün sahələrdə məntiqdən istifadə

etməyə yarasa da, əsasən, fəlsəfi təfəkkürü öyrədən şəkildə

hazırlanmışdır. Buna görə də daha çox fəlsəfi məsələlər bəyan

olunmuşdur.

Kitab dörd hissədən ibarətdir; zehin və məntiq, formal məntiq,

maddi (məzmunlu) məntiq və xaric oxu. Birinci hissə

22

. ön söz

də insan, zehin və məntiqlə bağlı məsələlər, zehin ilə məntiqin rabitəsi,

təfəkkür, məntiqin tarixi və s. kimi mövzular əhatə olunmuşdur. İkinci

hissədə, demək olar ki, formal şəkildə, yəni yalnız riyazi şəkildə

simvollaşdırıimış təfəkkür qanunları araşdırılmışdır. Üçüncü hissədə

isə bu formalhğa məzmun, yaxud daxili maddə verməklə, onun canlı

halı öyrənilmişdir. Məntiqin ilk müəllifi Aristotel bunlar haqqmda

ümumi şəkildə söhbət açmışdır. Ondan sonra Farabi və İbn Sina

tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu haqda kitabda geniş damşılacaq.

Dördüncü hissədə isə məntiqin təbiət, riyaziyyat, fəlsəfə və irfanla

əlaqəsinə və məntiqlə dolayısı yolla əlaqəsi olan bəzi məsələlərə

toxunulmuşdur.

Kitabda terminlərə, məfhumlara verilən təriflərdə iradlar ola bilər,

bu da təbiidir. Çünki ikinci hissədə "tərif" bəhsində izah olunacaq ki,

heç bir məfhumun tam mahiyyətini vermək mümkün deyil, yəni

məfhumları tam düzgün tərif etmək mümkün deyil (Əlbəttə, bəzi

məfhumları nisbətən daha düzgün tərif etmək ola bilər.). Buna görə də

kitabdakı təriflərdə müəyyən nöqsanlar ola bilər, amma kitabm əsas

məqsədi formal məntiq olduğundan, ikinci hissəni əhatə edən

riyaziləşdi- rilmiş formal məntiq qanunları, hətta riyazi hesablamalar

qədər qəti və dəqiqdir. Yəni məntiq elmi riyaziyyat qədər dəqiq, qəti

hesablamalar əsasmda yaranmışdır. Bunu kitab bo}amca da müşahidə

edəcəksiniz. Buna görə də, ümumİ3ryətlə, məntiq kitablarmdakı

səhvləri məntiqin yox, müəlliflərin təbii olaraq (tərif bəhsinə əsasən)

zəif ifadələri biimək lazımdır. Buna görə də oxuculardan, öncədən,

kitabdakı səhvləri, başadüşüiməyən ifadələri, çatışmazlıqları təbü

olaraq qarşılamalarım istəyir və bunlarla bağlı iradlarmı, suallarım bizə

yazmaqlarmı xahiş edirik.

Sonda, mənə bu işdə mənəvi dəstək verən ata-anama, ailəmə,

riyaziyyat, məntiq və fəlsəfə müəllimlərimə və bu kitabm

23

Məntiq ____________________________________________________________

ərsəyə gəlməsində kömək edən "Parlayan Gündş" nəşriyyatmm bütün

kollektivinə, həmçinin hər bir köməyi dəymiş şəxslərə təşəkkür

edirəm.

Nəhayət, bu kitabı insanlığm günəşi həzrət Məhəmmədin (s) pak

və müqəddəs ruhuna hədiyyə edirəm.

Rauf İMRANOĞLU

Bakı, 2011

24

Kitabın Quruluşu Haqqında

ibn Sinanın "Şəfa" kitabı və məntiq elmi

Qədim zamanlarda öz dövrlərinin, təqribən, bütün elmlərində fikir

sahibi olanlar həkim, müdrik və filosof adlanırdılar. Buna görə də

klassik İslam filosofları, qədim yunan fUosofla- rmdan azacıq fərqlə

elmləri ümumi şəkildə aşağıdakı kimi bölürdülər:

f 1. Dini

Elm 1 f 1. Müqəddimə

k 2. İnsani J

1. Riyaziyyat <

2. Məntiq

fl.Cəbr

2. Həndəsə

3. Astronomiya

4. Musifp

2. Əsas ̂

C1. Əxlaq (fərdi)

1. Praktiki 1 2. Mənzil (ailəvi)

[ 3. Siyasət (ictimai) f 1. Təbiətşünaslıq 2. Nəzəri j 2. Nəfs 1 3. Metafizika

Bu filosoflarm fikrincə, müdrik və kamil insan ohnaq istəyən hər

kəs, ön sözdə də qeyd etdiyimiz kimi, bu sahələri qeyd edüən

ardıcıllıqla öyrənməlidir. Daha dəqiq desək, bu sahələr insamn

müdrikliyinə və kamilliyinə xidmət edir. Bunlardan təkcə insani elmlər

sırf əqli xarakter daşısa da, ümumilikdə elmlərin hər biri düşüncə tələb

edir. Bıma görə də

25

Məntiq ____________________________________________________________

AristoteP bu ebulərdə yanlış nəticələr əldə edərək, müdriklik və

kamillik yolundan kənara çıxmamaq üçün məntiq elmini hazırlayır.

Çünki məntiq elmi msana düzgün düşünmək üçün yol göstərir, onun

hər hansı sahədə əqli və mənəvi inkişafı üçün yolıma işıq saçır.

Beləliklə, digər elmlərlə yanaşı, məntiq eimi də öyrənilməlidir.

Hər bir elmin öyrənilməsində müəyyən ardıcıllıq olduğu kimi,

məntiq elmini öyrənmək üçün də xüsusi ardıcıllıq təyin edilmişdir.

İbn Sina fəlsəfə sahəsində qələmə aldığı "Şəfa" kitabmda^

özünəməxsus dəqiqliklə, insan ağlının kamilliyd doğru inkişafının

mərhələlərini aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirir:

1. Riyaziyyat; 2. Məntiq; 3. Təbiətşünaslıq və 4. İlahiyyat Ötəri

şəkildə də "irfan"^ vasitəsi üə ilahiyyatm, həqiqətin özü ilə birləşmək

küni mərhələyə işarə edir. Bu onun "İşarat"® kitabmda daha aydm

görünür. İbn Sinarun fikrincə, bu elmlərin bir-biri ilə sıx əlaqəsi vardır.

İkinci fəslin üçüncü dərsində məntiqlə riyaziyyatm bağlılığı nisbətən

geniş izah edilsə də.

3 Şərqdə Ərəstu, qərbdə isə Aristotel kimi tanınan yunan filosofudur. Məntiq elminin

banisi və bu sahədə yazılmış ilk kitabın müəllifidir. Ona "birinci müəllim" ləqəbi

verilmişdir.

^ "Şəfa" kitabı ibn Sinanm çox dərin fəlsəfi əsərlərindəndir. Bu əsər dörd mərhələdən

ibarətdir. O özünü Aristotel fəlsəfi məktəbinin davamçısı bildiyindən, onun fəlsəfi əsərinə

uyğun olaraq, "Şəfa" kitabını dörd - riyaziyyat, məntiq, təbiətşünaslıq və ilahiyyat

mərhələlərinə bölmüşdür.

İbn Sina bu əsərin başqa bölmələrində olduğu kimi, məntiq bölməsində də ağılları

heyran edəcək, dərin və çətin dərk olunan nəzəriyyələr dəryasında elə tufan yaratmışdır ki,

bu nəzəri)iyələrlə tanış olduqda insanın ağlı, qəlbi və ruhu onun qarşısında səmimi

təvazökarlıq göstərməyə məcbur olur, onun elmi böyüklüyünü anlayır. Bu zaman insan,

həmçinin onu böyük müəllim adlandıraraq tələbəsi olmaq şərəfinə nail olmaq istəyir.

Ancaq, təəssüflər olsun ki, biz ondan zamanca çox-çox uzaqlardayıq. Bu böyüklüyünə görə

də onun adını yenidən yaddaşlarda canlandırmaq üçün, qarşmız- dakı kitabı bu şəxsiyyətin

ağlın kamilliyi üçün verdiyi mərhələlərə uyğun hazırlamışıq. Amma bu kitab tamamilə

məntiq elmindən danışdığından, digər mərhələlərə çox qısa şəkildə kitabın yalnız son

hissəsində işarə ediləcək.

^ Bax; IV hissə

^ Bu kitab da İbn Sinanm fəlsəfi əsərlərindən biridir.

26

Kitabın quruluşu haqqında

burada qısa olaraq qeyd edək ki, məntiq elminin ilk müəllifi Aristotel

və qədim İslam filosoflarmm nəzərincə, məntiqlə ri- yaziyyatm bir-biri

ilə sıx əlaqəsi var, bu iki elm paralel şəkildə öyrənilməlidir.

İbn Sinarun verdiyi dörd mərhələdən ikisi-riyaziyyat və

təbiətşünaslıq haqqmda Azərbaycan dilində yazdmış kitablar çox olsa

da, məntiq və fəlsəfə haqqmda kifayət qədər kitab yoxdur. Biz bu

boşluğu doldurmağm zərurUiytni nəzərə alıb, insanın əqli kamillhjinə

xidmət edən məntiq elmini qələmə aldıq. Gələcəkdə də fəlsəfə kitabı

hazırlamağı nəzərdə tutmuşuq.

Kitabın quruluşu

Məntiq elminin öyrəniiməsində onun mövzularmm ardıcıl- lığma

riayət olunmalıdır. Məntiqçilərin fikrincə, bu mövzular aşağıdakılardır:

təfəkkür, idrak, bilik, dəlalət, söz, məfhum, tərif, bölgü, hökm,

əqli nəticə, sübut (bürhan), topika^, ritorika®, şeir və sofizm’.

Biz də bu mövzuları nəzərə alaraq, kitabımızı üç hissədə tərtib

etdik: 1. Zehin və məntiq, 2. Formal məntiq və 3. Maddi məntiq. Xüsusi

olaraq "Xaric oxu" adı altmda dördüncü hissəni də əlavə etdik. Bu

hissədə isə dolayısı ilə məntiqlə bağlı bəzi məsələlərə toxunulmuşdur.

Bölgülərin belə adlandırdmasmm səbəbi haqda hər hissənin

əvvəlində izah verilsə də, burada qısaca olaraq qeyd edək: Birinci

hissənin "Zehin və məntiq" adlanmasmm səbəbi bu hissənin

ümumilikdə zehin və məntiqlə bağlı müxtəlif mövzulardan, "zehni və

məntiqi anlayışlar"dan bəhs etməsidir. İkinci

7 Topika - mübahisə nəzəriyyəsi; Burada məntiq elminin banisi Aristotelin işlətdiyi

mənadadır (III hissə)

® Ritorika - natiqlik nəzəriyyəsi (111 hissə)

’ Sofizm - zahirdə düzgün görünə bilən, həqiqətdə isə düzgün olmayıb, qəsdən adamı

yanılda bilən hökm; səfsətə (III hissə)

27

Məntiq ____________________________________________________________

hissədə ümumi şəkildə təfəkkür formalarmm "xarici qruplaşdırmalar"!

araşdırıldığmdan, bu hissə də forma mənasım verən "Formal məntiq"

adlamr. Üçüncü hissə isə təfəkkür formaları- nm “zahiri

qruplaşdırmalar"mdan başqa, omm keyfiyyətcə hansı müqəddimələr

əsasmda "məzmunlu" təfəkkür formalarm- dan damşdığma görədir.

Buna görə də bu hissə "Maddi" məntiq (yaxud "Məzmunlu" məntiq)

adlamr.

Bundan başqa, dördüncü - xüsusi hissədə də, insan ağlının kamilliyə

doğru inkişafmm mərhələlərinə, bir sıra problemlərin həllinin məntiqi

izahına toxımulduğundan bu hissəni də "Xaric oxu" adlandırdıq.

Admdan da göründüyü kimi, "xaric oxu" məntiq kitabma bir əlavədir. Beləliklə, kitabm quruluşu:

Məntiq <

1. Zehin və məntiq

2. Formal məntiq

3. Maddi məntiq

28

I Hissə

ZEHİN VƏ MƏNTİQ

Bu hissənin "Zehin və Məntiq"

adlanmasının səbəbi Mdntiq, zehinb hağlı elm olduğundan, məntiq alimləri tərəfindən sırf

məntiqi bəhslərə başlamazdan öncə müqəddimə xarakterli biliklərin

öyrənilməsi, insanın zehinlə tanış olması, onun xüsusiyyətlərini və əlaqəli

mövzuları müəyyən dərəcədə mənimsəməsi məsləhət görülür ki, onun özünün,

ağıl və zehninin məntiqə ehtiyacını hiss edə bilsin. Zehinlə bağlı mövzulara

misal olaraq, təfəkkür, idrak, cəhalət, söz, təsəvvür, məfhum, həmçinin onların

növ və xüsusiyyətlərini, o cümlədən zehnin başqa qabiliyyətlərini göstərmək

olar. Bundan başqa, məntiqin tarixi, mövzusu, predmeti, əhəmiyyəti və tərifi

ilə də öncədən tanışlıq onun yaxşı anlaşılmasında mühüm rol oynayır. Buna

görə də bu hissəni müqəddimə olaraq "zehni surətlər və məntiqi anlayışlar

"dan danışan "Zehin və məntiq" adlandırdıq.

30

IC

1- CI DƏRS

TƏFƏKKÜR

Qurani-kərimdə təfəkkürlə bağlı buyurulur:

- "Biz bu misalları insanlar üçün çəkirik ki, bəlkə, düşünə-

lər".ıo

- "Məgər onlar öz-özlüklərində Allalnn göyləri, yeri və onların

arastndakılan ancaq haqq-ədalətlə və müəyyən bir müddət üçün

yaratdığını düşünmürlərmi?"^^ - "De: "Kor görənlə bir olarını?Məgər düşünmürsünüz?"^^

- "Yeri (insanların və başqa canlıların yaşaya bilməsi üçün)

döşəyən (uzadıb genəldən), orada möhkəm dağlar, çaylar yaradan,

bütün meyvələrdən (erkək-dişi, yaxud şirin-acı, turş- meyxoş və s.

olmaqla) cüt-cüt yetişdirən, gecəni gündüzlə (gündüzü də gecə ilə)

örtüb bürüyən Odur. Şübhəsiz ki, bunda (bütün bu deyilənlərdə)

düşünən insanlar üçün (Allahın qüdrətini və təkliyini sübut edən)

neçə-neçə dəlillər vardır!

- "O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da

Allahı xatırlar, göylərin və yerin yaradılması haqqında dü-

şünər".^^

1» əl-Həşr, 21 “

ər-Rum, 8 ^

əl-Ənam, 50 13

ər-Rəd, 3 11

Ali-İmran, 191

33

Məntiq.

İndi isə təfəkkürlə bağlı hədislərə nəzər yetirək:

- "Təfəkkür, qəlbin bəsirət gözünə həyat verir" d®

- "Bir saat təfəkkür yetmiş il ibadətdən xeyirlidir".ı^

- "Allahm nemətləri barədə edüən təfəkkür ən gözəl təfək-

kürdür".^^

- "Allahm nemətləri barədə təfəkkür edin, çünki heç vaxt

Onun zatınm əzəmətini dərk edə bilməzsiniz".

- "Allahm keyfiyyəti, necəliyi haqqmda fikirləşən yolunu

azar və məhv olar".ı^

- "Allahm zatı haqqmda təfəkkürdən çəkinin, çünki bu, in-

san üçün yalnız sapqınlıq gətirər" 20

Təfəkkürün əhəmiyyəti

Qurani-kərimdən təfəkkürlə bağlı seçdiyimiz yuxarıdakı ayə və

hədislərə birlikdə nəzər saldıq. Allah-taala Quranda təfəkkürlə

bağlı mövzulara dəfələrlə toxunmuşdur. O, insanları bəzi yerlərdə,

yuxarıdakı ayələrdə də göründü}^ kimi, bəzən məzəmmət, bəzən

da təşviq etməklə təfəkkürə, düşüncəyə və təhlil etməyə

səsləmişdir. Eyni zamanda, hədis kitablarımızda təfəkkürlə bağlı

saysız-hesabsız hədislər var. Həmçinin İslam alimləri əxlaqi

mövzularda təfəkkür bölümünə xüsusi yer ayırmış, onunla bağlı

dərin məzmunlu araşdırmalar aparmışlar. Bütün bunlardan aydm

olur ki, AUah dərgahmda və İslam

Ğürərül-hikəm, səh. 57

Gürərül-hikəm, səh. 56 - Bu hədisdən "Eh isə elmlə məşğul olan insana ibadət lazım deyil" - kimi

nəticə almaq tamamilə yanlışdır. Çünki elm və ibadətlə bağlı yüzlərlə ayə və hədis

mövcuddur. Bunların hər birini nəzərə aldıqda belə nəticə çıxır ki, bu hədisin mənası

insanlara elmin müqəddəsliyini, ucalığını və əzəmətini göstərməkdir. Çoxsaylı ayə və

hədislər bizə elmlə məşğul olarkən ibadəti unutmamağı, ibadətlə məşğul olduqda isə elmi

unutmamağı tövsiyə edir və insanın bu ikisinin əhatəsində kamilləşə biləcəyini bildirir.

Müstədrəkül-vəsail, c. 11, səh. 185

Biharul-ənvar, c. 68, səh. 322

Üsuli-kafi, c. 1, səh. 93; Biharul-ənvar, c. 3, səh. 264

2“ Tövhid, Səduq, səh. 457

34

Zehin və Məntiq

dini nöqteyi-nəzərindən təfəkkürə çox böyük önəm verilmişdir.

Sanki, uca Allahm bu mövzudan daha artıq önəm verdiyi ikinci bir

mövzu yoxdur. Bəlkə də, buna səbəb, insanı başqa məxluqlardan

fərqləndirən cəhətin məhz onun təfəkkürə malik olmasıdır.

Göründüyü kimi Allah-taala əl-Həşr surəsinin 21-ci ayəsində və

Qurani-kərimin digər yerlərində, insam müxtəlif növləri olan,

təfəkkür kimi idrak formasma çağırır. Buna görə də insan,

həqiqətlərin dərk edilməsində onu "hissi", "xəyali", "təsəv- vüri"

kimi sadə idrak formalarmdan ən dərin - "hüsuli" (təcrübi) və

"hüzuri" (fitri) idrak formasma aparan "məntiq" elmini

öyrənməlidir. Belə idrak növləri ilə üçüncü dərsdə, idra- km

təfəkkür formaları ilə isə kitabı oxuduqca tamş olacaqsmız.

Təfəkkürün sahələri

Quranda təfəkkürlə bağlı buyurulan ayə və hədislərə nəzər

yetirdikdə təfəkkürün aşağıdakı kimi iki mühüm sahəyə ayrıldığı

məlum olur;

Biz sadəcə adlarmı çəkməklə kifayətləndik. Açıqlaması isə bu

kitabm mövzusundan xaricdir.

35

Məntiq ____________________________________________________________

Bu məlumatlardan sonra belə bir sual meydana çıxa bilər:

haqqmda söz açdığımız bu təfəkkürün, alimlərin riyazi şəklə

saldıqları məntiq ebnrnin qanunları ilə nə kimi əlaqəsi var?

Cavabmda deməliyik: Doğrudur, Allahm müvafiq ayələrdə

təfəkkür haqqmda buyurduqlarmda Onun məqsədi insanı Özünə

tərəf yönəltməkdir. Lakin, görəsən, AUah-taalanm təfəkkürə

çağırışma müsbət cavab verənlər bu mühüm işdə müvəffəq

olurlarmı? Əksər hallarda cavab mənfidir. Çünki məhz bir

çoxlarımn öz düşüncələrilə Allahm istədiyi yoldan uzaq düşmələri

aşkardır. Deməli, təfəkkür dedikdə, məhz düzgün, qayda-qanun

çərçivəsində olan təfəkkür nəzərdə tutulur.

Sual: "Qayda-qanun çərçivəsində olan təfəkkür hansı

təfəkkürdür? Məgər Allahm buyurduğu təfəkkür, alimlərin

qurduğu məntiq qanunlarma tabe olan təfəkkürdürmü? Məgər

Quranda hazırkı məntiqi qanunlar göstərilmişdirmi?"

Cavab müsbətdir. Alimlərin əsrlər boyu araşdıraraq əldə

etdikləri məntiq qanunlarma AUahm kitabmda, Onun elçisinin (s)

sözlərində yüzlərlə işarələr vardır. Bu, məntiqlə tamş olduqca daha

da aydm görünür. Buna görə də biz bəzi mövzulara uyğun olaraq

Qurandan və həzrət Məhəmmədin (s) kəlamlarm- dan nümunələr

vermişik.

İdeoloji və məchullu təfəkkür: Digər tərəfdən, insan, hətta

(məsələn, Quranda təfəkkür üçün göstərilən) aləm, dəvə və səma

haqqmda düşündükdə də məchullarla üzləşir və bu məchulları

məluma çevirmək üçün təfəkkürdə yanlışlığa yol verməməyə

çalışır. Allah-taala Qurani-kərimdə Ali-imran surəsinin 191-ci

ayəsində buyurur: "O kdshr ki,... göylərin və yerin yaradılması

haqqında düşünər". Əlbəttə, bu ayədə göylərin və yerin yaradılması

haqqmda təfəkkür edərək heyrət və imanla dolu: "Doğrudan da,

Allah göyü və ulduzları nə qəribə yaratmışdır?" nəticəsi almır. Belə

təfəkkür, yalnız imanlı şəxslərə aiddir. Elə şəxslər var ki, səmaya

baxdıqda, heç də qeyd etdiyimiz nəticəyə yetişmirlər. Onlar heç

ulduzları Allahm yarat

36

Zehin və Məntiq

dığı varlıq kimi qəbul etmirlərik Yaxud yuxarıdakı iman yönlü

sualdan sonra düşünə bilərik ki, "Onda bəs Allahı kim yaradıb?";

"Görəsən, bu Allahdan başqa Allah da varmı?"; "Əgər yoxdursa, bu

Allah var ola bilirsə, niyə başqa Allah var ola bilmir?" və s. Belə

suallar insanı məchullarla üz-üzə qoyur. Demək olar ki, çox zaman

iman müstəqil şəkildə məchulları məluma çevirə və onlara cavab

verə bilmir. Deməli, təfəkkür yal- mz heyrət və imanla dolu

düşüncədən ibarət deyil.

Yuxarıdakı birinci növ təfəkkürü ideoloji, ikinci növ təfəkkürü

(həqiqi sualla yanaşı olan təfəkkürü) isə tnachullu təfəkkür

adlandırmaq olar. İdeoloji təfəkkürdən, adətən, Allaha iman gətirən

və sadə insanlar istifadə edir. Həzrət Peyğəmbərin (s) bir çox

dəyərli səhabələri də Allaha belə təfəkkürlə ya- xmlaşmışlar.

Məchullu təfəkkürdən isə daha çox, hər sözü asanlıqla qəbul edə

bilməyənlər, alim və filosoflar istifadə edirlər. Hər halda, deyə

bilərik ki, bu iki növ təfəkkürün bir- biri ilə sıx əlaqəsi vardır. Bu

məsələ insan psixologiyası və başqa elmlərin mövzusudur.

Buna görə də alimlər təfəkkürə ümumi yanaşmış və ona geniş

şəkildə izahlar vermişlər. Biz də bu kitabda alimlərin əsrarəngiz,

mücərrəd və müqəddəs dəyərə malik olan təfəkkür haqqmdakı

təfsirlərinin bir hissəsini nəzərinizə çatdırırıq.

Təfəkkürün tərifi: Təfəkkür ümumi camaat arasmda "zarw- ri

təsdvvür”ibarətdir. Yəni təfəkkür, başa düşülməsində düşüncəyə

ehtiyacı olmayan məfhumdur. Amma elm və insan psixologiyası

məkamnda isə o, "nəzm təsəvvüf''^^ hesab edilir. Yəni onun

mənası, tərifi dəqiq verilməlidir. Çünki ekn dəqiq-

Materialist görüşünə görə aləm və aləmdəkilər Allah tərəfindən deyil, maddələrin

yerdəyişməsi və maddələrdəki dəyişikliklər nəticəsində yaranmışdır. Lakin Aristotel,

Farabi və İbn Sina kimi böyük alimlər isbat etmişlər ki, hər şey Allahın iradəsi ilə

yaranmışdır və materialist görüşü əsassızdır.

^ Bax; III dərs “

Bax: III dərs

37

Məntiq ____________________________________________________________

lik tələb edir və hər hansı bir sahə ilə bağlı məsələlərə aydmiıq

gətirmək üçün, əlbəttə ki, hər şeyin dəqiq mənası izah edilməlidir.

Alimlər ümumi olaraq təfəkkürə aşağıdakı kimi tərif vermişlər:

Təfəkkür - zehnin məchulla məlum arasındakı

hərəkətindən ibarət olan aktiv idrak formasıdır.

Burada aktiv dedikdə, komrüter beyrürdn passiv hərəkətinin,

yəni iradəsiz, ixtiyarsız, şüursuz hərəkətinin əksinə olaraq, onun

iradəli, ixtiyari, şüurlu hərəkəti başa düşülür və bu hərəkət beş əsas

mərhələyə bölünür. Bu mərhələlərə aşağıda işarə olunacaq.

Zehin və kompüter

Məlumdur ki, kompüterin işləmə prinsipi zehnin işləmə

prinsipi ilə eynidir. Alimlər zehin üzərində uzunmüddətli

araşdırmalardan sonra, nəhayət, süni zehni—kompüteri ixtira edib

təkmilləşdirmişlər.

Siz kompüterdə bir məsələni həll edərkən müəyyən düymələri

basmaqla bir anda məsələnin həllini ekranda müşahidə edirsiniz.

Amma bəzən bu proses bir qədər uzun çəkir. Zehin də (demək olar

ki,) eynilə belədir. Amma gəlin görək kompüterdə, bir anda baş

verən hərəkət hansı mərhələləri keçərək sona çatır?

Kompüter ikilik (0;1) say sistemində işlədiyindən, daxil edilən

məlumatlarm hamısmı ikilik say sisteminə çevirərək məsələni

həmin məkanda həll edib, sonra yenidən, cavabı ikilik say

sistemindən, verilən məlumatlar məkaruna çevirib ekrana verir.

Məsələn, "5+2=7". Əvvəlcə, öz ana məlumatlarınm arasm- dan, daxil

edilən "5" ədədinə uyğun ikilik say sistemindəki ədədlə "2" ədədinə

ikilik say sistemindəki uyğun ədədi toplayıb həmin say sistemində

bir ədəd alır. Yeni alman ədədi ana məlumatlarda axtarıb onluq say

sisteminə uyğun olaraq ekra

38

Zehin və Məntiq

na verir. Maraqlıdır ki, bu qədər proses saniyənin onda, yaxud

yüzdə bir hissəsində baş verir.

Beş mərhələli hərəkət və nəticə

İnsan məchulla üzləşdikdə onu məluma çevirmək üçün zehrıirıi

hərəkətə gətirir. Bəzən bu hərəkət qısa bir anda, bəzən isə uzun

zaman ərzində sona çataraq nəticə verir. Buradakı hərəkət

kompüterdəki ixtiyarsız, iradəsiz, şüursuz şəkildə olan passiv fiziki

yerdəyişmə ilə baş verən hərəkətdən fərqlənir. Zehnin bu işi, onun

öz fəzasma uyğun mərhələləri keçməklə həyata keçir. Belə

hərəkətin necə baş verməsi mövzumuzdan xaric olduğundan,

burada, yalmz zehnin bu işindəki beş mərhələdən damşacağıq.

Zehin də hər hansı bir məchulu məluma çevirmək üçün

müəyyən mərhələləri qət edərək məluma yetişir. Amma bu hadisə

qısa zaman kəsiyində baş verdiyi üçün bizə elə gəlir ki, məchul

birbaşa məlumdan almır. Bu təhlildə məqsəd belə bir sualı

cavablandırmaqdır: nə üçün zehin də kompüter kimi müəyyən

mərhələləri keçdiyi halda, kompüterin əksinə olaraq, səhvlərə yol

verir?

Cavab: Kompüter iki prinsip etibarilə zehindən fərqlənir.

Birincisi budur ki, kompüterin iradəsi yoxdur. Apardığı hər

əməliyyat və aldığı nəticə icbari şəkildə həyata keçir. İkincisi,

kompüterin "təfəkkür hərəkəti" zahirdə zehnin canlı və mənəvi

hərəkəti kimi görünsə də, əslində, mexaniki hərəkətdir. Yəni

kompüterin "təfəkkürü" elektronlarm mexaniki hərəkətindən başqa

bir şey deyil. Amma zehnin təfəkküründə beyin hüceyrələri

mexaniki hərəkətə gəlsə də, bununla bərabər, ruhda da

dəyişikliklər baş verir. Bunun da isbatmı fitri olaraq belə vermək

olar: bu, "hüzuri elm”m?-* vasitəsi ilə baş verir. Yəni

24 Bax: III dərs

39

Məntiq ____________________________________________________________

insan qəlbən və öz-özlüyündə hiss edir ki, onun ruhunda da

dəyişikliklər özünü göstərir.

Bu iki fərqi nəzərə alsaq, məlum olur ki, "kompüter zehni"

hərəkət edən zaman onun hərəkət yolu üzərində heç bir maneə və

hərəkətə təsir edən kənar bir qüvvə oimur. Məlumdur ki, maneə

oimadıqda məqsədə çatmaq da mütləqdir. Amma zehnin işinə təsir

göstərən amillərdən ən əsası olan nəfs, adətən, təfəkkürün yolıma

sədd çəkir. Bu da çox zaman alman nəticələrə bilavasitə öz təsirini

göstərir.

Ümumi şəkildə qeyd edək ki, təfəkkür dörd formada baş verir;

"mücərrədləşdirmə", "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə". Bu dörd forma

haqqmda geniş şəkildə bəhs ediləcək və məntiqin elə əsas xətti də

bu dörd istiqamətdədir.

İndi isə qeyd etdiyimiz beş mərhələnin izahma diqqət yetirək:

Birinci mərhələ: məchul obyekt, iradə və gərginlik. Zehin

hər hansı bir obyekti məchul kimi qarşılamalıdır ki, insanda bu

məchulu məluma çevirmək iradəsi yaransm. Bəzən insan həqiqətdə

məchulla üzləşdiyi halda, həmin mövzuya etinasız yanaşdığmdan,

onda bu sualla bağlı "cəhalət" halmdan çıxaraq "elm"ə yiyələnmək

istəyi oyanmır. Amma cəhalət halmdan çıxaraq elmə yiyələnmək

iradəsi yaranan zaman zehnin aldığı vəziyyət dayandığı yerdən

hərəkətə başlayan avtomobilin vəziyyətinə bənzəyir. Mühərriki

işlək halda hərəkətsiz qalan avtomobil, yerində işlədiyi kimi, insan

da məchulla üzləşdikdə əgər onu məluma çevirməyə iradə

göstərsə, onun zehnində gərginlik əmələ gəlir. Bu gərginlik insanm

məchulu məluma çevirmək istəyindən törəyir və yuxarıda qeyd

etdiyimiz kimi, həm insanm beynində, həm də ruhunda özünü

göstərir.“

“ Bu təsir haqqmda "Məntiqin formalaşması və digər elmlərlə əlaqəsi" bölümündə

danışacağıq (II fəsil, II dərs).

Onu da qeyd edək ki, bu mərhələ insan əxlaqına da təsir göstərir. Belə ki, bəzən insan

özünü, ona məlum olmayan bir şey qarşısında təkəbbürlülük, inadkarlıq, -*

40

Zehin və Məntiq

İkinci mərhələ: məchulun növü. Məchulu məluma çevirmək

istəyindən sonra mütləq məchulım növü aydmiaşmalıdır, yoxsa

onu məluma çevirmək mümkün deyil. Yəni məchulun hansı eknlə

və hansı sahə Uə bağh olduğu aydınlaşdırılmalıdır.

Üçüncü mərhələ: hərəkət. Yəni zehnin məsələni həll

etməkdən ötrü münasib məlumatlar seçmək üçün ana məlumatlar

məkaruna daxil olması. Hər bir sahə ilə bağh məlumatlar beyində

qrup şəklində toplandığmdan, zehin müvafiq qrupa daxü

olmalıdır.

Dördüncü mərhələ: axtarış. Bu mərhələ zehnin ən çətin

keçdiyi mərhələdir. Çünki məchul üçün hər məlumatı seçmək

olmaz. Saysız zehni məlumatlar arasmdan münasib məlumat

seçilməlidir. Məchulla, onu həll etmək üçün seçilən məlumatlar

arasmda uyğunluq olmalıdır. Bu uyğunluğu düzgün seçməmək,

nəticənin yanhş olmasma səbəb olur. Bəzən zehin bu mərhələdə

saatlar və günlər keçirir. Bəzən də bımu bir anda başa vurur. Bu da

məchulun növündən, zehnin gücündən və s. amillərdən asılı olur.

Beşinci mərhələ: qruplaşdırma. Zehnin məlumatlar məka-

nmdan xaric olaraq, həmin məlumatları qruplaşdırıb nəticəyə

çatması.

Misal: "Aləm əzəhdir, yoxsa sonra yaramb?" Bu məchul

yuxarıda dediyimiz dörd təfəkkür formasmdan dördüncüsü ilə

bağlıdır. Yəni təfəkkürün "əqli nəticə" formasıdır. Bu suala uyğun

olaraq, zehnin yuxarıdakı beş mərhələli hərəkətinə baxaq:

Birinci mərhələdə bu sual bizim üçün məchuldursa, onu

məluma çevirmək istəyəcəyik. Bımdan sonra ikinci mərhələdə bu

suahn hansı elmə aid olduğımu aydınlaşdırırıq və əqli elmlərlə

bağlı olduğunu görürük. Üçüncü mərhələdə sualımız əq-

təəssübkeşlik və s. üzündən alim kimi göstərir. Bu da sonrakı mərhələlərin icrasının

qarşısını alır, yəni belə insan üçün məsələ həll olunmadan həll olunmuş kimi qəbul olunur

(Diqqət).

41

Məntiq ____________________________________________________________

li sual olduğundan, aydındır ki, zehnimizdə əqli elmlərlə bağlı

məlumatlar ön plana keçir və zehin bu məlumatlar məkanma daxil

olur. Dördüncü mərhələdə zehnimiz bu sualı cavablandırmaq üçün

daxil olduğu məlumatlar arasmda gəzərək axtarış aparır və "Aləm

dəyişkəndir", "Bütün dəyişkənlər sonradan yaramr" - kimi münasib

məlumatları seçərək oradan xaric olur. Nəhayət, beşinci mərhələdə

zehnimiz bu iki məlumatı "Aləm dəyişkəndirsə və bütün

dəyişkənlər sonradan yaramr- sa" - kimi qruplaşdıraraq "Deməli,

aləm sonradan yaramb" - nəticəsini alır.

Bir daha qeyd edək ki, hər hansı bir sahədəki (təfəkkürün

sahələri başlığı) təfəkkür dörd formada ola bilər. Ya hər hansı bir

ümumi məfhumun yaradılması, ya həmin məfhumun mahiyyətinin

düzgün ifadə edilib, ona tərif verilməsi, ya həmin məfhumun xarici

nümunələri üzərində düzgün bölgü aparılması, ya da ağıl vasitəsi

ilə bu məfhumla bağlı hər hansı bir hökmün ələ gətirilməsi zamam.

Təfəkkürün bu formalarmdan birincisi "mücərrədləşdirmə", ikiacisi

"tərif", üçüncüsü "bölgü", dördüncü isə "əqli nəticə" adlamr.

Bunlardan birincisini çıxmaq şərti ilə, hər birində yuxarıda qeyd

edilən beş mərhələdən keçməmiş nəticə almaq obnaz. Çünki birinci

təfəkkür forması olan mücərrədləşdirmə ümumi xarakter daşıyır,

belə ki, zehin qarşılaşdığı bir neçə əşyadan, sadə təfəkkür sayəsində

müəyyən bir məfhum ala büər. Bir az diqqət etməklə zehnin, qalan

üç təfəkkür formasmda, həqiqətən də, bu mərhələləri qət edərək

nəticəyə çatmasım hamunız təsdiqləyə bilərik. Bu haqda gələcək

bəhslərdə geniş damşılacaq.

Sonda bir məsələyə aydmlıq gətirməklə bəhsimizi

yekunlaşdırırıq. O da bundan ibarətdir ki, bir qrup insanlar qeyd

etdiyimiz məsələdən müstəsnadırlar. Yəni belə insanlar nəticəyə

yetişmək üçün heç də bu "beş mərhələ"ni qət etmirlər, əksinə, onlar

nəticəni birbaşa əldə edirlər. Belə şəxslər aşağıdakılardır:

42

Zehin və Məntiq

a) Peypmbdrbr (3) və imamlar (ə). Çünki onlar ilahi ilhama,

vəhy idrakma, "lədıınni malikdirlər.

b) Ariflər. Onlar AUah dostları; bütün şirk növlərindən uzaq

olan şəxslər; tövhidin ən ali məqamma yetişənlərdir.^® Ariflər, bəzi

həqiqətləri “hüzuri idrak''\a dərk edirlər, yəni həqiqətlərin özünü

dərk edirlər; haqqmda damşdığımız beş mərhələ mövzusu isə

"hüsuli"^^ idraklar qrupuna aiddir. "Hüsuli" idraka malik olanlar isə

alim adlanırlar.

c) Güclü, qeyri-adi əqli qüvvəyə malik olan insanlar. Belə insanlar

üçüncü və dördüncü mərhələyə ehtiyac duymurlar. Bu cür təfəkkür

bəzən hər insanda baş verir və bumm, bir növ, ilhama yaxm

olduğunu söyləmək olar. Onun ali forması, qeyd efdiyimiz kimi,

öncə peyğəmbərlərdə (ə), sonra imamlarda (ə), daha sonra isə

ariflərdə olur.

SUALLAR:

1. Quranda fəfəkkür haqqmdakı ayələrdə hansı təfəkkürdən

söhbət gedir; aləmin quruluşu haqqmdakı təfəkkürdən, yoxsa,

ümumiyyətlə, təfəkkürdən? 2. Təfəkkür nə üçün əhəmiyyətlidir?

3. Müxtəlif mövzularda olan hər bir təfəkkürün sxemdə

gösfərilən təfəkkürün "bəyənilən" üç sahəsinə aid olduğunu

göstərin.

4. İdeoloji və məchullu təfəkkürü necə başa düşürsünüz? 5. Təfəkkürə necə tərif verə bilərsiniz?

6. Kompüterin zehindən fərqi nədir?

7. Kompüterin düşünmə prosesinin mexaniki hərəkət olması

haqqmda nə bilirsiniz?

Lədunni - Allah tərəfindən vasitəsiz olaraq verilən elm.

Bu haqda kitabın ortalarında və xüsusi ilə də IV hissədə danışılacaq.

Bax: III dərs

43

Məntiq _ _________________________________________________________

8. Kompüterin işləmə prinsipi insan beyninin işləmə prinsipi

ilə eynidir. Bəs nə üçün insan hər hansı məsələ həllində səhvə yol

verir, amma kompüter yox? 9. Təfəkkür neçə mərhələdən ibarətdir?

10. "İnsan'T məchul kimi qəbul etsək, zehnin onu məluma

çevirməsi üçün keçdiyi beş mərhələni izah edin.

44

2- CI DƏRS

QƏDİM YUNANISTAN

VƏ MƏNTİQ

Məntiqin tarixi Allah-taala, fərdi, ailəvi və ictimai həyatım tənzimləməsi üçün

insam ağıllı, düşünən və təhlil edən varlıq olaraq yaratmışdır. İnsan

yarandığı zamandan istər özündə mövcud olan hallar üzərində,

istərsə də ətraf aləmdə baş verən hadisələrlə bağlı düşünmüş, öz

ibtidai dərkinə uyğun icmali şəkildə məntiqi nəticələr əldə etmişdir.

Buna əsasən, demək olar ki, məntiqin həqiqi tarixi bəşər tarixi ilə

eynidir.

Məntiq elminin qanunları kağız üzərində yazılmamışdan əvvəl

də insan düşünür, əşyalar və hadisələr arasmda müqayisələr aparır,

qarşılaşdığı məchulları həll etməyə çalışırdı. Çünki dediyimiz kimi,

insan yaradıhş etibarüə düşünən və təfəkkür edən varlıqdır.

Amma, demək olar ki, bu elmin şifahi yaradıcısı Pifaqor^“, Sokrat

və s. olmuşdur. Pifaqor və Sokratdan öncə də insanlar məntiqi

qanunlardan istifadə etmişlər. Məntiq elminin tarixi, şifahi olaraq

Sokrat və ondan öncəki ilahi filosoflarla başlasa da, yazılı olaraq

Aristotellə bağlıdır. Yəni

’ Qədim yunan teisti (ilahiyyatçısı), riyaziyyatçısı və filosofudur.

45

Məntiq____________________________________________________________

onlar zehinlərində bu qanunlara söykənərək fikir yürütsələr də,

sonradan bu qanunlar Aristotel vasitəsilə yazıya alındı.

Qədim Yunamstanda böyük filosof olan Sokratm zamanm- da

bir qrup mənafepərəst hakim, məhkəmələrdə gizli

məntiqsizliklərdən, dolaşdırmalardan istifadə edərək, qəsdən,

günahkarı günahsız çıxarır, bununla da özləri üçün gəlir əldə edir,

var-dövlət toplayırdılar. Onlar düzü əyri, əyrini də düz kimi

qələmə verməkdə mahir idilər.

Sofizm^' adlanan bu məntiqi dolaşdırma get-gedə yayılaraq,

nəhayət, məktəb kimi formalaşdı. Sofizm məktəbinin

nümayəndələrinə "s3fs3təçi"\əT, "sofist"\ər və ya "şdkkçibr" də de-

yilirdi.32 Onlar o qədər belə dəlilgətirmə ilə yaşadılar ki, nəhayət,

haqqı batil, batili haqq kimi qəbul etməyin mümkünlüyünə

inandıqdan sonra həqiqəti inkar etməyə başladılar. Bəziləri

həqiqətin varlığmda, bəziləri isə ona çatmağm mümkünlüyündə

şübhə edirdilər.33

Sofizm cərəyam cəmiyyətdə yayılmağa başladığı zaman həmin

cərəyanm qarşısım almağa çalışan və buna nail olan ilk şəxs kimi

məşhur alim Sokrat tanınmışdır. Cəmiyyətdə yaranan bu faciəni

görən Sokrat özünün sabit, möhkəm məntiqi və fəlsəfi dəlilləri ilə

onlara varlığm həqiqət olduğımu, həqiqətin sabit və dəyişməzliyini

isbat etdi. O, ilk filosof adlandırıldı. Sokratm böyüklüyü də elə

bundan ibarət idi ki, onun sayəsində fəlsəfə və məntiq özünün

bugünkü səviyyəsinə çatmışdır.

İslam aləmində məntiq

İslam dininin ehn və tərəqqisinin "Qızıl əsr"i adlandırılan

dövrdə müsəlmanlar Quran və hədislərin bu istiqamətdə

31 Bax: III hissə

32 Bax: IV hissə

33 Halbuki bu cür dəlilgətirmə "sofizm"dir. Yəni həqiqətin yalan olması zehindən kənarda

xarici aləmdə, gerçəklik aləmində mümkün deyil. Bu, yalnız zehin aləmində mövcud olan

sırf təsəvvürdən başqa bir şey deyil.

46

Zehin və Məntiq

şövqləndirməsi ilə müxtəlif elmlərdə öz sözlərini deməyə

başladılar. Bu, ilk olaraq digər mədəniyyətlərdən tərcümə şəklində

həyata keçirilirdi. Yunan elmləri İskəndəriyyə elmi mərkəzi

vasitəsilə İslam aləminə yol tapdıqdan sonra, Abbasi xəlifəsi

Məmunun (786-833) dövründə Bağdadda "Beytül-hikmət" adlı ebni

mərkəz qurulmuşdu. Məmun, İbn Təriq və Həccac ibn Mətər kimi

xarici dillərin bilicisi olan alimləri əcnəbi ölkələrə göndərib, oradakı

yunan, fars, latm, siryani və hind dillərində olan həndəsə,

riyaziyyat, tibb və fəlsəfəyə dair kitabları əldə edərək Bağdada

gətirməyi əmr etmişdi. Onlar da hər yerdən qiymətli kitabları tapıb

Məmuna göndərirdilər. Məlumata görə, bu kitablar yüz dəvə yükü

qədər idi.

Bütün Avropada ebn-maarif mərkəzi tapılmayan dövrdə. İslam

ölkələrində çoxsaylı belə mərkəzlər var idi. Həmin elmi

mərkəzlərdə bütün sahələr üzrə tədqiqatlar aparılır və

mütəxəssislər yetişdirilirdi. Səlib yürüşlərinin başlanması ilə İslam

mədəniyyəti və ekni nümunələri sürətlə Avropada da yayıldı.

"Beytül-hikmət" ebn mərkəzində bəzi yunan elmləri ilə bərabər,

məntiq ebni də tədris edilirdi. Aristotelin məntiq haq- qmda yazdığı

səkkiz traktat, VI əsrdə ərəb düinə tərcümə edüdi.

Məntiq, İslam elmləri ailəsinə daxil olduqdan sonra

müsəlmanlar arasmda sürətlə yayılmağa başladı və zaman

keçdikcə tərcümə ədəbiyyatlarma əlavələr, şərhlər, düzəlişlər və

tənqidlər yazılmağa başlandı. Müsəlman alimləri bütün elmlərdə

müstəqil nəzər sahibi kimi şöhrət qazandı. Təsadüfi deyildir ki,

əsrlər boyu Avropanm məşhur ebn mərkəzlərində İslam

alimlərinin əsərləri böyük rəğbətlə tədris edilirdi. Alimlərimizin

məntiq, fəlsəfə, riyaziyyat, kimya və bu kimi mühüm elmlərə aid

dərin məzmunlu əsərlərinin izləri bu gün də dünyada

görünməkdədir. Bir çox Qərb alimləri Avropa elmlərinin inki-

şafmda özlərini müsəlmanlara borclu bilirlər. Burada, görkəmli

tədqiqatçı Dr. Musəvi Larinin bu zəmində araşdırmasma nəzər

yetirməyimiz yaxşı olardı. O, "İslam və Qərb mədəniyyəti"

47

Məntiq ____________________________________________________________

kitabında "İslam dininin Qərb mədəniyyətinə göstərdiyi təsirlər"

başlığmda yazır: "Qərb ölkələri sənayesinin müasir inki- şafma

məftun olanlar, İslam alimlərinin müxtəlif elmi kəşflərini və həmin

elmi kəşflərin Qərb mədəniyyətinə vaxtı ilə göstərdiyi böyük

təsirləri unutmuşlar".

Həmin dövrlərdə müsəlman aləmində müxtəlif elmlər sürətlə

inkişaf etməyə başladı. İslam mədəniyyəti başqa mədəniyyətlərdən

müqayisəedilməz dərəcədə yüksəklərə qalxdı. Hətta İslam dininin

düşmənləri də bu dövrlərdə dinimizin mədəniyyət, sənət, ekn və

sair sahələrdəki müvəffəqiyyətlərini inkar edə bilməzlər.

Müsəlman alimlərinin müxtəlif elmlərdə qazandıqları

nailiyyətlərdən bütün dünyada, o cümlədən Avropada istifadə

edirlər. Qərblilər müsəlman alimlərinin fizika, kimya, həndəsə,

riyaziyyat və astronomiya elmlərindəki kəşflərini və tədqiqatlarmı

öyrənməyə çalışu, bunlardan öz ehni tədqiqatla- rmda geniş

surətdə faydalamrdılar.

Həmin dövrlərdə Kopernikin nəzəriyyəsini müdafiə etdiyi və

Yerin fırlanmasım dediyi üçün Qalileyi kilsə mühakimə edirdi.

Onu məcbur etdilər ki, öz əqidəsindən əl çəksin və bu şəkildə

"tövbə" etsin...Məşhur filosof Bekona, İngiltərə kralı Edvard

tərəfindən verilən əmrə görə, kimya elmi ilə məşğul oknaq qadağan

edildi. Bekon Fransaya sürgün edildi və kilsənin nəzarəti altmda

yaşamağa məcbur oldu. Kilsə kimya elminin şeytanla bağlı

olduğunu iddia edir, kimyaçıları isə cadugər hesab edirdi.

Burada müsəhnanlarm elmi inkişafı barəsində qərb alimlərinin

söylədiklərinə nəzər yetirək. İslam dini meydana gəldiyi

Belə deyilir ki, təzyiqlərə məruz qalan Qaliley kilsənin ona verdiyi son fürsəti

dəyərləndirərək dar ağacında Yerin sabit, mərkəz olduğunu yalandan etiraf edib və

kilsənin ölüm hökmündən "özünü elmə fəda edən dahi"ni, yəni özünü qurtarır. Tələbələri,

sərbəst buraxılan Qalileyə deyir: "Bəs deyirdiniz ki. Yer Günəşin ətrafına fırlanır?". Dahi

Qaliley deyir: "Nə olsun, mən inkar etdim, ya etmədim, onsuz da Yer Günəşin ətrafına

fırlanır!"

48

Zehin və Məntiq

ilk vaxtlardan elm və biliyi himayə etmiş, təhsil almağı hər bir fərd

üçün vacib sa}mıışdır.3^ Maarif və təlim-tərbiyənin tarazlığım əldə

etmək ekni gizlətməyi və başqalarma öyrətməməyi qadağan edir.

İslam dirıirün böyük peyğəmbəri həzrət Məhəmməd (s) əxlaqi və

fərdi xüsusiyyətlərinə görə bəşəriyyətin ən görkəmli şəxsiyyəti

olmaqla yanaşı, ebn və maarifin insanlar arasmda yayıhnasmm da

ən böyük tərəfdarı idi. Ebn öyrənməyin savabı və üstünlükləri

haqqmda o həzrətdən (s) çox sayda hədislər söylənmişdir. Aşağıda

qeyd edilən tarixi hadisə sevimli Peyğəmbərimizin (s) ebn və savad

öyrənməyə nə qədər qi)mıət verdiyini bir daha sübut edir:

Bədr döyüşündə müsəlmanlar qələbə çalmışdılar və

müşriklərdən bir hissəsi əsir aimmışdı. Əsirlərdən bəziləri özlərini

azad etdirmək üçün pul və mal-dövlətə malik deyildilər, amma

yazıb-oxumağı bacarırdılar. Peyğəmbər həzrətləri (s) göstəriş verdi

ki, əsirlərdən kim on nəfər müsəlmana yazıb-oxumağı öyrətsə, onu

azad edəcək. O cənabm (s) göstərişinə əməl edildi və bu yolla bir

çox müsəbnan yazıb-oxumağı öyrəndi.

Yaxud dördüncü İslam xəlifəsi və müsəbnanlarm rəhbəri həzrət

Əli (ə) öz xütbələrinin birində elm və maarifin yayıbna- smı İslam

hökumətinin vəzifələrindən biri hesab edərək belə buyururdu: "Ey

camaat! Mənim sizin üzərinizdə haqqun, sizin də mənim üzərimdə

haqqınız vardır. Sizin haqqmız budur ki, mən həmişə sizə

öyüd-nəsihət verməli və sizə xeyirxahlıq göstərməliyəm. Sizin

sərmayələrinizin və mal-dövlətinizin artırılması üçün çalışmalıyam.

Cəhl və nadanlıqda qalmamaq üçün sizə xoşrəftarlıq, ədəb, ebn və

təlim-tərbiyə öyrətmək mənim vəzifəmdir..."

Dr. Qustav le Bon belə yazır: "Kitab və kitabxanalarm Avropa

xalqları nəzərində heç bir dəyəri olmadığı və bütün kilsə

^ Təsadüfi deyildir ki, ilk nazil olan ayə Allahın adı ilə başlanması əmr olunduqdan sonra

"Oxu" kəlməsi ilə başlayır (əl-Ələq surəsi).

49

Məntiq ____________________________________________________________

və monastrlarda cəmi 500 cild dini kitab mövcud olduğu dövrdə,

İslam ölkələrində kifayət qədər zəngin kitabxanalar var idi.

Bağdaddakı "Beytül-hikmət" kitabxanasmda 4 milyon. Qahirədəki

"Səltənət" kitabxanasmda bir milyon, Şamdakı "Trab- los"

kitabxanasmda isə 3 milyon kitab mövcud idi. O dövrdə

müsəlmanlarm əlində olan İspaniyada təkcə bir ildə 80000 cildə

yaxm kitab hazırlamrdı".

Qərb tarixçilərindən biri belə yazır: "Müstənsiriyyə şəhərində

çox böyük və əzəmətli binası olan, İslam dünyasmda görünməmiş

bir universitet var idi. Burada ayrı-ayrı fəaliyyət göstərən dörd

mədrəsə yerləşirdi. Hər mədrəsədə 75 tələbə və dörd müəllim

olurdu ki, bunlarm da hamısı aylıq məvaciblə təmm edilirdi. 300

tələbənin hər birinə ayda bir qızıl dinar verilirdi. Universitetin

yeməkxanasmda onlar pulsuz yeməklə təmin edilirdilər. Bundan

əlavə, burada xəstəxana və bÖ3dik bir kitabxana mövcud idi.

Universitetin özünün hamamı və qida məhsulları ilə dolu olan

anbarları da var idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, bütün bunlar Xlll

əsrin əvvəllərində mövcud olmuşdur!"

Dr. Maks Meyerhof isə belə yazırdı: "İstanbulda 80-dən artıq

kitabxana var ki, burada on minlərlə kitab toplanıb. Qahirədə,

Dəməşqdə, Mosulda, Bağdadda və İranda bir-birindən böyük çoxlu

kitabxanalar mövcuddur. Təəssüf ki, bu kitabxanalarda yığılmış

kitablardakı məlumatlar müasir dünya tərəfindən çox az

araşdırılıb. Nəzərimcə, gələcəkdə dünya alimləri İslam elmlərinə

daha artıq əhəmiyyət verərək, bu qiymətli xəzinələri öyrənməyə

çalışacaq."

Dr. Qustav le Bon belə yazır: "Müsəlmanlarm müxtəHf elmləri

öyrənməyə yüksək əhəmiyyət göstərməsi, doğrudan da, çox

heyrətamizdir. İslam fəthləri zamanı onlar tutduqları hər bir

şəhərdə birinci olaraq məscid və mədrəsələr inşa edirdilər. Xll əsrin

alimlərindən olan Bencamen Tuvel yazırdı ki, mən təkcə

İskəndəriyyə şəhərində 20 elmi laboratoriya görmüş

50

Zehin və Məntiq

düm. Bağdad, Qahirə və başqa müsəlman şəhərlərində çoxlu ehni

mərkəzlər, laboratoriyalar, kitabxanalar və rəsədxanalar mövcud

idi. Halbuki Avropada ilk kitabxana bundan 400 il sonra Parisdə

təsis edilmişdi".

Jozef Mak-Kap orta əsrlərdə müsəbnanlarm ebn və maarif

sahəsindəki tərəqqisini belə göstərirdi: Nehru müsəbnanlarm

Əndəlusdakı (İspaniya) əzəmət və qüdrəti haqqmda belə deyirdi:

"Burada əhalisi bir milyondan artıq olan müsəlman şəhəri var idi.

Həmin şəhərdə 20 km. uzunluğunda olan bir bağ salınmışdı.

Şəhərdə 60 min saray və qəsr, 200 min kiçik ev, 80 min dükan, 3800

məscid, 800 ümumi hamam mövcud idi".

Əziz oxucu, zərmimizcə, mövzunım aydınlaşması üçün bu

qədər kifayətdir. Müsəbnanlarm təbabət, əczaçılıq, xəstəxana,

kbnya, sənaye, riyaziyyat, coğrafiya, sənətkarlıq və digər sahələrdə

geniş uğurları ilə tanış obnaq istəyənlər adı çəkilən kitaba müraciət

edə bilərlər.

İslamda məntiq və fəlsəfə müəllifləri

Məntiq və fəlsəfəyə dair ağılları heyran qoyan nəzəriyyələrlə

çıxış edən əzəmətb İslam alimlərindən aşağıdakıları göstərmək olar:

1. "İkinci müəllim" ləqəbi ilə tanmmış Əbu Nəsr Məhəmməd

ibn Tərxan Farabi (870-949). Farabi, həmçinin İslam məntiqinin atası

kimi tanınmışdır. O, Aristotel məntiqinə müxtəlif şərhlər yazmışdır.

Farabi, Beytül-hikmət elmi mərkəzinin əvvəlcə şagirdi, sonra isə ən

tanınmış müəllimlərindən olmuşdur. Onun ən mühüm məntiq əsəri

"Övsəti-kəbir"dir.

2. Aristotel (ona "bəşərin birinci müəllimi" ləqəbi verilmişdir)

fəlsəfəsinin davamçısı kimi tanman, "üçüncü müəllim" ləqəbi

verilən, zamanm möcüzəsi, çoxsaylı əsərlərin müəllifi, bütün

elmlərdə öz sözünü deyən İslam filosofu Əbu Əh ibn Si- na

(980-1036). İbn Sma məntiqə aid müxtəlif kitablar yazmış

51

Məntiq ____________________________________________________________

dır. Bxmlardan "Məntiqi-Şəfa", "Nicat", "Daneşnameyi-Əlayi" və

"Məntiqi-İşarat"ı göstərmək olar.

3. Platon fəlsəfəsinin nümayəndəsi Şeyx İşraq Əbülfəth Şi-

habəddin Sührəverdi (1154-1191). O, "İşraq" fəlsəfi məktəbinin

yaradıcısıdır. "Mütarürat", "Müşariat", "Təlvihat" və

"Hikmətül-İşraq" onun məntiq əsərlərindəndir.

4. Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Həsən Xacə Nəsirəddin Tusi

(1200-1273). O, İbn Smanm "İşarat" əsərinin ən gözəl şərhçisidir.

Onım ən mühüm məntiq kitabı "Əsas əl-İqtibas"- dır. Nəsirəddin

Tusinin məntiqə aid digər kitabı isə "ət-Təcrid fi elmil-Məntiq"dir.

5. Fəlsəfədə son sözün sahibi, "Hikməti-mütəaliyyə" məktəbinin

yaradıcısı. Molla Sədra adı ilə məşhurlaşmış Sədrül- mütəəllihin

Sədrəddin Məhəmməd ibn İbrahim Şirazi (1572- 1640). Onun

məntiq kitablarmdan "Risalə fit-təsəwür vət-təs- diq" və "Haşiyeyi

Hikmətül-İşraq'T qeyd etmək olar.

Avropada məntiq

Avropada renessans dövrünə kimi ehn mərkəzlərində məntiq

sahəsində əsas söz sahibi Aristotel məntiqi idi. Amma həmin

dövrdən etibarən Fransis Bekon və Rene Dekart, Aristotel

məntiqinə zidd mövqe tutdu. İki-üç əsr keçmədi ki, araşdırmalar

başlandı və Aristotel məntiqi ahnan alimi Ferge vasitəsilə "Yeni

məntiq" kimi ərsəyə gəldi. Fergedən sonra Bertrand Rassel və

Vaythed tərəfindən "Yeni məntiq"də üç cildh "Riyazi üsullar" adı ilə

ən böyük addım atıldı. Bu kitab "Riyazi məntiq"də böyük çevrilişə

səbəb oldu. Müasir dövrdə "Riyazi məntiq"dən başqa "Dialektik

məntiq" və "Praqmatik məntiq" də yaranmışdır. Əsası İbn Sina və

Nəsirəddin Tusi tərəfindən qoyulan "Modal məntiq" qərb alimləri

tərəfindən inkişaf etdirildi. Bundan sonra, dövrümüzün

azərbaycanh alimi Lütfi Za- də və başqaları tərəfindən də

"Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi" yaradıldı.

52

Zehin və Məntiq

SUALLAR:

1. Nə üçün məntiqin tarixi bəşər tarixi ilə e}midir?

2. Məntiqin şifahi və yazılı tarixi nə deməkdir?

3. Tarixi bəşər tarixi ilə eyni olan daha hansı elmi göstərmək

olar?

4. Məntiqin ilk müəllifi kimdir?

5. Sofizm hansı məktəbdir?

6. İslam dininin elmlərə xidməti haqqmda nə bilirsiniz?

7. İslam aləmində məntiq müəlliflərindən kimləri

tamyırsıruz?

9. Avropada məntiq nə zamandan yayılmağa başlandı?

53

3- CU DƏRS

İDRAK VƏ BİLİKLƏR

SİSTEMİ

İdrak və ət-Təkasur surəsi "Varlıq" məfhumu zehni baxımdan hər şeydən aşkar, həqiqəti

isə nəhayətsiz dərəcədə gizlidir. Bu, özünü filosoflarm varlıq

haqqında tədqiqatlarmda da dolğun ifadə edir. "İdrak" məfhumu

da varlıq kimi aşkardır. İdrak, yaxud elm cəhalət müqabilində

duran, aydm başa düşülən, amma həqiqəti isə, alimlərin nəzərincə,

hələ də insana tam şəkildə məlum olmayan çox böyük sirlərdəndir.

Allah-taala Quranda "ət-Təkasur" surəsinin 3-7-ci ayələrində

idrakm, elmin müxtəlif növ və dərəcələrinə işarə edərək buyurur:

"Xeyr! Siz (əmslldrinizin aqibətini) mütləq biləcəksiniz! Xeyr, xeyr!

Siz (əməllərinizin aqibətini) mütləq biləcəksiniz! Xeyr, əgər

(Qiyamət günü sizə nə ediləcəyini) tam yəqinliklə ("elmül-yəqin"lə)

bilsəydiniz (fani dünya malma uymaz- dtntz)! Siz o Cəhənnəmi

mütləq görəcəksiniz! Bəli, siz onu mütləq öz gözünüzlə

("elmül-yəqin"lə) görəcəksiniz!"

Göründüyü kimi, burada əvvəlcə sadə, sonra da təkidlə bərabər

gələn idrakdan söhbət gedir. Sonra isə "elmül-yəqin'Tə, daha sonra

isə "eynül-yəqin'Tə olan idrak irəli sürülür. Məlumdur ki, bunlar

müxtəlif adlarla gəldiyindən müxtəlif dərə

55

Məntiq ____________________________________________________________

cələri əhatə etməlidir. Bunlarm daha dəqiq mənası üçün təfsirlərə

müraciət etmək lazımdır. Amma biz, idrakm bildiyimiz müxtəlif

dərəcələrinə əsasən, ümumi şəkildə deyə bilərik ki, ayədə əvvəlcə

sadə idraka işarə edilmişdir. Sonra idrakm yəqin şəklindəki

formasma, daha sonra isə yəqindən də üstün formasma, gözlə

müşahidə ediləcək qədər yüksək dərəcəsinə işarə olunmuşdur.3^

Alimlər idrakm bu növləri və hər birinin dərəcələri haqqm- da

geniş şəkildə izahlar vermişlər. Amma idrakm, bu növlərin hər

birini əhatə edən tərifini isə ümumi şəkildə aşağıdakı kimi

vermişlər:

İdrak - Obyektin^^ özünün və ya əksinin insan varlığında

hazır olması ilə yaranan şüurlu aktiv prosesdir və bu prosesdə

insan varlığında yer alan obyekt, yaxud onun əksi, bilik

adlanır.

İdrak, yəni hər hansı bir ünsürün başqa bir ünsür (insan, yaxud

he3Tvan) hüzurunda, zatmda yer almasıdır. Bu yer aima zamam

ikinci ünsürün məkanma çevrilən birinci ünsür (insan, yaxud

heyvan) öz zatırun var olduğunu birbaşa dərk etdiyindən, onun

zatmda yer alan ikinci ünsürün də varlığmı öz zatı ilə dərk

etməlidir. Belə yer almanm əşyalarm aynada əks olunaraq yer

almasmdan fərqi aktiv olmadadır, yəni ikinci ünsürün məkanma

çevrilən birinci ünsür aynanm əksinə olaraq, həmçinin bu yer

almam şüurlu şəkildə qavrayır və bu prosesdən agahdır. Burada

belə izahm mənası, gələcək dərslərdə bəzi zehni proseslərin,

həqiqətən də, idrak forması olduğunu göstərmək üçündür. İnsanm

öz zatmı, onun var olduğunu birbaşa hiss etməsi, dərk etməsi

"hüzuri", zatmda yer alan ünsürlər vasitəsi ilə xarici obyektlərin

varlığmı dərk etməsi isə "hü-

Bax: IV hissə, I fəsil

Burada, obyekt dedikdə, gerçək aləmdəki hər bir varlıq başa düşülür. Məsələn: insan,

xarici aləm, xarici aləmdəki qanunlar və s.

56

Zehin və Məntiq

suli" idrak forması olur. İndi də idrakm növlərinə və idrak

sayəsində yaranan biliklər, yaxud məlumatlar sisteminə baxaq.

İdrak prosesi zamam dərk edən - "alim", dərk olunan "bilik" (yaxud

elm, məlumat) adlanır. Aşağıda adı çəkilən hər idrak, bu tərifin

nümunəsi olacaq.

İdrakın növləri və biliklər sistemi

İdrak prosesi zamam yaranan biliklər bir neçə cəhətdən növlərə

bölünür.

- Ya hüsuli (təcrübi), ya da hüzuridir (fitridir).

- Ya hissi, ya xəyali, ya təxəyyül, ya vəhmi, ya da əqlidir.

- Ya təsəvvür, ya da təsdiqdir.

- Ya zəruri, ya da nəzəridir.

İnsarun bir şeyi dərk etməsi "idrak" prosesi, bu idrak prosesi

zamam dərk edən - "alim" (idrakm "subyekt"i), dərk olıman -

"məlum, bilik" (idrakm "obyekt"i) adlamr.

Hüsuli (təcrübi) və hüzuri (fitri) idrak

Obyektin "öz"ü və onun zehindəki inikası baxımmdan idrak iki

yerə bölünür: 1. Hüsuli idrak, 2. Hüzuri idrak.

Hüsuli idrak - obyektin insan zehnindəki inikasından

ibarətdir. Yəni obyekt müstəqil olaraq xarici aləmdə mövcuddur və

onunla insan arasmda fasilə olmasma baxmayaraq, beyində əks

olunmaqla insanda onun haqqmda müəyyən bilgi formalaşır. Bu

bilgi "hüsuli" (təcrübi) idrak adlamr. Admdan məlum olduğu kimi,

hüsuli idrak obyekt barəsində hasil olan, kəsb edilən məlumatdır.

Burada, xaricdə müstəqil olan obyekt məlum, insan alim və həmin

məlumun insan beynindəki ini-

38 İdrakm bu iki növü ilk dəfə İbn Sina tərəfindən kəşf edilmişdir. Şeyx İşraq (bax: II dərs)

isə bu iki növü elmi dəlillə isbat etmişdir. Onun verdiyi isbatın özünü tam şəkildə

verməsək də, isbatın məğzi ilə dərsdə tanış olacaqsınız.

57

Məntiq ____________________________________________________________

kası isə bilikdir.3^ Məsələn: Amazon meşəsində bu vaxtadək bizə

məlum olmayan bir canlı haqqmda ya eşitmək, ya da onu görməklə

aydm, ya da qaranlıq bir təsəvvür əldə edirik. Amma bu canlım tam

olaraq tanımaq bizim üçün qeyri-mümkündür. Bunun üçün

aşağıda qeyd edəcəyimiz "hüzuri" (fitri) idrak lazımdır ki, canlı

haqqmda bütün məlumatlar bizə məlum olsun. Burada, canlı

məlumdur, biz alim, canlı haqqmda qiyabi təsəvvür isə bilikdir.

Hüzuri idrak - obyektin özünün insan varlığında hazır

olmasından ibarətdir. Məsələn, bizim özümüzü dərk etməyimiz

kimi, yaxud özümüzə olan elmimiz kimi; hər kəs öz varlı- ğmı

bütün varlığı ilə dərk edir. Hər kəsin şəxsiyyəti onun təsəvvüründə

deyil, onun hüzurunda bütün varlığı ilə hazırdır və insan onu

qavrayır, duyur. Burada, obyekt, yaxud insanm özü məlum, yenə

insanm özü alim və yenə də insanm özü bilikdir və bu idrak, artıq

hüsuli yox, hüzuri idrakdır. Çünki burada, obyekt olaraq insamn

özü məlum götürülmüşdür.

Hüzuri və hüsuli idraklarm yuxarıdakı təriflərindən sonra

onlar arasmda aşağıdakı fərqləri əldə etmiş oluruq:

1. Hüzuri idrak hüsuli idrakdan öndədir. Çünki hüsuli idrak

xarici aləm haqqmda zehni məlumatdır və insan xarici aləmi dərk

etməzdən əvvəl öz varlığım hüzuri olaraq dərk edir.

2. Hüsuli idrak zehni, hüzuri idrak isə ruhi hazırhq tələb edir.

3. Hüsuli idrak obyektin, yaxud məlumun surətinin alimin

varlığmda, hüzuri idrak isə obyektin özünün alimin varlığm- da

hazır olmasmdan ibarətdir.

Azərbaycan dilində məlum (bilinən, bəlli olan) sözü özünün ərəb dilindəki tam

mənasında işlənsə də, elm və alim sözləri ərəb dilində olan mənalarının yalnız birində —

elm sözü biliklər sistemi və ya müəyyən bir elm sahəsi mənasında, alim sözü isə daha çox

oxumuş, yaxud hər hansı bir elm sahəsində mütəxəssis olan adam mənasında işlənir. Ərəb

dilində isə alim sözü hər hansı bir şeyi bilən, dərk edən insan mənasını da ifadə edir, elm

sözü isə, ümumiyyətlə, bilinən, bəlli olan istənilən məlumatın idrak prosesinə deyilir.

Müəllif elm və alim sözlərinin ərəb dilindəki qeyd edilən ikinci mənasını nəzərdə tutur. -

Red.

58

Zehin və Məntiq

4. Hüsuli idrakda "obyekt * məlum", hüzuri idrakda isə "obyekt

= məlum" bərabərliyi ödənilir. 5. Hüsuli idrak vasitəli, hüzuri idrak isə vasitəsizdir.

6. Hüsuli idrak obyektin mahiyyətinə, hüzuri idrak isə onun

varlığma, özünə olan elmdir.

7. Hər hüsuli idrakm özü bir hüzuri idrakdır, çünki hüsuli idrak

sayəsində yaranan biliyin özü də rnsamn varhğmda yer alır və

insan həmin biliyin özünü hüzuri idrakla dərk edir.

8. Hüzuri idrak şəxsi, yaxud fərdi, hüsuli idrak isə ümumidir.

9. Hər iki idrakda idrakm subyekti insandır. Hüsuli idrakda

idrakm obyekti ilə məlum (yaxud bilik) fərqlənir, amma hüzuri

idrakda idrakm obyekti ilə məlum (bilik) eynidir. Başqa sözlə,

hüsuli idrakla zehində əks olımaraq dərk olunan xarici aləmdəki

obyekt zehindəki məlum (bilik) vasitəsi ilə, amma hüzuri idrakla

dərk olıman obyekt isə elə məlumun özü olub birbaşa dərk olimur.

(Diqqət).

10. Hüzuri idrak "fərdi", hüsuli isə "ümumi"drr^°. Yəni hüzuri

idrak sayəsində yaranan biliyin xarici aləmdəki nümunəsi vahiddir

və elə həmin dərk olunan obyektin özüdür, amma hüsuli idrakm

xarici aləmdəki nümunəsi vahiddən çoxdur. Əlbəttə, bu haqda

diqqətli bölgü aparmaq tələb olimur. Məsələn, aşağıda gələcək hissi

idrak hüsuli olsa da, omm da xarici aləmdəki nümunəsi vahiddir.

Hər halda, bu haqda diqqəth olmaq tələb olunur və burada qeyd

olımanlar hüzuri idrakla, hüsuli idrakm fərqinin açıqlanması üçün

qısa məlumatlardır. İdraklarm hər birinin tərifi ilə tamş olduqdan

sonra hansmm hüzuri, hansırun hüsuli olduğunu da

aydınlaşdırmaq daha dəqiq olar.

“ Bax: IV fəsil, II dərs

59

Məntiq ____________________________________________________________

Hissi, xəyali, təxəyyül, vəhmi və əqli idrak

İnsana, digər canlılardan fərqli olaraq. Yaradan tərəfindən

onun yoluna işıq saçan bir nemət - təfəkkür verilib. İndi isə görək

digər canlılar düşünən varlıq oLmamasma baxmaya- raq^V insanla

hansı xüsusiyyətlərdə müştərəkdir, hansmda isə müştərək deyil?

Yuxarıdakı idraklar öz növbəsində İbn Sinanm nəzərincə

(İşarat əsərində dediklərinə əsasən), zehnin malik olduğu "duyğu",

"xəyal", "vahimə", "ağıl" və "hafizə" qüvvələri sayəsində meydana

gəlir. Qeyd edək ki, yuxarıda göstərilən qüvvələr sayəsində

zehində yaranan biliklər, məlumatlar hafizə qüvvəsinin vasitəsilə

qorunub saxlanılır.

Bu məlumatlar hüsuli idrakm ardıcıllıq baxrmmdan

mərhələləridir və aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Hissi, 2. Xəyali, 3. Təxəyyüli, 4. Vəhmi, 5. Əqli

Hissi idrak:

Dünyaya yeni gələn insarun məlumatları tədricən əmələ gəlir.

Yəni onım yuxarıda qeyd etdiyimiz əqli idrakı oknur. Məsələn,

körpə uşaqdan "Ana nədir?" soruşulsa, o öz anasmı göstərəcək.

Yəni uşaq "analığı", yalmz hissi idrakm sayəsində qavrayır. "Ana"

dedikdə, yalnız öz anasmı dərk edə bilir. Əqli idrakm

"mücərrədləşdirmə", yərd məfhum yaratma qabiliyyə-

Qeyd edək ki, burada, heyvanın düşünən varlıq olmayaraq qeyd olunması, insanın

təfəkkürünü öyrənmək üçündür. Yəni heyvanı düşünməyən varlıq kimi götürmək, onun

məhz insan kimi düşünən varlıq olmadığını vurğulamaq üçündür. Digər elmlərdə isə

heyvan düşünən varlıq kimi qəbul olunur. Məsələn, irfanda bütün məxluqatın öz həddində

şüurlu olduğu deyilir. Buna görə də burada heyvanın şüursuz, yaxud düşünən varlıq

olmaması deyildikdə, onun məhz insan kimi, gələcək dərslərdəki, qruplaşdıraraq təfəkkür

edə bilmədiyi başa düşülür. Onu da qeyd edək ki, bunlar çox qısa məlumatlardır və ola

bilər ki, heyvan haqqında həqiqət tamamilə başqa cür olsun. Bu deyilənlər, yalnız və yalnız

təfəkkürü müəyyənləşdirmək üçündür.

60

Zehin və Məntiq

ti uşaqda olmadığından,“^ o, yalnız öz anasını dərk edə bilir.

Bununla yanaşı, dünyaya yenicə göz açmış körpə qısa zaman

müddətində, artıq nələrinsə yaxşı və pis olduğımu hiss edir. Gözəl

qoxular xoşuna gəlir, nələrdənsə qorxur, anasınm mehriban

laylasma xumarlamr, dadlı şirin şeyləri xoşlayır, kənardan

bədəninə olan ağır təsirdən əziyyət çəkir. Bildiyimiz kimi, bu

idraklar, bu məlumatlar beş duyğu üzvlərinin nəticəsidir:

1. Görmə 2. Eşitmə 3. Dadbilmə 4. İybiknə 5. Lamisə.

BeləUklə, hissi idrak beş duyğu üzvünün insanda yaratdığı

idrakdan ibarətdir. İnsanm idrakı birinci növbədə, həmin bu hissi

idraklar vasitəsilə inkişaf etməyə başlayaraq dərin əqli və fəlsəfi

mövzulara yetişir. Buna görə də hər kəs bu beş hissi idrakdan birinə

malik olmasa, həmin hissi idrakla bağlı başqa idraklardan məhrum

olur. Məsələn: anadangəlmə görmə qabiliyyətinə malik olmayan bir

şəxs, sonradan rəng haqqmda fizi- kanm kəşf etdiyini anlaya

bilməz. O, necə anlasm ki, rəngin görünməsi "cisimlər, yeddi rəngi

özündə cəmləmiş ağ işıq üzərlərinə düşən zaman yeddi rəngdən altısını udaraq

birini əks etdirir" qanunu ilə həyata keçir və s.

Bildiyiniz kimi, heyvanlar hissi idrakda insanla müştərəkdir.

Hətta bəzi heyvanlarda bu beş hiss daha güclü olur.

Onu da qeyd edək ki, hissi idrakm özü iki - duyğu (zahiri) və

hüzuri (batini) idraka ayrılır. Yəni hüzuri idrak da hissi idrakdır.

Məsələn: biz özümüzü, öz daxili, nəfsi istedadlarımızı,

qüvvələrimizi də hiss edirik (Diqqət).

Xəyali idrak:

Hissi idrak, insanm beş duyğu üzvündən biri ilə xarici aləmlə

əlaqə yaratdığı zaman onda davam edən həmin hissiy-

^ Bu haqda aşağıda "əqli idrak" başlığında, gələcəkdə "məfhum" və "tərif" bəhslərində

danışılacaq. Oxuculardan, yuxarıdakı cümlə haqqında diqqətlə fikirləşmələrini istəyirik.

Belə ki, bu cümlənin həqiqətən də belə olmasını onlar özləri kəşf edərək düzgün dərk

etsələr çox faydalı olardı.

61

Məntiq ____________________________________________________________

yatdır (idrakdır), xəyali idrak isə bu bağlılıq qırıldıqdan sonra

həmin idrakm insan zehnindəki xəyali formasıdır. Xəyal

qüvvəsinin sayəsində yaranan "təxəyyül"ə də yuxarıda işarə edildi.

Həmçinin hissi idrakm yuxarıda dediyimiz batini forması da

belədir.

İdrakm bu forması uşaqlarda və qadınlarda daha güclü olur.

Uşaqlarm bir dəfə görüb xoşladıqları şeyi yaddan çıxara

bilməmələrinin, qadmlarm emosional obnalarmm və insanm

qorxulu hadisə ilə üzləşib illərlə unuda bilməməsinin bir səbəbi

xəyal ilə bağlıdır.

İdrakm bu növündə də heyvanlar insanla müştərəkdir.

Gələcəkdə bu idraklarm təfəkkür zamam insana hansı yan- hş

nəticələr verdiyini qeyd edəcəyik.

Vəhmi idrak:

İnsan obyektlərlə üzləşərkən hissi və xəyali idrakdan əlavə,

obyektlərin xarici görkəmləri onda üçüncü bir idrak əmələ gətirir

və buna "vəhmi" idrak deyilir. Məsələn: qorxunc, vahiməli obyektlə

üzləşərkən onun qorxusu vahimə qüvvəsi ilə dərk olunur. Bunda

da heyvan insanla müştərəkdü. Belə ki, bu idrak, qarşı tərəfdə

müşahidə edilən halm, şəxsin özündəki buna uyğun hal ilə

müqayisəsi nəticəsində meydana gəlir.

Heyvarun idrakı burada sona çatır, amma insanm yuxarıdakı

daxili qüvvələrinə başqa bir qüvvə də əlavə olunur ki, o da

"ağıl"dır. Yəni heyvan insanla əqü idrakdan başqa qalan üç idrakda

müştərəkdir.

Əqli idrak:

Əvvəlcə bir misalla izah edək. Tutaq ki, eyvanda əyləşib

səmanı seyr edirsiniz. Elə bu zaman səmanm dərinliklərində bir

obyektin sizə tərəf gəldiyini müşahidə edirsiniz. Sizin "müşahi- äd

etdiyiniz halda gördüyünüz", həmin obyektin zehninizdə

canlanaraq hasil olan (hüsuli) görüntüsü "hissi" idrak olur. Yəni

62

Zehin və Məntiq

bu hissi idrakın özü də hüsuli idrakın bir forması olur. Müşahidə

etdiyiniz obyekt səmada itdikdən sonra onun zehninizdə qalan

surəti "xəyali" idrak, yaxud bilik adlamr. Xəyalmızda hasil olan

müxtəlif şeylərin vasitəsilə zehninizdə qurduğımuz surətlər

"təxəyyül" olur (məsələn, xəyalmızda özünüzü qədim zamanlarda

təsəvvür etməyiniz kimi, yaxud fantastik əsərlərin, filmlərin

yaradılması). Bundan sonra, səmadan sizə tərəf gələn obyektin

durmadan yaxınlaşdığı zaman onun qorxunc varlıq olduğunu

görsəniz, sizdə qorxu hissi yaramr. Onun qorxulu olduğu da

vahimə qüvvəsi üə dərk edilir. Buna da "vəh- mi" idrak, yaxud bilik

deyilir.

Bunlardan sonra zehnin ağıl qüvvəsi ilə əldə edilən yeni

idrak meydana gəlir. Əvvəlcə ağıl qüvvəsinin "mücərrədləş-

dirmə"si (əvvəldə qeyd olunan dörd təfəkkür formasından

birincisi) sayəsində həmin xəyali elmlərdən ümumi məfhum

yaradılır. Məsələn: əgər insan, yaxınlaşdıqca həmin obyektin

cisim olduğunu görsə, onun "göy cismi" olduğunu dərk

edəcək. Bu da zehnin onu, əvvəl də qeyd etdiyimiz dörd

təfəkkür formasından birincisi olan "mücərrədləşdirmə"

sayəsində "Bu, göy cisimidi/' kimi mənalandırmasıdır. Buna bir

balaca izah verək: məlumdur ki, insan həmin obyekti müxtəlif

xüsusiyyətləri, məsələn: hansısa bir rəngdə, formada, çö-

küklük-qabarıqlığı ilə birlikdə görür. Amma onu bu cüzi

xüsusiyyətlərindən ayıraraq, təmizləyərək, onun üçün ümumi

bir məfhum yaradıb, onu bu xüsusiyyətlərdən təmiz halda,

göy cisimi adlandırır. Bu cüzi xüsusiyyətlərdən əqli ayırma və

təmizləməyə "mücərrədləşdirmə" deyilir.

İkinci təfəkkür formasına da qısa olaraq belə işarə etmək

olar: insan mücərrədləşdirmədən sonra alınan məfhumun

həqiqi mahiyyətini başa düşməyə çalışır. Məsələn: müxtəlif

mən, sən, o və s. kimi fərdləri müşahidədən sonra, zehin

mücərrədləşdirmə əməliyyatı vasitəsi ilə yeni bir "insan"

məfhumu yaradır. Belə ki, artıq zehində yer alan bu

məfhumun 63

Məntiq ____________________________________________________________

boy, rəng, haralı olması və s. kimi cüzi xüsusiyyətləri olmur.

Bununla belə, mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan "insan"

məfhumu zehin üçün bir qədər məlum olsa da, amma onun

həqiqi mahiyyəti hələ ki, məchul qalır. Yəni "insan"ın əsl

mənası nə deməkdir, əsl həqiqəti nədir? Bu sualı

cavablandırmaq üçün isə zehin ikinci bir tərəkkür

formasından istifadə edir və bu təfəkkür formasına da "tərif"

deyilir. Mücərrədləşdirmə əməliyyatı çox asan bir əməliyyat

olub, ümumi xarakter daşıdığı halda, "tərif" təfəkkür forması

xüsusi insanlara məxsusdur. Yəni hər bir insan heç bir çətinlik

çəkmədən mücərrədləşdirmə əməliyyatı apara bilir və bunun

üçün, digər üç təfəkkür qanunlarında olduğu kimi, dəqiq

şəkildə təfəkkürün şərtlərinə riaət etmək lazım deyil.

Bundan sonra, həmin məfhumun nümunələrini bir-birin-

dən hansısa xüsusiyyətlərinə görə bölünməsinə baxmaq olar.

Məsələn: "insan" məfhumuna düzgün tərif verdikdən sonra

onun fərdlərini alim-cahil, güclü-zəif, azərbaycanlı və qeyri-

azərbaycanlı kimi bölmək olar. Məlumdur ki, bu bölgü

əməliyyatı da ağlın sayəsində hayata keçir və onu təfəkkürün

üçüncü forması öyrənir və "bölgü" adlanır.

Nəhayət, insan bu əməliyyatlardan sonra, yaratdığı

məfhumun başqa valıqlarla əlaqəsinə baxa bilər; onun

haqqında hökm verə bilər. Məsələn: zehinin yaratdığı həmin

"insan" məfhumu haqqında "İnsan heyvanlardan fərqli olaraq

cəmiyyət hahnda yaşamağa və başqalannm hüquqlarına riaət

etməyə məcburdur" hökmünü kəşf edə bilər. Bu hökmü isə

isbatsız olaraq qəbul etmək düzgün deyil. Ümumiyyətlə heç

bir hökm isbatsız qəbul olunmur. Həmin isbat metodunu isə

təfəkkürün dördüncü forması araşdırır və "əqli-nəticə"

adlanır. Təfəkkürün bu forması ilə bağlı olan aşağıdakı başqa

bir misala baxaq: alimlər Günəşin Şərqdən çıxaraq Qərbdə

batdığını müşahidə etdikdə belə nəticəyə gəlmişlər ki, "Ya Yer

Günəşin, ya da Günəş Yerin ətrafına fırlanır". Alimlərin

64

Zehin və Məntiq

bu hökmü verməsi ağıl qüvvəsinin dördüncü təfəkkür forması

olan "əqli-nəticə"nin sayəsindədir. Təfəkkürün bu dörd

formaları haqqında kitabın ikinci hissəsində geniş şəkildə

bəhs ediləcək.

İnsan bu idrakla heyvandan fərqlənir və bu onun kamilliyini

göstərir. Əqli idrak zehni təhliUər sayəsində yaranır. Məsələn,

insan və heyvan hissi idrakda müştərəkdir, yəni ətraf aləmi

müşahidə edən insan və heyvanda hissi təsəvvürlər əmələ gəlir və

heyvan bu təsəvvürləri məfhum halma sahb qruplaşdıra

(mücərrədləşdirə) bilmədiyindən omm üçün əqli idrak hasil olmur.

Amma insan hiss etdiyi şeylərdən (hissi idrak) ümumi məfhumlar

alaraq (mücərrədləşdirmə) onları mənalandıra (tərif) bildiyindən,

hissələrə ayırdığmdan (bölgü), onlar arasmda bağlılıq qurmağa

(əqli-nəticə) qadir olduğundan, əqli məlumatlara da malik ola bilir.

Heyvan isə ətraf aləmdəki varlıqları, yalnız həmin varlıq olaraq

dərk edə bilir. Dediyimiz kimi insan isə heyvanm bu idrakmdan

əlavə həmin varlıqlar arasmdakı əlaqələri də dərk edə bilir.

Məsələn, insan kimi heyvan da Günəşi müşahidə edir. Heyvan hər

dəfə Günəşi müşahidə etdikdə təkcə Günəşin özünü müşahidə edir.

Omm Yerlə əlaqəsini dərk edə bilmir. İnsan isə Günəşi müşahidə

etdikdən soma onun Yerlə əlaqəsini, yəni Yerin Günəş ətrafmda

fırlan- dığmı da dərk edir. Yaxud, şiri görən maral, şiri müəyyən

formalı rənglərin cəmi olaraq qorxulu bir şey kimi dərk edir. Yəni

maral, şirin öz-özlüyündə bir canlı olduğunu və şirin rənglərinin

şirdən fərqli olduğunu dərk edə bilmir. İnsan isə şirin mahiyyətinin

yalmz vəhşi bir canlı, rənginin də şirin özündən fərqli olduğunu

dərk edir. Bundan soma isə, məsələn, şirə qır- mızı-boz rəngi hökm

edərək, "şir qırmızı-boz rəngli vəhşi heyvandır" nəticəsini alır. Yəni

maral şiri, yalnız şirin rəngi ilə görür, insan isə şiri xaricdə iki

şeydən (şirin mahiyyəti və rəngindən) təşkil olmuş bir obyekt kimi

dərk edə bilir. Elə bu səbəbdən də, maral və digər heyvanlar şiri

hərəkətsiz halda gör

65

Məntiq ____________________________________________________________

dükdə təhlükə hiss etmirlər. Şir onlara tərəf hərəkətə başladıqda isə

bu zərif he3rvanlar şirdən qaçmağa başlayırlar. Amma insan şirin

vəhşi olduğunu ümumi məfhum olaraq dərk etdiyindən, hər

zaman ondan kənar gəzir.

Beləliklə, məntiq elmi zehnin yuxarıdakı qüvvələrindən yal- mz

ağıl qüvvəsi sayəsində zehnin hərəkətini (təfəkkürü) öyrənir və bu

hərəkətin (təfəkkürün) dörd forması olan "mücərrədləşdirmə",

"tərif", "bölgü" və "əqli-nəticə"dən damşır.^ Əqli biliklər zehnin ağıl

qüvvəsinin sayəsində təfəkkürün bu dörd - "mücərrədləşdirmə",

"tərif", "bölgü" və "əqli-nəticə" formaları ilə yaramr. Məntiqin də

mövzusu, yaxud predmeti təfəkkürün elə bu dörd formasıdır.

Ağıl qüvvəsinin xüsusiyyətləri

a) Əqli idrak üçün digər idraklarla müqayisədə hədd yoxdur və

insarun, bu əqli idrakı inkişaf etdirmə imkanı var.

b) Ağıl qüvvəsi hissi, xəyali və vəhmi elmlərin yanhşlarmm

qarşısım almaqda insana kömək edir.

c) Ağıl vasitəsilə insan digər idraklardan istifadə edərək onlar

üçün ümumi məfhumlar yaradır (mücərrədləşdirmə).

d) Ağıl vasitəsilə şeylərin əsl mahiyyətinə varıhr (tərif).

e) Ağıl vasitəsilə məfhumlarm xarici nümunələri qisimlərə

bölünür (bölgü).

f) Ağıl vasitəsilə verilənlər qruplaşdırılaraq yeni nəticələr

almır, ümumi qanunlar kəşf edilir (əqli nəticə).

Min illər bundan öncə çətinliklər içərisində yaşayan insana,

bugünkü müasir texnikanı bağışlayaraq ontm rahatlığım təmin

edən də məhz ağıldır. Hissi, xəyali və vəhmi elmlərin xə- talarrmn,

onlarm vasitəsilə yanlışlığa səbəb olan məlumatlarm qarşısım

alaraq ağla istiqamət verən yeganə ehn isə məntiq elmidir.

Bax: II hissə

66

Zehin və Məntiq

Rəssamdakı zehni qüvvələr

Tutaq ki, rəssam tablo üzərində bir əsər yaratmaq istəyir. Bu

zaman, rəssamm yuxarıda adlarım çəkdiyimiz zehni qüvvələrdən

necə istifadə edərək əsər yaratmasma nəzər salaq.

Məlumdur ki, rəssam duyğu üzvləri vasitəsilə ətraf aləmi

müşahidə etdikdən sonra əsər yarada bilər. Çünki o, əvvəlcə,

əşyaları müşahidə etməlidir ki, onlarm şəklini tablo üzərmə köçürə

bilsin. Deməli, əvvəlcə, rəssamm duyğuları, hissi dərk etmə

qüvvələri işləməlidir. Bundan sonra tablo ilə üz-üzə duran

rəssamm qalan üç - xəyal, vahimə və ağıl qüvvələrinin işə

düşməsinə baxaq.

Tutaq ki, rəssam hər hansı bir təbiət mənzərəsini tablo üzərində

təsvir etmək istəyir. Dedik ki, buna görə o, əvvəlcə, təbiəti duyğu

üzvləri vasitəsilə müşahidə etməlidir. Əvvəlcə çay şəkli çəkmək

istəyən rəssam, ağıl qüvvəsinin sayəsində dərk edir ki, çaym axm

istiqamətini yuxarıdan aşağıya doğru çəkməlidir. Amma çaym,

tablonun hansı tərəfində çəkiiməsinə isə, artıq rəssamm təxəyyül

qüvvəsi qarışır. Yəni rəssamm zövqünə uyğun olaraq çay tablomm

ya sağmda, ya da solunda verilə bilər. Məlumdur ki, bu zaman ağıl

işləmir. Ümumiyyətlə, rəsm əsərində əşyalarm qarşılıqlı

münasibətinin gözəl təzahürü rəssamm təxəyyülündən asılı olur.

Bu təxəyyül sayəsində də rəssamlar bir-birindən fərqlənirlər.

Daha sonra rəssam, əsərə gözəUik vermək üçün çaym kəna-

rmda müxtəlif heyvan şəkilləri çəkmək istəyir. Tutaq ki, şir ilə

maralı çaym kənarmda birgə göstərmək istəyir. Məlumdur ki, şir ilə

maral bir yerə cəm olası heyvanlar deyil. Yəni əgər rəssam istəsə ki,

tabloda şir ilə maralı bir-birinə yaxm məsafədə versin, mütləq şiri

maralm arxası Uə sürətlə qaçan halda çəkməlidir. Bu da rəssamm

vahimə qüvvəsinin sayəsindədir. Çünki maralm şirdən qaçmasmm

səbəbi vahimə qüvvəsinin sayəsində dərk edilir.

67

Məntiq ___________________________________________________________

Bu misalla zehnin müəyyən hallara düşərək yuxarıdakı

qüvvələrdən necə istifadə etməsi daha da aydm olur. Onu da qeyd

edək ki, musiqiçilər, konstruktorlar, memarlar, ədiblər, yazarlar və

şairlər öz əsərlərini yuxarıdakı misala uyğun olaraq zehnin

qüvvələrindən istifadə etməklə yaradırlar.

SUALLAR:

1. Verilən təriflərə əsasən, yuxarıdakı idraklarm təfəkkür

olub-olmadığım aydınlaşdırm.

2. İdraka öz sözlərinizlə tərif verib, kitabdakr təriflə müqayisə

edin.

3. İdrakm növlərinə misallar gətirin.

4. Aşağıdakılarm idrakm hansı növlərinə aid olduğunu

söyləyin:

Allahm dərk olunması, öz mənliyimizi dərk etməyimiz, öz

dsrrdrrıizə olan ekrıimiz, riyazi qanunlar, kainatm dərk olunması.

5. Hüzuri idrakla hüsuli idrakm fərqi nədir?

6. Həm hüzuri, həm də hüsuli yolla əldə edilən bilik göstərin.

7. Aşağıdakılardan hansılar hüsuli, hansılar hüzuridir?

İnsanm özünə ("mən"ə) olan biliyi, beş üçdən böyükdür,

insanm Allahı dərk etməsi, keçmiş haqqmda ekn, nəfsi

xüsusiyyətlərdən achq, susuzluq, qorxu və şadhq, insanm hüsuli

məlumatı, yəni zehni təsəvvürləri, ədəbiyyat elmləri, daxili

qüvvələrə - sevgi, qəzəb, təfəkkür, təxəyyül, ağü, istedad və iradəyə

olan dərkimiz. 8. Allahm elmi hüzuridir, yoxsa hüsuli?

9. Eşq və məhəbbət hüzuridir, yoxsa hüsuli?

68

4- CU DƏRS

TƏSƏVVÜR VƏ TƏSDİQ

Təsəvvür və təsdiq bilikləri Üçüncü bölgüdə isə hüsuli idrak, hökm qəbul edib etməməsi

cəhətindən iki yerə bölünür: təsəvvür və təsdiq.^ Bu məf- humlarm

şərhi üçün aşağıdakı misala baxaq:

Fərz edin ki, yazı lövhəsində üçbucaq şəkli çəkilmişdir. Siz bu

şəkli görməklə zehninizdə bir təsəvvür yaramr. Həmin təsəvvürə

bilik deyilir. Bu, sırf təsəvvür edilən bir idrakdır və onda heç bir

iqrar, yaxud inkarm təsdiqi yoxdur. Yəni insan nəfsi bu idrakm

özündə heç bir şeyi nə iqrar, nə də inkar etmir.

Üçbucağm tərəflərinə nəzər saldıqda, görürsünüz ki, ya bə-

rabərtərəfli, ya da bərabəryanlıdır. Bucaqlarma nəzər saldıqda, ya

düzbucaqlıdır, ya da düzgün üçbucaqdır. Bu zaman yeni -

bərabəryanlı, düzgün, düzbucaqlı üçbucaq kimi təsəvvür əldə

etmiş olursunuz. Bu təsəvvürlərin də özündə heç bir iqrar və ya

inkar təsdiq olunmur. Yəni zatən təsəvvürdən başqa bir şey

deyillər.

Yenidən yazı taxtasmda iki qonşu bucaq olan şəkU görürsünüz.

Bu da sırf təsəvvürdən ibarət olacaq. Bilirik ki, qonşu bu- caqlarm

cəmi 180°-dir. Belə bir sualla qarşılaşırsmız: "Görəsən,

idrakın bu iki növü ilk dəfə İslam dünyasının dahi şəxsiyyəti Farabi (bax: II dərs)

tərəfindən kəşf olunmuşdur.

69

Məntiq ___________________________________________________________

birinci şəkildəki üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi, ikinci

şəkildəki qonşu bucaqlarm cəmi ilə bərabərdir, ya yox?" Bu sual da

təsəvvürdür. Üçbucağm daxili bucaqlarınm cəminin 180°- yə

bərabər olduğunu isbat etdiyiniz zaman isə zehninizdə təsəvvür

edilən sualm xarici aləmlə uyğun olduğu qənaətinə gəlirsiniz. Bu

isə təsəvvür yox, təsdiq biliyidir. Yəni üçbucağı görməklə zehində

əmələ gələn "şəkil" də təsəvvürdür, "üçbucağm daxili bucaqları

cəmüıin 180°-yə bərabər olub olmaması" da təsəvvürdür, amma

zehnə gələn sual müqabilindəki "Üçbucağm daxili bucaqlarınm

cəmi 180°-yə bərabərdir!" qənaəti isə təsdiqdir. Beləliklə, bəzən

təsəvvür mütləq təsəvvürdür, buna təsəvvür, bəzən isə bu təsəvvür

nəfsin təsdiqi ilə, müəyyən qənaətlə bərabərdir, bıma isə təsdiq

deyilir. Yəni təsdiq id- rakmda, onun gerçəkliklə uyğun

olub-oknamasmı nəfs ya iqrar, ya da inkar edir. Beləliklə:

Təsəvvür - Özündə heç bir müsbət və ya mənfi hökmü

daşımayan, nəfs tərəfindən iqrar və ya inkar edilməyən hü-

suli idrak forması sayəsində yaranan bilikdir. Təsəvvürün dörd

növü var: sadə (məsələn, gül), naqis mürəkkəb (məsələn, yaşıl

bayraq), qeyri-xəbəri tam mürəkkəb (məsələn, buradan

uzaqlaşma), təsdiq olunmayan xəbəri tam mürəkkəb^^ (yəni,

məsələn, haqqmda heç bir hökm vermədən başqa qalaktikalarda

yaşayışm olub olmaması haqqmda fikirləşmək).

Təsdiq - Bir neçə təsəvvür vasitəsilə müsbət və ya mənfi

hökm şəklində gələn, özündə zatən iqrar, yaxud inkar

daşıdığından nəfs tərəfindən təsdiq olunan hüsuli idrak

forması sayəsində yaranan bilikdir. Yəni təsdiq ya "iqrari", ya

da "in- kari"dir. Məsələn: iqrari - "Yer kürə formasmdadır", inkari -

"Səbəbsiz heç bir nəticə yoxdur".

Qeyd edək ki, təsəvvür və təsdiq, hüsuli idrakm hökm (müsbət,

yaxud mənfi) qəbul edib-etməməsi cəhətindən iki nö-

Bax: I hissə, III fəsil, III

dərs 70

Zehin və Məntiq

vü olduğundan, hüsuli idrakın əvvəlki dərsdə adı çəkilən hissi,

xəyali, vəhmi və əqli növləri hökm qəbul edib-etməməsinə görə

təsəvvür və təsdiqə ayrılacaqlar.

Hissi təsəvvür. Məsələn, qarşmızdakı kitabm zehninizdə olan

hazırkı surəti.

Hissi təsdiq. Məsələn, çay kənarmda durarkən çaym hərəkəti

ilə bərabər zehninizdəki surəti. Ümumiyyətlə, hərəkət halında olan

bir şeyin zehninizdəki surəti.

Xəyali təsəvvür. Məsələn, gözünüzü bağladıqdan sonra

qarşımzdakı kitabm zehninizdəki xəyali surəti.

Xəyali təsdiq. Məsələn, sahilindən uzaqlaşdıqdan sonra çaym

hərəkəti ilə bərabər onun zehninizdəki xəyali surəti.

Qeyd edək ki, hissi və xəyali idrakm yuxarıdakı kimi təsəvvür

və təsdiq formalarma bölünməsi iddiası fəlsəfi araşdırma tələb edir.

Yəni hissi və xəyali idrakm, yalmz təsəvvür olması mümkündür,

amma burada belə verməyimiz təsəvvür və təsdiqin daha da

aydınlaşması üçün idi.

Əqli təsəvvür və təsdiq. Məsələn: əvvəlki dərsdə qeyd olundu

ki, əqli biliklər zehnin ağıl qüvvəsi sayəsində təfəkkürün dörd -

"mücərrədləşdirmə", "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə" formaları ilə

yaranır. Təfəkkürün bu dörd forması ilə yaranan əqli biliklər də

"əqli təsəvvür" (mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan "insan"

məfhumu , yaxud təriflə yaranan "nitq qüvvəsinə malik olan iradəli

canlı") və "əqli təsdiq"dir (məsələn: əqli nəticə ilə yaranan "məntiq

bütün elmlərin açarıdır").

Zəruri və nəzəri biliklər

Hüsuli idrak sayəsində yaranan təsəvvür və təsdiq bilikləri ya

zəruri, ya da nəzəridir. Bu iki növə ayrılma isbata ehtiyach- lıq

cəhətindəndir. Zəruri biliklər, təsəvvür və təsdiq edilməsində fikrə,

mütaliəyə, diqqətə, müqəddimələr hazırlamağa ehtiyacı olmayan

biliklərə deyilir və "nəfsin diqqət amillə

71

Məntiq ____________________________________________________________

ri"nin (aşağıda gələcək) birinin sadə diqqəti nəticəsində əmələ gəlir.

1-1. Zəruri təsəvvür

"Varlıq" məfhumunun xarici aləmdəki, gerçək aləmdəki

həqiqəti insana məchul olsa da, məfhumu zəruri və aşkar tə-

səvvürlərdəndir. Belə ki, hər bir insan, hətta uşaqlar belə, bu

məfhumu sadə, açıq zehinlə başa düşürlər. Həmçinin yoxluq,

yaxşıhq, pislik də zəruri təsəvvürlərdir. Məlumdur ki, bu cür

məfhumlarm qavramimasmda təfəkkürə və dəqiq tərifə ehtiyac

yoxdur. Yəni hamı tərəfindən çox asanlıqla dərk olunur.

1- 2. Zəruri təsdiq

"Tam hissədən böyükdür". Bu hökm "tam" ilə "hissə"ni düzgün

təsəvvür etməklə təsdiq edilir. Bu cür təsdiq ya duyğu üzvləri

vasitəsilə, ya da batini hissiyyat ilə (vicdanla) təsdiq olunur və

təsdiq olunmasmda düşüncəyə ehtiyac duyulmur. Bu, riyaziyyatda

"aksiom" adlamr.

2- 1. Nəzəri təsəvvür

Nəzəri məlumatlarda sadə şəkildə təsəvvürlə bərabər,

düşünməyə, dəlilə ehtiyac duyulur və nəzəri təsəvvür həmişə bir

neçə zəruri təsəvvürlə bərabər qavramlır. Hamı tərəfindən zəruri

təsəvvür kimi qəbul edilsə də, dəqiq mənasmı dərk etmək üçün

"nəfs", "enerji" və s. kimi məfhumlarm təsəvvür olunması üçün

təfəkkürün üçüncü forması olan "tərif"ə ehtiyac duyulur. Buna

misal olaraq, "ada" məfhumunun "torpaq", "su", "dörd tərəf" və s.

məfhumları olmadan təsəvvür edilə biknəməsini göstərmək olar.

2-2. Nəzəri təsdiq

"Yer Günəş ətrafma hrlamr", "Aləm sonradan yaramb" və s.

kimi hökmlər də nəzəri təsdiqdir və riyaziyyatda "teorem" ad- 72

Zehin və Məntiq

lanır. Çünki bu iki məlumat hal hazırda bizim üçün zəruri təsdiq

olsa da, sonradan alimlər tərəfindən kəşf edilmişdir. Bu haqda

kitabm üçüncü hissəsində bəhs ediləcək.

Yuxarıdakılara əsasən, deyə bilərik ki, nəzəri təsdiq təkrar, ya

da tez-tez istifadə nəticəsində zəruri təsdiqə (məsələn: "Yer Günəş

ətrafmda fırlamr"), zəruri təsdiq adqoyma ilə zəruri təsəvvürə

(məsələn: "Yer bütün cisimləri cəzb edir" təsdiqinin "cazibə qanunu"

kimi adlandırılması), nəzəri təsəvvür tərif olunmaqla nəzəri təsdiqə

(məsələn: "İnsan şüurlu canlıdır") və əksinə, nəzəri təsəvvür tərif

olunma nəticəsində zəruri təsəvvürə^ (məsələn: rəng anlayışı adi

insanlar tərəfindən zəruri təsəvvür olsa da, fizikada nəzəri təsəvvür

hesab olunub, tərif olunandan sonra fiziklər üçün zəruri təsəvvürə

çevrilmişdir) çevrilə bilər. Ümumiyydtb, qalan üç növü, ydni təsəvvürü və

təsdiqi, zəruri təsəvvürə çevirmək olar. Deməli, zəruri və nəzəri olan

təsəvvür və təsdiq nisbidir. Yəni müxtəlif insanlar üçün müxtəlif

hallar ola bilər.

Bəzən isə zəruri biliklər, insan üçün nəzəri olur, yaxud insan bir

zəruri məlumata nisbətdə cahil olur. Yəni təfəkkürə.

Məsələn, insan "neçə" anlayışını dərk etmək üçün mütləq əvvəlcə "ədəd" anlayışını

dərk etməlidir. Bunu ibtidai təhsilə başlayan şagirdlərə, əvvəlcə ədədlər öyrədildikdən

sonra "Burada neçə qələm var?" sualının verilməsi ilə də başa düşmək olar. Yaxud "ədəd"

anlayışının özü də varlıqları çoxluq halında dərk etdikdən sonra dərk edilir. Çünki

qarşılaşdığımız şeylər çoxluq təşkil etməsə, ədəd anlayışını əldə etmək olmaz. Hətta

"vahid" anlayışını da. Deməli, "neçə" anlayışı nəzəri olub, "ədəd" anlayışı ilə və həmçinin

"ədəd" anlayışı da nəzəri olub, "müxtəlif varlıqlar" anlayışı ilə tərif olunmalıdır. "Ada"

anlayışında olduğu kimi. Amma məlumdur ki, insan, zehini formalaşdıqca, artıq belə

anlayışları başqa anlayışlarla qavramır. Yəni insan "neçə" dedikdə onun zehninə əvvəlcə

"ədəd" ("ədəd"dən əwəl də başqa şeylər) gəlmir. Birbaşa bu anlayışları zəruri olaraq dərk

edir. Bu da onu göstərir ki, nəzəri təsəvvürlər zaman keçdikcə zəruri təsəvvürə çevrilə

bilər. Bu da bəzən təfəkkür dərsində qeyd olunan təfəkkürün beş mərhələsinə ehtiyacın

olmamasını göstərir.

Qeyd edək ki, bu çevrilmələrin bəzilərinin mümkünlüyündə fəlsəfi təfəkkürə ehtiyac

var. Yəni daha dəqiqlik üçün geniş araşdırma lazımdır. Amma biz deyilənlərlə

kifayətlənirik. Oxuculardan mətndə qeyd edilən yuxarıdakı cümləni yadda saxlamalarını

və dərsin sonunda suallarda onunla bağlı sualı cavablandırmalarmı istəyirik.

73

Məntiq ____________________________________________________________

düşüncəyə ehtiyac duyur. Çünki zəruri məlumatlar da nəfsin

diqqətinə ehtiyaclıdır. Nəfsin diqqətinin isə amilləri var və bu

zərurilər barəsində nəfsin diqqətinin həmin amilləri yoxdur deyə,

insan zəruri məlumata qarşı cahil olur.

Qeyd edək ki, insanm bütün zəruriləri bilməsi vacib deyil.

Həmçinin insanm zəruri təsdiqi dərk etməməsi, həmin zərurinin

zəruri oknasma xələl gətirmir. Çünki zəruri, fikrə ehtiyacı olmayan

bir məlumatdır, insanm bilməli olduğu bir məlumat deyil.

Əlbəttə, məlumdur ki, hər bir məlumat nəzəri ola bilməz. Yəni

hər bir məlumatm dəlilə ehtiyacı yoxdur. Heç olmasa, bir zəruri

təsdiq olmalıdır. Çünki hər bir təsdiq nəzəri olsa, bu zaman heç bir

məlumata yəqinimiz oknaz. Belə olan halda sonsuz silsilə və ya

dairəvilik yaramr.

Açıqlama; əgər hər bir təsdiq nəzəri olsa, ya "dairəvilik" ya da

"sonsuz silsilə"əmələ gəlir ki, bunlarm da hər ikisi yanlışdır.

Məsələn, "Kainat sonradan yaranmışdır" - təsdiqinə baxaq. Bu

təsdiq zəruridir, yoxsa nəzəri? Əgər qəbul edilsə ki, zəruridir, bu

zaman istədiyimiz isbat olur. Amma əgər cavabda "nəzəridir"

deyUsə, bu zaman qarşıya belə bir sual çıxır: bu məlumat necə kəşf

olundu, haradan əmələ gəldi? Cavab: iki - "Hər bir dəyişənin,

hərəkətin başlanğıa var" və "Kainat dəyişməkdə və hərəkətdədir"

təsdiqlərinin cəmindən əmələ gəlib. Bu zaman növbəti sual

meydana çıxır - "Bu iki təsdiqin özü nəzəridir, yoxsa zəruri?". Əgər

cavab olaraq "zəruridir" deyilsə, istədiyimiz isbat edilmiş olur. Yox,

əgər "nəzəridir" deyilsə, yenidən bu nəzəri təsdiqin necə kəşf

olunduğu sualı qarşıya çıxır. Əgər cavab olaraq deyilsə ki, "Aləmin

sonradan

Dairəvilik - biri-birinə qayıtma. Fəlsəfədə isbat edilmişdir ki, iki varlığın eyni şəraitdə

bir-birini yaratması mümkün deyil. Alimlər bunu elmi yolla isbat etsələr də, bu, "zəruri

təsdiq" hesab olunur.

^’Yenə də fəlsəfədə isbat edilir ki, sonsuz səbəblər silsiləsi qeyri-mümkündür. Yəni

bir-birini yaradan, bir-birinə söykənən sonsuz silsilənin varlığı mümkün deyil.

74

---------------------------------------------------------------------- - ----- Zehin və Məntiq

yaranmasından bu nəticəyə gəlinib", bu da "dairəvilik"dir. Yəni

əvvəldə "Aləmin sonradan yaranması" nəzəri qəbul olunmuşdu,

amma sonda zəruri kimi qələmə verilir. Yox, əgər süsüəvi olaraq

hər bir elmi iki nəzəri elmdən almış olsaq, heç vaxt zəruri təsdiqə

çatmırıq ki, bu da "sonsuz silsilə"dir və bu zaman heç bir nəticə

hasil olmur, heç bir təsdiqə yetişə bilmirik. Buna görə də heç

olmasa, bir zəruri təsdiq oknahdır.

Nəfsin diqqət amilləri

Ayıqlıq: İnsanm ən zəruri təsdiqi belə, diqqətsizlik üzündən

dərk etməməsi mümkündür; bütün işlərini Günəş enerjisinin

sayəsində görən, amma Günəşdən xəbərsiz, diqqətsiz olan insan

kimi. Bu diqqətsizlik bütün zəruri və yəqini®“ təsdiqlərdə

mümkündür. Xəbərdar olmayan insanm heç bir zəruri təsdiqə ebni

olmur, yalnız kiminsə kənardan onu məlumatlandırması ilə bilgiyə

yiyələnir.

Sağlam zehin: Ən zəruri təsdiqi dərk etmək üçün sağlam zehin

gərəkdir. Buna görə də zəif zehinli və beyni zədələnmiş insanlarm

ən zəruri təsdiqi inkar etmələri, dərk edə bilməmələri mümkündür.

Bu zehni problemin bir neçə mənşəyi var:

a) Təbii nöqsan: Bəzi uşaqlar anadangəlmə zehni naqisliklə

doğulur.

b) Yaranan nöqsan: Bəziləri dünyaya sağlam gəlsələr də,

sonradan beynin aldığı zədə nəticəsində sağlam zehindən məhrum

olurlar.

c) Pis tərbiyə: Düzgün tərbiyə olunmayan uşaqlar sağlam zehni

itirirlər. Vəhşicəsinə tərbiyə olunan uşaq, böyüdükdə, məsələn:

insan öldürməyin pis iş olduğunu dərk edə bilmir, ya da çətinliklə

dərk edir və asanlıqla cinayət törədir.

Duyğu üzvlərinin sağlamlığı: Bəzi məlumatlar, əvvəldə qeyd

etdİ3dmiz kimi, hissi olduğundan, duyğu üzvləri zəif olan

^ Bax: III hissə

75

Məntiq ___________________________________________________________

insan, əlbəttə ki, aşkar olan bir şeyi qəbul etməyə bilər. Məsələn:

gözü zəif olan insan, 100 metrlik məsafədə, çarx ətrafmda sürətlə

fırlanan işıq lampasım sükunət halmda olan çevrə kimi dərk edə

bilər və s.

Şübhələr: Əsası olmayan məlumatlar başqalarmm sözlərindən

təsirlənərək əsaslı kimi qəbul oluna bilər. Məsələn: Ermənistanm

Azərbaycan torpaqlarmı işğal etdiyi halda, elə dövlətlər var ki,

ermənilərin ortaya atdığı əsassız dəlillərə söykənərək bu tarixi faktı

qəbul etmirlər.

Zəruri təsdiqin dərk edilməsinin həll yolu

Nəfsin diqqət amillərinin pozulması üzündən zəruri təsdiqləri

qəbul etməyən şəxslərə dəlil gətirmək münasib sayılmır. Alimlərin

nəzərincə, belə insanlara zəruri təsdiqi agah etməyin yolu, bu zəruri

təsdiqin inkarma gətirən səbəbi aradan qaldırmaqdır. Belə ki,

yuxarıda diqqət amillərinin bir neçəsi qeyd olunan nəfs elə bir

varlıqdır ki, bəzən o, insarun bütün vücuduna nüfuz edir, hətta

ağla belə təsü göstərir. Yəni ağIm ən sadə məlumatı qəbul edə

biləcəyi halda, insarun nəfsi onun bu sadə məlumatı qəbul

etməyinin qarşısmı ala büər. Bu zaman həmin insana filosofun elmi,

məntiqi, fəlsəfi dəlili yox, həkimin dərmam daha münasibdir. Yəni

nəfsdə baş verən problemlərə görə, zəruri təsdiqlərin inkarım

aradan qaldırmaq üçün mütləq, nəfs və nəfsə təsir edən bədən

həkim və psixoloq tərəfindən müayinə və müalicə edilməlidir.

Çünki məlumdur ki, ağıl, nəfs və bədənin bir-birinə qarşıhqlı təsiri

var. Buna görə də bəzən ağIm müalicəsi nəfsin, yaxud bədənin

müalicəsinə bağlıdu.

Gələn dərsdə və növbəti fəslin ikinci dərsində nəfslə ağIm

qarşılıqlı təsirinə işarə ediləcək. Burada isə bədənin anatomiyası ilə

nəfsin və ağIm təsirinə qısa nəzər salaq:

Məlumdur ki, insarun qidalanması onun əqli inkişafmda çox

önəmli rol oynayır. Yaxud Allah tərəfindən İslam maari

76

Zehin və Məntiq

fində bəzi qidaların haram olduğu buyurulmuşdur. Sadə zəruri

təsdiqlərdən birinin inkarmm səbəbi olan, AUahm haram

buyurduğu bir qidam yeməklə bağlı aşağıdakı İslam qanununa

baxaq:

Donuz ətinin yeyilməsi və şərab içmək İslamda haram

buyurulmuşdur. Çünki bu iki qida, insam zəruri dərk edilən fitri

hisslərdən çəkindirir. Yəni bu qidalarm mədəyə daxil olaraq insamn

ətinə qarışması, onu hər kəsin dəlilsiz qəbul etdiyi, məsələn, fitri

hisslərdən uzaqlaşdıra bilər. Beləliklə, nəfslə bağlı bu qeyd

olunanlardan sonra bəzi zəruri təsdiqlərin inkarmm səbəbi və hər

bir zəruri təsdiqin mkarma uyğun müalicə yolları daha da

aydınlaşır.

İbn Sina və Fatimilər dövlətinin xəstə şahzadəsi

İnsanm, özünü insan olaraq dərk etməsi zəruri təsdiq sayılır.

Yəni insan, özünün insan olduğunu dərk etməsi üçün isbata, dəlil

gətirməyə ehtiyac duymur. Hər bir insan bunu hüzuri idrakm

vasitəsilə dərk edir.

Burada, zəruri təsdiqi inkar edən bir şəxsin dahi bir həkimlə

hekayəsini xatırlamaq yaxşı olardı.

Fatimilər dövlətinin hökmdarmm şahzadə oğlu, qəribə bir ruhi

xəstəliyə tutulur. Şahzadənin xəstəliyi onun, özünü inək hiss etməsi

olur. Yəni şahzadə insan olduğu halda, bu xəstəlik üzündən, elə

güman edir ki, o, inəkdir və inək kimi səs çıxarır, heç bir şey

etmədən, yalmz "Mdn inəyəm, məni kəsin!" - deyib durur.

Şahzadənin bu halmdan çox narahat olan hökmdar dövrünün

həkimlərini, oğlunu sağaltmaq üçün saraya çağırtdırır. Amma heç

bir həkim şahzadənin xəstəliyini müalicə edə bilmir. Vəzirlər

hökmdara bir nəfər həkimin də qaldığım deyir. Şahzadəni müayinə

etmək üçün bu həkimi də saraya dəvət etməyi məsləhət görürlər.

Bu həkim öz dövrünün filosofu İbn Sina idi. İbn Sina hökmdar

tərəfindən saraya dəvət edUir. Hökmdar İbn Sinaya, oğlunu

sağaldacağı təqdirdə, onun hər

77

Məntiq ____________________________________________________________

bir istədiyini yerinə yetirəcəyinə söz verir. Böyük həkim filosof İbn

Sina btmun müqabilində şəhərin kitabxanasma daxil oknaq

icazəsini istəyir.

İbn Sinam xəstə şahzadənin yanma aparırlar. Şahzadə yenə də

heç kimi yaxınlaşmağa qoymur və inək kimi hərəkətlər edir. İbn

Sina, kənara çəkilib bir az düşündükdən sonra, ona qəssab paltarı

və bir də bıçaq gətrnnələrini istəyir. O, qəssab paltarını geyinərək

əlində bıçaq, şahzadənin yanma daxil olur və "Mdn qəssabam, səni

kəsməyə gəlmişəm" - deyərək şahzadəyə yaxınlaşır. Xəstə şahzadə, İbn

Sinanm qarşısmda özünü inək kimi yerə sərir. İbn Sina bıçağı

şahzadənin boğazma dayayaraq əlini onun qabırğalarma çəkib

deyir: "Sənin ki, ətin yoxdur, səni belə kəsmək olmaz. Gərək, kökəlib ətlənəsən

ki, kəsib ətindən istifadə edək, buna görə də əvvəlcə yaxşı-yaxşı yeməlisən".

Şahzadə xəstəliyinin şiddəti üzündən bunu qəbul edir. İbn Sina

saraym aşpazlarmdan yaxşı süfrə hazırlamalarım istəyir. Süfrə

hazır olandan sonra, İbn Sina əvvəlcə özü süfrəyə yaxmiaşıb

hazırladığı dərmam yeməyə qatır və şahzadəyə yedizdirir. Beləcə,

əzəməth həkim İbn Sina istədiyinə nail olur. Bir müddətdən sonra

onun hazırladığı dərman öz təsirini göstərir və şahzadə bu ruhi

xəstəlikdən azad olaraq sağalır. Bütün saraydakılar İbn Sinanm bu

işini alqışlayırlar. O, bununla bir daha öz böyüklüyünü, dövrünün

bütün alimlərindən üstün olduğunu sübut edir.

İbn Sina bu müalicədən sonra hökmdarm icazəsi ilə şəhərin

böyük kitabxanasma yol tapır. O bu kitabxanadan istifadə etməklə

özünün bu gün də dünyanm böyük elm mərkəzlərində dərslik kimi

istifadə edilən əsərlərini yaradır.

İdrak və omm sayəsində yaranan biliyin növlərinin ümumi sxemi

Beləliklə, sonda ümumi şəkildə, idrakı aşağıdakı kimi

qruplaşdırmaq olar:

78

си

с П)

П) >

а;

м

Məntiq ____________________________________________________________

Yuxarıda "vahid" dedikdə, yalnız bir ünsürün, "qeyri-vahid"

dedikdə isə bir neçə ünsürün zehində eyni zamanda təsəvvür

olunması nəzərdə tutulur və bunu aşağıdakı kimi dörd halda

göstərmək olar:

Qeyri-

Vahid

1. Bağlayıcı halında təsəvvür. (Məsələn: Su və hava.)

2. Yiyəlik halında təsəvvür. (Məsələn: Mənim kitabım.)

3. Sifətlə bərabər təsəvvür. (Məsələn: İti zehin.)

4. Qeyri-xəbəri cümlə halında təsəvvür. (II fəsil, III dərs)

SUALLAR:

1. İdrakla elmi müqayisə edin.

2. İnsamn heyvandan fərqini, idrakın növlərinə görə izah edin.

3. Ağlın daha hansı xüsusiyyətlərini tanıyırsımz?

4. Təsəvvür və təsdiqi öz sözlərinizlə ifadə edin.

5. Aşağıdakılardan hansılar təsəvvür, hansılar təsdiqdir?

Kimyadan xəbəri olmayan bir şəxs üçün "Su, oksigen və hidrogen-

dən təşkil olunub" - ifadəsi, kimyaçı üçün yuxarıdakı ifadə, rənglərin

zehində inikası, heyvanların ətraf aləmi müşahidə etməsi və sizin üçün

məntiq elmi. 6. Elə misal gətirin ki, həm təsəvvür, həm də təsdiq olsun.

7. Zəruri və nəzəri məlumatın təsəvvür və təsdiqlə fərqi nədir?

8. "Ümumiyyətlə, qalan üç növü, yəni təsəvvürü və təsdiqi, zəruri

təsəvvürə çevirmək olar." - cümləsi dərsin mətnindən götürülmüşdür. Bu

cümləni izah edin. Belə ki, "qalan üç növ, yəni təsəvvür və təsdiq"

ziddiyyətli söz deyilmi?

9. Elə misal gətirin ki, həm zəruri, həm nəzəri, həm təsəvvür, həm

də təsdiq olsun.

80

5- CI DƏRS

CƏHL VƏ ONUN

NÖVLƏRİ

İmam Sadiqin (ə) kəlamında cəhalətin tərifi Necə ki, idrak, elm və bilik məna və məfhum baxımmdan çox

aşkcirdır, eləcə də onlar müqabilində duran cəhalət də hər kəsə

məlumdur. İdrak, yaxud ekn bitmək, cəhalət isə bilmə- məkdir.

Əlbəttə, cəhalət sözünü, ancaq idrak potensialı olana şamil etmək

olar. Yəni cansız cisimlərə cahildir demək olmaz.

Alimlə cahili bir-birindən fərqləndirmək üçün cəhl və onun

növlərini aydınlaşdırmaq lazımdır. İmam Sadiq (ə) kəlamları- nm

birində (həmçinin həzrət Əlinin (ə) çoxsaylı hədislərindən alman

nəticəyə görə) buyurur;

- "İnsan var ki, bilir, bildiyini də bilir, belələri alimdir; onlara itaət edin.

İnsan var ki, bilir, amma bildiyini bilmir, belələri yatmış və qəflətdədir; onları

oyadın. İnsan var ki, bilmir, amma "bilmədiyi"ni bilir, belə insan cahildir;

onlara öyrədin. İnsan da var ki, bilmir, bilmədiyini də bilmir, belələri isə

zəlalətdədir, mürəkkəb cahildir; bunları da hidayət edin".^^

İmam Sadiqin (ə) yuxarıdakı kəlamma əsasən, cəhalət iki yerə

bölünür: sadə və mürəkkəb.

51 Biharül-ənvar, c. 1, səh. 195

81

Məntiq ____________________________________________________________

Sadə cəhalətdə bir cəhl, mürəkkəb cəhalətdə isə iki cəhl olur.

Sadə cəhalət, insarun bir şeyi bilməməsi və ya məlumatı- nm az

olması, eyni zamanda bundan xəbərdar olmasıdır. Məsələn: insan

hansısa bir sualm cavabım bilmir və eyni zamanda bilir ki, 0 bu

sualm cavabım bilmir. Amma mürəkkəb cəhl isə budur ki, insan bir

şeyi bilmir və bilmədiyindən də xəbəri yoxdur. Məsələn:

3mxarıdakı misal kimi, insan sualm cavabım bilməyərək səhv cavab

verir və elə güman edir ki, düz cavablandırır. Bu cəhldə həm sualı

bilməyib səhv cavablandırmaq, həm də suala düzgün cavab

verdiyini güman etmək küni iki cəhl var. Buna görə də bəzi maddi

görüşlü fəlsəfi məktəblər mürəkkəb cahil sayılır. Çünki onlarda,

aləmi maddiyyatla məhdudlaşdıraraq, metafizik aləmin

oknamasma və öz fikirlərində israr etmələrindən törəyən öz səhv

fikirlərinə qarşı cəhl, bilməməzlik var.

Mürəkkəb cahil də öz növbəsində iki hissəyə ayrdır: zəif və

güclü. Mürəkkəb cahilin zəif nümunəsinə onun cahilliyini

göstərmək bəzən mümkün olur. Bu cür cahildə inadkarlıq, təəs-

sübkeşük və qarşı tərəfin fikirlərinə əsassız olaraq etinasız

yanaşmaq kimi xüsusiyyətlər olmadığmdan, onun cəhalətini

müəyyən yollarla izah edib qəbul etdirmək olur. Çünki bu cür

cahilin cəhaləti mürəkkəb olsa da, onda həqiqətə, elmə meyli

olduğundan, asanca öz səhvini etiraf edə bilir. Amma mürəkkəb

cəhlin güclü forması insan üçün çox təhlükəlidir. Çünki zəif

nümımənin əksinə olaraq, bu cür cahildə olan, əvvəlki dərsdə də

qeyd etdiyimiz küni, bəyənilməyən qəzəb, təəssübkeşlik,

etinasızlıq, təkəbbür, hər hansı psixoloji problem və s. kimi nəfsani

xüsusiyyətlər ona öz cahilliyini anlamağa heç cür imkan vermir.

Belə cəhalətin səbəbilə bu qəbildən olan insanlara bəzən öz

razılıqları ilə psixi təsir göstərilir və onlardan istənilən kimi istifadə

edilir.

Burada belə bir sual yaranır: Mürəkkəb cəhldə iki cəhl

olduğundan, birinci cəhl cahilin özü üçün bilik, məlumat hesab

82

Zehin və Məntiq

oltmurmu? Yəni insanm bir şeyi büməyi səhv olsa belə, bilik- dirmi?

Görəsən, mürəkkəb cahilin bu biliyi bilikdir, ya yox? Qısa bir

açıqlama ilə bu sualm cavabmı oxucunun öhdəsinə buraxırıq:

Mürəkkəb cahil obyekt haqqmda bir məlumat əldə edir və onu

özü üçün doğru məlumat hesab edir, amma onun zehnində təsdiq

etdiyi bu elmin həqiqətdə obyektlə heç bir uyğunluğu yoxdur.

Məsələn, müəyyən dövrə qədər alimlər Yerin müstəvi şəklində

olduğunu qəbul edirdilər. Sonra Yerin kürə şəklində olduğu məlum

oldu. Deməli, zehni təsəvvür olub bilik olsa belə, mürəkkəb cahilin

biliyi, həqiqətə uyğun olmadığma görə bilik deyil.

Cəhl də bilik və elm kimi təsəvvür və təsdiqə bölünür. Ze-

hində "rəng" və "qızd" haqqmda təsəvvürün olmaması və "qızılm

sarı ohnasma" dair biliyin olmaması kimi.

Sokrat və "Mən bircə onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm!"

Bu məşhur kəlamm müəllifi Sokrat, ömrünün axırma qədər

cəhalətlə mübarizə apardı.

Deyilənə görə, böyük Sokrat aləmin, həyatm mənasınm,

fəlsəfəsinin və həyat haqqmda bilgilərinin həyatm həqiqi məna-

smdan fərqli olduğunu dərk etdikdən sonra belə qərara gəlir ki,

əslində, o, heç nə bilmir. Amma məlumdur ki, bu cür etiraf

təvazökarlığm son həddini göstərir. Çünki "həyatm həqiqi fəl-

səfəsi"ni dərk etmək insan şüurundan xaricdir. Həyatm əsl mənası,

yalmz həyatı Yaradana, Onun elçilərinə (ə) və ixlaslı bəndələrinə

aşkardır. Sokrat da belə bəndələrdən sayıldığı üçün demək olmaz

ki, onun bu sözü, yalmz təvazökarlığa görə idi. Adi insanlar isə

həyatı öz qabiliyyətlərinə uyğun olaraq dərk edə bilərlər. Hətta

bütün zamanlarda müşahidə etdiyimiz küni, hər bir insan, həyata,

içində olduğu sahəyə uyğun olaraq məna verir, aləmə öz sahəsinin

gözü ilə baxır, həyat haqqmda

83

Məntiq ____________________________________________________________

öz sahəsinə uyğun (ideoloji təfəkkür sayəsində) ideologiya və

fəlsəfə yaradır. Məsələn: bir rəssam həyata gözündəki "7 rəngli"

eynəklə baxaraq məna verir. O, istər-istəməz, həyatı, həya- tm hər

hansı bir sahəsini zehnindəki rənglərlə təfsir edir. Musiqiçi isə

həyata rəssam kimi yeddi rənglə baxmır, o, həyatı "7 notla" dinləyir.

Pifaqor kimi riyaziyyatçılar isə aləmin, həyatm "10 rəqəm", Nəsimi

kimi şairlər, ədiblər də "32 hərf" üzərində qurulduğunu, cərəyan

etdiyini deyirlər.®^

Sokratın qəlbinin insanlıq, müdriklik yanğısından törəyən, təvazökarlıq

və səmimiyyətlə ifadə edilən yuxarıdakı sözü isə insanlara onların

həqiqətlərdən uzaq olduqlarını anlatmaq üçün idi.

Şəhərin küçələrində, bazarlarmda dolanan Sokrat, insanları

zəncirvari olaraq bir-birinə bağlı adi söhbətlərdən, həyatm ali

mövzularma yönəldirdi. Suallarla damşaraq, nəhayət, onları bu

dialoqda cavab verə bilməyəcəkləri məsələlərlə üz-üzə qoyurdu.

Sokratm mənalı, dərin sualları qarşısmda aciz qalan insanlar ya

onun vurğun tələbəsinə, ya da qatı düşməninə çevrilirdi. Bu isə

təbiidir, çünki "hikmət onu başa düşəni özünə aşiq, anlamayam isə düşmən

edir".

Sokratm silsiləvi suallarmm sonu - "Axı həyatda, həyatın mənasını

başa düşmədiyiniz halda, nə üçün həyatı başa düşdüyünüzü güman və hər

birinizin xüsusi həyat tərzinin, həyata baxışının həyatın mənası olduğunu

təsəvvür edirsiniz?" - suah olurdu. Bununla belə o deyirdi: "Mənim

sizdən fərqim budur ki, siz bilmirsiniz, bilmədiyinizi də bilmirsiniz, ancaq mən

bilirəm ki, bilmirəm".

O, bu sözləri ilə insanlara, onlarm İmam Sadiqin (ə) yuxarıdakı

kəlamda dediyi dördüncü növdən olduqlarmı başa salmaq və

onları birinci növdən (alimlər) ola bilməsələr də, heç olmasa,

üçüncü növ (cahil) insanlarm sırasma yüksəltmək istəyirdi.

52 Dünyaya vurulmuş, mal-dövlət, sərvət hərislərinin isə dünyanı hansı şəkildə

görmələrindən danışmağa isə ehtiyac yoxdur.

84

Zehin və Məntiq

Dünyam öz yaşadıqları tərzdə qəbul edən insanlar isə Sokra-

tm bu sualına cavab verməkdən boyun qaçırırdılar. Çünki bu sual

inşam həqiqəti axtarmağa məcbur edir, onu içində olduğu, ətinə,

qanma qarışdığı ideologiyasım atmağa çağırır. Həqiqətə uyğun

olmasa da, şəxsi olduğu üçün sevgUi, doğma ideologiyadan

ayrılmaq isə aşiqin məşuqdan ayrılmasmdan da çətindir. Buna görə

də insanlar Sokratı ya başa düşə bilmirdilər, ya da başa

düşdüklərinə görə qəsdən ondan uzaq dururdular.

Bu minvalla Sokratm səs-sədası bütün Yunamstam bürüdü.

İnsanlar ya onun ətrafma, ya da əleyhinə toplaşırdılar. Nəhayət,

həmişə olduğu kimi, cəhalət ordusunun çoxluğu hikmət

ordusunun azhğma qalib gəldi. Cəhalət übasım özlərinə həmişəlik

geyim seçənlər, Sokratm bu hikmətindən tamamilə usamb, onun

zindana düşməsinə və məhkəməyə verilməsinə səbəb oldu.

Sokratm Platon kimi dahi şagirdləri, imkanh tərəfdarları ona:

"Zindandan qaçmaq üçün nə lazımdırsa edək", - deyə müraciət

etdilər. Amma Sokrat yenilməz iradəsindən, qəti əqidəsindən

dönməyərək zindanı seçdi. Nəhayət, Sokratm məhkəməsi quruldu

və ona əqidəsindən dönmək təklif olımdu. O isə, mürəkkəb cahil

olduqları halda yenə də ikinci dəfə onunla ca- hilcəsinə

davrandıqlarma dözə bilmədi və onlarm üz cizgilərindəki cəhalət

xətlərini müdrik insan yanğısı ilə sezərək, cahil məhkəmənin

verdiyi hökmü qəbul edərək: "Əgar ədalət tələb edirsə, ölməliyəm!" -

cavabmı verdi. Bu hökm "zəhərlə ölüm" idi.

Bəh, dahilərin əksəriyyətinin taleyi Sokratm taleyi ilə eynidir.

Cəhalət keplerlərin, qalileylərin yandırılmasma, Nəsirəd- din

Tusilərin 24 il zindanda qahnasma, bir çoxlarmm ittiham edilib

cəmiyyətdən təcrid olunmasma və asıhnasma səbəb olub. "Cəhalət"

hər zaman məhkəmələrdə "ehn"ə, "hikmət"ə cəza hökmü kəsmişdir,

halbuki...

Cəhalət qurbanlarmm günahı isə, boğula-boğula. Bəs cəhalətə, zülmə kim hökm kəsəcəkdir!?

Ham hikmətin, ədalətin carçısı!? - demələridir.

85

Məntiq ____________________________________________________________

SUALLAR:

1. Həqiqəti inkar edən insanlar İmam Sadiqin (ə) kəlamına əsasən,

hansı növ insanlardır?

2. Cəhlin təsəvvür və təsdiq növlərinə uyğun misal gətirin.

3. Mürəkkəb cəhlin tərifini söyləyin və misal gətirin.

4. Mürəkkəb cahilin xüsusiyyətləri nədir?

5. Sokratm yuxarıdakı sözündə ziddiyyət görürsünüzmü? Çünki

eyni zamanda həm bilirəm, həm də bilmirəm ifadəsi işlənmişdir.

86

II I

MƏNTİQİN TƏRİFİ,

ƏHƏMİYYƏTİ, PREDMETİ

87

1- CI DƏRS

• •

MƏNTIQIN PREDMETI

və ƏHƏMİYYƏTİ

Müasir alimlər müəyyən elmlə bağlı üç əsas cəhəti önəmli

hesab edirlər:

1. Elmin predmeti

2. Ehnin əhəmiyyəti

3. Eknin tərifi

Məntiq ekni də müstəqil bir ekn kimi, bu üç əsas cəhətdən

kənar deyil. Bu elmlə tamşlığa başlayan şəxs (tamşlığm səmərəliliyi

üçün) onım predmetini, əhəmiyyətini və tərifini bilməlidir.

Məntiqin predmeti, yaxud mövzusu

Aristotelin kəşflərindən biri də onun, elmləri bir-birindən

mövzuları ilə fərqləndirməsidir. O deyir: "Hər bir elm müayyən

predmet, yaxud mövzu haqqında danışır V3 elmlər də öz mövzuları ilə

bir-birindən fərqlənirlər". Məsələn: psixologiya elminin predmeti insan

psixikasıdır; tibb elmi də psixologiya kimi insam öyrənsə də, onım

predmeti insanm daxili aləmi yox, bədənidir və s.

Məntiq də bir ebn olduğundan, aydmdır ki, onım da müəyyən

mövzusu olmalıdır. Əvvəlki dərslərdə bu haqda damşsaq da, indi

də məntiqin mövzusuna baxaq.

89

Məntiq ____________________________________________________________

Məntiq bizə düzgün düşünməyi öyrədir. Düşünmək ya

məfhum yaradarkən (mücərrədləşdirmə), ya məfhumun

mahiyyətini düzgün verərkən (tərif), ya məfhumun nümunələri

üzərində bölgü apararkən (bölgü), ya da məfhum haqqmda hər

hansı bir məsələni isbat edərkən (əqli nəticə) özünü göstərir. Yəni

təfəkkür ümumi şəkildə dörd formada — əvvəlki dərslərdə də

dediyimiz kimi, ya mənalarm təsəvvür edilməsi, ya bu

"təsəvvür'dərin mahiyyətirıin düzgün verilməsi, ya təsəvvürlərin

xarici aləmdəki nümımələrmrn qruplaşdırılması, ya da bu

təsəvvürlər haqqmda düzgün "təsdiq" elmlərinin əldə edilməsi

formasmda olur. Təsəvvür və təsdiqlərin hər birinin ya zəruri, ya

da nəzəri olduğunu qeyd etdik. Məlumdur ki, təfəkkür, bu iki

növdən biri — nəzəri bilik əsasmda baş tutur. Çünki "zəruri

təsəwür"ü tərif etməyə və "zəruri təsdiq'ü də isbat etməyə ehtiyac

yoxdur. Buna görə də məntiq "mücər- rədləşdirməni" (məfhum

yaratmanı), düzgün "tərif" verməyi (mahiyyəti açmanı), düzgün

"bölgü" aparmağı (nümunələri qruplaşdırmam) və düzgün "əqli

nəticə" əldə etməyi (isbat metodunu) öyrədir. Deməli, məntiqin

predmeti, yaxud mövzusu təfəkkürdür və mücərrədləşdirmə,

tərif, bölgü və əqli- nəticə kimi təfəkkür formalarıdır.®^ Əvvəllər

də qeyd etdik ki, mücərrədləşdirmə ümumi xarakter daşıyır, buna

görə də bir az da dəqiqləşdirsək; məntiqin predmeti tərif, bölgü və

əqli- nəticə olar.

Məntiqin əhəmiyyəti

Məntiqin ümumi əhəmiyyəti barədə gələcək dərslərdə

müəyyən misallar göstərilsə də, əsas əhəmiyyəti "sofizm" bəhsində

özünü tamamilə büruzə verəcək.

Əvvəlki dərslərdə təfəkkürün dörd forması ilə tanış olduqdan

sonra zehnin bu prosesi zamanı insarun nə qədər məsuliy-

Bunların hər biri haqqında geniş şəkildə bəhs olunacaq.

90

Zehin və Məntiq

yətli olduğu aydınlaşdı. İnsanı başqa varlıqlardan fərqləndirən

məsuliyyət hissinin mənşəyi də təfəkkürlə bağlıdır. Məntiq elminə

qısa şəkildə "Məntiq təfəkkürün qanunudur" tərifini versək, insarun

bu məsuliyyətin öhdəsindən gəlməsi üçün, məntiqə olan ehtiyacı və

məntiqin əhəmiyyəti daha aydm görünür. Zehnin bu mürəkkəb

proses zamam nələrlə üzləşdiyini aşağıda bir daha qeyd etməklə,

məntiqə olan ehtiyac və onun əhəmiyyətinin zehində aydınlaşması,

şübhələrin aradan qalxması üçün mövzunu bir qədər də

genişləndirək.

Məntiq və Nitq

Məntiq - ərəb sözü olub, "nitq" sözündən alınmış ya

"danışmaq", ya da "damşıq tərzi" mənasmı verir.

Nitq iki yerə ayrılır:

1. Zahiri nitq (damşıq) 2. Batini nitq (təfəkkür)

İnsanm tərifində - "İnsan, nitqi olan (damşan, şüurlu) canlıdır" -

deyilir. Burada insanm nitqə malik olması hər iki mənada başa

düşülür. Yəni həm danışandır, həm də düşünən, təfəkkür edən.

Zahiri nitq: İnsam Yaradan onu başqa varhqlardan

fərqləndirərək ona nitq, damşıq qabiliyyəti vermişdir. İnsan

cəmiyyətindən ayrı düşərək tənhalıqda böyüyən bir uşaqda belə,

bu nitq qabUiyyəti olduğu üçün, nəhayət, o özü varlıqlara ad

qoyaraq müəyyən bir dil yaratmalıdır. Yaranan bu dilin və

ümumiyyətlə, hər bir dilin, həyatm başqa sahələrində olduğu kimi,

müəyyən qanunauyğunluqları var. Hansısa bir diH öyrənən şəxs

həmin dildə fikrini ifadə edə bilmək üçün əvvəlcə sözlərin

mənalarım, soma isə həmin diün qrammatikasım öyrənməlidir.

Batini nitq: İnsana "əsası təfəkkürə söykənən nitq"i bəxş edən

(Allah), dediyimiz kimi, onu başqa varlıqlardan fərqləndirmişdir.

Zahirdə onu başqalarmdan fərqləndirən xüsusiyyət

91

Məntiq ____________________________________________________________

onun ünsiyyət vasitəsi olan danışıqdakı nitqi olsa da, əsimdə, əsas

fərqləndirici cəhəti batini nitq, yəni təfəkkürdür. İnsan bu

təfəkkürün sayəsində ibtidai mərhələləri qət edərək, müasir dövrdə

öz rahatlığı üçün nələr ixtira etməmişdir?!

Əgər biz qarışqanm və ya armm nizamlı həyatma diqqət etsək,

görərik ki, milyon illər keçməsinə baxmayaraq, onlarm həyatmda

heç bir dəyişiklik baş verməmişdir. Çünki insandan başqa digər

canlılarda kəşf və ixtira etmək qabiliyyəti yoxdur. Heyvan, yalnız

irsi instinktlərlə həyat sürür. İnsan isə onun üçün bö}dik nemət olan

təfəkkür vasitəsilə məchulları həU edərək, öz həyatmı

rövnəqləndirmişdir. Bu rövnəqləndirmə həm maddi, həm də

mənəvi həyatı əhatə edir. Yərd təfəkkür həm maddi həyatm

təminatma, həm də mənəviyyatı təşkil edən əqidənin

formalaşmasma səbəb olur.

İnsan, onu əhatə edən dünya və xoşbəxtliyə çatmaqla bağlı

düşüncələrindən çox nadir hallarda uzaq olur. Varlığm başlanğıc

və sonu, aləmin şüurlu və ya süursuz olması, xoşbəxtliyin tərifi,

ona çatma yolları və s. ilə bağlı suallara cavab tapmaq istəyi tarix

boyu insanla bərabər yaşamış, onun zehnini hərəkətə gətirmişdir.

Doğrudur, təfəkkür olan yerdə fikir müxtəlifliyi də olur. Buna

görə də insanlar müxtəlif düşüncə qabiliyyətlərinə uyğun, bir sıra

suallar və məsələlər barəsində müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər.

Zehinlərin müxtəlifliyi müxtəlif düşüncələrə səbəb olmuş, nəticədə,

müxtəlif fikri cərəyanlar yaranmışdır. Bu fikir müxtəlifliyi zehnin,

həqiqətlərin kəşfi və müxtəlif yol- larm seçimi zamam bəzi

nəticələri düzgün, bəzilərini isə səhv seçməsinə gətirib çıxarmışdır.

Nəticələrin yanlış olduğunu ay- dmlaşdırmaq bəzən o qədər çətin

olmuşdur ki, yanlış nəticələr əsrlər boyu doğru olaraq qəbul

edilmiş və böyük "elmi nəzə- riyyə'dərə çevrilmişdir.

Misal üçün, zehnin, təfəkkür forması olan əqli nəticə prosesi

zamam əldə etdiyi aşağıdakı nəticələrə nəzər salaq:

92

Zehin və Məntiq

- Sokrat insandır. Hər bir insan elmlidir. Deməli, Sokrat da

elmlidir.

- Mühəndislər plan hazırlayırlar. Başqasmm hazırladığı plana

etimad etmək ohnaz. Elə isə mühəndislərin hazırladığı plana da

etimad etmək olmaz.

- Aristotel yunamstanlıdır. Yunanıstanlılar filosof olurlar.

Deməli, Aristotel də filosof olmalıdır.

- Allah nurdur. Hər bir nur hiss edilir. Elə isə Allah da hiss

edilir.

- Allah gözə görünməzdir. Gözə görünməz varlıqlar həqiqətdə

yoxdur. Elə isə Allah da yoxdur.

Bu misallar haqqmda azacıq düşünməklə, verilən izahlara

əsasən, alman nəticələrin yanlış olduğu aydm görünür.

Maddi görüşlü materialist bir filosof deyir: "Mən mikro və

makro aləmi nə qədər araşdırdımsa, heç bir Allah tapmadım, yaxud

laboratoriyada heç bir mücərrəd varlığa rast gəlmədim. Mücərrəd

varlıqlar üzərində təcrübə aparmaq mümkün deyil. Deməli, Allah

da yoxdur".

Diqqət etsək, görərik ki, bu maddi düşüncəli filosof hansısa bir

varlığm mövcudluğuna dəlil tapmamasını həmin varlığm

yoxluğuna dəlil gətirmişdir. Lakin ımutmuşdur ki, nəyisə tapa

bilməmək onun yoxluğu demək deyil. Həmçinin o, aləmi

maddiyyatla, məkanla məhdudlaşdıraraq hökm irəli sürmüşdür.

Halbuki aləm iki yerə ayrılır: maddi və mücərrəd aləm.

Başqa bir misal: Kamil, dünyaya ya Bakıda, ya da Gəncədə göz

açıb. Sonra məlum olur ki. Kamil dünyaya Bakıda göz açıb. Nəticə

alırıq ki. Kamil Gəncədə doğulmayıb. Bu misalda nəticə sadə

baxışla tamamilə doğrudur. Amma nəticə doğru olsa da, dəlil

olaraq gətirilən qayda səhvdir. Əgər nəticə üçün gətirilən bu qayda

düzgün, yaxud ümumi qaydadırsa, onda başqa hallarda da doğru

nəticə alınmalıdır. Aşağıdakı əvəzlə- məyə baxaq: Kamil=5 ədədi,

Bakı=sadə, Gəncə=tək. Onda bu əvəzləməyə uyğun dəlil, aşağıdakı

kimi olar: 5 ədədi ya sadə,

93

Məntiq ____________________________________________________________

ya da təkdir. Məlumdur ki, 5 sadədir. Elə isə tək deyil. Göründüyü

kimi, nəticə səhvdir. Bu misalı gətirməkdə məqsədimiz, xüsusini

ümumi olaraq işlətməyin səhv olmasmı göstərmək idi. Bunu da

aydm etmək yuxarıdakı misal kimi hər zaman asan olmur. Bəzən

xüsusi bir şey bütün hallarda ödənilir, yalnız bir halda

ödənilmədiyindən onun ümumi olması hər kəs tərəfindən qəti

olaraq qəbul edilir. Həmin xüsusi halı tapmaq isə çox çətin

olduğundan, bir çox nəticələr yanlış olduğu halda düzgün kimi

qələmə verilir.

İndi isə səhv olmasmm yuxarıdakı misallara nisbətən ay-

dmlaşdırılması çətin olan bir misala baxaq. Bu misal "Mütləq

varlığ"m, yəni Allahm varlığım isbat etmək üçün bir dəlildən

ibarətdir. Allahm varlığmı isbat etmək üçün filosoflar "nizam-

intizam", "sonradan yaraınma", "vacibəl-vücud" (vacibəl-vü- cud -

varlığı zəruri olan, heç bir şeyə söykənməyən qeyri- məhdud varlıq

deməkdir) kimi dəlillər gətirmişlər. Bu dəlil isə teist filosof, məsihi

Anselm (XI əsr) tərəfindən verilmişdir. O özünün bu dəlilini

Allahm isbatı üçün gətirilən başqa dəlillərlə müqayisədə daha

kamil hesab etmişdir. Anselmin nəzərincə, qalan dəlillər zehnin

yaranmışdan Yaradana tərəf hərəkətinin nəticəsidir. Yəni bu

dəlillər nəticədən səbəbə doğru hərəkətdən ibarətdir. Anselm öz

dəlilini belə ifadə edir:

- "Mövzu fdisdfi olduğundan, biz Allahı "mütbq kamil varlıq" kimi isbat

edocoyik. Beb ki, mütbq kamil varlıq dedikdə, ən kamil, ən üstün, ən böyük

varlıq başa düşülür və hər bir kəs mütbq kamil varlığı təsəvvür edə bilir, yəni

hər bir kəsin zehnində beb bir təsəvvür vardır. Bu təsəvvür olunan mütbq kamil

varlıq, həmçinin xarici aləmdə, gerçəklik aləmində də mövcud olmalıdır. Çünki

əgər mövcud olmasa, xarici aləmdə mövcud olan və zehində təsəvvür olunan

ikinci mütbq kamil varlıq xarici aləmdə var olduğundan, ondan daha böyük,

daha üstün olar. Bu isə mütbq kamil varlıq fərziyyəsinə ziddir. Çünki əvvəldə

fərz etdik ki, mütbq kamil varlıq dedikdə, ondan üstün varlığın olmamasını

nəzərdə tutmuşduq."

94

Zehin və Məntiq

Anselmin nəzərincə, bu dəlil ən kamil dəlildir. O özünün bu

dəlilini "Varlıq sübutu" adlandırmışdır. Ondan sonra Dekart bu

dəlili başqa formada ifadə etmişdir. Bu dəlili, həmçinin Spinoza və

Leybnits kimi bəzi filosoflar da qəbul etmişlər. Amma belə

düşünülür ki, bu dəlil səhvdir. İsbat zamam incə məntiqsizlik,

sofizmS'* baş vermişdir. Emmanuel Kant bu dəlilin məntiqsiz

olduğunu göstərə bilmişdir. Bunun həllini isə "soflzm" bəhsi ilə

tamş olduqdan sonra oxucularm öhdəsinə buraxırıq.

Yanlış nəticələr verən yuxarıdakı kimi hallar bəzən bilmədən,

bəzən isə bilərəkdən olur. Bəli, insanm həqiqəti qəbul və ya inkar

etməsini bu müxtəlif nəticələrin zehnin məhsulu olduğunu, zehnin

bu əsrarəngizliyini, düzgün və yanlış nəticələrini və məntiqin

zehinə özünəməxsus bu hərəkətə köməyini nəzərə alsaq, bu zaman

məntiq elminin əhəmiyyəti məlum olur. Bundan əlavə, məntiqin

özü ilə birbaşa münasibətdə onun əhəmiyyəti özünü daha aydm

şəkildə göstərir ki, bu da yalnız, bu kitabı sona kimi oxuyub davam

etdirməyə bağlıdır. Yəni kitabm bu hissəsinə qədər məntiq və onun

faydası bizə aydm olsa da, bu sadəcə bir "təsəvvür"dür, amma

gələcək bəhsləri izləyərkən "təsdiq" edəcəyik ki, bu ekn insan

ağlirun və zehninin yol göstərənidir. AğIm və zehnin bu vacib yol

göstərəni olmadıqca, onun gözəlliyində nöqsan yaramr.

SUALLAR:

1. Məntiq bizə nəyi öyrədir və onun predmeti nədir?

2. Məntiq sözü nədən alınmışdır?

3. Məntiqin əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

4. Zahiri və batini nitqin əlaqəsini izah edin.

5. "Allah gözə görünməzdir", "Gözə görünməz şeylər həqiqətdə

yoxdur" müqəddimələrindən alınan "Deməli, Allah da yoxdur" nəticəsi

nə üçün səhvdir?

6. Nəticəsi səhv olan bir neçə misal göstərin.

Bax: III hissə, III fəsil

95

2- CI DƏRS

MƏNTİQİN TƏRİFİ

Məntiqə eyni məna ifadə edən bir neçə tərif vermək olar.

Məsələn: "Məntiq düzgün düşünmə qammudur", "Məntiq insana

düzgün fikirləşməyi öyrədir" və s. Amma məntiqin məşhur tərifi

aşağıdakı kimidir:

Məntiq - zehnin təfəkkür zamanı yanlışlıqdan qorunması

üçün tətbiq etdiyi fitri və öz-özlüyündə ümumi qaydalar

toplusuna deyilir.

Beş mühüm məqam

Bu tərifdə beş mühüm məqam var.

1. Məntiq vasitədir. "Ümumi qaydalar" ifadəsindən anlaşılır ki,

məntiq bir vasitədir. Məntiq özü bir elm olmaqla yanaşı, başqa

elmlərə köməkçi ekn kimi xidmət edir. Çünki hər bir el- mm öz

predmeti var və bu predmet ətrafmda müəyyən əqli proseslər

aparır. Amma düzgün düşünmədikdə, səhvlər özünü göstərir. Bu

səhvlər məntiqin köməyi ilə aradan qaldırılır.

Başqa sözlə desək, elmlər insana xidmət cəhətindən iki hissəyə

ayrılır: əsas və vasitəçi elmlər. Əsas elmləri öyrənməkdə məqsəd,

məhz həmm elmlərin özüdür. Məsələn: fəlsəfə varlığı öyrənir və

fəlsəfəni öyrənməklə varlıq öyrənilmiş olur. Amma vasitəçi elmlər

bir ekn kimi formalaşdırılıb, sonradan başqa elmlərin xidmətinə

verilmişdir. Yəni onlar xüsusi olaraq başqa

97

Məntiq ^ __________________________________________________________

elmlərin inkişcifı üçün yaradılmışdır. Məsələn: riyaziyyat elmi

ayrıca elm olsa da, fizikanm inkişafı üçün çox önəmlidir. Məntiq də

bu elmlərin sırasına daxildir - özü də ilk olaraq. Çünki fəlsəfə,

riyaziyyat, fizika, tibb və s. kimi elmlər olmasa idi, məntiqi

öyrənməyə ehtiyac olmazdı. Ümumiyyətlə, harada təfəkkür varsa,

orada məntiqə ehtiyac var. Çünki ağıl, düşüncə və fikir olan yerdə

xəta ehtimalı var. Buna görə də məntiq, məntiq qaydaları istifadə

olunan elmlərə nisbətən vasitəçi, müqəddimə xarakterli və köməkçi

elm sayılır.

2. Öz-özlüyündə. Yenidən qeyd edək ki, bu qaydalar şəxsən

kiminsə tərəfindən hazırlanmayıb. Dediyimiz kimi, Aristotel

tərəfindən hazırlanıb, amma insan zehnindən, onun ünsiyyətdə

olduğu, düşündüyü zaman kor-koranə şəkildə istifadə etdiyi əqli

qanunlardan kənara çıxmamaq şərti ilə. Yəni bu qaydalar Aristotel

tərəfindən və məhz onun təyin etdiyinə görə deyil, əksinə,

öz-özlüyündə təfəkkür qanunları olduğuna görə zehni yanlışlıqdan

qoruyur. Bütün əqli elmlər sonradan bu şəkildə hazırlanmışdır.

Riyaziyyat barəsində də demək olar ki, hələ topleıma-çıxma

qanunları alimlər tərəfindən riyaziyyat elmi adlandırılmamışdan

əvvəl, insanlar ticarət işlərində riyazi qanunlardan istifadə

edirdilər.

Öz-özlüyündə insandan asılı olmayan bütün qanunlar, alimlər

tərəfindən insanlarm bu qanunları daha da mükəmməl qavrayıb

istifadə etməsi üçün hazırlanmışdır. Öz-özlüyündə qanunlar

dedikdə, qanunları alimlər tərəfindən şərti təyin edilən elmlər'’-'’

müqabilində duran elmlər başa düşülür. O cümlədən məntiq də bu

elmlərin sırasma daxil edilir.

3. Fitri. Tərifdə "fitri" ifadəsinin işlənməsi öz-özlüyündə ümumi

qaydaların, əslində, insan fitrəti ilə uyğun olduğunu göstərmək

üçündür. Yuxarıda da qeyd etdik ki, bu qanunlar əslində var idi,

sadəcə olaraq alimlər bunu ehni şəklə salaraq

^ Məsələn, ədəbi elm olan "əruz" elmi kimi.

98

Zehin və Məntiq

ümumi qanunlar kimi dəqiqləşdirmişlər. Bu da onu göstərir ki,

sağlam zehnə malik olan hər bir şəxs bu qaydalarla tamş olduqda,

mütləq onu təsdiqləməli və onun daxili düşüncələrini ifadə etdiyini

hiss etməhdir.

4. Tətbiq etmək. Yəni sadəcə məntiqi qaydaları bilmək zehni,

yanhşlıqdan qorumur. Bu qaydaları bilməklə yanaşı, (düşüncə və

icra məqammda) tətbiq etmək də lazımdır.

5. Təfəkkür zamam. Tərifdə "təfəkkür zamam" ifadəsinin

işlədilməsinrn mənası budur ki, əvvəlki dərslərdə dediyimiz kimi,

zehin "təsəvvür etmək", "yaradıcılıq" (təxəyyül), "plan- metrik

şəkilləri streometrik qavramaq (3 ölçülü şəkillər)®^" kimi idrak

qabiliyyətlərinə malikdir ki, bunlardan biri də "təfəkkür" dür.

Məntiq elmi də zehnin bu müxtəlif idrak qabiliyyətlərindən, yalnız

təfəkkür haqqmda damşır.

Məntiqin formalaşması və digər elmlərlə əlaqəsi

Məntiq haqqmda belə bir sualla qarşılaşırıq: Bu ehni hansı

elmlərdən əvvəl və hansılardan sonra öyrənmək lazundn?

Aristotel, Farabi və İbn Sina kimi qədim filosoflarm nəzərincə,

məntiq "riyaziyyat" və "riyazət" elmlərindən sonra öyrənilməlidir.

Çünki bu elmlər msam çətinliyə salaraq ona qətiyyət verir.

Riyaziyyat, məsələləri məntiqi qanunlar əsasmda həll edir.

Amma bununla belə, necə olur ki, məntiq riyaziyyatdan sonra

öyrənilməli olur? Çünki riyazi məsələlər konkretləşdirilir,

simvollar hahna gətirilir və həll zamanı yalnız özünü ifadə edən

simvollar zəncirvari olaraq qruplaşdırılır. Belə riyazi simvol-

laşdırma riyazi məsələlərin həlli zamanı səhv etmənin ehtimalını

sıfıra endirir. Demək olar ki, riyazi məsələlərdə səhvin səbəbi zehin

yox, onun diqqətsizliyi olur. Yəni zehin riyazi məsələlərin həlli

zamam, adətən, düzgün fikirləşir, nəticənin səhv olmasma isə

zehnin həll zamanı hansısa bir simvolun yerinə

’ Bax: III hissə, III fəsil, V dərs

99

Məntiq ____________________________________________________________

başqa simvolu qo}unası səbəb olur. Riyaziyyat kimi dəqiq

elmlərdən başqa, demək olar ki, bütün elmlərdə insan hissiyyatı

məsələlərin həUi zamanı özünü aydm şəkildə göstərir. Məsələn,

humanitar elmlərdə mövzularm açıqlanmasım tədqiqatçı öz

mülahizələri əsasmda izah edir. Əlbəttə, həmişə belə olmur.

Nəsiminin "Məndə sığar iki cahan..." qəzəlindəki "iki cahan"

ifadəsinin qavranılması, aydınlaşması müxtəlif ədəbiyyatçılar

tərəfindən müxtəlif cür izah edilmişdir. Yaxud tarix elmində fikir

ayrılıqları, tarixçilərin ayrı-ayrı mənbələrə əsas- lanmalarma

görədir. Riyazi məsələlərin həlli zamanı, zehnin məntiqi

öyrənmədiyi halda məntiqi fikirləşməsi, terminləri birmənalı qəbul

etməsi, heç bir nəfsi istəyin məsələnin həllinə qarışa bilməməsi,

pillə-pillə, zəncirvari hərəkət etməsi omm güclənməsinə, təfəkkür

zamam məntiqi fikirləşməsinə, terminləri bir-biri ilə səhv

sabnamasma, kənar fikirlərin, nəfsi və xəyali istəklərin məsələnin

həllinə müdaxilə etməməsinə səbəb olur. Bundan əlavə,

riyaziyyatla məşğul olan şəxsdə iradə güclənir, səbir genişlənir və

istər-istəməz, məsələlərə qarşı kəskin diqqət formalaşır. Demək olar

ki, sadaladığımız ünsürlər riyaziyyatla məşğul olan şəxsin bütün

varlığma tədricən öz təsirini göstərir və onu başqa məsələlərdə də

riyaziyyatda olduğu kimi diqqətli otmağa məcbur edir. Məntiqin

riyaziyyatdan sonra öyrənilməsinin məsləhət görülməsi,

riyaziyyatla məşğul olan şəxsin zehiiinin, çətin riyazi məsələlər

qarşısmda formalaşaraq düzgün təfəkkürə yiyələnməsinə görədir.

Riyaziyyat elminin adı da, riyazi məsələlərin həUi zamam zehnin

sıxmtıya düşməsi ilə əlaqədardır.

"Riyazət" elmi də riyaziyyat kimi, "çətinliyə salma" mənasım

ifadə edir. Bu ebn "nəfsi tərbiyə" elminin nəzəriyyəsini praktiki

olaraq həyata keçirməkdən ibarətdir. Burada, nəfsin tüğyan edən

istəklərinə qarşı kəskin mübarizə aparüaraq, ona əziyyət verilir.

Belə olan halda nəfs tədricən tərbiyə edilir. Nəfslə, mənəviyyatla

zehnin qarşüıqh sıx əlaqəsi olduğunu

100

Zehin və Məntiq

nəzərə alsaq, bu zaman məntiqin bu elmdən sonra öyrənilməsinin

səbəbi aydm olur. Nəfslə zehnin qarşılıqlı əlaqəsinə - "nəfsin zehnə

təsiri" və "zehnin nəfsə təsiri" kimi iki istiqamətdə baxmaq olar.

Nəfsin zehnə təsirindən, əwəM bəhslərdə söhbət açdıq. Amma

keçən bəhslərə işarə olaraq deyə bilərik ki, təfəkkür əvvəlcə nəfsin

təsiri əsasmda hərəkət edir. Yəni əksər fikirlər nəfsdən qaynaqlanır.

Tərbiyə edilməyən tüğyan- kar nəfs öz istəklərini həyata keçirmək

üçün "ağıTT istədiyi kimi təfəkkür etməyə məcbur edir. İnsanm bu

cür təfəkkürü bəzən dərk olunmadan, bəzən isə dərk olunaraq baş

verir. Bunlardan birinci təfəkkürün qarşısım aknaq mümkün olur,

amma ikinci təfəkkür qarşısıalınmaz hesab edilir. Demək olar ki,

təfəkkür zamam bir çox səhvlərin səbəbi nəfsin zehnə təsirindən

qaynaqlamr. Amma əgər nəfs tərbiyə edilsə, artıq o, zehnə təfəkkür

zamam təsir edə bilmir və bu zaman zehin sərbəst olaraq

düşünməyə nail olur. Nəfsin zehnə təsiri olmayan təfəkkürdə isə

səhvlərin səbəbi, yalnız diqqətsizlik olur. Əlbəttə ki, nəfs nə qədər

tərbiyə olunmuş olsa, zehin bir o qədər sağlam təfəkkürə malik

olar. Nəfsin zehnə amansız təsirləri, böyük filosofları məntiqi,

riyazət elmindən sonra öyrənmək fikrinə gətirmişdir.

Nəfslə zehnin yuxarıdakı iki əlaqəsini nəzərə alsaq, demək olar

ki, məntiq riyazət elmindən sonra öyrəniknəhdir və e)mi zamanda

riyazət də məntiqdən soma. Çünki nəfslə zehin eyni zamanda

bir-birinə təsir göstərir. Yəni bəzi yerlərdə nəfs zehnə, bəzi yerlərdə

isə zehin nəfsə təsir edir. Beləliklə, demək olar ki, bu elmlər paralel

öyrənilməlidir.

SUALLAR:

1. Məntiqə öz sözünüzlə necə tərif verə bilərsiniz? Verdiyiniz bu

tərifi kitabdakı təriflə müqayisə edin. 2. Vasitə olan elm üçün misal gətirin və izah edin.

3. Nə üçün məntiq bütün elmlər üçün vasitədir?

101

Məntiq ____________________________________________________________

4. Öz-özlüyündə insandan asılı olmayan qanunlara və əksinə,

insanların yaratdığı qanunlara misallar gətirin.

5. Məntiqin yuxarıdakı tərifindən daha hansı nəticələri ala

bilərsiniz? 6. Zehnin daha hansı qabiliyyətləri var?

7. Formalaşmanı necə izah edə bilərsiniz?

8. Əgər riyaziyyat bütün elmlərin açarıdırsa, bəs niyə məntiqlə

yanaşı öyrənilməlidir?

9. Məntiqin gələcək bəhslərinə qədəm qoyduqca ryaziyyata

ehtiyac olub olmadığını müəyyənləşdirməyə çalışın.

10. Nəfsi istəklərin təfəkkürə təsirindən alman yanlış əqli nəticəyə

misal göstərin.

102

3- CU DƏRS

• •

MƏNTİQİN SƏHVI?!

Batini nitqin səhvlərini, yəni əvvəlki dərslərdə qeyd edildiyi

kimi, təfəkkürün səhvlərini gördükdə aşağıdakı suallar yaranır:

"Görəsən, zehin təfəkkürdəki bu səhvlərin qarşısmı ala bilərmi?",

"Düşüncənin hərəkət prosesinin bir qayda-qanunu varmı?", "Bu

prosesi öyrənmək mümkündürmü?", "Düzgün təfəkkürü

qeyri-düzgünündən ayıran amilləri müəyyən etmək yolları varmı?"

və s.

Bu kimi suallar alimləri, xüsusən də Aristoteli ciddi surətdə

düşündürərək, bunun üçün müəyyən ölçülər təyin etməsinə səbəb

oldu. İlk dəfə o bu qanunları öz müəllimlərindən öyrəndi. Sonradan

ümumi şəkil verərək hazırladı və nəticədə, bu qanunlar toplusu

elmlər ailəsində yeni elm kimi tanınaraq "Məntiq" adlandırıldı.

Bəzən belə bir sual qarşıya çıxır ki, nə üçün məntiq zehni

yanlışlıqdan saxlayan bir elm olmasma baxmayaraq, məntiqi

bilənlər belə, təfəkkür zamanı səhvə yol verirlər? Bu suala iki

şəkildə cavab vermək olar. 1. Əks cavab:

Bu sualı başqa elmlər barəsində də vermək olar. Məsələn:

"Qrammatikanı bilən bir çox şəxslər, nə üçün danışıqda səhvə yol

verirlər?" Bu sualm bir neçə cavabı ola bilər: ya həmin şəxs

103

Məntiq ____________________________________________________________

diqqətsizlik edir, ya qaydalara önəm vermir, ya da tələskənli- yə

yol verir və s. 2. Həlledici cavab:

Məntiqin tərifində deyilən "yanlışlıqdan qorunur" ifadəsi

mütləq şəkildə deyil. Yəni məntiqin zehni yanlışlıqdan saxlaması

şərtlərə bağlıdır. Hər hansı bir məchulun məluma çevrilərək

düzgün nəticə alınması üçün iki şərt lazımdır: "Zəruri" və "kafi"

şərtlər.

Zəruri şərtlər

Zəruri şərt dedikdə, nəticənin düzgün alınması üçün vacib olan

şərtlər nəzərdə tutulur. Qısa şəkildə, "Məntiqi bilən nə üçün səhvə

yol verir?" sualma belə cavab vermək olar: Təfəkkür zamanı zehnin

səhvə yol verməsinin səbəbi məntiq yox, şəxsin zəruri şərtlərlə

yanaşı, kafi şərtlərə riayət etməməsidir. Yəni düzgün nəticənin

şərti, zəruri və kafi şərtlərə birlikdə əməl etməkdir. Yəni bir şəxs,

əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, təfəkkürün dörd formasmdan, istər

"tərif", istər "bölgü"/ istərsə də "əqli nəticə" məqammda düzgün

nəticə almaq üçün mütləq aşağıda verəcəyimiz zəruri şərtlərə əməl

etməlidir. Çünki "Nəzəri təsəvvür"ü düzgün tərif etmək üçün

məlumdur ki, məchul olmayan "təsəvvür'Tərdən istifadə

edilməlidir. Deməli, la- zım olan zəruri təsəvvürlər seçilməli və

eyni zamanda tərif vermənin qaydası ödənməlidir. Həmçinin əqli

nəticə zamanı düzgün dəhlgətirməklə "nəzəri təsdiq"i almaq üçün,

düzgün "təsdiq'Tərdən istifadə edilməli və onlar əqli nəticə

qaydalarına əsasən düzgün qruplaşdırıbnalıdır. Təfəkkürün bu

istiqamətlərdə düzgün irəliləməsi üçün onlarm hər ikisi üçün lazım

olan şərtlər aşağıdakı zəruri şərtlərdir:

1. "Nəzəri təsəvvür"ə düzgün "tərif" verilməsi, "nəzəri təs-

diq"lərin də düzgün "əqli nəticə"yə əsasən, yekun nəticə kimi

104

Zehin və Məntiq

alınması üçün, uyğun olaraq, lazım olan "təsəvvür"lər və düzgün

"təsdiq"lər seçilməli;

2. Həm "tərif'in, həm "bölgü"nün, həm də "əqli nəticə"nin

ümumi şərtləri ödənməlidir, yəni hər iki sahədə qruplaşdırma

düzgün verilməlidir.

Bu iki zəruri şərtin olmaması səhv nəticəyə səbəb olur. Çünki

zehin aləmində təfəkkür bir bina kimidir. Binarun möhkəmliyi

münasib materiallarm seçilməsi ilə bərabər, mühəndisin bu

materialları düzgün qruplaşdırmasmdan asıhdır. Bu iki şərtdən biri

olmadıqda binarun möhkəmliyinə etimad etmək olmaz. Ya

münasib materiallar seçilib, lakin lazımmca qruplaş- dırılmasa, ya

da materialm keyfiyyətinə diqqət edilmədən düzgün qruplaşdırılsa,

mütləq belə qurulan bina öz zəifliyini göstərəcək. Yanlış təfəkkürə

misal olaraq, aşağıdakı iki zəruri şərtin ödənmədiyi hala baxaq;

Misal 1: 1 müqəddimə: Sokrat insandır.

II müqəddimə: İnsan zülmkardır.

Nəticə: Elə isə, Sokrat zülmkardır.

Bu nəticə müqəddimələri qruplaşdırma cəhətindən düzgün

olsa da, 2-ci müqəddimə səhvdir. Yəni "İnsan zülmkardır" hökmü

yanlışdır. Bu da zəruri şərtin birincisinin ödənməməsidir. Buna

görə də "Sokrat zülmkardır" nəticəsi yanlışdır.

Misal 2: I müqəddimə: Üzüm şirindir.

II müqəddimə: Şirin Fərhadm sevgüisidir.

Nəticə: Üzüm Fərhadm sevgilisidir.

Bu misalda isə zəruri şərtin ikincisi ödənməyib. Yəni düzgün

qruplaşdırma aparılmamışdır. Baxmayaraq ki, hər iki müqəddimə

doğrudur, amma birinci müqəddimədəki "şirin" sifətdir, ikinci

müqəddimədəki "Şirin" isə isimdir. Buna görə də nəticə yanlışdır.

105

Məntiq.

Formal və maddi (məzmunlu) məntiq

Zəruri şərtin birincisi, yəni lazım olan təsəvvür və təsdiqlər -

"maddə" (məzmun), ikincisi isə, yəni onlarm düzgün qrup-

laşdırılması - "forma" (surət) adlanır. Buna əsasən, düzgün "tərif"

etmək və düzgün "əqli nəticə" almaq üçün lazım olan zəruri

təsəvvür və təsdiqlərin seçilməsi "maddi məntiq" (məzmunlu

məntiq), qruplaşdırıiması isə "formal məntiq" adlanır. Bıma görə də

məntiq iki hissəyə ayrılır:

f 1. Formal Məntiq (

[2. Maddi

Maddi məntiq zəruri təsəvvür və təsdiqlərin növlərindən, bu

növlər əsasmda alman nəticələrdən, formal məntiq isə onlarm

qruplaşdırılmasmdan, yəni "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə" dən

danışır. Beləliklə, zəruri şərtlər olan "maddə" və "forma" düzgün

olmadıqda, nəticə düzgün olmayacaqdır. Aşağıdakı kimi

ümumiləşdirək:

106

Zehin və Məntiq

Yuxarıdakılardan sonra məntiqin insan zehninin ayrılmaz bir

hissəsi olduğu aydm görünür. Belə ki, insan yaşamağa, yaşadıqca

məchullarla üzləşməyə və bu məchulları məluma çevirməyə

məcburdur. Bu məchulları məluma çevirmək isə yalnız zehnin

öhdəsindədir. Amma zehin məntiqi öyrənmədən belə, sərbəst

surətdə məchulları məluma çevirməyə qadirdir. Necə ki, damşdığı

dilin qrammatikasmı bilməyən şəxs, bu dildən, öz ana dili olduğu

üçün, (kiçik səhvlər olsa da) rahatca istifadə edə bilir. Dil

alimlərinin tərtib etdiyi qrammatika isə in- sanm ünsiyyət vasitəsi

olan öz ana dilinin daha dəqiq, elmi şəklindən başqa bir şey deyil.

Ana dilinin qrammatikasmı nəzərə almadan nitqdə səhvlərlə

keçinmək insana bir o qədər zərər vermir. Amma təfəkkürü məntiq

ilə ölçmədən səhvlərə yol vermək insanı uçuruma aparır. Necə ki,

tarix boyu zehni heç bir şeylə ölçmədən təfəkkürlə uçuruma doğru

irəliləyib qurban gedən insanlar çox olmuşdur. Bu qurbanlar ya

həqiqi, ya da məcazi mənada öz nümunələrini tarixə həkk etmişlər.

Həqiqi qurbanlardan, robot kimi istifadə edilən insanları, məcazi

qurbanlardan isə keçmiş zamanlarda düzgün nəzəriyyə, sağlam

əqidə kimi hesab edilsə də, müasir həyatda, artıq yanlış olduğu

sübuta yetən bu nəzəriyyə və əqidələrin nümayəndələrini

göstərmək olar.

Məntiqin əhəmiyyətini göstərən bu qədər dəlillərə baxmayaraq,

elə alimlər olmuşdur ki, məntiqi əhəmiyyətsiz hesab etmiş və ya

yanlış qaydalar kimi qələmə vermişlər. Onlar məntiqin dəyərsiz,

yanlış qaydalar olduğunu göstərmək üçün bir neçə yola əl atmışlar.

Amma belə alimlər unutmuşlar ki, onlar öz əsərlərində, demək olar,

hər addımda, özlərindən asılı olmayaraq, məntiqi qaydalardan

istifadə etmişlər. Bunu isə məntiq qaydalarma agah olandan sonra

çox aydm surətdə görmək olur. Oxucular sözümüzün doğruluğunu

bu kitabın sonrakı fəsillərində təsdiqləyəcəklər.

107

Məntiq ____________________________________________________________

Onların gətirdikləri dəlil bundan ibarətdir: "Məntiqi fiqurlar

dörd şəkildən ibarətdir. Qalan üç şəklin bütün formaları "birinci

şəkil" ə qayıdır. Belə olan halda, bütün fiqurlar dairəvi şəkildə

bir-biri- nə qayıdır. Elə isə, bu fiqurlar yanlışdır"

İslam dirıinin XX əsr dühası, böyük filosof Mürtəza Mütəh-

həri onlarm zəif düşüncəsini belə açıqlayır: "Biz onlarm bu

sözlərinə etiraz etmirik. Amma onlar bu dəlili gətirməklə yanlışlığa

düşərək öz sözlərini inkar etmiş və nəinki məntiqə heç bir zərər

vura bilməmiş, əksinə, onu daha da ucaltmışlar. Məntiqi fiqurlarm

dairəvi və səhv olduğunu qəbul etsək, elə isə, onlarm bu dəlili də

səhvdir, çünki onlarm gətirdiyi dəlilin özü, məntiqi fiqurlarm

birinci şəkli əsasmdadır. Yəni onlar məntiqi fiqurlardan istifadə

edərək məntiqə zərbə vurmaq istəmişlər. Hər bir dəlil barəsində

həmin dəlildən istifadə edilərək omm əsassız olduğu sübuta

yetirilsə, gətirilən belə dəlil öz-özlüyün- də yanlış olur. Çünki bu

zaman, dəlil həmin yanlış olan hissəyə daxil olaraq xüsusi halda

yanlış olur".

Başqa sözlə, belə alimlərə cavab olaraq deyirik ki, bütün əqli

elmlər aksiomlar üzərində qurulmuşdur: Bütün nəzəri məlumatlar

zəruri məlumatlar üzərində qurulur, yoxsa heç bir zaman bilik əldə

etmək olmaz. "Zəruri və nəzəri biliklər" dərsində göstərdik ki, hər

bir nəzəri bilik zəruriyə söykənməlidir. Hətta bu, riyaziyyat

elmində də belədir. Belə ki, bütün riyazi qanunlar "aksiom"lar

(isbata ehtiyacı olmayan teoremlər) üzərində qurulmuşdur.

Məntiqdə də məntiqi fiqurlarm birincisi zəruridir. Yəni bunun

isbatma ehtiyac yoxdur. Məntiqi fiqurlarm birinci şəkli məntiqin

"aksiomu" adlamr və gələcəkdə bununla ətraflı tamş olacaqsmız.

Gələcəkdə geniş şəkildə izah ediləcək. Amma məntiqi fiqurlarm birinci şəkli belədir: "A

B-dir, B də C-dir, elə isə A C-dir". Burada "A"-nın "C" olmasını isbat etməyə ehtiyac yoxdur.

Çünki burada alman nəticə zəruri bilikdir. Zəruri biliyin nə olduğu isə artıq keçən

dərslərdən məlumdur. Qalan üç şəkil isə bu birinci şəklin əsasında isbat edilir (II hissə, V

fəsil, III dərs).

108

Zehin və Məntiq

SUALLAR:

1. Məntiqi bilənlər nə üçün səhv edirlər? Əks və həlledid cavabı

izah edin.

2. Sizcə, səhvin qarşısını alanın özü səhv edə bilərmi?

3. Zəruri şərtlər hansılardır?

4. Sizcə, zəruri şərtlərin hər ikisi ödənsə, nəticə düzgündürmü?

5. Maddə, forma, maddi və formal məntiq nədir?

6. Həm maddi, həm də formal məntiqi yanlış olan misal gətirin.

7. İnsanın düşünən varlıq olduğunu nəzərə alaraq, məntiqi

dəyərsiz hesab edənlərə necə cavab verərdiniz?

109

4- CU DƏRS

KAFİ ŞƏRTLƏR

Kafi şərtlər 1. Tam əhatə (məntiqi qaydalar tam bilinməlidir).

2. Tətbiq (bu qaydaları tətbiq etmə bacarığı olmalıdır).

3. Sahə (tətbiq sahəsinin qayda-qanunu bilinməlidir).

4. Riyazi məkan (ağıl riyazi məkanda və ideoloji təfəkkürdən

uzaq olmalıdır).

5. Keyfiyyət-kəmiyyət (Keyfiyyət və kəmiyyət qanunu

ödənməlidir).

Birinci və ikinci şərtlər aydmdır. Üçüncü şərt demək istəyir ki,

məsələn: əgər fəlsəfədə müəyyən nəticə almaq istəyiriksə, məntiqin

zehni səhv etməkdən qorumasma baxmayaraq, fəlsəfənin

aksiomları, terminləri və qanunları düzgün öyrənilməlidir. Əks

halda, təbiidir ki, səhvə yol verəcəyik.

Dördüncü şərt isə mübahisə və müzakirələr zamam, qarşı

tərəfin öz məqsədinin düzgün olduğunu çatdırmaq üçün məntiqi

qaydaları öz mənafeyinə uyğun istifadə etməsindən danışır. Bu şərt

yanlış dəlilgətirmənin səbəblərindən sayılır. Bu haqda "sofizm"

bəhsində geniş danışılacaq. "Riyazi məkan" dedikdə, riyazi

təfəkkür zamanı zehnin riyazi simvollardan başqa heç nəyi

qəbul etmədiyi və ona kənardan heç bir şeyin təsir göstərə

bilmədiyi kimi, məntiqi təfəkkür zamanı da ağ-

111

Məntiq ____________________________________________________________

İm heç bir təsirə məruz qalmaması üçün onun məcazi mənada

riyazi məkana daxil olmasının zəruriliyi nəzərdə tutulur.

Kitabm birinci dərsində ideoloji təfəkkür haqqmda danışdıq.

Burada ideoloji təfəkkür dedikdə, xüsusi ideologiya, nəzəriyyə,

inanc, şüuraltı biliklər və s. ilə bərabər olan təfəkkür başa düşülür.

Bu da elə təfəkkür dərsində dediyimiz ideoloji təfəkkürün geniş

mənasıdır.

Belə təfəkkür zamam zehnin səhvə yol verməsi aydmdır. Çünki

insan hər nə qədər məntiqi fikirləşsə də, zehrıini öz ideo-

logiyasmdan, şüuraltı biliklərindən, düşündüyü həmin sahə ilə

bağh mövzuya olan inancmdan uzaq tutmadıqda, onun bu inancı,

ideologiyası, şüuraltı bilikləri təfəkkür zamam öz təsirini

göstərməlidir. Bıma görə də təfəkkür zamam düzgün nəticə ahnaq

üçün şəxsi yanaşmaları kənara atıb müstəqil prizmadan baxmaq

lazımdır.

Altmcı şərt: Keyfiyyət-kəmiyyət qanunu: Nəzərimizcə,

təfəkkürün düzgün nəticə verməsi üçün yuxarıdakılardan başqa bir

şərt də vardır və demək olar ki, digər şərtlərin hər biri ona bağlıdır.

Bu, "keyfiyyət-kəmiyyət" qanunudur və ən əsas şərt sayılır. Bu

qanun məntiqi təfəkkürün ən mühüm tərəflərindən biridir. Belə ki,

o bütün mübahisələrin açarı sayılır. Keyfiyyət dedikdə,

məlumatlarm hansı növdən olduğu, kəmiyyət dedikdə isə

məlumatlarm kəmiyyəti başa düşülür.

İllərlə müxtəlif təbəqədən olan insanlarla müzakirələr

etdikdən, mübahisələr apardıqdan, bu müzakirə və mübahisələri

araşdırıb təhlil etdikdən sonra belə nəticəyə gəldik ki, insan- larm

bir-birini qəbul etməməsinin, fikir müxtəlifliyinin səbəbi bu

qanunla bağlıdır. Yəni ümumi olaraq hər bir kəs özü tərəfindən

qəbul edilmiş ya dərk edərək, ya da müəyyən şüuraltı məlumatlara

əsaslanaraq fikir yürüdür. Bu da başqasınm eti- razma səbəb olur.

Beləliklə, həmin qanunun izahma diqqət yetirək:

112

Zehin və Məntiq

Məchul obyekt (x) üçün müxtəlif mənbələrdən ilkin

məlumatlar, biliklər əldə edilir. Bu müqəddimələr əsasmda obyekt

(x) haqqmda yeni bir nəticə məlumat yararur. Əgər iki

müqəddimədən istifadə etsək, onda iki müqəddimə məlumatdan

törəyən nəticənin riyazi şəkli belə olar:

Mı+Ma=N2

Alman bu nəticə məlumat həmin müqəddimə məlumatlar (Mı,

M2) çərçivəsində düzgün məlumat hesab edilir. Yəni nəticə onu

törədən müqəddimələr baxımmdan dolğun məlumatdır. Amma

başqa bir mənbəni də əlavə etsək, artıq alman məlumatımız əvvəlki

məlumatdan fərqli olacaq.

Mı+Mı+M3=N3

Riyazi formuldan da göründüyü kimi, nəticə, verilən

müqəddimə məlumatlarm etibarlılığmdan, keyfiyyətindən və

kəmiyyətindən asılıdır. Yəni bərabərliyin sol tərəfinə yeni məlumat

əlavə edilsə, bu zamam nəticənin dəyişməsi mümkündür. Burada,

keyfiyyət dedikdə, verilən müqəddimə məlumatlarm hansı növ

məlumat - "nəqli" və ya "əqli" və s. olması nəzərdə tutulur. Çünki

aydmdır ki, hər bir məlumat ümumi olaraq ya əqli, ya da nəqlidir.

Elə isə verilən müqəddimələrin də keyfiyyəti əqli və nəqli olmadan

asılıdır. Onda bu asılılığı da ümumi şəkildə belə göstərmək olar:

M=M(ə,n)

Beləliklə, nəticə-'N", müqəddimə məlumat="M", əqli məlu-

mat="ə", nəqli məlumat="n" və kəmİ3ryət="m" əvəzləməsi aparsaq,

bu qanunu riyazi şəkildə aşağıdakı kimi göstərə büərik:

Nm = N(M(ə,n),m) = Mı+M2+M3+...+Mm= JMi

(Burada "E " işarəsi cəm deməkdir.)

113

Məntiq ____________________________________________________________

Bu düstur bizə nəticənin - keyfiyyəti əqli və nəqli

müqəddimələrdən (M(ə,n)) asılı olan məlumatlardan və bu

məlumatla- rm kəmiyyətindən (m) asılı olduğunu deyir.

Müqəddimə məlumatlarm keyfiyyətilə bərabər, sayı ilə

kifayətlənmək iddia sahibinin iddiasmdan əl çəkməməsinə səbəb

olur. Doğrudur, iddia edənin nəticəsi tamamilə düzgün ola bilər,

amma mükəmməlliyi və dəqiqliyi isə müqəddimələrin keyfiyyət və

sayınm kafiliyini isbat etməmiş, naqis qalır.

Riyazi məsələlərin həllinin mükəmməlliyi bu qanunun

ödənilməsi nəticəsindədir. Çünki belə məsələlərdə nəticəni verən

müqəddimələrin sayma yeni bir müqəddimə artırıldıqda nəticə

kamilləşmir, əksinə, sabit qalır. Buna görə də riyazi məsələlərdə

nəticəni verən hər hansı müqəddimələrin sayı nəticə üçün kamil

olur. Riyazi olaraq başqa cəhətdən yanaşsaq, bu qanunu aşağıdakı

kimi izah edə bilərik;

Tutaq ki, hər hansı bir tənliyin həlli tələb olunur. Bəzi vaxtlar

"məchullu bərabərliy"in (tənliyin) ödənməsi üçün məchulun

müəyyən qiyməti mümkün olmur. Yəni, ümumiyyətlə, tənliyin

ödənməsi üçün müəyyən bir ədəd mövcud olmur. Deməli, həll

üçün əvvəlcə tənliyi ödəyəcək bir ədədin varlığı isbat edilməli,

bundan sonra həllə başlanmalıdır.

Bir riyaziyyatçı müəyyən müqəddimələr əsasmda isbat edir ki,

bu tənliyin həlli həqiqi ədədlər çoxluğundadır. Başqa bir

riyaziyyatçı isə bu tənliyin həllinin müsbət ədədlər, üçüncü

riyaziyyatçı isə, həllin, məsələn 5 ilə 8 ədədi arasmda olduğu

nəticəsinə gəlir. Məlumdur ki, burada hər bir riyaziyyatçmın

tənliyin həlli üçün aldığı nəticə ayrı-ayrı müqəddimələr əsa-

smdadır. Birinci riyaziyyatçmm aldığı nəticəni verən

müqəddimələr əsasmda ikinci riyaziyyatçı da ikinci nəticəni ala

bilməz. Göründüyü kimi, məchulun qiyməti üçün hər dəfə verilən

nəzər yeni müqəddimələr əsasmdadır və məchul haqqmda hər bir

riyaziyyatçmm aldığı nəticə həmin müqəddimələr daxilində

düzgündür.

114

Zehin və Məntiq

İndi də başqa bir sahədə bu qanunun ödənmədiyi bir misala

baxaq: Qurani-kərimm aşağıdakı ayəsinin təfsirinə diqqət yetirək:

"Ey insanlar! Siz Allaha möhtacsınız. Allah isə (heç nəyə, o

cümlədən sizin ibadətinizə) möhtac deyildir".Bu ayənin mə- nasmı

hər kəs öz düşüncəsinə uyğun olaraq dərk edir. Qədim təfsirçilər də

bu ayəyə elə hamımızm zahiri mənada dərk etdiyi "Hamı Allaha

ehtiyaclıdır, amma Allahm heç nəyə ehtiyacı yoxdur", yaxud da

"İnsanlar yeməyə, övlada və bu kimi şeylərə ehtiyaclıdır" mənasmı

vermişlər. Qədim təfsirçilərin belə nəticəyə gəknələrinin səbəbi,

onlarm əsas götürdüyü müqəddimələrin "Quran", "Həzrət

Peyğəmbərin (s) hədisi" və "tarixi mənbələr" olmasıdır. Doğrudur,

bu təfsir düzgün təfsirdir, amma yalmz müqəddimələrinin

çərçivəsində öz kamilliyini qoruyub saxlaya bilir. İndi bir sualla bu

təfsirin kamilliyinin zəiflədiyini və bu sualm müqabilində daha

kamil təfsir üçün yeni bir müqəddiməyə ehtiyac olduğunu

göstərək: Yuxarıdakı təfsirdən sonra əgər - "Elə insanlar var ki,

yeməksiz yaşaya bildiyi halda, ya da müasir insan özü hər bir

ehtiyacım təmin edə bildiyi halda Allaha ehtiyac harada görünür?"

kimi sual olunsa, bu zaman ayənin 3aıxarıdakı təfsiri öz kamilliyini

itirü. Bu suala uyğun təfsir vermək üçün yeni bir müqəddiməyə

ehtiyac duyulur. Amma "Bu zaman bu ayənin təfsiri, məsələn, filan

cür olacaqdır" deyilsə, onda sual olunur ki, filan cür olan nəticə

hansı əsasa görədir? Cavab olaraq deyüə bilər: "Əlbəttə ki, belə

olan halda "M" məlumatına əsasən, ayənin mənası filan cür olur".

Elə həmin "M" məlumatınm özü dediyimiz yeni müqəddimə

sayılır. Çünki "M" məlumatı nəzərə alınmasa, heç cür yeni nəticəni

ala bilmirik. Əgər hər dəfə bu ayəyə verilən yeni təfsirin

müqabilində hər hansı bir sualla qarşılaşsaq, yeni müqəddiməyə

ehtiyac duyulur və müqəddimələrin keyfiyyət və kəmiy-

^ Fatir, 15

115

Məntiq ____________________________________________________________

yətinin yetərliliyi sabit oknadıqca, təfsirin kamilliyi zəif hesab

olunur. Ümumiyyətlə, bütün mövzularda nəticənin kamilliyi

müqəddimələrin keyfiyyət və kəmiyyətindən asılıdır.

Beldlikb, yuxarıdakı düsturda limiti nəzərə alaq. Obyekt

haqqında yeni məlumat əldə etmək üçün hansısa müqəddimələrdən

istifadə edilir. Bu yeni məlumat, obyekt haqqında bilikdir və

biliyin növlərindən olan hüsuli idrak sayəsində yaranan bilik

hesab edilir. Əgər hüsuli idrak sayəsində yaranan bilik "hüzııri

idrakla yaranan biliyin zehin- dəki inikası"na (Vicdani hökm -

bax: III hissə, I fəsil, I dərs) bərabər olsa və ya hüzuri idrakı ifadə

etsə, bu zaman kamil bilik sayılır. Hüsuli idrakla yaranan biliyin

"hüzuri idrakla yaranan biliyin zehni şəkW'nə (Vicdani hökm)

yaxınlaşması üçün mütləq yeni müqəddimələr artırılmalıdır.

Həmçinin bu müqəddimələr etibarlı olmalıdır. Deməli, yuxarıdakı

düsturdan limitə keçsək, bu limitin "hüzuri idrakla yaranan biliyin

zehindəki inikası"na bərabər olması üçün, müqəddimə

məlumatların keyfiyyəti və kəmiyyəti yetərli həddə çatmalıdır.

Yəni kəmiyyətin limiti müəyyən həddə və keyfiyyətin limiti isə

kamil dəlilə bərabər olmalıdır. Deməli, hüsuli idrakla yaranan

biliyin "hüzuri idrakla yaranan biliyin zehindəki inikası"na

bərabər olması, başqa sözlə, nəticənin kamilliyi müqəddimələrin

keyfiyyət və kəmiyyətinin kamilliyindən asılıdır.

Bu qanun əsasmda, İslam dünyasınm dahi şəxsiyyəti, "Hik-

məti-mütəaliyyə" fəlsəfəsinin yaradıcısı Sədrül-mütəəllihin Şirazi

(Molla Sədra), İbn Sinarun "varlıqlar arasındakı fərq"

nəzəriyyəsinə verdiyi izahı daha da ətraflı araşdırmış və İbn Sina-

mn irəli sürdüyü sübutu kamil hesab etməmişdir. Belə ki, İbn Sma

varlıqlar arasmdakı mümkün fərqlərin sayım isbat etməmiş üç

olaraq qəbul edib, ikisinin yanlış olduğunu isbat edərək üçüncü

variantm doğruluğu qənaətinə gəlmişdir. İbn Sina bu yolla "varhğ"ı

başqalarma nisbətən daha dolğun təfsir edə bilmişdir. Amma Molla

Sədra bu sayı dördə çatdıraraq üçünün yanlış olduğunu isbat edib

dördüncü variantm doğruluğu nəticəsini aldı və öz fəlsəfəsini də

tamamilə bımun üzərində qur- 116

Zehin və Məntiq

du. Buna görə də Molla Sədranm "varlıq" haqqında verdiyi təfsiri

İbn Sinanm təfsirindən daha kamildir.

Onu da qeyd edək ki, bu qanun çox ümumi xarakter daşıyır. Bir

çox insanlar Aristotel məntiqini klassik məntiq deyə qələmə verərək

yeni məntiqlər qurulduğunu iddia edirlər. Amma isbat etmək olar

ki, hər qurulan yeni fəlsəfə, hətta yeni qurulan məntiqlərin özləri

belə, Aristotel məntiqi sayəsində- dir. Çünki Aristotel məntiqi,

təfəkkürün ümumi qaydasıdır. Nəzərimizcə, Aristotel yeni qurulan

məntiqlərin hər birinə dahiyanə şəkildə işarə etmişdir. Amma

bunun izahı lazımdır. Onu da "keyfiyyət-kəmiyyət" qanunu

açıqlayır. Bunu, deyilənlərə əsasən izah edək. Əgər fərz etsək ki,

yuxarıdakı düsturlarda "M2" müqəddiməsi zamandan asılıdır,

onda "N2" nəticəsinin də zamandan asılı oknası məlumdur.

Bımunla da "vaxtlar məntiqi" yaramr. Yaxud "dinamik məntiq"

nəzəriyyəsi meydana çıxır.

Aristotel öz məntiq əsərində həm "maddi", həm də "formal"

məntiqdən damşmışdır. Doğrudur, o, maddi məntiq bölməsini,

müqəddimələri sabit qəbul edərək öyrənmişdir. Amma ağIm hökm

olaraq qəti qəbul etdiyi "Müqəddimələrin keyfiyyəti dəyişsə,

nəticə də dəyişməlidir" zəruri, aksiomatik qanun nəzərə almsa,

qalan məntiqi nəticələri də almaq olar. Buna da Aristotel, zamanma

uyğun olaraq qısa şəkildə maddi məntiq hissəsində araşdırılan

"sübut", "topika" və s. ilə işarə etmişdir. Yəni hər dəfə

müqəddimələri dəyişməklə aldığı dəlillərin növləri buna

işarədir.®^ Dahi Aristotelin "birinci müəllim" adlanmasmm bir

səbəbi də budur.

Hətta "Həqiqət nisbidir" iddiası ilə yaranan müasir məntiqi və

fəlsəfi nəzəriyyələr belə, Aristotel məntiqində üstüörtülü şəkildə

göstərilmişdir.

^ Bax: III hissə

117

Məntiq ____________________________________________________________

Beləliklə, Aristotel məntiqində müqəddimələrin zamandan və

yaxud hər hansı bir ünsürdən asılı olduğunu nəzərə alsaq, bütün

məntiqi və fəlsəfi nəzəriyyələri əhatə edən, "keyfiyyət- kəmiyyət"

qanununun yarada biləcək məntiqlərə ümumi şəkildə aşağıdakı

kimi izah vermək olar; dediyimiz kimi, buna, Aristotel özü dolayısı

ilə "maddi məntiq" hissəsində işarə etmişdir, yəni Aristotelin maddi

məntiq hissəsində "Müqəddimələrdən asılı olaraq, beş növ dəlil

var" (sübut, topika və s.) sözü əsasmda aldığı növlər buna bir

işarədir, beləliklə:

Nm= I|Mi(ə, n, m, t, k)

Burada, "N"- nəticə, "M"- müqəddimə məlumat, "ə" - əqli, "n" -

nəqli, "m" - kəmiyyət, "t" - zaman və "k" isə yeni məntiq növü, yeni

nəzəriyyə aknaq üçün müqəddimənin (M) asılı ola biləcəyi hər

hansı bir ünsürdür.

SUALLAR:

1. Kafi şərtləri öz ifadənizlə izah edin.

2. Kafi şərtlərdən hər birinin ödənməməsi ilə yaranan yanlış nəti-

cəli misal gətirin.

3. Hər hansı bir şeyin varlığı isbat edildikdən sonra

"keyfiyyət-kəmiyyət" qanununa əsasən, nəticəni daha da

kamilləşdirmək olarmı?

4. "Riyazi məkan" və "keyfiyyət-kəmiyyət" qanununu dostlan- nızla

müzakirə edərək nəticələndirin. 5. Zəruri və kafi şərtlərə aid tam misal gətirin.

6. Yoldaşınızdan nəticəsi yanlış olan misal gətirməyini istəyin və

bu nəticədə hansı şərtin hansı növünün ödənmədiyini göstərin.

118

119

Müqəddimə

Allah-taala Quranda əl-Maidə surəsinin 13-cü və 41-ci

ayələrində bu fəsli əhatə edən "söz" bəhsinə işarə etmişdir: "Onlar

sözlərin yerlərini dəyişib təhrif edir", "Onlar sözlərin yerini

sonradan dəyişib təhrif edir".

Bu fəsillə tamş olduqdan və yuxarıdakı ayələri diqqətlə

oxuduqdan sonra söz bəhsinin nə qədər əhəmiyyətli olduğu

açıq-aşkar görünür. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, insan təfəkkürə

malik olan varlıqdır və onun bu təfəkkürü məfhum və mənalar

üzərində qurulmuşdur. İstər bu təfəkkür daxildə, istərsə də

zahirdə, dildə olsun. Məlumdur ki, təfəkkür (batini nitq) və danışıq

(zahiri nitq) zamanı səhvlərə yol verməmək üçün, mütləq hər bir

sözün öz yerinə uyğun mənası zehində formalaşmalıdır.

Sözün bütün bölgülərini tamdıqdan sonra Allah-taalanm bu

növlərə ümumi şəkildə Quranda necə işarə etdiyinə şahid

olacaqsmız. Ümumi şəkildə işarə edilməsi isə insaran, diqqət

etməsə də, bu bölgüləri tanımasmdan irəli gəlir. Yəni hər bir insan

təhsil sayəsində bu bölgüləri öyrənə bilər. Buna görə də Allah-taala

ümumi şəkildə işarə etmişdir və bunun araşdırılması da insanm öz

öhdəsinə düşür. Çünki söz və onun bölgülərini öyrənmək insanm

zehni xaricində olan mövzu deyil.

121

Məntiq ____________________________________________________________

Məntiqdə söz bəhsinə yer ayrümasınm səbəbi, "Məntiqin

əhəmiyyəti" bəhsində adı çəkilən "zahiri nitq"lə "batini nitq"- tn sıx

əlaqəsinə görə, yaxud da zahiri nitqin batini nitqdən (təfəkkürdən)

qaynaqlandığı və batini nitqdə səhvlərə yol verildiyi üçündür.

Təfəkkürün, istər mücərrədləşdirmə, istər düzgün tərif vermə, istər

düzgün bölgü aparılması, istərsə də düzgün əqli nəticə,

dəlilgətirmə məqamında zəruri təsəvvürlər və zəruri təsdiqlər

düzgün dərk edilməlidir. Zəruri təsəvvür və təsdiqlər ze- hində

məna və məfhum şəklində yer alır. Söz, insam məna və məfhuma,

məfhum isə predmetə yönəldir (Diqqət).

Məfhumları ifadə edən "söz'Tərdir. Təfəkkür zamam hər hansı

bir sözün hansı mənada işləndiyi müəyyən edilməlidir. Xüsusilə də

sözün ifadə etdiyi mənanm zehində, yoxsa zehin- dən kənarda

olmasım aydınlaşdırmaq çox çətin olur. Buna görə də zehində

formalaşan təsəvvürləri, məfhumları və təsdiqləri ifadə etmək üçün

"söz" bəhsi məntiqdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

122

1- CI DƏRS

DƏLALƏT

Dəlalət Hər sözün bir mənaya dəlalət etdiyini nəzərə alsaq, gərək,

xüsusilə dəlalətlə tamş olaq. Dəlalət nədir? Dəlalət neçə növə

bölünür?

Siz evdə ikən qapırun zəngi çalmdıqda, qapı arxasmda bir

şəxsin olduğu qənaətinə gəlib, qapıya tərəf hərəkət edirsiniz. Bu

hadisədə "üç əsas sütun" vardır.

1. Dəlalət edən (qapının zəngi)

2. Dəlalət edilən (şəxs)

3. Dəlalət (zəngi eşidərkən zehnin həmin şəxsə tərəf yönəlməsi)

Zehnin, müəyyən halda olan obyekt üzərindən digər

obyektə yönəlməsi şəklində baş verən idrak formasına dəlalət

deyilir.

Əvvəlki dərslərdə idrakdan damşdıq. Bunlardan hüzuri,

hüsuli, təfəkkür, təsəvvür, təsdiq və s. kimi idrak formalarma işarə

olundu. Bu dərslə tanışlıq zamam məlum olacaq ki, dəlalət də

həmçinin idrak formasıdır. Dəlalət zamam, həqiqətən də, zehin

fəaliyyətdə olur. İnsan bu fəaliyyət zamam öz zeh- nindəki

dəyişikliyi hiss edir. Aşağıda da görəcəyik ki, belə bir hissetmə

zamanı zehnə əlavə ünsürlər daxil olur. Bu da elə idrak prosesi

deməkdir.

123

Məntiq.

Uyğunluq

İldırım səsi zehrıinizi qapı arxasmda bir şəxsin olması fikrinə

yönəldə bilməz. Buna görə də dəlalət edənlə dəlalət edilən arasmda

"uyğunluq" olmalıdır və mövcuddur. Bu uyğunluğun eyni dəlalət

edənlə müxtəlif dəlalət edilənlər arasmda əlaqə yaratması

mümkündür. Məsələn: yuxarıdakı misalda ola bilər ki, qapımn

arxasmda heç kəs olmasm və zəng səsinin gəlməsi elektrik

xətlərində qısa qapanmaya görə olsun. Bunun mümkünlü}di hamı

tərəfindən qəbul edilir. Amma belə bir hadisə çox nadir hallarda

baş verdiyinə görə və ya adətən, baş vermədiyinə görə, qapınm

zəngi bizim zehnimizi qapı arxa- smdakı şəxsə yönəldir. Yəni

zehnimiz qapı zənginin nə üçün quraşdırıldığına əsaslanaraq hökm

verir (növbəti dərsdə qeyd ediləcəyi kimi, bu dəlalətlər "şərti"dir).

Amma yaddan çıxarmaq olmaz ki, qapınm zəngi, başqa amillər

nəticəsində də səslənə bilər. Zəngin səslənməsinə onlarla səbəb

gətirmək olar. Başqa bir misal: Uzaqdan, dostumuz Hüseyni

aramızda münaqişə olan bir nəfərlə görürük. Bu zaman dostumuz

Hüseyn haqqmda zehnimizdə bir andaca: "Demali, san da yaxşı dost

de- yüsan", - fikri yaranır. Bu təbii bir haldır. Çünki bizi buna

uyğunluq qanunu sövq edir. Lakin sonradan Hüseynlə söhbətdən

məlum olur ki, o, aramızda münaqişə olan şəxsin yanma onu

tənbeh etməyə gedibmiş. Deməli, burada da dostumuzım həmin

şəxsin yarımda olması səbəbinin müxtəlif variantlarım vermək olar.

Hamısmda da uyğunluq şərtinə əməl olunmalıdır. Dördüncü

fəsildəki "ümumi və xüsusi" mövzusu ilə bunu belə izah etmək olar:

Məsələn, "maşm" məfhumunu nəzərdə tutsaq, onun müxtəlif

nümunələrini göstərmək olar: paltaryuyan, paltartikən, işləməkdən

yorulmayan bir insan, avtomobil, tokar dəzgahı və s. Bu zaman

məntiqi olaraq deyirik ki, "maşm" ümumi məfhumdur. Yəni bir

neçə nümunəyə dəlalət edir. Bu nəzərlə "dostumuz Hüseynin

düşmənimizin yanında olması" 124

Zehin və Məntiq

məfhumu da ümumi olacaqdır. Məlumdur ki, bu da eynilə "maşm"

məfhumu kimi bir neçə şeyə dəlalət edə bilər. Məsələn, "Hüseyn

tanımır deyə onunla söhbət edir", "Hüseyn onun yox, əksinə, o,

Hüseynin yanma gəlib", "Dostumuz, yaxşı dost deyil", "Hüseyn onu

hədələyir" və s. "Doshunuz düşmənimizin yarımda" məfhumu ilə

bu dəlalət olunan variantlarm hamısı arasmda müəyyən

uyğunluqlar var. Amma bu zaman zehrıimizm bu dəlalət

edilənlərdən məhz "Dostumuz yaxşı dost deyil" fikrinə yönəlməsi

isə bizim ruhi əhvalımıza, həmin an hansı halda olduğumuza

bağlıdır. Əgər sadə düşüncəli rn- samqsa, zehnimizə ilk gələn şey

omm xəyanəti olacaq. Yox əgər tez, tələsərək qərar verən insan

deyiliksə, götür-qoy edə- niksə, zehnimizə onun xəyanəti haqqmda

fikrin gəlməsinin qarşısı almacaq. Yaxud əgər dostumuzım

sədaqətinə əminiksə, yenə xəyanət fikri bizdən uzaq olacaq.

Dostumuz Hüseyni çox istddiyimizddn hunu ona layiq

görməmsyimiz, bizi bu yersiz fikirdən daşındıra bilər. Nəhayət,

əgər dostumuzun sadiqliyinə qəti olaraq əminiksə, heç ondan

düşmənimizlə nə üçün görüşdüyünü belə, soruşmaya bilərik.

Diqqət etsək, ruhi vəziyyətimizin və uyğunluğun bir-birinə

təsiri olduğunu görərik. Çünki uyğunluğu zehnimiz yaradır,

zehnimiz isə ruhi halımızla əlaqədədir. Yəni əvvəlcə zehin

uyğunluğu yaradır, şüurlu və ya şüursuz surətdə, sonra ona

müəyyən dərəcə verərək yenidən ondan istifadə edir. Bu zaman

uyğunluğun dərəcəsi zehnə təsir edərək hansınısa seçməsinə səbəb

olur. Bunlar bizə zehnin yönəlməsinin, həmişə dəlalət edənlə

müxtəlif dəlalət edilən ünsürlər arasındakı uyğunluğun

dərəcəsindən, həmin an bizim ruhi vəziyyətimizdən və bu ikisinin

bir birinə təsirindən asılı olduğunu bildirir.

Demək olar ki, "cinayət axtarış" sahəsi də bu qanun əsasm- da

fəaliyyət göstərir. Həmin sahənin işçiləri bu qanundan daha çox

istifadə edirlər. Amma bir fərqlə ki, onlar bu qanunu həmişə

praktiki şəkildə icra edirlər. Yəni zehinləri bu qanunun

nəzəriyyəsinə diqqət etmədən birbaşa cinayətin kim ilə, nə ilə

125

Məntiq ____________________________________________________________

əlaqədə oLmasma yönəlir. Bütün mümkün variantlar verilir və

hansı daha münasibdirsə, hansmm uyğunluğu daha çoxdursa,

həmin sahəni araşdırırlar. Dediyimiz kimi, zehnin yönəlməsi

uyğunluğun dərəcəsindən və ruhun halmdan asılıdır. Yəni bu

qanunun nəzəriyyəsinə əsasən, deyə bilərik ki, bəzi vaxtlar cinayət

axtarış işçilərinin müvəffəqiyyətsizliyi nəzəriyyəni lazımmca

dəyərləndirməməkdən irəH gəlir.

Dəlalət və topikanın "Qızıl qayda"sı

Bu mövzu dəlalətlə bağlı olsa da, daha çox III hissədə

gələcək topika (mübahisə nəzəriyyəsi) ilə əlaqəlidir.

Dəlaləti də iki - şüurlu və şüursuz şəkildəki formalarına

ayırmaq olar. Yəni bəzən zehin, uyğunluğa əsasən birbaşa bir

ünsür üzərindən başqa bir ünsürə yönəlir və bəzən isə

dediyimiz kimi, nəzəriyyəni lazımınca dəyərləndirmək gərək

olur. Bu da insandan ağıl və şüur tələb edir. Filmlərdə

gördüyümüz kimi; biri evi tərk edir və istədiyi şəxsə nəsə işarə

etmək üçün əşyaları xüsusi şəkildə yerləşdirir. Məlumdur ki,

həmin şəxs onun nə demək istədiyini başa düşmək üçün

seçilən əşyalara və onların ardıcıllığına şüurlu şəkildə

yanaşmalı, diqqət etməlidir. Yoxsa onun nə demək istədiyini

başa düşmək çətin olar. Buna görə də dəlalətin şüurlu şəkildə

olan bu formasına da təfəkkürün "beşinci" forması kimi

baxmaq olar. Dəlalətin belə şüurlu forması "topika" (mübahisə

nəzərİ5^əsi) və "ritorika" (natiqlik nəzəriyyəsi) ilə də sıx

bağlıdır. Bu bağlılığa həmin başlıqlarda işarə olunacaq.

Bu mövzu "məfhum" bəhsi ilə bağlı olduğundan, biz

burada "Qızıl qayda" adlandıraraq, ona sadəcə olaraq işarə

edib, izahını isə IV fəslin IV dərsinə saxlayırıq:

Qızıl qayda: Hər bir məfhumun "məzmun"unu açaraq, zehni

həmin məfhum üzərindən, məzmunda yerləşən məfhuma tərəf

yönəltmək olar.

126

Zehin və Məntiq

Dəlalətin növləri

Dəlalət ya həqiqi, ya da şərtidir. Həqiqi dəlalət zamanı zehnin

yönəlməsi insan tərəfindən öncədən şərti olaraq qəbul edilmədən

asılı deyil. Bu cür dəlalət ya ağıldan qaynaqlanan əqli dəlalətdir

(məsələn, tüstünün oda dəlalət etməsi kimi), ya da insan

psixologiyası (və ya heyvan təbiətindən) qaynaqlanan təbii

dəlalətdir (məsələn, mimikalarm qəzəbə və sevincə dəlalət etməsi).

Şərti dəlalət iki şey arasmdakı bağlılığm insan tərəfindən şərti

qəbul edilməsinə deyilir. Əqli dəlalət isə bımun əksinədir. Belə ki,

əqli dəlalət bütün zehinləri əhatə etdiyi halda, ümumi xarakter

daşıdığı halda, şərti dəlalət bir qrup insan arasmdakı şərti qəbul

etməkdən asılıdır və xüsusi xarakter daşıyır.

Şərti dəlalət ya söz, ya da qeyri-sözdür. Qeyri-sözə misal

olaraq, müəyyən sahənin işarələrini; məsələn, yol hərəkət

işarələrini, riyazi işarələri və s. göstərmək olar.“ Məntiqdə isə bu

dəlalətlərin yalnız söz növündən bəhs edilir.

Həqiqi

I

Dəlalət

X

Əqli Təbii

Tam uyğun

Söz

Məna daxili

Şərti

Qeyri- söz

Əlaqəli

“ Əqli dəlalət fəlsəfənin, təbii dəlalət psixologiyanın, qeyri-söz dəlaləti isə məxsus sahənin

mövzularından hesab edilir.

127

Məntiq ____________________________________________________________

SUALLAR:

1. Qapının zəngi başqa nəyə dəlalət edir?

2. "Dərsdən çıxan müəllim yorğundur". Burada dəlalətin üç əsas

sütununu göstərin.

3. İkinci sualda dəlalətin "birind əsas sütun"u daha nəyə dəlalət

edir?

4. Dəlalətə əvvəlcə öz ifadənizlə tərif verib sonra verilən təriflə

müqayisə edin.

5. Yaradan, aləmi elə yarada bilərdi ki, "su köpüyü" oda, "tüstü"

isə suya dəlalət edərdi. Elə isə şərti olduğu halda, niyə biz tüstünün

oda dəlalətini əqli hesab edirik?

6. Tamaınilə əqli olan dəlalətə nümunə göstərin.

7. Kitabın yazara dəlaləti hansı növdür?

8. Elə misal çəkin ki, dəlalət həm əqli, həm də şərti olsun.

9. Qarın yağmasının havanın soyuqluğuna dəlalət etməsi hansı

növdür?

10. Filmlərdə göstərilən mələk, mələyə dəlalət edir. Bu hansı növ

dəlalətdir? 11. Saat əqrəblərinin müəyyən vaxta dəlaləti hansı növdür?

12. Azanın namaz vaxtına dəlaləti hansı dəlalətdir?

128

2- CI DƏRS

SÖZÜN DƏLALƏTİ VƏ

ONUN NÖVLƏRİ

Sözün dəlaləti Sözün dəlaləti dedikdə, bütün dillərdə olan sözlərin müəyyən

mənaya dəlalət etməsi nəzərdə tutulur. Belə dəlalətin əqli və zati

olmadığı, kimlərsə tərəfindən "şərti" qəbul edilmiş olduğu

aydmdır. Yərd, məsələn, təqribən yüz il bundan qabaq avtomobil

ixtira edildikdən sonra şərti qəbul olunmuşdur ki, benzinlə hərəkət

edən bu cihazm adı "avtomobil" olsun. Beləcə, bütün əşyalara bu

şəkildə "ad" qoyulmuşdur. Yəni zehnimiz bu şərti qərardan sonra

sözün üzərindən zehində qərarlaşan müəyyən mənaya yönəlir.

Onda sözün dəlalətinə aşağıdakı kimi tərif vermək olar:

Sözü eşidərkən, şərti qəbul etməyə əsasən, zehnin zehində

yer alan müəyyən mənaya yönəlməsinə sözün dəlalət etməsi

deyilir.

Keçən əsrdə İslam dünyasmm fövqəladə filosofları yeni bir

nəzərlə sözün dəlalətini daha aşkar surətdə izah etmişlər.

Tutaq ki, "ulduz" sözü gecə vaxtı səmaya səpələnmiş sonsuz

sayda göy cisimlərinə dəlalət edir. Məlumdur ki, "ulduz" sözünün

göy cisimlərinə ad seçilməsi, səmam müşahidə etdik-

129

Məntiq ____________________________________________________________

dən sonra kimlərsə tərəfindən həyata kegnişdir. Sual: Ulduz sözü

göy cisminə ad seçilməmişdən əwəl, aralarmda heç bir bağlılıq

olmadığı halda, necə olur ki, bunlar arasmda bağlılıq yaradılmış və

şərti qərardan soma insan zehni bu sözün üzərindən səmadakı

cismə yönəlir? Yəni sadə şərti qərarlaşma, zehni, sözün üzərindən

hansısa bir şeyə yönəldə bilməz. Mütləq bir rabitə, bir naqil, bir

istiqamət olmalıdır. Çünki zehnin işi burada hərəkətdən ibarətdir.

Yoxsa hərəkətin yol olmadan baş verməsi qeyri-mümkündür. Bunu

biz özümüz də dəfələrlə müşahidə etmişik. Bəzi vaxtlar biz

kimdənsə bir əşyanm adım soruşaraq yaddaşımıza yazırıq. Amma

bir neçə gün, bir neçə həftə keçir, hətta bir neçə dəqiqədən sonra

həmin əşyam görəndə "onun admı" ımudur və ya əksinə, admı

eşidirik, amma "nəyə dəlalət etdiyini" yada sala bilmirik. Belə sadə

şərti qərarlaşma zehni mənaya yönəldə bilməz.

Alimlər, bu zaman daha dəqiq fikir söyləyərək zehnin

yönəlməsini belə açıqlamışlar: "zehnin sözü eşidərkən hansısa

mənaya yönəlməsi, təkrardan asılıdır". Yəni zehin söz və onun şərti

qəbul edilmiş mənası ilə nə qədər çox əlaqədə olsa, yönəlmə də bir

o qədər sürətli və dəqiq olacaq.

Söz dəlalətinin növləri

Tam uyğun - Sözün, şərti qəbul edilmiş mənaya tamamilə

dəlalət etməsinə deyilir. Məsələn, kitab sözünün kitabm cildi,

vərəqləri və yazılarma birlikdə dəlalət etməsi. Bu dəlalətin belə

adlandırılması sözlə omm mənası arasmdakı tam uyğunluğa

görədir. Bu dəlalət, insan bədəni ölçüsündə olan geyimə bənzəyir

ki, bədəndən nə böyük, nə də kiçikdir. Yaxud güzgünün insanı tam

şəkildə əks etdirməsinə bənzəyir.

Məna daxili - Sözün, qəbul edilmiş tam mənasmm daxilində

olan xüsusi bir hissəsinə dəlalət etməsinə deyilir. Məsələn, kitabm

vərəqləri cırılan zaman "Kitab cırıldı" cümləsindəki kitab sözünün

kitabm vərəqlərinə dəlalət etməsi kimi. Bu dəlalə- 130

Zehin və Məntiq

tin belə adlandırılması sözün tam məna daxilində olan xüsusi bir

hissəsinə dəlalət etməsinə görədir. Məna daxüi dəlalət, güzgünün

insanm bir hissəsini əks etdirməsinə bənzəyir.

Əlaqəli - Sözün, qəbul edilmiş mənasmdan xaricdə olub,

onunla əlaqəli bir mənaya dəlalət etməsinə deyüir. Məsələn, "Ev

oğurlandı" cümləsində "ev" sözünün "ev"in özünə deyil, evin

əşyalarma dəlalət etməsini buna misal göstərmək olar.

Hər bir dəlalətdə ağhn rolu zəruridir. İnsan zehni, ağü olmadan

heç bir şey üzərindən başqa bir şeyə yönələ bilməz. Amma şərti və

təbii dəlalətdə ağıldan başqa, şərti qəbul etmək də rol oynayır.

SUALLAR:

1. Söz dəlalətinin tərifini söyləyərək misallar gətirin.

2. İbtidai icma quruluşunda yaşayan insanların şəkil yazılarından

istifadə etməsi söz dəlalətidir, yoxsa qeyri-söz? Nəzərə alın ki, söz ya

şifahidir, ya da yazılı.

3. Çin heroqlifləri hansı dəlalətə aiddir?

4. Kamal kənddəki evini satir, Vaqif də bu evi alır. Kamal evi

satdıqdan sonra deyir ki, mən evi satdığımı demişdim, deməmişdim ki,

həyətini də evlə birgə satıram. Buna görə də həyətin pulunu ayrı

verməlisən. Vaqif razılaşmayıb məhkəməyə müradət edir. Hakim

Kamala deyir: "Məgər evi satanda həyətsiz satırlar?" Beləcə, məsələ

Vaqifin xeyrinə qurtarır.

Bu hadisədə hakimin cavabını, söz dəlalətindən istifadə edərək

məntiqiləşdirin.

5. Bilirik ki, Allahın 99 adı var. "Mütəfəkkir" adı isə bunlara daxil

deyil. Yəni Allah mütəfəkkir deyil. Çünki Allah üçün məchul bir şey

yoxdur ki, təfəkkür etsin, düşünsün. Bunun müqabilində əgər kimsə

desə ki, siz nə damşırsımz, "Platon, İbn Sina, Nizami Gəncəvi, Kant

kimi şəxsiyyətlər böyük mütəfəkkir sayılır, amma deyirsiz Allah

mütəfəkkir deyil?!" Bu suala söz dəlalətindən istifadə edərək məntiqi

cavab verin.

131

Məntiq ____________________________________________________________

6. Aşağıdakı sözlərin hansı növ söz dəlalət olduğunu

müəyyənləşdirin:

a) "Maşın" sözünün sürücüyə dəlaləti

b) "Tavan"ın divara dəlaləti

c) "Ev"in otaqlarına dəlaləti

d) "Ağac"ın meyvəsinə dəlaləti

7. Tutaq ki, ailədə qadın kişiyə deyir: "Əzizim, zəhmət olmasa,

mənə kömək et, tozsoranı götür otaqları təmizlə". Kişi çox

yorulduğundan cavabında zarafatyana deyir: "Əzizim, tozsoran

yoxdur!!!". Burada, kişinin cavabındakı "tozsoran" hansı növ söz

dəlalətidir?

8. Sözün dəlaləti zamanı söz əvvəlcə zehindəki mənaya dəlalət

edir, yoxsa həmin sözün xarici aləmdəki nümunəsinə? (Diqqət). 9. Elə bir söz deyin ki, zehin birbaşa nümunəyə yönəlsin.

132

3- CU DƏRS

• •

SOZUN QISIMLƏRI

Söz ya mənasız (məsələn, nab və frana kimi), ya da mənalı olur.

Mənalı sözlər bir neçə cəhətdən qisimlərə bölünür.

1. Sözün öz mənası ilə müqayisəsi

Öz mənası ilə müqayisə etdikdə söz beş yerə bölünür:

1. Birmənalı 2. Məcazi 3. Omonim 4. Daşınmaz 5. Daşman Bu

növlər aşağıdakı "bölgü"^ı vasitəsilə ahmr;

Söz ya bir mənaya dəlalət edir; belə sözlərə birmənalı sözlər

deyilir (məsələn, Allah)“, ya da bir neçə mənaya dəlalət edir. Əgər

bir neçə mənaya dəlalət edirsə, ya məcazi mənalıdır, ya da məcazi

mənalı deyil. Əgər məcazi mənası varsa, belə sözlərə məcazi

mənalı sözlər deyilir (məsələn: ay, şir; belə ki, ay sözü həqiqi

mənada Yerin təbü peykinə, məcazi mənada isə məşuqun camalma

dəlalət edir, şir sözü də həqiqi mənada yırtıcı heyvan olan aslana,

məcazi mənada isə şücaətli insana dəlalət edir). Əgər məcazi

mənası yoxdursa, ya bu müxtəlif mə-

ikinci hissədə bölgü dərsi gələcək.

“ Allah sözünün, yalnız və yalnız vahid Allaha dəlalət etməsi həm şərti, həm də əqli

dəlalətdir. Çünki Allah sözünün Allaha dəlalət etməsi insanlar tərəfindən qəbul

olunmuşdur. Belə ki, bu sözün yerinə başqa söz də ola bilərdi. Digər tərəfdən biz qəti,

fəlsəfi yolla isbat edirik ki, Allah, həqiqətən də, vahiddir. Bunun isbatı isə tövhid elmində

izah olunur. Buna görə də Allah sözü, yahz vahid Allaha dəlalət edir.

133

Məntiq_________________________________________________________

nalara ayrı-ayrılıqda eyni dərəcədə dəlalət edir; belə sözlərə

omonim deyilir (məsələn: kök), ya da hər bir mənaya dəlalət etməsi

biri-digərindən sonradır. Bu zaman ya birinin digərindən sonra

gəlməsində bağlılıq var; belə sözlərə daşınan (məsələn, maşm

sözünün ərəb dilindəki ilk mənası "yeriyən" olsa da, sonradan

mexaniki cihazlara aid edilərkən də ilk mənası qüvvədə qalmışdır),

ya da bağlılıq yoxdur; belə sözlərə isə daşınmaz sözlər deyilir

(məsələn, "Ədalət" sözünün ilk mənası "zülmün əksi" olsa da,

sonradan bir şəxsə ad qoyulduqda birinci mənası qüvvədən düşür).

Praktiki əhəmiyyəti: İstər tərif, istər bölgü, istərsə də əqli nəticə

və dəlilgətirmə zamam məcazi mənalı, omonim, daşınan və

daşmmaz mənalı sözlərdən istifadə edilməməlidir. Çünki belə

sözlər müxtəlifmənalıdır. Bıma görə də sözün digər mənalara

dəlalət etməsi "ifadəetmə forması"ndan asıb olduğundan, belə

sözlərin nəzərdə tutulan mənaya dəlalət etməsinin aydm olması

üçün mütləq "ifadəetmə forması" verUməli- dir. İfadəetmə forması

dedikdə, hər növ ifadəetmə başa düşülür. Məsələn, sözün mimika

ilə ifadə olunması, başqa sözlə bərabər işlənməsi və s. buna misal

ola bilər.

2. İki sözün məna etibarilə müqayisəsi

İki söz bir-biri Uə müqayisədə eyni məna verərsə, belə sözlərə

sinonim sözlər deyilir (məsələn "Allahm Rəsulu (s)" - "həzrət

Məhəmməd (s)", "insan" - "bəşər"), əks halda isə müxtəlif mənalı

sözlər deyilir.

Müxtəlif mənalı sözlərin növləri Müxalif - Eyni cəhət, zaman və məkanda cəm oknası mümkün

olan iki sözdən ibarətdir. Məsələn: qənddə "ağlıq" və "şirinlik" cəm

olur.

134

Zehin və Məntiq

Müqabil (inkar edən) - Bir-birini inkar edən, yaxud eyni

cəhət, zaman və məkanda cəm olması qeyri-mümkün olan iki

sözdən ibarətdir.

Müqabil sözlərin qisimləri

Zidd - Biri müəyyən bir mənaya, o biri isə həmin mənadan

qeyrisinə, həmin mənanm yoxluğuna dəlalət edən iki sözdən ibarət

olub, eyni zaman, eyni məkan, eyni şərait və s.-də həm cəm

olmaları, həm də dəf edilmələri mümkün olmayan sözlərə zidd

sözlər deyilir. Məsələn; "İnsan" və "qeyri-insan". Bir şeyin eyni

zamanda həm insan, həm də qeyri-insan olması və nə insan, nə də

qeyri-insan olmaması qeyri-mümkündür. Hər iki halda (cəm və

dəf) mütləq ikisindən biri olmalıdır.

Əks - Eyni zaman, eyni məkan və s.-də yalnız cəm oknalan

qeyri-mümkün olan iki mövcuda dəlalət edən iki sözdən ibarətdir.

Yəni cəm oknalcirı qeyri-mümkün, amma dəf edilmələri isə

mümkündür. Məsələn, "ağ" və "qara". Bir şey həm ağ, həm də qara

ola bilməz, amma eyni anda nə ağ, nə də qara olmaması

mümkündür. Bu mümkünlük iki əks sözə üçüncü əks sözün

olmasmdan asılıdır. Yəni əks sözlər eyni cinsə malik olmalıdır. Yəni

ağ və qara sözlərinin hər ikisi rəngdir və rəng məfhumu ağ və

qararun cinsidir (cins bəhsi növbəti dərslərdə gələcək) bu cinsin,

bir-birinə əks olan "qırmızı", "yaşıl" kimi başqa növləri də var. Əgər

digər əks söz olmasa, onlar "zidd" sözlər olur.

Nisbi - Birinin anlaşılması digərinə bağlı və cəm oknalan

qeyri-mümkün olan iki sözdən ibarətdir. Məsələn, "sağ-sol",

"ata-oğul" və s.

3. Sözün mütləq növləri

Sözün ya mənasmm hissələri yoxdur, ya da vardır. Aydm- dır

ki, mənasmm hissələri olmayan sözün hissələrinin, mənası-

135

Məntiq ____________________________________________________________

nm hissələrinə dəlalətindən danışmaq oknaz. Amma mənası- nm

hissələri olan sözün hissələri ya mənanm hissələrinə dəlalət etmir,

ya da dəlalət edir.

Sadə - Bu növdə olan sözlər aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Dəlalət etdiyi mənasmm hissəsi olmayan (məsələn, "eşq",

"ruh"), 2. Dəlalət etdiyi mənasmm hissəsi olub, amma sözün hissəsi

dəlalət etdiyi mənanm hissəsinə dəlalət etməyən (məsələn, "Kamil",

"maşm"), 3. Hissəsi mənasmm hissəsinə dəlalət edən (məsələn

"Allahqulu").

Açıqlama; Eşq və ruhun hissəsinin olmaması məlumdur. Bunu

hər bir insan hüzuri, yaxud fitri idrakı ilə qəbul edə bilər. Amma

qəbul etməyənlərə isə fəlsəfi dəlillər göstərmək olar. Məsələn, İbn

Sina "İşarat" kitabmda ruhun hissəsi okna- dığmı isbat edir. Hər

halda burada məqsəd sözün növlərini bəyan etmək olduğundan,

misalda münaqişə etmək lazım deyil.

Kamil sözü "k", "a", "m", "i", "1" hissələrindən təşkil olunub,

amma bu hissələrin heç biri Kamilin hissələri olan onun əlinə,

ayağma və s.-yə dəlalət etmir.

Allahqulu sözü "Allah" və "qul" hissələrindən təşkil olunub.

Həmçinin mənasmm da hissələri "Allah" və "qulluq"dur. Belə olan

halda, bu sözün hissələri hər hansı insanm məhz adı olaraq

mənasmm hissələrinə dəlalət etmir. Bu sözlər, mənası- nm hissələri

olmayan sözlər kimi nəzərdə tutulur.

Mürəkkəb - Hissələri olub mənasmm hissələrinə

məqsədyönlü şəkildə dəlalət edən və ya "sadə" sözün yuxarıdakı

xüsusiyyətlərinə malik olmayan sözlərə deyilir. Məsələn; "kitab

rəfi".

Mürəkkəb sözün qisimləri: Mürəkkəb söz ya "naqis", ya da

"tam" dır.

Naqis - Bitmiş fikiri bildirməyən mürəkkəb sözə deyilir.

Məsələn: "yaşü bayraq", "böyük mütəfəkkir İbn Sina və Nəsi-

rəddin Tusi".

136

Zehin və Məntiq

Tam - Bitmiş fikiri bildirən mürəkkəb sözə deyilir. Məsələn

"Həzrət Məhəmməd (s) bəşərin mənəvi xUaskarıdır", "Bütün

insanlar eyni ata-anadandır", "Bir addım da geri çəkilməməli!",

"Məntiqi öyrənmək üçün nə etməliyəm?".

Tam mürəkkəb söz ya xəbəridir (Məsələn, həzrət Məhəmməd

(s) sonımcu peyğəmbərdir), ya da qeyri-xəbəridir (Məsələn, sual və

əmr cümlələri kimi). "Mürdkkdh tam xəbəri söz"ə məntiqdə hökm deyilir.

"Mürəkkəb tam qeyri-xəbəri söz"ün fuksiyası yakuz məna ifadə

etməkdən ibarətdir. Belə sözün aşağıdakı qisimləri vardır:

1. Əmr forması: (məsələn, "Allaha, Peyğəmbərə və özünüzdən

olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin!"^)

2. Əmrin inkar forması: (məsələn, şərab içməkdən çəkinin!)

3. Sual forması: (məsələn, siz məntiq haqqmda nə büirsiniz?)

4. Nida forması: (məsələn, ey insan, qəflətə son ver!)

5. Arzu forması: (məsələn, kaş işğal olunmuş torpaqlarımız

qaytarılaydı!)

6. Xahiş forması: (məsələn, ey Allahm Rəsulu (s), Allahdan

günahlanmm bağışlanmasım istə!")

7. Təəccüb forması: (məsələn. Mübariz! Sən nə qədər

cəsursan?!)

Qeyd edək ki, İslam maarifində məntiqçilər və üsul alimləri

əmr cümləsinin hər hansı bir xəbərə dəlalət etdiyini deyirlər.

Məsələn, əgər Allah Quranda hər hansı bir şeydən çəkinin deyirsə,

bu həmin şeyin haram olması deməkdir, yaxud "Həmin şey

haramdır, sizə ziyandır" bir hökm olan xəbəri cümləyə dəlalət edir.

Yəni bu, artıq üsul elminin mövzusudur.

ən-Nisa, 59

137

Məntiq.

( Söz j

i" ‘

Manalı [ (~

HİSS9SİZ ]

Mənasız

Hissəli

X

Mənası hissəli Mənası hissəsiz ]

[ SHMHDetmir { [ SHMH-aPedir

[ D maqsadli | [ D maqsadsiz

Natamam

Tam

zn Qevri-xəbəri Xabari (hökm)

Əmr inkar Sual Nida Arzu Xahiş Təəccüb

Yuxarıdakı sxemdə (S), (M), (SH) və (MH) uyğun olaraq "sadə",

"mürəkkəb", "sözün hissələri", "mənanm hissələri" deməkdir.

SUALLAR:

1. Birmənalı, omonim, daşman, daşınmaz, məcazi mənalı sözlərin

və dərsdə verilmiş sözün növlərinin qalanlarının birmənalı, omonim,

daşman, daşınmaz və ya məcazi olduğunu aydınlaşdırın.

2. Birmənalı, omonim və s. sözlər üçün misal gətirin.

3. Omonim niyə ifadəetmə formasına ehtiyaclıdır?

4. Daşman söz də ifadəetmə formasına ehtiyaclıdırmı?

5. Sinonim üçün bir neçə misal gətirin.

6. Müxalif sözlərə misallar gətirin.

7. Zidd, əks və nisbi sözlər üçün misallar gətirin.

8. "Sübh" və "şam", "elm" və "cəhalət" ziddir, yoxsa əks?

9. Sözün mütləq olaraq növlərinin hər biri üçün misal gətirin.

138

IV FƏSIL

■ ■

MƏFHUM və ONUN MƏNTİQİ QURULUŞU

139

1- CI DƏRS

MƏFHUM VƏ PREDMET

Məfhum mövzusu "tərif" bəhsi üçün müqəddimədir. Çünki tərif

verilərkən məfhumlardan istifadə edilir. Brma görə də məfhum və

onun növləri araşdırılmalıdır.

Dörd məkan

İnsan xarici aləmdəki əşyaya, obyektə nəzər saldıqda, həmin

obyektin surəti onun zehnində canlanır. Bu zehni surətlər öncəki

dərslərdə qeyd etdiyimiz hissi və xəyali elmlərdir. Deməli, obyektin

özünün yerləşdiyi məkan "xarici", onun haq- qmda hasil olan

surətlər məkam isə "zehin" aləmidir. Bundan sonra, insan xarici

aləmdəki obyekt haqqmda zehin aləmindəki surəti, yaxud

məlumatı başqasma çatdırmaq, nəql etmək üçün, həmin surətlərə

"ad" qoyur. Bu "ad"larm (sözlərin) yazılı forması həmin obyektin

"yazı" aləmindəki, şifahi olaraq səslənməsi isə "şifahi" aləmdəki

formalarıdır, cildləridir. Buna əsasən, deyə bilərik ki, insan,

həyatmda dörd aləmlə, dörd məkanla üzbəüzdür: "xarici", "zehni",

"yazı" və "şifahi". Bunlardan "yazı" və "şifahi" aləmdəki formalar

"söz" adlamr. Beləliklə, hər bir varlıq bu dörd məkanda yerləşmiş

olur.

Xarici aləm - Zehnimizin olub-olmamasmdan asılı olmayaraq,

əşyalarm var olduğu məkandır. Məsələn, təbiətdə mövcud olan

"ağac".

141

Məntiq ____________________________________________________________

Zehni aləm - Varlıqların, obyektlərin, mahiyyətlərin zehin-

dəki hissi, xəyali və əqli surətlər məkanıdır.

Yazı aləmi - Xarici və ya zehin aləmində olan varlıqlara işarə

etmək üçün şərti qəbul edilmiş sözlər məkanmdan ibarətdir. Xarici

aləmdəki varlıqlarm yazı aləmindəki formaları həmin varlıqlarm

yazılı cildidir.

Şifahi aləm - Xarici və ya zehin aləmində olan varlıqlara işarə

etmək üçün şərti qəbul edilmiş sözlərin səsləndiyi aləmdir. Xarici

aləmdəki varlıqlarm bu aləmdəki formaları həmin varlıqlarm səsli

cildidir.

Hər bir varlıq bu dörd məkandan birində və ya bir neçəsində

ola bilər. Verilən təriflərdən aydm olur ki, bu dörd aləm ara- smda

rabitə mövcuddur. Məsələn, "kitab" sözü hamıya məlum olan, ya

xarici aləmdə, ya da zehin aləmində "üz", "vərəqlər" və "mətn"in bir

yerdə cəmini ifadə edir. Burada "kitab" söz (ya şifahi, ya da yazılı),

"üz" və "vərəqlər"in zehin- dəki ümumi şəkli surət, "üz" və

"vərəqlər" in xarici aləmdəki varhğı isə predmet adlamr. İndi isə bu dörd aləmdə yer alan varlıqlarm tərifini verək:

Mücərrədləşdirmə (məfhumyaratma)

Mücərrədləşdirmə - zehnin ağıl qüvvəsi sayəsində əşya və

onlar arasındakı əsas olmayan cüzi xüsusiyyətləri, əlamətləri

nəzərə almadan ümumi məna, məfhum yaratmasından ibarət

təfəkkür formasıdır.

Məfhum (zehin aləmində) - Ağıl qüvvəsinin xarici aləmdəki

predmetlər və onlar arasmdakı əlaqədən əsas olmayan cüzi

xüsusiyyətləri kənara qoyaraq əxz etdiyi ümumi məna və

əlamətləri əks etdirən bilikdir. Mücərrədləşdirmə dörd təfəkkür

formasmdan birincisidir. Bu haqda "idrak və büik" dərsində də

damşdıq. Hər hansı məfhumu təşkil edən zehindəki məfhumlar

məcmuəsi isə həmin məfhumun məzmunu adlamr. 142

Zehin və Məntiq

Məsələn, "peyğəmbər" anlayışı bir məfhumdur və bu məfhumu

ifadə edən "insan" və "vəhy olunan" məfhumlarmm cəmi də onım

məzmunudur.

Biz təbiətlə üzləşdiyimiz zaman, hiss üzvləri vasitəsilə

zehnimizlə təbiət arasmda rabitə yaramr. Bu rabitə hüsuli idrakla

təbiətdəki obyektlərin, varlıqlarm zehnimizdəki hissi surətlərindən,

təsəvvürlərindən ibarətdir. Yoxsa biz təbiəti qavraya, dərk edə

bilmərik. Bu təsəvvür edilən obyektlərin, əşyalarm zehindəki

inikası əvvəlki bəhslərdə qeyd etdiyimiz hissi və xəyali

"bilik"lərdən ibarətdir. Ağıl qüvvəsi bundan sonra, zehindəki fərdi

xəyali surətlərdən ümumi anlayışlar düzəldir. Yəni əvvəlcə

insanları bir-bir görən zehində, hissi elm, sonra xəyali elmlər

formalaşır, daha sonra xarici aləmdəki insanları görən zehin,

onlarm hər birinə hökm ediləcək "insan" məfhumunu yaradır. Yəni

zehində olan xəyali surətləri əsas olmayan cüzi xüsusiyyətlərdən

mücərrədləşdirərək ümumi bir məfhum yaradır. Məsələn, Kamil və

Aqil haqqmda "Kamil insandır", "Aqil insandır" kimi hökm edə

bilirik. Bu da həmin hökmlərdə "insan" sözünün ümumi bir

məfhum olduğunu bildirir.

Qeyd edək ki, mücərrədləşdirmə ağıl qüvvəsinin işidir və ağıl

bunu təfəkkür formasırun birinci növü olan "mücərrədləşdirmə"

vasitəsilə yaradır.

Predmet (xarici aləmdə) - Zehin aləmindəki surətin xarici

aləmdə mövcud olan nümıməsinə deyilir və bu surətin pred-

metlərinin cəmi həcm adlanır. Məsələn, "peyğəmbər" məfhu-

mımun predmetləri həzrət Adəm (ə), İbrahim (ə). Yusif (ə), həzrət

Məhəmməd (s) və s.-dir. Həcmi isə bütün peyğəmbərlərin cəmidir.

Başqa bir misal: "İnsan" məfhumu zehrümizdədir, amma onun

predmetləri cəmi, yaxud həcmi xarici aləmdə "mən", "sən", "Kamil"

və "Aqil"dir.

Qeyd edək ki, hüsuli idrakla yaranan hissi və xəyali surətlərin

predmeti vahiddir. Çünki bu iki idrak zamam hər hansı bir

143

Məntiq ____________________________________________________________

şeyin məhz özü zehində əks olunur. Məsələn, qarşmızdakı ki- tabm

zehninizdəki hissi və xəyali surətləri kimi.

Söz (yazılı və şifahi aləmdə) - Zehindəki məfhumları birbaşa və

xarici aləmdəki varlıqları dolayısı yoUa, zehindəki məfhumlar

vasitəsilə ifadə edən, onlara işarə edən səsdir.

Beləliklə, bu deyilənlərdən məlum olur ki, xarici aləmdəki

varlığa, yaxud zehindəki məfhuma işarə edən, dəlalət edən "söz"

milli xüsusiyyətə malikdir, yəni müxtəlif millətlər müəyyən varlığa

müxtəlif adlar qoya bilər. Amma hissi, xəyali surətlər və məfhum

ümumi xarakter daşıyır. Yəni xarici aləmdəki varlığm hər bir insan

zehnindəki hissi, xəyali, əqü forması eynidir. Məsələn, xarici

aləmdəki varlığm əqli formasma misal olaraq, "insan" dedikdə, bir

azərbaycanimm zehnində formalaşan mənamn, "çelovek" dedikdə,

bir rusun zehnində formalaşan məna ilə eyniliyini göstərmək olar.

Bımım kimi hissi və xəyali formalar da aydmdır. Elə buna görə də

dəlalət bəhsində də dediyimiz kimi, "söz"ün dəlalət etməsi şərti

dəlalətdir.

Aşağıdakı misala baxaq:

1. İnsan gözəllikləri sevir.

2. İnsarun sayı məlum deyil.

3. "İnsan"da beş hərf vardır.

4. "İnsan"da beş səs var.

Yuxarıdakıları nəzərə alsaq, görərik ki, birinci cümlədə "insan"

dedikdə, xarici aləmdəki predmet, ikinci cümlədə zehin aləmindəki

məfhum, üçüncü cümlədə yazı aləmindəki söz, dördüncü cümlədə

isə şifahi nitqdəki səslənmə formasıdır.

Buna görə də insan təfəkkür zamanı səhvlərə düşməmək üçün

məfhum mövzusımu öyrənməlidir. Göründüyü kimi, yuxarıdakı

misalda bir neçə cümlədə eyni söz ("insan") işlənmişdir, amma hər

cümlədəki hökm ya xarici aləmdəki insana, ya zehindəki, ya yazılı

aləmdəki, ya da şifahi aləmdəki insana aiddir. Bunları bir-birindən

ayırmaq üçün də məfhum mövzusu araşdırılmalıdır.

144

Zehin və Məntiq

SUALLAR:

1. Hissi, xəyali və əqli idrak sayəsində yaranan surətlərə misal

çəkin.

2. Xarid və digər üç aləmdə olan mövcuda bir neçə misal göstərin.

3. Yazılı aləm xarid aləmdəki varlıqlar haqqında məlumat vermək

üçündür. Xarid aləmdə olmayan şey haqqında xəbər vermək isə

mümkün deyil. Buna əsasən, xarid aləmdəki şeylər olduğu halda,

yazılı aləmə nə ehtiyac var?

4. Bu dərsə əsasən, hər bir şey dörd aləmdə qərarlaşmalıdır. Buna

əsasən, mürəkkəblə yazılmış "mürəkkəb" sözü, xarid aləmin foto

şəkildəki və filmdəki görüntüləri bu dörd aləmdən hansına aiddir?

5. Eşitməyən insanlara mənaları çatdırmaq üçün istifadə edilən

qaydadakı "hərəkətlər" həmin mənaların hansı aləmdəki formasıdır?

Morze əlifbası necə? Başqalarının zehni məlumatları bizə nisbətdə

necə? Bu cümlənin kağız üzərində yazılması üçün istifadə olunan

145

Məntiq ^ __________________________________________________________

rəng necə? "Buynuzlu at" və filmlərdəki "buynuzlu at" hansı aləmdə

mövcuddur?

6. Kölgə və ədəd məfhumunun predmeti hansı aləmə məxsusdur?

7. Kitab hər dörd aləmdə mövcud olan bir varlıqdır. Kitabı bu

aləmlərdə və qarşılıqlı olaraq iki-iki götürməklə hər birində işlədərək

cümlə qurun. 8. Aşağıdakı cümlələrə diqqət edin:

Qarşınızda olan kağız, kağız məfhumu üçün bir predmetdir.

"İnsan şairdir" cümləsində insan şairin, yoxsa şair insanın pred-

metidir?

9. Altından xətt çəkilmiş sözlərdə, məqsədin hansı aləm olduğunu

müəyyənləşdirin.

Qızıl dağı sarıdır, şöz sözdür, Abdulla Şaiqin sözləri Oulaməlidən

çoxdur, Azərbaycan əlifbası 32 hərfdən ibarətdir, Azərbaycan əlifba- şı

18 hərfdən ibarətdir, Azərbaycan 5 hissədən ibarətdir, Azərbaycan 4

hecadan ibarətdir, qırmızı rəngli qələmlə yazılan "qırmızı rəng" və

"yasıl rəng".

10. Məlumdur ki, "Allahın şəriki" məfhumu zehin aləmindədir,

çünki Allahın həqiqətən də, şəriki yoxdur. Onda belə çıxır ki, Allahın

zehin aləmində şəriki var. Bu haqda nə deyə bilərsiniz?

11. Məlumdur ki. Quran yazılarına dəstəmazsız əl vurmaq olmaz.

Məsələn, Quranda hər hansı bir "insan" kəlməsinə dəstəmazsız əl

vurmaq olmaz, amma həmin insan kəlməsinin xarici aləmdəki pred-

metinə olar. Siz Qurandan elə bir sözü göstərin ki, "insan" kəlməsinin

əksinə olaraq, həmin sözün xarici aləmdəki predmetinə də əl vurmaq

qadağan olsun.

12. "Vərəq" sözü qarşmızdakı kitabın vərəqlərinin yazılı aləmdəki

formasıdır. Başqa tərəfdən isə "vərəq" sözünün özü gördüyünüz kimi,

qarşımzdakı kitabın üzərində olduğundan xarici aləmdədir. Elə isə

"vərəq" sözü həm yazılı, həm də xarici aləmdədir. Bu ziddiyyət

deyilmi?

146

2- CI DƏRS

FƏRDİ VƏ ÜMUMİ

MƏFHUM

1. Predmetlərin həcminə görə məfhumların növləri

Məfhumlar bir neçə cəhətdən növlərə bölünürlər. Bu

cəhətlərdən biri də həcmə görə bölünmədir. Həcmə görə

məfhumun iki növü vardır. 1. Fərdi

2. Ümumi

Fərdi məfhum xarici aləmdə bir predmeti olan məfhuma

deyilir. Məsələn, "Kəbə" və "Bakı".

Ümumi məfhum xarici aləmdə iki və daha artıq predmeti

olan məfhuma deyilir. Məsələn, "peyğəmbər", "kitab", "şəhər".

2. Nisbi olmasına görə fərdi məfhumun növləri

Nisbilik cəhətinə görə də fərdi məfhumlar iki növə bölünür:

"həqiqi" və "nisbi".

Həqiqi fərdi məfhum - Yuxarıdakı tərifdə qeyd edilən "fərdi"

məfhum nəzərdə tutulur.

Nisbi fərdi məfhum - Predmetləri başqa ümumi məfhuma

nisbətən bir sinifdən olan və özü həmin ümumi məfhumun

147

Məntiq ____________________________________________________________

predmetlərindən biri sayılan ümumi məfhumdur. Məsələn, "a düz

xətti" məfhumu həqiqi fərdidir. Predmetləri a, b, c olan "düz xətt"

məfhumu isə ümumidir. Predmetləri eyni sinifdən (yəni düz xətlər

sinfi) olan "düz xətt" ümumi məfhumu isə predmetləri həm (a, b, c)

düz, həm də (məsələn, d, f, g) əyri xətlər növünü əhatə edən "xətt"

ümumi məfhumuna nisbətən fərdidir və nisbi fərdi adlanır. Çünki

"düz xətt" ümumi məfhumunun predmetləri, yalmz eyni sinfə, eyni

qrupa daxil olan düz xətlərdir, amma "xətt" ümumi məfhumunun

predmetləri isə həm düz, həm əyri, həm də smıq xətlər sinfini əhatə

edir.

3. Dərəcəli və dərəcəsiz məfhumlar

Dərəcəlilik cəhətindən məfhumlar iki qismə bölünür. Bəzi

ümumi məfhumlarm öz predmetlərinə hökm edilməsi eyni

dərəcəlidir. Məsələn, "insan" ümumi məfhumu "sən", "mən",

"Kamil" və "Aqil" kimi predmetlərinə bərabər dərəcədə hökm edilir.

Kamil və Aqilin müəyyən fərqləri (ağ-qara, elmli-eimsLz,

hündür-qısa) olsa da, onlar insan olmaq baxımmdan bərabərdirlər.

Belə ümumi məfhumlara "dərəcəsiz" məfhumlar deyilir.

Dərəcəsiz - Predmetlərinə bərabər və eyni dərəcədə hökm

edilən ümumi məfhumlara dərəcəsiz məfhumlar deyilir.

Bəzi ümumi məfhumlar isə dərəcəsiz məfhumlarm əksinə

olaraq, predmetlərinə müxtəlif dərəcədə hökm edilir. Belə ümumi

məfhumlarm bəzi pretmetlərinə hökm edilməsi başqa predmetlərə

hökm edilməsinə nisbətən fərqli olur. Belə ümumi məfhumlar

"dərəcəli" məfhumlar adlamr. Çünki insan, belə ümumi məfhum

işlənən zaman məqsədin hansı dərəcə olduğuna tərəddüddə olur.

Dərəcəli - Predmetlərinə müxtəlif dərəcədə hökm edilən

ümumi məfhumlara dərəcəli məfhumlar deyilir. Məsələn, qa- rm

ağlığı kağızm ağlığma nisbətən daha çoxdur; Həzrət Əli (ə) də,

digər insanlar da insandır, amma həzrət Əli (ə) kamil in

148

Zehin və Məntiq

sandır. Yaxud "işıqlı" məfhumu dərəcəli məfhumdur, çünki

Günəşin işığı şamm işığmdan daha güclüdür.

4. Müsbət və mənfi məfhumlar

Əgər məfhumda onun həcminin əlamətləri müsbət mənada,

yaxud mövcud məna nəzərə almır və həcmin məzmununu əks

etdirirsə, belə məfhumlara müsbət məfhumlar deyilir. Məsələn:

ağıllı, ədalətli, alim və s. Amma əgər məfhumım məzmununda

müsbət əlamətlər nəzərdə tutulmazsa, belə məfhumlara mənfi

məfhumlar deyilir. Məsələn: kor, cahil və s. Göründüyü kimi, bu

məfhumlarm uyğun olaraq mənaları belədir; görmə qabiliyyəti

oknayan, ekni olmayan.

5. Mahiyyət, məntiqi və fəlsəfi məfhumlar

Məfhumlarm belə bölgüsü, onlarm xarici aləmdə predmeti

olub-oknamasma əsaslamr.

Məfhumlarm xarici aləmdə, zehindən asıh olmayaraq, həqiqi

predmeti olarsa, belə məfhumlara mahiyyət məfhumları deyilir.

Məsələn, insan, ağac, şir və s. Belə məfhumlar xarici aləmdə

zehindən asdı olmadan var olan varhqlarm zehnin

mücərrədləşdirmə təfəkkür forması ilə yaratdığı mənalardır. Yəni

"insan" deyiriksə, bu insan sözü xarici aləmdə "mən", "sən" və başqa

şəxslərin insanlıq xüsusiyyətirü göstərir.

Zehin bundan sonra xarici aləmdəki varlıqları ümumüəşdi-

rərək yaratdığı məfhumları araşdırır və mahiyyət məfhumlarına

aid xüsusiyyətlər kəşf edir. Məsələn, kəşf edir ki, bəzi məfhumlar

fərdi, bəzüəri ümumidir, bəziləri cins, bəziləri isə növdür, bəziləri

zati, bəzüəri isə qeyri-zatidir və s. Məlumdur ki, eyni zamanda

zehnin kəşf etdiyi bu xüsusiyyətlərin özü də məfhumdur. Yəni

mahiyyət məfhumlarınm xüsusiyyətləri də, eyni zamanda,

məfhumdur. Amma belə məfhumlar artıq, mahiyyət məfhumu

deyil və bu məfhumlarm xarici aləmdə pred- metləri yoxdur. Başqa

sözlə, belə məfhumlarm predmetləri,

149

Məntiq ____________________________________________________________

yalruz zehindədir. Bu məfhumlara məntiqi məfhumlar deyilir.

Məsələn: fərdilik, ümumilik, cins, növ və s. Cins, növ məfhumları

ilə gələn dərslərdə tamş olacaqsımz. Göründüyü kimi, xarici

aləmdə nə fərdilik var, nə də ümumilik və s.

Üçüncü qrup məfhumlar isə fəlsəfi məfhumlar adlamr. Belə ki,

bu məfhumlar əvvəlki iki məfhumun hər birinin xüsusiyyətlərinə

malikdir. Fəlsəfi məfhumlarm da xarici aləmdə pred- metləri

olmur, amma məntiqi məfhumlardan fərqli olaraq fəlsəfi

məfhumları xarici əşyalara, predmetlərə hökm etmək olur. Yəni

məntiqi məfhumlar haqqmda, məsələn, demək oknaz ki, insan

predmeti olan mən, sən və yaxud Kamil "fərdi"dir. Amma fəlsəfi

məfhumlar haqqmda belə hökm etmək olur. Məsələn, tutaq ki, bir

daş parçası şüşəni smdırır. Burada daş şüşənin sınmasıran

"səbəb"idir. "Səbəb" məfhumu fəlsəfi məfhumdur. Doğrudur,

məntiqi məfhumlar kimi "səbəb" məfhumu da xarici aləmdə sərbəst

şəkildə mövcud deyü. Yəni daşm zatmda daşlıq xüsusiyyətiudən

başqa "səbəb" xüsusiyyəti yoxdur. Amma burada, məntiqi

məfhumlardan fərqli olaraq, xarici aləmdəki predmet olan daşa

"Daş səbəbdir" hökmünü verə bilirik. Daş xarici aləmdə sərbəst

mövcud olan bir əşyadır və göründüyü kimi, fəlsəfi məfhum olan

"səbəb" məfhumunu daşa hökm edə bilirik. Amma məntiqi

məfhumlarda belə bir xüsusiyyət yox idi. Başqa sözlə, bu üç

məfhumım bir-birindən fərqi aşağıdakılardır: Mahiyyət

məfhumlarmm xarici aləmdə zehindən asılı olmadan predmeti var

və bu məfhumu həmin predmetə hökm edə bilirik, məsələn, "Aqil

insandır". Məntiqi məfhumlarm xarici aləmdə predmeti yoxdur və

belə məfhumları, yalnız zehindəki məfhumlara hökm edə bilirik,

məsələn, "İnsan ümumidir", "Bakı fərdidir" və s. Fəlsəfi

məfhumlarm isə xarici aləmdə mahiyyət məfhumları kimi sırf

predmetlərə malik olmasa da, bu məfhumlar məntiqi

məfhumlardan fərqli olaraq xarici predmetlərə hökm ediHr,

məsələn, "Çay torpağm yuyubnasırun səbəbidir" və s.

150

Zehin və Məntiq

SUALLAR:

1. Aşağıdakı cümləyə diqqət edin:

"Quran fərdidir" cümləsi fərdidir.

2. Altmdan xətt çəkilmiş sözlərin ümumi və ya fərdi olduğunu

müəyyənləşdirin:

Hafiz Quran hafizi idi, Abdulla yalan danışmır.

3. Aşağıdakı məfhumlarm ümumi və ya fərdi olub-olmadı- ğmı

aydmiaşdırm.

İlahi, yaşıl (rəng), yaşıl (söz), su, Allah, mən, İslamm mərkəzi,

sevgi, ölüm.

4. "Ümumi" və "fərdi" məfhumları ümumidir, yoxsa fərdi?

5. "Bu" və "o" işarə əvəzlikləri ilə işlənən məfhumlar haqda nə

deyə bilərsiniz?

6. Hissi və xəyali surətlərin ümumi və ya fərdi olduğunu

müəyyənləşdirin.

7. Hüzuri idrakla yaranan bilik ümumidir, yoxsa fərdi?

8. Hər hansı hüzuri idrakımız haqqmda zehnimizdə

formalaşan hüsuli bilik ümumidir, yoxsa fərdi?

9. "Yer Günəş ətrafma fırlanır" hökmü ümumidir, yoxsa fərdi?

"İnsan ziyan içindədir!"^ ayəsi necə?

10. Aşağıdakılarm dərəcəli, yaxud dərəcəsiz məfhum

olduğunu müəyyən edin.

Katib, qələm, alim, ədalət, ədalətli, nur, mədən, həyat, gözəllik,

bitki, qara, qaralıq, su, isti, qüdrət, söz, qüvvə, işıq, işıqlı, miqdar,

ədəd.

11. 50 il bundan qabaqkı avtomobilə nisbətən müasir

avtomobillər təkmilləşdirilmişdir. Elə isə müasir avtomobillər

dərəcəli deyilmi?

12. "İnsan", "dördayaqlı canlılar"a nisbətən daha da canlı

deyilmi?

« əl-Əsr, 2

151

Məntiq ____________________________________________________________

13. Vacib, imkan, mümkün, qeyri-mümkün, böyük, kiçik hansı

növ məfhumlardır? 14. "Yalan", "təfəkkür" və "məntiq" hansı növ məfhumdur?

15. Kəbə evini müşahidə zamanı onun zahiri surəti, hissi

idrakla sizin zehninizdə əks olimur. Məlumdur ki, zehindəki bu

hissi, yaxud xəyali bilik fərdidir. Çünki onun yalmzca bir nümunəsi

var və o da Məkkədədir. İndi siz, mücərrədləşdirmə ilə bir dəfə

ümumi, bir dəfə də fərdi olan "Kəbə" məfhumu ya- radm.

152

3- CU DƏRS

DÖRD NİSBƏT

Biz iki məfhumu həcminə görə müqayisə etsək, üç hal almır.

Birinci hal: Bəzən iki fərdi məfhumu bir-biri ilə müqayisə

edirik. Məsələn, "Allah" - "Abdullah (şəxs)". Bu zaman bu iki

məfhum tamamilə bir-birindən fərqlərürlər.

İkinci hal: Bəzən bir ümumi məfhumu bir fərdi məfhumla

müqayisə edirik. Görəsən, bu ümumi məfhum fərdi məfhumun

predmetini əhatə edirmi, ona hökm edilirmi? Bu zaman iki hal ola

bilər. Ya ümumi məfhum fərdi məfhumu əhatə etmir (məsələn,

"kitab" və "Kəbə"), ya da əhatə edir (məsələn, "insan" və "İbn Sina").

Üçüncü hal: Bəzən isə iki ümumi məfhumu müqayisə

edirik, bu zaman onların bir-birinin predmetlərini əhatə

edib-et- məməsinə görə dörd hal almır:

1) Çarpazlaşmayan məfhumlar - Bir-birinin predmetlərini

əhatə etməyən iki ümumi məfhumdan ibarətdir.

Məsələn, insan // ağac.®

“ "//" işarəsi insanla ağac məfhumlarının predmetlər silsiləsində kəsişmədiyini, bu da

onların heç bir ortaq predmetləri olmadığını ifadə edir.

153

Məntiq ____________________________________________________________

2) Çarpazlaşan məfhumlar - Bir-birlərinin yalnrz bəzi pred-

metlərini əhatə edən iki məfhumdan ibarətdir.

Məsələn, kamil insan x azərbaycanlr.^^

3) Tabeli məfhumlar - Yalnız biri o birinin predmetlərini

tamamilə əhatə edən, yəni biri tamamilə ehtiva olunan iki

məfhumdan ibarətdir.

Məsələn, ədəd > tək ədəd.^^

4) Tam çarpazlaşan məfhumlar - Hər ikisi bir-birinin

predmetlərini tamamilə ehtiva edən, hər ikisi ehtiva olunan iki

məfhumdan ibarətdir. Məsələn, insan = bəşər.“

İndi də "tam çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun "zid"ləri^^

arasmdakı nisbətin yuxarıdakı dört nisbətdən hansma aid

olduğunu araşdıraq.

"x" işarəsi yuxarıdakı məfhumların kəsişdiyini və ortaq predmetlərinin olduğunu

göstərir.

">" işarəsi "ədəd" məfhumunun "cüt ədəd" məfhumunu tam əhatə etdiyinə işarədir.

68 işarəsi predmetlərin bərabərliyini göstərir.

Bax: Söz bəhsi.

154

Zehin və Məntiq

"Tam çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun "zidd'Təri ara-

smdakı nisbət "tam çarpazlaşan"dır.

İsbatı:

Fərz edək ki, A və B məfhumları arasmdakı nisbət "tam

çarpazlaşan"dır. Yəni

A=B (*) Onda iddia olunur ki:

qeyri-A=qeyri-B {**)

olmalıdır. Əksini fərz etsək, yəni {**) doğru deyil. Bu zaman

"qeyri-A" və "qeyri-B" məfhumları arasmdakı nisbət qalan üç

nisbətdən biri olmalıdır. Yəni

ya qeyri-A // qeyri-B

ya qeyri-A x qeyri-B

ya qeyri-A > qeyri-B

olmalıdır. Çünki yahuz dörd nisbət var. Bu üç halm hər birində,

həmişə "qeyri-A"run elə predmeti vardır ki, "qeyri-B"nin predmeti

deyil. Çünki birinci halda, ümumiyyətlə, "qeyri-A" üə "qeyri-B"nin

müştərək predmeti yoxdur, ikinddə "qeyri-A" ilə "qeyri-B"nin bəzi

predmetləri müştərəkdir, yəni elə pred- metlər vardır ki, ortaq

deyillər və üçüncüdə "qeyri-A" "qeyri- B"ni əhatə etdiyindən

"qeyri-A"nın elə predmeti vardır ki, "qeyri-B"rün predmeti deyü.

Tutaq ki, bu aid olmayan predmet "a"dır. Yəni "a" "qeyri-A"nm

predmetidir, amma "qeyri-B"nin predmeti deyü. Bu zaman sual

olunur ki, elə isə "a" B-nin predmetidir, ya yox? Cavab müsbətdir.

Çünki "qe3ni-B"nin predmeti deyüsə, "qeyri-qeyri-B"nin predmeti

olmahdır. Və

qeyri-qeyri-B = B

olduğundan, deməli, B-nin predmetidir. Beləliklə, "a"nm həm

"qeyri-A"run, həm də B-nin predmeti olduğu nəticəsini əldə

155

Məntiq.

edirik. Digər tərəfdən, əgər "a" "qeyri-A"nın predmetidirsə, onda

"qeyri-qeyri-A"nm predmeti olmamalıdır.

qeyri-qeyri-A = A

olduğundan, "a"nm A-mn predmeti olmadığı, lakin B-nin predmeti

olduğu nəticəsini alırıq. Bu isə (*) fərzinə ziddir. Çünki (’^)-a görə

əgər "a" B-nin predmetidirsə, A-nm da pred- metidir. Deməli,

əksini fərz etdiyimiz "(*’^) doğru deyil" fərzi səhvdir. Yəni {**)

doğrudur. İsbat olundu.

SUALLAR:

1. "Üçbucaq" və "çoxbucaqh" arasındakı nisbəti göstərin.

2. "Namaz" və "vacib" məfhumları arasındakı nisbəti təyin edin.

3. Bir-birinə zidd olan iki sözün məfhumları arasındakı nisbət

hansıdır? 4. "Allah" və "ilah" arasındakı nisbəti göstərin.

5. "7" ilə "yeddi" arasındakı nisbət hansıdır?

6. "Ədəd"lə "14" və "kamil insan"la "filosof" arasındakı nisbəti

təyin edin.

7. Bəzi hərflərin riyaziyyatda ədəd kimi istifadə edildiyini nəzərə

alaraq, "ədəd" ilə "hərf" arasındakı nisbəti təyin edin.

8. Ümumiyyətlə, "çarpazlaşmayan" məfhumu ilə dörd nisbətdən

biri olan "çarpazlaşmayan" məfhumunun dörd nisbətdən hansına aid

olduğunu müəyyən edin. 9. Özünüzlə qarşımzdakı kitab arasındakı nisbəti təyin edin.

10. "Çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun zidləri arasındakı nisbəti

göstərin.

11. "Çarpazlaşmayan" iki ümumi məfhumun zidləri arasındakı

nisbəti göstərin.

12. Dinin qəbul etdiyi hökmlərlə ağlın qəbul etdiyi hökmlər

arasındakı dörd nisbəti təyin edin.

13. Verilən təriflərə əsasən, təfəkkürlə idrakın nisbətini təyin edin.

156

4- CÜ DƏRS

BEŞ ÜMUMİ MƏFHUM

Zati (mühüm) və qeyri-zati (qeyri-mühüm) Məfhtımxm ən mühüm bəhslərindən biri, tərif bəhsi üçün

müqəddimə sayılan "Beş ümumi" bəhsidir. Ümumi məfhumu

predmetləri Uə müqayisə etsək (yəni predmetə həmin məfhumu

hökm etsək,) iki haldan xaric deyü. Ya bu məfhum öz predme- tinin

zatmı təşkil edir, bu zaman zati məfhum, ya da, əksinə, za- tmı

təşkil etmir, bu zaman isə qeyri-zati məfhum adlamr. Zati məfhum

özü də iki haldan xaric deyil. Əgər predmetinin bütün zatmı,

həqiqətini, mahiyyətini təşkU edirsə, növ adlamr (məsələn: insan),

ya da predmetinin zatmm, mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir. Bu

da öz növbəsində iki yerə ayrılır. Ya bu hissə həmin mahiyyətlə

başqa mahiyyət arasmda müştərəkdir, bu zaman həmin məfhum

cins adlanır (məsələn, "canh" məfhumu insan və heyvanlara

nisbətən cinsdir), ya da həmin mahiyyətə xas olan, zatm bir

hissəsidir, bu zaman isə bu məfhum fəsi adlamr (məsələn, insarun

"rütq"ə malik olması kimi).

Qeyri-zati məfhum ya bir "növ"ə xasdır, bu zaman xas

qeyri-zati məfhum adlamr (məsələn, yazıçı və gülən məfhumları

insana xasdır), ya da müxtəlif mahiyyətlər arasmda müştərəkdir, bu

zaman da ümumi qeyri-zati məfhum adlanır (məsələn, yeriyən və

yeyən məfhumları insanla başqa canlılar arasmda müştərəkdir).

157

Məntiq ____________________________________________________________

Qeyri-zati məfhum ya zəruri, ya da qeyri-zəruridir. Zəruri

dedikdə, hər hansı bir varlığm zatı yaranarkən, yaranması vacib

olan digər bir xüsusiyyət başa düşülür. Məsələn, ədədlərin

cüt-təkliyi kimi. Diqqət olunsa, cüt və təkliyin, ədədin zatım təşkil

etmədiyi məlum olur. Ədəd, vahidlərin cəmindən ibarətdir; elə ki,

vahidlər cəm oldu, ədəd əmələ gəlir və həmçinin bununla həmin

ədəd ya cüt, ya da tək olur. Ədədlərin əmələ gəlməsi üçün

vahidlərin birləşməsi kifayətdir, cütlük və təklik isə vahidlər

birləşərkən öz-özünə yaramr. Göründüyü kimi, burada, hər hansı

bir məfhumun yaranması üçün aparılan əməliyyat zamam başqa

bir məfhumun da yaranması lazım olur. Bu, söz dəlalətinin əlaqəli

növü ilə bağlıdır. Belə ki, əlaqəli dəlalətdə əşyanm zatım təşkil

etməsə də, onunla bərabər ohnası vacib olan ünsür başa düşülürdü

(diqqət). Belə lazunlı- lıq qeyri-zati zəruri məfhumları yaradır.

Başqa bir misal: insan zatım "canidıq" və "nitq" ünsürləri təşkU edir.

Bu iki ünsür cəm olduqda, insan yaramr. İnsamn yaranması üçün

bu iki ünsürün birləşməsi kifayətdir. Bu iki məfhum vahidləşərkən

insan yaramr, bununla belə, insana xas başqa xüsusiyyətlər də

əmələ gəlir. Yəni bu iki ünsürün birləşməsi ilə insana xas başqa bir

xüsusiyyət də yaranarsa, onda bu xüsusiyyət insamn zatım təşkil

etməsə də, amma onun üçün vacib olan, zəruri olan xüsusiyyət

olur. Niyə zəruri olur? Çünki dedik ki, əgər yakuz həmin iki

ünsürün birləşməsi üə insan yaramrsa, məlumdur ki, yaranan digər

xüsusiyyətlər onun zatım təşkil etməməlidir. Məsələn: bu iki ünsür

birləşərkən insan yaranır, deməli, insan rütqə malik bir varlıq olur.

Əvvəllər dedik ki, nitq, əsası təfəkkürə söykənən xüsusiyyətdir.

Deməli, nitqə malik olmaq, təfəkkürə malik oknaq deməkdir.

Təfəkkür isə insanda maraq hissi doğurur, təfəkkür sayəsində yeni

məlumatlar əldə edən insan təəccüblənə bilər. Yəni nitqə malik

insanda təəccüb xüsusiyyəti yaranır. Göründüyü kimi, burada

nitqin yaranması ilə öz-özünə, zəruri olaraq təəccüblənmə

xüsusiyyəti meydana 158

Zehin və Məntiq

gəlir. Bu təəccüblənmək xüsusiyyəti insan üçün zati yox, qey-

ri-zati, amma zəruri xüsusiyyət olur. Başqa sözlə. Allah-taala inşam

yaradarkən həmin iki ünsürü birləşdirir. Məlumdur ki, xarici

aləmdə, yalmz bu iki ünsürdən ibarət olan insan yoxdur. Bu iki

ünsürdən ibarət olan insan, yalnız zehindədir. Yəni bu iki ünsürdən

əmələ gələn, yalmzca məfhumdur. Amma Allah- taala inşam xarici

aləmdə yaradarkən elə bu iki ünsürü yaradır, xarici aləmdə var

olma isə qalan əsas olmayan cüzi əlamətləri də əmələ gətirir. Yəni

Allah inşam xarici aləmdə yaradır və bu xarici aləmdə yaranma

zəruri olaraq başqa xüsusiyyətləri də yaradır. Bu, eyni ilə Allahm

Günəş və cisimləri ya- ratmasma bənzəyir. Belə ki. Günəş və işığm

xarici aləmdə yaranması kölgə əmələ gətirir. Yəni Allah-taala

kölgəni Günəş və cisimlər kimi birbaşa yaratmır. Onun yaranması

ikinci mərhələdə dolayısı yolla baş verir.

Qeyri zəruri dedikdə isə, zəruriliyin əksi başa düşülür.

Məsələn, insamn saçımn rəngi zəruri yox, qeyri-zəruridir. Necə?

Cismin yaranması, üçölçülü varlığm yaranması deməkdir. Yəni

əgər üçölçülü varlıq yaranarsa, bu, cisim olur. Rəngin isə olması

cisim üçün vacib deyil. Necə ki, bəzi cisimlər vardır ki, rəngsizdir.

Qeyd edək ki, mücərrədləşdirmədəki əsas olmayan əlamətlər

dedikdə, buradakı zəruri olmayan qeyri-zati məfhumlar başa

düşülür. Məsələn, insan məfhumunun məzmununu zati olan

canlılıq və nitq təşkü edir, amma onun rəngi, boyu və s.

xüsusiyyətləri qeyri-zati zəruri olmayan məfhumlardır. Əlbəttə, bu

qeyri-zati məfhumlarm özü də mücərrədləşdirmə əsa- smda

yaramr (diqqət).

Zati və qeyri-zati məfhumun xüsusiyyətləri

1. Zati məfhum, predmetlərinin zatmı təşkil etdiyi üçün,

onlardan nə xarici aləmdə, nə də zehni aləmdə ayrılmazdır.

159

Məntiq ___________________________________________________________

2. Əgər zati məfhum olmasa, mahiyyət nə xarici aləmdə

mövcud olar, nə də ki, zehni aləmdə düzgün təsəvvür edüə bilər.

3. Zati məfhum, zatı təşkil etdiyi üçün səbəbi yoxdur, yəni

predmetin zatırun mövcud olması üə zati məfhum da mövcud olur.

4. Bir qeyri-zati məfhumun bir məfhumun predmetlərinə

nisbətən "xüsusi qeyri-zati", başqa birinə nisbətən "ümumi

qeyri-zati" olması mümkündür. Məsələn, "yeriyən" məfhumu

"yalnız yeriyənlər" məfhumunun predmetlərinə nisbətən xüsusi,

insana nisbətən isə ümumi qeyri-zatidir.

5. Bəzi məfhumlar bir mahiyyətə nisbətən qeyri-zati, başqa-

sma nisbətən isə zati ola bilər. Məsələn, "rəng" məfhumu cisim

məfhumuna nisbətən qeyri-zatidir, çünki cisim yalnız üç- ölçülü

maddi varlıqdan ibarətdir, "ağ", "qırmızı" və "yaşıl" məfhumlarma

nisbətən isə zati məfhumdur. Bu məfhumlar haqqmda gələn dərslərdə də söhbət açdacaq.

160

Zehin və Məntiq

Növ və onun qisimləri

Növ - Mahiyyət və həqiqətcə vahid predmetlərin vahid

həqiqətlərini, mahiyyətlərini tam olaraq əhatə edən ümumi

məfhuma deyilir.

Məsələn, "Kamil", "Aqil" və s. haqqmda "Onlar nədir?" so-

ruşulduqda, onlarm hər birinə aid olan, bütün zati xüsusiyyətlərini

təşkil edən "insan"dır cavabı verilir. Yəni Kamil və Aqilin müştərək

tam mahiyyətləri olan "insan" məfhumu cavab olur və növdür.

"İnsan" növdür dedikdə, insan məfhumunun növ olduğu

anlaşılır. Xarici aləmdəki insanlar isə bu növün predmetləri- dir.

Növün aşağıdakı qisimləri var: Həqiqi - Tərifini yuxarıda qeyd etdiyimiz "növ"dür.

Nisbi - Özündən aşağıdakı ümumi məfhumlarm omm

predmetləri sayılan daha ümumi məfhuma deyilir.

Sxem 1:

161

Məntiq ____________________________________________________________

Yuxanda, insan məfhumu həqiqi növdür və onrm predmet- ləri

- Kamil, Aqil insanm növləridir. "Qeyri-insan"la "insan" məfhumu

"iradəli" məfhumunun predmetləri olduğundan iradəli məfhumu

da nisbi növ adlamr. Həmçmin "iradəli" məfhumu ilə "iradəsiz"

məfhumu "canlı" məfhumunun predmetləri olduğundan, "canlı"

məfhumu da nisbi növdür və s. Bu da bizə belə nəticə verir ki, nisbi

növün "yaxın", "orta" və "ən uzaq" növləri var.

Tərs mütənasiblik qanunu

Cövhər > cisim > canlı > iradəli > insan (*)

onu göstərir ki, soldan sağa doğru hərəkət etdikcə, ümumi

məfhumlarm dairəsi kiçilir. Yəni məfhumlar, predmetlər cəmi,

yaxud həcm cəhətindən kiçilir. Göründüyü kimi, soldan sağa doğru

hərəkət etdikcə, hər dəfə yeni məfhuma keçid üçün əvvəlki

məfhuma yeni xüsusiyyət əlavə edilir. Məsələn, canlı varlıqlar, eyni

zamanda, cisim olduqları halda, onlarm bu ci- simliliyi üzərinə ruh

və canlılıq xüsusiyyətləri əlavə edüdik- dən sonra canlı olmuşlar.

Belə ki, daşlar, qayalar da cisimdir, amma canlı deyillər. Deməli,

belə bir qanun almış oluruq:

Məzmun və həcmin tərs mütənasiblik qanunu: "Məfhumun

məzmunu artdıqca onun həcmi azalır”.

Əgər bu qanımda "məzmun=m'' və "h3cm=h" əvəzləməsi

apararaq onlar arasmdakı asılılığı da "/" ilə işarə etsək, onda bu

qanunu riyazi formada aşağıdakı kimi vermək olar:

h = /(m) = mı+m2+m3+...

İndi də bu riyazi asılılığm həndəsi qrafikini verək.

Varlıq iki yerə bölünür: "vacibəl-vücud (Allah)" və "müm-

künəl-vücud". Vacibəl-vücudun hədd-hüdud mənada mahiyyəti

yoxdur; yəni mahiyyət hədd-hüdud olduğundan, bu o deməkdir ki,

vacibəl-vücudun hədd-hüdudu yoxdur. Amma

162

Zehin və Məntiq

nəzərə alsaq ki, vacibəl-vücud da özünəməxsus bir zatdır və bu zatı

elə onım mahiyyəti hesab etsək, onda Onu (Allahı) mahiyyəti zatma

bərabər olan vahid qeyri-məhdud mahiyyətli varhq kimi nəzərə ala

bilərik. Həddi-hüdudu yoxdur, yəni Allah hər cəhətdən (ebn,

qüdrət, inayət, dərk və s.) qeyri-məhduddur. Deməli,

həddi-hüdudu olmayan varlıq da, yahuz və yabuz bir ola bilər,

çünki hədd-hüdudu olmamaq o deməkdir ki, bu varlıq bütün

məkanları fəth etmişdir və məlumdur ki, bu varhq bütün məkanları

fəth etdiyindən, ümumiyyətlə, məkanda başqa bir vacibəl-vücuda

yer qahnır və bu da vacibəl- vücudım yeganə ohnası deməkdir.

Deməli, mahiyyəti zatma bərabər olan varlıq vahiddir. Mahiyyəti

olmayan varlığm isə həm məzmunu, həm də predmeti sıhr

olmalıdır. Onda, həndəsi qrafikdə vacib əl-vücudun məkam (+°°;1)

nöqtəsi və ümumiyyətlə, mahiyyəti olmayan şeyin də predmeti

olmadığm- dan, onun da məkam (0;0) nöqtəsi olar.

Mümkünəl-vücud dedikdə də, mahiyyəti olan bütün varlıqlar

başa düşülür. Fəlsəfədən məlumdur ki, bütün mümkü-

nəl-vücudları, vahid olan vacibəl-vücud (Allah) yaratmışdır. Yenə

də fəlsəfədə isbat olimur ki, vacib əl-vücudun (Allalun) yaratdığı

ilkin mahiyyətə malik varlıq, filosoflarm "Birinci dql"

adlandırdıqları nurdur ki, buna İslam aləmində həzrət Rəsul-

allahm (s) ruhu deyilir. Həmçinin bu da vahiddir. O da hədd-

hüdud mənasmda vahid mahiyyətə malik olub, vahid predmeti

olduğundan, onun da qrafikdəki məkam (1;1) nöqtəsi olar.

Vacibəl-vücudun (Allahm) bundan sonra yaratdığı, mahiyyətə

mahk məzmunlu varlıqlarm həcmi müxtəlifdir. Məsələn: mələk,

insan, heyvan, ağac, daş və s. Bunlar da bir-birinə nisbətən varlıq

baxımmdan daha kamildir. Başqa sözlə, varlıq ba- xımmdan,

nuraniyyət baxımmdan, mücərrədlik baxımmdan, həyat və s.

baxımmdan bir-birilərinə nisbətən daha kamildirlər. Ağac daşa,

heyvan ağaca, insan heyvana, mələk insana nisbətən deyilən

baxımdan daha kamüdir. Bu da məzmım art

163

Məntiq ____________________________________________________________

dıqca alınır. Belə məzmun artımmm sonsuza qədər davamım fərz

etsək, onda məlumdur ki, yenə də sonda vahid vacibəl- vücud

qalmalıdır. Çünki dedik ki, məzmun, yaxud mahiyyət

məhdudluqdur və biz bir mahiyyətin üzərinə bütün kamillik

nişanəsi olan mahiyyətləri sonsuza qədər artırsaq, məlumdur ki, bu

mahiyyət sonda qeyri-məhdud olmalıdır. Məsələn: insan, yaxud

mələk mahiyyətinin üzərinə elm, qüdrət, həyat, canidıq, şüur

mahiyyətlərini davamlı şəkildə artıraraq əlavə etsək, bu o

deməkdir ki, bu həmin mahiyyətin məzmunu qeyri-məhduda

yaxmiaşdığmdan həcmi də vahidə yaxınlaşmalıdır. Onda qrafik

ümumi olaraq aşağıdakı şəklə düşər.

Onu da qeyd edək ki, bu deyilənlər, haqqmda daraşılan

mövzunun son dərəcə qısaldılmış formasıdır. Burada, yalmz

ümumi məlumat üçün gətirilmişdir, geniş izahı gələcəkdə nəzərdə

tutulan fəlsəfə-irfan kitablarmda veriləcəkdir.

164

Zehin və Məntiq

Cins və onun növləri

Mahiyyətcə bir-birindən fərqli növlərin, yaxud predmet- lərin müştərək mahiyyətlərini, əlamətlərini tam əhatə edən ümumi məfhuma cins deyilir.

Məsələn, birinci sxemdə "Kamil" və "şir" haqqmda "onlar

nədir?" sualınm cavabı hər ikisinin müştərək mahiyyətini əhatə

etməlidir, baxmayaraq ki, onlar həqiqətcə müxtəlifdirlər. Hər ikisini

eyni anda eyni sual altma gətirərkən, onlarm müştərək- liyinə

uyğun cavab olan "iradəli canh" məfhumımım hər ikisinə aid

olması aydmdır.

Buradan məlum olur ki, harada müxtəlif mahiyyətlər varsa,

sayca da müxtəliflik var. Amma bunun əksi, yəni sayca müxtəlif

predmetlərin mahiyyətlərinin müxtəlif olması zəruri de- yU.

Beləliklə, cins də aşağıdakı növlərə bölünür: Yaxın - Tərifini verdiyimiz "cins"in özüdür.

Orta - "Yaxm" cinsdən daha əhatəli ümumi məfhuma deyilir və

mərtəbələrə bölünür. Çünki birinci sxemi nəzərə alsaq ki, "yaxm"

cinsdən (iradəlidən) daha əhatəli ümumi məfhum "canlı"

məfhumudur və bu məfhum da həm say, həm də mahiyyətcə

müxtəlif predmetlərin müştərək həqiqətini, mahiyyətini tam olaraq

əhatə edir.

Ən uzaq - Ən uzaq ümumi məfhuma deyilir.

Birinci sxemə uyğun olaraq Kamil, Aqil "insan" məfhumunun,

şir, at, balıq isə "qeyri-insan" məfhumunun predmetləri- dir. "İnsan"

məfhumu həqiqi növ, "iradəli" məfhumu isə cinsdir. "Canlı"

məfhumu birinci mərtəbə, "cisim" ikinci mərtəbə - orta cins,

"cövhər" isə ən uzaq cinsdir.

Fəsi və onun xüsusiyyətləri

Fəsi - Yahuz əlamət və mahiyyətcə vahid olan predmetlərə

məxsus olan mahiyyətin zatmm bir hissəsini əhatə edən məf

165

Məntiq ____________________________________________________________

huma deyilir. Başqa sözlə, fəsi müəyyən bir ümumi məfhuma

məxsus məfhumdur ki, onu başqalarmdan ayırır. Məsələn,

uzaqdan bir obyekt müşahidə edilir. Onun iradəli (insan, yaxud

heyvan) olduğu aydın olduqdan sonra bu iradəlinin hansı növdən

olduğunu bilmək üçün, "Hansı növdəndir?" sualı ilə onun "insan",

yaxud "şir" olduğunu aydmiaşdırırıq. Əgər insan olsa, "nitqə

malikdir", şir olsa, məsələn, "yırtıcıdır" cavabı ilə növünü

müəyyənləşdiririk. Yəni "Hansı növdəndir?" sualı- nm cavabı "fəsi"

olur. Çünki yalnız onu başqa növlərdən ayıran həmin növə məxsus

xüsusiyyət qeyd edilir. Fəslin aşağıdakı xüsusiyyətləri var:

1. Hər bir növün (ümumi olaraq) mahiyyətinin bir hissəsini

təşkil edən xüsusi fəsli vardır. 2. Hər bir növün fəsli onun zatmı təşkil edir.

3. Növün fəsli, bu növü onunla eyni cinsə daxil olan başqa

növdən ayırır.

İzah: 1. Birinci sxemdə insanla qeyri-insan "iradəli məfhumunun

növləridir. Çünki mahiyyətlərinin bir hissəsi müştərəkdir və bu

müştərəklik iradəli olmaqdır. Amma hər ikisinin müxtəlif

predmetləri olduğu üçün, fərqli cəhətləri olmalıdır ki, bu da onlarm

xüsusi fəslləridir. Bu xüsusi fəsllər onlara xüsusi Kamil, Aqil şir və

at predmetləri verir. Deməli, insanla qeyri-in- sarun fəslləri nəzərə

almmasa, onlar bir-birindən fərqlənmirlər. Bir-birüərindən

fərqləndiyi üçün mahiyyətləri fərqlənməlidir. Mahiyyətləri isə

iradəli olmaqda müştərək idi. Deməli, bu fəsllər onlarm

mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir.

2. Hər bir növün mahiyyəti dedikdə, onun özü, öz xüsusi zatı,

öz varlığı başa düşülür. Əgər yuxarıda dediyimiz kimi, hər bir

növün fəslini nəzərə almasaq, onlarm öz xüsusi zatı eyni

mahiyyətə, məsələn, iradəliyə bərabər olur. Bu eyniliyin ol

166

Zehin və Məntiq

maması üçün fəsi zatı təşkü etməlidir. Yoxsa iki müxtəlif zatdan

söhbət gedə bilməz.

3. Yəni insanm fəsli insam ommia eyni cinsdən (iradəlidən) olan

növdən (qeyri-insandan) ayırır. Bu elə yuxaırıdakı iki bənddən

aydm olur. Beləliklə, bunu aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:

Cins + Fəsi = Növ {**)

Yəni insanla qeyri-insanm fəslini nəzərə almasaq, bu zaman

onlar elə iradəli canlıya bərabər olur. İradəli olmaq isə cinsdir. Bu

cinsin üzərinə hər bir mahiyyətə uyğun xüsusi fəsli əlavə etdikdə, o,

növə çevrilir və xüsusi zatı, mahiyyəti təşkil edir. Bununla da,

insanla qeyri-insan bir-birindən fərqlənir.

Fəslin növləri

(**)-da nəzərə alsaq ki, cinsin və növün özü də qisimlərə

bölünür, onda fəsi də qisimlərə bölünməlidir. Məsələn, "canlı"

məfhumu "orta cins"dir. Bu cinsin iki növü vardır: "iradəli" və

"iradəsiz". İradəli olmaqda bərabər olan insanla qeyri-insa- m

bir-birindən ayıran xüsusiyyət (nitq qabiliyyəti) olduğu kimi, canlı

olmaqda bərabər olan bitki və digər canlıları da bir- birmdən ayıran

xüsusiyyət olmalıdır. Bu ikisini isə bir-birin- dən ayıran xüsusiyyət

"iradə üə hərəkət etmək" dir. Yəni canlı olan hər bir mövcudun

canlılığa əlavə olaraq iradəsi də olsa, o, iradəli canh (insan və

heyvan) olur və onu (iradəli canlım) bitkidən ayırır. Buna görə də

iradəli olmaq bitkidən başqa canlı- larm fəsli sayılır. Yuxarıda

göstərilən kimi, nitq qabiliyyəti insanm, iradə və iradə isə,

ümumiyyətlə, heyvanla insanı əhatə edən canlılarm "yaxm fəsl"i

adlanır.

Yaxın - Bir mahiyyəti "yaxm cins" də müştərək olan

mahiyyətlərdən ayıran ümumi məfhuma deylir. Məsələn, "nitqə

malik olmağ"m insana nisbəti kimi. Belə ki, nitq qabiliyyəti insam

167

Məntiq ____________________________________________________________

iradəli canlı olmaqda insanla müştərək olan "heyvan"lardan ayırır

və s.

Uzaq - Bir mahiyyəti "uzaq cins"də müştərək olan

mahiyyətlərdən ayıran ümumi məfhuma deyilir. Məsələn,

"canlılıq" insamn "uzaq fəsl"idir, çünki insanı "cisim" olmaqda

müştərək olan "cansız"lardan ayırır.

Fəslin xüsusiyyətlərində dedik ki, hər bir növün fəsli bu növün

zatını təşkil edir. Bu zaman belə fəslə dayaq deyilir. Eyni ilə cins

də, həmçinin zatı təşkil etdiyindən cinsə də "dayaq" deyilir. Amma

həmin fəsi özündən yuxarı cinsə nisbətən bölən adlamr. Çünki cinsi

iki qismə ayırır. Məsələn, "nitq" və "iradə" insana nisbətdə

dayaqdır, amma "nitq", "iradəli canlı- ya"a nisbətdə isə böləndir.

Çünki nitq məfhumu iradəli məfhumunu iki hissəyə - insana və

qeyri-insana bölür.

Sinif: Bir növün bir qrup predmetləri, həmin növün başqa qrup

predmetləri ilə zat və mahiyyət baxımmdan eyni olsalar da,

müəyyən qeyri-zati xüsusiyyətə malik olduqlarmdan onlardan

fərqlənə bilər. Məsələn: insan məfhumunun predmetlə- rini həm

alim, həm də cahil qruplarma ayırmaq olar. Burada növ olan

"insan" məfhumunun bir qrupu başqa bir qrupundan qeyri-zati

məfhuma görə fərqlənir. Yəni insan məfhumunun bəzi

predmetlərinin üzərinə "büik, ekn" məfhumu əlavə olunduqda

orüar alimə çevrilir və bu ekn məfhumu burada qeyri-zati məfhum

olur, çünki insan məfhumunun zatım, mahiyyətini, məzmununu

yalmz "iradəli canlı" və "nitq" məfhumları təşkil edir. Buna görə

də bilik məfhumu insan üçün qeyri- zati məfhumdur. Bir növün

predmetlərinin qeyri-zati məfhum əsasmda bir-birindən ayrılması

sinifləri yaradır. Deməli, insan məfhumunun predmetlərini alim və

cahil kimi iki sinfə bölmək olar.

Sinfə ayırma növlərə ayırma kimidir, amma bu fərqlə ki,

növlərə ayırmada, zatı təşkil edən fəsillər vasitəsi ilə cins və si-

168

Zehin və Məntiq

nifləndirmədə isə zatdan kənar olan qeyri-zati məfhum vasitəsi ilə

hər hansı bir məfhum bölünür.

Təbii, məntiqi və əqli ümumi məfhum: "İnsan ümumidir

(məfhum)" dedikdə, burada üç ünsür var: insanm zatı insan

baxımmdan, ümumilik məfhumu ümumilik cəhətindən, yəni onun

insan məfhumu, yaxud qeyri-insan məfhumu olub-olmaması

nəzərə alınmadan və insanm ümumi sifəti ilə vəhdəti. Başqa sözlə,

burada üçü məfhum var: isim, sifət və sifətlənmiş isim.

Əql qüvvəsi "ümumilik'Tə sifətlənmiş məfhumu tənha olaraq

nəzərə alsa, yəni onun ümumi olub-olmamasmı nəzərə almadan,

yalmz həmin məfhumım mahiyyətini götürsə, bu zaman məqsəd

predmetin təbiətidir və belə məfhuma təbii ümumi deyilir. Belə

təbii ümumi xarici aləmdə öz predmetləri ilə, yaxud qeyri-zati

xüsusiyyətlərlə mövcuddur.

Əgər ağıl (əql) qüvvəsi ümumilik sifətini təklikdə nəzərə alsa,

yəni "bir neçə predmetə malik olma" məfhumunu götürsə, daş,

ağac, heyvan kimi heç bir məzmım, maddə olmadan nəzərə alarsa,

təsəvvür olunan bu ümumiliyə məntiqi ümumi deyilir. Məntiqi

ümumi, yalmz zehində vardır. Çünki əql qüvvəsi onu zehni ümumi

mahiyyət məfhumlarmdan almışdır.

Bu dəfə də isim (məsələn: insan) ilə sifət (ümumilik) bərabər

nəzərə almarsa, yəni insan məfhumu bir neçə predmeti olaraq

nəzərə almarsa, belə ümumi məfhuma da əqli ümumi deyilir.

Bu üç məfhum ümumiliklə bərabər həm xüsusiHyə, həm növə,

həm cinsə və s. aiddir. Məsələn: təbü növ - insan insan baxımmdan,

məntiqi növ - eyni mahiyyətə mahk müxtəlif predmetlərin tam

həqiqətləri və əqli növ - yəni insan həqiqət- cə eyni olan müxtəlif

predmetlərin tam həqiqəti olduğu halda.

Eyni ilə də xüsusilik məfhumu: "Aristotelin məntiq traktatı

xüsusidir" hökmünə baxaq. Burada Aristotelin nəzərdə tutulan

məntiq haqqmda yazdığı traktat bir ədəd olduğundan xüsusi

169

Məntiq ____________________________________________________________

dir. Bu məfhumun (yəni "Aristotelin məntiq traktatı"), yalnız

məfhumluğunu nəzərə alsaq, təbii xüsusi, xüsusiliym özünü

təklikdə nəzərə alsaq, bu xüsusillk məntiqi xüsusi və Aristotelin

məntiq traktatı məfhumımu məntiqi xüsusiliklə nəzərə alsaq, bu

zaman da əqli xüsusi olar.

"Qızıl qayda"nın izahı

Dəlalət dərsində "Qızıl qayda" adlanan aşağıdakı kimi qaydaya

işarə edib dedik ki, hər bir məfhumun "məzmun"unu açaraq, zehni

həmin məfhum üzərindən, məzmunda yerləşən məfhuma tərəf

yönəltmək olar. Biz, artıq məfhum, onun məzmımu və həcmi ilə

tanışıq. İndi də bu qaydarun izahma baxaq:

Dəlalət dərsində, dəlaləti şüurlu və şüursuz kimi iki yerə

ayırdıq və dedik ki, şüursuz dəlalət zehnin özünün yönəhnə-

yidirsə, şüurlu dəlalətdə isə digər zehinlərin yönəldilməsinə baxılır.

Yəni əgər kiminsə zehnini nəyəsə yönəltmək istəyiriksə, bu zaman

xüsusi əşyalarm xüsusi düzülüşünə baxılır. Bu zaman hansısa

müəyyən istiqamətə tərəf yönəltmək istədiyimiz şəxsin zehnini

düşündürür və istədiyimiz məqsədə çatırıq. Məsələn: tutaq ki, qarşı

tərəflə hansısa müəyyən mövzu haqqmda danışmaq istəyirik,

amma mətləbə birbaşa keçə bilmirik. Belə olan halda dolayısı yoUa

həmin mətləblə ya bir, ya iki, ya üç, ya da daha çox "məsafə"də

əlaqəsi olan mövzudan başlayırıq. Fərz edək ki, qarşı tərəflə söhbət

açmaq istədiyimiz mövzu onun bizə verəcəyi bir miqdar borc

puldur. Məlumdur ki, insan bəzən borcunu istəməyə xəcalət çəkir,

bunun üçün də bımu dolayı yolla qarşı tərəfə xatırlatmağa çalışır.

İndi görək hansısa bir mövzudan başlayıb, "borc" məfhumu üzərmə

necə gələ bilərik ki, qarşı tərəf, bilmədən bizə borclu olduğunu

yada salsm. Qaydada deyildiyi kimi, hər bir məfhumun

məzmununu açaraq istənilən məfhuma yönəlmək olar. Biz burada,

"borc" məfhumunun üzərinə gəlmək üçün "nizam" məfhu

170

Zehin və Məntiq

mundan başlayacağıq. Bunun üçün əvvəlcə qarşı tərəflə aləmdəki

nizam haqqmda damşırıq. Aləmin nizammdan nizamla- yıcıya

keçirik, çünki "nizam" məfhumunun məzmununa "ni- zamlayıcı"

məfhumu daxildir. Belə ki, nizam dedikdə, məqsədli sistem,

quruluş başa düşülür. Belə nizam isə nizamlayıcı olmadan

mümkün deyil və nizam nizamlayiaya dəlalət edir. Nizam

məfhumundan bir az damşdıqdan sonra dünyanm ni- zamlayıası

haqqmda damşmaq olar. Dünyanm nizamlayıcısı isə Allahdır.

Deməli, dünyanm nizamı məfhumundan, onun məzmununu təşkil

edən "Allah" məfhumuna keçdik. Bundan sonra Allah

məfhumunun məzmununu təşkil edən ya zati, ya da qeyri-zati

zəruri olan məfhumlara keçə bilərik. Allah haqqmda damşarkən.

Onunla bağlı müxtəlif məfhumlara keçmək olar. Məsələn, "sahib"

məfhumu; yəni Allah hər şeyin sahibidir. Bu məfhumdan sonra da,

əgər bizim də sahibimizdirsə, deməli, biz Onun dediklərini yerinə

yetirməliyik - deyərək, "ibadət" məfhumuna keçə bilərik. İbadətdən

isə namaza, oruca yönələrək, bunlar bizim borcumuzdur - deyib,

"borc" məfhumuna yönəlmiş oluruq. Bu zaman da qarşı tərəfin

yadma onun borcu düşə bilər. Beləcə, istədiyimizə nail olmuş

olarıq.

Əlbəttə, haqqmda daraşdığımız bu qayda dəlalətə aid olsa da,

burada verilməsində məqsəd, məfhumları öyrəndikdən sonra bu

qaydadan dəqiq şəkildə necə istifadə olunmasınm daha da anlaşıqlı

oknasmı göstərməkdir. Belə ki, bəzən qarşı tərəf bizim bu qaydadan

istifadə edərək məqsədli olduğumuzu anlamaması üşün

məfhumları dəqiq tanımaq, məzmunlarm açılmasma, hansı

məfhumlardan "necə yönəlmə"yə diqqət etmək və məzmunlar

silsiləsinin məsafəsini artırmaq lazım olur. Məqsədimizin məlum

olmaması üçün, hətta həzən müzakirəni saatlar, günlərlə belə

uzatmaq olar.

171

Məntiq ____________________________________________________________

SUALLAR:

1. "Beş ümumi" məfhumu öz ifadənizlə izah edin. Maye, dsim, su

məfhumlarını ardial olaraq (yəni növ, dns və s.) düzün. Düzgün

düzdükdən sonra, suları başqa içkilərdən ayıran fəsli təyin edin.

2. "Rəng", "ağ", "keyfiyyət", "hissi keyfiyyət" məfhumlanm dərsə

uyğun düzün.

3. Bu məfhumları ardial olaraq düzün: Səth, bərabəryanlı,

kəmiyyət, üçbucaq, tərəfləri düz xətt olan səth, müstəvi səthi.

4. Aşağıdakıları (**)-a görə hesablayın və izah verin:

a) dsim + ruh, can = ?

b) canlı + iradəli = ?

c) iradəli + nitq = ?

5. Əvvəlki dərslərdən məlum olan təsəvvürün dnsini və fəslini

göstərin. 6. Təfəkkürün dnsini və fəslini müəyyənləşdirin.

7. Növ olan "Kitab" məfhumunu bir neçə sinfə bölün və siniflən-

dirmədə qeyri-zati məfhumu göstərin. 8. Quşları bir neçə cəhətə görə siniflərə ayırın.

9. Tutaq ki, bir xamm, yoldaşının ona hədiyyə alması üçün öz ad

gününü xatırlatmaq istəyir. Bu zaman xanımın "məntiq" və ya "telefon"

məfhumlarından məqsədinə nail olması üçün getdiyi məsafəni

göstərin.

10. "Musiqi" məfhumundan "Azərbaycan" və "rəng"

məfhumundan da "Allah" məfhumunu alın.

172

HİSSƏ

FORMAL MƏNTİQ

Bu hissənin "Formal məntiq"

adlanmasının səbəbi "Formal məntiq" dedikdə, "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə"- rdn

məzmunu, yaxud maddəsi yox, onun xarici şəkli araşdırılır. Yəni

təfəkkürün tərif, bölgü və əqli nəticə formaları, maddəsi ümumi

şəklə salmaraq, keyfiyyəti nəzərə alınmadan araşdırılır. Məsələn,

aşağıdakı "formal əqli nəticə"yə baxaq: Təsdiq edilən "Bəzi iradəli

canlılar insandır" və "Bəzi insanlar iradəli canlıdır" hökmlərini

ümumi şəkildə belə vermək olar: (-a b+) və (-b a+). Məlumdur ki, (a)

və (b) hər nə olur olsun, keyfiyyətə baxmadan, əgər birinci hökmü

doğru olaraq qəbul etsək, ikinci hökm də doğru olar. Dediyimiz

kimi, həmçinin formal məntiqdə tərifin də ümumi şəkli, yəni

"formal tərif" - hər hansı növ məfhumunun cins və fəslinin ümumi

şəkildə verilməsi və "formal bölgü" də araşdırdır. Buna görə də bu

hissə "zahiri qruplaşdırmalar"dan danışan "Formal Məntiq"

adlanır. Formal məntiqə aşağıdakı kimi tərif verə bilərik:

Formal məntiq mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan

məfhumların, təsəvvürlərin məzmunu ilə (tərif) həcminin

(bölgü) ümumi şəkildə açılması və bu məfhumlar, təsəvvürlər

arasında yaranan təsdiqlərin, hökmlərin ümumi şəklə

salmaraq bir-biriləri ilə bağlı qarşılıqlı əlaqələrini (əqli nəticə)

öyrənir.

175

Məntiq ____________________________________________________________

Ümumi məfhumlarm yaradılması (mücərrədləşdirmə) haq-

qmda məfhumla bağlı dərsdə söhbət açüdi. Belə ki,

mücərrədləşdirmənin elə əvvəlki tərifi formal mücərrədləşdirmə

adla- mr. Amma xüsusi olaraq, məsələn, məhz insan məfhumunu

yaradarkən zehnin apardığı əməliyyat maddi mücərrədləşdirmə

olacaq.

Dedik ki, "hökm" bəhsinə qədərki mövzular hökm üçün

müqəddimə idi. Hökm isə "əqli nəticə" üçün müqəddimə hesab

edilir. Ümumiyyətlə, məntiqin bütün bəhsləri əqli nəticə və

dəlilgətirmə üçün müqəddimə sayılır. Əsasən də, məntiqin özəyini

təşkil edən sübut (bürhan), sofizm və s. üçün müqəddimədir. Söz bəhsinin məntiqdə yer alması iki əsasa görədir:

a) Söz fikri ifadə etmək üçün ünsiyyət vasitəsidir. Dəlilgəti- rən

də öz dəlilində sözlərdən istifadə etdiyinə görə mütləq sözün

əvvəlki dərslərdə qeyd edilən qisimlərini tanımalıdır ki, dəlil

gətirdiyi zaman yanhşlığa yol verməsin, həmçinin başqaları dəlil

gətirən zaman səhvə yol verərsə, onlarm yanlışlarım anlasm.

b) İnsan nəinki başqaları ilə söhbət zamam, həm də "təklikdə

düşünərkən" sözləri tanımağa ehtiyac duyur.

Bu iki əsasa görə sözün "dəlilgətirmə" üçün müqəddimə olduğu

aydmdır.

Ümumi, fərdi məfhum və tərif bəhsləri də dəlilgətirmə üçün,

aşağıdakı əsaslara görə müqəddimə saydır:

a) Hər bir dəlUgətirmə bir və ya bir neçə hökmdən təşkil

olunur. Hökm isə iki məfhum arasmdakı rabitədən ibarətdir. Bəzən

hökm fərdi məfhuma aid olur. Bəzən isə ümumi məfhuma aid olur.

Bəzən bu ümumi məfhumun bütün mahiyyətinə, bəzən isə

mahiyyətinin bir hissəsiaə aid olur.

Bax: III hissə

176

Formal Məntiq

b) Ümumi və fərdi məfhumlar tərif üçün müqəddimədir. Hər

bir dəlilgətirmə hökmdən, hər hökm də hissələrdən təşkil olunur.

Bu hissələr əsasmda hökm olunan məfhumu tarumah- yıq ki,

hansısa bir məfhumu ona hökm edə bilək. Deməli, "Beş ümumi"

bəhsi də öz növbəsində araşdırılmalıdır.

Hökm bəhsinin isə dəlilgətirmə bəhsinə müqəddimə olması

aşkardır. Belə ki, dəlügətirmə hökmlərdən təşkil olunur və

hökmlərin müxtəlif növləri var. Buna görə də hökm ilə tamşlıq

olduqca zəruridir.

177

T Ə R İ F

179

1- CI DƏRS

T Ə R İ F

Tərifin əhəmiyyəti Tərif təfəkkürün dörd formasından ikincisidir. Təfəkkürün

birinci forması olan mücərrədləşdirmə üə məfhum bəhsində tamş

oldunuz. Bu dərsdə isə mücərrədləşdirmədən sonra gələn

təfəkkürün tərif forması ilə tamş olacağıq.

İnsan mücərrədləşdirmədən sonra yaratdığı həmin məfhumu

tanımaq üçün onun haqqmda müxtəlif cəhətlərə görə müxtəlif

suallar verir. Məntiq alimləri bu sualları ümumi olaraq aşağıdakı

suallarda cəmləmişlər:

1. Leksik mənasmda

2. Mahiyyətində

3. Varlığmda

4. Keyfiyyətində

5. Kəmiyyətində

6. Səbəbində

7. Məkanmda

8. Zamarunda

Məntiq bu suallara cavab verməyi öhdəsinə götürməmişdir. Bu

suallarm hər birini müəyyən bir elm sahəsi araşdırır. Məntiqin rolu

isə, bu suallara cavab axtaran elmlərə yol göstərməkdir. Dediyimiz

kimi, məntiqin mövzusu "mücərrədləşdirmə",

181

Məntiq ____________________________________________________________

"tərif", "bölgü" və "əqli nəticə"dən ibarətdir. Tərif bəhsinin

məntiqdə yer almasmm səbəbi dəlilgətirmə zamanı hansısa bir

məfhum haqqmda müəyyən hökm verilməsinə görədir. Yəni hər

hansı məfhum haqqmda düzgün tərifin verilməməsi, onun düzgün

qavranılmasmm qarşısmı alır və buna görə də həmin məfhum

haqqmda hansısa bir hökm verildiyi zaman, yanlış tərif doğru kimi

qələmə almır. Yaxud bir məfhuma iki şəxs tərəfindən müxtəlif

məna verilməsi ixtilaflara səbəb ola bilir. Məsələn, peyğəmbərlərin

(ə) məsumluğu haqqmda gedən mübahisələrin səbəbi

"məsumluğ"un mənasırun müxtəlif tərəflərdən müxtəlif formalarda

qavramimasma görədir. Yəni məsumluq haqqmda əqidələr

həqiqətlə ziddiyyət təşkil etməsə də, bəzi insanlarm məsumluq

haqqmdakı fikirləri, eyni zamanda, onlarm məsumluğu qəbul

edənlərin əqidəsindən xəbərsizlikləri, ixtilaf yaradır. Halbuki

insanlar məsumluqda məqsədin nə olduğunu dəqiqləşdirsə,

mütləq görəcəkdir ki, bu, həqiqətdən başqa bir şey deyildir. Başqa

bir misal: Bəzi mövzularla bağlı fenomenlərə verilən təriflər,

insanlarda onlara qarşı elə təsəvvür formalaşdırmışdır ki, bir

həqiqətlə üzləşən zaman, bu həqiqəti qəbul etmələri mümkün

olmur. Yalraz bu cür "zehni tərifTər müqabilində sual olunur ki,

üzərindən əsrlər keçməsi ilə bərabər, doğrudanmı bəzi mövzularla

bağlı fenomenlər xarici aləmdə, tərif olunduqları kimidirlər? Yaxud

alimlərin bir qismi elə məntiqin özü barəsində yanlış təsəvvürlər,

məntiqi öyrənməyin əhəmiyyətinə şübhələr yaradır və onu

etibarsız sayırlar. Məsələn, bəziləri, hətta belə güman edirlər ki,

məntiq "sözü qarışdırmaq", "Buynuzlarmı itirmisənmi? su- alma ya

"hə", ya da "xeyr" cavabı, cavab verənin bu}muzları- nm varlığmı

göstərir", "Allah Qiyamətdə görünəcək, deməli, əli var" kimi

məsələlərdən ibarətdir. Amma kitabm əvvəlində dediyimiz kimi,

bu kimi məsələlər məntiqin "sofizm" bəhsinə aiddir və məntiqin işi

də belə aldadıcı dəlillərlə mübarizə aparmaqdır. Bu cddadıcı

nəticələr bəzən o qədər gizli olur ki.

182

Formal Məntiq

onun yanlışlığını, yalnız böyük mütəfəkkirlər izah edə bilirlər. Bu

haqda sofizm bəhsində geniş danışılacaq.

Başqa sözlə: dedik ki, mücərrədləşdirmə ümumi xarakter

daşıyır. Hər bir insan əşyalardan ümumi məfhumlar yaratmaq

bacarığına malikdir. Buna görə də insanlar bir neçə fərdi

müşahidə etdikdən sonra, ağıl qüvvəsi müşahidə sayəsində

yaranan bu xəyali surətlərdən əsas olmayan əlamətləri

kənarlaşdıraraq ümumi bir məfhum yaradır. Bunun özü

həmin fərdlərin mahiyyətini bir həddə tərif etməkdən

ibarətdir. Məsələn, zehin bir neçə şəxsi müşahidə etdikdən

sonra, bu şəxslərin xəyali formaları zehində yer alır. Ağıl

qüvvəsi hərəkətə gələrək bu xəyali idrak formalarından rəng,

boy və s. kimi qeyri-zati xüsusiyyətləri kənarlaşdırır. Amma

bu zaman mücərrədləşdirmə aparan insanlar müxtəlif

olduğundan, onların, bu xəyali idrak formalarından bütün

qeyri-zati xüsusiyyətləri kənarlaşdırması məlum deyil. Yəni

ola bilər ki, bir qisim insan bu xəyali idrak formalarından bəzi

qeyri- zati xüsusiyyətləri, bəziləri başqa qeyri-zati

xüsusiyyətləri, hətta ola bilər ki, bəziləri də zati xüsusiyyətləri

kənarlaşdırsın. Çünki hələ ki, insanlara, fərdlərini müşahidə

etdiyi bir növün tam olaraq zati və qeyri-zati xüsusiyyətləri

tam məlum deyil ki, ondan tam olaraq bu qeyri-zati

xüsusiyyətləri kənarlaşdırsın. İnsanlar fərdləri müşahidə

etdikdən sonra onların zehnində, təqribən, bərabər məfhum

yaranır. Yəni hər bir insan zehnində, məsələn, yaranan insan

məfhumu demək olar ki, bərabərdir. Bu təqribi bərabərlik,

alimləri tam bərabərliyi yaratmaq fikrinə gətirmişdir. Yəni

mücərrədləşdirmədən sonra zehinlərdə yaranan təqribən

bir-biri- nə bərabər olan məfhumları zehinlərdə tam

bərabərləşdirmək üçün alimlər yeni üsula əl atmışıar. Bu üsul

da tərif adlanır. Yəni mücərrədləşdirmə sayəsində zehinlərdə

yaranan təqribi bərabər olan məfhumların tam bərabər

mahiyyətini vermək, artıq tərifə aiddir. Bu isə ümumi yox,

gördüyünüz 183

Məntiq ____________________________________________________________

kimi, xüsusi xarakter daşıyır. Mücərrədləşdirmə hər zehnə aid

idisə, tərif vermə bəzi zehinlərə məxsusdur. Tərifin meydana

gəlməsi də bu dediklərimizə əsasən idi.

Amma görəcəyik ki, ümumiyyətlə, tam tərif vermək,

obyektin mahiyyətinin zehindəki tərifini, həmin obyektin

həqiqi mahiyyətinə bərabər etmək mümkün deyil. Yəni

mücərrədləşdirmədən sonrakı mərhələ olan tərif də zehni bir

balaca əşyanın mahiyyətinə yaxınlaşdırır. Tam tərif vermək

mümkün olmasa da, zehin tərif vasitəsilə mücərrədləşdirməyə

nisbətən əşyanın mahiyyətinə bir qədər yaxınlaşmış olur.^^

Yuxarıdakı səkkiz suala cavablarm hamısı ilə məntiqin əlaqəsi

olsa da, məntiqdə, yalmz birinci və ikinci sualdan damşı- hr. Qalan

suallarm məntiqlə əlaqəsi məntiqin, ümumiyyətlə, yol göstərən bir

vasitə olmasma görədir və bu sahələrin hər birində "zehni hərəkət"

(təfəkkür) olan yerdə mütləq yol göstərənə (məntiqə) ehtiyacm

olması aydmdır.

Tərifin növləri

Hər hansı bir sözlə qarşılaşarkən əvvəlcə onun leksik mənası ilə

tamş oluruq. Yəni əgər sözün mənasım bilmiriksə, başqa bir sözlə

ona izah verərək zehnimizdə təsəvvür yaradırıq. Sonra, daha dəqiq

məlumat əldə etmək üçün, onun mahiyyətini araşdırırıq. Mahiyyət

haqqmda verilən sualm cavabma isə həmin sözün tərifi deyilir.

Buna görə də tərif iki hissəyə bölünür:

Nominal - Sözün başqa sözlə şərhinə, mənasım çatdırmağa

deyilir. Məsələn, əgər bir şəxs "bəşər" sözünün mənasım bU- mirsə,

onu "insan" sözü ilə izah edərək şəxsin zehnində təsəvvür yaradılır.

Bu haqda keyfiyyət-kəmiyyət qanununda danışdıq.

184

Formal Məntiq

Formal, yaxud bioloji tərif

ReaF^ - Hər hansı bir mahiyyətin və məfhumun məzmununu

açan təfəkkür formasıdır.

Bir mahiyyəti tərif etmək üçün iki şərt lazımdır. 1. Onun başqa mahiyyətlərdən ayrılması (cinsin

verilməsi).

2. Ona xas zati xüsusiyyətlərin verilməsi (fəslin verilməsi).

Əgər bu iki şərt olmazsa, məqsəd hasil olmur. Əvvəlki fəsildə

dedik ki, mahiyyətləri bir-birindən ayıran "beş ümumi"

məfhumdur. Deməli, tərifdə "beş ümumi" məfhumdan istifadə

edilməlidir. Əgər tərif zamam bu iki şərt ödənilsə, yəni mahiyyət

tamamilə başqa mahiyyətlərdən ayrılsa və mahiyyətin bütün zatı

əhatə olunsa, belə tərifə "bioloji", zatınmbir hissəsi əhatə olunarsa,

"naqis bioloji" deyilir. Yox əgər bu ayırma qeyri-zati məfhumda

olsa, tərif ya tamdır; bu zaman "tam qeyri-bioloji" tərif, ya da

naqisdir; bu zaman da "naqis qeyri-bioloji" tərif adanır.

Tam bioloji - Mahiyyətin bütün zatmı, cinsini, fəsimi əhatə

edən, "yaxm cins" və "yaxm fəsi" ilə verilən tərifdir. Məsələn, "İnsan

nitqi olan iradəlidir". Burada, nitq yaxm fəsi, iradə isə yaxm cinsdir.

Bioloji adlandırılması ona görədir ki, bu tərif mahiyyətin bütün

predmetlərini əhatə (cəm) və qeyri-predmetlərini kənar (dəf) edir,

çünki "yaxm fəsi" mahiyyətə xasdır. Tam adlandı- rıknasınm səbəbi

isə bütün zatı əhatə etdiyinə görədir, çünki "yaxm cins" bütün

cinslərin zatım təşkil edir.

"İradəli" məfhumunun özünü də parçalamaqla daha geniş tərif

vermək olar ki, bu da əvvəlki təriflə eynilik təşkil edəcək. "İnsan

nitqə malik, iradə ilə hərəkət edən canlıdır".

^Tərifin bu növü "formal tərif'dir. Çünki bu tərifdə tərif etmənin ümumi xarici şəkli

araşdırılır.

185

Məntiq ____________________________________________________________

Naqis bioloji - Mahiyyətin zatırun bəzi hissəsini əhatə edən,

ya "yaxın fəsi", ya da "yaxın fəsl"lə "orta və ən uzaq cins"

məfhumları Uə verilən tərifdən ibarətdir. Məsələn, "İnsan nitq

qüvvəsinə malikdir" və ya "İnsan nitqi olan cisimdir". Birincidə,

yaxm fəsilə tərifin naqisliyi aydmdır. Amma ikinci tərifdə "nitq"lə

"cisim" arasmda boşluğun yerində "iradəli hərəkət edən" məfhumu

olmalıdır ki, "tam" olsun. Bıma görə də tərif naqisdir.

Tam qeyri-bioloji - Mahiyyətin xas qeyri-zati və cins məf-

humlarınm cəmindən ibarət tərifidir. Məsələn, "İnsan gülən

iradəlidir" və ya "İnsan gülən cisimdir".

Naqis qeyri-bioloji - Mahiyyətin xas qeyri-zati məfhumlardan

ibarət tərifidir. Məsələn, "İnsan güləndir".

Qeyri-bioloji tərifdə, tərif edən tərif ediləni başqa

mahiyyətlərdən ayırır, amma mahiyyətin zatım izah etmir.

Bir neçə sual

Sual: Ən kamil tərif hansı tərifdir?

Cavab: Tərifin məqsədi, müştərəklik olmasm deyə, bir

mahiyyəti başqa mahiyyətdən ayırmaq, tərif ediləni kamil tamt-

dırmaqdır ki, onun haqqmda zehində kamil təsəvvür yaransm və

bu, tərif edilən üçün bir güzgü olsun. Tərifin bu forması tam bioloji

tərifə uyğun gəhr. Çünki tam bioloji tərif bizə tərif ediləni tam

tamtdırır və onu başqalarmdan ayırır.

Sual: Tam bioloji tərifi verməyin yolu necədir?

Cavab: Bu sual "bölgü" bəhsində aydmiaşacaq.

Sual: Tam bioloji tərif vermək mümkündürmü?

Cavab: Tərif mahiyyəti tamtdırmaqdır. Bəzi alimlər tam bioloji

tərifin mümkünlüyünə, bəziləri isə qeyri-mümkünlüyünə inanırlar.

Çünki bəziləri mahiyyəti, yahuz hiss və təcrübə yolu ilə tanımağm

mümkün olduğunu, bəziləri əqh yolla, başqaları

186

Formal Məntiq

isə nəfsi saflaşdırma yolu ilə mümkün hesab edirlər/^ İslam dininə

görə, bunlarm hamısmm öz yeri, öz rolu var. Amma əksər alimlər

etiraf etmişlər ki, tam bioloji tərifi təyin etmək çox çətin, yaxud

qeyri-mümkündür. Aristotel, İbn Sina və Şeyx İş- raq kimi böyük

filosoflar da belə fikirdədirlər.

Sual: Tam bioloji tərifin qeyri-mümkün və ya çətin olması- nm

səbəbi nədir?

Cavab: Tam bioloji tərifi vermək üçün mahiyyətin bütün za-

tma, həqiqətinə, varhğma agah olmaq lazımdır. İnsanm məhdud

elmi ilə, zahirdə, hətta mikro görünən, amma həqiqətdə, özündə

makro bir aləmi əxz edən atomu tanıması mümkün deyil. Buna

görə də bir şeyin cinsi, fəsli və s. xüsusiyyətləri ayrı- ayrı alimlər

tərəfindən müxtəlif cür verilmişdir. Qədim alimlər "msan"m

cinslərinin - "iradəli", "carüı", "cisim" və "cövhər"- dən ibarət olduğu

fikrində idilər. Amma müasir alimlər canlı üə cismin arasma

"mədən məfhumu"nu artırmışlar və s.

Sual: Əgər tam bioloji tərif mümkün deyilsə, bəs onda müxtəlif

elmlərin mövzularma, məsələlərinə verilən təriflər hansı növ

tərifdir?

Cavab: Qeyri-bioloji təriflərdir. Bu cür təriflərdə hər bir alim

müəyyən bir xüsusiyyəti üstün tutaraq tərif verir. Məsələn, biri

insanda nitq və təfəkkürü, başqa birisi isə iradə və ixtiyarı əsas

götürərək tərif vermişdir.

Tərifin şərtləri

Birinci şərt: Tərif verən tərif edilənin bütün predmetlərini cəm

etməlidir və tərif verən tərif ediləndən başqalarım kənar etməlidir.

Yəni tərif verənlə tərif edilərdn predmetlərinin sayı bərabər

olmalıdır və ya bu iki məfhum arasmdakı dörd nisbət "tam

çarpazlaşan" olmalıdır.

^ Bunlardan birincisini təbiət elmləri, ikincisini fəlsəfə, üçüncüsünü də irfan elmi öyrənir.

Buna ön sözdə də işarə olunmuşdu.

187

Məntiq ____________________________________________________________

İkinci şərt: Tərif verən, zehində tərif ediləndən daha aydın

olmalıdır.

Üçüncü şərt: Tərif edənlə tərif edilən "eynimənalı" sözlər

olmamalıdır.

Dördüncü şərt: Tərif dairəvi olmamalı, yəni tərif verən və tərif

edilənin aydm olması bir-birindən asılı olmamalıdır. Məsələn,

"Günəş, gündüz şərqdən çıxan ulduzdur". Burada "Günəş"

məfhumu "gündüz" məfhumu ilə tərif edilib, halbuki "gündüz"

məfhumunun tərifində də deyilir: "Gündüz, Günəşin müəyyən

zaman müddətində göyün üzərində olmasıdır".

Beşinci şərt: Tərif verən söz mənasız, məchul, məcazi mənalı,

omonim, daşman və daşmmaz (bax: sözin qisimləri bəhsi)

olmamalıdır.

Misalla tərif

Bir mahiyyətin tərifinin yerinə onun predmetlərindən birini

izah etməklə aparılan əməliyyata "misalla" tərif deyilir. Belə

tərifdən "real" tərifin dərk edilməsi asan olmadığı üçün istifadə

edilir. Qrammatikada nitq hissələrinin əsl tərifinin yerinə, məsələn,

"İsün - yəni Kamil, Aqil, ağac və s.", "Fel getmək deməkdir" kimi

misallarla izah edilir. Əlbəttə bu cür tərif ibtidailər üçündür. Çünki

misal və nümunə ilə, mahiyyət haqqmda zəif zehində təsəvvür

yaratmaq daha asandır. Yaxud zehnin ümumi məfhumlarla

ünsiyyəti az olduğu üçün daha münasib olardı ki, ümumi

məfhumun predmetlərindən, fərdlərindən istifadə edilsin. Amma

ali zehinlər belə təriflərlə qane ola bilmir. Çünki onlar mahiyyəti

daha geniş şəkildə tanımaq istədiklərindən, onu ümumi olaraq

dərk etmək istəyirlər.

Misalla tərifdən daha çox psixoloqlar, təlim-tərbiyə alimləri

istifadə edirlər. Onlar belə fikirdədirlər ki, bu yolla uşaqları,

gəncləri həqiqətlə tamş etmək daha asandır. Yaxud ilahiyyatla yeni

tamş olan şəxsə Allahm varlığım sübut etmək üçün, əl- 188

Formal Məntiq

bəttə ki, əvvəlcə, məsələn, "Nizam-intizam" elmi-fəlsəfi dəlili

gətirilmir. Dəlildən əvvəl predmetlərə müraciət edilir. Bu şəxsə

aləmdəki nizam-intizam, atomdaxili nizamlı hərəkət və s. göstərilir.

Burada göstərilən nümunə, predmet obyektin mahiyyətini

başqa mahiyyətlərdən ayırdığı üçün və qeyri-bioloji naqis tərifdə də

xüsusi qeyri-zati məfhumdan istifadə edilərək başqa mahiyyətlər

ayrıldığmdan bu tərif qeyri-bioloji naqis tərif sa-yrlır.

Bənzətmə tərifi

Bu tərifin səbəbi, mahiyyətin zehindəki məlum mahiyyətlə

oxşar cəhətinə görədir. Yəni məchulu zehindəki məlumla oxşar

cəhətinə görə bir şəxsə tanıtdırmaqdır. Məsələn, biz "nur"un

mənasmı bilirik. Nur başqa cisimləri işıqlandıran, on- larm

görünməsinə səbəb olan bir fenomendir. "Ekn" məfhumunun

həqiqətindən isə xəbərsizik. Biz "Ebn nədü?" sualma "Ebn nur

kimidir, başqa şeyləri işıqlandıraraq onları insana tanıtdırır"

cavabmı verə bilərik. Yaxud "Cəhalət qaranlıq kimidir, yol gedən

inşam bir yerə çatdırmır" - deyə büərik. Belə tərifdən daha çox əqli,

yaxud da mücərrəd fenomenlərin tərifində istifadə edilir. Çünki bu

cür məfhumlarm tərifi asan deyil. İnsan zehni, hiss edilən, fərdi

məfhumlara daha yaxm olduğundan, onlar hiss edilən məfhumlar

kimi qələmə verilir ki, müəyyən qədər tamnsmlar. Məsələn,

"Uşaqlıqda öyrənilən elm, daş üzərinə həkk edilmiş yazı kimidir".

Söz dəlalətinin qisimlərinin tərifində bu tərifdən də istifadə

edilmişdir. Bu tərifin işi zehni, tərif etdiyimiz mahiyyətə ya-

xmlaşdırmaqdan ibarətdir.

Bu üç tərifdə, predmetlərdən istifadə edilərək şeyin mahiyyəti

başqa mahiyyətlərdən ayrıldığı üçün və qeyri-bioloji naqisdə də xas

qeyri-zati məfhumdan istifadə edilərək başqa mahiyyətlər

ayrıldığmdan bu üç tərif qeyri-bioloji naqis tərif sayılır.

189

Məntiq ____________________________________________________________

İnkari tərif

Bu növ tərifdə məfhumun mahiyyəti açılmır. Sadəcə olaraq

həmin məfhumun, mahiyyəti məlum olmayan məfhum olduğu

izah edilir. Məsələn, maddi varlıqlarm üç ölçülü, bölünən, izah

edilən bir mövcud olduqları aydmdır (cisim kimi). Yəni cismin

mahiyyəti açılaraq tərifi belə verilir: "Cisim üç ölçülü cövhərdən

(cövhər, öz-özlüyündə var olan mahiyyətdir, amma rəng cövhər

deyil, çünki rəngin varlığı cismə bağlıdır, həmçinin məsafə

məfhumu) ibarətdir". Mücərrəd varhqlarm mahiyyətini dərk etmək

çətin olduğundan^^ bu varlıqlara belə tərif verilə bilər; "Mücərrəd,

maddi olmayan varlıqdır". Bu, "inkari" tərif üçün bir misal idi.

Bəzi filosofların dediklərinə əsasən, bunun üçün "hüzuri" (fitri) idrak lazımdır. Yəni

mücərrəd varlıqların mahiyyətinin dərk edilməsi üçün onun varlığının özü dərk

olunmalıdır. Bax: I hissə, I fəsil, III dərs.

190

Formal Məntiq

SUALLAR:

1. Dərsdə qeyd edilən suallar nədən irəli gəlir?

2. Bu sualları cavablandırmağın məntiqlə nə qədər əlaqəsi var?

3. Aşağıdakı təriflərin düzgün olmadığını şərtlərlə göstərin.

a) Quş yumurtaqoyan canlıdır.

b) İnsan bəşər olan canlıdır.

c) Elm bir nurdur ki, Allah istədiyinin qəlbinə salar.

d) Ön, ondan qabaq mövcud olan bir istiqamətdir.

e) Kvadrat, bucaqları düz olan dördbucaqlıdır.

f) Ədəd, vahidlərin cəmindən ibarət kəmiyyətdir.

4. İnsanın yaratdığı şeyə verdiyi tərif tamdır, yoxsa yox?

5. Nə üçün insanın yaratmadığı şeyə verdiyi tərif tam deyil?

6. Kitabda verilən təriflərdən seçərək məntiqi şəkildə təriflə

müqayisə edin.

7. Kitabda verilən məfhumların təriflərinə əsasən, hər məfhumun

cinsini və fəslini təyin edin.

8. Tərif qayda-qanununa uyğun olaraq, kitabdakı "təfəkkür"ü və

"məntiq"! izah edin.

9. "Avtomobil" və "termometr"in növ və fəslini qeyd edərək tərif

verin.

10. Əyri xətt heç bir hissəsi düz olmayan xətdir və düz xətt də əyri

olmayan xətdir. Bu tərif düzgündürmü? Nə üçün? 11. "Yalan" məfhumunu tərif edin.

191

2- CI DƏRS

B Ö L G Ü

Bölgünün əhəmiyyəti Bölgü təfəkkürün üçüncü formasıdır. Bölgü də tərif üçün çox

əhəmiyyət daşıyan bir mövzudur.

Dünyaya yeni göz açmış insan, elə ilk anlardan yerlə göy

arasmdakı fərqi görüb, aləmi iki - "yuxarı" və "aşağı" hissələrinə

ayırır. Bundan sonra yenə də hər iki hissədəki obyektləri ayrıca

növlərə bölür. Təfəkkür və nitq insanın fitri istedadla- rmdan

olduğu kimi, təfəkkürün bir forması olan qisimlərə, hissələrə

bölmək də onun fitri hisslərindən hesab edilir. Bu hissələrə bölməyi

İnsana heç kim öyrətməmişdir. Valideynin verdiyi bir hədiyyəni,

uşağın başqaları ilə bölüşdürməsi buna misaldır. Bu nəinki insanın,

hətta heyvanlarm belə həyatmda görünür. Amma fərqi budur ki,

insandakı çeşidləmə, hissələrə ayırma şüurlu surətdə baş verir.

Tarix şahiddir ki, İnsan hissələrə ayırma zamanı diqqətsizlik

üzündən nə qədər səhvlərə yol vermişdir. Məsələn, qədim

alimlərin, cisimlərin əsasmı dörd ünsürün (od, su, hava, torpaq)

təşkil etdiyirü güman etdikləri halda, son zamanlar məlum oldu ki,

təbiət aləmində yüzdən çox kimyəvi element var.

Hər sahədə hissələrə ayırma insanm hissələrə ayırmaya nə

qədər ehtiyaclı olduğunu göstərir. Hissələrə ayırma, yaxud böl

193

Məntiq ____________________________________________________________

günün ən önəmli tərəfi bundan ibarətdir ki, hər hansı bir şey

haqqmda düşünərkən, hökm yürüdərkən, damşarkən həmin şeyin

hansı aləmə, hansı qismə və s. aid olmasım aydınlaşdırmaqla, onun

haqqmda yanlış məlumat verilməsüün qarşısı ah- mr. Amma

məntiqdə bölgünün yer almasınm əsas səbəbi tərif verərkən, onun

bioloji və qeyri-bioloji növlərini əldə etməkdir. Yaxud bölgünün

əhəmi)iyəti, tərif "beş ümumi" məfhumu Uə verüərkən, tərifi

verilən mahiyyətin zati və qeyri-zati məf- humlarınm təyin

olunmasmda mühüm rol oynadığma görədir.

Bölgünün tərifi və onun 3 əsas sütunu

"Tam bioloji" tərif qeyri-mümkün və ya çox çətin olsa da, tutaq

ki, belə tərifi vermək mümkündür. Bu zaman belə bir sualla

üzləşirik: "Necə əmin oknaq olar ki, verilən tərif tam biolojidir?",

"Haradan büək ki, verdiyimiz tərif, həqiqətən də, mahiyyətin zatmı

göstərir?", "Haradan bilək ki, müəyyən bir xüsusiyyət zatidir və ya

qeyri-zati?". Bu suallara cavab vermək üçün məntiq alimləri

müxtəlif yollar göstərmişlər ki, on- larm ən mühümü bölgüdür.

Bölgü - bir məfhumun "həcm"ini (predmetlər cəmini)

müəyyən cəhətə görə "çarpazlaşmayan" məfhumlara

ayırmaqdan ibarətdir.

Bölgünün tərifdən fərqi budur ki, tərif hər hansı bü şeyin,

məfhumun, nəzəri təsəvvürün və mahiyyətin "məzmun"rmu açır,

bölgü isə müxtəlif cəhətlərə əsasən, həmin məfhumun

predmetlərinə görə "həcm"ini açır. Tərifdə hər hansı bir mahiyyət,

onu təşkil edən başqa mahiyyətlərə bölünür, bölgüdə isə hər hansı

bir mahiyyət predmetlərinə görə hissələrə bölünür. Məsələn, elm

ya təsəvvür, ya da təsdiqdir. Göründüyü kimi, burada "ehn" bir

məfhumdur. Amma "elm ya təsəvvür, ya da təsdiqdir" dedikdə,

görürük ki, bu böknə predmetlərin bölgüsüdür. Yəni təsəvvür və

təsdiqin hər ikisi "ekn"in predmet-

194

Formal Məntiq

ləridir. Deməli, burada bölgü həcmə əsasən aparılmışdır. Yaxud

"aləmin yaradam ya var, ya da yoxdur" bölgüsü kimi.

Buradan göründüyü kimi, bölgünün özü də bir növ tərif-

vermədir və demək olar ki, "misalla tərif"dir.

Bəzi insanlar elə güman edirlər ki, bu, qərbin yaratdığı müasir

mövzudur. Amma biz Nəsirəddin Tusinin və Əllamə Hillinin

əsərlərinə müraciət etdikdə, bütün sahələrdə olduğu kimi, burada

da görürük ki, elmlərin mükəmməl əsası şərqin möhtəşəm

mütəfəkkirləri tərəfindən qoyulmuşdur və təbii olaraq, sonradan

təkmilləşdirilmişdir.

Yuxarıda deyilənlərə əsasən, bölgünün üç əsas sütunu var:

1. Bölünən - Həcm

2. Bölən - Cəhət

3. Qismət - Hissələr

Bölgünün şərtləri

Bölgünün üç şərti var və bölgü zamam bu şərtlərə riayət

edilməlidir. Bu şərtlər aşağıdakılardan ibarətdir:

Birinci şərt: Bölündükdən sonra alman hər bir qismət (hissə)

arasmdakı nisbət "4 nisbət"dən, ancaq "çarpazlaşmayan" olmalıdır.

Yəni hissələri arasmdakı nisbət, 4 nisbətdən qalan üçünə uyğun

olaraq, məsələn, aşağıdakı bölgülər düzgün deyil: "İnsan ya alim,

ya da tacirdir", "İnsan ya bəşər, ya da canlıdır", "Varlıq ya mümkün,

ya da mahiyyətlidir". Çünki, məsələn, birinci bölgüdə, bir şəxs eyni

anda həm alim, həm də tacir ola bilər.

İkinci şərt: Bölgü yalmz bir cəhətə əsasən olmalıdır. Məsələn,

əgər kitabxanadakı kitablarm bəzilərini müəlüflərinə, bəzilərini isə

mövzularma görə bölsək, kitablarm bir-birinə qarışacağı mütləqdir.

Üçüncü şərt: Bölünən məfhumun həcmi üə, hissələrin həcmləri

cəmi arasmdakı "4 nisbət", "tam çarpazlaşan" olmalıdır.

195

Məntiq ____________________________________________________________

Yəni məfhxnnun predmetləri cəmi ilə hissə məfhumlarmm

predmetlərinin cəmi sayca bərabər olmahdır.

Formal bölgü və bölgünün üsulları

Bölgünün müxtəlif üsulları var. Amma mühümlərinə misal

olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Əqli: "Əqli bölgü"dəjbölgü zamam alman hissələrdən əlavə

hissələr ohnur. Bunun əqli olması isə bölgünün üçüncü yolu ilə

isbat edilir. Məsələn, ərəb qrammatikasmda sözün üç növü, yəni

isim, fel və hərf (şəküçi və köməkçi nitq hissələri) olması kimi.

2. İnduksiya, yaxud təcrübə: "İnduksiya" yolu ilə bölgüdə isə

bölünənin hissələri müəyyən sayda olur, amma başqa hissələrinin

olub-olmamasmı ağıl inkar etmir. Məsələn, suda yaşayan məlum

heyvanlardan başqa heyvanlarm da oknasmm mümkünlüyü və ya

məsələn, mövcud kimyəvi elementlərdən başqa yeni kimyəvi

elementlərin kəşf edilməsinin mümkünlüyü kimi.

3. Formal (məntiqi, yaxud ikili bölgü): Bu bölgü bölünəni iki

zidd hissəyə bölməkdir. Məlumdur ki, iki ziddin cəm və dəf

edilməsi qeyri-mümkündür. Yəni üçüncü hal mümkün deyil.

Məsələn, əqidə əsasları ehnində - "Peyğəmbərlər (ə) ya məsumdur,

ya da məsum deyil", fəlsəfədə - "Varhq ya vacib, ya da

mümkündür" və Riyaziyyatda - "Natural ədəd ya cüt, ya da təkdir".

Bu bölgülərin əqli olması aydmdır.

Belə bölgünü "Söz" və "Beş ümumi" bəhslərindəki bölgülərdə

də görmək olar. Bu üsulla bütün varlıqları, hər biri öz yerində

olmaqla, hissələrə ayırmaq olar.

Bölgü vasitəsi ilə tərif:

İnduksiya: Bölgü ilə verüən tərif əksər vaxtlar düzgün,

məntiqi olur və tərifin naqis qeyri-bioloji növündən hesab edi

196

Formal Məntiq

lir. Bu zaman tərif edilən məfhum bölgünün vasitəsilə müəyyən

yerə qədər bölünür və yenidən o, bölgüdən alman hissələrin

vasitəsilə göstərilir. Əvvəlki və gələcək dərslərdə məntiqi

terminlərin təriflərində bunu görmək olar. Məsələn, bımdan əvvəlki

fəsildə "Beş ümumi" bəhsində olduğu kimi.

Məlumdur ki, hər bir təsəvvür ya zəruri, ya da nəzəridir. Bu iki

məfhum haqqmda, artıq əvvəlki dərslərdən məlumatımız vardır.

Yərd zəruri təsəvvürü tərif etməyə ehtiyac yoxdur, çünki zəruri

öz-özlüyündə aşkar məfhuma deyüir. Amma nəzəri təsəvvürə tərif

verməyə ehtiyac vardır. Buna görə də nəzəri məfhumlarda

təfəkkürə ehtiyac var. Yəni məchul olan nəzəri təsəvvür, yaxud

məfhuma təfəkkür vasitəsüə tərif verilir. Təfəkkür dedikdə, zehnə

ani olaraq təfəkkürün beş mərhələsi gəlir. Məchul olan nəzəri

təsəvvürü məluma çevirmək üçün də zehin bu beş mərhələni

keçməlidir.

Kitabm əvvəlində gələn təfəkkür bəhsi burada daha da ay-

dmlaşacaq.

Fərz edək ki, bizim məchulumuz, yaxud nəzəri təsəvvürümüz

"su"dur. Onu məluma çevirmək üçün beş mərhələyə baxaq:

I mərhələ: Bu mərhələ (məchul obyekt, iradə və gərginlik)

aydmdır.

II mərhələ: Bu mərhələdə məchul məfhumun cinsini əldə

etməyə çalışırıq. Suyun ən azı hansı ümumi məfhumun əhatəsində

olduğunu aydınlaşdırmaq olar. Aydınlaşdırırıq ki, "su mayedir".

Deməli, məchulun cinsini əldə edirik.

III mərhələ: Cinsini əldə etdiyimiz məchul məfhumun

(mayenin) növləri sayüan predmetləri tapmağa çalışırıq. Məlum

olur ki, bu cinsin (mayenin) əhatəsində olan növlər "su", "benzin",

"yağ", "süd", "şərbət", "gülab" və s.-dir.

IV mərhələ: Əvvəl də dediyimiz kimi, bu mərhələ ən çətin

mərhələdir. Bu mərhələdə zehin predmetlər arasmda hərəkət

edərək onlarm "su" Uə oxşarhğmı və fərqini aydınlaşdırmah-

197

Məntiq ____________________________________________________________

dır. Məsələn, görürük ki, bunlardan bəziləri "rəngsiz"dir və "su" da

bunlardan biridir. Elə isə "süd" kənarda qalır. Sonra, bu "rəngsiz"lər

arasında bəziləri "dadsız"dır və "su" da bunlara aiddir. Onda,

"şərbət", "yağ" və bunun kimilər də kənarda qalır. Görürük ki,

bunlar arasında bəziləri "qoxusuz"dur. Bu zaman da "gülab"la

"benzin" kənarda qalır və nəticədə, yalnız "su" qalır. Zehin, beləcə,

"su"yu başqalarmdan fərqləndirərək, onun haqqmda xüsusiyyətlər

kəşf etdi.

V mərhələ: Alman xüsusiyyətlərin cəmlənərək "su"ya tərif

verilməsi. Beləliklə, "su"yım tərifi aşağıdakı kimi olur:

Su - rəngi, dadı və qoxusu olmayan bir mayedir.

Mümkündür ki, IV mərhələdə tərif vermək üçün "yaxm fəsl"i

əldə etməmiş olaq. Amma bunun heç bir nöqsam yoxdur. Çünki bu

zaman tərif başqa formada olacaq. Onsuz da qeyd edildiyi kimi,

tam tərifi vermək mümkün ohnur.

Burada verdiyimiz tərifdə, bölgü induksiya bölgüsü idi. Çünki

məlum deyil ki, mayelərin, ancaq sadaladığımız növləri

mövcuddur. Buna görə də burada induksiya bölgüsü əqli ol-

madığmdan tərif tam deyildir.

Formal (məntiqi, yaxud ikili): Yuxarıdakı misal üçün, "ikili

bölgü" ilə verilən tərif III və IV mərhələ üçün "su"yun cinsi (maye)

zidd olan iki sözə, yaxud məfhuma davamlı olaraq bölünür. Bu

zaman da, bölgünün sona çatması məlum olmasa, tərif tam

sayılmır.

Bölgünün tərifdə rolu da buradan aydm olur.

Qeyd: Bölgüdə həcmin hissələrə bölünməsi həm zati, həm də

qeyri-zati məfhumlara əsasən aparıla bilər. Məsələn: iradəli

canlıları zati olaraq insana və heyvanlara və yenə də iradəli canlıları

güclü və gücsüzlərə bölmək olar. Birinci bölgüdə cəhət zati (nitq,

şüur) məfhumdur, ikinci bölgüdə isə qeyri-zati- dir (güclü-zəif).

198

Formal Məntiq

SUALLAR:

1. "Növ öz predmetlərinin zatını tamamilə izah edən ümumi

məfhumdur" tərifini bölgüdən istifadə edərək əldə edin.

2. Aşağıdakı bölgülərin hansı üsulla olduğunu müəyyənləşdirin:

- İlin fəsillərinin sayı dörddür.

- Felin üç zamanı var.

- İslam hökmləri ya vadb, ya haram, ya müstəhəb, ya məkruh,

ya da mübahdır. - Vadb namazlar ya iki, ya üç, ya da dörd rükətlidir.

- Xətt ya düz, ya əyri, ya da qırıq-qırıqdır.

3. İkili bölgüdən istifadə edərək, əvvəlki dərslərdən "söz"ün

mütləq qisimlərini göstərin. 4. "Yeddi rəng" bölgüsü əqli, yoxsa induksiyadır?

5. "Hər bir varlıq ya maddi, ya da mücərrəddir" bölgüsü əqlidir,

ya yox? 6. Bölgüdən istifadə edərək bütün varlıqları bölün.

7. Bölgünü "5 ümumi" məfhum dərsindəki sinifləndirmə ilə

müqayisə edin.

8. "At" məfhumunu həcminə görə belə bölmək olar. Sürətli qaçan

Qarabağ atları və alçaqboylu Monqol atları. Burada bölgünün cəhətini

və sinifləndirmənin necə aparıldığını göstərin.

9. Quşları həcminə görə hissələrə bölün və bölgünün cəhətini

təyin edin.

199

201

1- Cİ DƏRS

H Ö K M

Hökmün tərifi Hökmün tərifini "söz" bəhsində qeyd etdik. Bu fəsildə

mövzumuz məhz hökm olduğrmdan onun tərifinə bir daha

toxunuruq.

İnsan xarici aləmlə qarşılaşdıqda, xarici aləmdəki obyektlər

onun zehnində əks olunur. Zehin obyektləri güzgü kimi özündə əks

etdirir. Bu inikaslara öncəki dərslərdə də qeyd etdiyimiz kimi, idrak

sayəsində əmələ gələn surətlər və biliklər deyilir. Çünki hər halda

zehində yaranan bu surətlər xarici aləmdəki obyektdən xəbər verir

və bu da bilik deməkdir. Qeyd etdik ki, bilik ya təsəvvür, ya da

təsdiqdir. Yəni inikas, məsələn, "kainat", "sonsuzluq", "həzrət

Məhəmməd (s)", "mərhəmət", "maddi və mənəvi qidalar",

"kamilliyə çatmaq" və s. kimi sadə zehni surətlərdən ibarət olduqda,

bu surətlər təsəvvür bilikləri adlamr. İnikas olunan bu təsəvvürlərin

zehində müsbət və ya mənfi hökmlə birgə əks olunmasma, yaxud

xarici aləmdəki hadisələrin zehindəki inikasma isə təsdiq biliyi

deyilir. Məsələn: "Kainat sonsuzdur", "Həzrət Məhəmməd (s)

insanlara örnək və mərhəmət rəmzidir", "İnsamn maddi və mənəvi

qidalardan eyni zamanda istifadə etməməsi onu kamillikdən

saxlayır" və s. Deməli, təsdiq ya iqrari, ya da inkaridir.

203

Məntiq ____________________________________________________________

Biz qeyd edilən bu təsdiq biliyində və ya mövzumuzu əhatə

edən "hökm" bəhsində hansısa bir şeyi başqa bir şeyə nisbət veririk.

Bu, keçən dərslərdə qeyd edilən "təsdiq"in sözün mütləq qisimləri

bəhsindəki "tam xəbəri mürəkkəb söz"lə ifadəsidir. Daha dəqiq

desək, hökm, zehin aləmindəki təsdiqin "şifahi" və ya

"yazılı"aləmdəki formasıdır. Beləliklə:

Hökm - zehindən kənardakı xarici, gerçək aləmdəki varlıq-

larm və onlar arasmdakı qarşılıqlı əlaqələrin zehindəki forma-

larımn (təsdiq elmlərinin) şifahi (yaxud yazdı) aləmdəki zati

baxımdan yalan və doğru ohna^^ xüsusiyyətinə malik olan tam

xəbəri "mürəkkəb söz"^^ şəklindəki forması və cüdidir.

Qeyd olunan "zati baxımdan" ifadəsi, "tam qeyri-xəbəri

mürəkkəb" sözün yalan və doğru olma xüsusiyyətlərinə malik

olmadığım göstərmək və onu hökm əhatəsindən kənarda qoy-

Aristotel məntiqində hər bir hökm ya doğru, ya da yalan olma xüsusiyyətinə

malikdir. Yəni hər bir hökm ya doğru, ya da yalandır. Əgər doğrudursa, təsdiq,

yalandırsa, təsəvvür elmidir. Lakin qədim dövrün filosofları həm doğru, həm də yalan

xüsusiyyətlərinə malik olan bəzi hökmlər kəşf etmişlər. Belə hökmlər məntiqdə paradoks

adlanır. Ən qədim filosoflardan başlayaraq müasir filosoflaradək bir çox müxtəlif para-

dokslar verilmişdir. Onlar paradoksları müəmma kimi qəbul etmişlər. Belə hökmlər bir

tərəfdən doğru, eyni zamanda da yalan olur. Buna görə də bəzi filosoflar bunun həllinin

mümkünlüyündə aciz qalmışlar. Bəziləri isə onun müxtəlif və çətin həllini vermişlər.

İslam alimləri də belə paradoksal müəmmaların həllində nəzər yürütməkdən kənarda

qalmamışlar. Hətta bəzi filosoflarımız öz zamanma qədər kimsənin ağlına gəlməyən incə

üsullarla onun həllinin öhdəsindən gələ bilmişlər.

Hədislərdə qeyd edilir ki, hökmlərə məxsus bu paradokslar haqqında İmam Rzaya (ə)

da sual verilmişdir. Həzrət İmam (ə) bunun həllini versə də, təəssüflər olsun ki, onun

verdiyi cavab tarixdə qalmamışdır.

Dediyimiz kimi, belə paradoksal hökmlər müxtəlif növdür. Əsas məqsədimizdən

uzaq olduğundan, biz burada maraqlananlar üçün, yalnız bir neçə növ paradoks qeyd

edirik:

a) "Mənim bu sözüm yalandır"; b) Bir şəxs deyir: "Sabah sizə doğru bir məlumat

verəcəyəm". Sabah olur və həmin şəxs deyir: "Dünən dediyim söz yalan idi"; c) "Bu

sözüm doğrudur" ifadəsi yalandır; d) Vərəqin bir üzündə yazılıb ki, "Vərəqin o biri

üzündəki söz doğrudur". O biri üzünə baxdıqda isə - "Vərəqin o biri üzündəki söz

yalandır",-yazıldığını görürük.

Diqqət yetirdikdə, bu hökmlərin həm həqiqi, həm də yalan olduğu görünür.

Bax: I hissə, III fəsil

204

Formal Məntiq

maq üçündür. Yəni "tərif" bəhsinə əsasən desək: "Tərifin birinci

şərtində dəf etmənin ödənməsi üçündür". Çünki sual verilə bilər ki,

əgər bir şəxs yoxsul olmadığı halda, "Mənə kömək edin"

(qeyri-xəbəri xahiş forması) deyirsə, onun bu sözü xahiş olsa da,

doğru və yalan okna xüsusiyyətlərinə malik deyilmi? Deyə

bilmərikmi ki, o yalan deyir? Cavab: Dəlalət bəhsinə nəzər salsaq,

görərik ki, "tam xəbəri mürəkkəb söz"ün "tam uyğun" dəlaləti, yəni

tam dəlalət etdiyi məna doğru və yalan olma xüsusiyyətinə

malikdir, lakin "tam qeyri-xəbəri mürəkkəb söz"ün isə "əlaqəh"^

dəlaləti, yaxud əlaqəli dəlalət etdiyi məna bu xüsusiyyətə malikdir.

Başqa sözlə, xəbəri sözün, şərti qəbul edilən mənası, qeyri-xəbəri

sözün isə mənasmdan kənar olan, lakin onun ayrılmaz bir hissəsi

olan məna, yəni sözün zatı yox, dəlalət etdiyi hansısa bir xəbər

doğru və yalan olma xüsusiyyətinə malikdir. Qeyd etdiyimiz

misalda "Mənə kömək edin" qeyri-xəbəri ifadəsinin özü yox, əlaqəli

dəlalət etdiyi "Mən yoxsulam" mənası doğru və yalan olma

xüsusiyyətinə malikdir. Əgər "Mənə kömək edin" qeyri-xəbəri

ifadəsini təklikdə nəzərə alsaq, zati baxımdan doğru və yalan obna

xüsusiyyətinə malik olmayacaq. Bıma mürəkkəb sözün qisimləri

başlığmda da işarə olımdu.

"Hökm" ilə əvvəlki bəhslərdə qeyd edilən "təsdiq"in fərqi isə

budur ki, hər bir təsdiq hökmdür, lakin hər hökm təsdiq deyil. Yəni

müəyyən bir hökm xarici aləmdən xəbər verdikdə, şəxs tərəfindən

qəbul edilsə, bu hökm təsdiq olur (Diqqət). Əks halda isə, hökm,

hələ təsəvvür olaraq qalır. Məsələn: "Məşuqun üzü aydır"; "Qızıl

dağı sarıdır" küni tam xəbəri mürəkkəb sözlər hökmdür, amma

təsdiq deyil. Çünki bu hökmlərdə bir növ yalan vardır və həqiqətdə

xarici aləmdən xəbər vermir. Yaxud birinci hökm bir şairin

tərəfindən təsdiqlənən, ikinci hökm isə filosofun zehni varlıq olaraq

təsdiq etdiyi, həqiqətdə

^ Bax: I hissə, III fəsil

205

Məntiq ____________________________________________________________

isə xarici aləmdə predmetləri olmayan təsəvvürlərdir. Başqa sözlə,

hökm xarici aləmlə uyğunluq təşkil etsə və ya onun xarici aləmdə

predmeti olsa və insan bunu qəbul etsə, təsdiq elmi olur. Hökm

xarici aləmdə (xarici məkanda) baş verən hadisənin (predmetin)

zehindəki (zehin məkanmdakı) inikasmm (təsdiqinin) şifahi və ya

yazılı məkandakı formasıdır (sözdür).

Hökm dörd məkanda

Əvvəlki dərslərdə qeyd etdik ki, insan dörd aləmlə üz-üzədir:

xarici, zehni, yazılı və şifahi. Bu aləmlərin qarşılıqlı əlaqəsilə artıq

tamşıq. Misal: Sizin hal-hazuda oxuduğunuz bu kitab mövcuddur.

Yəni xarici aləmdədir. Onun sizin zehniniz- dəki inikası isə zehin

aləmində yerləşmişdir. Həmçinin yuxarıdakı "Hal-hazırda

oxuduğunuz bu kitab mövcuddur" sözü yazıb aləmdə yer almışdır.

Əgər onu tələffüz etsək, şifahi aləmdə yer alar. Deməli, hər bir

sözün (yazılı və şifahi) dəlalət etdiyi pred- met ya xarici, ya da

zehin aləmindədir. Nəzərə alsaq ki, hökm də sözdür və yazılı,

yaxud şifahi aləmdədir, deməli, o da xarici, ya da zehni aləmdə

olmalıdır. Amma sözdən fərqli olaraq, hökmü məkanlaşdırma

xəbərə aiddir. Başqa sözlə desək, hökm, yaxud hökmdəki xəbər ya

xarici, ya şifahi, ya yazılı, ya da zehni aləmdə olmalıdır. Misal:

Tutaq ki. Günəşin tutulmasmı müşahidə edirik. Bu zaman hökm

veririk ki, "Günəş tutuldu". Bizim burada Günəşin tutulmasmı

müşahidə etməyimiz və onu təsdiqləməyimiz zehin aləminə

(təsdiq), bu hadisə bir həqiqət olduğu üçün onun tutulması xarici

aləmə (predmet) və əvvəlki cümlədə dırnaq içində gələn forması

yazılı aləmə (yazılı hökm), bu hadisəni müşahidə etməyən birisinə

bu xəbəri tələffüzümüz (şifahi hökm) də şifahi aləmə mənsub olur.

Necə ki, qarşmızdakı kitab xarici aləmə, onun zehninizdəki hər

hansı surəti (hissi, xəyali, əqli) zehni aləmə və s. məxsusdur.

206

Formal Məntiq

Hökmün tam qavranılma qanunu

Qammatikadan məlumdur ki, hər bir xəbər cümləsi ən azı iki

cümlə üzvündən ibarət olur. Yəni mübtəda və xəbərdən. Hər hansı

bir hökm, bəzən xəbər cürnləsinin baş üzvləri ilə, bəzən isə baş

üzvlərlə bərabər, ikinci dərəcəli üzvlərlə ifadə edilir. Əgər hər hansı

bir hökmü ifadə edən cümlə ikinci dərəcəli üzvlər olmadan, yalnız

baş üzvlərlə ifadə edilsə, bu, dinləyən tərəfə həmin hökmün

düzgün çatdırılmasınm qarşısım ala bUər. Məsələn: İlahiyyatçı

filosoflarm "Fəlsəfə insam həqiqətə çatdırır" cümləsindəki hökmə

baxaq. Bu sözü deyən filosofları bəzi materialist yönlü alimlər qəbul

etməyərək deyirlər: özünüz də qəbul edirsiniz ki, sizin dediyiniz

fəlsəfə insam təbiətə hakim etmir, buna görə də bu fəlsəfənin heç bir

əhəmiyyəti yoxdur.

Bu sözü eşidən bəzi insanlar da belə fikrə gəlirlər ki, doğrudan

da, bu ilahiyyatçı filosoflarm öz dediklərinə əsasən, əgər onlarm

fəlsəfəsi insam təbiətə hakim etmirsə, nə faydası var?

Belə insanlar bununla da fəlsəfədən uzaq düşmüş olurlar.

Yaxud "irfan" ekni oxuyan hər hansı bir tələbə, ariflərin "fəlsəfə

hicab və maneədir, insam isə həqiqətə çatdıran yalmz eşq,

mənəviyyat və irfandır" kimi hikmətli sözlərindən təsirlənərək,

fəlsəfədən uzaq durur və hətta fəlsəfəni qadağan hesab edirlər.

Belə qərara gələn insanlar düşünmürlər ki, "fəlsəfə insam

həqiqətə çatdırır" cümləsindəki hökmün ikinci dərəcəli üzvləri

haradadır? Yəni fəlsəfə insam nə vaxt, necə, hansı həqiqətə, hansı

halda, insamn hansı yönünü və s. həqiqətə çatdırır? İkinci dərəcəli

üzvləri təyin edən belə sualları artırmaq da olar. Hətta bu sözü

deyən şəxsin kim olduğunu, hansı halda dediyini, nə üçün dediyini

və s. bilmədən fəlsəfəni kənara atmaq düzgün deyil.

Yaxud bəzən, bir yerdə fəlsəfəni tərifləyən, başqa yerdə isə

tənqid edən bir alimin ziddiyyətli damşdığım düşünürük.

207

Məntiq ____________________________________________________________

Hansı ki, həmin alimin fəlsəfəni tərif etməsi, fəlsəfənin başqa- larma

da həqiqəti göstərmək üçün gözəl bir vasitə obnasma görədir və

tənqid etməsi isə fəlsəfənin, msam həqiqətə tərəf yalmz müəyyən

həddə qədər aparmağa qabiliyyəti olub, amma həqiqətin özəyinə

yetişdirməyə gücü çatmadığma görədir.

Yuxarıdakı suallar əsasmda, həmin materialist bilməlidir ki,

fəlsəfənin məqsədi təbiətə hakim oknaq deyil ki, faydasız olsun.

Məgər insan yalnız maddi yönə malikdir? Onun mənəviyyatı, zehni

təfəkkürü yoxdur ki, materialist də "Fəlsəfd biza maddi rahatlıq

verirmi ki, biz də onu öyrənək?" desin? Məgər insa- run rahatlığı,

yakuz maddi rahatlıqdır? Bəs zehni, mənəvi rahatlıq lazım deyil?

Yaxud da bir arifin }mxarıdakı sözünə qurban gedənlərə sual

olimur ki, həmin arif bu sözü nə üçün demişdir, hansı mərhələləri

keçəndən sonra, hansı mənəvi hala çatandan sonra demişdir?

Həqiqətin dərki iki formadadır və hər birinin öz yeri var; arif də

həqiqətin mənəviyyat yolu ilə əldə edilən dərkin, həqiqətin özünün

dərki olduğuna görə bu dərki, həqiqətin fəlsəfə yolu ilə dərkindən

üstün tutmuşdur. Buna görə də bu cəhətdən fəlsəfəni naqis bilir.

Amma fəlsəfi dərkin də özünəməxsus xüsusiyyətləri, gözəllikləri və

özəllikləri vardır. Elə isə, arifin həmin hikmət dolu sözündən

"fəlsəfə lazım deyü" nəticəsini almaq düzgündürmü? Əlbəttə ki,

düzgün deyil. Burada arifin sözündən bu cür nəticə çıxarmaq

yanhşdır.

Buna görə də cümlədəki hökmün tam mənasım qavramaq üçün

ikinci dərəcəli üzvlərə ehtiyac vardır.

Cümlənin bu cür naqis verilməsi müxtəlif fikir cərəyanları

arasmda münaqişələr yaratmışdır. Bir şəxs, ikinci dərəcəli üzvləri

işlətmədən, nəzərə almadan kiminsə dediyi sözə, hökmə

əsaslanaraq yeni bir nəticə ahr, bu zaman məlumdur ki, alman

nəticə yanlış olmalıdır. Həmin şəxs bununla da həmin hökmün

yanlış olduğunu isbat etmiş olur, halbuki bu hökm ikinci dərəcəli

üzvlər işlədilsə, düzgün ola bilər. Buna görə də fikir

208

Formal Məntiq

yürüdülən zaman verilən hökmlərin tam qavranılması və yanlış

nəticələrə gəlməmək üçün mütləq ikinci dərəcəli üzvlər

işlədilməlidir.

Burada demək istədiyimiz məsələ budur ki, məntiqi təfəkkür

zamam yanlış nəticələrin yaranması cümlərıin ikinci dərəcəli

üzvlərindən asıh olur. Buna görə də dəLügətirmənin ən əsas

şərtlərindən biri də aşağıdakı qanunla bağhdır:

Hökmün tam qavranılma qanunu; Hökmün düzgün qavra-

nılması, onu ifada edan cümlanin ikinci daracali üzvlarindan asılıdır.

SUALLAR:

1. Tam qeyri-xəbəri mürəkkəb söz nə üçün zati baxımdan yalan və

doğru xüsusiyyətlərinə malik deyil? 2. Hökmə öz ifadənizlə tərif verin.

3. Dərsdən bir neçə hökm seçin.

4. Hökm ilə birinci hissədə tanış olduğunuz "təsdiq" biliyinin fərqi

nədir?

5. Əgər hökm xarid aləmdəki hadisədirsə, onda təsəvvür elminin

də xarid aləmdə predmeti olduğundan, o da hökm deyilmi?

6. "Allah təkdir" hökmünü dörd məkana yerləşdirin. Sonra bu

hökmə imanımzın hansı məkana aid olduğunu dəqiqləşdirin.

7. Allahla bağlı mövzuların müxtəlif fikir cərəyanları arasındakı

münaqişələrini "Hökmün tam qavranılma qanunu” ilə izah edin. 8. Oxuduğunuz bu cümlə hökmdürmü?

209

2- CI DƏRS

HÖKMÜN NÖVLƏRİ

Qəti və şərti hökm Məntiqçilər hökmü iki qismə bölürlər və bunlar da öz

növbəsində müxtəlif qisimlərə ayrıhr. İndi bunlarm hər biri haq-

qmda təfsilatı ilə tamş olaq.

1. Qəti hökm - Elə tam xəbəri mürəkkəb sözdür ki, o, iki "sadə"

və ya "naqis mürəkkəb" sözlərdən və onlar arasmda əlaqə yaradan

"bağlayıcıdan" təşkil olunur və qəti hökmlərə predikasiya da

deyilir. Məsələn, "Yer kürə şəklindədir", "İnsan əzəmətli və şərəfli

məxluqdur", "Sokrat azərbaycanlı deyil", "Ulduzlarm sayı sonsuz

ola biknəz" və s. Göründüyü kimi, bu hökmlərin hər birində iki - ya

sadə, ya da naqis mürəkkəb tərəf və bir rabitə vardır. Yəni bu iki

tərəf rabitə ilə birlikdə işlənib vahidləşərək hökm əmələ gətirirlər.

Birinci misalda tərəflər "Yer" və "kürə", rabitə isə "dir" şəkilçisidir.

Belə hökmlər "qəti" hökmlər adlamr.

Qəti hökmlərdə üç termin vardır: hökm edilən birinci tərəf

subyekt, hökm verüən ikinci tərəf predikat adlamr, onlar ara-

smdakı rabitə isə bağlayıcıdır. Məsələn, yuxarıdakı "İnsan əzəmətli

məxluqdur" qəti hökmündə "əzəmətli məxluq", "in- san"a hökm

edilmişdir. Burada, insan - "subyekt", əzəmətli məxluq -

"predikat"dır.

211

Məntiq ____________________________________________________________

2. Şərti hökm - Elə "tam xəbəri mürəkkəb söz" dür ki, iki

hökmün münasibətini, bağlılığım ifadə edir. Yəni şərti hökmlər iki

və daha artıq qəti hökmün nisbətini ifadə edir. Bu hökmlər elə

hökmlərdir ki, qəti hökmlərdə olduğu kimi, burada artıq

subyekt-predikat nisbətindən, vahidləşməsindən söhbət getmir,

əksinə, iki hökmün münasibətindən söz açılır. Məsələn, "Əgər

riyaziyyat bu qədər inkişaf etməsəydi, fizika klassik həyatmı

yaşayardı", "Əgər Kcimil gəlsə, mən getməyəcəyəm", "Hər bir insan

ya xoşbəxtliyə, ya da bədbəxtliyə qovuşacaq", "Natural ədədlər ya

cüt, ya da təkdir" və s. Bu misallardan da göründüyü küni, onlarm

hər biri hökm olmaqla bərabər, iki hökmə ayrılır və bu iki hökmün

münasibətini ifadə edir. Amma bu hökmlərdə tərəflər vahidləşmir,

sadəcə biri o birinin nəticəsi olur. Birinci misalda "Riyaziyyat bu

qədər inkişaf etməyib" birinci hökm və "Fizika klassik həyatmı

yaşayır" isə ikinci hökmdür. Biz bunları bir birinə nisbət verməklə

yuxarıdakı şəklə salırıq və belə hökmlərə "şərti" hökmlər deyilir.

Burada birinci hökmə məntiqi əsas termin, ikinci hökmə

məntiqi nəticə termin, bağlayıcı ədatlara isə bağlayıcılar deyilir.

Bu hökmlərin də admm belə seçilməsi iki hökmdən birinin

doğruluğunun o birinin doğruluğuna bağlı olmasma görədir. Yəni

şərti hökmdə terminlərin düzgünlüyü və yanlışlığı bir-birindən

asılıdır.

Şərti hökmlər "əgər", "elə ki", "ya" kimi şərt ədatları ilə bərabər

gəlir. Bunlara misal olaraq, aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:

"Əgər məntiqi oxusan, İbn Skıa kimi dahilərin insan ağlmm

kamilliyi üçün təyin etdiyi bir neçə pillədən birini keçmiş olarsan",

"Elə ki, həzrət Rəsulallahm (s) son canişini həzrət Mehdi (ə.f.) zühur

etdi, artıq yer üzərində zülm qalmayacaq!", "İnsanlar ya savadlı, ya

da savadsızdırlar".

212

Formal Məntiq

Predikasiyanın, yaxud qəti hökmün qisimləri

1. Birinci növ (aksiomatik) zati və məşhur predikasiya: Bu

növ predikasiyaru təqribən, demək olar ki, ilk dəfə İslam aləminin

dahi şəxsiyyəti Sədrül-mütəəllihin Şirazi öz əsərlərində gətirmişdir.

Amma omm sözlərindən məlum olur ki, ondan əvvəl də bu

predikasiyadan istifadə olimurmuş. "Birinci növ (aksiomatik)"

adlanmasmm səbəbi hər şeyin özünün özünə hökm verilməstntn,

başqa bir məfhumun ona hökm verilməsindən əvvəl oknasma

görədir. Yəni belə hökm zəruri təsdiqdir. Aksiomatik hökmlərin

tərifi ilə də 111 hissədə tanış olacaqsınız. "Zati" adlanmasmm səbəbi

də predikatm subyektin zat və mahiyyətinin özü olmasma görədir.

Subyekt və predikatm bir-birinə bərabərliyi, yaxud vəhdəti,

yakuz və yahuz onlarm müəyyən cəhətdə ortaqlığı olarsa,

mümkündür. Çünki heç bir ortaqlıq olmasa, bərabərlikdən,

vəhdətdən söhbət gedə bilməz. Əgər "Bu odur" deyiriksə, burada

vəhdət "Bu" və "O" arasmda müştərəkliyə görədir. Aşağıdakı misala

diqqət edək:

Biz niyə "İnsan divardır" deyə bilmirik? Çünki onlar arasmda

vəhdət yoxdur. Hətta bəzi insanlar haqqmda "divardır" deyilirsə

də, məcazi məna nəzərdə tutulur. Yahuz belə məcazi məna nəzərə

almdıqda, insanla divar arasmda vəhdət yaratmaq mümkündür.

Subyekt və predikatm vəhdəti zəruri olduğu kimi, onlarm

başqa cəhətə görə fərqi də zəruridir. Çünki fərqliUk olmasa, bir

məfhum özünə hökm edihniş, nisbət verilmiş olur ki, bu da bir

məna ifadə etmir. Məsələn, "İnsan insandır".

Subyekt və predikatm vəhdətindən əmələ gələn hökmə

məntiqdə "predikasiya" deyilir. Predikasiya hökmünün müxtəlif

cəhətlərə görə müxtəlif qisimləri var.

1. Birinci növ (aksiomatik) zati predikasiya

2. Məşhur predikasiya

213

Məntiq ____________________________________________________________

Əgər subyekt və predikatm vəhdəti məfhumda olsa, bu zaman

onlar arasmdakı predikasiya birinci növ zati predikasiya

adlanır. Məlumdur ki, belə predikasiyada subyekt və predikat

predmet cəhətindən də vahid olmalıdır, amma bu hökmün xarici

aləmdə predmetrnrn olması vacib deyil. Yəni əgər pred- meti

olarsa, bu zaman subyekt və predikat predmet cəhətindən də vahid

olar.

Misal 1: "İnsan - nitqi olan iradəli canlıdır". Bu hökmdə vəhdət

məfhumdadır və son etibarı ilə subyekt-predikat pred- metlərdə də

bərabər olmalıdır. Amma ixtilafları sadə-genişlik- də,

icmal-müfəssəllikdədir. Başqa sözlə, "insan" sözü icmali şəkildə

açılmışdır, yəni "nitqi olan iradəli canlı" insan məfhumunun

məzmununun açılışıdır, yaxud tərifidir.

Misal 2: "İnsan bəşərdir". Burada da yuxarıdakı kimidir. Amma

fərqlilik sinonimlikdədir və insanla bəşər, yalnız sözdə və yazılışda

fərqlənirlər. Yəni insan və bəşər mahiyyətlərinin, yalnız "yazılı

aləm"dəki cildləri fərqlənir.

Əgər subyektlə predikat arasmdakı vəhdət predmetdə və

fərqləri isə məfhumda olsa, belə predikasiya məşhur predikasiya

adlamr. Məsələn, "Kamil alimdir". Burada "Kamil" ilə "alim"

predmetdə bərabərdir, amma bu iki məfhum tamamilə fərqlənir.

Başqa sözlə, predikat subyekt məfhumunun mahiyyətini

açarsa, yaxud onun mahiyyətinin zatmı göstərərsə, belə

predikasiya birinci növ zati predikasiyadır. Bilirik ki, üçbucaq, üç

xəttin kəsişməsindən meydana gələn parçalarla qapanmış sahədir.

Burada təsəvvür etdiyimiz "üçbucaq" məfhumu ilə "üç xdttin

kdsişmdsinddn meydana gəbn parçalarla qapanmış sahə" məfhumu

bir-birinə bərabərdir. Məlumdur ki, bu iki məfhumun xarici aləmdə

predmeti olsa, bu zaman yuxarıdakı hökm predmet cəhətindən də

doğru olacaq. Amma "Üçbucaq kiçikdir", yaxud "Ev dəmirdəndir"

hökmləri məşhur növ predikasiyadır, çünki bu hökmlərin heç

birində subyekt məfhumunun mahiy

214

Formal Məntiq

yəti açılmamışdır. Yəni nə "kiçiklik" məfhumu "üçbucaq"

məfhumuna, nə də "dəmir" məfhumu "ev" məfhumunun

məzmununa daxildir.

İndi bu növ predikasiyanm praktiki əhəmiyyətinə baxaq.

Məlumdur ki, fərdi məfhumun bir predmeti olur. Digər tərəfdən

"Allah", "İbn Sina", "Bakı", "Bu məntiq kitabı" və s. kimi məfhumlar

da fərdi məfhumlardır. Yəni fərdi məfhumun bir neçə predmeti var.

Onda, deməli, fərdi məfhum həm fərdidir, həm də fərdi deyil, yəni

ümumidir. Bu ziddiyyəti necə aradan qaldırmaq olar?

Zidd hökmlər bəhsində deyəcəyik ki, iki hökmün bir-birinə

zidd olması üçün bir neçə şərt var və bunlardan biri də birinci növ

zati və məşhur predikasiyada vəhdətin olmasıdır. Bunun həlli də

birinci növ zati predikasiyaya qayıdır. Yuxarıdakı misalda da bu iki

predikasiyada yuxarıdakı mənada fərq qoyul- madığmdan onlar

bir-birinə zidd sayılmırlar. Belə ki, "Fərdi fərdidir" predikasiyası

birinci növ zati predikasiyadır, çünki bir şeyiu özü olması

məlumdur, yəni bir məfhum elə özüdür. Amma "Fərdi ümumidir"

predikasiyası isə məşhur predikasiya- dır. Görək bu hökmdə

subyekt (fərdi) məfhumu nədir? Predi- kat (ümumi) subyekt

məfhumunun (fərdi) özünə hökm olunmuşdur, yoxsa onun

predmetlərinə? Diqqət etdikdə görürük ki, bu hökmdə predikat

subyektin predmetləri haqqmda xəbər verir, çünki "Fərdi ümumidir"

hökmü, "Bir predmeti olan bir neçə fərdi məfhum vardır" deməkdir.

Yəni həm "Allah", həm "İbn Sina", həm "Bakı", həm də "Bu məntiq

kitabı" kimi bir predmeti olan fərdi məfhumlar, yuxarıdakı

predikasiyanm subyektinin predmetləridir. Bu da "Fərdi ümumidir"

hökmünün subyekt və predikat məfhumlarınm predmetdə vəhdəti

deməkdir.

Bundan başqa məsələləri də həll etmək olur. Onlardan biri də

qrammatikadakı isim və fel haqqındadır. Belə ki, isim və fel

bir-birindən fərqlənir. Digər tərəfdən felin özü bir isimdir. Bu

215

Məntiq ____________________________________________________________

da fel həm feldir, həm də isimdir deməkdir ki, zahirdə ziddiyyət

kimi görünsə də, yuxarıdakı predikasiyaya əsasən ziddiyyət deyil.

Əlbəttə, bunlar sadə misallar idi. Bəzən isə məsələ o qədər

mürəkkəb olur ki, onun həllini vermək o qədər də asan olmur. Buna

görə də İslam filosofları hökmlərin hansı növ predikasi- ya

olduğuna diqqət olunması üçün bu predikasiyam kəşf etmişlər.

Qeyd: Birinci növ zati predikasiya "tərif"in əsas şərtidir.

Yəni tərif verən zaman əgər predikasiya birinci növ zati

predikasiya olmazsa, bu o deməkdir ki, tam bioloji tərif

verilməmişdir.

2. Təhlili və tərkibi hökm, yaxud predikasiya: Predikasi-

yanm belə bölgüsü Devid Hyum^® tərəfindən irəli sürülmüşdür.

O, hökmləri "təhlili" və "təcrübi" olaraq iki yerə bölürdü. Ondan

sonra E. Kant onunla müxalif oldu. Kant, təhlili hökmlərə misal

olaraq, "Cisim üçölçülüdür" hökmünü gətirirdi. O deyir: "Ölçü"

məfhumu "cisim" məfhumunda gizlənmişdir və "ölçü"

məfhumunun yuxarıdakı hökmdə predikat olaraq, subyekt olan

cisim məfhumuna hökm olunması bizim üçün yeni bilik vermir,

çünki "ölçü" məfhumu elə "cisim" məfhumunun məzmunudur.

Bunun əksinə olaraq, tərkibi hökm elə hökmdür ki, onun

predikat məfhumu subyekt məfhumunda yoxdur. Məsələn: "Cisim

ağırdır". Bu hökmdə ağulıq məfhumu "cisün" məfhumunun

məzmununda təsəvvür edilmir. Kantm nəzərincə tərkibi hökmlər

biliklər sistemimizə yeni məlumatlar artırır. Beləliklə, bu iki növ

predikasiyam belə tərif edirlər: predikat məfhumu subyekt

məfhumundan almarsa, belə predikasiyaya təhlili, əks halda

tərkibi predikasiya deyilir.

^ Şotlandiyanın Edinburq şəhərində anadan olmuş filosofdur (1776-1711).

216

Formal Məntiq

Təhlili hökmə belə bir misal gətirmək olar: "Üçbucaq - üçbu-

caqlıdır". Burada "üçbucaq" sözünü məchul kimi qəbul etsək, yəni

tutaq ki, bu sözün mənasım bilmirik və elə bu sözü bü- mədiyinüzə

görə "üçbucaqlıdır" deyirik, əgər bilsəydik, bu tərifi verməzdik.

Məlumdur ki, üçbucağm tərifində deyilir: "Üçbucaq - üç parçanın

əməb gdtirdiyi müstəvi sahədir". Yəni üçbucağm tərifində, əslində,

üç dənə bucağm olması yoxdur. Üçbucağm üç sayda bucağı olması

isə onun qeyri-zati zəruri xüsusiyyətidir, zatı, yaxud tərifi isə üç

parçanm qapanmasmdan əmələ gələn sahədir. Üç sayda bucağm

üçbucağm qeyri-zati zəruri xüsusiyyəti olması ona görədir ki, ola

bilər bir fiqurun üç bucağı olsun, amma tərəfləri düz xətt yox, əyri

xətt olsun. Buna görə də üç xətt qapandıqda üç sayda bucağm

almması zəruri olur, amma onun tərifinə daxil edilmir, yərd

qeyri-zatidir. Buna görə də qeydlərə əsasən, "Üçbucağm üç bucağı

var" hökmü təhlilidir.

"Təhlili" ilə "birinci növ zati" predikasiyanm fərqi bundadır ki,

admdan da göründüyü kimi, birinci növ predikasiya zatidir, yəni

predikat subyektin zatıdır, dayağıdır, amma təhlili predikasiyada

predikat subyektin məfhumundan almsa da, onun zatım təşkil

etməyə də bilər (Diqqət).

Birinci növ zati predikasiya "Beş ümumi məfhum"dan yalnız zati,

amma təhlili predikasiya isə qeyri-zati olan zəruri məfhumlara da

aiddir. Yəni birinci növ zati predikasiyada predi- katm subyektə

hökm olunması üçün vasitəyə ehtiyac yoxdur, amma təhhü

predikasiyada vasitəyə, sübuta ehtiyac vardır. Məsələn: növ olan

"üçbucaq" məfhumunun dns və fəslini təyin edək: əlbəttə,

üçbucağm tərifini vermək riyaziyyatçılara aid olsa da, misal üçün,

onun cinsini "müstəvi fiqur", fəsliru isə "qapanmış 3 parça" kimi

vermək olar. Bu zaman "üçbucaq - 3 parçanın qapanmasmdan əmələ

gələn müstəvi fiqurdur" predikasi- yası birinci növ zati predikasiya

olar, çünki fərziyyəmizə görə, "müstəvi fiqur" və "qapanmış 3 parça"

məfhumları üçbucaq məf-

217

Məntiq ____________________________________________________________

humtınun cinsi və fəslidir, yəni onun zatmı təşkil edir. Amma

bımdan sonra bir riyaziyyatçı üçbucaq haqqmda "Üçbucağın daxili

bucaqlarının cəmi 180°-yd bərabərdir" hökmünü isbat edirsə, bu

predikasiya, artıq birinci növ zati predikasiya yox, təhlili

predikasiya olar. Çünki 3 parçanm qapanması ilə əmələ gələn

fiqurun daxili bucaqlarınm cəmi həmişə 180°-yə bərabər olsa da,

"180°-yə bərabərlik" məfhumu üçbucağm zatmı təşkü etmir, əksinə,

bu məfhum onun üçün qeyri-zati zəruri məfhumdur. Yəni "180°-yə

bərabərlik" məfhumu üçbucaq üçün zati olmasa da, ondan

ayrılmazdır, onun üçün zəruridir. Çünki dediyimiz kimi, tərəfləri

əyri xətt olan elə bir həndəsi fiqur qurmaq olar ki, onun da daxili

bucaqlarmm cəmi 180° olsun.

"İnsan ümumidir" predikasiyasma baxaq. Burada "ümumi"

dedikdə, insan məfhumunun bir neçə predmeti olduğu, yəni

ümumi məfhum olduğu başa düşülür. Məlumdur ki, bu predi-

kasiyada predikatla subyekt arasmdakı vəhdət məfhumdadır,

çünki xarici aləmdəki insan ümumi deyil, əksinə, insan məfhumu

ümumidir, buna görə də bu predikasiya birinci növ predi-

kasiyadır. Amma məlumdur ki, burada predikat məfhumu (ümumi)

subyektin (insan) zatmı təşkil etmir, çünki insan məfhumunun

zatmı "nitq qüvvəsi" və "iradəli canlı" məfhumları təşkil edir.

Bununla belə, bu predikasiyada vəhdət məfhumda olduğundan

birinci növ predikasiyadır. Yəni predikasiyada vəhdət məfhumda

olarsa, bu zaman o, iki yerə bölünür: zati ("insan nitq qüvvəsinə

malik iradəli canlıdır" predikasiyası kimi) və qeyri-zati ("insan

ümumidir" predikasiyası kimi). Digər tərəfdən bu predikasiyada

predikat məfhumu subyekt məfhumundan alınmadığı üçün, o,

təhlili predikasiya deyil. Yəni "insan" məfhumunda "ümumi"

məfhumu gizlənməmişdir. Yaxud "insan" məfhumunda "ümumi"

məfhumu gizlənsə də, onun ümumi olduğunu isbat etməyə ehtiyac

var. Deməli, belə nəticə alırıq ki, əgər predikasiya birinci növ zati

predikasiya olarsa, onda o, həmçinin təhlilidir.

218

Formal Məntiq

Buradan məlum olur ki, Kantm dediyinin əksinə olaraq, təhlili

predikasiya bizə yeni bilik verir. Çünki göründüyü kimi, bəzi

predikasiyalar təhlilidir, amma biz heç də həmin pre-

dikasiyalardan xəbərdar deyilik. Məsələn: "Üçbucağm bucaqları

cəminin 180°-yə bərabərliy"ini üçbucaq məfhumundan almaq olur,

amma biz bunu əvvəldən bilirdikmi? Əlbəttə, xeyr.

SUALLAR:

1. Aşağıdakı hökmlərin qəti, şərti olduğunu müəyyən edin:

- Bütün peyğəmbərlər (ə) məsumdur.

- Əgər peyğəmbərlər məsum olmasaydılar, insanlar onlara

etimad etməzdilər.

- Fiziki aləmdə hər şey hərəkətdədir.

- Əgər metafizik aləm olmasaydı, fiziki aləm də olmazdı.

- Məntiq ya faydalı, ya da faydasızdır.

2. Yuxarıdakı qəti hökmlərdə subyekt və predikatı göstərin.

3. insanlar ya qara, ya da ağdərilidirlər. Bu hökmdə əsas və nəticə

termini göstərin.

4. Aləmin yaradanı var. Bu qəti hökmdə nə nəyə hökm

edilmişdir?

5. Dərsdən qəti, şərti hökmlər üçün misal gətirin.

6. Dərsdəki "Fel ham feldir, həm də isimdir" ziddiyyətini həll edin.

7. Kitabın əvvəlində Anselmin sübutunu (bürhamm) vermişdik.

Birind növ zati predikasiyaya əsasən, onun sübutunu izah edin.

8. Vəhdəti, məfhumda olan predikasiya ilə təhlili predikasiya

arasındakı 4 nisbəti təyin edin.

219

3- CU DƏRS

QƏTİ HÖKMLƏR

1. Hökmün keyfiyyəti: Məntiqçilər qəti hökmləri aşağıdakı

müxtəlif cəhətlərə görə qisimlərə bölürlər;

- Keyfiyyətə görə

- Subyektə görə

- Kəmiyyətə görə

- Subyekt "4 məkan" a görə

- Müsbət-mənfiyə görə

- Modallığa görə

Keyfiyyət - Hökmün iqrari və inkariliyini bildirir. Məsələn,

"Məntiq bütün elmlərin açarıdır" - iqrari, "Quranda heç nə

unudulmuş deyil" - inkari və s.

Subyekt və predikat arasmdakı əlaqə yaradan "bağlayıcı"- lar

müxtəlif şəkülərdə ola bilər. Məsələn, "dir" şəkilçisi, "deyil", "bəli",

"xeyr", "yox" və s. sözləri kimi.

2. Hökmdə subyektin məfhumu və predmetləri:

Fərdi: Qəti hökmün subyekti ya "həqiqi fərdi", ya da "ümumi"

məfhumdur. Əgər subyekt, həqiqi fərdi məfhum olsa, yəni

həcminin miqdarı vahid olsa, belə qəti hökmə "fərdi" hökm deyilir.

Çünki burada hökm, yalnız bir fərdə aid edilir. Elə isə, keyfiyyəti də

nəzərə alsaq, "fərdi qəti hökm" iki cür

221

Məntiq ____________________________________________________________

olacaq: məsələn, iqrari - "Həzrət Məhəmməd (s) sommcu

peyğəmbərdir" və inkari - "Bakı kiçik şəhər deyil".

Təbii: Əgər subyekt ümumi məfhum olsa və hökm məfhumun

məfhum olma cəhətinə görə verilərsə, yəni hökm pred- metlərə aid

olmazsa, belə qəti hökmə "təbii" hökm deyilir. Bu da öz növbəsində

keyfiyyətə görə iki yerə bölünməli olacaq. İqrari - "İnsan növdür" və

inkari - "İnsan cins deyil". Göründüyü kimi, bu iki hökmdə hökm

predmetlərə aid deyil, əksinə, insan məfhumunım təbiətinə aiddir.

Qe)T:i-Müəyyən: Əgər subyekt ümumi məfhum olub, hökm

bu məfhumun predmetlərinə verilərsə və predmetlərin kəmiyyəti

məlum olmazsa, belə qəti hökmə "qeyri-müəyyən" hökm deyilir.

Burada subyekt ümumi məfhum olsa da, əsimdə, predmetlər üçün

bir vasitə, bir güzgü kimidir. Yenə də keyfiyyəti nəzərə alsaq, iki

qisim olar: iqrari - "Şübhəsiz, insan ziyan içindədir"və inkari -

"Döyüşçünün təbiəti mülayim olmaz".

Müəyyən: Əgər subyekt ümumi məfhum olub, hökm

məfhumun predmetlərinə aid olsa və predmetlərin "kəmiyyəti" də

məlum olsa, belə qəti hökmə "müəyyən" hökm deyilir.

3. Müəyyən hökmün kəmiyyəti

Kəmiyyət* *® - müəyyən qəti hökmdə subyektin predmetləri-

nin miqdarım bildirir. Əgər hökm subyektin məfhumımım bütün

həcmini əhatə edirsə, ümumi, predmetlərinin bəzisini əhatə edirsə,

xüsusidir. Məsələn: "Bütün cisimlər hərəkətdədir" - ümumi, "Bəzi

şairlər fitri istedada malik deyillər" - xüsusidir.

Beləliklə, "müəyyən qəti" hökm də öz növbəsində keyfiyyət və

kəmiyyət baxımmdan dörd formada olur: 1. Ümumi iqrari hökm. Məsələn: "Hər bir kitabm yazarı var".

75 əl-Əsr, 1

*5 Kəmiyyəti bildirən kəlmələrə "kvantor"lar deyilir.

222

____________________________________________________ Formal Məntiq

2. Xüsusi iqrari hökm. Məsələn: "Bəzi peyğəmbərlərə şəriət

verilib".

3. Ümumi inkari hökm. Məsələn: "Planetlər müstəqil günəşə

malik deyil",

4. Xüsusi inkari hökm. Məsələn: "Bir sıra heyvanlar məmə- li

deyil".

Qəti hökmlərin riyazi şəkli

Gələcək bəhslərdə mənimsəmədə asanlıq və zehnin sürəti üçün

qəti hökmlərin yuxarıdakı dörd formasım aşağıdakı kimi əvəzləmə

apararaq riyazi formullarla göstərmək olar. Bu da formal məntiqi

izah etmək üçün birinci addım sayılır. Bütün qəti hökmlər subyekt,

predikat, bağlayıcı, kəmiyyət və keyfiyyətdən təşkil edildiyinə görə,

subyekt="s", predikat="p", kəmiyyətdə ümumilik="+", xüsusUik="-",

keyfiyyətdə iqrarilik="+", inkarilik="-" əvəzləməsi aparsaq, onda

yuxarıdakı dörd qəti müəyyən hökmlərin ümumi riyazi forması

aşağıdakı kimi olar:

- Ümumi iqrari: (+sp+) oxunuşu: "Bütün s-lər, p-dir".

- Ümumi inkari: (+sp-) oxunuşu: "Heç bir s, p deyil".

- Xüsusi iqrari: (-sp+) oxunuşu: "Bəzi s-lər, p-dir".

- Xüsusi inkari: (-sp-) oxunuşu: "Bəzi s-lər, p deyil". Bundan da sadə oknası üçün bəzən qəti hökmlər böyük

hərflərlə işarə olunur. Məsələn,

(+sp+)=A

(+sp-)=E

(-sp+)=İ

(-sp-)=0

Diqqət etdikdə görürük ki, məfhum bəhsindən tanış

olduğumuz "4 nisbət"dən ehtiva olunmağa əsasən, yahuz A, E

hökmlərində "s" və "p" məfhumları ehtiva olunur. A və E

hökmlərinə ehtiva olunan hökmlər deyilir. Deməli, hökmlərdə

subyekt və predikatm ehtiva olunması onun ümumiliyinə gö

223

Məntiq ____________________________________________________________

rədir. Yəni əgər hökm ümumidirsə, ya subyekt, ya da predikat

ehtiva olimur.

4. Subyekt zehində, xaricdə və həqiqətdə

İqrari hökm ilə inkarinin fərqi: İnkari hökmlərin doğruluğu

üçün, subyektin xarici aləmdə predmetinin mövcudluğu lazım

deyil. Çünki bəzən mövcud olmayan şeydən hansısa bir cəhəti

inkar etmək mümkündür və belə hökm doğrudur. Buna görə də

hökmdə subyektin varhğmı və yoxluğunu nəzərə alsaq, inkari qəti

hökm iki cür olar: birincidə subyekt mövcuddur və hansısa bir

cəhət inkar edilmir, məsələn, "İsa peyğəmbər (ə) öldürülmədi" və

ikincidə isə subyekt mövcud deyil, bununla belə, hökm doğrudur,

məsələn, "İsa peyğəmbərin (ə) atası heç vaxt yemək yemirdi". Bu

hökmün doğruluğu həzrət İsanm (ə) atasmm ohnamasma görədir.

Amma bu, fəlsəfi bəhs olsa da, qeyd etməliyik ki, belə hökmlərin

subyekti zehin aləmində mövcuddur, əks halda, hökm vermək heç

cür mümkün olmazdı.

İqrari hökm ilə inkarinin bir fərqi bundan ibarətdir ki, iqrari

hökmün doğruluğu üçün subyektin mövcudluğu, ümumiyyətlə,

zəruridir. Çünki iqrarilik bir şeyin başqa bir şeyə hökm

verilməsidir. Əgər subyekt olmasa, hökmdən söz gedə bilməz.

Məsələn, əgər "Kamil qəzəbləndi" deyiriksə, gərək, əvvəlcə Kamilin

özü var olsun ki, "qəzəb" xüsusiyyətini ona hökm edə bilək.

Bu izaha əsasən deyə bilərik: İqrari hökmün doğruluğu üçün,

onun subyekti hökm verilməmişdən əvvəl müəyyənləş-

dirilməhdir, yoxsa hökm yalan olacaq. Buna əsasən, iqrari hökm,

subyektinin üç aləmdə mövcudluğuna görə, üç qismə ayrılır:

"zehni", "xarici" və "həqiqi".

Zehni - Subyekti, yahuz zehin aləmində mövcudluğu tələb

edən qəti hökmdür və bu hökmdə predikasiya, yaxud hökm

224

Formal Məntiq

zehin aləmində həyata keçir. Məsələn, "5, 3-dən böyükdür", "Bu

filmdə buynuzlu at yaradıblar", "Məntiq gözəl elmdir" və s.

Xarici - Subyekti xarici aləmdə mövcudluğu tələb edən qəti

hökmdür və hökm, üç zamandan biri nəzərdə tutularaq xarici

aləmdə həyata keçir. Məsələn, "həzrət Nuhım (ə) özündən və ona

iman gətirənlərdən başqa hamı suda qərq oldu", "İnsan yeriyən

varlıqdır" və s.

Həqiqi - Subyekti hər hansı zaman və məkandan asılı

olmayaraq, nə zehində, nə də xarici aləmdə olmağı tələb etməyən

qəti hökmdür və burada hökm həqiqət aləmində həyata keçir.

Yaxud hər iki aləmdə ola bilər. Məsələn, "Üçbucağm daxili

bucaqlarınm cəmi 180°-ə bərabərdir". Yəni istər subyekti təsəvvür

edək, istərsə də xarici aləmdə mövcud olsun, hökm doğru olacaq.

Bu misalda üçbucaq məfhumu üçün xarici aləmdə bir predmet

tapmaq mümkün deyil, amma xarici aləmdə mümkün olsa belə,

yenə də daxili bucaqlarmm cəmi 180°-yə bərabər olacaq. Bu

hökmün zehni hökm üə fərqi bundan ibarətdir ki, zehni hökmün

subyekti zehin aləmində mövcud olub və xarici aləmdə mövcud

olmasıdır.

5. Müsbət və mənfi: Hökmlərin belə bölgüsü məfhumla- rm

müsbət və mənfi bölgüsünə əsasəndir. Belə ki, bəzən hökmün iqrari

və inkari obnasmdan asılı olmayaraq, subyekt və predikatm hər biri

zatən müsbət mənada götürülür. Məsələn, "Kamil həkimdir", "Aqil

idmançıdır", bəzən də subyekt və predikatm ya hər ikisi, ya da

onlardan biri zati baxımdan mənfi mənada götürülür. Məsələn,

"Daş qeyri-insandır", "O rəhmsizdir", "Ədalətsiz insan məhv

olacaq". Bu izaha əsasən, qəti hökmləri iki yerə ayırmaq olar:

Müsbət - Elə qəti hökmdür ki, onun subyekt və predikatı- mn

hər biri müsbət mənada götürülür. Keyfiyyəti nəzərə alsaq, bu da

öz növbəsində iki qisim olacaq. Ya iqrari, məsələn,

225

Məntiq ____________________________________________________________

"Marsda həyat var", ya da inkari, məsələn, "Marsda həyat yoxdur".

Mənfi - Subyekt və predikatı mənfi mənada götürülən qəti

hökmdür. Bu da keyfiyyəti nəzərə alsaq, altı qisim olar.

a) Subyekti mənfi və iqrari: məsələn, "Bütün qeyri-maddilər

mücərrəddirlər".

b) Subyekti mənfi və inkari: məsələn, "Bəzi vəfasızlarda,

ümumiyyətlə, vəfa yoxdur".

c) Predikatı mənfi və iqrari: məsələn, "Mələklər

qeyri-maddidirlər".

d) Predikatı mənfi və inkari: məsələn, "Bütün hökmlər qey-

ri-yalan deyil".

e) İkitərəfli mənfi və iqrari: məsələn, "Bəzi qeyri-düz xətlər

qeyri-ellipsdir".

f) İkitərəfli mənfi və inkari: məsələn ,"Hər bir qeyri-asiyalı

qeyri-müsəlman deyil".

Bu cür bölgü/ əsimdə, subyektin varlığma dəlalət

edib-etməməyə görədir. Yəni ola bilər ki, hökm doğru olsun, amma

bununla belə, həqiqətdə subyekt xarici aləmdə mövcud olma- sm və

ya olsun. Eynilə iqrari ilə inkari hökmün fərqindəki kimi. Bəzi

vaxtlar bu hökmləri bir-birinə çevirmək olur. Riyazi şəkildə:

"s, qeyri-p +"; predikatı mənfi iqrari olan bu hökmdə aşağıdakı

kürü hasilə baxaq: ("qeyri" X "+" =

Bu hasili nəzərə alsaq, "sp-" müsbət iqrari hökmü almır. Çünki

mənfi ilə müsbətür hasüi mənfi olur. Bu zaman birinci hökm iqrari

olduğundan subyekt mütləq mövcud olmalıdır. Amma ikinci inkari

olduğundan subyektin mövcudluğu mütləq deyil. Burada

ziddiyyət alınır. Çünki bu iki hökmün həqiqi nəticəsi əslində

eynidir. Amma qeyd edilənlərə görə, birinci hökmdə subyektin

varlığı vacibdir, ikincidə isə vacib deyil. 226

Formal Məntiq

Buna görə də təfəkkür zamanı səhvlərə yol verilməsin deyə,

məntiqdə belə hökmlərə yer ayrılır. Məsələn, "Marsdakı canlılar

hərəkətsizdir" hökmü iqrari olduğundan subyekt mövcud

oknahdır. Başqa tərəfdən bu hökm predikatı mənfi olan iqrari

hökmdür. Yuxarıdakı hasilə əsasən, bu hökmü aşağıdakı kimi

dəyişmək olar: "Marsdakı canlılar hərəkət etmir". Dedik ki, in- kari

hökmlərdə subyektin varlığı vacib deyil. Elə isə dəyişmədən sonra

alman bu hökm doğrudur. Amma onım doğruluğundan subyektin

varlığım ahnaq oknaz. Yəni Mars planetində canlınm olması zəruri

deyil. Amma dəyişmədən əvvəlki hökm iqrari olduğundan elə

güman edilir ki, subyekt mövcud olmalıdır. Halbuki bu iki hökm

ejmigüclüdür. Deməli, təfəkkür, yaxud əqli nəticə zamam səhvə yol

verilməməsi üçün müsbət və mənfiliyə diqqət edilməlidir.

6. Hökmün modallığı: Predikatm subyektə hökm edümə- si,

yaxud predikasiya üç haldan xaric deyil. Bu predikasiya ya zəruri,

ya mümkün, ya da qeyri-mümkündür. Məsələn, "8 ədədi cütdür",

"Bütün sonradan yaranan mövcudlarm səbəbi var" və s. Məlumdur

ki, bu hökmlərdə hökm zəruridir. Yəni cütlük 8 ədədinin, səbəbi

oknaq da sonradan yarananm zati xüsusiyyətləridir. Bəzən isə

hökm mümkün olur, məsələn, "Qızılgüllərin bəziləri qırmızıdır",

"İnsan mövcuddur" və s. Burada isə hökmün xarici aləmdə oknası

zəruri deyü. Çünki qırmızı rəng qızılgülün zati xüsusiyyəti deyil.

Həmçinin nə də insanm mövcudluğu zati baxmadan zəruri deyil.

Yəni gül qırmızı və insan da mövcud olmaya büər. Üçüncü hal isə

predikatm subyektə hökm edilməsinin qeyri-mümkünlüyüdür.

Məsələn: "İki zidd cəm ola bilməz", "Allahm şəriki yoxdur",

"Rəssamsız rəsm yoxdur" və s. Bu hökmlərin də əksinin baş

verməsinin qeyri-mümkünlüyü hamıya məlumdur. Hökmdə bu üç

haldan vaciblik, zərurilik - zərurət, mümkünlük - imkan,

qeyri-mümkünlük isə - imkansızlıq cəhəti adlamr. Belə

227

Məntiq ___________________________________________________________

cəhətləri verilən hökmlərə qeydli hökmlər deyilir, məsələn: "Bütün

insanlar zəruri olaraq canhdır", "Tarix zəruri olaraq, yalmz zehində,

dillərdə və kitablardadır". Cəhəti verilməyən hökmlərə isə mütləq

hökmlər deyilir. Məsələn, "Yerin Günəşlə aym ortasma kegnəsi. Ay

tutuknasma səbəb olur", "Ruh mövcuddur" və s.

Məntiqçilər buradakı qisimlərdən başqa, müxtəlif növ qisimlər

də göstərmişlər. İbn Sina, Nəsirəddin Tusi və başqa İslam alimləri

də, ümumiyyətlə, hökmləri müxtəlif cəhətlərə görə çox geniş, dəqiq

şəkildə müxtəlif dəlillər, sübutlarla (bür- hanlarla) şərh etmişlər.

Amma onlarm bu şərhləri o qədər ağırdır ki, bumm üçün yüksək

səviyyəli zehin tələb ediür. Hətta ixtisası dəqiq elmlər olanlarm

zehni belə, bəzən bu incə dəlillərlə araşdırmalara tab gətirə bilmir.

Bunun da səbəbi İbn Sina və Nəsirəddin Tusi kimilərinin ebni

səviyyələrinin əlçatmaz zirvə olmasıdır. Amma biz bu qisimləri,

məntiqlə maraq- lananlarm zehnini yormamaq üçün, çox sadə

şəkildə qeyd edəcəyik.

Bəzən qeydli hökmlər həqiqi olmadan, zamandan, qeyri-

sindən, məkandan, sifətdən, haldan, ehtimaldan və s. asıblı- ğa

görə növlərə ayrılır. Məsələn, "Günəşin tutulması saat 5-də

zəruridir" - modallıq zərurətdir, "zamani"dir və "zati" deyü. "Bütün

savadlı müəllimləri tələbələr sevir" - modallıq məlum deyil, amma

sifətdən asılılığa görə "vəsfi"dir. "Film davam etdikcə elektrik

zəruridir" - modaUıq zərurətdir və davamlılığa görə "davami"dir.

"Allah istəmədikcə. Qiyamətin baş verməyi mümkün deyil" -

modallıq qeyri-mümkündür və qeyrisindən asıblığa görə

"qeyri"dir. Yəni bu hadisərün baş verməməsi qeyrisinə (Allaha)

bağlıdır.

Hər bir qeydÜ hökmlərin yuxarıdakı növlərinə uyğun xüsusi

araşdırılması məntiq elminin müxtəbf, müstəqil sahələrini yaradır.

Bunlardan "dəyərlər", "vaxt", "rəy", "ehtimal" məntiqi sahələrini

göstərmək olar. Qeyd edək ki, birinci hissənin

228

Formal Məntiq

ikinci fəslinin beşinci dərsində məntiqin bu sahələrinin yaranması

haqqmda damşmışdıq.

Bəzən hökmün modallığmı və ya onun yuxarıdakı növlərdən

hansma məxsus obnasmı aydınlaşdırmaq o qədər çətin olur ki,

bunun üçün mütləq fəlsəfi mövzulara müraciət etməyə ehtiyac

duyulur. Amma qeyd etdiyimiz kimi, məntiq alimləri bunlarm

bəzilərini dəlillərlə aydınlaşdırmışlar.

Həmin növlərin məntiqdə bu qədər açıqlanmasmm səbəbi,

dəlillərin hökmlərdən təşkil edilməsinə görədir. Səhv nəticələrin də

əksəriyyəti, hökmlərdə nə modallığm, nə də hökmün hansı növdən

oknasmm verilməməsinə görə olur. Eyni ilə, "hökmün tam

qavramiması" qanununda olduğu kimi. Məsələn, Quran

ayələrindən birində deyilir: "Hər şeyi O yaratmtş- dtr"^. Bu, qəti

iqrar i ümumi hökmdür. Amma nə modallığı verilib, nə də ki,

yuxarıdakı növlərdən hansı olduğu aydmdır. Bu hökm haqqmda

sual oluna bilər ki, zəruri baxımdan belədir, ya yox? Zatidir,

qeyrisindən asılıdır, ya yox? Buna görə də bu ayənin təfsiri başqa

ayələrsiz mümkün deyil.

Şeyx Şəhabəddin Sührəverdinin (Şeyx İşraq)“ məntiqdə

kəşfləri: Şeyx İşraq İslam dünyasmm dahi şəxsiyyətlərindən

biridir. Onun məntiqdə bir çox kəşfləri vardır. Bu kəşflərdən biri də

hökmlərin müxtəlif cür çevrilmələrindən ibarətdir. Belə ki, o,

"iqrari" və "mənfi" olan qəti hökmü aşağıdakı kimi "in- kari" qəti

hökmə çevirirdi: "İnsan qeyri-daşdır" = "İnsan daş deyil". Hökmün

modallığmı da belə çevirirdi: "Hər bir insan daşdır (modallığı:

imkansızlıq)" = "Hər bir insamn daş ohnası qeyri-mümkündür

(modallığı: zərurət)", yaxud "Hər insan şairdir (modaUıq: imkan)" =

"Hər insanm şairliyi mümkündür (modalhq: zərurət)" və s.

81 əl-Ənam, 101 8^ Bax: I hissə, I fəsil, II dərs

229

Məntiq ___________________________________________________________

Şeyx İşraq hökmlərin kəmiyyətini də aşağıdakı kimi çevirirdi

və onun belə çevirməsinin səmərəsini "silloqizm"də verəcəyik:

Tutaq ki, belə bir hökm verilmişdir: "Bazi kimyəvi elementlər

metaldır". Bu hökmün riyazi forması belə olar, yaxud bu hökmü

formal olaraq belə vermək olar: (-sp+). Kimyəvi elementlər arasmda

metal olanları (yəni bəzi kimyəvi elementləri, "-s"-ləri) yeni bir "q"

məfhumu ilə əvəz edək, "q" - yəni kimyəvi elementlər arasmda

metal olan elementlər. Məlumdur ki, bu zaman "q" məfhumu,

yalnız metallıq xüsusiyyəti nəzərə almsa, fərdi məfhum olacaq.

Çünki onun xarici aləmdə bir predmeti var və o da kimyəvi

elementlərdən metallar qrupudur. Amma biz bu məfhumu bir neçə

predmeti olan ümumi məfhum kimi fərz edə bilərik. Yəni biz "Hər

bir q" deyib, onun haqqmda hər hansı bir hökm versək, düzgün

olar. Çünki bir predmeti olan fərdi "q" məfhumu haqqmdakı

hökmü, bu dərsin dördüncü "Subyekt zehində, xaricdə və həqiqətdə"

başlığına əsasən, həqiqi hökm kimi nəzərə ala bilərik. Çünki fərdi

"q" məfhumu haqqmda verilən hökm, ümumi məfhum kimi nəzərə

almaraq onun fərz olunmuş predmetləri xarici aləmdə mövcud

olarsa, onlar haqqmda da düzgün olar. Buna görə də, əslində, "q"

məfhumu bir predmeti olan fərdi məfhum olsa da, onu bir neçə

predmeti olan ümumi məfhum kimi fərz edib, ona verilən hökmü

də həqiqi hökm kimi nəzərə almaq olar. Bu zaman alman hökm

belə olar: "Bütün bəzi kimyəvi elementlər metaldır" və bu hökmün

riyazi forması da (+qp+) kimi olar.

Şeyx İşraq bu nəzərlə, bir predmeti (bu predmet bir qrupu, sinfi

də əhatə edə büər) olan fərdi hökmləri bir neçə predmeti fərz

olunan ümumi hökmlərə çevirirdi. Onun bu nəzəriyyəsinin

praktiki əhəmiyyətini, dediyimiz kimi silloqizm bəhsində

verəcəyik.

Şeyx İşraq, ümumiyyətlə, hökmlərin bir-birinə çevrilməsinə də

baxmışdır. Bu, gələcək dərslərdə qeyd ediləcək.

230

Formal Məntiq

SUALLAR:

1. "Sadə imanlı insanların imanı zehni məlumatdır" hökmünün

kəmiyyət və keyfiyyətini müəyyən edin.

2. Subyektin təbiətinə, məzmununa və həcminə görə hökmlər

gətirin. 3. Qəti hökm olan "Məntiq gözəl elmdir" zehnidir, yoxsa xarici?

3. Müsbət və mənfi qəti hökmə misal çəkin.

4. "Allah insana doğru yol göstərmək üçün peyğəmbərlər

göndərmişdir". Bu hökmün modalhğmı müəyyən edin.

5. "Allah (heç kəsə, heç nəyə) möhtac deyildir!"^^ hökmünün

keyfiyyətini, kəmiyyətini, müsbət və mənfiliyini, modalhğmı müəyyən

edin və onu formal hökm kimi göstərin.

6. Modallığı verilməyən, amma məfhumu tamamilə aydın olan

hökmə aid bir misal çəkin. 7. Dərsdən bir neçə qəti hökm seçib riyazi şəklini vçrin.

əl-İxlas, 2

231

4- CU DƏRS

ŞƏRTİ VƏ TƏQSİMİ HÖKMLƏR

Şərti hökmlər də qəti hökmlər kimi müəyyən cəhətlərə görə iki

qismə bölünürlər:

1. Birinci bölgü: Şərti hökmlər birinci bölgüdə iki yerə

bölünürlər: "Tam şərti" və "Təqsimi".

Tam şərti - İki qəti hökmün, yahuz birinin digərindən asılı-

lığmı bildirən şərti hökmdür. Yəni məntiqi nəticənin mövcudluğu

məntiqi əsasm mövcudluğımdan, məntiqi nəticənin mövcud

olmaması isə məntiqi əsasm mövcud olmamasmdan asılıdır.

Məsələn: "Əgər bu yazıları oxumasaydım, məntiqə ehtiyac

duymazdım". Burada "Yazıları oxumasaydım" qəti hökmü şərti

hökmün məntiqi əsası, "Məntiqə ehtiyac duymazdım" isə məntiqi

nəticəsi adlamr. Yaxud "Onu görən kimi, ayağa qalxdım", "Əgər

Qiyamət olsa, daha bəhanəyə yer qalmayacaq" hökmləri kimi.

Təqsimi - İki qəti hökmün birinin mövcud olması ilə digərinin

mövcud ohnamasmı bildirən şərti hökmdür. Məsələn: "Ədəd ya

cütdür, ya da təkdir". Burada ədədin təkliyinin onun cüt

olmamasmdan, cüt ohnasmm isə tək olmamasmdan asılılığı

bildirilir.

233

Məntiq ____________________________________________________________

2. İkinci bölgü: Şərti hökmlər də qəti hökmlər kimi, "təbii"

hökmü istisna etməklə, "fərdi", "müəyyən" və "qeyri-müəy- yən"

qisimlərinə ayrılır.

Fərdi - İki qəti hökm arasmdakı bağlılığm müəyyən zaman və

şərait daxilində verilməsindən ibarət şərti hökmdür. Bunun özü də

iki qismə - zaman və şərait baxımmdan olan fərdi şərti hökmə

bölünür:

Tam və təqsimi şərti hökmlərə zaman və şəraiti də əlavə etsək,

aşağıdakı dörd fərdi şərti hökm almır:

1. Tam şərti fərdi (zaman). Məsələn, "Əgər bu gün yağış

yağmasa, mən dərsə gedəcəyəm".

2. Tam şərti fərdi (şərait). Məsələn, "Əgər bəzi sular

qaynamamış içilsə, insana zərər verər".

3. Təqsimi fərdi (zaman). Məsələn, "Saat indi ya 1, ya da 2- dir".

4. Təqsimi fərdi (şərait). Məsələn, "x, y-dən böyük olsa, y- dən

böyük olan z-dən ya böyük, ya da kiçikdir".

Qeyri-Müəyyən (qısa: QM) - Fərdi şərti hökmün əksinə olaraq,

zaman və şəraiti qeyri-müəyyən olan şərti hökmdür.

Müəyyən - Məntiqi əsasm zaman və şəraitdən asılılığı ümumi

və ya xüsusi olan şərti hökmdür. Yəni məntiqi əsas bütün zaman və

şəraitdə, ya da bəzi zaman və şəraitdə olur. Müəyyən şərti

hökmlərdə məntiqi əsasm zaman və şəraitinin ümumi və ya xüsusi

olması kəmiyyət adlamr.

Formal şərti hökmlər, yaxud şərti hökmlərin riyazi şəkli:

Burada da kəmiyyəti nəzərə alsaq, 8 qisim almar:

1. Tam şərti müəyyən ümumi. Məsələn: "Hər zaman və hər

halda əgər insan elmə həris olsa, mütləq səadət yoluna addım atmış

olar". Riyazi şəkli: (+A3B). Burada "+" işarəsi kəmiyyətin

ümumiliyini. A-məntiqi əsası, B-məntiqi nəticəni, "=)" işarəsi isə

hökmün tam şərti oknasmı göstərir.

234

Formal Məntiq

2. Tam şərti müəyyən xüsusi. Məsələn: "Bəzən, əgər insan alim

olsa, səadətə yetişir". (-AZJB). Burada " işarəsi kəmiyyətin

xüsusiliyini bildirir.

3. Təqsimi müəyyən ümumi. Məsələn; "Həmişə tam ədədlər ya

cüt, ya da təkdir". Riyazi şəkli: (+AvB). Burada "v" işarəsi şərti

hökmün təqsimi olmasım göstərir.

4. Təqsimi müəyyən xüsusi. Məsələn: "Bəzən insan ya

sükunətdədir, ya da hərəkətdə". (-AvB).

Tam şərti hökmün növləri:

Tam şərti hökmlər öz növbəsində iki yerə bölünür:

1. Zəruri - Elə tam şərti hökmdür ki, məntiqi əsas və məntiqi

nəticə arasmdakı əlaqə həqiqi və ya əqlidir. Yəni əlaqə elə bir

əlaqədir ki, məntiqi əsasm mövcudluğu məntiqi nəticənin

mövcudluğuna səbəb olur. Əlaqənin müxtəlifliyinə görə bu

hökmlər dörd yerə ayrılır:

Səbəbdən nəticəyə: Bəzən bu əlaqə tam səbəbdən törəyir.

Məntiqi əsas məntiqi nəticənin tam səbəbi olur. Məlumdur ki, nə

vaxt tam səbəb mövcuddursa, nəticə də mövcud olmalıdır.

Məsələn: "Əgər su qaynadılsa, buxarlanar". Bu misalda "qaynama"

buxarlanma üçün tam səbəb götürülmüşdür.

Nəticədən səbəbə: Bəzən bu əlaqə məntiqi nəticədən törəyir.

Məntiqi əsas məntiqi nəticənin, nəticəsi olur. Bu zaman da

məlumdur ki, nəticə varsa, tam səbəb də vacibdir. Məsələn, "Su

buxarlanıbsa, deməli, qızdırılıb".

İkili tərəfli: Bəzən də bu əlaqə hər iki tərəfin eyni tam səbəbin

nəticəsi olmasma görədir. Yəni həm məntiqi əsas, həm də məntiqi

nəticə eyni tam səbəbin nəticəsi olur. Məsələn, "Əgər su qaynayırsa,

deməli, buxarlanır". Burada qaynamaqla buxarlanmanm hər biri

istiliyin nəticəsidir.

Nisbilik: Bəzən isə bu əlaqə "söz" fəslinin üçüncü dərsin- dəki

"nisbi" sözlərə görədir. Məsələn, "Əgər elmin əvvəlində,

235

Məntiq ________________________________________________________

ətəyində möhkəm olsan, zirvələrini fəth edəcəksən". "Ətək" ilə

"zirvə" məfhumlarmm dərki ayrıknaz olduğundan, onlar nisbi

sözlərdir.

2. Təsadüfi - Elə tam şərti hökmdür ki, məntiqi əsasla məntiqi

nəticə arasmdakı əlaqə təsadüfidir. Məsələn, "Əgər Kamil sinfə

daxil olsa, müəllim dərsə başlayacaq". Ola bilər ki. Kamil həmişə

dərs başlayanda sinfə daxil olsun. Bu zaman müəllimin dərsə

başlamasmm Kamilin sinfə daxil olması ilə əlaqəsi olmayacaq.

Yaxud bir hadisənin baş verməsilə başqa bir hadisənin baş verməsi

o qədər təkrar olıma büər ki, bu iki hadisə arasmda əlaqənin

zəruriliyi güman edilə bilər. Hətta bəzən təsadüfi əlaqəni zəruridən

ayırmaq o qədər çətin olur ki, bımun üçün fəlsəfəyə müraciət etmək

ehtiyacı duyulur.

Tam şərti hökm və Quran ayəsi:

Quranda bir neçə yerdə tam şərti hökmlər şəklində ayələr

gəlmişdir. Bunlara misal olaraq, aşağıdakı ayəni göstərmək olar:

"Əgər (yerdə və göydə) Allahdan başqa tannlar olsa idi,

onlann ikisi də (müvazinətdən çtxtb) fasada uğrayardt".^

Allah-taala Quranm müxtəlif yerlərində Öz varhğma. Özünün

"yaradıcılıqda" və "ilahilikdə" təkliyinə dəlillər gətirmişdir.

Bunlardan biri də "inkar" dəlilidir və əl-Ənbiya surəsinin 22-ci ayəsi

bu dəlili qısa şəkildə ifadə edir. Belə ki. Allah-taala ağıl sahiblərinə

yaradıcıhqda Öz təkliyini, bu dəlili tam şərti hökmdə cəmləyərək,

çatdırır. Bizim məqsədimiz isə Allahm yaradıcıhqda şəriksiz

olduğunu çatdıran bu ayənin tam şərti zəruri olduğunu

göstərməkdir.

Allah-taala yaradıcılıqda Öz təkliyini yuxarıdakı ayə ilə isbat

edir. Amma sual olimur ki, tam şərti hökm şəklində olan bu ayə

"zəruri"dir? Bəlkə, "təsadüfi"dir?

əl-Ənbiya,

22 236

Formal Məntiq

1. Məlumdur ki, bu aləmi hansısa bir yaradia qüvvə yara

dıb.

2. Bundan başqa, biz aləmi araşdırdıqda görürük ki, müasir

fizika, biologiya, zoologiya və anatomiya elmləri deyir: "Abmin

yaradılışmda vahid qanun hökm sürür". Bütün canlılarm quruluşu

ümumi olaraq eyni şəkildə, eyni formada yaradılıb. Bütün aləm

eyni növ atomlardan təşkil olunmuşdur. Bütün canlılarm çoxalması

eyni formada baş verir və s. Buradan belə məlum olur ki,

əsrarəngizliyinə, müxtəlifliyinə baxmayaraq, qarşımızda duran bu

aləm vahid qüvvə tərəfindən yaranmışdır.

3. Digər tərəfdən, əgər ikinci yaradanm varlığım qəbul etsək,

onda birinci yaradanla fərqi, yabuz ikilikdə olmalıdu. On- larm

ikilikdən başqa heç bir fərqi olmamalıdır. Yoxsa ikinci,

yaradıcılıqdan çıxmış olar. Deməli, qarşımızda duran bu aləmi

yaradan varlıq kimi ikinci yaradan da yaratmalıdır, aləmdə öz

nişanələrini göstərməlidir. Ancaq aləmdə vahid yaradandan başqa

məbudun nişanələri görünmür. Ən azı bu aləmin yara- dıknasmda

ikinci yaradan iştirak etməmişdir. Deməli, ikinci yaradanm

nişanələri ohnadığmdan, ikinci bir yaradan yoxdur. Buna görə də

əl-Ənbiya surəsinin 22-ci ayəsi tam şərti zəruri hökmdür.

Təqsimi hökmlərin növləri

Təqsimi hökmlər aşağıdakı növlərə bölünür;

Həqiqi - məntiqi əsasla məntiqi nəticənin cəm və dəf olması

qeyri-mümkün olan təqsimi hökmdür. Məsələn: "Natural ədədlər

ya cüt, ya da təkdir". Yəni mümkün deyil ki, natural ədəd həm cüt,

həm də tək olsun və mümkün deyil ki, nə cüt, nə də tək olsun.

Bu cür hökmlərdən, demək olar ki, bütün sahələrdə istifadə

edilir. Bu, "Bölgü" bəhsində də özünü göstərir. Yəni bölgü bu cür

hökmlərin vasitəsilə həyata keçir.

237

Məntiq _____________________________________________ __________

Dəfi - məntiqi əsasla məntiqi nəticənin cəm olması qeyri-

mümkün, dəf olması isə mümkün olan təqsimi hökmdür. Məsələn:

"Bu ya daşdır, ya da ağac". Yəni bunlarm cəm olması mümkün

deyil, amma hər ikisinin dəf olması mümkündür.

Cəmi - məntiqi əsasla məntiqi nəticənin dəf olması qeyri-

mümkün, cəm olması isə mümkün olan təqsimi hökmdür. Məsələn,

"Cisim ya qeyri-ağdır, ya da qeyri-qara", "Kamil ya dərsdədir, ya da

yazı lövhəsi qarşısmda deyil".

"Həqiqi", "dəfi" və "cəmi" öz növbəsində iki yerə bölünür.

Zəruri və Təsadüfi.

Zəruri - məntiqi əsasla məntiqi nəticə arasmdakı ziddiyyət və

əksliyin həqiqi və zati baxımdan olduğu təqsimi hökmdür.

Məsələn, "Bu ya daşdır, ya da qeyri-daş".

Təsadüfi - məntiqi əsasla məntiqi nəticə arasmdakı ziddiyyət

və əksliyin təsadüfi baxımdan olduğu təqsimi hökmdür. Məsələn:

"Sinifdəki ya Kamildir, ya da Aqil".

Bu qisimləri sadalamaqda məqsəd, şərti hökmlərdə hökmün

həqiqi və yalan ohnasma diqqət ediknəsmə görədir. Yəni diqqət

edilməhdir ki, məntiqi əsasla məntiqi nəticə arasmdakı əlaqə

həqiqidir, yoxsa qeyri-həqiqi, cəm olması mümkündür, yoxsa

qeyri-mümkün?

Mürəkkəb şərti hökmlər

Nəzərə alsaq ki, ümumiyyətlə, hökm ya qəti, ya tam şərti, ya da

təqsimidir, bu zaman şərti hökmlər məntiqi əsasla məntiqi

nəticənin bu üç növ kombinasiyasma görə 9 qisün olar.

1. Məntiqi əsas qəti, məntiqi nəticə qəti

2. Məntiqi əsas tam şərti, məntiqi nəticə tam şərti

3. Məntiqi əsas təqsimi, məntiqi nəticə təqsimi

4. Məntiqi əsas qəti, məntiqi nəticə tam şərti

5. Məntiqi əsas qəti, məntiqi nəticə təqsimi

6. Məntiqi əsas tam şərti, məntiqi nəticə qəti

7. Məntiqi əsas tam şərti, məntiqi nəticə təqsimi

238

Formal Məntiq

8. Məntiqi əsas təqsimi, məntiqi nəticə qəti

9. Məntiqi əsas təqsimi, məntiqi nəticə tam şərti

Nəzərə alsaq ki, şərti höklərin zəruri, təsadüfi, həqiqi, dəfi,

cəmi, ümumi və xüsusi növləri var, bu zaman bu hökmlərin sayım

daha da artırmaq olar. Bunlarm araşdırılmasım oxucu- larm qəti və

şərti hökmlərlə ümumi tanışlığım nəzərə alaraq, onlarm öhdəsinə

buraxırıq.

SUALLAR:

1. Tam şərti və təqsimi hökmə aid bir neçə misal gətirin.

2. Dərsdə göstərilən hər növ hökm üçün bir misal gətirərək, riyazi

şəkildə göstərin.

3. "Əgər insan sədaqətlidirsə, onunla dostluq etmək lazımdır"

hökmünü qəti hökm şəklində necə göstərmək olar?

4. Yuxarıdakı hökmün riyazi şəklini verin.

5. Qəti və şərti hökmlərin bir-birinə çevrilməsi haqda əvvəlcədən

öz nəzərinizi verin.

6. "Əgər yağış yağsa, hava sərinləşəcək", "Əgər yağış yağsa,

torpaqda yaşıl otlar cücərəcək", "Əgər yağış yağsa, tarlaya gedəcəyik"

hökmlərinin təsadüfi, yaxud zəruri olduğunu müəyyən edin.

7. Zəruri tam şərti hökmün hər növünə aid misal çəkin.

8. Sizcə, bu iki növ hökmdən hansından əqli elmlərdə daha geniş

istifadə olunur?

9. Nisa surəsinin 80-85-d ayələrində tam şərti hökmləri göstərin.

10. Tapançadan atəş açılsa, hədəfə dayəcək. Bu tam şərti hökm

hansı növdür?

11. Kamil evlərində onu tamyan bülbül saxlayır. O, hər dəfə evə

daxil olanda, bülbül oxumağa başlayır. Bu zaman Kamilin evə daxil

olması ilə bülbülün oxuması zəruridir, yoxsa təsadüfi?

12. Tam şərfi və təqsimi hökmlərə rrüsallar çəkin.

13. Həqiqi təqsimi hökmə aid misal gətirin.

14. Aşağıdakı hökmün təqsiminin hansı növünə aid olduğunu

deyin:

"Kamil ya dərsdədir, ya da yazı lövhəsi qarşısında deyil".

239

5- CI DƏRS

HÖKMLƏRİN ÇEVRİLMƏSİ

Qeyd etdik ki, zehin müxtəlif qabiliyyətlərə malikdir,

bunlardan biri də zehnin hər hansı bir hökmü müxtəlif formalarda

verə bilməsidir. Yəni zehin hər növ hökmü başqa növ hökmə

çevirərək, onu digər bir ifadə ilə verə büər.

Zehnin bu qabiliyyəti təfəkkürün dörd formasmdan

dördüncüsünə aiddir. Yəni zehin əqli nəticə sayəsində belə bir

əməliyyat apara bilir. Əlbəttə, bu mövzu üçüncü fəsli əhatə edən

əqli nəticə bəhsinə aid olsa da, amma hökmlərlə bağlı,

məqsədəuyğun olduğundan burada verilir.

1. Həqiqi: Təqsimi həqiqi hökmü dörd tam şərti hökmə

çevirmək olar. Həqiqi - yəni məntiqi əsasla məntiqi nəticənin nə

cəm, nə də dəf olması mümkündür. Elə isə ya məntiqi əsas, ya da

məntiqi nəticə termin götürülməlidir. Bu da aşağıdakı dörd haldan

xaric obnur. Alman yeni tam şərti hökmün məntiqi əsas və məntiqi

nəticəsindən biri, verilən təqsimi hökmün məntiqi əsasla məntiqi

nəticəsinin ziddi olmalıdır. Əgər biz təqsimi hökmdə "əsas=A",

"nəticə=B", "həqiqi=v", "zidd=~" (zidd burada: şərti hökmün məntiqi

əsas və məntiqi nəticənin hökmün keyfiyyətinin dəyişməsidir),

"Tam şərti==3" əvəzlə- məsi aparsaq, çevirmə aşağıdakı kimi olar:

241

Məntiq.

(AvB)= ■ <

r (A3~B)

(~Az)B)

(B3~A)

^ (~B^A)

(I)

Bunlardan birini misalla oxuyaq. Əgər "A=Tam ədəd cütdür" və

"B=Tam ədəd təkdir" olsa, onda bunlardan ikincisi belə olar: "Tam ədəd

ya cütdür, ya da təkdir=Əgər tam ədəd cüt deyilsə, onda təkdir".

2. Dəfi: Təqsimi dəfi şərti hökmü tam şərti hökmə çevirmək olar.

Dəfi dedikdə, cəmin qeyri-mümkünlüyü başa düşülür. Bu isə o

deməkdir ki, ya məntiqi əsas, ya da məntiqi nəticə düzgün olmalıdır və

ya heç biri düzgün olmamahdır. Əgər yuxarıdakı əvəzləmələrdə

"Dəfi=u", əvəzləməsini də nəzərə alsaq, aşağıdakı kimi alarıq:

r (A3~B)

(AuB)= -l (II)

JB=)~A)

Dəfi hökmü, həmçinin cəmi hökmə də çevirmək olar. Çünki

yuxarıda dedik ki, dəfi hökmü tam şərti hökmə çevirmək olur və tam

şərti hökmü də dəfi və cəmi hökmə çevirmək olduğundan, deməli, dəfi

hökmü cəmi hökmə çevirmək olar. Bunun üçün əvvəlcə dəfi hökmü

tam şərti hökmə çevirək. (II) və (IV) qaydalarmı nəzərə alsaq, alarıq:

(AuB) ^ (~Ao~B)

3. Cəmi: Təqsimi şərti cəmi hökmü də tam şərti hökmə çevirmək

olar. Cəmi dedikdə, dəf olunmanm qeyri-mümkünlüyü anlaşılır. Bu isə

o deməkdir ki, ya məntiqi əsasla məntiqi

242

Formal Məntiq

nəticədən biri, ya da hər ikisi düzgün olmalıdır. Əgər "Cəmi=n"

işarə etsək, onda alarıq:

(AnB)=

(~Az)B)

(~Bz)A)

(III)

4. Tam şərti: Hər bir tam şərti hökmü həqiqi, dəfi və cəmi hökmə

çevirmək olar. Əgər (I), (II), (III) bərabərliyinin sağ tərəfində işarəsilə

verilən terminləri və bu terminlərə uyğun bərabərliyin sol tərəfində də

həmin məntiqi terminləri zidlə əvəz edib, sonra hər bərabərliyin

axırmcı iki bərabərliyində "A=B" və "B=A" əvəzləməsi aparsaq, bu

zaman bərabərliyin sol tərəfi müxtəlif həqiqi, dəfi və cəmi təqsimi

hökmləri, sağ tərəfi isə (A3B) tam şərti hökmünə bərabər hökmləri

verər. Alman bərabərliyi soldan sağa yazaq.

r(Ac.~B)

(A3B) = ^ (IV)

L (~Ar.B)

5. Qəti*®: Hər qəti hökmü şərti və şərti hökmü də qəti hökm kimi

göstərmək olar. Məs.: "İnsan canlıdır" qəti hökmünü, "Əgər bir varlıq

insan olsa, onda o canlıdır", tam şərti hökm kimi göstərmək olar. Yaxud

"Əgər işıq şiddətü olsa, bu zaman insan gözünü qıyır" tam şərti hökmü

də "İşığm şiddəti insanm gözünü qıymasma səbəb olur" şəklində qəti

hökmünə çevirmək olar.

*5 Hökmlərin belə çevrilməsini Şeyx İşraq (I hissə, I fəsil, II dərs) vermişdir.

243

Məntiq ___________________________________________________________

SUALLAR:

1. Əgər insanlar həzrət Məhəmmədi (s) qəbul etsəydi, dünya

cənnətə çevrilərdi. Bunu qəti hökmə çevirin.

2. "İnsan ziyan içindədir".^^ Bu qəti hökmü şərti hökmə çevirin.

3. Dərsdəki çevrilmələri isbat edin.

4. Çevirmələrin bəziləri üçün misallar gətirin.

5. Əgər su qızdırılsa, qaynayar. Bu hökmü qəti hökmə çevirin.

6. İnsanların bir-birinə sevgisi, insanpərvərlikdən törəyir. Bunu

şərti hökmə çevirin.

7. Məktəblərdə dərs saat 8-də başlayır, tam şərti hökmü hansı növ

tam şərtidir?

8. Heyvanlar ya vəhşi, ya da qorxaqdır. Bu hansı növ şərti

hökmdür? 9. Mötərizədəki bərabərliklərin doğruluğunu izah edin:

(Ac^B = Bu A), (ArxB = BoA), (AvB = BvA)

“

Ə

s

245

Əqli nəticə və onun növləri Dedik ki, təfəkkür formaları "mücərrədləşdirmə", "tərif",

"bölgü" və "əqli nəticə"dir. Təfəkkürün dördüncü forması olan əqli

nəticədə də hər bir təfəkkür müəyyən zəruri, yəqini təsdiqlər,

müqəddimələr və hökmlər əsasmda zehnin bu müqəddimələri

qruplaşdırması ilə baş verir. Kitabm əvvəllərində qeyd etdiyimiz

kimi, hökmlərin məzmımuna görə növlərini öyrənən mərhələ

"Maddi", ümumi quruluşu və qarşılıqlı əlaqəsi isə "Formal" məntiq

adı ilə araşdırılır.

Zehin təsdiq olunmuş bir və ya daha artıq hökmdən yeni təsdiq

olunmuş hökm ala bilir. Yəni bəzən bu əməliyyat bir hökm, bəzən

də bir neçə hökm üzərində həyata keçərək nəticə verir. Əldə olunan

bu yeni nəticə hüsuli bilik sayılır. Buna görə də əqli nəticə bəhsi

nəzəri (hüsuli, kəsbi) biliklərə yol tap- mağm qaydasıdır. Beləliklə;

Əqli nəticə - Müəyyən qaydalara əsasən, bir və ya bir neçə

hökmün vasitəsilə yeni yekun hökmün alınmasından ibarət

formal təfəkkür formasına deyilir.

Bir hökmdən nəticə almaq formal məntiqdə vasitəsiz, bir neçə

hökmdən nəticə almaq isə vasitəli əqli nəticə adlanır. Bu zaman

verilən hökm, yaxud hökmlər müqəddimə, nəticə kimi alman

hökm isə yekun hökm adlanır.

247

Məntiq ____________________________________________________________

Vasitəli əqli nəticə, formasına görə üç - analoji, induktiv

(induksiya) və deduktiv (deduksiya) növlərinə ayrılır. Maddəsinə,

məzmununa görə isə beş - sübut (bürhan), topika, ritorika, şeir

və sofizm növlərinə bölünür.®^

Vasitəsiz əqli nəticələrdən də çox geniş istifadə olunur. Va-

sitəsiz əqli nəticələrdə, iddia edən öz iddiasım (iddia olunan

hökmə, yaxud isbat olunacaq hökmə tezis deyiür) isbat etmək

üçün, bu hökm ilə münasibəti olan başqa bir hökmdən istifadə edir.

Onun iddiasmı ifadə edən hökm ilə, yaxud tezislə münasib hökm

arasmda müxtəlif münasibətlər ola bilər. Məsələn, əgər iddia edilən

hökm ilə münasib hökm arasmda "doğruluq" münasibəti olsa, bu

zaman ikinci hökmün doğru olduğunu göstərə bilsək, birinci iddia

hökmünün doğruluğu da özlüyündə isbat edilər.

Vasitəsiz əqli nəticələrdə əsas üç proses var:

I proses: Əgər iddiamızı, yaxud tezisi isbat, yaxud inkar edə

bilmiriksə, əvvəlcə bu hökm ilə münasibəti olan hökm müəyyən

edilir. II proses: Alman ikinci hökm isbat, yaxud inkar edilir.

III proses: Bu iki prosesdən sonra onlar arasmdakı

münasibətdən tezis üçün nəticə çıxarılır.

Beblikb, hu bdhsin əhəmiyysti ondan ibarətdir ki, iki hökm

arasında eb münasibət qurulur ki, biri üçün dəlil gətirilsə, artıq o

biri üçün ayrıca olaraq dəlib ehtiyac qalmır və birbaşa birindən o

biri üçün nəticə alınır.

Eyniyyət qanunu

Əqli nəticə zamanı fikri ifadə edən hökmlərin öz mənasım

qoruyub saxlaması təfəkkür üçün çox önəmlidir. Buna görə də

təfəkkür zamam, heç bir məfhum öz mənasım itirməməlidir.

Deməli, təfəkkür zamam istifadə olunan hökmlərdə məna də-

növlər isə III hissədə araşdırılacaq.

248

Formal Məntiq

yişikliyi baş verərsə, məlumdur ki, nəticə yanlış olacaq. Buna görə

də məntiqin əsas qanunlarmdan biri də bu fikri ifadə edən

aşağıdakı qanundur:

Əqli nəticə zamant hökmlərdə işlədilən hər bir məfhum nə

qədər təkrarlansa da, öz mənasmt itirməməlidir.

Aşağıdakı misala baxaq.

İnək kökdür.

Kök bağda bitən tərəvəzdir.

Deməli, inək tərəvəzdir.

Göründüyü kimi, jnıxarıdakı əqli nəticədə "kök" sözü

təkrarlanmışdır, amma öz mənasmm eyniliyini saxlamamışdır.

Buna görə də nəticə yanlışdır.

Beləliklə, əqli nəticələri aşağıdakı kimi, cədvəllə ümumi şəkildə

vermək olar:

249

1- CI DƏRS

KVADRAT ÜSULU

Dediyimiz kimi, təfəkkür, əqli nəticə və dəlilgətirmə zama- m

məfhumlar öz mənasım saxlamalıdır. Yəni eyniyyət qanu- mma

həmişə riaət olunmalıdır.

Məntiqçilər vasitəsiz əqli nəticəni ümumi olaraq dörd qismə

bölürlər.

1. Kvadrat

2. Dəyişmə

3. Qarşılaşdırma

4. Çevirmə

Kvadrat üsulu birinci qisim vasitəsiz əqli nəticədir və dörd yerə

bölünür. Kvadrat üsulu dedikdə, subyekt və predikatları eyni olan

iki hökmün bir-biri ilə qarşılıqlı münasibəti başa düşülür. Nəzərə

alsaq ki, "müəyyən qəti" hökmün kəmiyyət və keyfiyyətinə görə

dörd növü var (A, E, İ, O), onda bu dörd hökmü iki-iki götürməklə,

yalmz altı cüt hökm almaq olar. Burada, A=+sp+, E=+sp-, İ=-sp+,

0=-sp-. Dediyimiz bu qarşılıqlı cütlər isə aşağıdakılardan ibarət

olacaq:

AE, Aİ, AO, Eİ, EO, İO

Bunlardan AO və Eİ "zidd", AE "əks", İO "qismən əks", Aİ və

EO isə "tabeli" hökmlər adlamr. İndi biz bunlarm hər birini

müstəqü olaraq nəzərinizə çatdırırıq.

251

Məntiq.

Kvadrat ■ (

r 1. Zidd

2. Əks

3. Qismən əks

4. Tabeli

L İnkar qanunu

Bəzi kitablarda "ziddiyyət" və "üçüncünü istisna" qanunla- rma

əsasən, hökmlərə zidd və əks hökmlər qurulur. Biz burada bu iki

qammu, daha dəqiq ifadə edən aşağıdakı "inkar" qanununda

cəmləmişik. Çünki üçüncü halm istisna olunmaması bəzən

kəmiyyətdən, bəzən isə predikatdan törəyir. İnkar qanunu

aşağıdakı kimidir:

İnkar qanunu: Hsr hanst bir fenomen (cisim, hadisə, məfhum)

haqqında eyni şəraitdə deyilən bir-birini inkar edən iki fikirdən hər

ikisi həqiqi ola bilməz, amma hər ikisi yalan ola bilər.

"Bu qanun təfəkkür qanunudur" - "Bu qanun təfəkkür qanunu

deyil", "Kamil məktəbdən qayıdır" - "Kamil məktəbə gedir" və "Hər

bir canh təfəkkür edir" - "Heç bir canlı təfəkkür etmir". Yuxarıdakı

qanuna əsasən, bu üç bir-birini qarşılıqlı inkar edən hökmlərin heç

vaxt hər ikisi eyni zamanda həqiqi ola bilməz. Bunu isbat etməyə

ehtiyac yoxdur. Bunlardan birincisində üçüncü hal istisna olunur.

Yəni hər ikisi də yalan olub başqa hal ola bilməz, yaxud bu

cütlükdən biri doğrudursa (yalandırsa), digəri yalan (doğru)

olmalıdır. Amma ikinci və üçüncü cütlükdə üçüncü hal istisna

olunmur. Yəni hər ikisi həqiqi olmasa da, amma hər ikisi yalan ola

bilər. Çünki ikinci cütlükdə ola büər ki. Kamil nə məktəbdən

qayıdır, nə də məktəbə gedir; üçüncü hal olaraq, məsələn, bəlkə də,

dərslərini oxuyur. Buna görə də ikinci cütlüyün hər ikisi yalan ola

büər. Üçüncü cütlükdə də hər ikisi yalandır, çünki birinci hökmün

252

Formal Məntiq

ziddinə olaraq heyvanlar təfəkkür etmir və ikinci hökmün də

ziddinə olaraq insanlar təfəkkür edir. Buna görə də hər iki hökm

yalandır və üçüncü hal olaraq "Bəzi canlılar təfəkkür edir" hökmü

həqiqidir.

Göründüyü kimi, ikinci cütlükdə istisna olunmayan hal

predikatdan, üçüncü cütlükdə isə kəmiyyətdən doğur. Belə ki,

"qayıtmaq" və "getmək" bir-birini inkar edən zidd sözlər deyil,

əksinə, əks sözlərdir. Buna görə də üçüncü halm istisna

olunmaması bəzən üçüncü cütlükdəki kimi kəmiyyətdən doğursa,

bəzən də əks sözlərdən doğur. Birinci cütlükdə isə üçüncü halm

istisna olunması zidd sözlərə əsasəndir. Belə ki, nə cəmləri, nə də

dəfləri mümkün olan "var" və "yox" kimi zidd sözlərə əsaslanan

"təfəkkür qanunu oimaq" və "təfəkkür qanunu olmamaq" sözləri

bir-birinə ziddir. Buna görə də birinci cütlükdə üçüncü hal istisna

olunur.

Bunlara əsasən, istisna olunan halları ifadə edən hökmlərə

"zidd", istisna olunmayan halları ifadə edən hökmlərə isə "əks"

hökmlər deyilir (eyni ilə inkar sözlərin zidd və əks formalarmda

olduğu kimi).

Göründüyü küni, birinci və ikinci cütlükdəki hökmlər fərdi

hökmlərdir. Yəni onlar konkret fərddən damşır. Bunlardan birincisi

zidd, ikincisi isə əks hökmlər olur. Deməli, fərdi hökmlərin zidd və

əksinin qurulması məlum oldu. İndi də müəyyən hökmlərin zidd

və əksinə baxaq.

Müəyyən hökmlərin ziddi

Zidd hökmlər - Subyekt və predikatda bərabər, kəmiyyət və

keyfiyyətdə isə fərqli olan iki hökmdür ki, eyni şəraitdə cəm və dəf

olmaları mümkün deyil. Məsələn: "Bəzi insanlar şairdir" və "Heç bir

insan şair deyil".

Necə ki, söz bəhsində iki cəm və dəf ola bilməyən sözləri "zidd"

adlandırmışdıq, belə hökmlərin də "zidd" adlandırılması orüarm

cəm və dəfinin qeyri-mümkün olmasma görədir.

253

Məntiq ____________________________________________________________

Məlıımdur ki, hökmün özü də bir sözdür. Tərifdə "Cəm və dəfləri

mümkün deyil" ifadəsi gəlsə də, biz bımu isbat edək. Daha

doğrusu, hər bir "müəyyən" hökmün ziddinin tapılma- sma baxaq.

Dediyimiz kimi, müəyyən hökmlərdə üçüncü halm istisna

olunmaması kəmiyyətin bərabərliyindən doğur. Deməli, müəyyən

hökmlərdə üçüncü halm istisna olunması kəmiyyətin fərqliliyindən

asılıdır. Yəni kəmiyyətdə fərqlilik olmalıdır ki, iki hökm bir-birinə

zidd olsun. Bəlkə də, iki hökmün bir-birinə zidd olmasmı isbat

etməyə ehtiyac yoxdur, yəni, ümumiyyətlə, bu zəruridir, yaxud

bunu isbat etmək mümkün deyil. Amma bunu isbat etməkdə

məqsəd belə isbat metodunu öyrənməkdir. Belə ki, bəzi yerlərdə

heç də hökmlərin qarşılıqlı münasibəti zəruri olmur, əksinə, nəzəri

və isbata ehtiyaclı olur.

İsbatı: "Qəti müəyyən" hökmlərin riyazi şəklindən istifadə

edək. Qəti müəyyən hökmləri aşağıdakı şəkildə göstərmişdik:

A=(+sp+)

E=(+sp-)

İ=(-sp+)

0=(-sp-)

İndi də bu bəhs üçün "zidd=~" əvəzləməsi ilə bu dörd qəti

müəyyən hökmün ziddlərini verək. Ziddin yuxarıdakı tərifindən

aşağıdakıları alarıq:

~A=(-sp-)=0

~E=(-sp+)=İ

~İ=(+sp-)=E

~0=(+sp+)=A

Asanlıq üçün "dörd nisbət"dən istifadə edək. Birinci hissədə

dördüncü fəslin üçüncü dərsində iki ümumi məfhumun nisbətinin

həndəsi işarələrinə uyğun olaraq deyə bilərik ki, "s" ilə "p"

arasmdakı nisbət aşağıdakı beş haldan xaric deyil.

254

Formal Məntiq

I)

II)

III) IV)

V)

Tutaq ki, A (+sp+) doğrudur. Onda isbat edək ki, A-run ziddi O

(-sp-) hökmüdür və yalandır.

Əgər A doğrudursa, onda ona, yuxarıdakı dairələrdən (1) və

(111) hal uyğundur.

Formal məntiqin tərifində dedik ki, "tərif" və "hökm" maddəsi

nəzərə alınmadan, ümumi şəkildə araşdırılır. Bu iki halm

götürülməsi də buna görədir, yəni burada doğru qəbul edilən A

(+sp+) hökmü formal, yaxud riyazi şəkildə olduğundan (1) və (111)

halı ona uyğundur. Əgər bu (+sp+) hökmünü maddə, məzmun ilə

vermək istəsək, aşağıdakı kimi iki maddədə, yaxud iki məzmunla

vermək olar: "Hər bir ddddi hsrfld göstdrmsk

255

Məntiq ____________________________________________________________

olur" və "Hər bir ağac bitkidir". Bu ikisindən birincisi (I)-ə, ikincisi

isə (III)-ə uyğun gəlir. Çünki hər bir ədədi hərflə göstərmək olduğu

kimi, hər bir hərfi də ədəd kimi göstərmək olur. Yəni bunlar "tam

çarpazlaşan" məfhumlardır. İkinci hökmdə isə, doğrudur ki, hər bir

ağac bitkidir, amma hər bir bitki ağac oknadığmdan, bu hökm də

(111) hala uyğun gəlir və bunlar da "tabeli" məfhumlardır. "Hər bir

adədi harflə vermək olur" hökmü doğrudursa, onun ziddinin (bəzi

ədədləri hərflə vermək olmur) yalan oknası aydmdır. Digər

tərəfdən, nəinki "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur" yalandır, hətta

"bütün ədədləri hərflə vermək olmur" hökmü də yalandır. Bəs nə

üçün bu hökmün ziddi məhz "bəzi ədədləri hərflə vermək olmur"

hökmü olur? Ona görə ki, hökm, "hər bir ağac bitkidir" şəklində

olsa, bu zaman da birinci hökm kimi demək ohnaz ki, "heç bir ağac

bitki deyil" yalandır. Buna görə də ümumi şəkildə olan A (+sp+)

hökmünün ziddi O (-sp-) götürülür ki, maddəsi, məzmunu verilən

hökmlər üçün ümumi qanun çıxarıism.

Deməli, əgər A-ya uyğun (1) və (111) halı doğrudursa, qalan

hallar yalan olmalıdır. Çünki "s" ilə "p" arasmdakı nisbət beş

haldan xaric deyil. Bununla belə, qalan yalan hallardan ortaq

məxrəc olaraq, yahuz "bəzi s-lər, p deyil" (-sp-) yalan hökmünü

çıxarmaq olar. İsbat edildi.

Həmçinin birinin yalan olmasmdan o birinin doğruluğunu da

çaxarmaq olar və qeyd etdiyimiz kimi, "vasitəsiz" əqU nəticənin

başqa növlərini də bu yolla isbat etmək olar.

Zidd hökmlərin şərtləri: Bəzən iki hökmün ziddə oxşarlığı

bizi çaşdırır və elə güman edirik ki, onlar zidd hökmlərdir. Bu da

əqli nəticə zamam səhvə yol verməyə səbəb olur. Buna görə də

ziddin şərtləri məlum olmalıdır ki, "sofizm"in qarşısı alm- sm. Yəni

iki hökmün zidd olmasım müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı

şərtlər olmalıdır. Məntiqçilər, müxtəlif baxışlara əsaslanaraq, bu

şərtləri müxtəlif sayda vermişlər. Ümumi ola

256

Formal Məntiq

raq, Sədrül-mütəəllihin Şirazi (Molla Sədra) 8 şərt vermişdir.

Beləliklə, ziddin şərtləri:

1. Subyekt vəhdəti: Hər iki hökmdə subyekt bərabər olmalıdır.

Məsələn: "Bəzi cəngəlliklərin yarısı yaşıldır." hökmü ilə "Bütün

cəngəlliklərin dörddə biri yaşıl deyil" hökmü zidd deyil.

2. Predikat vəhdəti: Hər iki hökmün predikatı bərabər

olmalıdır. Məsələn: "Bəzi kimyəvi elementlər metaldır." və "Bütün

kimyəvi elementlər qeyri-metal deyil." hökmləri zidd deyildir.

3. Zaman vəhdəti: Hər iki hökmün dəlalət etdiyi hadisə eyni

zamanda olmalıdır. Məsələn: "Kamil axşam filmə baxdı." və "Kamil

gecə filmə baxmadı." hökmləri də zidd deyil.

4. Məkan vəhdəti: Hər iki hökmün dəlalət etdiyi hadisə eyni

məkanda olmalıdır. Məsələn: "İkinci Günəş yoxdur." və "İkinci

Günəş var." hökmlərinin hər ikisində məkan xarici məkan olsa,

onlar ziddirlər, amma birinci hökmdə məkan xarici və ikinci

hökmdə məkan zehin aləmi olsa, bu zaman bu iki hökm zidd

deyildir və hər ikisi doğrudur.

5. Şərt vəhdəti: Hər iki hökmün dəlalət etdiyi hadisənin baş

verməsi üçün eyni şərt lazımdır. Məsələn: "Bütün insanlar öz

qabiliyyətlərindən istifadə etməklərinə uyğun olaraq inkişaf edir."

hökmü ilə "Bəzi insanlar öz qabiliyyətlərindən istifadə

etməmələrinə uyğun olaraq inkişaf etmirlər." hökmləri zidd deyil.

Çünki ikincinin şərti birincinin əksidir və hər ikisi də doğrudur.

6. Nisbət vəhdəti: Məsələn: "Bəzi ağaclar Çinar ağacma

nisbətən kiçikdir." hökmü ilə "Bütün ağaclar alma ağacma nisbətən

böyükdür." hökmü, hətta birincisi doğru, ikincisi yalan olsa belə,

zidd deyillər.

7. Aktual və potensiallıq (fel və qüvvə) vəhdəti: Məsələn:

"Bütün insanlarm alim olmağa potensialı var." hökmü ilə "Bəzi

insanlar aktual olaraq hal-hazırda alim deyil." hökmləri

257

Məntiq ____________________________________________________________

zidd deyil. Çünki birinci hökmdə hökm istedad olaraq verilmiş,

ikinci hökmdə isə hökm, həmin istedad hayata keçmiş halda verilib.

8.Birinci növ və məşhur predikasiya vəhdəti: Bu şərt İsla-

mm dahi filosofu Sədrül-mütəəlhhin Şirazi (Molla Sədra) tərəfindən

fəlsəfə və məntiqdə 1000 illərlə həll olunmaz kimi qalan məsələlərin

həlli üçün, əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, "birinci növ predikasiya"

və "məşhur predikasiya" şərtidir.

Beləliklə, əgər bu 8 şərt olmasa, iki hökm bir-birinin ziddi deyil.

Riyaziyyat kursunda zidd hökmlər

Məktəblilərin riyaziyyat kursrmda yaxmdan tamş olduqları

"əksini fərz etmə" qaydası məntiqdə "zidd" adlamr. Bu qay- dadakı

əsəs proseslər:

I proses: Tələbə iddiamn (tezisin) əksini fərz edir. Məlumdur ki,

iddianın əksinin iddia ilə münasibəti var. Yəni "əksini fərzdə" fərz

olunan iddia ilə fərzin ziddi cəm ola bilmir.

II proses: Tələbə zidd fərziyyənin yanlış olduğunu isbat edir.

III proses: I və II prosesi nəzərə alaraq, "Əgərfərziyyd ilə zidd

fərziyyə cəm ola bilmirsə və zidd fərziyyə yanlışdırsa, deməli, iddia

olunan fərziyyə düzgündür." nəticəsini alır.

Zidd - Hökmlərin anasıdır

Məntiq və fəlsəfə aləmində zidd, hökmlərin anası hesab olunur.

Çünki varlıq aləminin bütün sahələri cəm və dəf ola bilməyən

ziddiyyətli hallardan uzaqdır. Bütün hökmlər, dəlillər və isbatlar

zidd hökmlərə əsaslanır. Hətta insanm bütün həyatı "Zidd

hökmlər nə cəm, nə də dəf ola bilirlər." qanu-

Bax; II hissə, II fəsil, II dərs

258

Formal Məntiq

nunun üzərində qurulmuşdur. Bu qanuna "Üçüncünü istisna"

qanunu da deyilir.

Həyatm ən sadə və mürəkkəb məsələləri, bu qanım əsasm- da

dərk olunur. Məsələn: Biri ilə söhbət ediriksə, üzümüzü

həmsöhbətimizin üzünü tutduğu istiqamətə tərəf yox, ona tərəf

tuturuq. Çünki onun qarşımızda olduğunu qəbul edirik. Bu da,

onun başqa məkanda yox, məhz bizim qarşımızda olduğunu dərk

etdiyimizi göstərir. Bu, məntiqi zidlə belə ifadə edilir: "Müəyyən bir

əşya A nöqtəsindədir." və "Həmin əşya A nöqtəsində deyil."

hökmləri ziddir. Bunlarm hər biri doğru ola bilməz. Buna əsasən

də, həmsöhbətimizin başqa məkanda olmayıb, qarşımızda

olduğunu dərk edirik.

Əlbəttə, insan belə hallarda məntiqi fikirləşərək, "Zidd hökm-

brd əsasən, həmsöhbətim qarşımdadırsa, başqa yerdə deyil, buna

görə də mən onunla söhbət edən zaman onunla üz-üzə

dayanmalıyam” deyərək hərəkət etmir. Çünki bu, insan fitrətinin

dərk etdiyi aydm bir şeydir. Buna görə də məntiqçilər ziddin cəm

və dəf obnamasım zəruri bilik hesab edir və onu "hökmlərin anası"

adlandırırlar.

Üçüncünü istisna qanununu, yaxud zidd hökmləri ümumi

şəkildə qısa olaraq belə ifadə etmək olar: "Varlığın iqrarı, onun

yoxluğunun inkarıdır və əksinə".

Allahın qüdrəti və zidd hökmlər: Abdullah Deysani İmam

Sadiqin (ə) şagirdi Hişam ibn Həkəmin yanma gələrək ona dedi:

- "Sənin dediyin Allah, əgər hər şeyə qadirdirsə, bu aləmi bir

yumurtanm içinə yerləşdirə bilərmi? Belə ki, nə yumurta böyüsün,

nə də aləm kiçilsin".

Hişam ibn Həkəm Deysanidən möhlət alaraq, İmamm (ə)

yanma gəlib əhvalatı danışır. Həzrət (ə) cavabmda buyurur:

- "Bəli. Görməyin üçün Allah bu aləmi sənin yumurtadan da

kiçik olan gözlərində necə yerləşdirmişdir?!"

259

Məntiq ____________________________________________________________

Allahın valığım inkar etmək üçün, ateistlərin əl atdığı yollardan

biri də İslam əqidələrindən - "Allah hər şeyə qadirdir" - məzmunlu

ayələrlə bağlı əqidəni, müəyyən ziddiyyətli hallar kimi göstərməklə

sual altma qoymaqdır. Yaxud bəzən mü- səlmarüarm özləri də belə

ziddiyyətli sualları cavablandırmaqla əqidələrini

möhkəmləndirmək istəyirlər. Buna görə də zidd hökmlərlə bağlı

belə suallardan bir neçəsinin məntiqi həlli ilə tamş olmağımız

münasibdir.

Məlumdur ki, yuxarıdakı hədisdə həzrət İmam (ə) sadə şəkildə,

qaneedici cavab vermişdir. İmamm (ə) digər yerlərdə elmi cavabı

isə belə olmuşdur:

- "Bu iş, zatmda çatışmazlıq olan özlüyündə qeyri-mümkün

şeydir ki, Allahm qüdrəti belə şeyləri əhatə etmir".

İndi isə həzrət İmamm (ə) bu cavabmdakı məntiqi təfəkkürü

göstərək.

Abdullah Deysarıinin sualı, əslində, bir-birinə zidd olan iki

şeydən hər birinin varlığırun mümkün olmasmı istəməkdir.

Aləmin ölçüsünü "5", yumurtanm ölçüsünü isə "3" qəbul edək.

Əgər aləm yumurtanm içində yerləşsə, yuxarıdakı əvəz- ləməyə

görə bu o deməkdir ki, "5" ədədi "3"-ün tərkib hissəsi olmalıdır.

Yəni "5<3" olmalıdır. Digər tərəfdən məlumdur ki, "5>3"-dür. Bu da

"5, 3-dən böyükdür" və "5, 3-dən böyük deyil" zidd hökmlərdir.

Zidd hökmlərin də cəm olması mümkün deyil. Buna görə də

Deysarıinin tələb etdiyi şey mümkün deyil və İmam Sadiq (ə) bu

məntiqi ardıcıllığı bir cümlədə izah etmişdir.

Belə ziddiyyətli suallardan aşağıdakıları misal göstərmək olar:

1. Allah Özü kimi Allah yarada bilərmi? Əgər yarada bilsə,

onda Allahm şəriki mümkündür. Yox əgər yarada bilməsə, deməli,

Allahm qüdrəti sonsuz deyil. 2. Allah elə bir daş yarada bilərmi ki, onu qaldıra biLməsin?

260

Formal Məntiq

Diqqət etsək, görərik ki, bu sualların hər biri zidd hökmlərin

cəm olması intizarı ilə bərabərdir. Yəni bunlarm hər biri "Bir şeyin

həm var, həm də yox olması mümkündürmü?" sua- İma qayıdır.

Məlumdur ki, belə bir şey qeyri-mümkündür və Allahm qüdrətinə

də zərər vurmur.

Bundan başqa, yuxarıdakı suallardan birincisinə xüsusi olaraq

belə cavab vermək istərdik:

- Allah Özü kimi Allah yarada bilməz. Bu cavab bizi, Allahın

böyüklüyünün, əzəmətinin kiçildiyi nəticəsinə gətirməsin. Əksinə,

Allahm, Özü kimi Allah yarada bilməməsi Onun əzəmətini daha da

əzəmətləndirir. Çünki ikinci bir Allah yaradan Allahı, hər şeyə

qadir Allah kimi, zehni olaraq kənarda nəzərdə saxlayaq və yenidən

həmin Allahı öz Allahımız kimi, İsla- mm göstərdiyi Allah kimi

nəzərdə saxlayaq. Bu zaman görürük ki, hətta hər şeyə qadir olan,

zehnimizdən kənarda saxladığımız bir şəxs (hər şeyə qadir

zehnimizdə tutduğumuz digər Allah) belə, bizim Allahdan, İslamm

göstərdiyi Allahdan uca Allah yarada bilməz. Bu isə Allahm

əzəmətini daha da artmr. Bununla da isbat etmiş oluruq ki,

Allahdan böyük başqa birisinin var olması qeyri-mümkündür.

Böyük alim Xoyi və zidd hökmlər: Keçən əsrdə Nəcəfdə

yaşamış böyük fiqh alimlərindən biri olan Xoyinin məntiq və fəlsəfə

ilə o qədər də əlaqəsi yox idi. Buna baxmayaraq, hər bir alim kimi

Xoyi də, öz sahəsi olmasa da, bu iki sahənin ilahi hikmət olduğunu

dərk edir və yeri gəldikdə, özünün sadə dili ilə bu qanunu müdafiə

edirdi. Bir dəfə alimlərdən biri, fəqih Xoyiyə deyir: "Siz deyirsiniz

ki, ziddin cəm və dəf olması qeyri-mümkündür. Halbuki biz bunım

mümkünlüyünü isbat edirik". Ustad Xoyi buyurur: "Buyurun

görək, bunu necə isbat edirsiniz?" Alim öz dəlillərini bəyan etməyə

başlayır. O, sözünü bitirdikdən sonra fəqih Xoyi buyurur: "Bəli, heç

bir irad yoxdur; sizin dediyiniz də, bizim dediyimiz də doğrudur".

261

Məntiq ____________________________________________________________

Alim deyir: "Axı bu necə ola bilər ki, hər ikimizin sözü də doğru

olsun?" Bu zaman fəqih Xoyi buyurur: "Elə isə bizim kimi sən özün

də qəbul edirsən ki, iki bir-birini inkar edən sözün hər ikisi eyni

anda doğru ola bilməz. Bu da, iki ziddin cəm və dəfinin

qeyri-mümkün olması deməkdir".

II. Müəyyən hökmlərin əksi Əks hökmlər - Subyekt və predikatda bərabər, kəmiyyətdə

ümumi, keyfiyyətdə fərqli olan iki hökmdən ibarətdir ki, cəmləri

mümkün deyil. Əks hökmlərdə üçüncü hal istisna olunmur. Brmu

dairələrlə də göstərmək olar. Belə ki, (+ab+) hökmünün həndəsi

forması "a", "b"-yə tabe olmaq şərti ilə onlar arasmdakı münasibət

dörd nisbətdən "tabeli" olacaq. (-ı-ab-) hökmü isə

çarpazlaşmayandır. Bunlardan, yalnız birinin doğru oknası

aydmdır. Amma hər ikisinin yalan obnası da mümkündür. Belə ki,

dairələri qurub birinin yalan oknasmdan o birinin yalan olmasmı

çıxarmaq olmur. Çünki iki məfhum ara- smda dörd nisbətdən tabeli

və çarpazlaşmayan dairələrin heç biri olmazsa, çarpazlaşma

mümkündür.

Necə ki, söz bəhsində iki cəm ola bilməyən sözləri "əks"

adlandırmışdıq. Belə hökmlərin də "əks" adlandırılması onla- rm

cəm olmasmm qeyri-mümkünlüyünə görədir. Burada da cəmin

qeyri-mümkünlüyünü və yalnız birinin doğruluğundan 0 birinin

yalan olmasım almağı göstərmək olar. Amma biri yalan olarsa, o

biri qeyri-müəyyən olacaq.

Tərifə əsasən, yalnız A və E bir-birinin "əks"i olacaq.

A=(+sp+)

E=(+sp-)

262

Formal Məntiq

III. Qismən əks

Qismən əks hökmlər - Subyekt və predikatda bərabər,

kəmiyyətdə xüsusi, keyfiyyətdə fərqli olan iki hökmdən ibarətdir

ki, dəfləri qeyri-mümkündür. Məsələn: "Bəzi planetlər yerdən

böyükdür"; "Bəzi planetlər yerdən böyük deyil" və "Bəzi insanlar

canlıdır"; "Bəzi insanlar canlı deyil". Bu misallardan birincisi cəm

olur, ikincisi isə cəm ola bilmir. Yəni belə hökmlərin, yalnız dəfi,

qəti olaraq qeyri-mümkündür.

Yenə də həndəsi qayda ilə göstərmək olar ki, belə hökmlərin

dəfi mümkün deyil və yalnız birinin yalan ohnasmdan o birinin

doğruluğu çıxır. Amma biri düzgün olsa, o biri qeyri- müəyyən

olacaq. Belə hökmlər də tərifə əsasən, yaimz aşağıdakılar ola bilər:

İ=(-sp+) 0=(-sp-)

IV. Tabeli:

Tabeli hökmlər - Subyekt, predikat və keyfiyyətdə bərabər,

kəmiyyətdə isə fərqli olan iki hökmdən ibarətdir ki, cəm və dəf

olmaları mümkündür. Belə hökmlərdə isə ümuminin

doğruluğundan xüsusinin doğruluğu və xüsusinin yalan olmasm-

dan ümuminin yalan oknası almır. Amma əgər ümumi yalan və

xüsusi doğru olsa, o biri qeyri-müəyyən olacaq.

Qəti müəyyən Zidd Əks

Qismən Əks Tabeli

+sp-l- -sp- +sp- - -spı+

+sp- -spl- +sp+ - -sp-

-sp+ +sp- - -sp- +sp+

-sp- +sp-l- - -sp+ +sp-

263

Məntiq ____________________________________________________________

Daha da asanlıq üçün "kvadrat üsulu"nun bu dörd növünü

qarşılıqlı surətdə aşağıdakı kimi də göstərmək olar:

SUALLAR:

1. Əqli nəticəyə öz ifadənizlə tərif verin.

2. Vasitəsiz və vasitəli əqli nəticənin fərqi nədir?

3. Vasitəli əqli nəticənin növləri haqqında nə bilirsiniz?

4. Bir misal üzərində dərsdə gələn "üç əsas proses"! ardial

göstərin. 5. Vasitəsiz əqli nəticənin faydası nədir?

6. Allah-taala tərəfindən ədəd oxu üzərində 5 və 6 ədədləri

arasında başqa bir tam ədədin yaradılması mümkündürmü?

7. Metafizik filosoflar deyir: "Əgər insanın həqiqəti, ruhu, yalnız

fiziki bədəndirsə və ya maddidirsə, gərək, o, 8 il bundan qabaqkı

insanın özü olmadığını hiss etsin. Çünki hər 8 ildən bir hüceyrələrin

yenisi ilə əvəz olunması əsasında bədən tamamilə dəyişir. Amma

hamımız bilirik ki, biz hər zamanda özümüzük. Deməli, "İnsan və ruh,

yalnız fiziki bədəndən ibarətdir, ya da maddidir." fikri yalandır".

İndi siz, zidd hökmlərdən istifadə edərək insanın həqiqətinin,

ruhunun maddi yox, mücərrəd olduğunu isbat edin.

264

Formal Məntiq

8. "Hakim məhkumdan soruşur; "Dünən gecə saat 2-də harada

idiniz?" Məhkum cavab verir: "Evimdə idim". Hakim: "Elə isə ondan

qabaqkı gecə saat 2-də cinayət törədilən yerdə olmusunuz." Yuxarıdakı dialoqda hakim, ziddən istifadə etmişdirmi?

9. İki "əks"in cəminin qeyri-mümkünlüyünü əvvəlki dərslərdə

verilmiş həndəsi yolla göstərin. 10. Nə üçün "əks" və "qismən əks", yalnız iki hökm olur?

11. A, E, İ, O arasında hansıların bir-birinə "tabeli" olmasını

müəyyən edin.

12. Nə üçün "tabeli" hökmlərdə, yalnız ümuminin doğruluğundan

xüsusinin doğruluğu və xüsusinin yalan olmasından ümuminin yalan

olması alınır?

13. Müsabiqədə iştirak edən iki tərəfə də uğurlar arzulamaq

ziddiyyət deyilmi?

14. "Səməndər cavandır" və "Səməndər qocadır" hökmləri ziddir,

yoxsa əks?

265

2- CI DƏRS

DƏYİŞMƏ VƏ

QARŞILAŞDIRMA

I. Dəyişmə: "Dəyişmə" ikinci qisim vasitəsiz əqli nəticədir.

Burada dəyişmə dedikdə, subyekt və predikatm yerinin dəyişilməsi

nəzərdə tutulur.

Dəyişmə (qısa: D) - Yalnız tərəfləri verilən hökmün tərəflərinə

əks, keyfiyyəti isə onun keyfiyyətinə bərabər olan hökmdür.

Həmişə verilən hökm doğrudursa, dəyişmə də doğrudur və

dəyişmə yalandırsa, verilən də yalandır.

Burada "tərəfləri" ifadəsi, belə hökmlərə şərti hökmlərin də

daxil oknasmı göstərir. Yəni dəyişmə, yakuz qəti hökmlərə mənsub

deyil. Məsələn: "Hər bir insan nitqə malikdir." Verilən, "Bəzi nitqi

olanlar insandır." hökmü isə dəyişmədir. "Əgər insan ağıllıdırsa,

çıxış yolu tapacaq." verilən, "Hər kim çıxış yolu tapsa, ağıllıdır."

hökmü isə dəyişmədir.

Dəyişmədə üç xüsusiyyət vardır:

1. Tərəflərin tərs mütənasibliyi

2. Keyfiyyətdə bərabərlik

3. Verilən hökm doğrudursa, dəyişmə də doğru, dəyişmə

yalandusa, verilən hökm də yalandır.

Bu üç xüsusiyyətə əsasən, hər bir qəti müəyyən hökmdən

alman dəyişmə hökmü, kəmiyyətdə müxtəlif hallarda olacaq.

267

Məntiq ____________________________________________________ _ _____

Yenə də əvvəlki dərslərdə dediyimiz kimi, həndəsi fiqurlardan

istifadə edərək bunlarm isbatım vermək olar:

(+sp+) Verilən .................. (-ps+) D

(+sp-) Verilən ................... (+ps-) D

(-sp+) Verilən ................... (~ps+) D

Amma xüsusi inkari müəyyən hökm (-sp-) üçün formal

dəyişmə hökmü almaq olmur. Çünki bu hökmün həndəsi şəkillərini

versək, dəyişmənin tərifinə əsasən, bu şəkillərdən ortaq məxrəc

çıxarmaq olmur. Əlbəttə ki, formal olaraq.

II. Qarşılaşdırma a) Qədim qarşılaşdırma (qısa: QQ) - Tərəflərin verilən

hökmün tərəflərinə həm əks, həm də zidd, keyfiyyəti verilən

hökmün keyfiyyətinə bərabər olan hökmdür. Verilən doğrudursa,

onun qədim qarşılaşdırma hökmü də doğrudur və qədim

qarşılaşdırma yalandırsa, verilən də yalandır.

Burada da xüsusi iqrari müəyyən hökmün (-sp+) qədim

qarşılaşdırması üçün ortaq məxrəc çıxarmaq oknur. Qalan üç

müəyyən hökm üçün isə qədim qarşılaşdırma aşağıdakı kimidir:

(+sp+) Verilən .................. (+qeyri-p, qeyri s+) QQ

(+sp-) Verilən ................... (-qeyri p, qeyri s-) QQ

(-sp-) Verüən .................... (-qeyri p, qeyri s-) QQ

Allahın mahiyyəti və qədim qarşılaşdırma: Ümumiyyətlə,

qeyd etdik ki, vasitəsiz əqli nəticələrdən çox istifadə edilir və hətta

gündəlik işlərimizdə, əlaqələrimizdə belə qəti nəticələrlə üzbəüzük.

Amma bunu hiss etmək, görmək olmur. Hiss edə bilərik, yalnız bir

şərtlə ki, bu dəlilləri kökündən dərk etmiş olaq. Qədim

qarşılaşdırma da onlardan biridir ki, əgər tətbiq olunmasa,

əhəmiyyəti hiss edilmir.

268

Formal Məntiq

İndi biz "Qarşılaşdırma"nm bu növündən istifadə etməyin

"fəlsəfi tövhid"® bəhslərində necə dəqiq nəticə verdiyinin şahidi

olacağıq. Fəlsəfi tövhid bəhsində bir çox məsələlər vardır ki

Quranda Allah bu məsələlərə Quran dili ilə işarə etmişdir.

Bunlardan biri də əl-Ənam surəsinin 103-cü ayəsidir və bu ayədə

Allah-taala buyurur:

- "Gözlər Onu (görüb) dərk etməz. O, gözləri dərk edər. O,

lətifdir (cisimlikdən uzaqdır), (hər şeydən) xəbərdardır!"

Məlumdur ki, gözlə görünən hər bir şey maddidir və mahiyyəti

vardır.

Həmçinin əl-Əraf surəsinin 143-cü ayəsində də həzrət Musa (ə)

İsrail övladlarmm təkidi ilə Allahdan Özünü göstərməsini

istədikdə, Allah buyurdu:

- "Sən Məni, əsla, görə bilməzsən. Lakin (bu) dağa bax. Əgər

o yerində dura bilsə, sən də Məni görə bilərsən”, - buyurdu. Rəbbi

dağa təcəlli etdikdə (Allahın nuru dağa saçıldıqda) onu

parça-parça etdi. Musa da bayılıb düşdü".

Bu ayələrin həqiqi mənası bizə gizli qalsa da, heç olmasa, sadə

şəkildə başa düşürük ki, Allah məhdud deyU, cisim deyil, zehmlərə

sığışmır, ağıllar Onu olduğu kimi dərk edə bilmir.

Deməli, isbat edəcəyimiz iddia (tezis) bundan ibarətdir:

"Allahm mahiyyəti yoxdur, yəni heç bir məhdudiyyəti yoxdur".

Aşağıdakı müqəddimə ilə başlayaq:

Müqəddimə: Aşağıdakı üç qrup hökmlərə diqqət edək.

1) 8 ədədi cütdür.

Hər bir cismin üç ölçüsü var.

2) İki zidd cəm ola bilməz.

7 ədədi cüt deyil.

3) Kamil hərəkətdədir.

Alma şirindir.

Müəllim ilahiyyatçıdır.

Fəlsəfi tövhid dedikdə, tövhidin məhz əqli təfəkkürlə isbatı başa düşülür. Buna kitabın digər yerlərində də işarə olundu. Belə ki, tövhid həm sadə insanların qəbul etdiyi, həm kəlam alimlərinin, həm filosoflann, həm də ariflərin dediyi formada olur.

269

Məntiq ____________________________________________________________

Yuxarıdakı üç qrup hökmlərin hər birinin öz xüsusiyyəti var.

Birinci qrup hökmlərdə predikatların subyektə hökm olunmasmm

modallığı "zərurət"dir. Çünki 8 ədədinin cüt olması və hər bir

cismin üç ölçüyə malik olması vacibdir. Bu cür olmamaları

qeyri-mümkündür. İkinci qrup hökmlərdə modal- lıq

"qeyri-mümkün" dür, yəni iki ziddin cəm obnası və 7-nin cüt olması

qeyri-mümkündür. Amma üçüncü qrup hökmlər- dəki modalhq isə

nə zərurət, nə də ki, qeyri-mümkündür. Yəni üçüncü qrup

hökmlərin modallığı "imkan"dır. "Zərurət" - əksinin olması

qeyri-mümkün, "imkan" isə nə obnası, nə də olmaması, nə vacib, nə

də ki, qeyri-mümkün deməkdir.

Bu müqəddünə ilə bütün varlıqları, Allah da daxil olmaqla, ya

"vacib", ya "qeyri-mümkün", ya da "mümkün" qisimlərinə bölmək

olar. Allahm varlığı vacibdir, çünki Onun "ad"larm- dan biri də

"Əzəli"dir. Yəni O, həmişə olub, var və olacaqdır. Bu cəhətdən

fəlsəfədə Allah "vacib-əl-vücud" (mütləq varlıq) kimi ifadə olunur.

Yəni var olması vacib olan varlıq. Allahdan başqa hər bir mövcud

olan məxluqdur və "mümkünəl-vücud" (nisbi, mahiyyətə malik

varlıq) adlanır. Çünki onlarm olub-olmaması zatən nə vacibdir, nə

də ki, qeyri-mümkündür. Məxluq olduqlarına görə bir mərhələ var

idi ki, onlar yox idilər. Yəni onlarm zatmda həm yoxluq, həm də

varlıq var, amma Allahm zatmda isə həmişə varlıq vardır.

Deməli, hər bir mahiyyət üçün varlıq nə vacib, nə də ki,

qeyri-mümkündür. Elə isə hər bir mahiyyətli "mümkünəl-vü-

cud"dur. Bura qədərki sözlərdə məqsəd - "Hər hir mahiyyətli

mövcud mümkünəl-vücuddur." hökmünü əldə etmək idi. Deməli,

sadə şəkildə olsa da, isbat etdik ki, "Hər bir mahiyyətli mövcud

mümkünəl-vücuddur". İndi də bu hökmün "qədim

qarşılaşdırma"sını verək. Bu hökmü verilən olaraq nəzərə alsaq,

onda onun qədim qarşılaşdırması yuxarıdakı tanış olduğunuz

formalara əsasən aşağıdakı kimi olar;

270

Formal Məntiq

Verilən - "Hər bir mahiyyyətli mövcud mümkünəl-vücuddur". (I)

QQ - "Hər bir qeyri-mümkünəl-vücud, qeyri-mahiyyətlidir". (II)

Digər tərəfdən dedik ki, verilən hökm doğrudursa, qədim

qarşılaşdrrma da doğrudur. Verilən hökmün (1) doğruluğunu isbat

etdik, deməli, onun (1) qədim qarşılaşdırması (11) olan - "Hər bir

qeyri mümkünəl-vücud qeyri mahiyyətlidir" hökmü də doğrudur.

Aşağıdakı bərabərliyə baxaq:

Qeyri-mümkünəl-vücud = Vadbəl-vücud (**)

Yəni bir şey "qeyri-mümkünəl-vücud"dursa, onda o, vaci-

bəl-vücud olmalıdır. Eynilə "Qeyri-cüt ədəd təkdir" kimi.

(**)-u (11) hökmündə nəzərə alsaq, belə nəticə alarıq:

"Hər bir vadbəl-vücud qeyri mahiyyətlidir".

Nəticə aldıq ki, vacibəl-vücudun mahiyyəti yoxdur. Yəni

Allahm mahiyyəti yoxdur. Mahiyyətin dəqiq tərifini burada

vermək münasib olmasa da, belə nəticə almır ki. Onu zehinlər dərk

edə bilməz. O, məhdud deyil. Onun şəkli, ölçüsü, forması yoxdur.

Beləliklə, vasitəsiz əqli nəticənin harada necə işlənməsinə aid

bu misalla tamş olduqdan sonra, siz başqa yerlərdə də ondan

istifadə edə bilərsiniz.

b) Müasir qaşılaşdırma (qısa: MQ) - Tərəfləri, verilən hökmün

tərəflərinə əks, subyekti, verilən hökmün predikatmm ziddi,

predikatı isə verilənin subyekti olan hökmdür. Verilən doğrudursa,

müasir qarşılaşdırma da doğru, müasir qarşılaşdırma yalandırsa,

verilən də yalandır.

Doğru-yalan oknarun qorunub saxlanması üçün keyfiyyət və

kəmiyyətə görə müasir qarşılaşdırma aşağıdakı kimi olar:

271

Məntiq _______ ___________________________________________________

(+sp+) Verilən ................... (+qeyri p, s-) MQ

(+sp-) Verilən ................... (-qeyri p, s+) MQ

(-sp-) Verilən .................... (-qeyri p, s+) MQ

Diqqət etsək, görərik ki, bu bəhsin qəti hökmlərin "müsbət" və

"mənfi" növləri ilə əlaqəsi vardır. Belə ki, müsbət qəti hökmlərdə

subyekt və predikat müsbət mənada götürülürdü.

Qəti Müəyyən

D QQ MQ

+SpH- -ps+ +qeyri-p, qeyri-s+ +qeyri-p, s-

+sp- +ps- -qeyri-p, qeyri-s- -qeyri-p, s+

-SpH- -ps+ - -

-SV- - -qeyri-p, qeyri-s- -qeyri-p, s+

SUALLAR:

1. Nə üçün xüsusi inkari hökmün dəyişməsi yoxdur?

2. Nə üçün xüsusi iqrari hökmün qədim və müasir qarşılaşdırma-

sı yoxdur?

3. Həndəsi isbat metodundan istifadə etməklə dəyişməni isbat

edin.

4. Dəyişmədə tezis doğrudursa, alınan hökmlər də doğrudur.

Bundan istifadə edərək isbat edin ki, dəyişmə yalandırsa, tezis də

yalandır. 5. "Bəzi filosoflar teistdir". Bu hökmün bütün dəyişmələrini verin.

6. "Bəzi qeyri-idmançılar müəllimdir". Dəyişmələrini verin.

7. "Bütün peyğəmbərlər (ə) şəhid olunmamışdır". Dəyişmələrini

verin. 8. "Dünyanın bəzi ölkələri qeyri-gözəldir". Dəyişmələrini verin.

9. "Rənglər zehində əks olunur". Dəyişməni verin.

272

3- CU DƏRS

Ç E V İ R M Ə

Çevirmə də üç növə ayrılır.

1. Subyekt

2. Predikat

3. İkitərəfli

L Subyekt çevirməsi: Burada da "Çevirmə" dedikdə, söz bəhsində tamş olduğumuz

"A" və "Qeyri-A" kimi zidd sözlər başa düşülür.

Subyekt çevirməsi (qısa: S) - Subyekti, verüən hökmün

subyektinin ziddi, predikatı da onun predikatı, keyfiyyəti və onun

kəmiyyəti verilən hökmün kəmiyyətinin əksinə olan hökmdür.

Verilən doğrudursa, alman subyekt çevirməsi də doğru, alman

subyekt çevirməsi yalandırsa, verilən də yalandır. Müəyyən qəti

hökmlərin subyekt çevirməsi aşağıdakı kimidir: (-ı-sp+) Verilən ............... (-qeyri s, p-) S

(+sp-) Verilən ................. (-qeyri s, p+) S

Xüsusi iqrari (-sp-ı-) və xüsusi inkari (-sp-) hökmlərinin

subyekt çevirməsi üçün ortaq məxrəc çıxarmaq olur.

II. Predikat çevirməsi: Predikat çevirməsi (qısa: P) - Subyekti, verilən hökmün

subyekti, predikatı onun predikatmm ziddi, keyfiyyəti, verilən

273

Məntiq ____________________________________________________________

hökmün əksinə, kəmiyyəti, verilən hökmlə bərabər olan hökmdür.

Verilən doğrudursa, predikat çevirməsi də doğru, pre- dikat

çevirməsi yalandırsa, verilən də yalandır.

(+sp+) Verilən ................. (+s, qeyri p-) P

(+sp-) Verilən .................. (+s, qeyri p+) P

(-sp+) Verilən .................. (-S, qeyri p-) P

(-sp-) Verilən ................... (-S, qeyri p+) P

III. ikitərəfli çevirmə:

İkitərəfli çevirmə (qısa: İ) - Subyekt və predikatı, verilən

hökmün subyekt və predikatınm ziddi, keyfiyyəti, verilənlə

bərabər, kəmiyyəti, verilənin əksinə olan hökmdür. Verilən

doğrudursa, alman ikitərəfli çevirmə də doğru, ikitərəfli çevirmə

yalandırsa, verilən də yalandır.

(+sp+) Verilən ................. (-qeyri s, qeyri p+) İ (+sp-) Verilən .................. (-qeyri s, qeyri p-) İ

Xüsusi iqrari (-sp+) və xüsusi inkari (-sp-) hökmlərinin ikitərəfli

çevirmələri üçün ortaq məxrəc çıxarmaq olmur.

Qəti

Müəyyən s P İ

+SpH- -qeyri-s, p- +s, qey p- -qey s, qey pf

+sp- -qey s, p+ +s, qey p+ -qey s, qey p-

-sp+ - -s, qey p- -

-sp- - -s, qey pr -

Əvvəlki dərslərdə qəti hökmləri modallığa görə növlərə böldük

və dedik ki, qəti hökmlər "mütləq-qeydli" olurlar. Bunları nəzərə

alsaq, müvzumuz çox geniş olar. Buna görə də biz

274

Formal Məntiq

adı çəkilən mürəkkəb hökmlərin vasitəsiz əqli nəticədə necə istifadə

edilməsini oxucularm öz öhdəsinə buraxırıq.

Burada da əvvəlki dərsdə olduğu kimi, qəti hökmün müsbət və

mənfi növləri ilə əlaqə vardır.

Məntiqi Riyaziyyat elmində deyilir ki, bərabərliyin tərəflərinə e}mi

ədədi əlavə etsək və yaxud tərəflərini eyni ədədə vursaq, bərabərlik

dəyişməz. Eynilə çıxma və bölmədə də bu cürdür. Məntiqdə də bu

qaydaya uyğun qayda vardır. Belə ki, əgər verilmiş hökm

doğrudursa, onda bu hökmün subyekt və predikatma eyni sözü

əlavə etsək, ahnan hökm də doğru olar, amma bu şərtlə ki, belə bir

əlavə mümkün olsun.

Misal 1. Yiyəlik halirun əlavəsi: "Hər bir insan canlıdır."

hökmünə "əl" sözünü əlavə etsək, onda alarıq: "Hər bir insan əli

canlı əlidir".

Misal 2. Zərfin əlavəsi: "Hər bir insan canhdır." hökmünə

"Mars" sözünü əlavə etsək, belə almar: "Marsda olan hər bir insan

canlıdır".

Misal 3. Sifətin əlavəsi: "Hər bir insan canhdır". "Ağ" sifətini

əlavə etsək, onda belə ahnar: "Hər bir ağ insan ağ canhdır".

SUALLAR:

1.Nə üçün (-sp-) və (-sp+) hökmləri üçün subyekt və ikitərəfli

çevirmə yoxdur?

2.(+sp+) hökmü doğrudursa, onun üçün predikat çevrilməsinin

doğruluğunu qədim və müasir qarşılaşdırmadan istifadə edərək isbat

edin.

3.Yuxarıdakı metodla "dəyişmə"rü qəbul edib "çevirmə"ni,

"çevirmə"ni qəbul edib "dəyişmə" ni isbat edin.

4.Zidd hökmlərdəki həndəsi isbat metodundan istifadə ilə

"çevirmə"ni isbat edin.

5. "Rənglər zehində əks olunur". Bu hökmün çevirmələrini verin.

275

277

1- CI DƏRS

ANALOJİ ƏQLİ-NƏTİCƏ (1)

Analogiya və analoji əqli nəticə

Bu dərs, vasitəli əqli nəticənin formasına görə növlərindən

birincisi olan analoji əqli nəticə haqqmda damşır.

"Analogiya" terminalogiyada bir şeyi başqa bir şeyə

oxşatmaqdır. Məsələn: Həzrət Peyğəmbərin (s) səhabəsi İmam Əli

(ə) şirdir. Amma məntiqdə "analoji əqli nəticə"yə aşağıdakı kimi

tərif verilir:

Analoji əqli nəticə - İki predmetdən birinə verilmiş hökmü

aralarmdakı hansısa cəhətdən oxşar əlamətə görə digər pred- metə

köçürməkdən ibarət olan əqli nəticədir.Yəni fərdidən fərdiyə,

xüsusidən xüsusiyə köçürmə. Məsələn, Kamil savadlı oğlandır və

Aqil onun qardaşı olduğundan, deməli, o da savadlıdır.

Analoji əqli nəticənin 4 sütunu və növləri

Hər bir analoji əqli nəticənin 4 sütunu vardır. Bımu yuxarıdakı

misal üzərində göstərək: *

* islam fiqhində məşhurdur ki, Əbu Hənifə fiqh hökmlərini vermək üçün "qiyas"dan

istifadə edirmiş. Fiqhdəki qiyas, yaxud müqayisəetmə məntiqdə analoji əqli nəticə adlanır.

Bu dərsdə analoji əqli nəticə ilə tanış olduqdan sonra, fiqhdə qiyasm nə qədər mümkün ola

biləcəyi aydınlaşacaq və bəzi fəqihlərin fiqhdə qiyasdan istifadə etməklə necə səhvə yol

verdiklərini görəcəksiniz.

279

Məntiq ____________________________________________________ ______

1- ci sütun: 1-ci subyektdir (Kamil) ki, predikatm (savadlı) ona

hökm edilməsi qətidir.

2- ci sütun: 2-ci subyektdir (Aqil) ki, məqsəd, predikatm

(savadlı) ona köçürülməsidir.

3- cü sütun: Əlamət: iki subyekt arasmdakı ortaq cəhət, yaxud

oxşarlıqdır (qardaşlıq).

4- cü sütun: Predikat: 1-ci subyektə hökm edilməsi qəti olan,

yaxud 2-ci subyektə köçürülən hökm (savadh).

Sual edilə bilər ki, analoji əqli nəticə nə qədər etibarlıdır? Onun

verdiyi nəticəyə nə qədər etimad etmək olar və nə qədər yəqinidir?

Məntiqçilər bu suala belə cavab verirlər: Analoji əqli nəticə elə

əqli nəticədir ki, insana, ən azı, ehtimal verir. Yəni 1-ci subyekt

üçün verilən hökm ola bilər ki, 2-ci subyekt üçün də sabit olsun. 1-ci

ilə 2-ci subyekt arasmdakı "əlamət"lər nə qədər çox olsa, 1-ci

subyektə verilən hökmün analoji əqli nəticə sayəsində köçürülərək

2-ci subyektə də hökm edilmə ehtimalı çoxalır.

Misal: Siz hündürboylu oğru bir şəxs tamyırsmız. Onun

üzünün xüsusi əlamətləri vardır. Sonra ikinci bir şəxsi görürsünüz.

Bu şəxs də e)milə birincinin malik olduğu xüsusiyyətlərə malikdir.

Bu zaman yəqin olaraq deyə büərsirdzmi ki, ikinci şəxs də

oğrudur? Əlbəttə ki, xeyr! Buna görə də məntiqçilər analoji əqli

nəticəni ehtimali hesab edirlər.

Analoji əqli nəticə şeir, təlim-tərbiyə, natiqlik, siyasət, təbliğat

və s.-də geniş istifadə edilir. Tərif bəhsində olan "bənzətmə

tərifi"nin də analoji əqli nəticə ilə əlaqəsi vardır. Orada qeyd

etdiyimiz kkni, burada da analogiya (oxşarlıq, uyğunluq), zehni,

predikatm 2-ci subyektə hökm etməsinə yaxmlaş- dırır.

"Uyğunluq"®! qanunu yadmızdadırsa, analoji əqli nəticədən də

cinayət axtarış işlərində geniş istifadə edildiyi aydm olur. Həmçinin

psixologiya elmində "uyğunluq" qanunu ilə

B

a

x

:

Formal Məntiq

yanaşı, analoji əqli nəticədən də çox geniş surətdə istifadə edilir.

Misal: Bir cinayətkar cinayəti törədən zaman, ixtiyarsız olaraq,

cinayət məkarunda özünəməxsus iz buraxır. Başqa bir cinayətdə də

həmin iz tapıldıqda, ehtimal verilir ki, bu iki cinayəti eyni şəxs

törətmişdir.

Uyğunluq qanunımda olduğu kimi, burada da "əlamət"in say

çoxluğu nəzərə ahnsa və ya asılılıq dəqiqləşdirilsə, cinayət axtarış

işlərində müvəffəqiyyətlər qazamlar.

Analoji əqli nəticə iki növdür: "tam" və "naqis (natamam)".

Buraya qədər tamş olduğumuz naqis (natamam) analoji əqli

nəticə adlamr. Yəni nə qədər ki, nəticənin hasü oknasma sadəcə

ehtimal verilir, belə analoji əqli nəticə naqisdir. Məsələn, "Yer

Günəş ətrafma fırlamr, onda həyat var və Yer Günəşdən

ayrılmışdır. Mars da Günəş ətrafma fırlamr və ondan ayrılmışdır.

Elə isə Marsda da həyat olmalıdır."

Naqis analoji əqli nəticənin verdiyi nəticəni aşağıdakı küni

riyazi şəkildə formalaşdırmaq olar:

1-ci subyekt-A, 2-d subyekt-B, əlamət-c, predikat-b əvəzlə- məsi

aparsaq, belə alarıq:

Ac*" + Bc « Bc'’

Burada, "»" işarəsi nəticənin ehtimali olduğunu göstərir.

Analogiyaya məşhur misal: Naqis analoji əqh nəticədə so-

fizmə aid məşhur misal:

Vaqif Rusiyaya işləmək üçün gedərkən, qəzaya uğrayaraq vəfat

edir. Bir müddət soma, onun qardaşı Sahib də işləmək üçün

Rusiyaya getmək istəyir. Bunu eşidən qohum-qardaş narahatçılıq

hissi keçirərək, omm Rusiyaya getməsinə etiraz edir və başqa

ölkəyə getməsini məsləhət görürlər. Yaxud heç bir ölkəyə getməyini

istəmirlər. Sual olunur ki, onlar, görəsən, niyə Sahibin bu səfərinin

qarşısmı alırlar? Aydmdır ki. Vaqifin ölü-

281

Məntiq ____________________________________________________________

mü, onlarda yanlış nəticə çıxarmağa səbəb olur. Sahib Vaqifin

qardaşı olduğundan, onlar güman edirlər ki, qardaşmm başına

gələn hadisə Sahibin də başma gələ bilər. Amma ımudurlar ki.

Vaqifin başma gələn hadisə "qardaşlığm" nəticəsi deyil. Buna görə

də zehində gedən şüuraltı proses nəticəsində, zehin xəta edərək

hadisənin səbəbini "qardaşlıq"da görür. Bu hadisənin səbəbi

müxtəlif hadisələr, məsələn, sürücünün ehtiyatsızlığı və s. ola bilər.

Bu zaman qohum-qardaşm narahatlığı məntiqə görə sofizm, yanlış

düşüncə sayılır. Amma qohum- qardaşm narahatlığı, ümumiyyətlə.

Sahibi də itirmək qorxusu olsa, artıq bu sofizm sayılmır. Çünki

burada "naqis analoji əqli nəticə" baş vermir. Sadəcə insani hisslər

üzə çıxır.

Bu misalı çəkməkdə məqsədimiz, gündəlik həyatda dəfələrlə

naqis analoji əqli nəticə ilə üzləşdiyimizi xatırlatmaq və so- fizmdən

uzaq olmağı tövsiyə etmək üçün idi.

Bəzən ehtimalm yəqinə çevrilməsi "əlamət"lə "predikat"

arasmdakı "tam səbəb və nəticə", "sıx əlaqə"yə görədir. Yəni əgər

1-ci subyektə verüən hökm "əlamət"in nəticəsidirsə, elə isə 2-ci

subyektdə də həmin "əlamət" olduğundan, ona da həmin hökm

verilməlidir. Bu zaman artıq, analoji əqli nəticə öz məfhumunu

itirir. Yəni "silloqizm"ə (gələcək dərslərdə tanış olacağıq), yaxud

"sübut"a (bürhana) çevrilir. Belə analoji əqli nəticə tam adlamr.

Misal 1: "Tam səbəb və nəticə" üçün - "Dəmir, yerin onu cəzb

etməsi üçün münasib sıxlıqlı metaldır və Yer dəmiri özünə cəzb

edir. Mis də metaldır. Deməli, Yer onu da cəzb etməlidir". Buradakı

əqli nəticə analoji olsa da, "tam"dır. Çünki Yerin dəmiri cəzb etməsi

dəmirin münasib sıxlıqlı cisim olmasm- dan irəli gəlir ki, mis də

belə xüsusiyyətə malikdir. Yəni Yerin dəmiri cəzb etməsi, dəmirin

sıxlığınm nəticəsidir. Elə isə dəmirdə cəzb olunmağa səbəb olan

sıxlıq misdə də olduğundan. Yer onu da cəzb etməüdir.

282

Formal Məntiq

Misal 2: "Tam oxşarlıq" üçün iki üçbucağm hər ikisinin üçüncü

üçbucağa oxşarlığım göstərmək olar. Belə ki, bu iki üçbucağm hər

ikisinin üçüncü üçbucaqla nisbəti bərabər olar. Beləliklə, tam analoji əqli nəticənin riyazi forması:

+ Bc = Bc*>

(b~c) Burada, “=" işarəsi nəticənin tam olaraq, "b" ilə "c" arasm- dakı

(b~c) əlaqədən törədiyini göstərir.

SUALLAR;

I. Analoji əqli nəticənin verilən tərifini izah edin.

3. İslamda analoji əqli nəticə icazəlidirmi?

4. Dərsdə verilən "Yerin cazibəsi" misalında analoji əqli nəticənin

sütunlarını müəyyən edin.

5. Həyatda analoji əqli nəticədən törəyən ehtimallarla rastlaşrmsı-

mzmı?

6. Cinayətkar etiraf etməsə, onu ikinci cinayətlə əlaqələndirmək

düzgündürmü? 7. Şeir və psixologiyada analoji əqli nəticəyə nümunə gətirin.

8. Şeirdəki analoji əqli nəticə naqisdir. Elə isə şeirə maraq

göstərmək düzgündürmü?

9. Tam analoji əqli nəticə, "əlamət'Tə "predikat" arasındakı

müxtəlif əlaqələrə görə müxtəlif misallar gətirin.

10. "Azərbaycan böyük mütəfəkkirlər yetirmişdir, yenə də

yetirəcək" - əqli nəticə analoji əqli nəticədirmi? İzah edin. Əgər

analojidir- sə, tamdır, yoxsa naqis? II. Analoji əqli nəticənin məntiqdə yer almasına necə baxırsınız?

12. Tamamilə sofizm (yanlış) olan analoji əqli nəticəyə aid misal

göstərin.

283

2- CI DƏRS

İNDUKSİYA (2)

İnduksiya, yaxud induktiv əqli nəticə Vasitəli əqli nəticənin formasına görə növlərindən ikincisi

"induktiv", yaxud "iuduksiya"dır. "İnduksiya" terminalogiya- da

"ümumiləşdirmə" mənasım verir. Onun məntiqi termin olaraq tərifi

aşağıdakı kimidir:

İnduksiya - oxşar əlamətə malik predmetlərdən bir neçəsində

təcrübə etdikdən sonra onlara verilən hökmü, digər predmetlərə

köçürərək ümumi hökm verən əqh nəticədir. Yəni predmetləri

təcrübə etməklə ümumi hökm almaq. Məsələn: "cazibə qanunu".

Məlumdur ki, fizika alimləri Yerin, bir çox cisimləri cəzb etdiyini

müşahidə edərək, belə ümumi nəticəyə gəlmişlər ki, "Yer, cisimləri

cəzb edir". Bir halda ki, bütün cisimlər təcrübə olunmamışdır.

Məlumdur ki, bu qanun yahuz cisimlərin müəyyən əlamətlərinə

görə alınmışdır.

İnduksiya da analoji əqli nəticə kimi iki növdür: naqis

(natamam) və tam. Burada da "naqis" və "tam", analoji əqli

nəticədə olduğu kimidir.

Məsələn, "Tam hissədən böyükdür"; "İki ziddin cəmi

qeyri-mümkündür" hökmlərinə baxaq. İnsan bu qanunları əldə

etmək üçün mduksiyadan istifadə etmişdir. Bir neçə yerdə "ta- mm

hissədən böyük olduğu"nu və yenə də bir neçə halda "iki

285

Məntiq ____________________________________________________________

ziddin cəm olmadığını" müşahidə edərək, yuxarıdakı nəticələrə

gəlmişdir. Amma məlumdur ki, bütün hallar təcrübə olunmasa da,

bu ümumi qanunlar hər bir halda doğrudur. Yəni in- duksiya

"tam"dır. Amma bu cür induksiya nəinki bir neçə təcrübə ilə əldə

edilir, əksinə, ağIm gəldiyi nəticədir. AğIm bəzi nəticələri induksiya

kimi görünsə də, əsimdə, idrak sayəsində yaranan biliyin

qisimlərində dediyimiz "zəruri" biliklərdir. Buna görə də həqiqətdə

insan, ağlınm dərk etdiyi ümumi qanunu induksiya kimi qələmə

verir. Əlbəttə, bu, mövzunu başa düşmək üçün bir misal idi.

Təcrübi kəşflər: Belə nəzərə çarpır ki, heç bir ekni nəticə nə

analoji əqü nəticə, nə də ki, induksiya əsasmda kəşf edilməmişdir.

Əslində, hər bir kəşf "silloqizm" (sonrakı dərs), yaxud "sübut

(bürhan)" (111 hissə) əsasmdadır. Bunu öz əsərlərində Farabi də

təsdiqləyir. Bunun isbatım, silloqizmə aid olsa da, burada veririk.

Çünki burada silloqizmin hamımızm qəbul edə biləcəyi ən sadə

növündən istifadə edilib.

İsbatı: İsbat edək ki,

Alab + Azab + Аза** + Ala + Asa + Аба = Aa*”

Dedik ki, analoji və induksiya əqli nəticə ya naqis, ya da tamdır.

Məlumdur ki, heç bir elmi nəticə naqis (analoji və ya induksiya)

əsasmda kəşf edilməyib. Çünki admdan da məlum olduğu kimi,

naqisdir. Amma ehni nəticə isə yəqin olan bir kəşfdir. Deməli, ebni

nəticələr, yalmz tam analoji və ya tam induksiya əsasmda kəşf edilə

bilər. Amma bu hal da düzgün deyil. Çünki tutaq ki, {AıJ’, Лз/, A4a,

Asa, Аба,...) nümunələrindən birinci, ikinci və üçüncünü təcrübə

edib aşağıdakı nəticəyə gəlirik: birinci üç - "A"-da "b" xüsusiyyəti

var və bu xüsusiyyət "a"-ya görədir. Qalan nümunələrdə də "a"

olduğundan, onlarda da "b" xüsusiyyəti olmalıdır. Biz ehni

nəticələrdə heç vaxt nümunələrin hər birini təcrübə etmədiyimiz

halda, (nü

286

Formal Məntiq

munələr sonsuz olsa, hətta bu, miimkün belə deyil) sual olunur ki,

bir neçə nümunəni təcrübə etdikdən sonra "Hər bir "A"da, "b"

xüsusiyyəti vardır." - ümumi qanununu necə əldə edirik? Məgər

biz milyonlarla nümunəni təcrübə etmişikmi?

Cavab: Əsimdə, burada silloqizm əqli nəticəsindən istifadə

edirik və bu silloqizm aşağıdakı kimidir:

I müq: hər bir "A", "a"-ya malikdir

II müq: hər bir "a"-ya malik predmet "b"-yə malikdir.

Bu, gələn fəsildə tamş olacağınız silloqizmə bir nümunədir.

Nəticəsi isə "Hər bir "A", "b"-yə malikdir." hökmüdür.

İndi də bunu aşağıdakı misalla göstərək:

Misal 1: Fitrət: Bildiyimiz kimi, hər bir insanda nəyəsə maraq

var. Bu, ümumi bir xüsusiyyətdir. Hansı msanla üzləşsək, biz bunu

onda hiss edirik. Deməli, hər bir insan, belə bir xüsusiyyətə

malikdir. Amma bu qərar düzgün deyil. Çünki "hər bir", əslində,

bundan ibarətdir ki, biz hər bir insarun Allah tərəfindən

"təfəkkürlü" və ağıllı yarandığmı bilirik. Ağıl isə həmişə sual

doğurur. Bu da elə maraq deməkdir və maraq həmin xüsusiyyətə

görədir.

Misal 2: N5oıtonun "cazibə" qanunu: Məlumdur ki. Nyuton

bütün cisimləri təcrübə edərək belə nəticəyə gəlməmişdir. O, bir

neçə halı təhlil edərək. Yerin həmin əşyaları cəzb etməsinin

səbəbinin, cisimlərin müəyyən kütləyə malik olmalarm- dan irəli

gəldiyi nəticəsinə gəlib, ümumi "cazibə" qanununu kəşf etmişdir.

SUALLAR:

1. Analoji əqli nəticə ilə induksiyanın fərqi nədir?

2. Təcrübə ilə əldə edilən qanunlar demək olarmı ki, induksiyanın

nəticəsidir?

287

Məntiq ____________________________________________________________

3. Naqis və tam induksiyaya misal gətirin.

4. Bəzi cüt ədədlərin ikiyə tam bölündüyünü yoxlayaraq, belə

nəticəyə gəlirik ki, bütün cüt ədədlər ikiyə bölünür. Bu induksiya

tamdır, yoxsa naqis?

5. Bəzi Quran ayələrinin "ilahi kəlam, möcüzə" olduğu aydın

görünür. Eyni zamanda, elə ayələr vardır ki, onların "ilahi kəlam,

möcüzə" olduğu, nisbətən, hiss olunmur. Sual: Ayələrin bəzilərinin

möcüzə olduğunu müşahidə etməyimizlə, bütün Quranın Allah

tərəfindən göndərilən möcüzə olduğunu qəbul etməyimiz tam, yoxsa

naqis induksiyadır?

6. Dünyada insanlar arasında yüzlərlə "danışıq dili" mövcuddur.

Bunlardan bildiklərimizin qrammatik qaydaları olduğunu bilirik.

Deyə bilərikmi ki, bilmədiyimiz dillər də qrammatik qaydalara

tabedir?

7. Həqiqətdə zəruri bilik olan bir misal gətirin ki, induksiyanın

nəticəsi olsun.

8. Ədəbiyyatçılar təhqiqat zamam arxivdə, qədim əlifba ilə

yazılmış şeirlə rastlaşırlar. Şeirin müəllifi məlum deyil. Amma yazılma

üslubundan Məhəmməd Füzulinin şeirlərinə oxşarlıq müəyyən

olunur. Bu zaman həmin şeirin dahi Füzuliyə məxsus olduğunu

demək düzgündürmü? 9. Tamamilə sofizm (yanlış) olan induksiyaya aid misal çəkin.

288

289

1- Cİ DƏRS

SİLLOQİZM

Vasitəli əqli nəticənin formasına görə növlərindən üçüncüsü

"Deduksiya"dir. Bu, Aristotel məntiqinin ən əsas hissəsini təşkil

edir və deduksiyarun, yaxud deduktiv əqli nəticənin məntiqi

termin olaraq tərifi aşağıdakı kimidir:

Deduksiya - Elə əqli nəticədir ki, burada təfəkkür prosesi

ümumi bilikdən xüsusi biliyə (cinsdən növə, növdən predmet- lərə)

doğru gedir. Yəni cins haqqmda verilən hökm, məlumdur ki, onun

növlərinə də aid olmalıdır. Deduksiyarun ən çox yayılmış

növlərindən biri silloqizmdir.

Silloqizm’^ - İki və daha artıq hökmün cəmindən ibarətdir ki,

bu hökmlər doğru olan halda, onlarm hər birində iştirak edən orta

termin vasitəsilə yeni yekun hökmü çıxarılır.

Misal: "Kamil dərsdədir." və "Günəş zenit nöqtəsindədir."

hökmlərinin cəminə baxaq. Məlumdur ki, bu hökmlərin bir-biri ilə

əlaqəsi obnadığmdan, heç bir nəticə almaq olmur. Amma "Aləm

hərəkətdədir.” və "Hər hərəkətdə olanın başlanğıc nöqtəsi var." hökmlərinin

isə arasmda çox sıx əlaqə var. Buna görə də əvvəlki iki hökmdən

fərqli olaraq, bunlarm cəmi bizə, yeni bir "Aləmin hərəkətinin başlanğıc

nöqtəsi var." - yekun hökmünü

Silloqizm - latınca "silloqismus" yekun, xülasə deməkdir.

291

Məntiq ________________________________________________________

verir. Yəni vasitəsiz əqli nəticədən fərqli olaraq burada, hər birində

iştirak edən orta termin vasitəsilə iki hökmü bir-biri ilə müqayisə

edərək, onlarm cəmindən törəyən yeni yekım nəticə alırıq.

Silloqizmin surəti, yaxud formal silloqizm: Dedik ki, hər bir

silloqizm bir neçə hökmdən təşkil olunur. Hökmlərin, vasitəsiz əqli

nəticələrin, analoji və induksiyarun xarici şəkillərini riyazi formada

verdik. Silloqizmin də özünəməxsus xarici forması var. İndi isə

misallarla silloqizmin xarici şəklini verək. Aşağıdakı misallara

baxaq:

Sokrat insandır.

Hər bir kəs ölümü dadacaq”

*■ Sokrat da ölümü dadacaq. n

Əgər Allah varsa, O, lütf edəndir.

O, lütf edəndirsə, peyğəmbər göndərməlidir. . Allah varsa,

peyğəmbər göndərməlidir.

Burada, " işarəsi "nəticə" və ya "elə isə" mənalarım ifadə edir.

Başqa bəhslərdə olduğu kimi, burada da riyazi formaya

müraciət edərək silloqizmin formasmı verək. Birinci silloqizm- də

hər iki hökm qəti olduğundan, onun, artıq tamş olduğunuz (+; s; p;

q) işarələrdən istifadə edərək, formal şəklini göstərək. Burada "+"

işarəsi "hər bir” mənasmı, "s" Sokratı, "p" ölümü dadmağı, "q"

insam və ikinci "+" işarəsi isə "iqrariliy"i ifadə edir. Onda, (’*')-u

aşağıdakı kimi ümumi şəklə sala bilərik:

sq+

+qp+ ■ sp+

əl-Ənbiya, 35

292

Formal Məntiq

İkinci silloqizmi də aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:

Əgər A, onda B

Əgər B, onda C

Əgər A, onda C

İkinci silloqizmi şərti hökmləria riyazi formasma əsasən,

aşağıdakı kimi də vermək olar.

A=)B

Bz^C

. . A^C

iki (sq+) və (+qp+) hökmlərindən təşkil olunub. Əgər bu iki

hökm doğru olaraq qəbul edilsə, nəticədə alman (sp+) hökmü

mütləq doğru olmalıdır. Bunun isbatmı gələcəkdə verəcəyik.

Burada, birinci və ikinci hökmün hansı növ məlumat, məsələn, əqli

və ya nəqli oknası nəticəyə təsir göstərmir. Yəni burada hökmlərin

məzmununa (maddəsinə) baxılmır. Sadəcə olaraq, deyilir ki, əgər

birinci və ikinci hökmlər doğru olaraq qəbul edilsə, nəticə

mütləqdir. Yaxud formal şəkildəki (sq+), (+qp+) hökmlərinin cəmi,

onlarm subyekt-predikatmm verdiyi məzmundan (maddədən) asılı

olmayaraq, mütləq (sp+) hökmünü törədir. "Formal silloqizm" də

belə şəkillərdən bəhs edir.

Birinci fəsildə qeyd etdiyimiz kimi, nəticənin sübut (bür- han),

yəni yüz faiz düzgün əqli nəticə olması üçün mütləq "maddi"

(məzmunlu) və "formal" məntiqin hər ikisi düzgün olmalıdır. Əks

halda, sofizm baş verir. Yərd əqli nəticəni əvvəlcə formal hala

gətirib məntiq qaydalarma uyğun olub-obnadı- ğmı araşdırmalı,

sonra isə onu təşkil edən məzmun və maddələr araşdırılmalıdır.

Hər ikisi düzgündürsə, nəticənin düzgünlüyü qəti olur.

293

Məntiq _________________________________________________________

Silloqizmin növləri:

Silloqizm iki yerə bölünür: qəti və şərti. Bu da qəti və şərti

hökmlərə görədir. Əgər silloqizmi təşkil edən hökmlərin hər ikisi

qəti hökm olsa, ona qəti, əks halda isə şərti silloqizm deyilir.

Silloqizmin növlərini cədvəl şəklində aşağıdakı kimi göstərmək

olar:

Qəti silloqizmin ümumi şərtləri:

Silloqizmin hər növünün xüsusi şərti olsa da, ümumi şərtləri də

var.

I ümumi şərt: Aşağıdakı silloqizmə baxaq:

+sq+

+qp+

+sp+

Məntiqçilər yuxarıda birinci və ikinci hökmləri müqəddimələr,

"s", "q", "p"-ni silloqizmin terminləri adlandırırlar.

294

Formal Məntiq

Nəticədəki subyekt kiçik termin, predikat böyük termin,

müqəddimələrdə təkrar olıman termin isə orta termin adlamr.

Kiçik termin iştirak edən müqəddiməyə kiçik, böyük termin iştirak

edən müqəddiməyə isə böyük müqəddimə deyilir. Nəticədə alman

hökmə isə yekun hökm deyilir.

Əvvəl qeyd etdik ki, silloqizmin nəticə verməsi üçün

müqəddimələr arasmda əlaqə, uyğunluq oknabdır. Silloqizmdə bu

rolu "orta termin" oynayır. Əgər "orta termin" olmasa, sil- loqizm

nəticə vermir. Birinci dərsdəki "Kamil dərsdədir." və "Günəş zerüt

nöqtəsindədir." müqəddimələrinin orta terminləri oknadığmdan,

onlarm cəmi nəticəsiz qalır. Yaxud kitabm əvvəllərində belə bir

misal gətirmişdik:

Üzüm şirindir.

Şirin Fərhadm sevgilisidir.

■ Üzüm Fərhadın sevgilisidir.

Dedik ki, bu yekun nəticə səhvdir. "Şirin" sözü zahirdə "orta

termin" kimi görünsə də, həqiqətdə orta termin deyil. Çünki orta

terminin mənası "dəlalət etmə"də bərabərlikdir ki, bu misalda orta

termin omonim^“* sözdür. Buna görə də nəticə səhvdir.

II ümumi şərt: Müqəddimələrdən, heç olmasa, biri iqrari

olmalıdır. Çünki hər iki müqəddimə inkari olduqda, silloqizm

nəticə vermir. Bunun isbatmı zidd hökmlər bəhsüıdəki isbat

metodu ilə vermək olar ki, oxucularm öhdəsinə buraxdıq.

III ümumi şərt: Müqəddimələrin heç olmasa, biri ümumi

olmalıdır. Bunu da həmin qayda ilə isbat etmək olar.

IV şərt: Əgər müqəddimələrdən biri xüsusi, yaxud inkari olsa,

onda yekun nəticə də xüsusi, yaxud inkari olmalıdır.

V şərt: Kiçik müqəddimə inkari, böyük müqəddimə isə xüsusi

olmamalıdır. Bu zaman da qəti nəticə almaq olmur.

Bax: I hissə, III fəsil

295

Məntiq _________________________________________________________

SUALLAR;

1. "Bəzi insanlar şairdir. Bütün şairlər ədəbiyyatla maraqlanırlar.

Elə isə bəzi insanlar ədəbiyyatla maraqlanırlar" silloqizmində

terminləri və böyük-kiçik müqəddimələri təyin edin. 2. Yuxarıdakı silloqizmdə bütün şərtlərin ödəndiyini izah edin.

3.1, II, III, IV və V şərtlərin isbatım verin.

4. Əgər müəllim yaxşı müəllimdirsə, yaxşı da dərs keçəcək. Əgər

müəllim yaxşı dərs keçərsə, şagirdlər onu sevərlər. Deməli, əgər

müəllim yaxşı müəllimdirsə, şagirdlər onu sevirlər. Bu silloqizmdə

terminləri göstərin. 5. Hər bir şərt üçün maddi cəhətdən nəticə verən silloqizm verin.

296

2- CI DƏRS

QƏTİ SİLLOQİZM VƏ

ONUN 4 FİQURU

±a b± ±b

c± ■ ±a

c±

Dörd fiqur: Əgər silloqizm qəti olsa, bu zaman orta terminin

müqəddimələrdə yer tutmasma görə silloqizm dörd haldan xaric

deyil. Bu hallar aşağıdakılardan ibarətdir:

Ihal: ab II hal: ab b C cb

? ?

III hal: b a IV hal: b a

b C cb ? ?

Bu hallara qəti silloqizmin fiqurları deyilir. Hər bir fiqur üçün

keyfiyyət (iqrarilik və inkarilik) və kəmiyyəti (ümumilik və

xüsusilik) nəzərə alsaq, 16 forma almar və bu formalara moduslar

deyilir. Çünki hər bir hökm ya ümumi iqrari, ya ümumi inkari, ya

xüsusi iqrari, ya da xüsusi inkaridir və hər

297

Məntiq _________________________________________________________

bir fiqur iki müqəddimədən ibarətdir, onda 4x4=16 modus alınır.

Cəmi 4 fiqur olduğu üçün 4x16=64 modus alınır. Bu 4 fiqurun hər

biri üçün xüsusi şərtlər vardır ki, bu şərtlər olmasa, sil- loqizmdən

nəticə üçün ortaq məxrəc çıxarmaq oknur.

Xüsusi şərtlər:

I fiqurun xüsusi şərti: Qəti silloqizmin bu fiqurunun nəticə

verməsini isbat etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki bu fiqurım nəticə

verməsi zəruridir. Bu fiqur "silloqizmin aksiomu" adlamr və onun

nəticə verməsi üçün yuxarıda verilən ümumi şərtlərlə yanaşı,

xüsusi şərtlər olan - "Kiçik müqəddimə iqrari, böyük müqəddimə

ümumi" şərti də ödənməlidir. Yəni birinci fiqurun nəticə verməsi

üçün onun ümumi şəkli aşağıdakı kimi olar:

ab+ +b C

Bu iki şərt daxilində kiçik müqəddimənin ümumi, xüsusi və

böyük müqəddimənin isə iqrari və inkari qarşılıqlı vəziyyətlərinə

görə, birinci fiqurun 16 modusundan, yalnız aşağıdakı dörd

modusu nəticə verir. Bunu isbatsız olaraq veririk:

+ab+

+bc+

+ac+

+ab+ +bc-

■ +ac-

-ab+ +bc+

■ -ac+

-ab+

+bc- '

-ac-

Silloqizmin aksiomu

Aksiom: Ümumi haqqında veribn hökm, bu ümumiyə daxil olan

xüsusilərə də aiddir.

Bu hökm zəruri təsdiq olunan hökmdür. Çünki, doğrudan da,

məsələn, yeddi ünsür haqqmda verilən hökm, elə bunlarm hər

birinə aid olması deməkdir. Əgər məsələn, kitab rəfindəki 298

Formal Məntiq

kitabların müəllifi İbn Sinadır - deyiriksə, məlumdur ki, rəfdən bir

kifab göfürüb, bu kitab haqqmda da omm müəllifi İbn Sinadır -

hökm efməyimiz zəruri təsdiqdir.

Amma yuxarıdakı dörd modusun hər birinin bu aksioma daxil

olduğunu belə göstərmək olar:

Məsələyə həndəsi fiqurlarla yanaşmağı yada salaq: birinci

modusda "a" dairəsi "h" dairəsinə daxil olduğundan (yəni "a" bəzi

"b"-dir), "b" haqqmda verilən ikinci müqəddimədəki ümumi hökm,

məlumdur ki, "b" xüsusiləri olan "a" haqqmda da doğru olacaq.

İkinci modusun ikinci müqəddiməsini aşağıdakı kimi çevirək:

(+bc-)=(+b qeyri-c+)

Bu zaman bu modusun da zəruriliyini birinci modus kimi

göstərmək olar.

+a b+

+b qeyri-c+

+a qeyri-c+

Bu silloqizm isə birinci modusdur; nəticə də elə (+a c-)

hökmüdür.

Üçüncü modusda da bəzi "a"-lar "b" olduğundan, "b"

haqqmda ikinci müqəddimədəki ümumi hökmdən zəruri olaraq

bəzi "a"-lar haqqmda da doğru olduğu məlum olur.

Dördüncü modusun da zəruri olduğunu ikinci və üçüncü

moduslarda deyilənlərə əsasən, göstərmək olar. Belə ki, bu

modusun birinci müqəddiməsi üçüncü modusun birinci

müqəddiməsi və ikinci müqəddiməsi də ikinci modusun ikinci

müqəddiməsidir.

Nəhayət, nəticə verməyən silloqizmləri də əlavə edək:

299

Məntiq.

+bcM- +bc- -bcM- -bc-

+abı- +acf +ac- - -

+ab- - - - -

-ab-t- -acH- ■ ■ —ac~ - -

-ab- - - - -

Qeyd edək ki, nəticə verməyən moduslarm nəticə verməməsi,

yalnız formal xarakter daşıyır. Yəni nəticə vermir deyilirsə, bu o

deməkdir ki, belə moduslarm nəticə verməsi müqəddimələrin

məzmunundan və maddəsindən asılıdır. Ola bilər ki,

müqəddimələrin məzmunu elə hökmlər olsun ki, formal olaraq

nəticə verməyən moduslar da nəticə versin.

II fiqurun xüsusi şərti: Ümumi şərtlərlə yanaşı,

müqəddimələrin keyfiyyəti müxtəlif və böyük müqəddimə ümumi

olmalıdır. Yenə də 16 modusdan, yalnız aşağıdakı dörd modu- sun

nəticəsi var və isbatsız olaraq veririk;

+ab+

+cb-

+ac-

+ab-

+cb+

.+ac-

-ab+

+cb-

-ac-

-ab- +cb+

-ac-

Nəticə verməyən silloqizmləri də əlavə edək:

+cbı- +cb- -cb+ -cb-

+ab+ - ■ '■+ac- - -

+ab- ■ +ac- - - -

-ab-ı- - ■'■-ac- - -

-ab- ■ '.-ac- - - -

Burada da nəticə verməyən moduslarm nəticə verməməsi

formal xarakter daşıyır.

300

Formal Məntiq

Paradoks (özünü inkar) sübutu (bürhanı):

Zidd®® hökmlər bəhsindəki isbat metodundan istifadə

etməklə btmlarm hər birinin isbatım oxucularm rnkişab üçün

onlarm öhdəsinə qoyuruq. Amma məntiqi qanunlarm faydası- m,

istifadə etmək qaydasım göstərmək üçün biz, 11 fiqunm yuxarıdakı

dördüncü modusunun isbatım əvvəlki dərslərdən istifadə etməklə

veririk ki, oxucular bəhslərin bir-biri ilə qarşı- bqlı əlaqəsindən

istifadə etməyi öyrənsinlər. Bu isbat metoduna məntiqdə xüsusi

olaraq "paradoks" sübutu (bürhan) deyilir. Bu metodun "paradoks"

adlanması, əksini fərz edərək verilənlərə əks olan bir

müqəddimənin alınmasma görədb. Belə ki, verilənlər daxilində

isbat etmək istədiyimiz iddiamn, tezisin əksini fərz edərək,

verilənlərə qarşı nəticə alınır ki, bu da fərzin səhv obnası nəticəsini

verir. Zidd bəhsində dedik ki, əgər iki hökm zidd olsa, onlardan biri

doğrudursa, o bbi səhv və əksinə, biri səhvdirsə, o biri doğrudur.

Yəni isbat edək ki, (-ab-) hökmü ilə (+cb+) hökmü doğrudursa, onda

onlarm cəmi (-ac-) hökmünü verir. Fərz edək ki, belə deyil. Yəni

tutaq ki, onlarm cəmi, (-ac-) hökmünü vermir və ya (-ac-) hökmü

səhvdir. Onda onun ziddi doğru olmalıdır. Və ~(-ac-)=(+ac+). Yəni

(-ac-) hökmünün ziddi (+ac+) hökmüdür. Deməli, ziddə görə (+ac+)

doğru olmalıdır. Əgər (+ac+) doğrudursa, onun verilən silloqizmin

ikinci müqəddiməsi ilə cəminə baxaq. Çünki silloqizmm

müqəddimələrini doğru qəbul etmişdik. Bu zaman aşağıdakı kimi

cəm almar:

+ac+ +cb+

’ Bax: vasitəsiz əqli nəticələr.

301

Məntiq ____________________________________________________________

Bu silloqizm isə birinci fiqurun birinci modusudur. Elə isə bu

silloqizmin nəticəsi (+ab+) hökmü olar. Nəticə aldıq ki, (+ab+)

hökmü doğrudur. Əgər bu hökm doğrudursa, yenidən zidd

bəhsinə görə onun ziddi səhv olmalıdır. Onda:

~(+ab+)=(-ab-)

olduğundan, (-ab-) hökmü səhv olmalıdır. Deməli, verilən

silloqizmin nəticəsinin səhv olma fərzindən aldıq ki, (-ab-) hökmü

səhvdir. Bu isə silloqizmin doğru olaraq qəbul edilmiş

müqəddimələrinin birincisinin ziddidir. Yəni silloqizmin

müqəddimələrinin doğruluğu ilə verilən nəticənin səhv oknasmı

fərz etmək, yenidən müqəddimələrin səhv obnasma gətirib çıxarır.

Deməli, verilən nəticənin səhv olmasım fərz etmək düzgün deyil.

Elə isə verilən nəticə doğrudur. İsbat olundu.

Onu da qeyd edək ki, bu isbat metodunda, yahuz ziddən

istifadə edilmir. Zidlə bərabər qalan vasitəsiz əqli nəticələrdən də

istifadə olunur.

III fiqurun xüsusi şərti: Ümumi şərtlərlə bərabər, kiçik

müqəddimə iqrari və müqəddimələrdən biri ümumi olmalıdır.

Amma bu şərtlərlə bərabər, 16 modusdan altısı nəticə verir.

+ba+ +bc+

-ac+

+ba+

+bc-

.-ac-

-ba+ +bc+

+ba+ -bc+

-ac+ ■ ■ -ac+

+ba+

-bc-

.-ac-

-ba+ +bc-

-ac-

Nəticə verməyən silloqizmləri də əlavə etsək:

+bc+ +bc- -bc+ -bc-

+ba+ ■'■-aci- ■'.-ac- ■'.-ad- ■ ■ —ac—

+ba- - - - -

-ba+ ■'■-ac+ ■ --ac- - -

-ba- - - - -

Yenə də nəticə verməyən moduslar formal xarakter daşıyır.

302

Formal Məntiq

IV fiqurun xüsusi şərtləri: Ümumi şərtlərlə yanaşı, xüsusi

şərtlər də aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Heç bir müqəddimə xüsusi inkari olmamalı; 2. Əgər hər iki

müqəddimə iqrari olsa, kiçik müqəddimə ümumi olmalıdır. Bu

zaman da, 16 modusdan beşini nəticəsi ilə bərabər veririk və

qalanlarmm araşdırıbnasmı isə, artıq isbat metodları ilə tanış olan

oxucularm öhdəsinə buraxırıq.

+ba+

+cb+

+ba+

-cb+

+ba-

+cb+

+ba+

+cb-

-ba+

+cb- ■"■-ac+ ■ ’>-ac+ ■'■+ac- ■ ■ • ’•-ac-

+cb+ +cb- -cb+ -cb-

+ba+ •'.-ac+ ■'.-ac- ■'•-acH-

-

+ba- .'.+ac- - - -

-ba+ - ■ ■—3C— - -

-ba- - - - -

Qeyd: Dörd fiqurun hər birinin nəticə verən və verməyən

bütün moduslarım zidd hökmlərdəki həndəsi qayda ilə

müqəddimələrin dairələrlə formasmdan ortaq məxrəc çıxarmaqla

isbat etmək olar. Bundan başqa, məsələyə müxtəlif formalarda da

yanaşmaq olar. Tutaq ki, IV fiqurun aşağıdakı modusu verilib:

-ba+ +cb+

Dedik ki, həndəsi dairələrlə göstərmək olar ki, həqiqətən də, bu

modus formal olaraq nəticə vermir. Tutaq ki, müqəddimələrdəki

hökmləri ələ gətirdikdən sonra, "a" ilə "b"

303

Məntiq ____________________________________________________________

arasında aşağıdakı dairə şəklindəki bir münasibətin olmadığı- m da

müəyyənləşdiririk:

Belə olan halda, bəzi "b"-lər "a" olduğundan, "a" ilə "b"

arasmdakı münasibət dairələrdə dörd nisbətdən ya çarpazlaşan, ya

da "b", "a"-ya tabe olmaq şərti ilə tabeli məfhumlar formasmda olar.

Yəni onlar arasmdakı münasibət aşağıdakı iki haldan xaric ohnaz:

Bu zaman da bu iki hala, nəticə almaq istədiyimiz modusun

ikinci müqəddiməsini əlavə etsək, "c" ilə "b" arasmdakı

münasibətdə "c" dairəsi "b" dairəsinin ya daxilinə düşdüyündən, ya

da üst-üstə düşdüyündən, modusun nəticəsi üçün ortaq məxrəc

olaraq (-ac-) hökmünü almış olarıq.

Fərzetmə sübutu (bürhanı): 11 fəslin 111 dərsində Şeyx İşra-

qm xüsusi hökmləri ümumiyə çevirməsində dedik ki, onun bu

nəzəriyyəsinin praktiki əhəmiyyətini gələcəkdə verəcəyik. İndi də

onun çevirməsinin praktikasma baxaq.

Dedik ki, qəti silloqizmin birinci fiqurunun nəticə verməsini

isbat etməyə ehtiyac yoxdur, çünki bu zəruri bilikdir. Əsasən də,

"Har bir "a", "b"-s3 və hər bir "b" də" c"-sə, onda hər bir "a",

"c”-dir" silloqizmini isbat etməyə ehtiyac yoxdur. Həmçinin tutaq

ki, III fiqurun ikinci modusımu da başqa bir yolla

304

Formal Məntiq

isbat etmişik. İndi biz qəti silloqizmin zəruri olan bu I fiqurunun I

modusundan, III fiqurun fərz etdiyimiz isbat olunmuş II

modusundan və Şeyx İşraqm çevirməsindən istifadə edərək, qəti

silloqizmin III fiqurunun V modusunu isbat edək. Yəni isbat edək

ki,

+ba+

-bc- n -ac-

Şeyx İşraqm çevirməsinə əsasən, yuxarıdakı silloqizmin ikinci

müqəddiməsində (-b=q) əvəzləməsi aparsaq, (+qc-) hökmünü

alarıq. Digər tərəfdən (-b=q) əvəzləməsinə əsasən, (+qb+) olar,

çünki (-b=q) əvəzləməsi "Bəzi b-lər q-dür." Deməkdir və bu da Şeyx

İşraqm nəzərincə, "q" məfhumu, əslində, bir predmeti olan fərdi

məfhum olub, amma bir neçə predmeti olan ümumi məfhum kimi

fərz olunaraq, (həqiqi hökmlər) "b" ilə "q" məfhumunun bir-birinə

bərabərliyindən almır. Deməli, }mxandakı silloqizmdən Şeyx

İşraqm çevirməsinə əsasən, (+qc-) və (+qb+) kimi iki düzgün hökm

almış oluruq.

Bunlardan ikinci ilə, verilmiş silloqizmin birinci müqəddimə

hökmünün cəminə baxaq:

+qb+

+ba+

Bu silloqizmi isbat etməyə ehtiyac yoxdur, çünki dediyimiz

kimi, zəruridir. Deməli, onun müqəddimələri cəmi (+qa+) hökmünü

verər. Bundan sonra bu hökmlə, əvəzləməyə əsasən, yuxarıda

aldığımız iki hökmdən birinci ilə cəminə baxaq:

+qa+ +qc-

305

Məntiq ____________________________________________________________

Bu silloqizm isə III fiqurun II modusudur. Fərziyyəmizə əsasən,

tutaq ki, bu silloqizmi də əvvəlcədən başqa yoUa isbat etmişik,

onda onun nəticəsindən istifadə etsək, (-ac-) hökmünü alarıq. Bu

hökm də isbat etmək istədiyimiz {*) silloqizminin nəticəsidir. İsbat

olundu.

Bərabər (müsavat) silloqizm: Aşağıdakı silloqizmə baxaq:

a, b-yə bərabərdir b, c-yə bərabərdir (I)

Riyaziyyatdan məlumdur ki, belə iki hökmün cəmi "a, c-yə

bərabərdir" nəticəsini verir. Amma diqqət etsək, görərik ki, bu, qəti

silloqizmin heç birinə aid deyil. Çünki "Orta termin" yoxdur. Birinci

müqəddimədə subyekt-predikat "a" və "b-yə hdrahdr”, ikincidə isə

"h” və "c-ı/a hdrahdr”diı. Görürük ki, orta termin yoxdur.

Məntiqçilər bunım hansı növ silloqizm olduğunu araşdırmış və

onun mürəkkəb qəti silloqizm olduğu nəticəsinə gəlmişlər.

İzah: Əgər birinci müqəddimədə "b"-nin əvəzinə, ikinci

müqəddimədən "c-yə bərabər" ifadəsini qoysaq, belə nəticə alarıq:

a, "c-yə bərabər" olana bərabərdir. (II)

Yəni birinci və ikinci müqəddimənin cəmi (II) hökmünü verir.

Sual: Belə olan halda, riyaziyyatdan məlum olan "a, c-yə

bərabərdir" nəticəsi haradan əmələ gəlir? Məntiqçilər bu suala belə

cavab verirlər: Belə silloqizmlərin nəticə verməsi, üçüncü

müqəddimənin doğru oknasmdan asılıdır. Üçüncü müqəddimə, bu

növ silloqizmlərin öz maddəsinə uyğun, amma formaca eyni olan

müqəddimədir. Bu üçüncü müqəddimələr sil- loqizmdən asılı

olaraq, maddə və formaca aşağıdakılar ola bilər:

306

Formal Məntiq

- Oxşarın oxşarı oxşardır.

- Üçdəbirin üçdəbiri üçdəbirdir.

- Yarmın yarısı yarıdır.

Əgər bu hökmlər doğru olsa, onda onlara uyğun (1) sillo-

qizmləri nəticə verir. Məlumdur ki, "Üçdəbirin üçdəbiri,

üçdəbirdir" hökmü doğru deyil. Ona görə də aşağıdakı silloqizm

nəticə vermir.

3, 9-un üçdəbiridir.

9, 27-nin ücdəbiridir. ■

■ ■ ^

Əgər nəticə olaraq desək ki, "3, 27-nin üçdəbiridir", məlumdur

ki, bu hökm səhvdir.

Beləliklə, bu silloqizmlərin nəticə verməsi, silloqizmə əlavə

edilən üçüncü müqəddimədən asılıdır.

SUALLAR:

1.4 fiqurdan başqa fiqur da ola bilərmi? Nə üçün?

2. Nəticə verməyən moduslan izah edin.

3. Formalca nəticə verməyən bir silloqizmi maddəcə nəticə verən

halda göstərin. 4. Xüsusi şərtləri həndəsi yolla izah edin.

5. Bütün bitkilər qidalanır. Bəzi qidalananlar canlıdır. Bu

hökmlərdən hər biri düzgündür. Amma bu ikisindən formal olaraq

nəticə alınmır. Maddi olaraq nəticə verdiyini izah edin.

6. Maddi olaraq nəticə verməyən, amma formalca düzgün olan

silloqizm verin. 7.3-cü fiqurun 4-cü modusunu paradoks bürhanı ilə isbat edin.

8. İbn Sina məntiq əsərlərində deyir: "Səbəbin səbəbi səbəbdir." və

"Nəticənin nəticəsi nəticədir". Onun bu sözünün düzgünlüyünü

yoxlayın və bərabər silloqizm qurun.

307

3- CU DƏRS

RİYAZİ TOPLAMA VƏ

SİLLOQİZM

Qəti silloqizm bir növ iki hökmün cəmi olduğrmdan, riya-

ziyyatdakı toplama qanrmxma bənzəyir. Aşağıdakı cəmə baxaq: 5 + 3 = 8

Bu cəm onu ifadə edir ki, əgər beş ədəd daş öz həcmini

saxlayaraq, üç ədəd həcmini saxlayan daşla cəmlənsə, onlarm sayı

mütləq həcmini saxlayan səkkiz daşm sayma bərabər olacaq.

Burada həcm dedikdə, toplama əməliyyatmm konstantlar (sabit)

məkamnda həyata keçdiyi başa düşülür. Bildiyiniz kimi, bəzi

məkanlarda bildiyimiz toplama qanunları ödənmir. Daha doğrusu,

bu məkanlarm toplama qanunları fərqlidir. Misal üçün, iki ağ və

yaşıl rəngin cəminin yenə də müəyyən bir rəng verdiyini demək

olar. Göründüyü kimi, burada "1+1=1" bərabərliyi almır. Yəni

işlətdiyimiz riyazi qanunlar fiziki aləmin qanunlarıdır. Mücərrəd

aləmin qanunları isə tamamilə fərqlidir.

Eynilə silloqizmdə də bu cürdür. Yərd iki hökmün cəminin

müəyyən hökmü verməsi üçün mütləq, qismən yuxarıdakı həcm

mənasmı verən maddə, yaxud məzmun konstant (sabit) olmalıdır.

Bu isə zəruri olaraq məlumdur. Çünki hər bir hökm müəyyən bir

xəbərdir. Əgər bu xəbər, məsələn, zamandan asılı

309

Məntiq ____________________________________________________________

olaraq dəyişən olsa, məlumdur ki, nəticə də həmin hökmün dəyişmə

prosesinə uyğun olaraq dəyişməlidir. Belə olan halda da, nəticə

konstant yox, əksinə, zamandan asıh olaraq dinamik olacaq. Aşağıdakı

misala baxaq:

Yer kürəsindən müəyyən məsafədə duran hər bir ulduzun enerjisi

yerə çatır. Günəş də müəyyən məsafədə durur. Nəticə alırıq ki.

Günəşin enerjisi də Yerə çatır. Amma məlumdur ki. Günəşin enerjisi

Yerə hər zaman e}mi miqdarda çatmır. Çünki Günəşin daxilində gedən

atom parçalanmaları enerjini sabit olaraq vermir. Buna görə də Yerin

isinməsi (hətta hiss olunmasa da) müxtəlif vaxtlarda müxtəlif dərəcədə

olur.

Bu dediklərimizi hökmlərin "modalhğ"ı və "keyfiyyət- kəmiyyət"

qanunu ilə bağlı dərslər də təsdiqləyir. Demək olar ki, bunlar müxtəlif

baxışlarla verilmiş eyni məsələlərdir.

Bu cəhətdən silloqizm toplama qanununa bənzəyir. Hətta

bərabərliyin tərəflərinə eyni ədədi əlavə etdikdə bərabərlik

dəyişmədiyi kimi, silloqizmin müqəddimələrinə və nəticəsinə eyni

hökmü əlavə etdikdə də silloqizm bərabərliyi dəyişmir. Tutaq ki,

silloqizmin birinci, ikinci müqəddimələri uyğun olaraq "Mı", "Mı" və

nəticəsi isə "N2"dir. Onda süloqizmin riyazi şəkli aşağıdakı kimi olar:

Mı + M2 = N2 (*)

Hər tərəfə "Ms" hökmünü əlavə etsək, alarıq:

Mı + M2 + Ma = N2 + M3

Əlbəttə ki, (*)-un doğruluğunu qəbul etmiş olsaq, (°*''^)-un

doğruluğu aydmdır. Amma bir şərtlə ki, bərabərliyin hər iki

tərəfindəki cəmin mənası olsım. Yəni hökmlər arasmda rabitə (orta

termin) olsun. Riyazi bərabərlikdəki kimi.

Tutaq ki,

Mı = ab+

M2 = bc+

310

Formal Məntiq

Onda:

Mı + M2 = (ab+) + (bc+) = (ac+) = N2

(ab+) + (bc+) = N2

Hər tərəfə M3=(cd+) hökmünü əlavə etsək, belə nəticə alarıq: (ab+)

+ (bc+) + (cd+) = N2 + (cd+)

N-i yerinə qoysaq, belə nəticə alarıq: (ab+) + (bc+) + (cd+) = (ac+) + (cd+) = (ad+)

(ab+) + (bc+) + (cd+) = (ad+)

Bu bərabərliyin isə doğruluğu aydmdır. Çünki istər birinci iki

hökmü toplayıb üçüncü ilə cəminə baxaq, istərsə də birinci ilə, ikinci və

üçüncünün cəminin cəminə baxaq, hər iki halda (ad+) hökmü almır.

Toplama ilə bərabər hökmlərin çıxıimasma da baxmaq olar.

Məsələn:

Tutaq ki, iki hökm verilib və cəmləri aşağıdakı kimidir: (+ab+) +

(+bc+) = (+ac+)

Hər tərəfdən (+bc+) hökmünü çıxsaq, belə nəticə alarıq:

(+ab+) + (+bc+) - (+bc+) = (+ac+) - (+bc+)

(+ab+) = (+ac+) - (+bc+)

Bərabərliyin sağ tərəfində çıxma əməliyyatı getmişdir, amma biz

"-(+b c+)" ifadəsini yeni bir məchul hökm ilə əvəz edib toplama kimi

verə bilərik. Onda belə nəticə alarıq:

(+ab+) = (+ac+) + X

İndi də yuxarıdakı cədvəllərdən istifadə edərək "x" məchulunu

tapaq. Əlbəttə ki, "x" məchulu "b" və "c"-dən asılı olmalıdır, yoxsa

nəticə verməz. Yuxarıdakı cədvəllərdən məlum

311

Məntiq ____________________________________________________________

olur ki, "x=(+cb+)" oknalıdır. Deməli, (+bc+) hökmünün çıxılması bu

hökmün subyekt və predikatınm yerini dəyişməklə alman hökmün,

yəni (+cb+) hökmünün toplanması deməkdir. Onda:

-(+b c+) = (+c b+)

Qalan hökmləri də bu qayda ilə vermək olar.

SUALLAR:

1. Nəticələrin hər birini isbat edin.

2. Paradoks sübutu (bürhanı) ilə mümkün olan nəticələri isbat

edin.

3. Hər bir fiqurun verilməyən moduslarmm nəticəsiz olduğunu

göstərin. 4. Aşağıdakı silloqizmlər 4 fiqurdan hansıdır?

Heç bir qanun daimi deyil.

Amma bunun özü də bir qanundur.

■ Elə isə bu qanun da daimi deyil.

İmamət insanlar üçün bir lütfdür. Allah lütfkardır.

■ Elə isə Allah imam göndərməlidir.

5. "Oxşara oxşar oxşardır" üçüncü müqəddiməyə uyğun sillo-

qizm qurun və nəticəni araşdırın.

6. "Kamil Arifin dosfudur. Arif də Vaqifin dostudur. Onda Kamil

Vaqifin dostudur." Bu, hansı növ əqli nəticədir və nəticə doğrudur,

yoxsa yalan? 7. x= -(+cbt-) qəbul edib aşağıdakını hesablayın:

(+ac-) - (+cb+) = (+ba-)

312

4- CU DƏRS

ŞƏRTİ SİLLOQİZM

Şərti silloqizmin növləri

Şərti silloqizm®® - müqəddimələrindən heç olmasa, biri şərti

hökm olan silloqizmdən ibarətdir.

Bu silloqizm də qəti silloqizm kimi terminlərə, böyük və kiçik

müqəddimələrə malikdir. Dedik ki, bu silloqizmin, beç olmasa,

müqəddimələrindən biri şərti hökm obnabdır. Bıma əsasən, 8 növ şərti

silloqizm alımr: 1. Hər iki müqəddimə tam şərti hökm olduqda. Məsələn:

I müq: Az)B

II müq: BıəC

A3C

2. Hər iki müqəddimə təqsimi hökm olduqda

3. Kiçik müqəddimə tam şərti, böyük müqəddimə isə təqsimi

olduqda

4. Kiçik müqəddimə təqsimi, böyük müqəddimə tam şərti

olduqda

* Qəti silloqizm kimi "orta termin"ə malik olan şərti silloqizmlər məntiqə ilk dəfə İbn Sina

tərəfindən daxil edilmişdir. Belə ki, İbn Sinadan əvvəl şərti silloqizmlər 5-ci dərsdə bəhs

olunacaq - "inkar edən, yaxud iqrar edən" silloqizmlərdən ibarət idi.

313

Məntiq ____________________________________________________________

5. Kiçik müqəddimə qəti, böyük müqəddimə tam şərti olduqda

6. Kiçik müqəddimə tam şərti, böyük müqəddimə qəti olduqda

7. Kiçik müqəddimə qəti, böyük müqəddimə təqsimi olduqda

8. Kiçik müqəddimə təqsimi, böyük müqəddimə qəti olduqda

Bu qisimlərin hər birində şərti hökmlərin "zəruri" və "təsadüfi"

olduğunu nəzərə alsaq, onlarm nəticə verməsi üçün xüsusi şərtlər

meydana gəlir.

Birinci qismə baxaq:

1. Hər iki müqəddimə tam şərti: Ya bu müqəddimələrdən hər

biri zəruridir, ya hər biri təsadüfi, ya da biri zəruri, o biri

təsadüfidir. Hər ikisi zəruri olan halda nəticə zəruri, qalan halda isə

təsadüfi olacaq. Məsələn:

I müq: İnsam Allah yaradıbsa, yol göstərməlidir.

II müq: Yol göstəribsə, insan Cənnət və Cəhənnəmə getməlidir.

Nəticə: Əgər Allah insanı yaradıbsa, onda insanlar Cənnət və

Cəhənnəmə getməlidirlər.

Bu silloqizmdə hər iki müqəddimə dini və fəlsəfi dəlillərlə

sübut edilmişdir. Yəni hər iki hökm zəruridir. Bu zaman nəticə

yəqin və dəqiq olmalıdır. Yəni zəruri olmalıdır. Amma aşağıdakı

silloqizmə baxaq:

I müq: Əgər insam Allah yaradıbsa, onun əməlini

qiymətləndirmək üçün yol göstərməlidir.

II müq: Əgər Allah yol göstəribsə. Kamil bu yolla gedəcək. Nəticə: Əgər Allah msam yaradıbsa, onda Kamil omm yolu

ilə gedəcək.

Bu süloqizmdə də birinci müqəddimə 3mxarıdakı kimi

zəruridir. Amma ikinci müqəddimə isə məlum olduğu kimi, tə

314

Formal Məntiq

sadüfidir. Kamil, Allahın göstərdiyi yolla getməyə də bilər. Yəni,

necə ki, bəziləri Allahm qanunlarma əməl edir, bəziləri etmir. Buna

görə də nəticə təsadüfidir. Bu silloqizmdə "Orta termin"-B, "Kiçik

termin"-A və "Böyük termin"-C olacaq. Qəti silloqizmdə olduğu

kimi, burada da orta terminin yerləşdiyi yerə görə silloqizmin dörd

fiquru alımr. Şərtlər və nəticələr də qəti silloqizmdə olduğu kimidir.

Yalmz bir şərtlə ki, nəticə ya zəruri, ya da təsadüfidir. Amma bu

qisimlər çox geniş olduğuna və bəhsi yığcamlaşdırmaq istədiyimizə

görə, araşdırılmasım oxucularm öhdəsinə buraxırıq.

2. Hər iki müqəddimə təqsimi olduqda: bu zaman da şərti

hökmlərin əvvəlki dərslərdə tanış olduğumuz qisimlərini nəzərə

alsaq, müxtəlif formada silloqizm alınır ki, bəhsi yığcam- laşdırmaq

üçün onlarm izahmı vermirik. Belə silloqizmdən nəticə almaq asan

olmadığı üçün və ya çətinlik törəndiyi zaman "hökmlərin

çevrilməsi"ndən istifadə etməklə bu silloqizmi tam şərti

hökmlərdən təşkil olıman silloqizmə gətirərək, asanlaşdırıb

nəticəyə çatmaq olar.

3- 4. Bu iki halda da çətinlik törəndiyi zaman hökmlərin

çevrilməsindən istifadə etmək olar. Bəhsi yekunlaşdırmaq üçün bu

qeydlə kifayətlənirik.

5- 6-7 və 8. Bir müqəddiməsi qəti hökm olan silloqizmdir:

Bunları misallarla izah edəcəyik ki, ətraflı şəküdə araşdırılmasım

izahsız olaraq oxucularm öhdəsinə qo3nıruq.

Əgər müqəddimələrdən biri qəti biri tam şərti hökm olan

silloqizmdən nəticə almaq istəsək, onda aşağıdakı iki mərhələni

keçməliyik:

1 mərhələ: Silloqizmin qəti müqəddiməsini o biri

müqəddimənin tərəflərindən (məntiqi əsas və məntiqi nəticə

termin) biri ilə orta terminə malik olan tərəflə müqayisə etmək, yəni

bu ikisindən qəti olan silloqizm düzəltmək və bu silloqizmdən

nəticə almaq. Məsələn:

315

Məntiq.

I müq: Əgər mədən qızıl mədənidirsə, o aztapılandır. II müq: Hər aztapılan sey qiymətlidir.

II müqəddimə ilə birinci müqəddimənin məntiqi nəticəsinin

cəminə baxaq:

Qızıl aztapılandır.

Hər aztapılan qiymətlidir.

• Qızıl qiymətlidir.

II mərhələ: Daha sonra bu yekun nəticə ilə əsas silloqizmin

birinci məntiqi əsasını birləşdirərək yeni bir hökm ahrıq ki, bu

hökm əsas silloqizmin nəticəsi olur:

I müq: Əgər mədən qızıl mədənidirsə, o aztapılandır.

II müq: Hər aztapılan sey qiymətlidir.

Əgər mədən qızıl mədənidirsə, qiymətlidir.

SUALLAR:

1. Şərti silloqizmin qisimlərinin hər birini riyazi şəkildə göstərin.

2. Varlılar əliaçıq olsa, yoxsul olmaz. Bu dövlətin varlıları

əliaçıqdır. Nəticə -?

Padşahlar ya zalım olub, ya da ədalətli olub. Ədalətli padşahı xalq

sevir. Nəticə: zalım padşahı xalq sevmir. Düzgündürmü?

Meşədə ov olsaydı, ovçu Pirim ov ovlayardı. Meşə ov heyvanları

ilə doludur. Nəticə: Ovçu Pirim ov ovlayıb evə qayıtdı. Doğrudurmu?

Bütün insanlar bir-birini sevsəydi, onda müharibələr olmazdı.

Müharibə olmasaydı, hamı bir-birini sevərdi. Deməli, insanlar

bir-birini sevsəydi, onda bir-birini sevərdi. Bu dairəvilik deyilmi? Vaqif

ilə Samir kitabın üstündə dava edir. Araşdırdıqdan sonra məlum olur

ki, kitab Samirin deyil. Elə isə kitab kimindir?

316

5- CI DƏRS

İQRAR VƏ İNKAR EDƏN ŞƏRTİ

SİLLOQİZMLƏR

İqrar və inkar edən silloqizm; Bu növ silloqizmin birinci

müqəddiməsi həmişə şərti hökmdür. Şərti hökmlər ya tam şərti, ya

da təqsimi olduğundan bu növ silloqizm iki qisim olma- hdır. Tam

şərti qəti və təqsimi qəti.

Bu silloqizmlər istər tam şərti, istərsə də təqsimi olsun, nəticə

verməsi üçün aşağıdakı şərtlərə malik olmahdır. I şərt: Heç olmasa, bir müqəddimə ümumi olmalıdır.

II şərt: Silloqizmin şərti hökmü təsadüfi olmamalıdır. Əgər

təsadüfi olsa, nəticə də təsadüfi olacaq. III şərt: Silloqizmin şərti hökmü iqrari olmalıdır.

İqrar və inkar edən tam şərti silloqizmdə nəticə:

1. İkinci müqəddimə birincinin məntiqi əsası: Yəni əgər

silloqizmin ikinci qəti hökmü olan müqəddimə birinci

müqəddimənin məntiqi əsası olsa, yekun nəticə birinci

müqəddimənin məntiqi nəticəsidir. Məsələn:

A^B

A

B

317

Məntiq ____________________________________________________________

2. İkinci müqəddimə birincinin məntiqi nəticəsinin ziddi

olduqda:

Ä3B

____ rB ~A

Qalan hallarda silloqizm nəticə vermir. Amma diqqət

edilməlidir ki, qalan hallarm nəticə verməməsi mütləq şəküdə

deyil. Ola büər ki, nəticə versin. Bu da birinci müqəddimənin hansı

növ tam şərti olmasmdan asılıdır. Yuxarıdakı iki növün nəticəsi isə

mütləqdir. Yəni formal məntiqə əsasən, iki hal qəti olaraq nəticə

verir, qalan hallar isə ola bilər ki, "maddi" olaraq, "məzmun" olaraq

nəticə versin. Məsələn, B hadisəsini yal- mz A törədə bilir. Yəni

B-nin səbəbi, yalmz A-dır. Bu zaman məlumdur ki, aşağıdakı qalan

iki hala uyğun silloqizmlər də nəticə verəcəkdir və:

A3B _ rA . ~B

A=)B

B

Çünki burada B-nin səbəbinin, yalmz A olduğu və A-sız B- nin

mümkün olmadığı fərz olunmuşdur. Bu da maddi məntiqin

mövzusu olduğımdan, məntiqçilər bu iki halı formal məntiqdə

nəticə verməyən hallar hesab edirlər.

İqrar və inkar edən təqsimi silloqizmdə nəticə; Təqsimi

hökmlər üç qisim olduğundan, bu süloqizm, birinci

müqəddiməsinə əsasən, üç qisim olur: həqiqi, dəfi və cəmi.

1. Həqiqi: Bu halda fərz edilən dörd şəklin hər biri nəticəli- dir.

Ona görə ki, həqiqi təqsimi hökmdə məntiqi əsas və məntiqi nəticə

terminin həm cəm, həm də dəf oknası qeyri-mümkündür. Yəni hər

hansı biri olsa, o birini aradan çıxarır və hansı aradan getsə, o biri

qalır. Misal:

318

------------------------------------------------------------------------------- Formal Məntiq

Ədəd ya cüt, ya da təkdir.

1-Cütdür. 2-Təkdir. 3-Cüt deyil. 4-Tək deyil.

1-Tək deyil. 2-Cüt deyil. 3-Təkdir. 4-Cütdür.

Sadəlik üçün hər dörd halı bir silloqizmdə verdik. Ümumi

şəkildə aşağıdakı kimi olur:

AvB

1-A. 2-B. 3- -A. 4-~B.

1-~B. 2-~A. 3-B. 4-A.

2. Dəfi: Burada da iki hal nəticəU, qalan iki hal isə, yalmz formal

məntiqə görə nəticəsizdir. Səbəbi isə dəfi təqsimi hökmə əsasəndir.

Bunlar aşağıdakı hallardır:

A/B

1-A. 2-B.

. . 1-~B. 2-~A.

3. Cəmi: Yenə də iki hal nəticəli, iki hal isə formal məntiqə görə

nəticəsizdir.

A\B

1-~A. 2-~B.

1-B. 2-A.

SUALLAR:

1. "Əgər ikinci yaradan olsaydı, o da öz nişanələrini aləmdə

göstərərdi. Amma aləmdə başqa yaradanın nişanəsi görünmür. Elə isə

aləmdə, yalmz bir yaradan var." silloqizmi hansı növdür? 2. Əgər Kamil alimdirsə, ona ehtiram vacibdir.

Kamil alimdir.

Deməli, ona ehtiram vacibdir.

Bu silloqizm hansı növdür?

319

Məntiq ____________________________________________________________

3. Ümumiyyətlə, dnayətkar dnayətini etiraf etməsə, ona hökm

kəsmək olmaz. Cinayətkar etiraf etməmişdir. Deməli, ona hökm

kəsmək olmaz. Bu silloqizmin nəticəsi düzgündürmü?

4. Əgər təhlükəli göy cismi Yerə yaxınlaşarsa, onun qarşısını almaq

lazımdır. Göy dsmi Yerə yaxınlaşmır. Elə isə onun qarşısını almaq

lazım deyil. Bu nəticə doğrudurmu?

5. Əgər peyğəmbərlər (ə) sadə insanlar olsaydı, onlar da günah

edərdilər. Onlar günah etməyiblər. Elə isə onlar sadə insan deyillər.

Doğrudurmu?

6. İnsanlar ya günahkar, ya da məsumdur. Bəzi insanlar günah

etmirlər. Nəticəni tapın.

7. Bu qəfəsdəki heyvanlar ya köçəridir, ya da yumurtaqoyan.

Köçəri deyillər. Nəticəni tapın.

320

B-CI DƏRS

KAFİ ƏSAS, YAXUD TÖRƏMƏ

QANUNU

Ümumi şəkildə işarə edilsə də, biz burada isbat edəcəyik ki,

zehində yaranan hər bir təsdiq ən azı iki müqəddimədən törəyə

bilər. Çünki xarici aləmdə vahid hadisədən vahid hadisə törəsə də,

zehin xarici aləmin inikası olduğundan, törənən hadisənin

zehindəki inikasmın xarici aləmdə baş verən hadisə ilə nə qədər

uyğun olduğu haqqmda sual vermək olar. Bu sual da nəticənin

səbəbi və onlar arasmdakı "uyğunluq"dan törəyir. Bu da dediyimiz

"ən azı iki müqəddimənin yaranması"na işarədir.

Zehnin duyğu üzvləri vasitəsilə əldə etdiyi sadə nəticələrdən

tutmuş, ən ali əqli, fəlsəfi idraklar belə, bu şərtə tabedir. Çünki

yuxarıda dediyimiz küni, hər bir nəticəyə "Niyə?" suah- m vermək

olar. Əqli nəticələrin bütün növləri, hətta vasitəsiz adlandırdığımız

əqli nəticələr də, əslində, bu şərtdən kənar deyil.

Məntiqlə yaxmdan tanış olan hər bir şəxs bu qaydanı şüur- altı

olaraq dərk edir. Bu, Aristotel məntiqinin əsaslarmdan birini təşkil

edir və demək olar ki, Aristotel məntiqi bu qayda üzərində

qurulmuşdur.

Məntiqlə tamş olduqdan sonra insan dərk edir ki, elə məntiqin

dediyi də budur. Amma məntiqi öyrəndikdən sonra yenə

321

Məntiq ____________________________________________________________

də təfəkkür zamanı səhvə yol verməmək üçün, daha da agah olmaq

üçün, məntiqin dil açıb demək istədiyi bu qaydanı bU- mək yaxşı

olar.

Təfəkkür zamam səhvə yol verməmək üçün, biz bütün

insanları bu qaydam bilməyə çağırırıq. Əgər bu qaydaya söykə-

nilsə, heç bir zaman yanlışlıq olmaz və iki şəxs arasmda heç bir

zaman ixtilaf yaranmaz. Hətta ixtilaf yaransa belə, bu, onlardan

birinin səhv olmasmm səmimi etirafma gətirəcəkdir. Eynilə

"keyfiyyət-kəmiyyət" qanunımdakı kimi. Yəni hər bir tərəf etiraf

edəcək ki, onun aldığı nəticə müəyyən müqəddimələr əsasında

düzgündür.

İzahdan göründüyü kimi, bu qanım hər bir nəticənin ən azı iki

müqəddimədən törədiyini deyir. Bu törəyən nəticə Aristotelin

verdiyi qəti silloqizmm birinci fiquru əsasmdadır. Yəni bütün

nəticələr, tamş olduğumuz əqli nəticələrin bütün növləri belə, qəti

silloqizmin birinci fiquru əsasmdadır. Bunu da həmin qanunun

isbatmdan sonra misallarla göstərəcəyik.

Bu qanunu, başqa bəhslərdə olduğu kimi, müxtəhf ifadələrlə

vermək olar. Məsələn: hər bir fikrin kafi əsası var, müəyyən bir fikri

o zaman qəbul etmək olar ki, onun kafi əsası olsun və s. Amma biz

burada bu qanunun nə demək istədiyini dəqiq göstərmək üçün və

yaxud onun əhəmiyyətinin ciddüiyini çatdırmaq üçün onu

aşağıdakı kimi veririk. Beləliklə, həmin qanım və onun isbatı:

Kafi əsas, yaxud törəmə qanunu: "Hər bir təsdiq biliyi,

başqast üçün ən azt iki müqəddimə ilə qəti silloqizmin birinci fiquru

əsasında törəyir".

İsbatı: İki müqəddimə və birinci fiqur dedikdə, zehində hər

hansı "s" ilə "p" arasmdakı hər bir iqrari və ya inkari hökmün (sp±),

yeni bir "q" vasitəsilə qəti silloqizmin aşağıdakı birinci fiquru

əsasmda yarana biləcəyi nəzərdə tutulur:

Tutaq ki, zehin hər hansı bir yolla (sp+) nəticəsini almışdır. Bu

zaman qarşı tərəf nəticənin səbəbi haqqmda "Bu nəticə ha

322

Formal Məntiq

radan alınmışdır?" sualı ilə qarşılaşır. Çünki heç bir nəticə səbəbsiz

deyil. Zehin cavab olaraq yeni bir müqəddimə hökm gətirəcəkdir.

"Ən azı iki müqəddimə"dən biri, bu sual əsasm- da hazırdır. Daha

sonra, zehin bu səbəb və nəticə arasmda "uyğunluq" haqqmda yeni

bir "Niyə?" sualı ilə qarşılaşmağa məcburdur. Çünki hər bir nəticəni

istənilən səbəbdən almaq mümkün deyil. Alman yekım nəticə ilə

verilən müqəddimə arasmda mütləq "uyğunluq" olmalıdır (buna, 1

hissədə də işarə edilmişdir). Zehin ikinci dəfə də "Niyə?" sualmm

qarşısm- da cavab olaraq yeni ikinci bir müqəddimə və ya hökmü

gətirir. Yəni zehin həmin nəticəyə, əslində, elə yuxarıdakı iki sua-

Im cavabı olan iki müqəddimənin əsasmda gəlmiş olur. Amma

sadə hallarda bu müqəddimələrin biri gətirilir və ya heç biri

gətirilmir.

Birinci suala zehin hər hansı bir hökmü cavab olaraq gətirə

bilər. Bəlkə, doğrudan da, nəticənin səbəbi elə həmin gətirilən

hökmdür? Ola bilər ki, zehnin gətirdiyi səbəb insanm özü üçün

nəticənin səbəbi olsun, amma bunu başqalarma da qəbul etdirmək

üçün bu səbəb və nəticə arasmdakı əlaqəni vermək lazımdır. Həmin

nəticə başqalarmm nəticəsi oknadığmdan və onlar bu əlaqəni

"hüzuri" (fitri) idrakla dərk etmədiklərindən, zehinlərində səbəblə

nəticə arasmda "uyğunluğ"u görmək üçün sual yaranır. Bu zaman

da insan məcburdur ki, başqaları üçün hüzuri şəkildə dərk

edilmədiyindən, nəticə üçün gətirdiyi səbəblə nəticə arasmdakı

özünün dərk etdiyi uyğunluğu da göstərsin. Deməli, nəticə üçün

gətirilən səbəb birinci müqəddimə və bu səbəblə nəticə arasmdakı

uyğunluğu göstərən hökm də ikinci müqəddimə olacaqdır. İsbat

olımdu. Onu da qeyd edək ki, bu qanun əsasmda belə nəticə ahmr:

Onda hdr bir nəticənin səbəbi və uyğunluğu olduğundan, bu

səbəblə həmin uyğunluğun özü də bir nəticə olduğuna görə, mütləq

onların da səbəbi və uyğunluğu olmalıdır. Beləcə, davam edərək

"sonsuz silsilə" yaranır. "İdrak və bilik" dərsində dedik ki, nəzəri

biliklər zə

323

Məntiq ____________________________________________________________

ruri hiliyə söykənməlidir, əks halda sonsuz silsilə əmələ gəlir. Bu

zaman da heç bir bilik əldə etmirik. Deməli, bəzi nəticələr və ya

hökmlər, biliklər olmalıdır ki, onların təsdiqi üçün müqəddimə

lazım olmasın. Cavab olaraq deyə bilərik ki, "bilik" bəhsində

dediyimiz məsələ insanm özü üçün əldə etdiyi nəticə və elmlərə aid

idi. Yəni sizin özünüz üçün bəzi nəticələrin səbəbi və səbəblə onun

arasmdakı uyğunluğun verilməsinə ehtiyac yoxdur. Məsələn, tutaq

ki, insan öz baş ağrısmı hiss edir və "Başım ağrıyır" deyir.

Məlumdur ki, bu hökmün yekun nəticə kimi alm- masmda başqa

vasitələr yoxdur. Yəni bu, hüzuri idrakla yaranan bilikdir. Amma

bunu başqa birisinə nəql etmək istəsək, bu nəticənin mütləq, səbəbi

və uyğunluğu göstərilməlidir. Misallara baxaq:

Misal 1: Tutaq ki, müşahidə etdikdən sonra dostumuz Hü-

se5mm vəfatım zehnimizdə formalaşdırırıq və dilimizdə "Hüseyn

vəfat etdi." nəticəsi kimi ifadə edirik. Bu zaman sual olunur: "Bu

nəticəni haradan aldın?" Biz də cavabmda deyirik: "Çünki onun

vəfatını gözümlə gördüm". Bu cavabm verilməsi mütləqdir. Yenə

də sual olimur ki, "Əgər düzgün görməyib, səhv etsən, necə?". Bu

zaman da cavabmda "Xeyri Gördüyüm, elə gerçəkdə də 0 cürdür"

deməliyik. Bu cavab da mütləqdir. Hər iki suahn müqabilində

dedik ki, "mütləqdir". Çünki heç bir əlaqəsi olmayan cavab vermək

oknaz. Məsələn, birinci sualm cavabmda "Çünki dünən gecə hava

tutqun idi." və ikinci sualm da cavabmda "Məntiq elmi təqribən

2500 il bundan qabaq qələmə alınmışdır." demək oknaz. Çünki bu

sual və cavablar arasmda heç bir rabitə yoxdur. Hətta birinci suala

cavab olaraq "Çünki dünən gecə hava tutqun və yağışlı idi." demək

olar. Bəlkə, doğrudan da, "Dostumuz Hüseyn vəfat etdi."

nəticəsinin səbəbi elə hava- nm tutqun, yağışlı olmasıdır. Amma

yuxarıda dedik ki, bu rabitəni başqalarma göstərmək lazımdır. Bu

rabitə də yuxarıda qeyd etdiyimiz qəti silloqizmin birinci

fiqurundakı "q"-dür. Məntiqi olaraq da aşağıdakı kimidir:

324

Formal Məntiq

Nəticə "Dostumuz Hüseyn vəfat etdi.” hökmüdür. Bu nəticə

təsdiq edildiyindən, əslində, "Hüseynin vəfatı həqiqətdir."

Hökmüdür. Yəni bunlar eyni məna daşıyırlar. Bu hökmün subyekti

“Hüseynin vəfatı”, predikatı isə "həqiqət”dir. Onda bunları uyğun

olaraq "s” və "p" ilə əvəz etsək, "Hüseyn vəfat etdi”, ya da

"Hüseynin vəfatı həqiqətdir” hökmünün formal şəkli aşağıdakı

kimi olar:

sp+

Birinci sualm cavabmda "Çünki onun vəfatını gözümlə

gördüm" hökmü gətirilmişdi. Bu hökmü də onunla eynimənah olan

"Hüseynin vəfatı müşahidə etdiyimdir” hökmü ilə əvəz etmək olar.

Bu hökmün də subyekti, elə nəticənin predikatı ilə eynidir, yəni

"Hüseynin vəfatı” məfhumudur və "s" ilə əvəz edilmişdir. Predikatı

isə "müşahidə etdiyim” məfhumudur. Bunu da "q" Uə əvəz etsək,

"Hüseynin vəfatını gözümlə görürəm, müşahidə edirəm” hökmünün

formal şəkli aşağıdakı kimi olar:

sq+

İkinci sualm cavabmda verilən "Gördüyüm, elə gerçəkdə də o

cürdür” hökmünü də onunla eynimənah olan "Müşahidə etdiyim,

həqiqətdir” hökmü ilə əvəz edək. Onda onun formal şəkli də

aşağıdakı kimi olar:

qp+

"Hüseyn vəfat etdi” nəticəsini aşağıdakı kimi almışdıq:

"Hüseyn vəfat etdi, çünki onun vəfatını gözümlə müşahidə etdim və

gördüyüm, həqiqətlə uyğundur”. Yuxarıdakı əvəzləmələrlə bunu

aşağıdakı kimi vermək olar:

Hüseynin vəfatım gözümlə müşahidə etdim.

Müşahidə etdiklərim həqiqətdir.

■ ’ ■ Hüseyn vəfat etdi.

325

Məntiq.

Bu süloqizmdə əvəzləmələri nəzərə alsaq, belə nəticə alarıq:

sq+

—9£±

■ - S P +

Bu misalla üçüncü hissənin əvvəlindəki "müşahidə" hökmü ilə

"təcrübi" hökmün iki müqəddimədən törədiyinin isbatı verilmişdir.

Misal 2: Sonrakı dərsdə tamş olacağmız "vicdani" hökmlərdən

olan bir hökmə baxaq. Tutaq ki, susuzluğunuzu "Mən susuzam"

cümləsi ilə ifadə edirsiniz. Əlbəttə ki, bu sizin, artıq tamş

olduğunuz hüzuri idrakdır. Yəni sizin özünüz üçün bunun səbəbi

və səbəblə onun arasmdakı uyğunluğun veriknəsmə ehtiyac

yoxdur. Amma başqası üçün bu nəticəni isbat etmək lazımdır. İndi,

bu nəticəni başqasma isbat etmək üçün iki müqəddiməni göstərək.

Əvvəlcə səbəb haqqmda sual olunur. Cavab olaraq "Çünki

susuzluğu hiss edirəm" deyiləcək. Sonra isə uyğunluğun

göstərilməsi üçün "Bəlkə, hissiyyatmda yamhr- san?" sualınm

cavabmda da "Heç bir hiss, hüzuri idrakm ifadəsində (vicdani

hökmdə) yambnır" deyiləcək. Bu iki müqəddiməni və nəticəni isə

aşağıdakı kimi məntiqi şəkUdə qruplaşdıraq;

Susuzluğu hiss edirəm.

Nəfs "vicdani" hökmün dərk edilməsində yanılmır.

Mən susuzam.

Misal 3: Tutaq ki, eyni anda bütün insanlar özlərini pis hiss

edir. Onlarda baş ağrdarı müşahidə olunur. Bu zaman buna səbəb

olaraq atmosferdə maqnit dalğalarımn yayılmaları göstərilir.

Deməli, hadisənin səbəbi aydmdır. Səbəb və nəticəni verək: Səbəb -

Maqnit dalğaları yayılmışdır; nəticə - İnsanlarda baş ağrıları

müşahidə olunur. İndi də bunlar arasmdakı uy-

326

Formal Məntiq

ğımluğu göstərək. Əlbəttə ki, güclü maqnit dalğalan yaydan- da,

insan özünü pis hiss etməlidir. Çünki insan özünü müəyyən təmiz

atmosferdə sağlam hiss edir və bu kimi təbii kosmik hadisələr

zamanı o özünü pis hiss edir. Deməli, uyğunluğu göstərən ikinci

hökm də belə olacaq - İnsan təbii kosmik elektromaqnit və s. kimi

hadisələr zamanı özünü pis hiss edir. Səbəblə uyğunluq hökmlərini

birləşdirsək, alarıq:

Maqnit dalğalan yayılmışdır.

Belə hadisələr zamanı bas ağrıları yaranır.

İnsanlarda baş ağrıları hiss olunur.

SUALLAR:

1. Sizcə, hər bir nəticəyə neçə formada sual vermək olar?

2. Özünüzün verdiyiniz bu suallar sayəsində göstərin ki, hər bir

nəticə ən azı iki müqəddimədən törəməlidir. 3. Məntiqi törəmə qanununu öz ifadənizlə verin.

4. Kitabda iki müqəddimədən törəyən bir neçə nəticə göstərin.

5. Bir nəticə gətirərək, məntiqi törəmə qanunu əsasında, iki

müqəddiməni və qəti silloqizmin birinci şəklini göstərin.

6. Birinci hissənin birinci fəslinin üçüncü dərsindəki "sonsuz silsilə"

ilə bu qanun əsasında yaranan sonsuz silsilənin nə qədər əlaqəsi var?

7. Dərsdə gələn birinci misalda "s", "p" və "q" məfhumlarının fərdi,

yaxud ümumi olduğunu müəyyənləşdirin.

327

Bu hissənin "Maddi

məntiq" adlanmasının

səbəbi Qısa olaraq vurğulayaq ki, hökm və ya tərif təsdiq edilmə

cəhətindən müxtəlif növlərə ayrılır. Məs.: "zəruri", "zənni",

"təcrübi", "məşhur", "xəyali", "fitri" və s. Bu müxtəlifliyə əsasən,

silloqizmin verdiyi yekun nəticələr, onun "maddə" sinə görə

müxtəlif olur. Yəni əqli nəticə zamam alman nəticələr, bu əqli

nəticədə iştirak edən müqəddimələrdən asıbdır. Buna görə də

silloqizmin maddəsindən asılı olaraq, yaxud "daxili məzmunlu təfəkkür" ə görə, omm araşdırılması "maddi məntiq" adlamr və

silloqizm, maddəsinin müxtəlifliyinə görə beş yerə bölünür: "sübut

(bürhan)", "topika", "ritorika", "şeir" və "sofizm".

Tərif bəhsində təfəkkürün "formal tərif" forması ilə tanış

olduq. Məlum oldu ki, tərifin formal surəti "cins" və "fəsl"in

verilməsidir. Yəni hər hansı bir "növ"ə tərif verərkən, onu cins və

fəsilə verməliyik. Bu, formal təfəkkürün dörd formasmdan ikincisi

idi. Tərifin formal məntiqi məlum olduqdan sonra hər hansı bir

növün cins və fəslini təyin etmək isə "maddi tərif'ə aiddir.

Məsələn, doğrudan da, növ olan "insan" məfhumunun cinsi

"iradəli", fəsli isə "nitq qüvvəsi" dirmi? Yaxud "bitki" məfhumumm

cinsi və fəsli nədir? Tərifin belə maddi istiqamətini isə hər bir

sahənin özü araşdmr. Məsələn, tutaq ki, "bitki"

331

Məntiq __ ________________________________________________________

məfhurrumun cinsini təyin etmək istəyirik. Bunu təyin etmək

biologiya elminin öhdəsindədir. Yaxud da "mələk" anlayışım tərif

etmək din və fəlsəfə elmlərinin sahəsidir. Ümumiyyətlə, hər hansı

bir məfhumun cins və fəslini təyin etmək üçün həmin məfhumun

araşdırıldığı sahə ilə birgə fəlsəfə elmi də məşğul olur. Daha

doğrusu, bir məfhumun cins və fəslinin təyin edilməsində bütün

elmlərdən, o cümlədən "formal mən- tiq"dən də istifadə edilə bilər.

Hər halda cins üə fəsli təyin edən zaman düşünürük, buna görə də

formal məntiqdən istifadə edilməlidir (diqqət).

Münasib məfhumlarm seçilməsi, həmin məfhumları əldə edən

zaman müxtəlif hökmlərdən istifadə edilməsi bizə deyir ki, hətta

"formal tərif'dən sonra hər hansı məfhumun "maddi tərif'ini

vermək üçün ümumi şəkildə hökmlər araşdırılmalıdır. Maddi

məntiq hissəsində hökmlərin araşdırılması bizə "maddi tərif"

zamam da kömək edir. Buna görə də maddi tərifə də kömək edən

hökmlərin ümumi halda araşdırılması kifayətdir. Hökmlərin

araşdırılmış növlərindən istifadə etməklə, formal məntiq

çərçivəsində oknaq şərti ilə, hər hansı məfhumun maddi tərifini

vermək isə ixtisas mütəxəssislərinin vəzifəsidir. Beləliklə:

Maddi məntiq - Hökm və əqli nəticəni maddəsinin məzmununa və keyfiyyətinə görə araşdırır.

332

333

Hökmlərin maddəsinə

görə növləri Silloqizmin müqəddimələrini təşkil edən tərif, məlumatlar və

hökmlər "maddə" adlamr. Bu maddə ya "nəzəri", ya da "zəruri",

yaxud müxtəlif hökmlər ola bilər. MəntiqçUər, induk- siyaya

əsasən, hökmləri insandakı idrak qüvvələrinin müxtəlifliyinə görə

aşağıdakı qisimlərə ayırmışlar:

1. Yəqini

2. Zənni

3. Məşhur

4. Vəhmi

5. Qəbul edilən

6. Təqlid edilən

7. Təşbihi

8. Xəyali

334

1-CI DƏRS

YƏQİNİ HÖKM

Yəqini hökm - təsdiq edilməsi üçün iki şərtin vacib olduğu

hökmlərdir. Əlbəttə, burada yəqinidə məqsəd məntiqi yəqinidir.

Belə ki, psixoloji və s. kimi yəqinlər də vardır və məntiqi yəqindəki

iki şərt aşağıdakılardır:

1. Xarici aləmdə predmet

2. Zidlərinin ehtimalının yoxluğu

- Birinci şərt "mürəkkəb cəhl"i kənarlaşdırır. Çünki mürəkkəb

cəhldə də yəqin olur, amma "yəqini hökmlər"lə fərqi budur ki,

mürəkkəb cahilin yəqin etdiyi hökm xarici aləmə uyğun gəlmir.

- ikinci şərtlə də zənni (yaxud psixoloji) hökmlər kənarlaşır.

Belə ki, yəqin yüzdə-yüz düzgün olmalıdır ki, hətta əksinin yüzdə

bir ehtimalı da verilməmiş olsun. Yaxud bir şeyin ziddinin yoxluğu

həmin şeyə yəqinin yüzdə-yüz ohnasmı verir.

Yəqini hökmlər öz növbəsində aşağıdakı kimi bölünür:

Yəqini

1. Zəruri

^ 2.Nəzəri ^

1. Aksiomatik 2. Vicadani

1. Müşahidə 2. Təcrübi 3. Mütəvatir 4. Fitri

335

Məntiq ____________________________________________________________

Aksiomatik və vicdani zəruri hökmlər

Zəruri hökm dedikdə, isbata ehtiyacı olmayan hökmlər başa

düşülür. Nəzəri hökmlər isə isbata ehtiyaa olan hökmlərdir.

Yəqirü hökmlərin yuxarıdakı kimi bölünməsi induksiya

əsasmdadır, yəni alimlərin təcrübə vasitəsi ilə əldə etdikləri növlər

bunlardan ibarətdir. Ola büər ki, bunlardan başqa da yəqini

hökmlər olsun. Qeyd edək ki, yuxarıdakı yəqini hökmlər vasitəsilə

alman bütün hökmlər də, həmçinin nəzəri hökmlər sırasma daxil

olur. Yəni zəruri və nəzəri hökmlərdən istifadə edərək sübut

(bürhan) vasitəsilə alman yeni hökmlər nəzəri yəqini hökmlər

hesab edilir. Eynilə riyaziyyat elmindəki kimi: belə ki, riyaziyyatda

aksiomlardan, teoremlərdən istifadə edərək ahnan yeni nəticələr də

teoremlər hesab edilir. Yəni isbat sayəsində əldə edildiyindən, onlar

da nəzəri yəqini hökmlər sayıhr.

Aksiomatik hökm - təsdiq edilməsi üçün subyekt və predi-

katm sadə təsəvvürü kifayət edən hökmlərdir. Məsələn, "Hər bir

nəticənin səbəbi var", "Hissə tamdan kiçikdir", "İki ziddin cəmi

qeyri-mümkündür", "Qəti sUloqizmin 4 fiqurundan birincisinin

nəticəsi qətidir", "Dairəvilik batildir" və s. Belə hökmlərin təsdiqi

üçün düzgün təsəvvürdən və "nəfsin diqqət amilləri"ndən®^ başqa

heç bir orta həddə, vasitəyə ehtiyac yoxdur.

Qeyd edək ki, zəruri hökmlərin bəzilərini isbat etmək

qeyri-mümkündür. Məsələn, biz "üçüncünü istisna" qanımunda

zidd hökmlərin cəminin qeyri-mümkünlüyünü isbat etsək də,

əslində, bımu isbat etmək qeyri-mümkündür. Çünki bu zəruri

hökmü isbat etmək üçün onun özündən istifadə edilməlidir, belə

isbat metodu (dairəvilik) isə qəbul edilməzdir (diqqət). Buna görə

də bu zəruri hökm insarun öz zatı ilə dərk etdiyi və

^ Bax: I hissə, I fəsil, III dərs

336

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

isbat edilməyən zəruri hökmdür. Amma bəzi zəruriləri isbat etmək

mümkündür. Məsələn, "dairəviliy"in qeyri-mümkünlüyünü isbat

etmək üçün iki ziddin cəminin qeyri-mümkün ol- masmdan istifadə

edilir.

Başqa bir cəhətə görə də zəruri hökmlər iki yerə bölünür; aşkar və gizli. Aşkar dedikdə, elə zəruri hökm başa düşülür ki, zehni

sağlam olan hər kəs onu yuxarıdakı kimi, təsdiq edir. Gizli dedikdə

isə əksəriyyət tərəfindən təsdiq edilməyən hökmlər anlaşılır ki,

yahnz bir qisün insanlar tərəfindən, sub- yekt-predikat düzgün

təsəvvür edildiyinə görə təsdiq edilir. Məsələn, "Vacibəl-vücud

(Allah) əzəli, sadə, qeyri-cisim və ehtiyacsızdır". Bu hökmün təsdiqi

fəlsəfi mövzulardan soma sadə təsəvvür nəticəsində meydana gəlir

ki, əksəriyyət bunun təsdiqi üçün bu sahədən xəbərdar olmalıdır.

Yəni gizli zəruri hökm dedikdə, bu zəruri hökmün müəyyən

sahənin mütəxəssisləri və ya bu sahədə məlumatı olan kəslər

tərəfindən təsdiqi başa düşülür. Belə ki, bu növ zəruri hökmlərin,

uyğun sahəni öyrənməklə, hamı tərəfindən aşkar zəruri hökmlərə

çevrilməsi mümkündür. Bir qədər də izah verək:

Təfəkkürün beş mərhələsində dedik ki, bəzi insanlar istisnadır.

Yəni onlar təfəkkürdə 111, IV mərhələyə ehtiyac duymurlar. Tutaq

ki, bir riyaziyyatçı hər hansı teoremi isbat etdikdən sonra, həmin

teoremlə o qədər ünsiyyətdə olur ki, artıq bu teorem onun üçün bir

aksioma çevrilir. Bu zaman əgər bu riyaziyyatçı zehninə müraciət

etsə, o artıq bu teoremin isbatmı, onu birinci dəfə isbat etdiyi

metodla təsdiqləmir, əksinə, isbat metodundakı orta mərhələlər

onun üçün sadə olduğundan, bu teoremi zəruri kimi təsdiqləyir.

Bunu hər bir sahə mütəxəssisindən soruşmaqla da təsdiqləmək

olar.

Vicdani hökm - Hər hansı hüzuri idrakm ifadəsindən ibarət

hökm formasıdır. Hissi idrak iki qismə ayrılır: batini və zahiri. Məs.: Ac olduğumuzu batinimizlə, vicdanımızla, hüzuri idrak

vasitəsilə dərk edirik. Bu hüzuri idrakı təsəvvür etdikdə,

337

Məntiq ____________________________________________________________

0, hüsuli biliyə çevrilir. Bu zaman zehində formalaşan "Mən acam"

təsdiqi "vicdani" hökm adlamr. Belə təsdiq elmlərinin zəruri

elmlərdən sayılması damimazdır. Çünki qabaqkı dərslərdə qeyd

edildi ki, hüzuri idrakda şəkk olmur, elə isə, bu zaman bu hüzuri

idrakm zehni şəkli də təsdiq edilməlidir.

Müşahidə, təcrübi, mütəvatir, fitri nəzəri hökmlər

Müşahidə hökmü - Təsdiqi üçün subyekt və predikatm sadə

təsəvvüründən əlavə, hiss üzvlərinə də ehtiyac olan hökmdür.

Dedik ki, hissi idrak iki yerə bölünür. Zahiri - yəni beş hiss üzvü

burada vasitəçilik rolunu oynayır. Elə buna görə də Aristotel

demişdir: "Hissiyyatı olmayanm biliyi yoxdur". Əlbəttə ki, burada,

hər bir hiss üzvünə uyğun bilikdən söhbət gedir. Aristotelin bu

hikmətli sözünə uyğun olaraq, anadangəlmə görmə qabiliyyətinə

malik olmayan insana rəng anlayışım başa salmaq mümkün

olmadığmı, göstərmək olar.

Təcrübi hökm - Təsdiqi olunması üçün zəruri və müşahidə

hökmlərinin şərtlərindən əlavə, "təkrar" şərti lazım olan hökmdür:

Təkrar şərti - Məsələn, hər bir odun yandıria olduğu təkrar

müşahidə nəticəsində təsdiqlənib. Demək olar ki, bütün fiziki və

kimyəvi nəticələr buna əsaslanır. Bu təkrar, ümumi hökm əldə

etmək üçündür. Yəni müşahidə hökmlərində bir nümunə təsdiq

edilirdi, amma təkrar vasitəsilə ümumi bir hökmün təsdiqi almır.

Onu da qeyd edək ki, təcrübi hökmlərin qəti, ya qeyri-qəti

olması əvvəlki dərslərdən məlum olan analoji və induksiya əqli

nəticəsinin tam və ya natamamlığma əsaslanır.

Mütəvatir hökm - Elə hökmlərdir ki, bu hökmü xəbər verən

fərdlərin "müxtəlifliyi", "düzgün müşahidəsi" və "bir-birindən

xəbərsizliyi" verilən xəbərin yarüış olmasım qeyri-mümkün edir.

338

Maddi Məntiq

Burada üç şərt vardır.

Birinci şərt: Xəbəri verən fərdlərin müxtəlifliyi. Əlbəttə, əgər

sübuta yetirilsə ki, iki fərd bir-birindən heç bir asılılığı olmadan və

ya bir-birlərini tanımadan e}mi xəbər vermişlər, bu, həmin xəbərin

doğruluğunu göstərir. İki müxtəlif ölkənin iki riyaziyyat aliminin,

bir-birindən xəbərsiz, eyni riyazi düsturu kəşf etməsi buna misal ola

bilər.

Amma bu şərt hökmün mütəvatir olması üçün kafi deyil. Ola

bilər ki, hər fərd hadisəni, hadisənin özünəməxsus şəraitinə görə,

eyni formada yanlış qavrasınlar. Buna görə də mən- tiqçilər ikinci

şərti də əlavə edirlər.

İkinci şərt: Düzgün müşahidə, düzgün qavrama. Bu şərt ona

görədir ki, bir çox hallarda insanlar eyni səhnəni görürlər, haqqmda

diqqətsizlik və s. üzündən eyni səhvə yol verirlər. Məsələn,

gözbağlayıcılıq (fokus və sehr) meydanlarmda sehrbaz tamaşaçılara

müəyyən əməl göstərir və hamı elə güman edir ki, sehrbaz həmin

əməli, doğrudan da, həyata keçirir. Amma diqqət edənlər bunun bir

gözbağlayıcı əməl olduğunu görür və bu hadisənin, aldanan

tamaşaçılarm həmin hadisədən verdikləri xəbərlə uyğun

olmadığmı bilirlər.

Üçüncü şərt: Ola bilər ki, yuxarıdakı iki şərtlə bərabər verilən

xəbər düzgün olmasm. Məs.: Tutaq ki, iki şəxs, doğrudan da,

müəyyən hadisəni müşahidə etmişlər və isbat olunmuşdur ki, bu

iki fərd şəxsən həmin hadisəni müşahidə etmişdir. Əlbəttə ki, belə

olan halda, xəbər düzgün olacaq. Amma onlarm bir-birləri ilə

müsbət münasibətləri olsa, bu zaman həmin xəbərin yanlış olması

üçün müxtəHf ehtimallar vermək olar. Ola bilər ki, hansısa bir

"səbəb" üzündən həmin iki şəxs bu

Bu səbəblərdən aşağıdakı müxtəlif növləri göstərmək olar:

1. "Məsləhət" - Həmin iki şəxs bir-birləri ilə söhbətdən sonra belə qərara gələ bilərlər ki,

həmin hadisənin başqa formada nəql edilməsi məsləhətdir.

2. "Mənfəət" - Əgər həmin iki şəxs eyni məzhəbə qulluq etsələr, ola bilər ki, xəbəri öz

məzhəblərinə, mənafelərinə uyğun olaraq nəql etsinlər.

339

Məntiq ____________________________________________________________

xəbəri azca fərqlə nəql etmək qərarma gəlsinlər. Bu da, xəbərin

olduğu kimi verilməsinin qarşısım aldığmdan, xəbər həqiqətə tam

şəkildə uyğun olmayacaq. Bu da insanlarm, verilən bu xəbərdən

düzgün nəticələr çıxarmasırun qarşısmı alacaq.

Fitri hökm - Təsdiq olunması üçün silloqizmə ehtiyac olan və

bu silloqizmin onlarm özləri ilə bərabər olduğu hökmdür. Eynilə,

zəruri hökmlər kimi, amma bir fərqlə ki, burada subyekt və

predikatm sadə təsəvvüründən başqa, bir vasitəyə - əqli nəticəyə də

ehtiyac var və bu vasitə həmişə zehində hazırdır. Məsələn, "3, 6-mn

yarısıdır", "4 cütdür" hökmləri kimi.

Başqa bir misal: Məlumdur ki, "aləm" və "var olmağ"ı sadə

təsəvvür etməklə "Aləm vardır" hökmü heç də təsdiq edilmir.

Təsdiq üçün yeni bir müqəddimə hökmə ehtiyac vardır. O da "Biz

aləmdən təsirlənirik" və "Təsir qoyan hər bir şey vardır" hökmüdür

ki, zehində hazırdır və bu iki hökmün cəmi "Aləm vardır"

hökmünün təsdiqini verir. Bu, bir misal idi. Ola bilər ki, fitri

hökmlər üçün daha dəqiq misal olsun.

Bəzən yəqini hökmlərə, əvvəllər də qeyd etdiyimiz, güclü, iti

zehnə malik olan insanlarm bir anda gəldiyi nəticələri də daxil

edirlər. Belə əqli nəticələr, hökmlər elə hökmlərdir ki, onlarm

təsdiqi güclü, qüvvətli ağIm nəticəsidir. Dediyimiz kimi, bu zaman

təfəkkürdə 111 və IV mərhələyə (1-h, 1-d) ehtiyac olmur.

Bəzi yəqmi hökmlərdə təsdiq ümumi xarakter daşıyır, amma

belə hökmlərdə təsdiq bəzi fərdlərə aiddir. Bu hökmlərə misal

olaraq, "Yer kürə formasmdadır." hökmünü göstərmək olar. Çünki

dəniz sahilmdə dayanıb dənizin səthini seyr edən güclü zehnə

malik bir şəxs, uzaqdan gələn gəminin dor ağacı-

3. "Təsir" - Ola bilər ki, həmin iki şəxs bir-biri ilə söhbət zamanı həmin hadisəni müzakirə

etsinlər və bu zaman biri o birinin rəyindən təsirlənib (şüuraltı) onun nəql etdiyi kimi nəql

etmiş olsun.

4. "Təhdid" - Ola bilər ki, bu iki şəxs görüşsün və xəbərin başqa formada nəql edilməsi

üçün biri o birini təhdid etmiş olsun.

340

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

mn gövdəsinin aşağıya tərəf, yavaş-yavaş görünməsindən, elə 0

andaca, dəniz səthinin dairəvi olduğımu qətiləşdirə və birbaşa "Yer

kürə formasmdadır" nəticəsinə gələ bilər.

Qeyd: Qeyd edək ki, əgər daha dəqiq və ya ağıllı yanaşsaq,

yuxarıdakılardan tam olaraq, yabuz zəruri hökmlərin yəqini hökm

olduğu nəticəsinə gələrik. Çünki bir az düşünməklə, qalanlarda

xətamn mümkünlüyü görünür. Amma Allahm hikməti tələb edir ki,

qalanlar da yəqini hökmlərdən hesab olunsun. Çünki belə olmasa,

bəzi sahələrlə bağlı bütün nəticələr sual altma düşür. Bunun isbatmı

isə, artıq məntiqi "əqli nəti- cə"nin nə olduğunu bilən oxucularm

öhdəsinə buraxırıq.

SUALLAR:

1. Yəqini hökmlərin növlərindən hansılar hamı tərəfindən və

hansılar bəzi insanlar tərəfindən təsdiq edilir, bəziləri tərəfindən təsdiq

edilmir?

2. Bəzi insanların cəhaləti zəruri hökmlərin zəruriliyinə zərər

vururmu?

3. Yəqini hökmlərin hər birində təsdiq üçün nəfsin diqqət

amillərindən hansılar vadbdir?

4. Aşağıdakıların hansı növ yəqini hökmlər olduğunu müəyyən

edin;

- Hər bir nəticənin səbəbi var.

- Namaz İslam dinində vacibdir.

- İki ziddin cəmi qeyri-mümkündür.

- Səmadakı ulduzlar səpələnmişdir.

5. Məntiqçilər deyirlər: - "Qəti silloqizmin I fiquru zəruridir".

Bunun hansı növ yəqini hökm olduğunu müəyyən edin. 6. Riyazi aksiomlar hansı növ yəqini hökmlərdir?

7. "3" ədədini "8" və "-5" kimi iki hissəyə ayırmaq olar. Bu zaman

8>3 olduğundan, hissə tamdan böyük olur. Halbuki hissənin tamdan

kiçik olması zəruridir. Bunu izah edin.

341

Məntiq ____________________________________________________________

8. Vicdani hökmlərə aid bir neçə misal gətirin.

9. İsbat edin ki, həqiqətdə yalnız zəruri hökmlər yəqinidir.

Qalanları isə ilahi hikmətə əsasən, yəqini hökmlər sayılır. 10. "Böyüklərin qarşısında uzanmaq olmaz" hansı növ hökmdür?

11. Ümumiyyətlə, varlıq ya vardır, ya da yoxdur. Bu hökm hansı

növ hökmdür?

342

2-CI DƏRS

ZƏNNİ, MƏŞHUR, VƏHMİ, QƏBUL EDİLƏN,

TƏQLİD EDİLƏN, TƏŞBİHİ, XƏYALİ,

ƏXLAQİ, HÜQUQİ HÖKMLƏR

Zənni hökm - Təsdiq və inkarmdan yalnız birinə üstünlük

verilən hökmə deyilir. Uyğunluq qanununda verilən ehtimallar elə

bu zənni hökmlərdən sayılır.

Allah-taala Quranda, bu hökmlərlə bağlı aşağıdakı ayədə

buyurur:

"Ey iman gatirsnlər! Çox zənnə-gümana qapılmaqdan

çəkinin. Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi (heç bir əsası olmayan zənn)

günahdır... Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul

edəndir, rəhmlidir!"^

Həmçinin Yunis surəsinin 36-cı ayəsində də zərmtn batil

olduğu başqa şəkildə göstərilir. Buna görə də hissiyyata

əsaslanmaq, zənnə qapılmaq düzgün deyil.

Məşhur hökmü - Təsdiqi ümumi camaat arasmda

məşhurlaşmış hökmə deyüir. Belə hökmlər üç qismdir: 1. Ümumi,

2. Əksəriyyət, 3. Xüsusi

Ümumi dedikdə, hər kəs tərəfindən təsdiqlənən hökmlər başa

düşülür. Məsələn, "Zühn pisdir", "Kasıblara kömək insani

xüsusiyyətdir" və s.

^ əl-Hucurat, 12

343

Məntiq __________________________________ ̂ _________________________

Əksəriyyət - Bir çox insan tərəfindən təsdiqlənən hökmlərə

deyilir. Məsələn, "Allah birdir".

Xüsusi - Müəyyən qrupda, mədəni səviyyədə olan insanlar

arasmda hansısa bir hökmün təsdiqlənməsinə deyilir.

Ola bilər ki, bir hökm həm məşhur, həm də yəqini hökm olsun.

Məsələn, "Hissə tamdan kiçikdir". Yəqini hökmün təsdiqinin

meyarı xarici aləmdə mövcudluq, məşhur hökmün təsdiqinin

meyarı isə msanlarm və ya alimlərin nəzəridir.

Məşhur hökmlərin məşhur olmasınm səbəbləri:

Aşkarlıq: Məsələn, "Yer Günəş ətrafma fırlamr".

Ümumi məsləhət: məsələn, "Müşahidə etdiyimiz qırmızı rəng

öz-özlüyündə də qırmızıdır". Fəlsəfədə isbat edilmişdir ki, insarun

gördüyü hər hansı "x" rəngi, ola bilər ki, başqa rəng olsun, amma

insan onu "x" kimi görsün. Yəni əqli olaraq məlum deyil ki,

doğrudan da, gördüyümüz rəng elə həmin rəngdədir. Buna

baxmayaraq, ümumi məsləhət olaraq qəbul edilmişdir ki, insan,

rəngi öz rəngində görür.

Fitrət: Məsələn, "Hamı ailəsini qorumağı, təmin etməyi vacib

bilir".

Nəfsi keyfiyyətlər: Məsələn, mərhəmət sifətindən törəyən,

"Heyvana əziyyət etmək ohnaz" hökmü.

Bunlarla bərabər, başqa səbəblər də saymaq olar.

Vəhmii“" hökm - Vahimə qüvvəsinin nəticəsində yaranan

hökmlərə deyilir ki, qəti olaraq, yanlışdır. Ağıl bunun səhv

olduğunu dərk edir. Məsələn, qaranlıqdan qorxmağm nəticəsi

olaraq, "Qaranlıq qorxuludur" hökmü kimi. Ağıl nə qədər desə ki,

belə deyil, vahimə qüvvəsi öz işini görür.

Qəbul edilən hökm - İstər, həqiqətən, doğru olan, istərsə də

doğru olmayan, lakin doğru qəbul edilən hökmə deyüir. Məsələn,

fiqh elmində Allahm, peyğəmbərin varlığı, sözlərinin dəlil olması

və s. Yəni Allahm və peyğəmbərin varlığı fiqh el-

Bax: I hissə, I fəsil, III dərs

344

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

mində yox, kəlam elmində isbat edilir. Belə ki, fiqh eknində Allahm

və peyğəmbərin varlığı artıq qəbul edilmiş olur.

Təqlid edilən - Təqlid sayəsində təsdiq edilən hökmlərə

deyilir. Bu hökmlərdə təsdiqin səbəbləri: ilahi şəxsiyyət

(peyğəmbərlər (ə)), hikmət sahibi (Həkim Loğman), öz sahəsində

mütəxəssis olan şəxs və s. Bu hökmlərdən ritorikada daha çox

istifadə edilir. Yəni yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərlə yaranan

hökmlərin isbatı, adətən, tələb edilir.

Təşbihi - Həqiqətdə yalan, amma yəqini və məşhur hökmlərə

oxşarlığma görə təsdiq edilən hökmə deyilir. Belə hökmlərdən

sofizmdə istifadə edilir. Məsələn, bir sözün bir-birinə çox yaxm

olan müxtəlif mənaları sayəsində alman hökmlər kimi.

Xəyali - Elə hökmlərdir ki, ümumiyyətlə, təsdiq edilmə

xüsusiyyəti yoxdur və istifadəsində məqsəd kiminsə onu təsdiq

etməsi, qəbul etməsi deyil. İnsanda xəyal qüvvəsi, təsirlənmə,

yaxud təlqin sayəsində təsdiq edilir. Məsələn, xəstəyə o qədər

"səndə heç bir şey yoxdur" deyilir ki, xəstə sağlam olduğuna inanır.

Yuxarıda qeyd edilən hökmlərdən əlavə, aşağıdakı hökmləri də

göstərmək olar.

Əxlaqi hökm - İnsan əxlaqı sayəsində təsdiq edilən hökmlərə

deyilir. Məsələn, "Böyüklərin yarunda uzanmaq

mədəniyyətsizlikdir" hökmü kimi.

Qeyd edək ki, əxlaq hökmləri bəzən mütləq, bəzən isə nisbi

olur. Yəni bəzi əxlaqi hökmlər fitri olduğundan, ümumi, bəziləri isə

cəmiyyət, nəsil, ailə və s.-nin sayəsində xüsusi olur.

Hüquqi hökm - Elə hökmlərdir ki, insanlar tərəfindən şərti

qəbul edilmiş qanunları əks etdirir. Məsələn, yol hərəkəti qay-

dalarmdan biri olan "Maşmlar qırmızı işıqda dayanmalıdır" hökmü

kimi.

345

Məntiq ____________________________________________________________

SUALLAR:

1. Uyğunluq qanunundakı ehtimallarla zənni hökmü əlaqələndirin.

2. "Meyit qorxuludur" hökmü hansı növdəndir?

3. "Düşmənlə yaxınlıq edən düşməndir" hökmü məşhur hökm-

lərdəndir, yoxsa zənni hökmlərdən?

4. Əgər bir kəs, "nur" deməkdə məqsədi "nur"u "maddi hiss

edilən" varlıq kimi nəzərdə tutaraq desə ki, "Allah nurdur", bu hökm

hansı növ olar? 5. Xəyali, əxlaqi və hüquqi hökmlərə aid misal gətirin.

346

347

Müqəddimə Buraya qədərki bəhslər müəyyən dərəcədə araşdırıldı. Əvvəldə

qeyd etdiyimiz kimi, hər bir bəhs sonrakı bəhs üçün bir

müqəddimədir. Amma ümumilikdə bütün bəhslər bundan sonrakı

"sübut (bürhan)", "ritorika", "sofizm" və s. üçün müqəddimə sayılır.

Yəni məntiqin bütün bəhsləri arqumentləşdir- mə (dəlilləşdirmə)

zamanı dəlilin hansı növ olduğunu aydm- laşdırmaq və ən əsası,

əqli nəticənin sübut (bürhan) və ya sofizm olduğunu

aşkarlamaqdır. Bu da elə, təfəkkür zamara xə- tarun qarşısmı

almaqdır. Xəta da ya qəsdən, ya da bilmədən olur. Yəni sofizmlər

qəsdən, ya da bilmədən baş verir. Bunlar haqqmda sofizm bəhsində

ətraflı danışacağıq.

Silloqizm, maddəsinə görə^“ 5 növdür. "Sübut (bürhan)",

"topika (mübahisə)", "ritorika (nitq)", "şeir" və "sofizm". Ümumi

şəkildə qeyd edək ki, əgər süloqizmin müqəddimələrini təşkil edən

hökmlər yəqini hökmlər olsa, bu zaman gətirilən dəlil sübutdur

(bürhan), qalan hallarda isə ya topika, ya da sofizm və s.-dir.

Silloqizmin maddəsinə görə bu 5 növ dəlilgətirmə in- duksiya

vasitəsilə yox, silloqizm sübutu ilə əldə edilmişdir.

Əvvəlki fəsildə hökmlərin əqli, nəqli və s. olmaqla növ müxtəlifliyindən danışdıq. Bu

növ müxtəlifliyi əsasında Aristotelin müxtəlif müasir məntiqlərə hansı şəkildə işarə

etdiyinə '1 hissə, II fəsil, V dərs"də işarə olundu.

349

Məntiq ____________________________________________________________

Yəni silloqizmin maddəsinə görə bu 5 növündən başqa halı yoxdur. İsbatı:

Silloqizm maddə cəhətindən ya təsdiqi ifadə edir, ya da

əksinə, ifadə etmir. Təsdiqi ifadə etmirsə, "şeir"dir. İfadə

edirsə, ya yəqin hasil edir, ya da əksinə, etmir. Yəqin hasil

etmirsə, yəni zənnidirsə, "ritorika"dır. İkinci halda məqsəd ya

həqiqətə çatdırmaqdır, ya da əksinə. Əgər məqsəd həqiqətə

çatdırmaq deyildirsə, "topika"dır. Digər halda, ya doğrudan

da, həqiqətə çatdırır, ya da əksinə. Əgər həqiqətə çatdırırsa,

"sübutdur (bürhan)", əks halda isə sofizmdir.

Bu 5 növ əqli nəticədən istifadə edərək iddianı isbat etmək

"arqumentləşdirmə", yaxud "dəlilləşdirmə" adlanır və ümumi

xarakter daşıyır. Yəni doğru, yaxud yalan olan hər hansı bir

iddiam, hökmü, tezisi dəlilgətirmə, ya da başqa yollar vasitəsilə

isbat etmək olar.

Bəhsin faydası və ən-Nəhl surəsi

Sübut (bürhan); Bu silloqizm, əsasən, nəzəri, dəqiq elmlərdə

işlənir. Məsələn, fəlsəfə, riyaziyyat, kəlam (sxolastika) və s. kimi.

Sofizm: Bu növ də eynilə sübut (bürhan) kimidir, amma bir

fərqlə ki, insam azdırır və xətərlidir. Buna görə də bu növ sil-

loqizmi araşdıraraq onu sübutdan (bürhandan) ayırmaq faydalıdır.

Topika, ritorika, şeir - Bu növlər isə ümumi xarakter daşıyır və

hər kəs üçün faydalıdır. Bunlardan ictimai, siyasi və iqtisadi

məsələlərdə istifadə edilir. Topika müxtəlif fikir cərəyanları

arasmda müzakirə və mübahisələrdə, ritorika və şeir isə

rəhbərlərin, siyasətçUərin və sərkərdələrin sözlərində istifadə

edilir.

Bu 5 növ silloqizmdən ritorika ilə şeirin, bir-birinə yaxmlı- ğma

görə ikisinə bir yerdə baxmaq olar. Elə isə, 4 növ sillo-

350

Maddi Məntiq

qizm alırıq və bunlara Allah-taala Quranda ən-Nəhl surəsinin 125-ci

ayəsində belə işarə edir:

- "(Ya Rssulum!) İnsanları hikmətlə (tutarlı dəlillərlə), gözəl

öyüd-nəsihət (moizə) ilə Rəbbinin yoluna (İslama) dəvət et,

onlarla ən gözəl surətdə (şirin dillə, mehribanlıqla, əqli

səviyyələrinə müvafiq şəkildə) mübahisə et. Həqiqətən, Rəbbin,

yolundan azanları da, doğru yolda olanları da daha yaxşı ta- nıyır!"w2

Allah yoluna çağırmaq həqiqətə dəvətdir. Bu həqiqətə dəvət

hər bir sahədə ola bilər. Məsələn, "Allahm varlığı və birliyi",

"Allahın cisim olmaması", "Namazm vacibliyi" və s. Bu mövzular

hərəsi ayrılıqda müzakirə ediləcək mövzulardır. Belə ki, birinci

ateistlərə, ikinci Allahı cisim kimi qəbul edənlərə, üçüncüsü isə

müsəlman olub namaz qılmayanlara aiddir. Yəni bu üç qisim

şəxslərlə aparılan uyğun müzakirə və mübahisələr Allaha dəvət

olsa da, hər biri bir təbəqə üçün həqiqətə dəvətdir. Deməli, hər bir

mövzuda həqiqətə dəvət AUah yoluna dəvətdir. Ümumiyyətlə, hər

hansı sahədə həqiqətə dəvət elə Allaha dəvət sayılır. Çünki Allah

yolu və din insarun bütün sahələrdəki vəzifəsini, istiqamətini təyin

edir. Deyə bilmərik ki, məsələn, fəlsəfə və ya riyaziyyat Allah

yolundan, dindən fərqli sahələrdir, elə isə bunlara ehtiyac yoxdur.

Deməli, ayədə gələn "Allah yolunda" sözündən məqsəd ümumi

mənadır və hər hansı sahədə olur olsun, həqiqətin aşkar

edilməsidir.

Allah ayədə buyurur ki, bu üç yolla dəvət edin. Əgər başqa yol

olsa idi, Allah onu da qeyd edərdi. Amma həqiqətə çatdıran başqa

yol yoxdur və varsa da, həqiqətə çatdırmır. Deməli, digər yollar

səhvdir. Allah ayrı yola onun admı çəkməməklə işarə etmişdir ki,

məntiqçilər də buna əsasən, həmin yolu "so- fizm" adlandırmışlar.

102 ən-Nəhl, 125

351

1-CI DƏRS

SÜBUT (BÜRHAN)

Sübut (bürhan); məlumdur ki, elmlər iki yerə bölünür: "şərti"

və "həqiqi".

1. Şərti - İctimai qanunlar, yol hərəkəti qaydaları, qrammatika

qanunları kimi.

2. Həqiqi - Bu elmlərdə məqsəd, tnsam onun qabiliyyəti

çərçivəsində həqiqətə çatdırmaqdır. Məsələn: riyaziyyat, fəlsəfə,

kəlam (sxolastika) və s. Maddəsinə görə, 5 növ silloqizm- dən isə

bizi, yalnız "sübut" (bürhan) həqiqətə çatdırır. Deməli, əqli elmlərdə

axır sözü sübut deməlidir. Elə isə, hər hansı sahədə həqiqətə çatmaq

istəyən şəxs sübut yolundan istifadə etməlidir. Bu zaman təqlid,

zənn, güman, güclü-iti zehin, vəhm və xəyal onu həqiqətə çatdıra

bihnəz, çatdırsa da, səhv ehtimalı olduğundan, bu yollarla həqiqəti

axtarmaq düzgün deyil.

Ola bilər ki, bir şəxs sübut vasitəsilə həqiqətə çatdığım

düşünsün. Belə olan halda həmin şəxs əvvəlcə sübutun nə demək

olduğunu, onun şərtlərini və s. dəqiqləşdirməlidir ki, sübut kimi

qəbul etdiyi nəticənin, doğrudan da, sübut olduğuna əmin olsun.

Bu müqəddimədən sonra Nəsirəddin Tusinin "sübut"a verdiyi

təriflə əsas mövzuya daxil olaq.

353

Məntiq ____________________________________________________________

Sübut (bürhan) - Müqəddimələrinin hər biri yəqini hökm olan

silloqizmdir. Bu silloqizmin nəticəsi isə mütləq qəti və yəqini

hökmdür.

Bu tərifdə bir neçə diqqət ediləsi məqam vardır ki,

aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Sübut silloqizmdən ibarətdir.

2. Müqəddimələrin hər biri yəqini hökm olmalıdır.

3. "Mütləq" ifadəsi onu bildirir ki, əgər verilən müqəddimələr

qəti düzgündürsə, bu müqəddimələrin cəmi, formal əqli nəticəyə

əsasən, nəticəni mütləq olaraq verir. Yəni bu nəticənin belə

müqəddimələrdən törəməməsi qeyri-mümkündür.

4. Nəticə, mütləq obnası ilə yanaşı, verilən müqəddimələrə

əsasən, yəqini hökmdür.

Sübutun şərti:

Silloqizmin sübut obnası üçün onun "forma" və "mad- də"sinin

şərti vardır.

1. Tərifdən də göründüyü kimi, sübutun maddəsi yəqini

hökmlər olmalıdır, istər zəruri yəqini, istərsə də nəzəri yəqini olsun.

Hər iki halda silloqizmin verdiyi nəticə yəqini hökm olacaq.

2. Eyni zamanda silloqizmin nəticə verməsi üçün onun "for-

ma"sı da nəticə verməlidir. Yəni formal məntiqdə oxuduğumuz

şərtlər də öz yerində ödənməlidir.

Səbəbdən nəticəyə və nəticədən səbəbə sübutları: Sübut iki

yerə bölünür: - "səbəbdən nəticəyə" və "nəticədən səbəbə".

Bildiyimiz kimi, sübut "orta termin'T olan bir silloqizmdir. Bu

orta termin nəticədəki "böyük termin"in "kiçik termin"ə nisbət

verilməsində rol oynayır. Aşağıdakı silloqizmə baxaq:

Bu dəmirin hərarəti artırıirmşdır.

Hərarəti artırılan metal genişlənir.

Elə isə bu dəmir genişlənir.

354

Maddi Məntiq

Aldığımız nəticəni təsdiq etməyimizin səbəbi orta termindir

(hərarəti artırılan). Yəni əgər orta termini dəyişsək, məsələn,

"rənglənmiş" sözü ilə əvəz etsək, bu zaman da "rənglənmiş" orta

termin olaraq nəticədək! subyekt və predikatı bir-bi- rtnə nisbət

vermiş olur. Daha dəqiq desək, aşağıdakı sillo- qizmdə orta termin

(q) böyük terminin (p) kiçik terminə (s) nisbət verilməsində rol

oynayır:

sq+ +qp+

• . sp+

Burada, məzmununun nə olmasmdan asılı olmayaraq, orta

terminin (q), "s" ilə "p" arasmdakı nisbətdə rol oynayır. Sillo-

qizmdə belə rol oynamağa "nisbət vermə", yaxud "predikasi- ya"

deyilir.

Amma bəzi silloqizmlərdə orta termin nəticəni "isbat" edir. Yəni

orta termin "nisbət vermə"dən (predikasiyadan) başqa, həmçinin

nəticənin predikatımn xarici aləmdəki səbəbidir. Həqiqətən də,

"gerüşlərtmə"rıin səbəbi hərarətin artırılmasıdır. İndi də orta

termini aşağıdakı küni əvəz edək:

Bu dəmir genişlənmişdir.

Hər genişlənən metalın hərarəti artır.

Elə isə bu dəmirin hərarəti artmışdır.

Bu misalda isə orta termin (genişlənmiş) nəticəni təsdiq

etməyimizdə rol oynayır. Yəni orta termin nəticəni "isbat" etmir.

Məlumdur ki, burada, orta termin (genişlənmə) hərarətin

artmasmm səbəbi deyil. Əksinə, orta termin (genişlənmə) böyük

terminin (hərarətin) səbəbi yox, nəticəsidir.

Başqa bir misal: Bu otaqda od var.

Od olan yerdə tüstü da var.

Elə isə bu otaqda tüstü var.

355

Məntiq ____________________________________________________________

Bu misalda orta termin (od) nəticənin alınmasmda rol oynayır.

Yəni nəticədəki "nisbət vermə"ni, yaxud predikasiyanı ifadə edir.

Burada da orta termin "nisbət vermə" rolunu oynamaqla bərabər,

həmçinin nəticəni isbat edir. İndi isə misalı dəyişək.

Bu otaqda tüstü var.

Tüstü olan yerdə od da var.

Elə isə bu otaqda od var.

Göründüyü kimi, orta termin (tüstü) nəticənin alınmasmda rol

oynayır. Amma nəticəni "isbat" etmir. Çünki xarici aləmdə orta

termin (tüstü) yekun nəticənin predikatmm (odun) səbəbi deyil.

Bu iki növ sübut öz növbəsində müxtəlif qisimlərə bölünür,

amma biz bu qədərlə kifayətlənirik.

Allahtanıma mövzularmda da dəlil üçün iki yol var. Birinci

yolda səbəbi tanımaqla nəticə tanmır. Yəni əvvəlcə Allah tam- mr,

sonra bunun sayəsində məxluqlar haqqmda məlumatlar əldə edilir.

Məsələn, Allah vardır, yaradandır. Allahı tanımaqla, Onun necə

yaratdığı haqqmda da bilik əldə edirik. Sonra da məxluqlar

aşkarlamr. Yəni bu, "səbəbdən nəticəyə" sübutu vasitəsilə əldə

edilir. Bu yol peyğəmbərlərə (s) və imamlara (ə) məxsusdur.

Əlbəttə, bunu qısa olaraq qeyd edirik.

"Nəticədən səbəbə" sübutundan isə adi insanlar istifadə edirlər.

Çünki insanlar, adətən, aləmin varlığı ilə Allahı dərk edirlər. Aləmi

araşdırdıqdan sonra belə nəticəyə gəlirlər ki, Allah vardır. Allahm

varhğmı isbat edən belə sübutlardan biri də "Nizam-intizam"

sübutudur.

Allah və "nizam-intizam" sübutu (bürhanı)

Allah Fussilət surəsinin 53-cü ayəsində buyurur: "Onun

(Quranın) haqq olduğu onlara (müşriklərə) bəlli olsun deyə, Biz

Öz qüdrət nişanələrimizi onlara həm xarici aləmdə (üfüq-

356

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

lərdd, kainatda, göylərin və yerin ətrafmda), həm də onlann öz

daxilində mütləq göstərəcəyik". Yaxud, əl-Ğaşiyə surəsirdn 17- d

ayəsində buyurur: "Məgər, dəvəyə baxmırlar ki, necə

yaradılmışdır?"

Ayələrdən məlum olur ki, həm xarici aləmdə, həm də insa- nm

daxili aləmində Allahm nişanələri vardır. Biz hələ ki, bu iki xarici və

daxili aləmi, yabnz fiziki aləm hesab edərək bu ayəni izah edəcəyik.

Fiziki aləmə və insan bədərıirıin anatomiyasma nəzər saldıqda

görürük ki, bu iki aləm eyni "atom" zərrələrindən təşkil

olunmuşdur. Eyni zamanda, bir-birindən fərqli olan hər bir atomun

daxili fizikası bərabər qanuna tabedir. Hər birinə eyni

nizam-intizam hakimdir. "Tam şərti zəruri" hökmlərdə də dedik ki,

ümumiyyətlə, aləm vahid qanun üzərindədir. Bu, dəqiq elmləri

bilənlərə daha aşkardır. Deməli, "Aləm nizamlıdır" (1) hökmü

yəqini hökmdür. Başqa tərəfdən, həmçinin "Hər bir ni- zamm

nizamlayıcısı var" hökmü zəruridir (11). Yəni hər bir nizam, onu

nizama salmaq üçün nizamlayıcı tələb edir. Bunu da ağıl isbatsız

olaraq qəbul edir. Əlbəttə ki, buna iradlar olsa da, öz yerində

cavablar verilmişdir. Belə ki, alimlər tərəfindən, uzun

mübahisələrdən sonra, dəqiq şəkildə isbat edilmişdir ki, "Hər bir

nizamm nizamlayıcısı var". (1) və (II) hökmlərini sil- loqizm

şəklində verək: Aləm nizamlıdır. Hər bir nizamın nizamlayiası vardır.

?

Bu, qəti silloqizmin birinci fiqurudur ki, burada omm

müqəddimələrinin hər biri yəqini hökmdür. Həmçinin silloqizmin

forması da nəticəlidir. Elə isə yekun nəticə olaraq, "Aləmin

nizamlayıcısı vardır" hökmünü alarıq.

Bununla görürük ki, Allah yuxarıdakı ayə ilə, bu izaha əsasən,

Öz varlığım isbat edir. Təmiz şərti zəruri hökmlərdən də

357

Məntiq ____________________________________________________________

göründüyü kimi, Allahm Özünün də dediyi kimi, O hikmətlidir.

Yəni Allah Quranm bir çox yerində sübutlar (bürhanlar) vermişdir,

amma bir hikmət sahibi olaraq bu qədər böyük izaha ehtiyacı olan

sübutu bircə ayə ilə göstərmişdir. Quranm möcüzə oknağmm bir

cəhəti də buna görədir.

Siddiqin (sadiqlərin) sübutu (bürhanı): İslam filosofları və

başqa teist filosoflar Allahm varlığım isbat etmək üçün müxtəlif

sübutlar vermişlər. Bu sübutlarm hər biri Quranda yuxarıda qeyd

edildiyi kimi, müxtəlif ayələrdə cəmlənmişdir. Bunlardan

"sonradan yaranma", "nizam-intizam" sübutunu, İbn Sinanm

"vacibəl-vücud" sübutunu, "inkar", "məhəbbət" sübutlarım

göstərmək olar. İbn Sinanm gətirdiyi sübutdan başqa, demək olar

ki, bütün bunlar "nəticədən səbəbə" sübutlarıdır. İslam və teist

filosofları tarix boyu çalışmışlar ki, Allahm varlığma "səbəbdən

nəticəyə" sübutu gətirsinlər. Yəni Allahm varlığım aləmdən, yar

anmışlar dan istifadə etmədən isbat etsinlər. Başqa sözlə,

görünməyən bir şeyi, heç bir nişanəsi olmadan, olsa da, nəzərə

almadan isbat etmək. Bu sübut fəlsəfədə "siddiqin" sübutu adlanır.

Bizim sadə ağlımız bunun qeyri- mümkün olduğunu deyir. Çünki

necə mümkün ola bilər ki, heç bir ünsürdən istifadə etmədən, nəsə

isbat edilsin?

İlk dəfə belə bir iddiam İbn Sina etmişdir. Əvvəlki dərslərdə

qeyd etdiyimiz kimi, təqribən, onunla eyni zamanda yaşamış

Məsihi filosofu Anselm də belə bir iddiada olmuşdur. Amma alman

fllosofu Kant göstərdi ki, nəinki Anselmin sübutu "səbəbdən

nəticəyə" sübutu deyil, əksinə, sofizmdir.

İbn Sinanm dəlili sübut olsa da, fəlsəfədə Sədrül-mütəəlli- hin

Şirazi (Molla Sədra) göstərdi ki, İbn Sinanm sübutu "siddiqin"

sübutu deyil, amma ona ən yaxm sübutdur. Molla Sədra, İbn

Sinanm sübutunun siddiqin olmadığım göstərdikdən sonra,

özünün sübutunu gətirərək isbat etdi ki, Allahm heç nəyə ehtiyacı

yoxdur. Hətta isbat olunmağa belə ehtiyacı yoxdur. Onun varlığı

aşkardır. Onun varlığım aləmlə, yaran- 358

Maddi Məntiq

mışlarla isbat etmək. Ona yaranmışlarla inanmaq ağIm yuxarı

mərtəbələrində zəiflik hesab olunur. Əgər Allahm varlığmı heç bir

yaranmışdan istifadə etmədən göstərmək olursa. Ona yönəlmək

olursa, əlbəttə ki, "Onu mdxluqlarla isbat etmayi - Ona

məxluqların vasitəsilə iman gətirməı/'i, "Onu heç bir yaranmışdan

istifadə etmədən isbat etməy"m qarşısmda - "Ona məxluqların

vasitəsilə yox, məhz Özü ilə iman gətirməy"m qarşısmda zəif hesab

etmək olar. Çünki Allahm Özünün də dediyi kimi. Onu Özü üə

tanımaq ən kamil tanımaqdır.

İnsan ağlı belə bir sübutım oknasım qəbul edə bilmir. Amma

əl-İxlas surəsinin ikinci ayəsi bunu təsdiqləyir. Ayədə buyurulur:

"Allah (heç kəsə, heç nəyə) möhtac deyildir!" Məlumdur ki, hər bir

şey özünü büruzə vermək üçün nəyəsə ehtiyac duyur və bu onun

zəifliyindən irəli gəlir. Əgər Allah da Özünü göstərməsi üçün

nədənsə istifadə etsəydi, ehtiyaclı olardı. Halbuki Allah bütün

zəifliklərdən uzaqdu. Cisimlərin nura olan ehtiyacı küni. Belə ki,

cisimlər görünməkdə nura ehtiyaclıdır. Buna əsasən, ən-Nur

surəsində Allah buyurur: "Allah göylərin və yerin nurudur". Yəni

hər şeyin var olması, görünməsi Allaha bağlıdır. Allah olmasa, heç

bir şey var ola bilməz.

Amma deyə bilərsiniz ki, bəs onda niyə Allah Öz varlığmı

insanlara başqa sübutlardan istifadə edərək isbat edir? Cavab isə

bundan ibarətdir ki, insanlarm qabiliyyəti müxtəlifdir. Allah-taala

bəzi insanlar üçün müxtəlif dəlillər gətirir ki, qəbul etsinlər. Yəni

əksər insanlar Allahı məxluqlarla tamyır. Bunun da heç bir eybi

yoxdur. Amma hər kim istəsə ki, Allahı daha dəqiq, daha aşkar

tamsm, "siddiqin bürham"na müraciət edə bilər. Qabiliyyətləri,

qavrama imkanları yüksək olan insanlar üçün Allah siddiqin

sübutu ilə görünür.

Həmçinin Allah Ali-İmran surəsinin 18-ci ayəsində buna işarə

edərək. Özü Öz varlığma şəhadət verir. Bununla da onu demək

istəyir ki. Mənim varlığım başqası ilə yox. Mənim

359

Məntiq ____________________________________________________________

Özümlə isbat edilməlidir. Molla Sədra Şirazi belə ayələrdən ilham

alaraq, onlarm təfsirinin öhdəsindən bÖ3dik məharətlə gəlmiş və

sübutlarm şahı olan özünün bu sübutunu "siddiqin"

adlandırmışdır. Belə ki, o, Allahı Allahm məhz Özü ilə isbat

etmişdir. Ağılları heyran edəcək bu sübutu dərk etmək üçün fəlsəfi

müqəddimələr tələb edildiyindən və eyni zamanda, dərk edilməsi

çətin olduğundan, həmçinin əsas mövzudan uzaq olduğundan

burada verilməsi münasib deyil. Molla Səd- ranm fəlsəfədə son

sözün sahibi olması da buna görədir. Çünki bəşərin tarix boyu

arxası ilə düşdüyü məsələni. Molla Sədra özünün qəti, möhkəm

fəlsəfəsi əsasmda tapa bildi.

MoUa Sədradan sonra bu məktəbin davamçısı sayılan həkim

Səbzəvari bu sübutu özünəməxsus olaraq daha da kamil şəkildə

vermişdir. Daha sonra XX əsrin dühası Əllamə Təbatə- bai Təbrizi

(əl-Mizan təfsirinin müəllifi), bu sübutu son dərəcə sadə şəklə

salaraq, həqiqətdən də, yahuz və yahuz zəruri hökmlərdən istifadə

edərək Allahı isbat edə bilmişdir.

Qalan sübutlarda Allahm varlığı aşağı, varlığm zəif

mərhələlərində isbat edilir, yəni bu sübutlar Allahm varlığım. O,

məxluqları yaratdıqdan sonrakı mərhələlərdə isbat edir. Bu

sübutlar Allahdan başqa heç bir şey olmayan mərhələdə, yəni

Allahm məxluqları yaratmamışdan əvvəlki mərhələdə Allahı isbat

edə bilmir (diqqət). Amma dediyimiz sonuncu sübut isə Allahı,

Ondan başqa heç bir şey olmayan mərhələdə isbat edir ki, bunun da

başqa sübutlara nisbətən xüsusi gözəlliyi var. Bu sübutda heç bir

şey nəzərə alınmadan, heç bir şeyin varlığı önə çəkilmədən Allah

isbat olunur. Daha doğrusu, Allahm varlığı, yalnız zəruri

hökmlərdən istifadə edilərək isbat edilmişdir. Başqa sözlə, yalmz

hikmətə söykənilmişdir. Yəni hətta yaranmışlar olmasa belə,

hikmət tələb edir ki, Allah var olsun. "Covşəni-kəbir" duasmdakı

"Ey O kəs ki. Özü Öz varlığma dəlildir" ifadəsi də buna işarədir.

Yaxud əl-İxlas surəsində (əvvəldə qeyd edilən) Allahm heç nəyə

ehtiyacı olmaması da 360

----------------------------------------------------------- -- ---- ------------- Maddi Məntiq

buna bir işarədir. Bunu, Ali-İmran surəsinin 18-d ayəsinə müraciət

etməklə də aydm şəkildə görə bilərik.

Amma bu sübutları məntiqin əsas mövzusımdan xaric olduğu

üçün və yaxud fəlsəfə ilə bağh olduğundan, burada vermək

münasib deyil. İnşallah bu haqda gələcəkdə nəzərdə tutduğumuz

fəlsəfə kitabmda damşacağıq.

Onu da qeyd edək ki, əvvəl də dediyimiz kimi, bütün bu

sübutlar hüsuli idrakla yaranan bihklər sayılır. Siddiqüı sübutu isə

hüsuli biliklərin ən yüksək mərhələsidir. Bu mərhələdən sonra

hüzuri idrak başlayır ki, bu da, yalnız ariflərə məxsusdur.

SUALLAR:

1. Tam analoji və tam induksiyanm verdiyi nəticələr sübutdur-

mu? İzah edin.

2. Riyazi və ya fiziki qanunlardan birini gətirin və sübut olduğunu

göstərin.

3. Kitabın əvvəlki bəhslərində gətirilən dəlillərdən birini seçin və

sübut olduğunu izah edin.

4. "Nəticədən səbəbə" və "səbəbdən nəticəyə" sübutuna misal

gətirin.

5. Yəqini hökmlərin hər bir növünün yəqini olduğunu "sübut"la

isbat edin. 6. Məntiqin zəruriliyinə sübut gətirin.

7. İslam filosoflarımn Allahın varlığına aid gətirdikləri sübutlardan

hansıları ilə faraşsınız?

8. Kitabda işarə edilən "sonradan yaranma" sübutunu Quranda

göstərin və məntiqi şəkildə izah edin.

361

2-Cİ DƏRS

T O P İ K A

Topika Abbasi xəlifəsi Məmun elm aşiqi olduğundan, tez-tez elmi

müzakirə məclisləri təşkil edirdi. O, belə məclislərdən birirü də

haqq yolun aşkar olması üçün müsəlmanlar və məsihilər ara- smda

təşkil edərək, İslamm müdafiəsi üçün də İmam Rzam (ə) dəvət

etmişdi. Həzrət İmamla (ə) Məsihi alimi Casliq arasmda həzrət

İsanm (ə) Allah, yoxsa bəndə obnası barəsində bəhs başlandı.

Məsihi alim həzrət İsanm (ə) Allah olduğu etiqadm- da idi. Həzrət İmam (ə) buyurdu:

- "Biz İsanm (ə) Allahm elçisi olduğuna inanırıq. O da başqa

peyğəmbərlər (ə) kimi özündən sonra bir peyğəmbərin (s)

gələcəyini öz ətrafmdakılara bildirmişdi. Amma bizim bəzi

məsələlərdə sizin peyğəmbərinizə (ə) iradımız var". Casliq özünü cavab verməyə hazırladı.

Həzrət İmam (ə) buyurdu: "Həzrət İsa (ə) bədəncə çox zəif və

arıq idi. Onun namaz və orucları az idi - Allaha az ibadət edərdi".

Casliq əsəbiləşərək həzrət İmama (ə) kobudcasma dedi: "Biz

sənin hamıdan daha imanlı və daha elmli olduğunu düşünürdük.

İndi isə gördük ki, belə deyilmiş!"

363

Məntiq ____________________________________________________________

İmam Rza (ə) buyxırdu: "Nə olub ki?"

Casliq həzrət İmama (ə) bir neçə addım yaxınlaşaraq dedi: "Sən

iddia edirsən ki, həzrət İsa (ə) hamıdan daha az namaz qılar, daha

az oruc tutardı. Halbuki o, həmişə oruc tutar, hətta bir gün belə

oruc tutmamış olmazdı. Gecələri yatmaz, ibadət edərdi".

Həzrət (ə), "Həzrət İsa (ə) kimin üçün namaz qılar, kimin üçün

oruc tutardı?" - deyərək onun sözünü qəfil kəsdi.

Casliq məğlub olduğunu anladı. Bəh, həzrət İsamn (ə) namaz

və orucları Allaha görə idi və o, sadəcə Allah bəndəsi idi.'°^

Topika^“- İddianm, yaxud tezisin isbat edilməsi, qarşı tərəfi

təslim etmək üçün müqəddimələrini "qəbul edilən" və "məşhur"

hökmlər təşkil edən vasitəli arqumentləşdirmədən ibarətdir və

yabuz təsdiq hasil edir.

Bəzi vaxtlar sübut (bürhan) gətirmək mümkün olmur və ya çox

çətin olur. Bəzən isə qarşı tərəf sübutu dərk edə bilmir. Buna görə

də müzakirə və mübahisələr zamanı insanlar başqa yollardan

istifadə edirlər. Belə yollardan biri də "topika"dır. Belə ki, topikada

gətirilən dəlil qarşı tərəfi həqiqətə çatdırmasa da, onu qane edir.

Çünki topikanm müqəddimələri ümumilikdə "qarşı tərəfin qəbul

etdiyi məlumatlar" əsasmda qurulur. Belə olan halda, qarşı tərəf

gətirilən dəlüi qəbul etmək məcburiyyətində qalır. Elə isə topika ilə

gətirüən dəlil qarşısmda diqqətli oknaq lazımdır. Çünki bu zaman

gətirilən müqəddimələr yəqini hökmlər ohnadığmdan, aldana

bilərik. Hər halda, sübut olmadığı üçün, nəticə, ola büər ki, bizim

qəbul etdiyimiz, amma həqiqətdə isə yalan nəticə olsun.

Fəlsəfə və məntiq tarixçilərinin yazdığma görə Sokrat topi-

kadan çox istifadə edirmiş. O, sofistlərlə^“® əqH mübarizədə on-

larm qəbul etdikləri müqəddimələrdən istifadə etməklə, onla-

103 ət-Tövhid, Şeyx Səduq, səh. 421-422 101 Burada topika, Aristotelin işlətdiyi mənadadır.

105 Bax: IV hissə

364

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

rm özlərinə qarşı çıxırdı. Onu da qeyd edək ki, topikadan istifadə

etmək bəzən sübuta nisbətən daha çətindir. Sübutda

müqəddimələr, qarşı tərəf qəbul etsə də, etməsə də, yəqini

məlumatlar olur. Buna görə də qarşı tərəf gətirilən sübutu qəbul

etməyə məcburdur. Necə ki, riyaziyyatçı riyazi qanunları və bir

filosof da fəlsəfi dəlilləri, yəqini hökmlərdən istifadə edərək

gətirdiyi zaman biz onlarm qarşısmda sükut edərək sonunu

gözləməyə məcbur oluruq. Bu zaman bizi sakit dayanmağa məcbur

edən, riyaziyyatçınm və filosofun öz sözlərini zəncir- vari olaraq

bir-birinə dəqiq şəkildə bağlamaları olur. Amma topikada qarşı

tərəfi qane etmək üçün onun qəbul edəcəyi müqəddimələrlə

başlamaq lazımdır. Yəni qarşı tərəfdən razılıq alınmalıdır ki, o bu

müqəddimələri qəbul edir. Yaxud bəzən qarşı tərəf, hətta öz qəbul

etdiyi məlumatlara, bu məlumatla- rm törətdiyi nəticələrə

inadkarcasma yanaşdığı üçün, topika zamam elə hərəkət etmək

lazım gəlir ki, o, çıxılmaz vəziyyətə düşsün. Bu isə topikanm incə

tərəfləridir və çox böyük məharət tələb edir. Məntiqi bilməklə

məntiqli olmaq eyni olmadığı kimi, topikanı bilmək də ondan necə

istifadə qaydasım bilmək demək deyil. Buna görə də məntiqçilər

topikada qalib obnaq üçün aşağıdakıları tövsiyə edirlər.

Tövsiyələr

I tövsiyə: Hər məktəbə uyğım qəbul edilən və məşhur hökmlər,

gərək, topikaçırun zehnində, bir-biri ilə hansı qarşılıqlı əlaqədə

olduğunu bilmək şərti ilə hazır olsun. Çünki bu, topika zamam

sofizmə düşməyin, sofizm etməyin qarşısım alır və nə zaman hansı

müqəddimə hökmdən istifadə etməyə kömək edir. II tövsiyə: Topikaçı "söz"ün^“ bütün növlərini tanımahdu.

™ I hissə, III fəsil

365

Məntiq ____________________________________________________________

III tövsiyə: Topikaçı tam analoji əqli nəticəni natamamdan

ayırmağı bacarmalıdır. Yəni iki predmet arasmda həm oxşarlığı,

həm də fərqləri və ya nisbəti tapmağı bacarmalıdır. Çünki həm

topikaçı, həm də qarşı tərəf iki predmetin və ya hökmün gizli

oxşarhğmdan, fərqindən və nisbətindən istifadə etməklə sofizm edə

bilər.

IV tövsiyə: Topikaçı, gərək, birbaşa isbat etmək istədiyi mətləbə

keçməsin, isbat etmək istədiyi mətləblə dolayısı yolla əlaqəsi olan

istiqamətdən başlasm. Buna dəlalət dərsində "Qızıl qayda"da işarə

olundu.

V tövsiyə: Topikaçı, gərək, öz dəlilini məntiqi şəküdə apar-

masm. Çünki bu zaman qarşı tərəf məntiqdən istifadə etməklə

onun sirindən agah ola bilər.

VI tövsiyə: Topikaçı, gərək, özünü elə göstərsin ki, guya,

mövzudan xəbərsizdir. Bunun sayəsində münasib suallar verməklə

qarşı tərəf cavab vermək məcburiyyətində qalır və beləliklə də,

topikaçı istədiyi məsələni isbat etmək üçün ondan razılıq almağa

nail olur.

VII tövsiyə: Bu fəslin əvvəlində işarə edilən ən-Nəhl surəsinin

125-ci ayəsində "...Onlarla ən gözəl surətdə mübahisə eti"

ifadəsindən belə nəticə çıxır ki, topikaçı bunun üçün qarşı tərəfi

tanımalı, əxlaqlı, təvazökar obnalı, qarşı tərəfi dinləməli, ona

ehtiram göstərməlidir.

Bunlardan başqa gizli məqamlar da vardır ki, onlar topika ilə

uzun zaman məşğul olmaq nəticəsində yaramr. Bu məqamlar

ümumilik təşkil edir, bəzən də xüsusi olaraq şəxsə məxsus olur.

Yəni şəxs hər yerdə müxtəlif xüsusi məharətlərdən istifadə edə

bilər.

Qeyd: Əslində, topika sofizmdir. Amma bu fərqlə ki, topi- kada

yəqini hökmlərdən istifadə edilməsə də, qarşı tərəfin qəbul etdiyi

müqəddimələrdən istifadə edilir. Bu isə öz-özlüyün- də sofizmdir.

Ancaq qarşı tərəfin razılığı şaraitində olduğundan sofizm yox,

topika sayılır. İki ayrı-ayrı cəhətlərdən yanaş

366

Maddi Məntiq

dıqda - yəni təklikdə baxdıqda sofizm, qarşı tərəf nəzərə alındıqda

isə topikadır.

Topikanın sübutla (bürhanla) fərqi:

1. Sübutun müqəddimələri yəqini hökmlər, topikanm

müqəddimələri isə məşhur və qəbul edilən hökmlərdən ibarətdir.

2. Topika həmişə iki tərəf arasmda olur, amma sübutu insan

özü üçün də gətirə bilər. Məsələn, tənha təfəkkür və elmi kəşflər

zamam.

3. İki qarşı tərəfdən hər birinin öz iddiası üçün sübut gətirməsi

mümkün deyil. Çünki hər iki tərəf eyni halda doğru ola bilməz (iki

ziddin cəmi qeyri-mümkündür) və sübut da yəqini hökm

olduğundan, bu mümkün deyil. Amma hər iki tərəfin öz iddiasma

topika gətirməsi mümkündür.

4. Topikanı batil etmək mümkündür, amma sübutu yox.

SUALLAR:

1. İmam Rzanın (ə) Casliqlə söhbətini bir-iki cümlə ilə məntiqi

topika şəklində verin.

2. Tənha təfəkkür zamanı insan topikadan istifadə edə bilərmi?

3. Topika üçün verilən tövsiyələrə daha nəyi əlavə etmək olar?

4. "Topika yalnız təsdiq hasil edir" nə deməkdir?

5. Müsəlman məsihiyə deyir: "İndidə Faraklit, yaxud Paraklit

(Perikletos) sözü işlənib. Bu da həzrət Məhəmməddir (s). Deməli, İslam

dini haqdır." Müsəlmanın bu dəlilini dəyərləndirin.

367

3- CU DƏRS

RİTORİKA VƏ ŞEİR

1. Ritorika Bu fəslin əvvəlində qeyd edilən ən-Nəhl surəsindən başqa

surələrdə də ritorika mövzusuna işarə edilmişdir. Onlardan biri də

ən-Nisa surəsinin 63-cü ayəsidir. Həmin ayədə Allah- taala

buyurur: "...Onlara öyüd ver və özləri haqqında təsirli söz de!"

Cəmiyyətə təsir etmək, öz məqsədini insanlara çatdumaq üçün

onlarm diqqətini cəlb etmək lazımdır. Bu da həmişə sübut və topika

vasitəsi ilə mümkün olmur. Çünki əksər insanlar öz hisslərinin

təsiri altmda olur. Buna görə də onları qane etmək üçün ən yaxşı

yol "ritorika"dır.

Ritorika - Məhz natiq tərəfindən ümumi camaatı yəqinə

çatdırmadan, hər hansı bir şeyin müsbət və ya mənfi xüsusiyyətə

malik olduğunu təsdiq etdirərək qane edən, müqəddimələrini

zənni, təqlid edilən və məşhuri hökmlər təşkil edən vasi- təli

arqumentləşdirmədir.

Ritorikanın sütunu: Ritorikanm iki əsas sütunu vardır:

1. Forması, adətən, sUloqizm, induksiya və analoji əqli nəticə

şəklində olur.

2. Maddələri zənni, təqlid edilən və məşhur hökmlərdən ibarət

olur.

369

Məntiq ____________________________________________________________

Ritorikanı gücləndirmə:

1. Tanışlıq: Natiqin özünün və ya başqasının natiq haqqında

məlumat verməsi.

2. Geyim: Natiqin geyimi, gərək, nitqi dinləyənin zehninə

uyğun olsun.

3. Hərəkət: Yəni, gərək, ritorika zamam natiqin əl, üz və s.

hərəkətləri sözlərinə uyğun olsun.

4. Səs tonu: Natiq, damşdığmm mənasma uyğun tonla

danışmalıdır.

5. Təsir: Bu, natiqdən istedad tələb edir. Məsələn, uyğun

məqsədi çatdırmaq üçün dinləyəni əvvəl şadlandırmaq və ya

qəzəbləndirmək.

6. Əxlaq-ehtiram: Natiq, əxlaq qaydalarma riayət etməli və onu

dinləyənə ehtiramla yanaşmalıdır. 7. Yığcam nitq: Natiq, mövzunu uzatmaqdan çəkinməlidir.

8. Dinləyicinin halı: Natiq, gərək, dinləyicinin halım nəzərə

aism.

9. Nisbət: Natiq öz sözlərini böyük şəxsiyyətlərin sözlərinə

istinad edərək çatdırmalıdır.

Qeyd: Burada sayılanlarm bəziləri natiqin ritorika zamam onu

dinləyəni aldatması üçün vasitə kimi görünsə də, əslində, belə

deyü. Əksinə, yuxarıda sadalananlar ritorikaya qüvvət verir. Yəni

ritorika da topikadakı kimi, təklikdə yanaşdıqda sofizmdir, amma

burada həm natiq, həm də silloqizmin müqəddimələri qarşı

tərəfdən qəbul edilən olduğundan, artıq ritorika sayıhr. Həmçinin

yuxarıdakı doqquz gücləndirici də öz- özlüyündə sofizmdir.

Amma qarşı tərəf dinləyici olduğundan bu siUoqizm ritorikadır.

370

Maddi Məntiq

2. Şeir

Dedik ki, şeirə də ritorika kimi yanaşmaq olar. Buna görə də

şeirin izahmı ritorika daxilində veririk. Bəhsə başlamamışdan öncə

dahi I. Nəsiminin aşağıdakı qəzəlini xatırlayaq:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam, Gövhəri la məkan mənəm, kövni-məkana sığmazam.

İ. Nəsiminin )mxarıdakı qəzəlində böyük həqiqətlər gizlənsə də

və insan həmin həqiqətləri anlamasa da, o bu şeirə çox dərin

mənada yanaşır. Belə yanaşma bu şeirin təsiretmə gücünə malik

olmasmdan irəli gəlir.

Məlumdur ki, şeir həyəcanlandırma, hissləri oyatma, şadlıq,

qəm, qəzəb, aramhq, qorxu, şücaət yaratma, ehtiram qoyma

məqsədüə işlədilir. Bıma görə də şeirin vasitəsilə insanlara nəyisə

çatdırmaq mümkün olduğundan şeir də ritorika kimi silloqizm əqli

nəticəsi sayılır. Şeirin əsgərlərin döyüş ruhunu qaldırmaq,

müdafiəyə səsləmək, həyəcanlandırmaq kimi faydaları vardır.

Qədün Yunamstanda şeir, yalraz maddəsi, məzmunu xəyali hökm

olan silloqizmə deyilirdi. Amma ərəb, türk və fars millətləri

maddənin xəyali hökm olmasma vəzn və qafiyəni əlavə edirdilər.

Buna görə də, ümumi}ryətlə, şeiri aşağıdakı kimi tərif etmək olar:

Şeir - Nə yəqin, nə də ki, təsdiq verən, yalmz hissləri oyadan,

müqəddimələrini vəznli və qafiyəh xəyali hökmlər təşkil edən

vasitəli əqli nəticədir.

Şair, bəzən şeirində müqəddimələri verərək nəticəni oxucunun

öhdəsinə qoyur. Bəzən də birbaşa nəticəni verərək müqəddimələri

və ya müqəddimələrdən biri ilə nəticəni verib, o biri müqəddiməni

gizlədir. Bu da şeirin təsir qüvvəsini və gözəlliyini artırır. Aşağıdakı

misala baxaq:

Tutaq ki, belə bir şeir verilmişdir:

371

Məntiq.

Ol gözlərim gecələr göydə qalır, Çünki gözəlim həmin aydır.

Burada həm analoji, həm silloqizm əqli nəticəsindən istifadə

edilmişdir. "Çünki gözəlim həmin aydır" misrası analoji əqli

nəticədir və aşağıdakı kimi ahnmışdır;

Məşuq aşiq üçün həmişə parlaq görünür, işıq saçır. Ay da gecə

səmada parlaq olur, ətrafı işıqlandırır. Bu oxşar cəhətə görə məşuq

aya bənzədilərək, "Sevgilim aydır" nəticəsi almır. Məlumdur ki, bu

da xəyali hökmdür.

SUloqizm ohnası isə birinci misrarun nəticə, ikinci misranm

ikinci müqəddimə və birinci müqəddimənin də gizli verilməsinə

görədir. Bu da, əslində, aşağıdakı kimidir:

I müq (gizli): Aşiqin gözü həmişə məşuqda olar.

II müq: Məsuq aydır.

• Aşiqin gözü göydə qalar.

İ. Nəsiminin yuxarıdakı qəzəlini də, bunun kimi müxtəlif

cəhətlərdən baxaraq təfsir etmək olar. Məsələn, ya birinci misranı,

ya da ikinci misram nəticə olaraq götürərək təhlil etmək olar.

Yaxud hər ikisini müqəddimə götürərək nəticə aknaq olar. Buna

görə də şeirlərin təfsirini şairin nə demək istədiyinə daha yaxm

vermək üçün analoji əqli nəticə ilə silloqizmi dəqiq bilmək lazımdır.

Əgər analoji əqli nəticə ilə siUoqizmin hansı şərtlər zamanı nəticə

verdiyi dəqiq öyrənilərək, şeirin bütün müqəddimə-nəticə seçimi

variantları bu şərtlər vasitəsi ilə araşdırılsa, daha düzgün mənalar

vermək olar. Bu, fəlsəfi və irfani yazan şairlərin şeirlərinə daha çox

aiddir.

Məntiq elmindəki şeir ilə ədəbiyyat elmindəki şeir arasm- dakı

fərq bundan ibarətdir ki, bu iki şeir arasmdakı "dörd nisbət",

"tabeli"dir^°^. Yəni hər bir məntiqi şeir ədəbi şeirdir, amma hər

ədəbi şeir məntiqi şeir deyil, əksinə, bəziləri məntiqi-

I hissə, IV fəsil, III dərs

372

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

dir. Çünki bəzi ədəbi şeirlər xəyali deyil, həqiqidir və həqiqətdən

danışır. Yaxud bəzi ədəbi şeirlər tarixi hadisədən xəbər verir.

Şeirin faydası: Şeir insan həyatının bir çox sahələrində

faydalıdır. İnsanın mənəviyyatı hisslərlə dolu olduğundan, həm

ictimai, həm də fərdi həyatmda şeir onun bu hisslərinə təsir göstərə

bilir. Şerin ən mühüm faydalarmdan aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Əsgərlərin ruhiyyəsini yüksəltmək

2. Milləti hər hansı bir etiqada tərəf yönəltmək

3. Böyüklərin tərifi, düşmənin məzəmməti

4. Şənliklərdə şən, gözəl əhval-ruhiyyə yaratmaq

5. Matəm məclislərində qəm yaratmaq

6. Aşiqin məşuqa məhəbbətini şövqləndirmək

7. Yaxşılıqlara dəvət, pisliklərdən çəkindirmək

8. Məsəllər çəkmək

Şeirin insana təsirinin səbəbi onun xəyali hökmlərdən təşkil

olmasmdadır. İnsan xəyaldan xoşlandığı üçün, xəyali hökmlər

vasitəsi üə xarici aləmdə olan predmetləri və hadisələri təsvir

edərək onun xəyalma təsir göstərmək olur. Çünki bəzi vaxtlar hər

hansı bü şeyin xəyalı, onun özünü görməkdən daha ləzzətli olur.

Buna görə də fibn, kino sahəsi insana ən çox təsiret- mə gücünə

malikdir. Çünki filmlərdə əşyalarm, hadisələrin təsviri çox

həyəcanlandırıcı verilü. Başqa bir səbəbi də 3oıxan- da qeyd edilən

müqəddimə və ya nəticənin gizli verilməsidir.

Buna əsasən də, şairi belə tərif etmək olar:

Şair - Tablo üzərində öz fırçası ilə möhtəşəm əsər yaradan

mahir bir rəssam kimidir ki, zehinlərdə, xəyallarda xarici aləmi

naqis sözlər vasitəsi üə təsvir və ya əks etdirir. Naqis dedikdə,

müqəddimə və ya nəticənin gizü verilməsi başa düşülür.

Topika V3 ritorikada olduğu kimi, şeirə də ayrıca yanaşdıqda

şeir, əslində, sofizmdir.

373

Məntiq ____________________________________________________________

SUALLAR:

1. Ritorika ilə topikanın fərqi nədir?

2. Elmi mətləblərdə ritorikanın yeri varmı?

3. Şeirin həyəcanlandırmaq xüsusiyyəti nədən irəli gəlir?

4. Ədəbi şeirlə məntiqi şeir arasındakı dörd nisbətdən "tabeli"liyi

izah edin. 5. Elmi məsələni izah edən şeir məntiqidir, yoxsa ədəbi?

6. Şair İ. Nəsiminin "Sığmazam" rədifli qəzəlinin birind beytində

silloqizmi göstərin.

7. Müvəffəq şair olmaq üçün nə lazımdır? Dərsdəki şeirlə

əlaqələndirin. 8. Şeirlə ritorikamn fərqi nədir?

374

375

1-CI DƏRS

SOFIZMIN TƏRIFI

Sofizmin əhəmiyyəti: Sofizm zehnin səhvlərə düşməsindən və

bımrm qarşısınm alınmasmdan danışdığı üçün məntiqdə xüsusi

əhəmiyyətə malikdir. Məntiqin tərifində dedik: "Məntiq, düzgün

təfəkkür qanunudur". Amma aydmdır ki, zehin nə qədər məntiqi

qanunlara riayət edərək fikirləşsə də, əgər sofizmin növlərini

tamsa, aldığı nəticənin sübut (bürhan) olduğuna daha çox əmin

olar.

Dedik ki, düzgün nəticə üçün dəlil həm "forma", həm də

"maddə (məzmun)" cəhətindən düzgün olmahdır. Yəni əgər əqli

nəticədə "Formal" və "Maddi" məntiqin hər ikisi düzgün olsa, nəticə

düzgündür. Amma bunlardan birində və ya hər ikisində yanlışlıq

olsa, bu zaman əqli nəticənin nəticəsi düzgün sayılmır və sofizm

adlanır.

Beləliklə, sofizm üç formada ola bilər: ya "Formal" məntiqdə, ya

"Maddi", ya da hər ikisində. Hər üç halda da ya qəsdən, ya da

bilmədən ola bilər. Qəsdən olan sofizmlərin qarşısını almaq hər

zaman mümkün oknur. Çünki sübut (bürhan), ya da topika ilə

cavab verilən zaman qarşı tərəfin məqsədi azdırmaq olduğundan,

o, qəbul etməyib yenidən başqa bir sofizmə əl ata bilər. Amma

bilmədən baş verən sofizmlərə qarşı gətirilən sübut və topikalar

sayəsində sofizm edənə onun xətasım qəbul etdirmək olar. Ola bilər

ki, sofizm edən, gətirilən sübu

377

Məntiq ____________________________________________________________

tu, yaxud topikanı dərk etməmək üzündən qəbul etməsin. Belə olan

təqdirdə başqa sübut gətirmək lazımdır.

Aşağıdakı iki silloqizmə baxaq:

I. Allah varlıqdır.

Hər bir varlığın məkanı olmalıdır.

Elə isə Allahın da məkanı vardır.

Bu silloqizm forma cəhətindən düzgün, amma maddə

cəhətindən səhvdir.

II. Nizami insandır.

Nizami şairdir.

Elə isə insan şairdir.

Bu silloqizm də surət cəhətindən səhv, maddə cəhətindən

düzgündür. Buna görə də sofizm formal və maddi məntiqin səhv

olması nəticəsində əmələ gəlir və aşağıdakı faydalarım saymaq

olar:

1. Sofizm etməmək: Yəni sərbəst təfəkkür zamam sübuta

(bürhana) yetişmək üçün sofizm bəhsini bilmək lazımdır. Çünki ola

bilər ki, gətirilən sübut sofizm olsun və bu bizim diqqətimizdən

yaymsm.

2. Sofizmə düşməmək: Yəni qarşı tərəf sofizm edən zaman

bundan xəbərdar ohnaq üçün də sofizm bəhsini bilmək faydalıdır.

3. Məcburiyyətdə istifadə: əl-Bəqərə surəsinin 194-cü ayəsində

Allah-taala buna işarə edib. Yəni insan bəzən məcbur olur ki,

sofizm edənlə sofizm ilə damşsm. Çünki qəsdən olan sofizmin

qarşısı, bəzən sofizm ilə alınmalıdır.

4. İmtahan: Yalnız kimisə yoxlamaq, imatahan etmək üçün

istifadə edilir. Məsələn, tələbələri yoxlamaq məqsədi ilə.

İblis və ilk sofizm: "Sizi (babantz Addmi) yaratdtcf, sonra sizə surət verdik və

mələklərə: "Adəmə səcdə edin!" - dedik. İblisdən başqa hamtst

378

----------------------------------------------------------------------------------Maddi Məntiq

səcdə etdi. O, səcdə edənlərdən olmadt. (Allah iblisə): "Mən sənə

əmr edəndə sənə səcdə etməyə nə mane oldu?" - deyə buyurdu.

(İblis: ) "Mən ondan daha yaxşıyam (üstünəm), çünki Sən məni

oddan, onu isə palçıqdan yaratdın!" - dedi"^”^.

İndi biz İblisin burada gətirdiyi əqli nəticənin sofizm olduğunu

göstərək.

Allah İblisdən soruşur: "Mən əmr etdikdə, sənə nə mane oldu

ki, itaətdən çəkinib Adəmə (ə) səcdə etmədin?".

İblis dedi: "Mən Adəmdən (ə) üstünəm və məni oddan, onu isə

torpaqdan yaratmısan".

Bundan sonra Allah-taala İblisi təkəbbür etdiyinə görə

cəzalandıraraq dərgahmdan qovur.

Məlumdur ki, İblisin cavabı düzgün olsa idi, Allah onu

cəzalandırmazdı.

Deməli, İblis həzrət Adəmə (ə) səcdə etməməsinin səbəbini

"Mən Adəmdən (ə) üstünəm və məni oddan, onu isə torpaqdan

yaratmısan" cavabı ilə izhar edir. İblisin bu cavabım bir az

dəqiqləşdirsək, bu şəkildə olar: "Mən oddan yaranmışam. Adəm (ə)

də torpaqdan yaramb; elə isə mən ondan (ə) üstünəm. Üstün

olduğum üçün mən ona (ə) səcdə etməməliyəm. Buna görə də səcdə

etmədim."

İblisin gətirdiyi bu dəlili məntiqi arqumentləşdirmə (dəlil-

gətirmə) şəklində göstərək. Məntiqi arqumentləşdirmə şəklində

araşdırdıqda məlum olur ki, İblisin ayədə gələn qısa cavabı ümumi

olaraq, əslində, aşağıdakı iki silloqizmdən ibarətdir.

I Silloqizm:

Mən oddan yaranmışam.

Adəm (ə) torpaqdan yaranıb.

Od torpaqdan üstündür.

Elə isə mən ondan (ə) üstünəm.

*əl-Əraf, 11,12

379

Məntiq ____________________________________________________________

II SiIIoqizm:

Mən ondan (ə) üstünəm.

Üstünlüyümə görə ona (əl səcdə etməməliyəm.

Ona görə də səcdə etmədim.

İblisin təkəbbür nəticəsində olan sofizmi isə hər iki sillo-

qizmdə baş verib. Hər iki silloqizmdə formal məntiq düzgündür.

Yərü maddi məntiqi doğru olaraq qəbul etsək, İblisin nəticəsi

düzgündür. Bumm isbatı üçün hər iki silloqizmdə "mad- də"ni

dəyişərək "forma"m saxlayaq. Onda alarıq;

1- d 1 m^ qutuda qurğuşun vardır.

2- d 1 m^ qutuda isə su vardır.

Qurğusun sudan ağırdır.

Elə isə 1-d 2-ddən ağırdır.

1-d 2-ddən ağırdır.

Ağır olduğu ücün 1-d asan qaldırılmamalıdır.

Ona görə də 1-d asan qaldırılmadı.

Deməli, İblisin dəlilinin forması, yəni omm əqli nəticəsində

formal məntiq düzgündür. Allahm İblisin sözlərini qəbul etməyib

onu cəzalandırması, onun nəticəsinin səhv olduğuna işarədir.

Nəticə səhv, forma isə düzgündür, onda İblisin dəlilinin məddəsi

düzgün olmamalıdır. Əks halda nəticə düzgün olar. Doğrudan da,

İblisin dəlilində maddə düzgün deyü. "Od torpaqdan üstündür" və

"Üstün olduğum üçün ona (ə) səcdə etməməliyəm" hökmlərinin hər

ikisi səhvdir. Çünki:

1. Odun torpaqdan üstün olması haradan məlum idi ki? Məgər

Allah odla torpaq arasmda belə bir nisbət təyin etmişdirmi? Əlbəttə

ki, xeyr!

2. Üstün olan bir şeyin başqa bir şeyə səcdə etməməli olduğu

necə? Doğrudan da, belədirmi? Burada da cavab mənfidir. Hətta

əgər cavab müsbətdirsə, Allah əmr etsə, necə? Həzrət Yaqub (ə)

Yusif (ə) peyğəmbərin atası idi. Məlumdur ki, bir cə

380

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

hətə görə ata oğuldan üstündür. Amma Allah əmr etdi ki, həzrət

Yusifə (ə) səcdə edin. Həzrət Yaqub (ə) da səcdə etdi. Deməli,

mütləq üstünlük olmalıdır ki, "səcdə" ohnasm. İbUsin sözündən

belə çıxır ki, od torpaqdan tam üstündür. Bu isə məlum deyildi.

3. Bu iki səhv hökmdən başqa, İblis burada "natamam analoji"

əqli nəticədən də istifadə etmişdir. Bunu özünüz düşünün.

Sofizmin tərifi: Sofizmə də məntiq kimi müxtəlif təriflər

vermək olar. Qeyd edək ki, sofizm özü bir elmi sahədir və onu ehn

adlandırmaq olar. Sofizm məntiqin müqabilində duran bir elmdir.

Çünki məntiq ağlı səhvdən qoruyursa, sofizm isə ağlı səhvə sahr.

DeməH, sofizmə məntiqin tərifini əksinə çevirməklə tərif vermək

olar: "Sofizm - elə qaydalar toplusudur ki, insan bu qaydalara riayət

(qəsdən, bilmədən) etsə, təfəkkürü səhvə salmış olur". Amma

sofizmin daha ümumi tərifini aşağıdakı kimi vermək olar:

Sofizm - Lüğətdə "uydurma, yalan" mənasmı verir, amma

məntiqi termin olaraq, iddianm, hökmün hər hansı bir yolla

əsaslandırılması, isbat edilməsi üçün qurulan elə bir əqli nəticədir

ki, bu əqli nəticənin, heç olmasa, formal və maddi məntiqindən biri

yanhş verilmə nəticəsində doğru yalan, yalan da doğru kimi qələmə

verilir. Yəni ya məntiqi, ya psixoloji və ya başqa yollardan istifadə

etməklə iddianm isbat edilməsi baş verir.ı°^

Formal məntiqin yanlış olması dedikdə, ikinci hissəni əhatə

edən formal məntiq qayda-qanunlarınm yerinə yetirilməməsi başa

düşülür. Əqli nəticənin hansı növ olduğu aydınlaşdırılmalı və

həmin növün şərtlərinin ödənib-ödənməməsi dəqiq-

105 Bəzi məntiq kitablarında qəsdən buraxılan səhvlər sofizm, bilmədən buraxılan

səhvlər isə "paralogizm" adlanır. Amma biz burada asanlıq üçün bu iki növ səhvi sofizm

adlandırmışıq.

381

Məntiq ____________________________________________________________

ləşdirilməlidir. Maddi məntiqin yanlış oknası dedikdə isə, sil-

loqizmin müqəddimələrinin yanlış olması nəzərdə tutulur. Dəlil

gətirilən zaman onun maddəsinin hansı növ və ya düzgün

verilməsi aydm olmalıdır. Başqa sözlə desək, dəlilgətirmə zamam

sofizmin qarşısmı almaq üçün formal məntiqdən əlavə, "Söz",

"Məfhum", "Tərif" və "Maddi məntiq" mövzula- rma diqqət

edilməlidir.

Sofizmin bütün növlərini əhatə etməsi üçün ona belə də tərif

vermək olar:

Sofizm - Hər hansı bir şeyin olduğu kimi görürunəsirün

qarşısınm alınmasıdır.

Siz, sofizmin növləri ilə tamş olduqdan sonra, görəcəksiniz ki,

bu tərif bütün növləri əhatə edir. Yuxarıdakı təriflə bu tərifin fərqi

bundan ibarətdir ki, sofizmin bəzi növlərinin yuxarıdakı tərifin

predmeti, bir nümunəsi obnasmı göstərmək üçün izah lazımdır,

amma bu tərifdə ona ehtiyac yoxdur. Məsələn, "Zübn", "Qəzəb" və

s.-nin sofizm olduğunu göstərmək, yuxarıdakı tərifə əsasən,

çətindir. Amma bu təriflə zülmün sofizm oknası açıq-aşkar

görünür. Belə ki, zükn-ədalətin qarşısınm alınmasıdır. Bu da

tərifdən aydmdır.

Misal: Ticarət mərkəzlərinin rəngbərəng işıqlarla bəzədil- məsi,

müştərilərin nəzərini cəlb edir və müştəri nə qədər diqqət etsə də,

maUarm keyfiyyətində aldamr. Çünki belə hallarda müştəri öz

zehin və ruhunun şüursuz, ixtiyarsız olaraq təsir altma

düşməyindən xəbərsiz olur. Burada, satıcı sofizm vasitəsi ilə satılan

malm yüksək dərəcədə keyfiyyətli olduğunu göstərə büir. Bu

əməlin sofizm obnasmı birinci tərifdə göstərmək bir az çətindir.

Amma ikinci təriflə bu çox aydm görünür.

382

Maddi Məntiq

SUALLAR:

1. Formal və maddi sofizmə aid bir neçə misal gətirin.

2. İlk sofizm edən İblisin əqli nəticəsində üçüncü səhvi, natamam

analoji əqli nəticəni göstərin.

3. Həzrət Peyğəmbərin (s) məsum (günahsız) olduğunu qəbul

etməyənlər belə dəlil gətirirlər; Fussilət surəsinin 6-a ayəsində və başqa

surələrdə "Mən də ancaq sizin kimi bir insanam" ayəsinə əsasən;

Həzrət Peyğəmbər (s) də bizim kimi insandır.

Biz insanlar günah edirik.

Elə isə həzrət Peyğəmbər (s) də günah edib.

Bu silloqizm sübutdur, yoxsa sofizm?

4. Qurandan, müşriklərin və ya münafiqlərin sofizminə aid misal

gəfirin.

5. "Ucuz kifab az fapılır, az tapılan şeylər baha olur, elə isə ucuz

kitab bahadır" silloqizmi sofizmdir, yoxsa yox? 6. Reklamların bəzisinin sofizm olduğunu gösfərin.

383

2-CI DƏRS

SOFİZMİN NÖVLƏRİ

Daxili sofizm

Məntiqçilər sofizmi iki yerə ayırırlar; daxili və xarici. Daxili

sofizm dedikdə, tərif və əqli nəticə bölməsi ilə bağlı, bütün məntiqi

qaydalarm yerinə yetirilməməsi sayəsində, əmələ gələn yanlışlıqlar

nəzərdə tutulur. Yəni təriflərin səhv verilməsi, hökmlərin əvəz

edilməsi və silloqizmin nəticə verməsi üçün verilən qaydalarm

düzgün verilməməsi nəticəsində əmələ gələn sofizmlər. Yaxud

"Formal-Maddi" sofizmlər.

Tərif bəhsində verilən qaydalar ödənmədikdə həm alman tərif,

həm də bu tərif əsasmda qurulan dəlilgətirmə sofizm olacaq. Bu

zaman alman yanlış tərif formal sofizmə aid olacaq. Çünki alman

yanlış tərif, tərifin formasmm ödənməməsi nəticəsində alınmış olur.

Amma əgər alman bu yanlış tərif vasitəsilə qurulan

arqumentləşdirmənin forması düzgün olsa, sofizm maddi sofizm

olacaq.

Arqumentləşdirmə zamam hökmlərin oxşarlığmdan, bir-biri ilə

əvəz edilməsindən istifadə edərək qurulan əqli nəticələr də maddi

sofizmdir.

Ümumiyyətlə, silloqizmin nəticə verməsi üçün verilən qaydalar

yerinə yetirilməsə, alman nəticə də formal sofizm olacaq. Daxili sofizmlər ümumi şəkildə aşağıdakılardan ibarətdir:

385

Məntiq.

I. Formal

II. Maddi

III. Qrammatik

I. Formal Sofizm

Formal sofizm, əwəl də dediyimiz kimi, əqli nəticənin formal

məntiqinin yanlışlığmdan alman yanlış nəticələrdir. Bu zaman

törənən sofizmlərin qarşısım almaq üçün formal məntiq bəhsindəki

bütün qaydalar tam öyrənilməlidir. Həmçinin tərifin şərtlərinin

ödənməməsi ilə alman təriflər də formal sofizmlərə aiddir. Belə

sofizmlərdən aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Tərifin forması: Yəni düzgün tərifin verilməsi üçün, tərifin

şərtlərmin ödənməməsi zamara abnan nəticələr.

2. Terminlərin dördləşməsi: Yəni silloqizmin nəticə verməsi

üçün "orta termin" hər iki müqəddimədə təkrarlanmalıdır. Orta

terminin təkrarlanmaması terminlərin dördləşməsinə və bu da

nəticənin yanlış olduğuna gətirib çıxarır. Bu zaman birinci

müqəddimədə işlənən orta terminlə ikinci müqəddimədəki orta

terminin nəyə dəlalət etməsinə, hər ikisinin predmet və ya hər

ikisinin məfhum oknasma və s. diqqət olunmalıdır.

Ən çox işlənən sofizm bu sofizmdir. Çünki bu şərtin

ödənmədiyini göstərmək bəzən çox çətin olur. Hətta bir çox ağıl

sahibləri bu sofizmdən yaxa qurtara bilməmişlər. Əvvəllər də qeyd

etdiyimiz kimi, bu sofizm üzündən bir çox yanhş nəzəriyyələr uzun

zamanlar zehinlərdə doğru nəzəriyyə adı ilə hökm sürmüşdür.

Bu sofizmlər orta terminin müxtəlifliyinə görə müxtəlif növdür.

İkmci hissədə qəti hökmlərdən damşan zaman Səd- rül-mütəəllüıin

Şirazinin (Molla Sədra) verdiyi "Birinci növ və məşhur predikasiya"

bəhsmə toxunmuşduq. Molla Sədranm bu kəşfi sayəsində belə

sofizmlərin bir çoxunu açıqlamaq olur.

386

_____________________________________________________ . Maddi Məntiq

Belə ki, onun verdiyi predikasiyadan istifadə edərək obyektin,

xarici və ya zehin aləmində oknası aydınlaşdırılır. Məsələn, bəzən

insan iki şeyin bərabərliyindən danışır, halbuki bunlardan biri

xarici, digəri isə zehin aləmində olur. Bunu bir-birindən ayırmaq

üçünsə adı çəkilən predikasiyalar çox önəm daşı- yır.

3. İqrar və inkar edən silloqizm: İkinci hissədə qeyd edilən bu

silloqizmlərin formasınm əksinə olaraq verüən silloqizmlə- rin

nəticələri sofizmdir və aşağıdakılardan ibarətdir:

1. A=3B B

Burada sofizm ondan ibarətdir ki, bir nəticənin müxtəlif

səbəbləri mümkünlüyündən ola bilər ki, "B"nin səbəbi eyni

zamanda başqa bir səbəb olsun. Buna görə də yuxarıdakı kimi

silloqizm formal sofizmdir.

11. A=)B _ rA ~B

Burada da yuxarıdakı kimi səbəb və nəticəyə diqqət edilməlidir.

4. İnkari müqəddimələr sofizmi: Yəni qəti silloqizmlərdə hər

iki müqəddimə inkari olsa, formal nəticə almmadığmdan silloqizm

sofizm ola bilər.

5. Dairəvi sofizm: Yəni müqəddimələr və nəticənin, əslində,

bir-birinə söykənməsi ilə alman nəticə sofizmdir. Çünki bu zaman

nəticənin isbatı müqəddimələrdən asılıdırsa, müqəddimənin isbatı

da nəticədən asılıdır. Məsələn,

- Haradan əminsiniz ki, rəis sizi özünə müavin seçəcək?

- Onun mənə xüsusi etimadı var.

- Etimadmı haradan bilirsiniz?

387

Məntiq ____________________________________________________________

- Çünki kimə ümidi varsa, elə ona da etimad edir.

- Hansı ümid?

- Müavin olacağım təqdirdə şirkətin işlərini yaxşı idarə

edəcəyimə etdiyi ümid.

6. Təqsimi dəfi: Məlum olduğu küni, belə hökmlərdən

"məntiqi əsas"ı onun məntiqi əsasınm ziddi, "məntiqi nəticə"- si də

onun məntiqi nəticə olan (və ya əksinə) tam şərti hökmü yanlış

olacaq. Çünki təqsimi dəfinin tərifində dedik ki, məntiqi əsas və

nəticənin dəf olması mümkündür, buna görə də başqa hal ola bilər.

Məsələn, "Bu ya daşdır, ya da ağac" təqsimi dəfidən yuxarıdakı

kimi tam şərti hökmü qursaq, belə nəticə alarıq: "Əgər bu daş

deyilsə, onda ağacdır". Yaxud alınmış - "Əgər o bizim dostumuz

deyilsə, deməli, düşmənimizdir" - hökmü.

7. Ehtiva edilmə: Bu sofizm silloqizmlərin nəticəsi üçün

ümumi qaydanm yerinə yetirilməməsindən törəyən sofizmdir. Qəti

hökm və silloqizmlər bəhsində bu haqda damşıldı. Yəni oxucular

əvvəldə gətirdiyimiz həndəsi isbat metodundan istifadə edərək bu

qaydam ala bilərlər. Amma asanlaşdırmaq üçün deyək ki, bu qayda

aşağıdakı kimidir:

a) Ehtiva dedikdə, hər hansı hökmün ümumUiyi, həmçinin

iqrari və inkari oknası başa düşülür.

b) Silloqizmin orta termini ən azı iki müqəddimədən birində

ehtiva edilməlidir.

c) Müqəddimələrdə ehtiva edilməyən termin nəticədə də

ehtiva edilmir. Yəni böyük və kiçik termin müqəddimələrdə hansı

həcmdədirsə, nəticədə də həmin həcmdə olmalıdır.

Bu üç şərt ödəndikdə nəticə düzgündür. Əks halda sofizm baş

verir. Aşağıdakı misala baxaq:

Hər bir rəssam zərif ruhludur.

Hər səkil çəkən də həmçinin.

Elə isə hər rəssam şəkil çəkəndir.

388

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

Bu silloqizmin nəticəsi düzgündür. Amma yuxarıdakı qaydaya

əsasən, belə nəticə düzgün olsa da, səhv əqli nəticədir. Çünki orta

termin (zərif ruhlu) müqəddimələrin heç birində ehtiva edilmir.

Qeyd edək ki, bu misalm sofizm olmasım göstərmək asandır.

Amma bəzən misallar öz məntiqi şəklindən çıxaraq mətn

formasmda verildikdə, onlarm sofizm olduğunu göstərmək o qədər

də asan oknur.

II. Maddi sofizm

Maddi sofizm də əqli nəticənin maddi (məzmunlu) məntiqinin

yanlışlığmdan alman nəticələrdir. Bu zaman törənən so- fizmlərin

qarşısmı aknaq üçün də maddi məntiq bəhstndəki bütün qaydalar

tam öyrənilməlidir. Yanlış maddə törədən aşağıdakı sofizmləri

göstərmək olar:

1. Yanlış hökm: Silloqizmin müqəddimələrindən hər hansı biri

yanhş hökm olsa, alman nəticə hökm də yanlış olar.

2. Qədim iddia (1): Yəni iddianın qədimbliyindən onun

düzgün olmasım alaraq arqumentləşdirmə. Bu, insarun əhvah,

inamı ilə bağlıdır, belə ki, bəzi insanlar qədim şeylərə daha çox

arxalamrlar. Məsələn, "Mən uşaqlıqdan adət etmişəm ki, uzanaraq

mütaliə edim. Amma sən yenə də deyirsən ki, gözə ziyandır".

Həqiqətdə qədimliyindən istifadə edilərək iddianm düzgün

oknası nəticəsinin özü də maddi sofizmdir. Belə ki, bu zaman

aşağıdakı silloqizm qurulur:

Köhnə şeylər möhkəm və etibarhdır.

Füan söz də qədimdir.

Elə isə həmin söz də etibarlıdır.

Diqqət etsək, görərik ki, bu silloqizmin formal şəkli düzgün,

amma maddəsi yanlışdır. Çünki birinci müqəddimə yanlışdır.

Sofizm edən "Elə isə bu söz də etibarlıdır" nəticəsini yu-

389

Məntiq ____________________________________________________________

xandakı şəkildə vermədən, qarşı tərəfin zehnini qədimlikdən

etibarlılığa tərəf yönəldir. Amma məlum oldu ki, qədimlikdən

etibarlılığa keçid yuxarıdakı şəkildədir və bu, açıq-aşkar yanlışdır.

Bundan sonra əgər qarşı tərəf yekun nəticə kimi alman bu iddianı

düzgün maddə kimi qəbul edəsi olsa, sofizm edən bu maddədən

istifadə edərək yenidən dəlil gətirsə, onu da qəbul etmək

məcburiyyətində qalacaq.

Allah-taala əz-Zuxruf surəsinin 23-24-cü ayələrində bu so-

fizmə işarə edir. Belə ki, dünyaya bağlı olanlar və sərvət düşkünləri

onlara göndərilən peyğəmbərlərə (ə) deyirdilər ki, biz öz

ata-babalarunızı bu dində görmüşük və bu dindən də əl çəkən

deyilik. Peyğəmbərlər (ə) isə, onlarm bu sözlərinin batil oimasmı

göstərmək üçün, "Əgər sizin dininizdən yaxşı din göstərsəm, necə,

yenə də ata-babalarmızı təqlid edəcəksiniz?" - deyirdilər.

Göründüyü kimi onlarm peyğəmbərlərə (ə) dedikləri bu sözlər

"qədim olan düzgündür" yanlış iddiası ilə bağlıdır. Həmçinin

əl-Bəqərə surəsinin 170-ci ayəsində də bu mətləb bəyan edilmişdir.

Qurarım müxtəlif yerlərində sofizmlərə işarə edilməsindən

anlaşüır ki, insan bunlardan uzaq durmalı və heç vaxt belə dəlillərə

arxalanmamalıdır.

3. Qədim iddia (2): İddianm qədimliyindən onun yanlış olması

nəticəsini alaraq arqumentləşdirmə. Bu da bəzi insanla- rm ruhi

vəziyyəti ilə bağlı psixoloji haldan törəyir. Məsələn, "Islamm hüquq

məsələləri 1400 il bundan qabaq yazılmışdır. Buna görə də onu

müasir insan cəmiyyətinə tətbiq etmək olmaz".

Burada da sofizm edən yuxarıdakı kimi irəliləmiş olur.

Əvvəlcə, iddiam aşağıdakı kimi isbat edir:

Köhnə şeylərin etibarı yoxdur.

Filan söz köhnə sözdür.

■ ■ Elə isə həmin söz də etibarsızdır.

390

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

Birinci müqəddimə yanlışdır. Amma daha sonra etibarsız

olduğunu isbat etdiyi iddiadan, tezisdən istifadə edərək yeni dəül

gətirir. Yenə də Allah-taala ən-Nəml surəsinin 67-68-ci ayələrində

bu sofizmə işarə edərək buyurur: "Kafirlər dedilər: "Məgər bizlər

və atalarımız torpaq olduqdan sonra (dirildilib qəbirlərimizdən)

çtxardılacağıq? Həqiqətən, bu (dirilmə) bizə vəd olunduğu kimi,

öncə atalarımıza da (vəd olunmuşdu). Bu, qədimlərin

əfsanələrindən (yalan sözlərindən) başqa bir şey deyildir!”

Burada da əksinə olaraq, sözün qədimliyi onım yanlışlığma

dəlü gətirilir. Həmçinin əl-Mumimm surəsinin 83-cü ayəsində də

bıma işarə edilmişdir.

Qədim iddianm yuxarıdakı kimi, bir dəfə düzgünlüyünü, bir

dəfə də yanlışlığım iddia etmək və ya iki cür istifadə edilməsi onu

göstərir ki, insan istədiyi zaman hər bir şeydən mənafeyinə uyğun

istifadə edir. Deməli, qədimlik nə düzgünlüyün, nə də ki yanlışlığm

meyarı ola bilər. Düzgünlük və yan- lışlığm meyarı, yalmz və yalmz

"ilahi vəhy" ilə "ağıl" və "məntiq"dir.

4. Müasir iddia (1): İddianm müasirliyindən onun düzgün

olması nəticəsini alaraq arqumentləşdirmə. Bu da ruhu yeniliklərlə

coşan insanlarm xüsusiyyətləridir. Məsələn, "Ekni təcrübələrin

insanlara verdiyi töhfələr, dinin mövhumat olduğunu göstərir".

Yaxud "Siz mənim sözümlə müxalifsiniz, bir halda ki, bu sözlər ən

yeni nəzəriyyələrlə uyğundur". Bunun məntiqi izahı da aşağıdakı

kimidir:

Müasirlik gözəl və düzgündür. "A" iddiası da müasirdir.

Elə isə "A" iddiası gözəldir.

5. Müasir iddia (2): Yəni iddianm müasirliyindən onun

düzgün olmamasmı alaraq arqumentləşdirmə. Bu da aşağıdakı kimi

qurulmuşdur:

391

Məntiq.

Keçmişi olmayan iddia zəifdir.

"A" iddiasının keçmişi yoxdur.

Elə isə "A" iddiası zəifdir.

Bu sofizmə də Qəsəs surəsinin 36-cı ayəsində işarə edilib.

Ayədə buyurulur: "Musa açtq-aşkar aydhrimizh (Firon əhlinin)

yanma gəldikdə, onlar: "Bu (sənin tərəfindən) uydurulmuş

sehrdən başqa bir şey deyildir. Biz öz ulu babalarımızdan bu

barədə (sizin təbliğ etdiyiniz din, risalət haqqında) heç bir şey

eşitməmişik!” - dedilər".

6. Yoxsulluq: Yəni yoxsul insanm sözündən, bu sözün

möhkəm olması qənaətinə gələrək arqumentləşdirmə. Adətən,

insanlar elə güman edirlər ki, yoxsullar mal-dövlət düşkünü

deyillər və onlarm yoxsulluğuna görə sözlərinə etimadla yanaşırlar,

ya da ümumiyyətlə, onlarm yaxşı insan olduqlarmı güman edirlər.

Halbuki ola bilər insan dünyapərəst olduğu halda yoxsul olsun.

Tarixdə belə insanlara rast gəlinir ki, özlərini yoxsul edərək

imanlı göstərmək istəmiş və buna da nail olmuşlar. (Burada

yoxsulluq deyəndə sakitlik, ağırlıq, qaraqabaqlılıq və s. kimi

xüsusiyyətlər də nəzərə almır). Bu zaman sofizm aşağıdakı kimi baş

verir:

Yoxsulun (və ya ağır adamın) sözündə yalan olmaz.

Filan sözün sahibi yoxsuldur (ağır adamdırl.

Elə isə həmin söz düzgündür.

Daha sonra alman nəticədən istifadə edərək yeni dəlilgətir- mə

quraraq ikinci yekun nəticə də sofizm olur.

7. Sərvət: İmkanlı şəxsin sözündən, bu sözün möhkəm ol-

masmı qəbul edərək dəlUgətirmə. Məs.: "Böyük biznesi olan şəxs

iqtisadi məsələlərdə səhv etməz".

Allah-taala Quranda belə iddianm kökündən əsassız olduğunu

göstərmək üçün əl-Zuxruf surəsinin 51-53-cü ayələrində

392

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

Firomin dilindən nöqsanlı sözlərin çıxması ilə onun batilliyinə işarə

edir.

Bu növ sofizm ilə, demək olar ki, hər birimiz tez-tez rastlaşırıq.

Varlı insanlarm cəmiyyət arasmda nüfuza malik oknaları buna

misaldır. Qeyd edək ki, bu növ sofizmdə də əvvəlki "yoxsulluq"

sofizmində olduğu kimi, "sərvət" ümumi xarakter daşıyır.

8. Əksəriyyət: Yəni hər hansı bir şeym kəmiyyətinin

çoxluğundan istifadə etməklə keyfiyyətinin də yüksək

qiymətləndirilməsinə nail olaraq dəlilgətirmə. Belə fikirləşmək

səhvdir. Çünki nə çoxluq düzgünlüyə, nə də azlıq yanhşlığa

dəlildir. Məsələn, "Yüzlərlə insanla müsahibə sayəsində məlum

oldu ki, Allaha iman zəiflikdən doğur".

Bu da Qurarım ən çox vurğuladığı sofizmlərdən biridir.

Quranda AUah-taala bizi, insanlarm çoxluğıma aldanmamağa

çağırır.

9. Müntəzəm hadisələr: Məhz bir-birinin ardı ilə baş verən iki

hadisənin birincisini ikincinin səbəbi olaraq qələmə verərək

dəlilgətirmə. Bu zaman hər hansı bir hadisə başqa bir hadisənin

ardmca baş versə belə, onun birincisinin nəticəsi olduğu məlum

olmaymca, onu səbəb kimi görmək sofizmdir. Məsələn, "Tarix

göstərir ki, Monqollarm hücumlarmdan sonra mü- səimanlarm

əhvalmda düşkünlük nəticəsində "irfan"i“° görüşlər meydana çıxdı,

buna görə də irfani görüşlər uydurmadır".

Bu sofizm fəlsəfi mövzudur. Filosoflar bununla bağlı geniş

şübhələri cavablandıraraq qəti nəticələr vermişlər.

110 Əvvəllər də qeyd etdik ki, tövhid sadə, kəlami, fəlsəfi və irfani tövhidlərə bölünür. Sadə

tövhidə ümumi camaat etiqad bəsləyir. Kəlami tövhidə əsasən, kəlam alimləri, fəlsəfi

tövhidə filosoflar və irfani tövhidə isə ariflər etiqad bəsləyir. Ariflərin nəzərinə görə, varlıq

aləmində Allahdan başqa heç bir həqiqi varlıq yoxdur, bizim gördüyümüz hər bir şey Onun

zühurudur. Əlbəttə, bu, irfan və arif haqqında çox sadə məlumatdır. IV hissədə bu haqda

nisbətən geniş izah verilmişdir.

393

Məntiq ____________________________________________________________

10. Paralel hadisələr; İki yanaşı hadisənin baş verməsindən

birini o birinin səbəbi kimi göstərərək dəlilgətirmə. Məsələn, həzrət

Peyğəmbərin (s) oğlu dünyadan köçən gün, günəş tutulması baş

verdi. Bəziləri günəşin tutulmasım həzrət Peyğəmbərin (s) oğlunun

ölümü ilə əlaqələndirdilər. Amma əziz Peyğəmbərimiz (s) bu

hadisənin onun (s) oğlunun ölümü ilə heç bir əlaqəsi olmadığım

buyurdu.

11. Fərddən cəmə: Fərdlərin müəyyən əlamətinə əsaslanaraq,

cəmin də həmin əlamətə malik olduğunu qəbul edərək

dəlilgətirmə. Məsələn, "Filan ölkənin insanları cavan yaşda

dünyalarım dəyişirlər. Buna görə də bu ölkənin uzun keçmişi

olmamalıdır."

Bu sofizmə yol verməmək üçün burada "fərd və cəm"

anlayışları dəqiq araşdırılmalıdır.

12. Cəmdən fərdə: Cəmin müəyyən əlamətindən bu cəmi

təşkil edən fərdlərin də həmin əlamətə mahk olduğunu qəbul

edərək dəlilgətirmə. Məsələn, "Çingizxanm qoşunu çox güclü idi".

Bu sözdən, onun bütün əsgərlərinin güclü olduğu nəticəsini aknaq.

13. Orta yol: Araşdırılmadan iki müxalif nəzərdən orta variant

seçib, onun düzgünlüyünü qəbul edərək arqumentləşdir- mə.

Məsələn, "Fəhlələr maaşm 10 faiz, briqadirlər isə 20 faiz artmasım

istəyirlər. Yaxşı ohnazdımı ki, 15 faiz artıraq?" və ya 2+2=6 və ya

2+2=4 deyən iki qrupun heç birini qəbul etməyərək, 2+2=5

olduğunu qəbul etmək".

Əlbəttə ki, bu metod həmişə sofizm oknur. Bunun üçün də

müəyyən sahədə orta yolun seçilməyinin mümkünlüyü

göstərilməlidir.

14. Ehtimal: Bir hadisənin müstəqil olaraq ehtimalmı, hadisələr

silsiləsində bu hadisənin ehtimalı ilə bərabərləşdirərək

dəlilgətirmə. Məs.: "Onun üç qızı var. Böyük ehtimalla sonrakı

övladı da qız olacaq."

394

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

Bu sofizmdən qumar oyuularmda çox istifadə olunur. Belə

sofizmlərin səbəbi, hər bir hadisənin müstəqil ehtimalı və bu

hadisənin əvvəlki və sonrakı hadisədə heç bir təsiri olmadığı

üçündür.

15. Nisbətin ötürülməsi: Yəni iki məfhumdan birincinin

ikinciyə nisbətini ikincinin birinciyə olan nisbəti ilə

bərabərləşdirmək. Məsələn, "Yəqin, bu işçinin rəisin yanmda

hörməti var, çünki o, rəisə çox hörmət edir". Burada sofizm ondan

ibarətdir ki, ola bilər işçinin rəisə ehtiramı yaltaqlığa görə olsun və

əslində, rəis ona nifrət etsin.

Bu zaman sofizmə düşməmək üçün nisbətin ötürülməsinin

mümkünlüyünə diqqət edilməlidir.

16. Zidd müqəddimələr: Yəni zahirdə iki fərqli müqəddimə

olduğu görünsə də, əslində, iki zidd müqəddimədən təşkil olunmuş

silloqizm sofizmdir. Çünki məlumdur ki, iki ziddən biri doğrudur,

o biri yanlış. Bu zaman müqəddimələrindən biri yanlış olan

silloqizm alırıq ki, nəticəsi də yanlış olacaq. Halbuki silloqizmin

nəticə verməsinin bir şərti də hər iki müqəddimənin düzgün

olmasıdır. Məsələn, "O öz sahəsində mahirdir. Amma bəzi vaxtlar,

böyük səhvlərə yol verir. Bıma görə də ona müraciət etmək düzgün

deyil."

17. Mövcud olmayan predmetlər: Yəni (+ab+) hökmündən

(-ab+) hökmünü almaq üçün "a" mövcud olmalıdır, əks halda

düzgün olsa da, məhz həmin müqəddimədən alman nəticə

yanlışdır. Məsələn, "Heç bir heyvan Marsda tənəffüs edə bilməz və

tənəffüs edə bilməyən heyvan ölür. Buna görə də Marsda yaşayan

bəzi heyvanlar oksigen çatışmazlığmdan ölürlər".

18. Hökmün tam qavranılması: Əvvəllər dediyimiz

"hökmün tam qavrambnası" qanununa əsasən, əgər hökm düzgün

qavramimasa, bu hökmdən istifadə edərək alman yekun nəticə də

yanlış olar.

395

Məntiq ____________________________________________________________

III. Qrammatik

Bəzən sofizmlər, verilən cümlələrdəki qrammatik qaydalardan

törəyir. Yəni qrammatik qaydalarm sayəsində müxtəlif sayda,

formalarda mənalar əmələ gəlir ki, bu da sofizmə səbəb olur. Belə

sofizmlər, əsimdə, formal sofizmlərlə bağlıdır.

a) Əvəzlik: Yəni cümlədə işlənən əvəzliyin kimə işarə etdiyi

məlum deyU. Məsələn, bir cümlədə işarə edilmədən "Onu onun

yanma aparm" deyilərsə, iki şeydən hansınm o birinin yanma

aparılmasmm lazım olduğu məlum oknur.

b) İşarə: Yəni durğu işarələrinin düzgün qoyulmaması mənam

dəyişdirir. Məsələn, "Əfv etmək lazım deyil edam etmək"

cümləsində əgər vergül birinci "etmək" sözündən sonra qoyulsa,

məhkumun əfv edilməsinə qərar verilmiş olur, yox əgər "deyil"

sözündən sonra qoyulsa, məhkumun edamma hökm verilmiş olur.

c) İnkarda analogiya: Məsələn, "Mən Vaqif kimi tez inanan

deyiləm". Bu cümlədə Vaqifin tez inanan, yaxud gec inanan olması

məlum deyil. Bu da "kimi" ədatmdan törəyir.

d) Cavab: Məsələn, "Bizimlə yeməyə meyliniz varmı?" sua- İma

"Meylim yoxdur" cavabı verilsə, meyim "yeməy"ə, ya "sual

edərüərlə yeməy"ə olmaması məlum deyü.

e) Tərkibi: Elə sofizmdir ki, ayrı-ayrılıqda iki doğru hökmün

cəm olduqda yanlış oknasmdan törəyir. Məsələn, tutaq ki, "O, gözəl

yazıçıdır" və "O, rəssamdır" hökmləri doğrudur. Bunlarm cəminə

baxaq: "O, gözəl yazıçı və rəssamdır". Bu hökmdən belə çıxır ki, "O,

həmçinin gözəl rəssamdır".

f) Söz^ıi: Sözün müxtəlif növləri olduğımdan, onlarm

müxtəlifliyindən istifadə etməklə alman sofizm. Məs.: bir neçə

mənası olan sözdən istifadə etmək.

Bax: I hissə, III fəsil

396

Maddi Məntiq

Quranda belə sofizmlərə ən-Nisa surəsinin 46-cı ayəsində işarə

edilmişdir. Allah-taala buyurur: "...sözlərin yerini dəyişib təhrif

edir və dillərini əyərək dinə (İslama) tənə vurmaq məqsədilə...".

Göründüyü kimi, Allahm kəlmələrinin mənalarım dəyişdirib başqa

mənalar verərək, sözlərin əsl mənasmdan çıxarılaraq hər hansı

başqa mənada işlənməsi, istər əvvəlki mənaya yaxm olsun, istərsə

də uzaq, doğru deyil. Ayədən belə başa düşülür ki, hər bir sözün

xüsusi mənası və işlənmə yeri vardır. Bu ayədə, demək olar ki, söz

fəslini əhatə edən bütün mövzular əks olunmuşdur. Buna görə də

məntiqdə deyirik ki, sofizmlərdən uzaqda durmaq üçün sözlərin

düzgün tanınması vacibdir.

Beləliklə, qrammatik sofizmlərdən uzaq olmaq üçün hər bir dilə uyğun

həmin dilin qrammatikası düzgün öyrənilməlidir.

Xarici sofizmlər: Xarici sofizm dedikdə, iddianm, tezisin qarşı

tərəfdən qəbul edilməsinə kömək edən hər bir işarə, hərəkət və

məharət başa düşülür. Buna müxtəlif sofizmlərdə və topika,

ritorika, şeir silloqizmlərində də işarə edildi. Əslində, bu üç

silloqizmə (topika, şeir və s.) müstəqil olaraq yanaşdıqda onlar

sofizmdir. Amma bu fərqlə ki, topikada qarşı tərəfin qəbul etdiyi

müqəddimələrdən, ritorika və şeirin isə qəbul edilmiş şəxs

tərəfindən olduğu üçün sofizm sayılmır.

Amma əgər iddia topika, ritorika, şeir siUoqizmləri olmasa, hər

növ işarə, hərəkət və məharət sofizm sayılır. Xarici sofizm

adlanmasmm səbəbi isə, sofizmin daxili ünsürləri sayılan "maddi

və formal" yanlışlıqlardan başqa, omm güclənməsinə səbəb olan

xarici vasitələrdən istifadə edilməsinə görədir. Bu zaman qarşı

tərəfin əqli nəticəsinin, arqumentləşdirmənin, də- lilgətirmənin

sofizm olduğunu başa düşməsinin qarşısmm alınması üçün istifadə

edilən bütün vasitələr xarici sofizmlər adlanır. Bunlardan

aşağıdakıları saymaq olar:

397

Məntiq.

1. Üz cizgiləri

2. Əl hərəkətləri

3. Əsəbiləşmək

4. Əsəbiləşdirmə

5. Çox danışma

6. Minnət qoyma

7. Tərif

8. Təhqir

9. Sevgi

10. Zarafat

SUALLAR:

1. Maddi sofizmləri məntiqi olaraq izah edin.

2. "Son bir ay ərzində vəfat edənlərin siyahısında "filan" şəxs

yoxdur, deməli, həmin şəxs hələ vəfat etməmişdir". Bu sofizmdirmi?

Əgər sofizmdirsə, hansı növdür?

3. Lene Dekart deyir: "Mən düşünürəm, deməli, varam". De-

kartın öz varlığını isbat etməsi üçün gətirdiyi bu dəlil sofizmdir, yoxsa

yox?

4. Tutaq ki, "Buynuzlarını itirmisənmi?" sualına "bəli" cavabı

verilir. Bu zaman, deməli, həmin şəxsin buynuzlan olmuş olur. Burada

"dairəvi sofizmi" göstərin.

5. "Palaza bürün elnən sürün" atalar sözünə nə zaman əməl etmək

olar və nə zaman sofizmdir?

6. Onların hər ikisi sənin düşmənindir, deməli, onlar dost olub

sənin əleyhinə qalxacaqlar. Bu hansı növ sofizmdir?

7. Məsihi müsəlmana deyir: "Dünyada məsihilər müsəlmanlardan

çoxdur. Əgər haqq olsaydınız, siz çox olardınız". Müsəlman məsihiyə

deyir: "Hər şeyin yaxşısı az olur, buna görə də haqq bizik". Burada hər

iki tərəfin gətirdiyi dəlili izah edin.

8. Yağış yağanda hava sərinlənir. Hava sərindir, deməli, yağış

yağıb. Bu hansı növ sofizmdir?

398

3- CU DƏRS

XUSUSI SOFIZMLƏR

I. “A, çünki B" gizli müqəddimə sofizmi: "Məntiqi törəmə"

dərsində qeyd etdik ki, hər bir nəticəni başqalarma isbat etmək

üçün iki müqəddimə lazımdır. Əgər gətirilən bu iki müqəddimə

yəqini olsa və silloqizmrn forması da nəticəli olsa, bu zaman nəticə

sübut (bürhan) sayılır. Amma əksinə olsa, sofizm- dir. Bu dəfə də

"məntiqi törəmə qanunu" ilə bağlı baş verən sofizm araşdırılmışdır.

Bəzən siUoqizm zamanı müqəddimələrdən biri zahirdə

verilmir və gizli olduğundan, əqli nəticənin, arqumentləşdirmə- nin

sofizm olduğu görünmür. Sübuf və ya sofizm olduğunu

aydınlaşdırmaq üçün mütləq onu açıq şəkildə göstərmək lazımdır.

Yoxsa sofizm olduğu halda, sübut kimi görünür.

Belə sofizmlər, əsasən, "A, çünki B" şərti hökmü şəklində olur.

Yəni hər hansı bir hökm onunla əlaqəsi olan başqa bir hökmün

nəticəsi olaraq göstərilir. Məsələn, "Filankəs oğrudur. Çünki gecələr

küçələrdə gizli-gizli fırlamr". Məntiqi törəmə dərsinə uyğun olaraq,

"Çünki gecələr gizli-gizli fırlanır" hökmü, "Filankəs oğrudur

nəficəsi haradan alınmışdır?" suah nəticəsində törəyən birinci

müqəddimədir. Bu siUoqizm, müqəddimələrindən biri gizlədilmiş

- "Kim gecələr küçələrdə gizli- gizU fırlanırsa, oğrudur" hökmüdür.

Bu hökm də səbəblə nəfi-

399

Məntiq ____________________________________________________________

cə arasındakı "uyğunluğ"u“2, əlaqəni vermək üçün "Niyə?" sualının

cavabında törəyən ikinci müqəddimədir və düzgün olmadığı

aydmdır. Ona görə də həmin şəxs haqqmdakı "O, oğrudur" nəticəsi

sofizmdir. Başqa bir misal: "Allah yoxdur. Çünki heç kim Onu

görməyib". Bu sofizm ilə tez-tez üzləşirik. Allahı qəbul etməyənlər,

adətən, bu sofizmdən istifadə edirlər. Onun sofizm olması isə belə

izah edilir: Bu silloqizmin nəticəsi "Allah yoxdur" hökmüdür və

silloqizmin əvvəlində verilmişdir. Əslində isə, bu silloqizm

aşağıdakı kimidir:

Allahı heç kim görməyib. Ona görə də yoxdur.

Göründüyü kimi, burada bir hökmdən yeni bir nəticə alm-

mışdır. Amma sual olunur: bunlar arasmda hansı əlaqə, hansı

"uyğunluq" vardır ki, birinci hökmdən ikinci hökm almır? Əlbəttə

ki, bu bir əqli nəticədir. Ya vasitəsiz, ya da vasitəlidir. Vasitəsiz əqli

nəticənin növləri və şərtləri vardır. Diqqət etdikdə görürük ki, bu

dəlilgətirmə vasitəsiz əqli nəticənin şərtlərini ödəmir. Deməli,

vasitəli əqli nəticədir. Vasitəsiz əqli nəticənin şərti isə bundan ibarət

idi ki, silloqizm heç olmasa, iki müqəddimədən təşkil olunmalıdır.

Məlumdur ki, aralarmda heç bir rabitə olmasa, nəticə ahnaq

qeyri-mümkündür. Burada isə bir müqəddimədən istifadə

edilmişdir. Bu əlaqə isə "Gözə görünməyən şeylər yoxdur"

hökmündəki orta termin olan "gözəgörünməz şeylər" ifadəsidir. Bu

hökm zehində gizli şəkildə yer alaraq nəticəyə səbəb olur. Əvvəlki

dərslərdə dediyimiz kimi, zehin o qədər sürətli hərəkət edir ki, bəzi

mərhələlər görünmür. Buna görə də yuxarıdakı silloqizm, əslində,

aşağıdakı kimidir:

Allahı heç kim görməyib.

Gözə görünməyən sevlər yoxdur.

Ona görə də Allah yoxdur.

112 Uyğunluq qanunu. Bax: I hissə, III fəsil, I dərs

400

_____________________________________________________ Maddi Məntiq

Diqqət etdikdə görürük ki, bu silloqizmin forması düzgündür.

Amma birinci müqəddimə düzgün olsa da, ikinci müqəddimənin

doğruluğu araşdırılmalıdır. Doğrudan da, gözə görünməyən şeylər

həqiqətdə yoxdurmu? Gözə görünməyən şeylərin yoxluğunu

demək yanlışdır. Çünki bu hökm "qəti ümumi inkari" hökmdür və

onun riyazi forması (+ab-) şəklin- dədir. Bu zaman sual olunur ki,

doğrudan da, "Hər bir gözə görünməyən şey yoxdur" qəti ümumi

inkari hökmü doğrudurmu? Məlumdur ki, bir çox gözəgörünməz

varlıqlar mövcuddur. Bunlardan, varlığı özlərinə məxsus

əlamətlərlə dərk edilən "yerin cəzibəsi", "sevgi", başqa hiss üzvləri

ilə dərk edilən "hava", "səs", ehnin vasitəsilə isbat edilən

"qalaktikamızdan uzaqlarda mövcud olan cisimlər" və s. kimi

varlıqları göstərmək olar. Deməli, (+ab-) hökmü düzgün deyil,

bunun əvəzində isə (-ab+) hökmünün düzgün olduğu məlum oldu.

Yəni göstərdik ki, "Bəzi gözəgörünməz şeylər mövcuddur" hökmü

düzgündür. Elə isə yuxarıdakı kimi dəlilgətirmə düzgün deyil.

Çünki ola bilər ki, Allah mövcud olsun, eyni zamanda həmin

gözəgörünməz varlıqlar qisminə daxil olmuş olsun.

Ümumiyyətlə, belə "Gizli müqəddimə" sofizmindən gündəlik

həyatda tez-tez istifadə edihr. Məntiqçilər belə sofizmlə- rə

düşməmək üçün aşağıdakılara diqqət edilməsini məsləhət görürlər:

a) Əgər bir hökmdən birbaşa nəticə almırsa, bu dəlilgətir-

mənin vasitəsiz, yoxsa vasitəli obnasma diqqət edilməlidir. Əgər

vasitəsiz olsa, vasitəsiz əqli nəticə bəhsində taraş olduğumuz

qaydalarla ölçülərək sübut (bürhan) və ya sofizm olduğu

aydmiaşdırılmalıdır.

b) Yox əgər vasitəli əqli nəticə olsa, bu növ əqli nəticələrdə bir

hökmdən nəticə alınması qeyri-mümkün olduğundan, "gizli

müqəddimə" aşkarlanmalıdır. Əgər bu gizli müqəddimə düz-

gündürsə, silloqizm sübut (bürhan), səhvdirsə, sofizmdir.

401

Məntiq ____________________________________________________________

Bundan əlavə, yuxarıda qeyd etdiyimiz "məntiqi törəmə"

dərsindəki qanıma da diqqət etmək lazımdır. Əslində, "məntiqi

törəmə" ilə bu e}mi mətləbə işarə edir.

II. "Düzgün nəticə, yalnız düzgün müqəddimədən törəyə

bilər" və ya "Düzgün hökmün yanlış hökmdən törəməsini

vermək" sofizmi ilə arqumentləşdirmə; Avropada Kopernik,

Kepler və Qalileyə qədər, insanlar xristian kilsələrirıin təsiri al-

tmda, geosentrik nəzəriyyəni - Yer kürəsinin dünyanm mərkəzi

olduğunu. Günəşin də onun ətrafma fırlandığım qəbul edirdilər.

Kilsə zorakılığı nəticəsində, artıq bu zəruri bir təsdiq ha- Imı

aknışdı. Halbuki tamamilə əksinədir, yəni Günəş mərkəz. Yer isə

onun ətrafma fırlamr.

Yerin mərkəz olub. Günəşin onun ətrafma fırlanması fikri

yanlış olsa da, bu yanlış məlumat sayəsində düzgün ehni nəticələr

əldə edilirdi. Məsələn, alimlər "Yer mərkəzdir və Günəş onun

ətrafma fırlamr" yanlış hökmündən istifadə edərək. Yerin kürə

şəklində olduğunu isbat edirdilər. Göründüyü kimi, burada, yanlış

hökmdən (Yer mərkəz və s.) düzgün nəticə (Yer kürə şəklindədir)

almır. Əgər bu mərhələdən sonra qarşı tərəfə Yerin kürə şəklində

olduğu qəbul etdirilsə, yəni Yerin mərkəz obnasmm nəticəsi olaraq

onun kürə şəklində olması fikri müqabilində qarşı tərəf aciz qalsa,

bu zaman bunu isbat edən şəxs deyə bilər: elə isə, "Yer mərkəzdir

və Günəş onun ətrafma fırlanır" hökmünü də düzgün olaraq qəbul

etməlisən, çünki əgər bu hökm yanlış olsa, onda bu yanlış hökmdən

"Yer kürə for- masmdadır" düzgün nəticəsi necə alma bilər? Bu

zaman da qarşı tərəfə, əslində, yanlış olan, onun düzgün olaraq

qəbul etdiyi hökmün (Yer mərkəz və s.) sayəsində yenidən dəlil

qurmaq olar. Məlumdur ki, yeni qurulan bu dəlilin verdiyi hökm

də yanlış olacaq, amma qarşı tərəf bunu düzgün qəbul etmək

məcburiyyətində qalacaq. Belə olan halda, isbat edən şəxs qarşı

tərəfi sofizmə sabnış olur.

402

Maddi Məntiq

"Düzgün nəticə, yalnız düzgün müqəddimədən törəyə

bilər": Yuxarıda gördük ki, heç də, düzgün nəticə yalnız düzgün

müqəddimədən törəmir, əksinə, yanlış müqəddimədən də törəyə

bilir. Buna görə də yuxarıdakı hökm sufizmdir. Bundan başqa,

deməli, hər hansı bir düzgün nəticəni yanlış müqəddimədən törəmə

olaraq göstərdikdən sonra, həmin yanlış müqəddimə əsasmda,

məntiqi forması düzgün olan yeni bir sillo- qizmin nəticəsi də yanlış

və sofizm olacaq.

Başqa sözlə: "Düzgün hökmün yanlış hökmdən törəməsini

vermək". Düzgün qəbul edilən hər hansı hökm, məntiqi forması

düzgün, maddəsi yanlış olan dəlilgətirmə əsasmda, nəticə olaraq

göstərilə bilsə, həmin yanlış olan maddə də düzgün məlumat olaraq

qəbul edilməlidir. Bu da sofizmdir, çünki insan elə zərm edir ki,

düzgün nəticə, yalmz düzgün müqəddimədən törəyə bilər. Bundan

sonra, qəbul edilən həmin yanlış maddə əsasmda qurulan yeni bir

əqli nəticənin verdiyi hökm düzgün qəbul edilən, amma, əslində,

yanlış nəticə olacaq. Bu da sofizmdir.

Bu sofizmi yuxarıdakı kimi xüsusi misalla (Yer mərkəz və s.)

göstərdikdən sonra, indi də aşağıdakı kimi riyazi şəkildə isbat edək:

Tutaq ki, (-ac+) hökmü düzgündür. Bu hökmü biri düzgün, o

biri yanlış olan iki müqəddimə hökmdən törəmə kimi götürək.

Məlumdur ki, (-ac+) hökmünü formal olaraq (-ab+) və (+bc+)

hökmlərinin cəmi kimi vermək olar. Yəni qəti siUoqizm- də

göstərmişdik ki,

-ab+

+bc+

-ac+

silloqizmində əgər (-ab+) və (+bc+) hökmləri düzgün qəbul olunsa,

(-ac+) nəticəsi də mütləq düzgündür, "a" ilə "b" ara-

403

Məntiq ________________________________________________________ —

smdakı düzgün qəbul olunan (-ab+) hökmü aşağıdakı dörd haldan

xaric deyil;

(I) II)

III)

IV)

Amma ola bilər ki, (+bc+) hökmü yanlış olsa, nəticə yenə də

düzgün olsun. Tutaq ki, (+bc+) hökmü yanlışdır. Məlumdur ki,

onda "b" ilə "c" arasmdakı "4 nisbət"dən aşağıdakı üçündən ən azı

biri düzgün olmalıdır:

(-bc+) (-bc-) (+bc-)

"a"

Tutaq ki, (-bc+) halı düzgündür. Digər tərəfdən, ola bilər ki,

ilə "b" arasmdakı yuxarıdakı düzgün hallardan (III) halı

düzgün olsun. Onda "a" ilə "b" arasmdakı düzgün (-ab+)

hökmünün düzgün (III) halı ilə, düzgün (-bc+) hökmünün cə-

mi şəkillərlə də baxılsa, mütləq (-ac+) hökmünü verər. Buna

görə də (+bc+) hökmü səhv olsa da, onun düzgün (-ab+) hök-

mü ilə cəmi düzgün (-ac+) hökmünü verir. İsbat edildi.

İndi də bunu riyazi şəkildə göstərək: Tutaq ki, riyazi bir

tənlik verilmişdir və onun kökünü tapmaq üçün 20 mərhələ

404

Maddi Məntiq

keçilir, cavab da 5-dir. Cavabı tənlikdə yerinə qoyduqda, tənli- yin

ödəndiyi görünür. Yəni, həqiqətən də, 5 ədədi verilmiş tərdiyin

həllidir. Amma tərdiyin həllinin tapılması üçün aparılan riyazi

əməhyyatlara baxdıqda görürük ki, məsələn, həllin

7- ci mərhələsində səhv getmişdir. Yəni tutaq ki, 7-ci

mərhələyə çatdıqda görürük ki, bir yerdə mənfinin yerinə müsbət

yazılmışdır. Məlumdur ki, belə olan halda cavab düzgün

alınmamalıdır. Amma dediyimiz kimi, 5 ədədini tərdikdə

məchulun yerinə qoyduqda bərabərhk doğru almır, yəni tərdik

ödənir və ya 5 ədədinin, doğrudan da, tərdiyin həllinin olması,

yerinə qoyma ilə düzgün çıxır. Bu zaman sual olunur ki, 7-ci

mərhələdə səhv olduğu halda, tərdiyin həUi necə düzgün alma

bilər? Cavab isə bundan ibarətdh: 7-ci mərhələdən sonrakı

mərhələlərin birində də 7-ci mərhələdəki xətanı əvəz edəcək bh

səhv getməlidir. Yoxsa cavabm düzgün alınması

qeyri-mümkündür. Yəni riyazi məsələlərin həllində orta

mərhələlərdə bir-birini əvəz edəcək xətalar baş versə, yenə də

məsələnin həlh düzgün almar. Bu da elə yuxarıdakı sofizmin riyazi

formasıdır. Bu sofizmi daha dəqiq anlamaq üçün riyazi məsələlərdə

bunu təcrübə etmək olar.

III. "Axtardım, tapmadım, yoxdur" sofizmi: Bəzi hallarda

kiminsə tərəfindən, bir şey haqqmdakı məlumatsızlıq, onun

tapılmaması, həmin şeyin yoxluğuna dəlil gətirilir. Məsələn, "Mən

heç bh elmi kitabda mələk haqqmda heç bir məlumat görməmişəm.

Buna görə də mələk xurafatdır". Belə sofizmlər "axtardım, amma

tapmadım, deməh, yoxdur" sofizmi adlanır. Bu sofizm zahirdə sadə

görünsə də, bəzən gizli halda istifadə edilir. Məsələn, tutaq ki,

Allahı inkar etmək istəyən belə bir sual verir: "Əgər Allah

hikməthdirsə, onda mənə deyin görüm, Allah Afrikada insan ayağı

dəyməmiş səhralarm, ağla gəlməyən bh hissəsində hansısa bir qum

dənəsini nə üçün yaratmışdır? Həmin qum dənəsinin nə faydası var

ki?! Məgər, bu qum dənəsi olmasa, nə olar ki?" Allahı, yaxud Onun

hik-

405

Məntiq _________________________________________________________

mətini inkar etmək istəyən bu insan misal çəkdiyimiz sufizmdən

istifadə edir. Ona sual olunmahdır ki, "Sən həmin qum dənəsinin

əhəmiyyətsizliyini nədə görürsən? Həmin qtun dənəsinin özü

atomlardan təşkil olunmuş makro aləm olduğu halda, sən bu qum

dənəsini nə qədər araşdırıb əhəmiyyətsiz olduğu qənaətinə

gəlmisən?" Məlumdur ki, bunu heç kim araşdıra bilməz.

Yadmızdadırsa, kitabm əvvəlində ateist alim tərəfindən

deyilmiş belə bir yanlış iddiam misal gətirmişdik: "Mən, makro və

mikro aləmi araşdırdım, heç bir Allah tapmadım, deməli, Allah

yoxdur". Bu da həmin sofizmə bir misaldır. Belə alimə sual olunur;

"Sən insan elminin çata bilməyəcəyi, çox dərin və geniş olan mikro

və makro aləmi nə qədər araşdırmısan? Tamamilə araşdırmısanmı?

Bundan başqa, məgər Allah maddi bir mövcuddurmu ki, sən

cisimlər aləmində axtarıb tapmadıq- dan sonra. Onun yoxluğunu

iddia edirsən?"

Onu da qeyd edək ki, belə sofizmlər, əsasən, mücərrəd aləmin

qəbul edilməməsi üçün irəh sürülür, necə ki, materialist filosof

mücərrəd bir şeyi təcrübə etmədiyini, onun yoxluğuna dəlil gətirir.

Bu sofizmdə diqqət olunası cəhət bundan ibarətdir: "Hər hansı bir şeyin ona aid olmayan məkanda axtarılmasından, yaxud hər hansı məkanda məhdud araşdırmadan sonra həmin şeyin tapılmaması, onun yoxluğuna dəlalət etmir".

SUALLAR:

1. Bəzi alimlər Platon, Aristotel, Farabi, İbn Sina və Qərbin bəzi

ilahi filosoflarının qəbul etdikləri "səbəb və nəticə" (hər bir nəticənin

səbəbi var) qanununa zərbə vurmaq üçün belə iddia edirlər: "Kvant

fizikasında zərrəciklər eyni şəraitdə, müəyyən "A" nöqtəsinə tərəf

istiqamətləndirilir. Bu zaman zərrəciklərdən birinci olaraq, yalnız biri

"A" nöqtəsindən keçir, halbuki bunun üçün heç bir səbəb görün- 406

Maddi Məntiq

mür, yaxud yoxdur. Elə isə, səbəb və nəticə qanunu ümumi olaraq

doğru deyil". Onların səbəb-nəticə qanununu inkar etmək üçün

gətirdikləri bu dəlil hansı növ sofizmdir?

2. Xüsusi sofizmin hər birinə aid misal gətirin.

3. Müəllim şagirddən soruşur: "Na üçün dərsə hazır deyilsən?

Müəllim, çünki dünən qonağımız var idi". Bunu məntiqiləşdirin və hansı

növ sofizm olduğunu izah edin.

4. Müəllim şagirdlərə deyir: İmtahanda verdiyim sualların hər

birini il boyu oxuduğumuz kitabda tapa bilərsiniz. Şagirdlər

imtahandan əvvəl kitabı əvvəldən axıra mütaliə edirlər və demək olar

ki, hər bir cümləsini yadda saxlayırlar, aınma suallardan biri kitabda

olmadığından ona cavab yaza bilmirlər və müəllimə etiraz edirlər ki,

hətta biz imtahandan sonra da kitabı nə qədər axtardıqsa da, filan

sualın cavabını tapa bilmədik. Siz isə deyirdiniz ki, bütün sualların

cavabı kitabda var. Burada sofizmi izah edin.

5. Məlumdur ki, fiziki aləmdə heç bir həndəsi fiqur yoxdur.

Həmçinin üçbucaq da yoxdur. Belə olan halda, fiqurlar haqqında isbat

edilən qanunlar, məsələn, "Üçbucağın daxili bucaqları cəmi 180°-yə

bərabərdir”, səhv olmalıdır. Çünki olmayan şey haqqında necə qanun

vermək olar? Bunu izah edih.

6. Alimlər bəzən dahilərin əsərlərinin yazılma ardiallığını

müəyyən etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu zaman baş verən xətalardan

birinə işarə etmək üçün aşağıdakına diqqət edək: Tutaq ki, İbn Sina

"Şəfa" kifabmda tamamilə yeni elmi bir mətləb (A) haqqında danışır və

deyir: buna "a" əsərində 1-qısa şəkildə işarə olunmuşdur, 2-geniş

şəkildə işarə olunmuşdur. Hər iki halda İbn Sinanın hansı əsərinin

birinci yazıldığını müəyyən edin və nə zaman sofizm olacağını

göstərin.

407

4- CU DƏRS

MÜXTƏLİF SOFİZMLƏR

Necə ki, bir iddianın, tezisin düzgün olması dəlil tələb edir,

eləcə də, hansısa bir iddiamn yanlış olduğunu göstərmək üçün dəlil

lazımdır. Sofizm edən şəxs, düzgün iddiam qəbul etməmək üçün,

müxtəlif yollardan istifadə edir. Belə məqsədlə qurulan

dəlilgətirmə sofizmdir.

Bəzən iddia edilən zaman kimsə onu araşdırır, zəif cəhətləri və

yanlış yönlərini göstərir. Təbiidir ki, bu zaman iddiaçı müdafiəyə

qalxacaq. Əlbəttə, o zaman məntiqli olar ki, iddiaçı düzgün iradları

qəbul və etiraf etsin. Soma qeyri-düzgün iradlara cavab versin,

iradlara məntiqsiz yanaşmaq isə sofizmdir.

Bəzən də sofizm edən elə bir iddia edir ki, onu isbat etmədən

qarşı tərəfə qəbul etdirir və bu qəbul edilmiş iddiamn nəticəsində

sofizm yaramr. Belə sofizmlərdən aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Virus: Yəni iddiamn çatdınlmasımn və ya olduğu kimi

çatdırılmasının qarşısım almaq üçün bu iddiamn yanlış olduğunu

göstərməyə nail okna üçün arqumentləşdirmək. Fussilət surəsinin 26-cı ayəsində bıma işarə edilir:

- "Kafir olanlar (öz dostlarına): "Bu Quram dinləməyin, o

oxunduqda (eşidilməsin deyə) səs-küy (şuluqluq) salın ki, bəlkə,

(bununla Məhəmmədə) qalib gələsiniz!” - dedilər".

409

Məntiq _________________________________________________________

əl-Bəqərə surəsinin 68-70-ci ayələri də buna bir misaldır.

Həmçinin Hud surəsinin 91-d ayəsində də buna işarə edilir.

2. Bir şey deyil; "Bu ki, bir şey deyil" deməklə, mühüm

olduğu halda iddianm elə də mühüm bir şey olmadığım iddia

edənə də qəbul etdirmək və dəlilgətirmə.

əl-Ənfal surəsinin 31-ci ayəsində müşriklərin onlara oxunan

ayələrin əhəmiyyətsiz olduğunu deyib haqdan qaçmaları bu

sofizmə işarədir.

3. Ehtimal: Yəni iddianm özünü araşdırmaqdansa, iddia ilə

bağlı ehtimalm araşdırılması ilə iddianın inkarına nail olmaq və

dəlilgətirmə.

4. Mənşənin inkarı: Yəni iddianm ilk dəfə qəbul olunmaz

şəxs tərəfindən deyildiyini vurğulayaraq inkar etmək və arqu-

mentləşdirmə. Məsələn, "Bu söz filan kitabda olduğundan

əsassızdır". əl-Bəqərə surəsinin 13-cü ayəsində bu, gözəl surətdə

ifadə edilir.

5. Əlaqəli iddia: Əlaqəli iddianm inkar edilməsi ilə ona bağlı

möhkəm iddianm da inkarma nail olmaq və arqument- ləşdirmə.

Yasin surəsinin 47-ci ayəsində bu sofizmə işarə edilmişdir.

Ayədə kafirlərin fəqirlərə kömək etməkdən qaçmaları qeyd edilir.

Belə ki, kafirlər fəqirlərə kömək etməkdən imtina edirlər "Allah

istəsə, yoxsullara da bizim kimi sərvət verərdi", - deyərək öz

əməllərinə dəlil gətirirlər. Burada möhkəm iddia "yoxsullara

kömək"dir. Bununla bağlı əlaqəli iddia isə "Allahm yoxsullara

köməyi"dir. Məlumdur ki, bu iki iddia bir-birinə bağlıdu. Amma

"Allahm yoxsullara köməyi"nin inkar ediimə- si, ümumiyyətlə,

"yoxsullara köməy"in inkarı demək deyil. Yəni "Allah kömək etmir,

biz də kömək etməməliyik" - nəticəsi düzgün deyil.

6. Ən üstün hal: Yalnız zehin aləmində mümkün olan ən

üstün nümunəni bəyan etməklə, qalan hallarm da dəyərsizliyinin

qəbul edilməsinə nail oknaq.

410

Maddi Məntiq

7. Birtərəfli: İddianın, yalnız mənfi tərəflərinin sadalanması

nəticəsində heç bir müsbət cəhəti olmadığmm qəbul edilməsinə nail

olmaq. Mirzə Ələkbər Sabirin dediyi kimi. Məsələn, "Deyirsən ki,

oğlum oxumahdır. Amma o oxusa, kim bizə kömək edəcək, işləri

kim görəcək, biz onun ayrılığma necə dözəcəyik?"

8. İddiaya dəlil: İddiaya gətirilən dəlilin inkar edilməsi ilə

iddianm inkar edilməsinə nail oknaq. Bu müxtəlif formalarda ola

bilər. Ola bilər ki, iddiaya gətirdən dəlil sofizm formasmda inkar

edilsin, ya da inadkarlıq üzündən inkar edilsin və s.

9. İddiaya misal: İddiaya misahn gətirilməməsindən istifadə

edərək iddiam inkar etmək. Ola bilər ki, hansısa bir iddia nəzəri

cəhətdən isbat edilsin, amma misal gətirilməsin, təcrübə edilməsin.

Buna misal olaraq, ariflərin görüşlərini göstərmək olar. Çünki

onlarm yaşadıqları hallar, yalnız "hüzuri" elmlə bağlıdır və buna

görə də onlar çox vaxt insanlara bir şey deyə bilmirlər. Bu səbəbdən

də bəzi dindarlar İslamm həqiqətini damrlar. Həzrət Əli (ə) ibadət

edənləri üç növə bölür - Tacirlər, qullar, azadlar. Tacirlər Allaha

ibadəti Cənnətə görə, qullar isə Cəhənnəmə görə edirlər. Həzrəti

Əli (ə) üçüncü növ ibadəti, yəni Allaha eşq, məhəbbət üzündən olan

azad ibadəti ən kamil ibadət hesab edir. Məlumdur ki, tarixdə belə

insanlar olmuşdur və zamanımızda da mövcuddur. Həmçinin belə

şəxsiyyətlərin Allahm izni ilə adi insanlarm əqli imkamndan,

dərrakəsindən xaric olan mücərrəd aləmlə rabitə qurmaları daml-

mazdır. Elə buna görə də belə yüksək ruhlu insanlarm adi insanlara

bu cür şeyləri demələri mümkün olmur. Yəni belə şəxslər iddiaları

barədə heç bir misal göstərə bilmədiklərindən, onlarm bu iddiaları

inkar edilir. Əlbəttə ki, onlar belə bir iddiada olmurlar. Burada

iddiadan damşmaqda məqsəd, ümumi olaraq, belə şəxslərin bu cür

qabiliyyətlərə malik okna- larmı göstərməkdir.

411

Məntiq.

10. İstisna: İddianın istisna olan bir halından istifadə edərək

iddianın inkarına nail obnaq.

11. Bəhanə: İddiaya bəhanələr gətirməklə iddianm qəbul

edilməsinə nail oknaq və arqumentləşdirmə.

əl-Bəqərə surəsinin 68-70-ci ayələrində həzrət Musarun (ə)

qövmünün ona necə bəhanələr gətirməsində bu növ sofizm

açıq-aydm görünür.

12. Mürəkkəb sual: İddia qarşısmda mürəkkəb sualm

verilməsi ilə qarşı tərəfi iddiadan əl çəkməyə məcbur etmək.

13. Araşdırılma: Yəni hər hansı bir iddianm, şəxsin özü, ya da

əvvəlki sözü ilə uyğun olmadığmdan, iddianm düzgün olmadığı

haqqmda nəticəyə gəlmək. Məsələn, "Onun ailəni idarə etmə

haqqmdakı sözlərinin əhəmiyyəti yoxdur, çünki özü ailədə

müvəffəq deyil" və ya "Müəllifi neçə dəfə oğurluqda

yaxalandığmdan, oğurluq haqqmda olan bu məqaləsi dəyərsizdir".

14. "Bu elə bir sözdür ki, əgər qəlbinizi açsanız, onun doğru olduğunu görərsiniz" sözündən istifadə etməklə qarşı

tərəfin iddiam isbatsız qəbul etməyinə nail oknaq. 15. "Bunu uşaqlar belə, bilir", cümləsindən istifadə

etməklə, iddiam "zəruri" kimi qələmə verib və qarşı tərəfin utanma-

ğmdan istifadə edərək, bu iddiam "nəzəri" kimi qəbul etməməyinə

nail oknaq.

16. Hipnoz: Yəni hipnoz vasitəsilə yankş iddiam qarşı tərəfə

qəbul etdirmək.

17. Təhqir: "Bunu, yalnız filankəslərdən (təhqir) başqa hamı qəbul edir" sözündən istifadə etməklə, qarşı tərəfin

bu iddiam qəbul etmədiyi halda, özünü həmin təhqir edilmişlərin

sırasmda görərək inkar etməməyinə nail oknaq.

əl-Bəqərə surəsinin 13-cü ayəsində bu3mrulur: "Onlara:

"Başqaları iman gətirdikləri kimi, siz də iman gətirin!" -

deyildiyi zaman (öz aralarında): "Biz də səfehlər (ağılsızlar) ki

412

___________________________________________________ Maddi Məntiq

mi iman gətirək?” - deyə cavab verirlər. (Ey möminlər!) Agah

olun ki, səfeh onlann özləridir, lakin (bunu) bilmirlər".

Əlbəttə, bu ayə birbaşa bu sofizmə dəlalət etmir. Amma ayədən

bir nəticə kimi bu sofizmi almaq olar.

18. Ətraf: Bu iki cür ola bilər: Başqalarmm həyəcanlandırı-

laraq iddiam qəbul etməsilə fərdin də qəbul etməsinə nail olmaq.

Məsələn, "Musiqi vasitəsilə cəmiyyəti həyəcanlandıraraq bir iddiam

qəbul etdirdikdə, fərdin də onlardan ayrılmaq istəmədiyinə görə

qəbul etməsinə nail oknaq".

Yaxud hansısa məşhur insan tərəfindən qəbul edildiyini

göstərməklə, iddianm qəbulıma nail oknaq. Məsələn, "Məşhur

futbolçu Ronaldonun Koka-Kola içdiyini göstərməklə başqalarmm

da bu içkini almasma nail oknaq". Əksər reklam və təbliğat sahələri

bu sofizm əsasmda qurulur.

19. Sübut tələb etmə: "Əgər qəbul etmirsənsə, bunun ziddinə sübut gətir", - deməklə iddianm qəbul edilməsinin

qarşısını aknaq. 20. Bölgü: Yəni isbatsız olaraq "bölgü"nün qisimlərinin sa- ymı

"n" qəbul edərək, "n-1" sayda qismin batil olduğunu göstərərək,

yerdə qalan bir variantm qəbul edilməsinə nail oknaq. Məsələn, "Bu

məsələni həll etmək üçün 4 yol var. Bu üçü ola bilməz, deməli,

dördüncü yolla həll edilməlidir". Halbuki va- riantlarm sayı 4-dən

çox da ola bilər.

Əl-Bəqərə surəsinin 55-ci ayəsində Allaha iman gətirməyənlər,

yakuz Onu gördükləri halda iman gətirəcəklərini deyirlər. Yəni

iman gətirməyənlər, iman gətirməyin yakuz bir yolu olduğunu

iddia edirlər və bu da olmasa, iman gətirməyəcəkləri- nə qərar

verirlər. Amma haradan məlumdur ki, iman gətirməyin, yakuz, bir

yolu var və o da Allahı görməkdir? Əlbəttə ki, bundan başqa yollar

da vardır. Məsələn, fitrət, ağıl, möcüzə və s.

21. Ya bu, ya o!: Qarşı tərəfi yakuz iki yoldan birini seçim ilə

üz-üzə qoymaq. Bu sofizm, əslində, yuxarıdakı sofizmin

413

Məntiq _________________________________________________________

xüsusi halıdır, amma hər birinin öz yeri olduğundan ayrıca qeyd

edildi.

22. Təkrar: Təkrarlama psixoloji təsirə malik olduğundan,

iddiarun təkrarlanaraq isbatsız qəbul edilməsinə naü olmaq. Bunun

da müxtəlif səbəbləri var və psixologiya ehninin mövzusudur.

Məsələn, "Yüz dəfə demişəm ki, bu belə deyil, yenə də öz

bildiyinizi edirsiniz".

23. Xəcalət: Qarşı tərəfin başa düşmədiyini büruzə verməkdən

utandığmdan istifadə etməklə, məlum olmayan xarici sözlərdən, ya

da ehni terminlərdən istifadə edərək iddianm isb atsız qəbul

edilməsinə nail olmaq. Məsələn, "Pozitivizm iqtisa- diyyatmda

asanhqla göstərmək olar ki,..." və ya "Kantm Tras- sendental

fəlsəfəsinə görə...".

24. Mənfəət: Yəni qarşı tərəfə iddianm mənfəətli olduğunu

deyib, onu təsir altma salaraq, qəbul etdirmək. Bu zaman da sofizm

edən, qarşı tərəfin hansı halda olduğundan istifadə edir.

25. Təhdid: Qəbul etməyəcəyi halda, zərər yetiriləcəyini

vurğulayaraq iddianm qəbul edilməsinə nail olmaq.

Bu sofizmdən peyğəmbərlərə (ə) qarşı çox istifadə edilmişdir.

İbrahim surəsinin 13-cü ayəsini buna misal gətirmək olar.

26. Sevgi: Obrazlı ifadələrlə qəlblərdə sevgi oyadaraq iddi-

amn qəbuluna naü oknaq.

27. Xəyal: Qarşı tərəfin xəyalpərəstliyindən istifadə edərək,

onun da arzusu olan iddianm qəbuluna nail oknaq.

28. Nisbət: İddiarun qeyri-mütəxəssisə, amma məşhur bir

şəxsə istinad edilərək qəbul etdirilməsi. Məsələn, iqtisadi mövzu ilə

bağlı iddiam Eynşteynə istinad edərək qəbul etdirmək.

Allah-taala əl-Ənbiya surəsinin 7-ci ayəsində "Əgər

bilmirsinizsə, bilənlərdən soruşun!" deyə əmr edir. Bu da onu

göstərir ki, hər bir mövzuda, onun mütəxəssisinə müraciət

edilməlidir.

414

------------------------------------------------------------------------------ Maddi Məntiq

29. Təcəssüm: Yəni, əsimdə, zehni aləmə məxsus olan şeyin

xarici aləmdə də müstəqil olaraq mövcud olduğunu qəbul

etdirmək. Məsələn, ədalət, zükn, cəmiyyət və s. Yaxud "qeyri- zati"

məfhumrm "zati" olaraq qələmə verilməsi, rəngin cismin zati

xüsusiyyəti kimi göstərilməsi və s.

30. İstiqaməti dəyişmə: Dinləyənin diqqətini əsas

mövzudan tamamüə fərqli olan başqa bir istiqamətdəki mövzuya

tərəf yönəltmək. Məsələn:

- Siz həmişə öz mənafeyinizi düşünürsünüz və elə kitablar çap

edirsiniz ki, gəliri çox olsım.

- Əlbəttə, zövqlər müxtəlifdir. Neçə il bımdan əvvəl çalışırdıq

ki, kitablarımızı gözəl cilddə çap edək. Amma gördük ki, bu cildlər

tez xarab olur. Buna görə də cildləri dəyişdirdik və müştərilər də

belə cildləri daha çox qəbul edirlər.

31. Lətifə: İddia ilə əlaqəli və ya əlaqəsiz maraqlı söz, yaxud

lətifə ilə dinləyənin zehnini iddiarun isbatmdan yaymdır- maq.

Məsələn, "Bu, yadıma bir lətifə saldı...".

Quranda buna əl-Hicr 10 və 11, əz-Zuxruf 7, Yasin 30, əl-

Mutaffifin 29-31, əl-Qəsəs 38 və 39, Ğafir 36 və 37 ayələrində işarə

edilir.

32. Dəlalətin dəyişdirilməsi: Yəni əvvəlki sözün dəlalət

etdiyi mənam somadan başqa dəlalət etdiyi məna ilə əvəz etmək.

Məsələn, "Sizə demişdik ki, bu tarixdə telefon xətti çəkəcəyik və

çəkdik. Amma deməmişdik ki, telefon xətti bu tarixdən işləyəcək".

Yaxud sözdə yanlışlıq aşkar olduqdan soma, yeni məna verilərək

subyektin dəyişdirilməsi. Yəni iddia "subyekt və predikat"dan

ibarətdir və bu zaman da subyektin əvəz edilməsi ilə sofizm almır.

Məsələn, "İradmız düzdür və "A"ya aiddir, amma mənim dediyim

"B" idi".

33. İddiaya zidd predmetin istisnası: İddiarun ziddinin

istisna halı oknasmm iddiaya zərər vurmadığmı iddia etmək.

Məsələn:

415

Məntiq _________________________________________________________

- Oğluma borc verə bilərsinizmi? Bilirsiniz ki, biz borclarm

qaytarıLmasmda əmanətdarıq.

-Amma oğlunuz əvvəlki borcu hələ qaytarmayıb!

-Elədir! Amma bu bir istisnadır və bizim əmanətdar

olmağımıza zərər yetirmir.

34. Əlbəttə, amma...: Yanlış iddianm agahcasma obnasm-

dan, iddianm doğruluğu nəticəsi. Məs.: "Əlbəttə ki, mən bilirəm

vaxtım tamamdır, amma yaxşı olar bunu da deyim ki,..."

SUALLAR:

1. Birind hissədə birind fəslin üçüncü dərsində gələn Anselmin

sübutunun sofizm olduğunu göstərin.

2. Aşağıdakı silloqizmi dəyərləndirin.

İnsanın səadəti son məqsəddir.

Son məqsəd ölümdür.

Elə isə insanın səadəti ölümdür.

3. Əqli və nəqli dəlillər vasitəsilə Cənnət və Cəhənnəm isbat edilir.

Bundan sonra əgər bir nəfər "O dünyadan kim qayıdıb ki?" deyərək,

Cənnət və Cəhənnəmi inkar edərsə, bu hansı sofizmdir?

4. Bir çox xarid filmlərin ssenarisi eynidir. Məsələn, döyüş,

öldürmək səhnələri. Kiçik yaşlı uşaqların bu filmlərə baxaraq onlarda

insanlara qarşı yaxşı olmayan psixoloji hisslərin hansı sofizm

sayəsində yarandığını göstərin.

5. Valideynin öz övladma "Heç utanmırsan? Filankəsi görürsənmi,

dərslərini necə yaxşı oxuyur?" deyərək, onu dərslərini oxumağa vadar

etməsi düzgündürmü?

6. Bir qadın, doğrudan da, vaxt olmadığı halda, öz həyat yoldaşına

deyir: "Bizi filan yerə apar". Kişi deyir: "Bu gün vaxtımız yoxdur, gedə

bilmərik". Qadın deyir: "Sən məni necə sevirsən ki, bizi aparmırsan?"

Kişi yoldaşının bu sözündən təsirlənərək, onu istədiyi yerə aparır.

Burada hansı növ sofizm olduğunu göstərin.

416

5- Cl DƏRS

ZEHİN, 3 ÖLÇÜLÜ ŞƏKİLLƏR

VƏ SOFİZM

Kitabın əvvəlində qeyd etdik ki, zehnin müxtəlif xüsusiyyətləri

vardır. Bu xüsusiyyətlərdən biri də "3 ölçülü şəkillərilə bağlıdır.

"3 ölçülü şəkil" elə planimetrik (ikiölçülü səthi) şəkildir ki, insan

müəyyən qayda ilə bu şəklə baxdıqda, onu streometrik (üçölçülü

fəza şəkli) olaraq görür. Yəni belə baxış qaydası ilə insan zehni, səth

üzərində olan 2 ölçülü şəkli, fəzada 3 ölçülü olaraq dərk edir. Qaydası:

1) Göz əşyaya tərəf istiqamətləndikdə, zehində göz vasitəsilə

əşyarun iki eyni şəkli (hissi ehn) üst-üstə düşür və insan əşyanm

xarici surətini dərk edir. Əşyaya bir gözlə nəzər saldıqda alman

zehni surətin, iki gözlə nəzər salarkən alman zehni surətdən zəif

olduğu da buna görədir.

2) Məlumdur ki, insan gözlərini müəyyən A nöqtəsinə

cəmləyərək, bu nöqtədən fərqli B nöqtəsini də görə bilir (əslində,

belə ohnası Allahm insana bir nemətidir. Çünki əgər belə olmasa,

insan ancaq nəzər saldığı nöqtədən başqa, ətraf aləmi dərk edə

bilməz və bu da müxtəlif zərərlərə səbəb olardı).

417

Məntiq _________________________________________________________

3) 3 ölçülü şəkil gözlərdən təqribən 25-30 sm məsafədə

yerləşdirilir. Amma bu zaman gözlər şəklin səthində yox, onun

arxa tərəfində cəmlərur (əlbəttə, bu, təcrübə tələb edir). Eyni ilə bir

qələmi gözün qarşısmda tutub, qələmdən daha uzaq məsafəyə

baxdıqda iki qələm göründü}di kimi.

İkinci qeydə əsasən, gözlər şəklin arxasmda cəmlənsə də, şəklin

özünü görə bilirik. Bu zaman, üçüncü qeydə əsasən, iki şəkil

görəcəyik. Qələmdən fərqli olaraq zehində formalaşan iki eyni

şəkildən soldakı şəklin sağ hissəsi ilə sağdakınm sol hissəsi üst-üstə

düşəcək. Amma qələmdə isə tamamilə, biri solda, biri sağda iki

eyni qələm görürdük.

Bundan sonra iki eyni şəklin üst-üstə düşən hissəsində, həm

gözümüz, həm də nəzərimiz onun üzərində cəmlənəcək. Bu zaman

zehində 3 ölçülü fəza şəkli almacaq.

Burada bir sualla qarşılaşırıq: 2 ölçülü olduğu halda necə olur

ki, insan bu şəkli 3 ölçülü fəza şəkli halmda görür? Axı məlumdur

ki, bu şəkil xarici aləmdə 2 ölçülü (predmet), amma zehin aləmində

3 ölçülüdür (ehn, təsəvvür).

Əvvəlki dərslərə əsasən, burada zehindəki 3 ölçülü şəklin və ya

təsəvvürün predmeti xarici aləmdəki 2 ölçülü şəkil olmur. Çünki

onlar ölçülərinə görə bir-birindən fərqlidir.

Cavab: burada, şəkil əvvəlcədən müəyyən şəkildə hazırlanır ki,

qeyd olunan sağ və sol tərəflər üst-üstə düşdükdə, zehində yeni 3

ölçülü təsəvvür almır. Halbuki bu təsəvvür xarici aləmdə mövcud

deyil (bu da fəlsəfi bəhs olan zehni varlığm mövcudluğuna

misaldır). Bizim məqsədimiz isə bu təcrübi əməliyyatm sofizm üə

əlaqəsini göstərməkdir. Göründüyü kimi, yuxarıda iki məlumat

müəyyən qaydada göz vasitəsilə ötürülərək zehində xarici aləmdə

predmeti olmayan hissi təsəvvür yaradılır. İnsan isə zehnində

yaranan bu təsəvvürü bir həqiqət kimi dərk edir. Halbuki bu, yalmz

zehni bir varlıqdır və xarici aləmdə mövcud deyil.

Bu qeyd edilənlərdən məqsədimiz aşağıdakı cümlədir:

418

Maddi Məntiq

İnsajı zehni, xarici aləmdə mövcud olmayan bir şeyi

həqiqət kimi dərk edə bilər.

"Mürəkkəb cahil" bəhsində də qeyd edildi ki, mürəkkəb cahil

hər hansı bir hökmü öz zehnində təsdiqləsə də, əsimdə, omm qəbul

etdiyi kimi xarici və ya həqiqət aləmində belə bir təsdiqin predmeti

yoxdur. Bunlarm hamısı sofizm əsasmdadır. Yəni zehnə müəyyən

məlumatlar elə şəkildə ötürülə bilər ki, bu məlumatlar əsasmda

alman nəticə həqiqətdə mövcud ol- masm və insan diqqətsizlik və

ya cəhalət üzündən bundan xəbərsiz olsun. Bəli, insan praktiki

olaraq 3 ölçülü şəkilləri gördükdə, bu nəzərlərlə bərabər, tam olaraq

dərk edir ki, onun zehni Allah tərəfindən necə də əzəmətli, insanı

dərin təəccüblər aləminə aparan şəkildə yaradılmışdır. Amma onu

da qeyd edək ki, insan bu şəkilləri praktiki olaraq təcrübə etsə də,

onun üçün o qədər də təəccüblü olmamalıdır. Səbəb budur ki,

həmin şəkilllərin praktikası üə yanaşı, onun qeyd etdiyimiz sofizm

ilə əlaqəsini də diqqətlə izləmək lazımdır. Əgər bu şəkillərin

praktikası Uə onun sofizmi arasmdakı əlaqənin nəzəriyyəsi lazım

olan qədər dərk edilsə, bu zaman insan məntiqə nə qədər ehtiyacı

olduğunu daha yaxşı anlaya bilər. Belə olan halda zehnin 3 ölçülü

şəkillər səhvinə, sofizminə düşməməsi üçün, insan öz insanlığma

əvvəlki kimi adi şəkildə yox, ciddi şəkildə baxası olacaqdır.

Biz, oxucuları bu hissədə diqqətli olmağa çağuu, onları insan

zehninin nələrə qadir olduğunu və qadir olduğu bu şeylərdən

hansınm onun xeyrinə, hansmm isə zərərinə olduğunu dərk

etməkdə təfəkkürə dəvət edirik.

Nümunə üçün aşağıdakı gətirilmiş üçölçülü şəkillərə baxa

bilərsiniz.

419

IV HİSSƏ

XARİC OXU

- I -

TƏBİƏT-FƏLSƏFƏ-İRFAN- MƏNTİQ

Kitabın əvvəlində dedik ki, ağlın kamilliyi üçün İbn Sinanm

verdiyi mərhələlərin məqsədi fəlsəfə və irfandır. Çünki onun, onun

kimi dahilərin nəzərincə, təfəkkür, elm, riyaziyyat, məntiq kimi

elmlər əgər insanı fəlsəfə-irfan mərhələsinə yetişdirməzsə, heç bir

faydası yoxdur. Gələcəkdə bu mərhələ üçün nəzərdə tutduğumuz

fəlsəfə kitabmda oxucularm geniş şəkildə tanışlığı üçün, burada

fəlsəfə və irfan haqqmda qısa məlumat vermək istəyirik. Bu

mərhələnin sonda gəlməsinin səbəbi, insan kamilliyinin hərəkət

xəttində həmin mərhələnin son nöqtə olmasıdır.

Kitabm əvvəlində, "elm"i aşağıdakı kimi tərif edib dedik ki:

Bilik - Obyektin özünün, ya da əksinin insanm varlığında hazır

olması ilə yaranan idrak formasıdır. Yəni bilik - idrak prosesidir və

idrakm üç - hissi, hüzuri və hüsuli istiqamətləri vardır. Bunlardan

hissi idrakı təcrübə ilə bərabər, "təbiət elmləri" öyrənir, hüzuri

idrakı "irfan", hüsuli idrakı da "fəlsəfə" öyrənir. Bu fəsildə, məntiqlə

əlaqəsi olan bu idrakları öyrənən yuxarıda adlarmı çəkdiyimiz

biliklər haqqmda qısa məlumat verəcəyik.

423

Məntiq ____________________________________________________________

Təbiət: Fəlsəfə-irfan haqqında bəhsə başlamamışdan öncə,

əvvəldə dediyimiz kimi, İbn Sinanm "təbiət" mərhələsinə toxunaq.

Bildiyiniz kimi, təbiətlə bağlı məsələlər də əqli məsələlərdir.

Cisimlərin hərəkəti, hərəkətin öyrənilməsi, maddənin quruluşu

kimi məsələlər təbiət elmlərinə aiddir. Hər bir ekn kimi, təbiət

eknləri də inkişaf etmişdir. Fizika və kimyarun müasir inkişafı buna

bir nümunədir.

İbn Sina ağIm kamilliyi üçün sonuncu mərhələni fəlsəfə olaraq

tamtdırır. Fəlsəfə isə ümumi varlıqdan damşsa da, təbiidir ki,

varlığm bir predmeti olan, təbiətin özəyini təşkil edən cismin

öyrənilməsinin də ağIm kamilliyinə xüsusi təsiri olmalıdır.

Məlumdur ki, riyaziyyat, təbiət və fəlsəfə məsələləri ağılla bağlıdır.

Buna görə də İbn Sina kimi ağlı geniş düşünən, bütün cəhətləri

nəzərə alan dahi bir insan bu elmlərin hər birinin ağIm inkişafı

üçün bir vasitə olduğımu gördüyündən, onları bir yerdə cəm olaraq

(məntiq elmi də daxil olmaqla) insan kamilliyinin hərəkət

xəttində verməlidir. İbn Sinanm, bu elmləri "əş-Şəfa" admda

kitabda cəm etməsi də bıma görədir.

Başqa cəhətdən, elə bəzi insanlarm məntiqi bildiyi halda,

təfəkkür zamanı səhvə yol verməsinin səbəbi də bu elmlərlə

tanışlığı olmadığmdan irəli gəlir. Çünki məntiq ağla kömək edir və

ağıl da, əsasən, elmlərin bu sahələri ilə bağlı olduğundan, insan

məntiqi nə qədər bilsə də, bu sahələri bilməsə, səhvə yol verir. Hər

halda təbiət elmləri də ağIm məntiqi təfəkkürünün güclənməsinə

səbəb olur.

Yəqini hökmlərdən olan "müşahidə" və "təcrübi" hökmlərlə

artıq tamşsınız. Demək olar ki, təbiət məsələləri bu iki "yəqini"

hökm vasitəsi ilə əldə edilir.

Təbiət elmlərindəki qanunlar üçün hər bir nümımənin təcrübə

olunması qeyri-mümkündür. Həmin qanunlarm ümumi verilməsi

isə, yalnız fəlsəfə və məntiqə əsasəndir. Yaxud fizika hərəkətdən,

onun "birbaşa birinci səbəb"indən damşır. Fizika 424

— ------------------------------------------------------------------------------------- Xaric oxu

hərəkətin trayektoriyasım, səbəbini verə bilsə də, nə onun

mahiyyətini, tərifini, həqiqətini aça və nə də ki, hərəkətin səbəblər

silsiləsində "ilkin" səbəbini verə bilir. Yalmz səbəblər silsiləsinin bir

neçə həddinə kimi gedə bilir. Bəzən heç özündən əvvəlki birbaşa

birinci səbəbi də tapa bilmir. Bu zaman fizika "əlini-qolunu

bağlayaraq" ağla yol göstərməkdən kənara çəkilib, yerini fəlsəfəyə

verir. Həqiqətən də, filosof olmayan heç bir fizik, hərəkətin

mahiyyətini dərk edə bilmir. Ondan "Hərəkət nədir?" soruşduqda,

"Hərəkət cisimlərin yerdəyişməsidir" ca- vabmı verir, ya da

zamanm nə olduğrmu soruşduqda, "Zaman hərəkətin miqdarıdır"

deyir. Amma diqqət etsək, görərik ki, bu təriflər, yalnız riyazi

formuldan başqa bir şey deyil. Hamımız dərk edirik ki, insan bu

təriflərlə nə hərəkətin, nə də ki, zamanm mahiyyətini dərk edə bilir.

Bu təriflərin kafi oknadı- ğmı göstərmək üçün aşağıdakı suala

baxaq:

Tutaq ki, "A" cismi başqa cisimlərə nisbətən hərəkətdədir. Fərz

edək ki, bu hərəkət zamanı A cismindən başqa bütün cisimlər yox

olur. Belə bir sualla qarşılaşırıq: Görəsən, bu zaman A cismi yenə də

hərəkət edirmi? Əgər cavab müsbət olsa, bu zaman "Hərəkət nisbi

olduğundan və A cismindən başqa cisim oknadığmdan, necə ola

bilər ki, A cismi hərəkət etsin? Bu hərəkət nəyə nisbətən baş verir?"

sualı ilə qarşılaşırıq. Yox əgər cavab mənfi olsa, onda belə nəticəyə

gəlirik ki, həqiqətdə heç bir cisim hərəkət etmir. Hərəkət haqqmda

bu kimi saysız- hesabsız suallar var ki, riyaziləşdirümiş fizika və

təbiət elmləri bu suallarm həllinin öhdəsindən gələ bilmir. Məntiqi

olaraq belə demək olar: "Tərif bəhsindəki şərtlər fiziklərin verdiyi

təriflərdə ödənmir, çünki diqqət etsək, görərik ki, dairəvilik ya-

ramr" (Diqqət).

Bu suallardan biri də cismin sommcu nöqtəsinin nədən ibarət

olduğu haqqmda sualdır. Təbiət elmlərinin müasir inkişa- fmda

fizika, yahuz "Kvant" fizikasmdan (yaxud ondan daha

425

Məntiq ____________________________________________________________

da dərin) daruşa bilir. Yəni, fizika hələ də cisimin son nöqtəsi

haqqmda heç bir şey deyə bilmir.

BGmya da fizika kimi elə suallarla üzləşir ki, cavab verə

bilmədiyindən sükut edir. Məsələn, "Hidrogen və oksigen atomla-

rırun özlərinə məxsus xüsusiyyətləri var. Necə olur ki, orüar bir-

biri ilə reaksiyaya girdikdə su əmələ gəlir, bir halda ki, nə hid-

rogenin, nə də oksigenin suya məxsus xüsusiyyəti yoxdur".

Təbiət elmlərində yuxarıdakı kimi suallarla üzləşdikdə, fəlsəfə

meydana gəlir. Bu zaman yeganə söz sahibi fəlsəfə olur.

Yuxarıdakıları nəzərə aldıqda təbiət mərhələsinin fəlsəfədən

qabaq və ümumiyyətlə, ağIm inkişafı üçün bir mərhələ olaraq

verilməsinin səbəbi aydınlaşır.

Fəlsəfə-İrfan: Bəziləri deyə bilər ki. Quran və sürmə mövcud

olduğu halda, fəlsəfə ilə irfana nə ehtiyac var? Bu sualm cavabmda

qısaca olaraq deyə bilərik ki. Allah-taala insana göz, qulaq, ağıl və

qəlb vermiş, onu iki—maddi və mənəvi hissədən təşkil etmişdir.

Maddi hissəsinin maddi qidaya ehtiyacı olduğu üçün, ayələrdə də

gəldiyi kimi, onu qidalandırmaq Al- lahm öhdəsindədir. Mənəvi

hissəsinin də qidaya ehtiyacı olduğundan, bu ehtiyacı da O ödəyir.

Yəni insana göz, qulaq, ağıl və qəlb verən AUah, bunlarm ruhi

ehtiyaclarmı da ödəməlidir. Göz, qulaq vasitəsi ilə ruhi qidalar,

təcrübələrlə bərabər, "təbiət" elmlərindəki idraklardır. Bunlardan;

təbiəti, quşlarm səsini, gözəl mənzərələri göstərmək olar. Ağıl

vasitəsi ilə ruhi ehtiyaclar "əqli" elmlər adlamr və fəlsəfədən, qəlb

vasitəsi ilə ruhi ehtiyaclar isə "qəlbi", "irfani", "şühudi" idraklar

adlanan irfandan ibarətdir. Buna görə də sağlam ağla malik olan

hər bir insan "Varlıq, ilahiyyat, İslamla bağlı mövzuların

idrakında nəql, ağıl və qəlbin vasitəsi ilə baş verən hər bir

idrakın öz yeri vardır" cümləsirü qəbul etməlidir.

"idrak" bəhsinə baxa bilərsiniz.

426

_________________________________________________________ Xaric oxu

Son zamanlar, varlıq və xarici aləmi hüsuli və hüzuri idraklarla

tamtdıran uyğun olaraq fəlsəfə və irfan haqqmda sadə, yanlış

təsəvvürlər yaradan sözlər, tələbələrin və oxucularm diqqətini

özünə cəlb etdiyinə görə, burada idrakm bu iki növü haqqmda qısa,

nisbi izah vermək istəyirik.

Xülasə: "Fəlsəfə" - Yunancadan tərcümədə "hikmət" mənasım

verir. Hikmət isə "hökm" sözündən alınmış - "möhkəm söz" mənası

ilə uzlaşan "möhkəm əqli dəlil"dən ibarətdir. Yəni fəlsəfə - insarun

varlıq və xarici aləmin həqiqətiaə ağIm vasitəsilə möhkəm sübutla

yol tapmasmdan ibarətdir. Bu da elə həmin, hüsuli idrak olan,

varlığm və xarici aləmin zehində, ağılda yer tutmasıdır. Burada

alim varlığa, yalmz məntiqi təfəkkürlə, dəlillə yetişir. Yəni insan,

şeyləri əqlin özünəməxsus müşahidəsilə görür. Buna əsasən, varlığı

fəlsəfi olaraq tamyan- lar "Füosof" adlanırlar. Filosofun həqiqətə

çatmaq vasitəsi ağıl, sübut (bürhan) və dəlildən ibarətdir. Bir

misalla buna işarə edərək daha geniş təsəvvür yaradaq.

1. Əgər sizə divarm o biri tərəfində olan "od" haqqmda

məlumat verilərsə, bu zaman od haqqmda təsəvvürə malik

olursunuz. Bu, sizin od haqqmda hüsuli idrakm "təsəvvür" növü

olan ən sadə eknmiz olur.

2. Odun özünü görmədən divarm arxasmdan qalxan tüstünü

müşahidə etsəniz, tüstü qalxan məkanda odun varhğma əqli dəlülə

bilik hasil etmiş olursımuz. Bu zaman ağIm, dəlilin, bürhanm

vasitəsilə odun varlığmdan başqa, onun felinə də zehni bilik əldə

etmiş olursunuz. Bu da hüsuli idrakm "təsdiq" növü hesab edilir.

Çünki odun təsirini, yəni yanaraq tüstü yaratdığım təsdiqləyirsiniz.

Od haqqmda bu iki bilik, yahuz ağIm vasitəsilə, ona məxsus

müşahidə edildiyindən, zehni məlumatdan başqa bir şey deyil.

427

Məntiq ____________________________________________________________

Göründüyü kimi, ikinci bilik birinciyə nisbətən daha

dolğundur. İndi isə od haqqmda daha iki biliyə işarə edəcəyik ki,

ikincisi birinciyə nisbətən dolğtm olması ilə bərabər, həmçinin

birlikdə, yuxarıdakı elmlərə nisbətən, daha şiddətli dərəcədə yer

tuturlar. Amma bu iki bilik, artıq hüsuli yox, hüzuri hesab edilir və

fəlsəfi idrakdan çıxaraq irfani idrakm növləri kimi tanmırlar.

Burada irfani idrak dedikdə, məcazi məna başa düşülür, yəni bu bir

misaldır.

"İrfan" - Ərəbcədən tərcümədə "ərəfə" sözündən alınmış

"tanımaq" mənasım verir. Ərəb dilində bir neçə növ tanımaq var.

Bu cür tanımağı isə varlığm həqiqətinə tam agahlığa görə belə

adlandırmışlar. Varlığı irfani idrakla tamyan, dərk edənlər də buna

əsasən, "arif" adlamrlar və onlarm həqiqətlə əlaqəsi qəlbin, ruhun

vasitəsilə baş verir. Fəlsəfə, ümumi idrak verirdisə, zehində obyekt

haqqmda məfhum yaradırdısa, irfanla xüsusi idrak əldə olunur.

3. Birinci və ikinci biliklərdən sonra divara pilləkən qoyub odun

özünü görməyə nail olsamz, bu müşahidə sizi onun var- lığma

daha da yaxınlaşdırır. Belə ki, birbaşa, gözlə müşahidə ilə siz odım

varlığmda, onun heç bir təsirini hiss etmədən bilik əldə edirsiniz.

Bu da, odım təsirini hiss etmədiyinizə görə, irfani idrakda "hüzuri"

idrakm "müşahidə" (əgər mücərrəd aləmi, qeybi görməyi nəzərdə

tutsaq) formasma uyğundur.

4. Bundan sonra, divarı aşıb oda yaxınlaşaraq, ona toxunmaqla,

həqiqətən də, onun yandırıcı od olduğu haqqmda yəqinə çatsamz,

bu zaman da odım feli ilə, sizi yandırması ilə, əzabım hiss edərək,

"Od yandırıcıdır" təsdiqinə yetişirsiniz. Bu da irfani idrakda

"hüzuri" idrakm "mükaşifə" (əgər mücərrəd aləmi, yaxud qeybi,

qəlbin və ruhun batinində görməyi nəzərdə tutsaq) formasma

uyğundur.

Bu dörd elm Quranm ət-Təkasur (102) surəsinin 4-7-ci

ayələrində - "em", "elmul-yəqin", "müşahidə" və "eynul-yəqin"

ifadələri ilə qeyd edilir.

428

______________________________________________________ _ Xaric oxu

Bunlardan fərqli olaraq, ariflərin irfani dərrakəsinin son

mərhələsi olan bir mərtəbə də vardır ki, bunu da əl-Vaqiə surəsinin

95-ci, həmçinin başqa surələrdə də görmək mümkündür və onu

yuxarıdakı misalla belə qeyd etmək olar: od haq- qmda idrakm

yuxarıdakı dörd mərhələsindən sonra, əgər insan oda daxil

olmaqla, yanaraq oda çevrilsə, artıq insanm varlığı, daha dəqiq

desək, özü od olduğundan, odun odluğımda elə bir yəqin idraka,

biliyə çatmış olur ki, bu idrak, artıq idrak yox, "fəna halı" sayıhr və

bu hala da "haqqul-yəqin" deyilir. Bunun özündə də odım təsiri hiss

edildiyindən, ona hüzuri idrakm "mükaşifə" formasınm ən şiddətli

hah kimi baxmaq olar.

Fəlsəfi və irfani idrakları izah etmək üçün verdiyimiz

yuxarıdakı misalda istifadə edilən hər bir xəttin, yəni divarm, odun,

pilləkənin və s. öz xüsusi, dəqiq mənası var.

Beləliklə, "od haqqında sadə məlumat"a., "tüstü vasitəsilə ağlın od

haqqında bilik əldə etməsi"nə, "odu gözlə müşahidəsi"na və "oda toxunaraq

onun təsirindən od olduğuna yəqin olmağ"a, uyğun olaraq ət-Təkasur

surəsinin 4-7-ci ayələriadə "ehn", "ehnul-yə- qin", "müşahidə",

"eynul-yəqin" kimi işarə olunur. Bu mərhələlərin hər birində

insanm səhvə yol verməsi mümkündür. Belə ki, birinci mərhələdə

yanlış məlumatm verilməsi ilə, xəta etmək aydmdır. İkinci mərhələ

üçün, "Formal" və "Maddi" məntiq bölməsində qeyd edilən "sübut

(bürhan)" və "so- fizm"in əsasları agah olaraq yəqini olmasa,

fəlsəfənin filosofa verdiyi bilik səhv olur. Yəni insanm bir şeyi zehni

ilə həqiqət kimi dərk etdiyi halda, səhv etməsi mümkündür. Zehnin

belə səhvlərini və məntiqin məqsədinin zehni yanlışlıqlarm qarşısı-

m alaraq insanı yəqinə çatdırmaqdan ibarət olduğunu əvvəldə qeyd

etdik.

Amma üçüncü və dördüncü mərhələ irfani idraklar, dərrakələr

olsa da, bunlar da öz növbəsində "Rəhmani", "şeytani" və "xəyali"

növlərə bölündüyündən, səhvin oiması mümkün

429

Məntiq ____________________________________________________________

dür.”^ İrfan elmində bu belə izah edilir: Əgər fitrət, nəfs aludə-

liklərdən, günahlardan təmizlənməsə, Şeytanm və xəyalm insanda,

həqiqətəbənzər təsəvvür yaratması mümkündür. Necə ki, fəlsəfi

idrakı qəbul etmək üçün pak, təmiz zehin lazımdır, eləcə də, irfani

idrakı qəbul etmək üçün pak, təmiz ruh lazımdır. İrfani idrakda da,

fəlsəfədə olduğu kimi, insan səhv edə bilər. Fəlsəfi idraklarda

zehnin səhv etməsinə səbəb olan amillərə kitabda qeyd edildi.

Fəlsəfi idrak zehnin, ağIm sağlamlığına, ağhn sağlamlığı da

məntiqlə silahlanmağa bağlıdır. İrfani idrak hüzuri olub, qəlbin

vasitəsilə müşahidədən ibarət olduğundan, burada düzgün idrak

üçün sağlam qəlb, ruh lazımdır. Yəni irfani idrakm şeytani və

xəyali növlərindəki səhvlərin səbəbi qəlbin tam surətdə pak

olmamasmdan irəli gəlir. Deməli, irfani idrak qəlbin paklığmdan

asılıdır. Qəlbin paklığı hicabla- rm aradan qabonası ilə mümkündür

və hicablar iki hissəyə bölünür: "züimani" və "nurani" hicablar.

Zülmani hicablarm növləri əxlaq kitablarmda verilmişdir. Nurani

hicablar zülmani hicablar aradan qaldmidıqdan sonra əmələ gəlir.

Onun ən sadə növünə, zülmani hicabm olmamağırun insana hicab

olmağım və ya elmin, nuraniyyətin hicab ohnasmı misal gətirmək

olar.

İrfani idrakm şeytani və xəyali növlərini rəhmani növündən

aynmaq ən müşkül məsələ sayılır. Dediyimiz kimi, bu zaman batil

özünü, Şeytanm və xəyalm vasitəsilə, həqiqətə mütləq

bənzərhyindən istifadə etməklə, insana elə göstərir ki, bunları aynd

etmək, yahuz və yalraz beşinci mərhələ olan "haq- qul-yəqin"

mərhələsi ilə mümkündür və ümumiyyətlə, aləmdə hər şey vasitə

ilə bərqərar olduğundan, insanm dörd mərhələni keçərək son

mərhələyə çatması da vasitəsiz mümkün deyü. Elə isə, bu

mərhələyə çatmaq da vasitə tələb etməlidir. Bu vasitə isə həzrət

Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytidir (ə).

"İdrak" bəhsinə baxa bilərsiniz.

430

.Xaric oxu

İdrakların bu mərhələlərinə agah olandan sonra, özü də 301-

xarıda adı çəkilən sadə formada, məlum olur ki, insan elə bir

aləmdir ki, o, batili həqiqət kimi dərk edə bilər. Ömrünün axırma

kimi, əgər beşinci "haqqul-yəqin" mərtəbəsinə çatmasa, qəflətlə

keçinə bilər və bu, elə bir zati qəflətə dönə bilər ki, insanda dərin,

gizli təəssüb kimi xəstəliklər oyadar. Bu qəflətdən isə onu, yalmz

ölüm. Qiyamət ayıra bilər ki, bu da məqsədi kamala çatmaq olan,

təfəkkürə malik insan üçün ən təhlükəli an sayılır. Elə isə idrakı

idrak dəryasmdan bir damla olan bizim kimi insanlarm mütləq

idrak qarşısmda öz idrakım yüksək, yaxud müsbət

qiymətləndirərək qürurlanması yersizdir.

Bu mövzularm ciddiyyətini çatdırmaq üçün sonda deyək ki,

həqiqi idrakı qeyri-həqiqi idrakdan ayırmaq o qədər çətindir ki, İbn

Sina, "Hikməti-mütəaliyyə" fəlsəfəsinin yaradıcısı

Sədrül-mütəəllihin Şirazi (MoUa Sədra), Əllamə Təbatəbai Təbrizi

və dövrümüzün kamil arifi Ayətullah Behcət kimi alim və arifər bu

yolda onlarla illər sərf etmiş və nəhayət, idrakm bu mərhələsinə

yetişmişlər. Hətta tibb, riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə kimi

elmlərdə zirvələri fəth etmiş, Aristotel və Fərabi- dən sonra bəşərin

üçüncü müəllimi sayılan İbn Sina ömrünün axırlarında bu

mərhələyə işarə edərək deyir: "Mən, əqli və mənəvi elmlərdən

sonra idrakm elə bir mərhələsinə yetişdim ki, bu idrak Platonun

"işraqilik" fəlsəfəsinin gerçəyidir".

Məntiq və fəlsəfənin, həqiqətin varlığınm mahiyyətini tam aça

bilməsinin qeyri-mümkünlüyü də yuxarıdakdara əsasən- dir.

Amma bir daha qeyd edək ki, ağıl insan ilə həqiqət arasm- dakı

pərdələri müəyyən qədər götürə bihr, amma bu elmlər həqiqətin

üzərindən pərdələri tamamüə kənara çəkməyə qadir deyü. Həqiqət

dedikdə, burada sırf həqiqət, ən kamil həqiqət, bütün həqiqətlərin

mənşəyi olan, onlarm fövqündə dayanan vacibəl-vücud (Allah)

nəzərdə tutulur.

Aləmdə bir çox həqiqətlər mövcuddur. Amma yeganə sabit,

müstəqil həqiqət vacibəl-vücuddur. Əsl həqiqətə yetişmək

431

Məntiq ____________________________________________________________

bütün əqli elmlərin imkam xaricindədir. Daha doğrusu, həqiqətə iki

yolla çatmaq mümkündür - ağıl və qəlbin vasitəsilə. Bunlardan

birincisi, həqiqət haqqmda düzgün təsəvvür (hüsu- li idrak)

yaradır, ikincisi isə həqiqətin özünə (hüzuri idraka) yetişdirir. Hər

iki yolda da Allahm xüsusi nəzəri olmasa, bu, qeyri-mümkündür.

Məntiq və fəlsəfə insanm ağlı ilə həqiqət arasmdakı pərdələri, əməli

irfan və s. kimi mənəvi elmlər isə onun qəlbi ilə həqiqət arasmdakı

pərdələri götürür. Buna görə də bu iki yolu bir-biri ilə qarışdırmaq,

istənilən formada müqayisə edərək birinin o birindən üstürılüyünü

demək düzgün deyil. "Məntiq və fəlsəfə müəllifləri" başlığmda

admı çəkdiyimiz filosoflardan Platon və onun fəlsəfəsinin

davamçısı sayılan Şeyx İşraq həqiqətə çatmağm yolunu

mənəviyyatda, Aristotel və onun davamçısı İbn Sina da ağılda

görürdü. Amma Sədrül-mütəəllihin Şirazi (Molla Sədra) bunlardan

daha üstün olan yolun, hər iki yolun cəmi olduğunu göstərdi.

Əlbəttə, Şeyx İşraq əsərlərində kamil insanlarm kamilliyini yeddi

mərtəbəyə bölərək, yeddinci mərtəbədə yer alan ən kamil insanm

həm fəlsəfəni bilən filosof, həm də irfanı əməli surətdə yaşayan arif

olduğunu göstərsə də. Molla Sədra bunu ən kamil şəkildə izah etdi.

Yəni ola bilər ki, bir insan filosof olsun, amma arif olmasm və

əksinə. Biz, Şeyx İşraqm və "Hikməti-mütəaliy- yə" fəlsəfəsinin

yaradıcısı Molla Sədranm göstərdiyi "kamil insan"ı həzrət

Peyğəmbər (s) və İmam Əlinin (ə) kəlamlarmda da görürük. Belə ki,

onlar kamil İslamı, həm əqli, həm də mənəvi cəhətdən təkamülə

yetişmiş bir müsəlmanda görürdülər. Burada bu mətləblərin nə

demək olduğunu açıqlamaq mümkün olmadığı üçün, yalmz bunu

deyə bilərik ki, hər iki yol insanm kamiUiyinə xidmət edir və

Allahm insandan istədiyi də bundan başqa bir şey deyil.

Bu məlumatlar fəlsəfə və üfanm sonsuz dəryasmdan bir damla

idi. Amma bunları qeyd etməkdə məqsədimiz, fəlsəfə və ir- fanm

dəqiq, ciddi, yüzlərlə mövzuları qarşısmda bizim kimi

432

_________________________________________________________ Xaric oxu

sadə zehinli, zəif ruhlu insanların, tam yetişmədikcə, onları düzgün

dərk edə bilməyəcəyini açıqlamaq idi.

Fəlsəfənin tərifini verməmişdən əvvəl bu iki elmin, "bəyan

olunma" cəhətindən növlərini verək. Bəyan olunma cəhəti dedikdə,

bu iki ebnin müxtəlif ruhlu insanlar tərəfindən ifadəsi başa düşülür.

Ümumi şəkildə aşağıdakı növləri vardır:

(1) Məntiqi ,

f 1) Fəlsəfi j 2) Əməli

[ 3) Zövqlü <

İdrak ■<

^ 2) İr fani 1) Nəzəri

2) Əməli

3) Zövqlü

1) Hərfi

2) Ədədi

3) Səsli

4) Xətti 1) Rəsm 2) Görüntülü

1) Hərfi

2) Ədədi

3) Səsli

4) Xətti 1) Rəsm 2) Görüntülü

"Rəsm irfam" — rəssamlarm irfani tövhidi, sevgiləri, eşqləri,

mənaları xətt və rənglər vasitəsi Uə ağ lövhədə əks etdirməsidir.

"Görüntülü irfan" da dedikdə, irfani filmlər başa düşülür.

"Ədədi irfan" dedikdə, 3ruxarıdakı irfani mövzularm ədədlər,

"Hərfi irfan" dedikdə, şeir vasitəsi ilə ifadəsi başa düşülür. "Ədədi

irfan"a qədim Yıman riyaziyyatçı filosofu Pifaqorun nəzəriyyələrini,

"Hərfi irfan"a da Azərbaycanm dahi şairləri İmadəddin Nəsiminin,

Məhəmməd Füzulinin, farsca yazan Hafiz Şirazinin, Mövlananm

şeirlərindəki incə mənaları göstərmək olar.

"Səsli irfan" dedikdə, qəlbi oxşayan, notlar üzərində qurulan

səslərin vasitəsi ilə, yaxud ney ilə ifadə başa düşülür.

433

Məntiq ____________________________________________________________

"Nəzəri irfan" — həqiqət edəminin hüzuri elmlə idrakmm əqli,

fəlsəfi, məntiqi həyamdır.

"Əməli irfan" isə mütləq həqiqətə, Allaha necə qovuşmağm

yolundan, yəni bir-birinin ardı ilə keçiləcək mərhələlərin kamil

mürşid vasitəsilə qət olunmasırun təcrübəsindən damşır. Əlbəttə,

insan, əməli irfam nəzəri olaraq da öyrənə bilər. Yəni hansı

mərhələdən sonra hansırun gəlməsini bu haqda yazılmış

kitablardan öyrənmək olar.

Gələcəkdə yazılmasım nəzərdə tutduğumuz irfan kitabmda bu

növlər haqqmda ətraflı bəhs olunacaq, onlarm hansı şəraitdə, necə

istifadə olunmasım da aydınlaşdıracağıq.

"Rəsm və görüntülü fəlsəfə", hər hansı fəlsəfi biliyin, görüşün

xətt, rəng və film vasitəsi ilə ifadə edilməsidir.

"Hərfi fəlsəfə" də, irfanda olduğu kimi, şeir vasitəsi ilə ifadə

edilən fəlsəfi düşüncələrdir. Bu növdən istifadə edənlərdən

İmadəddin Nəsimini göstərmək olar.

"Ədədi fəlsəfə"yə misal olaraq, yenə də Pifaqoru göstərmək

olar. O, aləmin ədədlər üzərində qurulduğunu və hər bir varlığm

mahiyyətinin müəyyən bir ədədə uyğun olduğunu, həmçinin

"vahid" i AUah olaraq göstərirdi və s.

"Səsli fəlsəfə"yə də fəlsəfi düşüncələrə malik musiqiçilərin

fəlsəfəsini misal çəkmək olar.

Kitabm əvvəlində "4 məkan"dərsində dedik ki, hər bir şey dörd

aləmdə - xarici, zehni, yazıh, şifahi aləmdə ola bilər. Xarici aləmdə

olan predmetin hüzuri, irfani dərk olunması xarici məkana, zehni

dərk olunması, zehni və bu dərklərin yazılı, şifahi ifadəsi də söz

aləminə aid olur. Əlbəttə, bunlar çox qısa məlumatlardır.

Məntiqi Fəlsəfə: Məntiqi fəlsəfədə məqsədin, varlığm

Aristotel məntiqi vasitəsilə əqli təfsiri başa düşülür. Yəni varlı- ğm,

heç bir hissiyyat, şəxsi fikir, zövq olmadan əqli izahı. Fəlsəfə sözü

söz bəhsində tamş olduğumuz sözlərin "daşman"

434

_________________________________________________________ Xaric oxu

növündəndir ki, müxtəlif zamanlarda müxtəlif sahələri əhatə edir.

Amma biz burada, əksər şərq və qərb filosoflarmm da nəzərdə

tutduğu məşhur mənam nəzərdə tutmuşuq. Fəlsəfənin bu mənada

aşağıdakı təriflərini vermək olar:

- Fəlsəfə - Aləm haqqmda əqli biliklər sistemidir.

- Fəlsəfə - Xarici aləmin əqli təfsirindən ibarətdir.

- Fəlsəfə - Gerçəklik alərrdrıin zehindəki inikasmdan ibarətdir.

- Fəlsəfə - Elə düşüncələrdən ibarətdir ki, bu düşüncələr

sayəsində insan başqalarma nisbətən aləmin dərkində daha

dərinliklərə varır.

Tərif bəhsində məlum oldu ki, ümumiyyətlə, tam tərif vermək

mümkün deyil. Buna baxmayaraq, yuxarıdakı təriflər fəlsəfənin

mahiyyətini nisbətən göstərə bilir. Amma bu təriflərin hamısmı

əhatə edən, nisbətən daha kamil tərifi, aşağıdakı kimi vermək olar:

Fəlsəfə - Zehnin, ağIm qabiliyyəti çərçivəsində, Aristotel

məntiqi vasitəsi ilə varlıq haqqmda və ya varlığı insana hüsuli idrak

vasitəsilə olduğu kimi tanıtdırmağa çalışan, əqli təfsirdən ibarətdir.

İnşallah, növbəti kitablarda fəlsəfənin həqiqətini və onun

sərhədlərini, imkanlarmı lazunmca aydmiaşdıracağıq.

Sofistlər, məntiq və fəlsəfə: Məntiq və fəlsəfə insana,

həqiqətə yol tapmaq üçün kömək edən iki eimdir. Belə ki, bu elmlər

dəqiq əqli araşdırmalar nəticəsində, insanm təfəkkürünü həqiqətə

tərəf istiqamətləndirir. Bu iki elm varlığm həqiqətinin mahiyyətini

tam olaraq aça bilməsə də (bu mümkün də deyU), bu sahədəki

başqa elmlərə nisbətən daha münasibdir. Bunun da isbatmı, yalmz

bu elmlərlə yaxmdan tamş olduqdan sonra, qəbul etmək

mümkündür.

Onu da qeyd edək ki, məntiq və fəlsəfədə məqsəd müstəqil fikir

sahibi olan, müəyyən cərəyanları təmsil edən, necə deyərlər, özləri

öz dediklərini anlamayan bəzi filosofnümalarm

435

Məntiq ____________________________________________________________

qələmə aldığı "məntiqi və fəlsəfi görüşlər" deyil, riyaziyyat kimi,

daim sabit həqiqəti əks etdirən elmlərdir.

Sofistlərin'15 sofizmdən (məntiqi dolaşdırma, səhv) istifadə

edərək aldıqları nəticələr, bəzi filosof adlandırılan şəxslərin məntiq

qaydalarmdan kənar şəxsi nəticələrinin əsasmda yaranan görüşlər,

əqidələr və dünyaya, həqiqətə, varlığa verilən təfsirlər "sofizm",

yaxud "səfsətə" də adlanır. Sofizm məntiq və fəlsəfənin qarşısmda

dayanan, tamamilə yanlış olan nəticələrə deyilir ki, məntiqlə

fəlsəfənin bir vəzifəsi də bu nəticələrin həqiqətdən kənar olduğunu

göstərməkdir.

Amma sofistlərin və şəkçilərin əksinə deyə bilərik ki, insa- nm

kəşfləri, kəşf arxasmca düşmələri bunu göstərir ki, insan xarici

aləmin varlığım, ona çatmağı, bilik əldə etməyi, yəqini olduğunu

qəbul edir. Həm Qərb, həm də Şərq fəlsəfəsində "mərifətşünaslıq"la

(şeylər haqqında elm və ya yəqin əldə etməklə) bağlı mövzuda

şübhələr irəli sürülüb. Qərbdə bir cərəyan, məktəb halım alsa da.

Şərqdə bu şübhələr, sadəcə olaraq, həqiqətin olmasmı və ona elm,

yəqin əldə etməyin mümkünlüyünü göstərmək üçündür. Sofist və şəkçilərə məxsus olan bu şübhələr belə ifadə edilir:

a) İnsan elminin, yəqininin vasitəsi hisslər və ağıldır. Hiss və

ağıl səhv edir. Belə ki, beş hiss üzvünün səhvi aşkardır. Ağ- Im

səhvini isə əqli münaqişələr və düzgün qəbul olunsa da, bir neçə

ildən soma səhv olduğu üzə çıxan, əqli nəticələr göstərir.

b) İnsan yuxuda yaşadığı şeyləri həmin anda həqiqət hesab

edir, amma oyandıqdan sonra hamısınm xəyal olduğunu görür. Elə

isə, haradan məlumdur ki, həqiqət bildiyimiz bu aləm yuxuda

olduğumuz xəyal deyil?

Onlar, qədim Yunanıstanda meydana gələn, qəsdən sofizmdən (səhv) istifadə edərək

həqiqətin varlığım inkar edən, yaxud onu dərk etməyin, ona çatmağın qeyri- mümkün

olduğunu iddia edən alimlər idi (Bax: I hissə, I fəsil, II dərs).

436

_________________________________________________________ Xaric oxu

c) Zehni pozulmuş insanlar, həqiqi oknasa da, bəzi şeyləri

həqiqət kimi qəbul edirlər. Haradan bilək ki, bizim zehnimiz də

pozulmamışdır?

d) Ağıl və məntiq beş hiss üzvünün səhvlərinin göstəricisidir.

Bəlkə, elə bir şey də vardır ki, o da ağIm, məntiqin səhvlərinin

göstəricisidir?

e) Zehin bir eynək kimidir. Əgər bu eynək dəyişilsə, bəlkə,

şeyləri indiki kimi dərk etməyəcəyik? Deməli, zehin, bəlkə də, hər

yerdə səhv edir.

Elə isə səhv edən hər bir şeyin, hələ səhv etdiyi aydm olmayan

yerlərdə də səhv etməsi mümkündür.

Sofist və şəkçilər bu cür dəlil gətirməklə, insarun bütün

yəqinlərini, elmini sual altma aparırlar. Amma Sokrat, Platon və

Aristotel öz zamanlarmda onlara münasib cavab versələr də, İslam

alimləri bu cavabları dəqiqləşdirmişlər. Sofistlərlə bağlı bu bəhs

üçüncü hissədəki "Maddi məntiqin" hökmlərlə bağlı, fəlsəfənin

"mərifətşünaslıq" (şeylər haqqında elm və ya yəqin əldə etmək)

hissəsinə aiddir. Bizim əsas mövzudan uzaq olsa da, burada onunla

bağh geniş müzakirələrin qısa şəklinə baxaq:

Əks cavab: 1. Əgər bir kəs "yəqini halda iddia" etsə ki, bilik və yəqin

mümkün deyil, bu zaman o öz sözünün ziddinə damşmış, öz

sözünü inkar etmiş olur. Çünki "bilik və yəqin mümkün deyil"

sözü, onun özü üçün bir bilik və yəqindir və bu bir yəqin

olduğundan, özünün xüsusi halı olaraq inkar edilir.

2. Əgər kimsə, yuxarıdakmdan fərqli olaraq, "şəkk" etsə, ona

sual olunur ki, öz şəkkində şəkk edirsən, ya yəqinin var? Əgər desə

ki, yəqinim var, bu zaman heç olmasa, bir yəqini etiraf edərək öz

sözünü inkar etmişdir. Yox əgər desə ki, bu şəkkimdə də şəkk

edirəm, bu zaman onun bu sözünün yalan olduğu aşkardır. Ona bir

od parçasım yaxınlaşdırsaq, etiraz edəcək və bu onun, heç olmasa,

bir yəqini qəbul etməyini

437

Məntiq ____________________________________________________________

göstərir. Çünki onun, odun onu yandırmağına etiraz etməsi odun

varlığmı qəbul etməsindən irəli gəlir.

3. Əgər şəkçi öz iddiasma dəlil gətirsə, bu zaman o, aşağıdakı

yəqinləri qəbul etmiş olur:

Dəlilinin müqəddimələrinin qəbulu, zehnin səhvinə etiqad,

dəlilinin nəticəsinə yəqin, dəlili gətirdiyi qarşı tərəfin varlığma

yəqin, dəlilinin səhv obnadığma yəqin və s. Bunlar da, şək- çinin

yəqin olduğu şeylərin var olmasma dəlildir.

Həlli cavab: Qeyd etdiyimiz kimi, idrak ya hüsuli, ya da hüzuridir. Hü- zuri

idrakda məlumla alim arasmda vasitə olmur. Məsələn, dərd, şadlıq

və s. Buna görə də bu növ idrakda şübhəyə yer yoxdur. Hüsuli

idrak da öz növbəsində növlərə bölünür: Zəruri və nəzəri (bax: 1

hissə, 1 fəsil, 111 dərs). Zəruri biliklərdə də şübhəyə yer yoxdur.

Çünki zəruri biliklər riyazi "aksiom" kimidir və onu təşkil edən

hissələri sadəcə təsəvvür etməklə təsdiqlənmiş olur. Məsələn,

"Hissə tamdan kiçikdir", "Düz xəttə bir nöqtədən, yalnız bir paralel

xətt çəkmək olar" və s. Amma nəzəri biliklərdə səhv və şübhə ola

bilər. Bu da həqiqətin, yəqinin olmaması demək deyil.

Onu da qeyd edək ki, bəzi sofistlərin, şəkkçilərin həqiqəti qəbul

etməmələri, yaxud şübhələri yersiz olsa da, onlara haqq vermək

olar. Bunu da insanm həqiqətə marağma, doğrudan da, həqiqətə

çatmalarma hələ də şübhə edənlərin olmasma görə demək olar.

Hətta onlarm bəzilərinin həqiqəti İnkar etmələri, fəlsəfi bəhs olan

"Aləm mümkünəl-vücuddur" və irfani bəhsin özəyini təşkil edən

"Aləmdə Allahdan başqa həqiqi vücud, həqiqi varlıq yoxdur"

idraklarma söykənir ki, onlar bu dərin idrakın müqabilində davam

gətirə bilməmişlər. Buna görə də varlığı düzgün təfsir edə

bilməmiş, mövcudatı, varlı- ğm zəif mərtəbəsində qərar tutduqları

halda, yox hesab et

438

_________________________________________________________ Xaric oxu

mişlər. Bu cür səthi və dərin düşüncəli insanı gördükdə, onun

təfəkkürünün necə də əsrarəngiz olduğuna təəccüb edirik.

Dörd mərhələnin əlaqəsi: 1. Riyaziyyatın hər bir qanunu məntiq əsasmda verilir.

2. Riyaziyyatm əsas anlayışlarım təşkil edən vahid, sıfır, ədəd,

nöqtə, xətt, səth və həcmin mahiyyətini düzgün verən təriflər

məntiqin əsasmda fəlsəfəyə aiddir.

3. Bu riyazi ünsürlərin hansı aləmdə mövcud olması da

fəlsəfəyə aiddir, çünki xarici aləmdə nə ədəd var, nə də xətt. 4. Məntiq həqiqətdə riyaziləşmiş bir elmdir.

5. Məntiqin maddi bölməsini fəlsəfənin iki bölməsindən

birincisi olan "mərifətşünaslıq" (şey haqqmda elm və ya yəqin əldə

etmə) bölməsi həll edir. 6. Təbiət elmləri riyaziyyat əsasmda öyrənilir.

7. Təbiət elmləri riyaziyyatm təcrübəsidir.

8. Təbiət elmlərinin əsasmı təşkil edən cismin həqiqətini fəlsəfə

aça bilir. 9. Fəlsəfə ehni, yalmz məntiq əsasında damşa bilir.

10. Fəlsəfə sırf əqli təhlillərdən ibarət olsa da, elmi

təcrübələrdən istifadə edir.

439

- I I -

DƏRSLƏRIN ƏLAVƏSİ

Darsitı slavəsi - 1 (Məntiqin mənəvi tətbiqi): Məntiqin tərifində

dedik ki, məntiq təfəkkür zamam zehni, ağh səhv etməkdən

qoruyur. İnsan nə qədər məntiqlə məşğul olsa, omm ağlı bir o qədər

dəqiq işləyər. Ağılla ruhun sıx əlaqəsinə görə, əgər ağıl lazımi qədər

məntiqlə silahlansa, təfəkkür zamanı həmişə onun qanunları ilə

hərəkət etsə, müəyyən zamandan sonra həmin qanunlar ağla təsir

etdiyi kimi, ruha da öz təsirini göstərməlidir. Başqa sözlə, mənəvi

hallarla əqli proseslərin sıx əlaqəsi vardır. Buna kitabm əvvəlində

də işarə edilmişdir.

Əgər insan bəzi mənəvi məsələlərdə səhvə yol verirsə, bu, ağIm

qəbulundan irəli gəlir. Yəni ağIm səhvi nəticəsində mənəviyyatda

lazımsız hallar baş verə bilər. Doğrudur, məntiqlə tanış olduqdan

sonra, məntiqin, bütün həyatı əhatə etdiyini müşahidə edirik və

əqli, nəqli elmlərdə məntiqin təcrübəsi özünü tamamilə göstərir.

Amma biz məntiqin təcrübəsini, tətbiqini bəzi xüsusi yerlərdə

misallarla gətirəcəyik. Buna görə də məntiqin ağıldan, zehindən

sonra başqa yerlərdə də istifadəsi və ya mənəvi hallar zamam

səhvlərin qarşısım ahnaq üçün bəzi bəhslərə uyğun misallar

verəcəyik. Ümidvarıq ki, bu, mənəvi məsələlərlə maraqlananlar

üçün qiymətli olar.

441

Məntiq ____________________________________________________________

Əxlaq alimləri mənəvi problemlərin həlli üçün bir sıra; dua,

zikr, riyazət və s. kimi yollar göstərirlər. Biz eyni zamanda

"məntiqdən istifadə" yolımu da mənəviyyatmı saflaşdırmaq

istəyənlər üçün münasib görürük. Bu yolla, yalmz bəzi mənəvi

problemlərin həllini verəcəyik və başqa yerlərdə tətbiqini isə şəxsin

öz öhdəsinə buraxırıq. Bu yol, əvvəlki hissədə dediyimiz irfan üçün

çox əhəmiyyətlidir.

"Məntiqdən istifadə" mövzusu bəziləri üçün maraqsız görünə

bilər. Amma yenə də təkrarlayaq ki, bu, məntiqi tam qav-

ramamaqdan irəli gəlir.

Ağlı məntiqlə silahlanmayarun, təfəkkürdə məntiqi tətbiq

etməyə yeni başlayarım və məntiqi tam qavramayarun, mənəvi

problemlərdə məntiqi tətbiq etməsi mümkün deyil.

Dərsin əlavəsi - 2 (Dəlalət): Dəlalət bəhsindəki uyğunluq

qanunu bizi tez qərar verməkdən, tələsməkdən saxlayır. Əgər bu

məntiqi qanuna ciddi diqqət etsək, kimlər haqqmdasa yersiz

zənnin, gümanm qarşısım alarıq. Əslində, əziz Peyğəmbərimizin (s)

- "Müsəlmandan bir hərəkət görən zaman zənnə qapılmamaq üçün,

onun bu hərəkətini yetmiş yerə yozun ki, bəzi zənlər böyük

günahlardandır." - buyurması da bu qanunu ifadə edir. Yəni

burada "müsəlmanm hərəkəti" ümumi məfhum, "yetmiş yerə

yozulma" həmin ümumi məfhumun müxtəlif nümunələri,

predmetləridir. Əlbəttə ki, həzrət Peyğəmbər (s) bu sözü

demişdirsə, deməli, "müsəlmanm hərəkəti" ilə "yetmiş yer"

arasmda uyğunluq olmalıdır. Yoxsa bir şeyi aralarmda heç bir

uyğunluq olmayan başqa şeyə yozmaq düzgün deyil. Məsələn,

"Göyün üzü buludludur", çünki "Axşam televiziyada həzrət

Peyğəmbərin (s) filmi var". Bu hökmlər arasmda heç bir əlaqə

yoxdur.

Yaxud əl-Hucurat surəsinin 12-ci ayəsində bəzi zənlərin günah

ohnası da buna əsasəndir.

442

.Xaric oxu

Dərsin əlavəsi - 3 (Məfhum və predmet): Əksəriyyətimiz "ruhu

ilə bədəninin əlaqəsi kəsilmiş" cəsədlə bir otaqda qalmaqdan

qorxuruq. Qorxu mənəvi hal olduğundan, bu dərsə uyğun olaraq

məhz ruhrm bu probleminin həlli üçün məntiqin tətbiqinə baxaq.

1. Məlumdur ki, ruhla bədənin əlaqəsi tam kəsildikdən sonra,

İslama və müasir elmlərə görə, onun bir daha bədənə qayıtması

mümkün deyil. Hətta qayıtsa belə, Allaha əqidəsi olanlar bilir ki,

onun insana zərər verməsi Allah tərəfindən icazəsizdir.

2. Qorxulu filmlərə baxmaq nəticəsində insan zehnində şüuraltı

olaraq, yenidən dünyaya qayıdan insanm vəhşilik törədəcəyi

formalaşır.

3. İslam əqidəsinə görə, dünyaya yenidən qayıdan insan nəinki

vəhşilik törətməz, əksinə, onun əqidəsi Allaha tərəf yönələr.

Bu üç müqəddimə ilə belə bir məntiqi əvəzləməyə baxaq:

"Cəsədin dirilməsi=ümumi məfhum". Sual: Ümumiyyətlə, bu

əvəzləməni aparmaq düzgündürmü? Bəli! Çünki cəsədlə bir otaqda

olan şəxs qorxsa da, iasan dünyaya qayıtmamışdır. Deməli, "insanm

dünyaya qayıtması" həmin şəxs üçün predmeti olmayan bir

məfhumdur. Şəxsin zehrdndəki "cəsədin dirilməsi" onun ruhuna

təsir edir. Şüuraltı olaraq, o elə güman edir ki, cəsəd dirilə bilər.

Əgər dirilsə, bu, "cəsədin dirüməsi" üçün bir predmet olar. Amma

İslama görə, məlumdur ki, "cəsədin dirilməsi" məfhumunun

predmeti mümkün deyil və ya mümkün olsa belə, qorxan şəxsin

güman etdiyi kimi, dirilən bu cəsəddə "vəhşilik" olmayacaq.

Deməli, zehin sofizmə (səhvə) yol vermişdir. Çünki burada,

predmeti olmayan "cəsədin dirilməsi" məfhumu predmeti olan

məfhum kimi təsəvvür olunmuş və ya predmeti "zərərsiz dirilmə"

olduğu halda, "vəhşi dirilmə" kimi qələmə verilmişdir. Bu sofizm

nəticəsində insan

443

Məntiq ____________________________________________________________

cəsədlə bir otaqda qalmaqdan qorxur. Elə isə, cəsəddən qorxmaq

məntiqsizlikdir.

Amma qeyd edək ki, ağıl nə qədər yəqin olsa da, qəlb ona tabe

olmur. Bu xüsusiyyət özünü qadınlarda daha çox büruzə verir.

Qadınlar bir çox hallarda ağılları qəbul etmədiyi halda, qəlbin

təsirinə düşürlər. Çünki qadınlarda atifi hisslər şiddətli olur.

Ddrsin dlavasi - 4 (Mafhum vd predmet): Bu dəfə də, son

zamanlar həm dindarlar, həm də qeyri-dindarlar (hətta qərbdə,

məsüıilikdə belə) arasmda böyük maraq doğuran bir sahəyə

toxunmaq istəyirik. Bu sahə bütün elmlərin son məqsədi olan

əvvəlki fəsildə bəhs etdiyimiz "irfan" haqqmdadır. İrfan elmi son

dərəcə dəqiq, ciddi bir sahədir. Belə ki, əxlaq, riyaziyyat, məntiq,

fəlsəfə haqqmda məlumatı olmayan kəslərin bu elmə birbaşa daxil

oknaları münasib deyil. İrfan elminin nəzəriyyəsinin yaradıcıları

yuxarıda adım çəkdiyimiz elmləri bilmədən bu eknə başlamağı

məsləhət görmürlər. Çünki irfan hər kəsin, hər ağIm anlaya biləcəyi

sadə sahə deyil. İrfan haqqmda belə deməyimiz ona görədir ki,

hətta məntiq, fəlsəfə ilə məşğul olan bəzi şəxslər vardır ki,

həqiqətdə bu elmləri başa düşməmişlər və başa düşmürlər. Yəni bu

iki ekn o qədər dəqiq, incə idrakdır ki, onu dərk etmədiyimiz halda,

elə güman edə bilərik ki, tamamilə başa düşürük. Hətta fəlsəfə

elmində elə məsələlər var ki, onun dərk olunması üçün mütləq

zaman lazımdır. Bəzən dərk etdiyini düşünürsən, bir neçə ildən

sonra anlayırsan ki, yox, sən dərk etdiyin başqa mətləb imiş. Belə

olan halda, fəlsəfədən qat-qat dərin olan, iti zehin tələb edən irfan

haqqmda yuxarıda dediklərimiz yerinə düşür.

Amma bununla belə, biz burada, yalnız adı haqqmdamı deyək,

yaxud son dərəcə qısa məlumatmı deyək, yenə də irfan haqqmda

danışmaq istərdik ki, "Məfhum-predmet" dərsi ilə əlaqəsi vardır.

444

Xaric oxu

Nəzərimizcə, hər bir elmin haradan, necə yaranması ilə bərabər

onun qisimlərinin də hansı şərtlərlə bağlı olduğunu göstərmək

lazımdır. Buna görə də biz İrfanm və yaxud "Allaha iman"m hansı

növləri olduğunu göstərmək istərdik. Burada verilən izahlar isə

xüsusi bir baxışdır. Beləliklə:

Müsəlmanlar, məsihilər və s. AUaba inamrlar. Onlarm bu

inamı, imam, görəsən, hansı Allahadır? Məfhum-predmet dərsinə

əsasən, hər bir şeyin varlığı, vücudu dörd məkandadır: xarici,

zehni, yaızılı və şifahi məkan. Məlumdur ki, Allaha olan inam və

iman, yalnız bu dörd məkandan xarici məkanda var olan Allaha

olmalıdır. Qalan hallar qəbul olunmazdır. Çünki onlar xəyali

imanlardır. Deməli, ömrü boyu Allahla olan, onun dedikləri ilə

oturub-duran şəxs hər zaman diqqətli olmalıdır ki, xəyali Allahla

oturub-durmuş oknasm. Çünki bəzən elə olur ki, insan Allaha iman

gətirdiyini güman edir, amma həqiqətdə isə özünün zehnində

yaratdığı Allaha ibadət etmiş olur. Bütün ömür bununla keçmiş və

bununla da bitmiş olur. İndi də Allahm bu dörd məkandakı

vücudlarma baxaq:

1. Xarici aləmdəki Allaha ekni, əqli, məntiqi, fəlsəfi yollarla

iman gətirilməlidir. Belə də olur. Hər bir kəs Allaha öz həddinə

uyğun olaraq dəlillə inanır. Xarici aləmdəki Allahm varlığı qəbul

edildikdən sonra. Onun dediyi yollarla yaşanmalıdır ki, bu da

İslamm təqdim etdiyi yoldur.

İndi görək Allahm qalan üç məkandakı cilvələrinin Allahla nə

qədər rabitəsi vardır? Doğrudur ki, qalan üç məkandakı Allaha

iman xəyalidir, amma onlarm tamamilə kənara atılması düzgün

deyil. Onlardan da xarici aləmdəki Allaha tərəf hərəkət etmək üçün

istifadə etmək olar və həmçinin bundan hər bir Allahsevən,

təkallahlı təbii şəkildə istifadə edir.

2. Bu üç məkandan zehni məkandakı Allahm varlığı qəbul

edilməzdir. Çünki Allahm təsəvvür edilməsi həm İslamda qadağan

olunmuşdur, həm də Onun zehnə sığmaması fəlsəfi dəlillərlə isbat

edilmişdir. Bımunla belə, zehində ilahi fenomen

445

Məntiq ____________________________________________________________

dən, yalnız Allahın zatınm təsəvvür edilməsi qadağan edilmişdir.

Amma Allahla, ilahiyyatla bağlı başqa sahələrdə təsəvvürə

müəyyən həddə icazə verilir. Məsələn, Cənnətin ağlagəlməz

nemətlərinin təsəvvür edilməsi ilə Allaha şövq yaratmaq icazəlidir.

Onsuz da bizim Cənnət haqqmdakı biliklərimiz, məlumatlarımız

elə zehni təsəvvürdən başqa bir şey deyil. Yəni əvvəl də qeyd

etdiyimiz kimi, bu, insarun təbii xüsusiyyətlərin- dəndir. Yaxud

Cəhənnəmin dəhşətli işgəncələrini zehində əks etdirməklə

Allahdan qorxmaq, İslam tarixində, həzrət Peyğəmbərin (s)

həyatmda baş vermiş hadisələri tarixi kitablardan oxuduqdan

sonra zehində canlandırmaq və s. Qeyd edək ki, msan bu sahədə

hər hansı yöndə olur olsun, diqqətli olmalıdır. Çünki bu sahə

zehinlə bağlıdır və bu da xəyallara gətirib çıxara bilər ki, insam

ömür boyu xəyallarla yaşamağa sövq edə bilər.

3. Zehni məkanda qadağan və qeyri-mümkün olsa da, qalan iki

- yazılı və şifahi məkanda Allahm cilvələri mümkündür, icazəlidir

və vardır. Yazılı məkandakı Allah dedikdə, gözəl xətlərlə yazan

xəttatlarm "Allah" kəlməsi və Allahm "99 mübarək ad"ları (əsma

əl-husna) başa düşülür. Hamımız xəttatlarm valehedici şəkildə

səhifələr üzərinə həkk etdikləri belə yazılı məkandan xəbərdarıq və

bunun insan ruhuna nə qədər müsbət təsirini də danmaq ohnaz.

Məsələn, məscidlərin divar- larmdakı Quran ayələrinin məscidə

verdiyi gözəllik, Quranm gözəl xətlə yazılması və s.

4. Allahm şifahi məkandakı cilvəsi də musiqi sahəsinə aiddir.

Belə ki, Allahm adlarmm ilahi nəğmə şəklində oxunması, dini,

ruhani musiqilər, ilahi ney havaları buna misaldır. Bu sahənin də

insan ruhuna müsbət təsiri vardır. Amma qeyd edək ki, bu sahə də

diqqət ediləsi sahədir. Çünki musiqi xəyal yaradır və zehni

məkanda, dediyimiz küni, insanı mənasız, zərərverici xəyallara

apara bilər. Bu cəhətdən də İslamda musiqiyə ciddi yanaşılmışdır.

446

.Xaric oxu

Bunlardan sonra, demək olar ki, irfam da bunlara əsasən, dörd

hissəyə bölmək olar: həqiqi (xarici aləmdə), xəyali (ze- hində), yazılr

(rəsm əsərləri və filmlər), şifahi (Quran tilavəti, mənəvi musiqilər).

Bunlar tam dəqiq olmasa da, burada sadəcə işarə edilmişdir və

əvvəlki fəsildə də bu haqda bəhs oirmdu.

Darsin alavəsi - 5 (Beş ümumi): İnsan xüsusiyyətlərini bir

cəhətdən adət və mələkə olan iki hissəyə bölmək olar. Əgər bir

xüsusiyyət və ya hansrsa bir əməl insan üçün vərdiş halma çevrilsə,

bildiyiniz kimi, belə xüsusiyyətə "adət" deyilir. Məsələn, gecələr

dəstəmazsrz yata bilməmək kimi. Amma hər hansı bir xüsusiyyət

adət halım keçib, ruha nüfuz etsə, bu zaman insan bu xüsusiyyətinə

qarşı çıxa bilməz və belə hala isə "mələkə" deyUir ki, bu, adətdən

daha şiddətli olur. Belə ki, adətin tərk edilməsində insan bir o qədər

də əziyyət çəkməz, amma mələkənin tərk edilməsi, demək olar ki,

mümkün olmur. Məsələn, Quran və həzrət Peyğəmbərin (s)

hədislərindən, dəstə- mazlı yatan şəxsin nə qədər önəmli mənəvi

xeyirlərə çatmasm- dan xəbərdar olan bir müsəlmanm dəstəmazsız

yata bilməməsi kimi və yaxud, sommun pisliklə bitəcəyini bildiyi

halda, yenə də alkoqollu maddələrdən istifadə edən insan kimi.

İnsarun bu iki zəif və qüvvətli vərdişi olan adət və mələkə, eyrd

zamanda hər biri müsbət-mənfi olub əks istiqamətə yönələn iki yerə

bölünür. Yəni yaxşı-pis adətlər və yaxşı-pis mələkələr.

Beləliklə, adət və mələkəni məntiqin dili ilə "zati" və "qey-

ri-zati" adlandırmaq olar. Bunlar arasmdakı oxşarlıq onlarm

təriflərindən, zati və qeyri-zati məfhumlarm xüsusiyyətlərindən

aydmdır. Burada demək istədiyimiz bundan ibarətdir: Nə qədər ki,

pis adətlər mələkəyə çevrilməmişdir, insan, gərək, bu adətləri

özündən uzaqlaşdırsm, əks təqdirdə, mələkə halmı belə aşmış zati

məfhumlarm qeyd edilən xüsusiyyəti kimi insarun bütün varlığmı

bürüyə bilər. Bundan daha da qüvvətli

447

Məntiq ____________________________________________________________

olan zati və qeyri-zati məfhumların xüsusiyyəti olan "zatın özünü

təşkil" etsə, artıq bunun əksi qeyri-mümkün olar. Burada məntiqlə

dolayısı, uzaqdan-uzağa olsa da, əqaid, irfanla bağlı əbədi səadət

(Cənnət) və əbədi şəqavət (Cəhənnəm) bəhsləri açılır. Qısa olaraq

qeyd edək ki, "Əgər Allah mütləq Rəh- man-Rəhimdirsə, niyə

razı olur ki, İblis və bəzi insanlar Cəhənnəmdə əbədi

qalsınlar?" sualınm cavabmı da, zati və qey- ri-zati məfhumlarm

xüsusiyyətlərinə əsasən, belə cavablandırmaq olar: Zati və

qeyri-zati məfhumlarm qeyd edilən xüsusiyyətlərinə əsasən, zatı,

pisliyin özünə çevrilmiş ruhim bu pislikdən təmizlənməsi

qeyri-mümkündür. Çünki burada ikilik (zat və pislik) öz mənasmı

itirir. Məlumdur ki, zati və qeyri-zati məfhumlarm qeyd edilən

xüsusiyyətlərinə əsasən, verilən bu cavab əqli bir qanundur.

Dünya həyatmdan sonra əbədi həyatla bağlı, "varlıq-yoxluq",

"xeyir-şər", "Mütləq kamillikdən, yaxud mütləq gözəldən

naqislik törəməz!", "Mən gizli bir xəzinə idim, məxluqatı

yaratdım ki, tanınam", "qəza-qədər", və s. fəlsəfi, irfa- ni

mövzular ilə bağlı paradoksial suallarm cavabmı da bu bəhslərlə

vermək olar. Allahm izni ilə, məntiq kitabmdan sonra nəzərdə

tutduğumuz silsiləvi olaraq fəlsəfə, irfan kitablarm- da bu suallarm

cavabı gələcək.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insanm xüsusiyyətləri mənfi

istiqamətin əksinə olaraq, müsbət istiqamətdə də formalaşa bilər.

İnsan çalışmalıdır ki, belə müsbət xüsusiyyətlərə, məlakələrə malik

olsun. Çünki müsbət mələkələr msanm zatma çevrilərək, heç bir

zaman ayrılmamaq şərti ilə, onu səadətin ən ali mərtəbəsinə apara

büər ki, bu da bütün insanlarm arzusudur. Burada yaxşı olar ki,

həzrət Peyğəmbərin (s) elminin bir qapısı olan İmam Cəfər Sadiqin

(ə) yaxm səhabələrindən birinin söylədiyi hədisin məzmununu

xatırlayaq.

Bir dəfə həzrət İmamm (ə) məşhur səhabələrinin birindən

soruşurlar:

448

_________________________________________________________ Xaric oxu

- İmam Sadiqdən (ə) bizə bir hikmət söylə.

Səhabə:

- İmam (ə) mənə səkkiz hikmətli kəlam deyib. Onlardan biri də

budur: Bir gün həzrət İmam (ə) buyurdu:

- "Bütün insanlar aşiqdir və bu, insanm ümumi və zati xü-

susiyyətlərindəndir. Bununla belə, hər bir aşiq ölüm arunda

məşuqundan ayrılır. Məsələn, dünya, dünyaya bağlı olan insanı

ölüm anmda tərk edir və başqasmm ardmca gedir. Əsl aşiq üçün isə

məşuq ayrılığmdan betər şey olmadığı üçün, o, ölüm anmı, yahuz

onun özünə məlum olan çox pis şəraitdə keçirir. Buna görə də sən

elə bir şeyə aşiq ol ki, onu, hətta ölüm belə səndən ayıra biLməsin və

aşiq üçün ağır işgəncələrdən olan belə dözülməz hal sənə üz

verməsin". Mən həzrət İmamdan (ə) soruşdum:

- Ey Allah Rəsulunun (s) oğlu (ə)! Elə isə, aşiq olacağım şeyi

mənə söylə. Həzrət İmam (ə) buyurdu:

- "Bu, yahuz Allah və onunla bağlı olan şeylər ola bilər".

Bəli, zati şeylərə önəm verilməsi bu hədisdə də görünür.

Hədisdə həzrət İmam (ə) işarə etmişdir ki, gözəl şeyləri öz

ruhunuza çevirin və yahuz ruhunuzla uyğun olan şeylərdən

yapışm.

Dərsin əlavəsi - 6 (Tərip-. Məntiqçilər "insan" növü üçün hələ ki,

məlum olan cinsi və fəsli uyğun olaraq "canlı" (iradə ilə hərəkət

edən canlı) ilə "nitq (şüur)" hesab edirlər. Yəni ola bilər ki, insanm

cins və fəsli canlılıqla nitqə malik olmaq ohna- sm. Amma ehn hələ

ki, insanı bu həddə tamya bihnişdir. Bıma görə də məntiqçilər

deyirlər ki, tam tərif vermək qeyri-mümkündür. Ehnin insan

mahiyyətinə tam ohnasa da, nisbətən düzgün vara bildiyi bu

nəticəyə görə, insanm tərifi aşağıdakı kimidir:

449

Məntiq.

İnsan - şüurlu (nitq qüvvəsinə malik) canlıdır (iradə ilə hərəkət

edən). (°^)

Burada, "canlılıq" bütün canlılara məxsus müştərək

xüsusiyyətlərdir. "Nitq qüvvəsi" isə əvvəlki dərslərdən məlum olan

"damşan" mənasmı versə də, əslində, "təfəkkürlü" məna- smdadır

ki, danışmaq da təfəkkürlü məxluqa aiddir.

Yuxarıdakı tərif insanın tam tərifi olmasa da, tam tərif elə

burada işlənmiş "canlılıq" və "nitq"in başqa cür təfsiri ilə olmalıdır.

Məs.: Bəziləri insanm başqa canlılardan fərqini "şü- ur"da, bəziləri

"ixtiyar"da, "iradə"də, bəziləri "cəmiyyət"də, yəni cəmiyyət halmda

yaşayan varlıq obnasmda, bəziləri isə "hidayət"də, yəni hidayətə

qabiliyyəti oLmasmda və s.-də görürlər. Diqqət etsək, görərik ki,

əslində, bunlarm hər biri "nitq"dən törəyən hallardır.

Deməli, (“^) tərifini daha dəqiq təfsiri nəzərə almaqla tam tərif

hesab etmək olar. Onda, bu tərifə əsasən, insan, yalnız şüurlu,

iradəli, hidayətə qabiliyyətli və s. kimi xüsusiyyəti olan bir

məxluqdur. Bunlarm hər biri insan üçün zati xüsusiyyətlərdir.

Amma bəzi şəxslər, hətta dahi şəxsiyyətlər belə, insanm "nitqə

malik olmaq" olan "zati" xüsusiyyətini "qeyri-zati" ilə əvəz edirlər.

Və yaxud, ümumiyyətlə, bu zati xüsusiyyəti nəzərə almırlar, onu,

yalmz canh kimi göstərmək istəyirlər. Əlbəttə, bəzi şəxs və

şəxsiyyətlərin insam dediyimiz şəkildə tərif etmələri həm nəzəri,

həm də əməli formada olur. Məsələn, nəzəri olaraq bəzi fəlsəfi

məktəblər insanı "insan - azaddır", "qüdrət" fəlsəfəsinin banisi olan

Niçe kimi filosoflar "insan - qüdrətlidir", yəni güclü gücsüzü

əzməlidir, iqtisadiyyat fəlsəfəsi isə "insan - sərmayəçidir" kimi tərif

edirlər. Bu nəzəri tərifləri əməli olaraq həyata keçirənlər də vardır.

Məsələn, azadlığı meyar tutaraq hər əmələ əl atanlar, qüdrəti əsas

tutub tarixdə vəhşiliklər törədənlər, canavarlıqlar edənlər. Amma

görürük ki, bunlarm hər biri yanlışdır. Ona görə ki, heyvan da

450

_________________________________________________________ Xaric oxu

azaddır, insandan başqa varlıqlar da vardır ki, onlar da qüdrətlidir

və s. Deməli, bu təriflər düzgün deyil.

Bımdan başqa, bəziləri, ümumiyyətlə, insanda, həm nəzəri, həm

də əməli olaraq yalnız "cins"i, yəni canlılığı nəzərə alırlar. Nəzəri

dedikdə, bəzi qərb filosoflarmm insan haqqmdakı fikirləri başa

düşülür. Məsələn, insan da digər canlılar kimi, yemək, içmək və s.

cəhətlərdə azaddır. Bu nəzəriyyəni praktiki olaraq həyata keçirən

insanları da, insam yalnız "insan - canlıdır" kimi əməli tərif edən

adlandırmaq olar. Çünki bəzilərinin işi, yalnız naz-nemət dolu

süfrələrdə əyləşmək, mənasız söhbətlər etmək, qəhqəhələrlə

gülmək, boş vaxtlar keçirmək, uzım müddət yatmaq və s. "ümumi

canlılar" a məxsus əməllərdir. İşi yalmz bu kimi şeylər olan şəxslər,

sanki, insam "insan - canlıdır" kimi tərif edirlər. Əgər belələrindən

sual olunsa ki, "İnsan nədir?", əlbəttə, gözdən pərdə asmaq üçün,

insam ali varlıq kimi tərif edəcəklər. Təəssüflər olsun ki, bu sahədə

nəzəriyyənin faydası yoxdur. Çünki praktikada, verilən

nəzəriyyənin əksinə əməl edilirsə,...

Hətta bəziləri insamn dəyərini onun geyimi, xarici görkəmi,

pulu, kürsüsü, mənsəbi, əsil-nəcəbi, maşımmn markası, işlədiyi

şirkəti, cəmiyyətdəki hörməti və s. ilə ölçürlər. Amma bun- larm

hamısı insanlıqdan tamamilə uzaq olan şeylərdir. Əlbəttə, bu kimi

şeylər müəyyən həddə lazımdır, amma ımutmaq olmaz ki, tərif,

artıq tamş olduğumuz zati məfhumlarla verilir ki, bütün insaniyyət

üçün zati olan iki məfhum vardır. Bımlar- dan birində (canlılıqda) o,

canlılarla, o birində isə (nitqə malik olmaqda) ilahi, müqəddəs

varlıqlarla müştərəkdir. Yuxarıdakı xüsusiyyətlər isə qeyri-zati

xüsusiyyətlərdir ki, onlarm vasitəsilə verüən hər bir tərif yanlışdır.

Burada, İmam Sadiqin (ə) minlərlə hikmətli tələbələrindən biri olan,

adı əfsanəyə çevrilərək lətifələr aləmini fəth edən Bəhlul

danəndədən bir lətifəni xatırlamaq yaxşı olar.

451

Məntiq.

Lətifə; Bir dəfə şah, sarayda süfrə açdıraraq böyük məclis

qurur və hamım dəvət edir. Bu dəvəti Bəhlul da qəbul edib,

həmişəki kimi sadə, köhnə əba-qəbasmı geyərək saraya yolla- mr.

Bəhlulun köhnə geyimdəki sadə halım görən əyanlar ona məclisin

küncündə bir yer ayırırlar. Bəhlul axıra kimi sakitcə, məclisin

bitməyini gözləyir. Məclis sona yetir və hər kəs öz evinə dağılır.

Şah bir müddətdən soma yenə də süfrə açaraq hamım dəvət

edir. Bu dəfə Bəhlul gözəl, bərli-bəzəkli, qızıllı-gümüşlü geyimlə

saraya daxü olur. Onu tanımayan əyanlar bu dəfə Bəhlula şahm

yaxmiığmda, varlılarm cəm olduğu tərəfdə yer verirlər. Bəhlul yenə

də sakitcə qəbul edib ona verilən yerdə əyləşir. Məclisin söhbət

hissəsi tamam olandan soma yemək- içmək vaxtı gəlib çatır.

Hamımn başı süfrə nemətlərinə qarışan zaman, Bəhlul qarşısmdakı

nemətləri zərli-zibalı, qızıllı-gü- müşlü əbasmm qoltuğuna

dolduraraq deyir: "Ye, ye! Nə gözəl nemətlərdir, ye!". Bunu görən

şah və ətrafdakılar Bəhlulun bu işinə mat-məəttəl qalırlar. Ondan

belə etməyinin səbəbini soruşduqda, Bəhlul cavab verir: "Keçən

dəfəki məchsə köhnə paltarla gəlmişdim, əhəmiyyət verməyib

məni bir küncə atdınız. İndi də bu gözəl paltarlarla gəlmişəm.

Amma bu dəfə şahm yaxmiığmda - gözəl geyimlilərin yamnda yer

verdiniz. Görürəm ki, sizin bu rəftarmız gözəl geyimə görədir.

Buna görə də süfrədəki nemətləri paltara yedizdirirəm".

Bəli, bəzi insanlar üçün geyim, maşm, pul, qızıl daha önəmlidir.

Görəsən, belə "şəxsiyyətlər"in insanla nə fərqi vardır?!

Bu mövzuya aid qüdsi hədislərdə gəlmişdir ki, "İnsan

heyvanla (canlılıq) mələk (nitqə malik olmaq) arasında

dayanan məxluqdur. Əgər onun canlılığı, yəni heyvani cəhəti,

nitqə malik olmasına, yəni mələkuti cəhətinə qalib gəlsə, onda

insan heyvandan aşağı, yox əgər əksinə olsa, bu zaman da

mələkdən üstün olar".

452

_________________________________________________________ Xaric oxu

Heyvanlarda, yalnız canlılıq var, mələklərdə isə, yalnız nitq,

şüur və s. İnsanda da bu iki xüsusiyyətin hər biri cəm olmuşdur.

Bıma görə də, insanı "insan - nitqə malik olan canlı" kimi tərif

edirlər. Məlumdur ki, hansı tərəf üstünlük təşkil etsə, insan o tərəfə

doğru yuvarlanmalıdır. Həm "canlılıq", həm də "nitq qüvvəsi"

insarun zati xüsusiyyəti olduğundan, bunlardan hər hansı biri önə

keçsə, insan ona uyğun da formalaşacaqdır. Bımu psixologiya

elmində daha dəqiq müşahidə etmək olar. Belə ki, canlılıq

xüsusiyyətləri mələkuti xüsusiyyətlərinə qalib gələn şəxslərin üz

cizgilərində dəyişikliklər baş verir. Əksinə olan halda, bəzi

şəxsiyyətlərdə aydm göründüyü kimi, sanki, insanın simasmdan

nur tökülür. Bu isə hər kəsə müyəssər olmur. Bir balaca da

açıqlamaq istəsək, deyə bilərik ki, ir- fan elmləri ilə həm nəzəri, həm

də əməli məşğul olan ariflər Allahm verdiyi "Bərzəx" bəsirəti

sayəsində, hansı cəhəti (heyvani, ya mələkuti) olur olsun üstünlük

təşkil edən insanla- rm əsl simalarım, üzlərinin aldığı quruluşu.

Bərzəx aləmində müşahidə edirlər. Bəzi insanlar üçün bu,

qəbulolunmaz olsa da. Quranda buna onlarla misal göstərmək olar.

Beləliklə, insan, yalnız və yahuz təfəkkürü, şüuru, ağlı, ekni,

mənəviyyatı, mərhəməti, əxlaqı kimi mələkuti, mənəvi

xüsusiyyətlərlə dəyərləndirilə bilər. Bu kimi zati ünsürlərdən başqa

qeyri-zati olan maddi dəyərsizliklərlə qiymətləndirilməsi

insaniyyətdən kənar və məntiqsizlikdir. Buna görə də insan nəzəri

olaraq, yahuz "İnsan - şüura, nitqə malik canlıdır" kimi tərif

edilməli və bu tərifə uyğun olaraq da əməli həyat sürülməlidir. Əks

halda, mələkut aləminə məxsus nitq (şüur, təfəkkür, hidayət və s.)

aradan qalxmalı və insanlıq günəşi sönərək, heyvanlıq zülməti

onun bütün varlığım fəth etməlidir. Bu da əsl Cəhənnəmin, odun,

alovım özündən başqa bir şey deyil!

’ Bərz3x - ölümdən Qiyamətə qədərki həyatdır.

453

Məntiq ____________________________________________________________

Ddrsin əlavəsi - 7 (Hökm): Bir çox insanların, Allaha

imanlarının olduğunu qətiyyətlə israr etdiklərini görürük. Halbuki

həmin insanlarm çoxu Allahm dediklərinə qarşı çıxırlar. Hətta

onlar bəzən küfr belə edirlər. Amma, doğrudan da, bir çox

insanlarm Allaha imanlarmm oluğunu inkar etmək olmaz. Bəs bu

iki ziddiyyətli halı necə izah etmək olar? Əxlaq alimləri bunu ekn

və əməllə əlaqələndirirlər. Yəni imarun dərəcələri vardır. Belə

insanlarm da bu cür imanları imarun aşağı səviyyəsinə aiddir.

Yaxud "Əməlsiz iman, iman deyil" məşhur cümləsi hamımıza

məlumdur. Biz Quranda imanm həmişə əməllə bərabər işləndiyini

müşahidə edirik. Bu da əməlsiz imarun fayda vermədiyinə bir

dəlildir. Bu barədə geniş məlumat üçün əxlaq kitablarma müraciət

etmək olar. Amma həmin mövzunu bu dərslə əlaqələndirərək izah

edək.

Əslində, imanlarrrun olduğunu vurğulayanlar, zahirdə "La

ilahə illəllah" hökmünə imanlarmm olduğunu göstərirlər. İndi biz

bu hökmü araşdıraq. "Hökm dörd məkanda" bəhsini bu hökmə

tətbiq edək. Bu hökmün qarşmızda olan yazı forması yazılı aləmdə,

tələffüzü şifahi aləmdə, xarici aləmdəki həqiqi varlığı isə xarici

aləmdə qərarlaşmış olacaq. Zehin aləmindəki forması da aydmdır.

Belə ki, hamımız bu hökmün mənasırun "Allahdan başqa ilah

yoxdur" olduğımu bilirik. Elə isə, "La ilahə illəllah"ı təsdiq edən

şəxsə sual verilir ki, "Sən bu şeyin hansı məkanda olan predmetinə

iman gətirmisən?". Əgər cavabda "Xarici aləmdəki predmetinə"

deyilsə, bu şeyin, doğrudan da, xarici aləmdə var olması üçün, ya

da bunu xarici aləmdə göstərmək üçün Allaha ibadət mütləq

əməldə icra edilməlidir. Belə olmayan halda, cavab şəxsi

olduğımdan, bu şeyin xarici aləmdə var olması özünü doğrultmur.

Yaxud insan psixo- logiyasma əsasən, hər bir insan ya gizli, ya da

aşkarcasma nəyəsə tapımr, ibadət edir. Deməli, nəyəsə ibadət edən

insarun, bu hökmün xarici aləmdə var obnasmı təsdiqləməsi üçün

mütləq Allaha ibadət etməlidir. Yoxsa bu söz yalan olur. Bəs iba

454

_________________________________________________________ Xaric oxu

dət etməyən insanlarm "La ilahə illəllah"a imanı hansı məkana

daxU olur? Əlbəttə ki, zehin aləminə. Çünki xarici aləmdə özünü

göstərməyən bu hökmə ünan, yalnız bir "söz"dən ibarətdir ki, bu da

insanlarm zehni olaraq bu hökmü qəbul etmələrinə dəlalət edir.

Deməli, ibadət etməyib və "La ilahə illəl- lah"ı təsdiqləyənin təsdiqi,

yalnız bu hökmün zehin aləmindəki varlığmı təsdiqləməsidir və bu

da bir növ, sofizm (səfsətə) hesab edilir. Çünki tam təsdiq üçün

xarici aləmdəki varlığı lazımdır və zehin aləmində olduğu halda,

xarici aləmə nisbət vermək sofizmdir.

Ddrsin əlavssi - 8 (Birinci növ zati predikasiya): Hökmlərin

birinci növ zati və məşhur olan iki qismə ayrılması bir çox

məsələləri həll edə bilir. Burada da tam məntiqi məsələ olmasa da,

bir məsələnin həllini vermək istəyirik.

Birinci növ zati və məşhur predikasiyada deyilirdi: əgər

predikatm məfhumu subyektin məfhumuna bərabər olarsa, bu

zaman predikasiya birinci növ zati, əks halda isə məşhur pre-

dikasiyadır. Həmçinin dedik ki, birinci növ predikasiyada xarici

aləmdə predmetin olması zəruri deyil, amma məşhur predikasiya

isə, ümumiyyətlə, xarici predmet haqqmdakı predi- kasiyadan

ibarətdir və xarici aləmdə olması zəruridir. Əgər biz hökmlərin bu

cəhətdən hansı növ olduğunu aydmiaşdıra bilməsək, bu hökmlər

əsasmda qurulan arqumentləşdirməmiz səhv olacaq. Yəni hökmün

zehin aləmində, yoxsa xarici aləmdə olduğuna diqqət etməliyik.

Bunu nəzərə alaraq, insan zehni ilə bağlı olan, insarun özünə

kənardan baxmasma da baxmaq olar. Belə ki, insan öz var- lığma

hüzuri idrakla agahdır. Bu dərkdə heç bir səhv yoxdur. Yəni insan

hüzuri idrakla öz varlığma qəti şəkildə əmindir; insan deyə bilməz

ki, bəlkə də, mən belə düşünürəm, bəlkə də, bu mənim

zehnimdədir, bəlkə də, mən yoxam. Amma insan onun öz

varlığmdan fərqlənən bəzi əqli proseslər haqqmda

455

Məntiq ____________________________________________________________

şübhə edə bilər. Məsələn, filan məlumat haqqmda deyə bilər ki,

bəlkə də, belə deyü. Bu zaman sual oltmur ki, bəs nə üçün bu ikisi

arasmda bu cür fərq qoymaq olur? Yəni necə olur ki, insan öz

varlığım, həmçinin öz batini xüsusiyyətlərini də hü- zuri dərk

etdiyi halda, bunlardan birincisində xəta etmir, amma ikincisində

xəta edə bilər? Çünki birincidə öz varhğınm xarici aləmlə uyğunluq

anlayışı məna daşımır. Elə ki, öz varlığmı hüzuri dərk etdi, deməli,

vardır, gerçəkdir. Amma hansısa bir məlumatm əqli proses olub,

onun xarici aləmlə uyğunluq anlayışı məna daşıdığmdan, bvmda

xəta edə bilər. Məsələn: insan, doğrudan da. Yerin Günəş ətrafma

fırlandığım düşünürsə, bəlkə də, belə deyü? Bu zaman şübhə

etməyin mənası vardu. De- məH, daxili xüsusiyyətlərdən hansımn

xarici aləmlə uyğunluq anlayışı məna daşıyırsa, onun haqqmda

şübhə etməyə dəyər.

Bu müqəddimə ilə demək istədiyimiz məsələ budur: insan

bəzən öz daxilində bir xüsusiyyətin olduğuna inamr. Amma diqqət

etdikdə görür ki, əslində, bu onun zehni bir inancı imiş. Yəni

həqiqətdə belə deyilmiş, zehində məfhum olaraq təsəvvür edirmiş

ki, məsələn, filan cürdür. Bu xüsusiyyətlərdən biri də ixlasdır. Belə

ki, insan bəzən uzun müddət elə güman edir ki, əməlləri Allaha

görədir, xalisdir, amma bir vaxtdan sonra məlum olur ki, onun filan

əməli riya imiş. Bu da birinci növ zati predikasiyaya uyğundur.

Belə ki, birinci növ predikasiya- nm xarici aləmdə predmetirdn

olması zəruri deyildi. Bu əsasla ola bilər ki, insan məşhur növ

predikasiya ilə hökm etsin ki, onun filan əməli ixlaslıdır, yəni,

həqiqətən, gerçəkdə də belədir, xarici aləmdə predmeti vardır,

amma, əslində, isə bu hökm birinci növ zati predikasiya ola büər.

Yəni insan riyakar olduğu halda ixlaslı olduğunu güman edə büər.

Yəni "Mən ix- lashyam, riyakar deyiləm" hökmü, ola büər ki,

"mən" və "ixlas" məfhumlarma aid olsun. Yəni öz mənliyinin

hüzuri dərk olunması ilə, mənliyi haqqmda hökm arasmda fərq

qoymasm və mənliyi haqqmda hökm verən zaman ola bilsin ki,

mənliyini

456

_________________________________________________________ Xaric oxu

məfhum kimi dərk etsin. Bu da ixlaslı olmağı güman etməkdən

başqa bir şey deyil.

Nəhayət, demək istəyirik ki, insan özü haqqmda hökm

verməmişdən öncə dəqiq fikirləşməli, bəlkə də. Qiyamətə qədər öz

əməllərinə müəyyən çərçivədə şübhə ilə yanaşmalıdır. Çünki

mənliyin varlığmm hüzuri dərki mənliyin ohnasma dəlildir, amma

mən haqqmda hökm də hüzuri dərk olunsa da, mənin hüzuri

dərkindən fərqlənir. Buna görə də insan öz mənliyi haqqmdakı

hökmlərində diqqətli olmalıdır.

Dərsin əlavəsi - 9 (Analoji əqli nəticə): Bu dəfə də analogiyadan

istifadə etməklə, əksəriyyətin tutulduğu "hissin ötürülməsi" ruhi

xəstəliyin müalicəsinə çalışacağıq. Hissin ötürülməsi dedikdə,

qəzəb, nifrət, kin-küdurətin birinin üzərindən başqasma tərəf

yönəldilməsi başa düşülür. Belə ki, bu yönəldilmə bəzən qəsdən,

bəzən də şüuraltı olaraq bilmədən baş verir. Aşağıdakı misala

baxaq:

Vaqif Samirlə dalaşdığı üçün ona qarşı kinlidir. Kamü də

onlarla bir sinifdə oxuyur. O, Samirlə eyni parta arxasmda əyləşir,

onunla yoldaşlıq edir. Kamilin Vaqiflə hələ ki, heç bir münaqişəsi

olmayıb. Amma Vaqifin Samirə olan kini. Kamilə qarşı da özünü

göstərir. Bunun səbəbi nədir? Məlumdur ki, səbəb, Samirlə Kamilin

bir parta arxasmda əyləşməsi və ordarm yoldaşhğıdır. Burada Vaqif

onlarm eyni parta arxasmda əyləşməsindən, yoldaşlıqlarmdan

təsirlənərək kinini yersiz olaraq Samirin üzərindən Kamilə tərəf

yönəltmişdir. Yönəltmənin nə üçün yersiz olduğunu isə "analoji"

əqli nəticə açıqlayır. Analoji əqli nəticənin verdiyi hökmün riyazi

şəklindən istifadə edək. Amma hələlik bərabərliyi "?" işarəsi ilə

əvəzləyək və analogi- yanm "tam", yaxud "naqis" olduğunu

müəyyən etdikdən sonra uyğun bərabərlik işarəsini qoyaq.

A c l > + B c ? Bc>'

457

Məntiq ____________________________________________________________

"A=Samir=S", "B=Kamil=K", "c=Samirlə Kamilin yoldaş- lığı=y",

"b=Vaqifin Samirə kirıi=k" əvəzləməsi aparaq. Onda alarıq:

Sy'̂ + Ky ? Kyk

Məlumdur ki "k" ilə "y" arasmda heç bir əlaqə yoxdur. Yəni

"Vaqifin Samirə qarşı kini" ilə "Samirlə Kamil arasmdakı yoldaşlıq"

arasmda heç bir əlaqə yoxdur. Başqa sözlə. Vaqifin Samirə qarşı

kininin səbəbi tamamilə başqa şeydir. Deməli, burada naqis analoji

əqli nəticə baş vermişdir. Elə isə "?" işarəsinin yerinə "«" bərabərliyi

qoyulmalıdır.

Syi^ + Ky « Ky“

Bu da Vaqifin öz kirdrıi Samirlə Kamil arasmdakı yoldaşlığa

görə Samirin üzərindən Kamilə yönəltməyidir və bu naqis analoji

əqli nəticəni xatırladır. Naqis analoji əqli nəticə də ehti- mali

olduğundan. Vaqifin Kamilə qarşı kini, məntiqsizlikdən əmələ

gəlmiş olur.

Beləliklə, bir şəxsə qarşı olan kinin, qəzəbin, nifrətin və s. həmin

şəxslə aralarmda müəyyən müsbət münasibət olan başqa birisinə

yönəldilməsi naqis analogiyadır və belə hallar məntiqsizlik sayılır.

Dərsin əlavəsi -10 (Sübut, bürhan): Sübutla, artıq müəyyən

qədər tamşsmız. Həmçinin məntiqin mənəvi məsələlərə necə tətbiq

olunmasma aid misallardan da bu bəhsin nə qədər önəmli olduğu

aydmdır. Belə ki, insan qəlbin qəbul etmədiyi halları məntiqin

vasitəsilə özünə aşılaya bilər. Amma buna zaman lazımdn. Yəni

əvvəldə də dediyimiz kimi, bu yoldan istifadə etmək böyük

məharət tələb edir.

Bu dəfə hansısa bir mənəvi problemin həllini yox,

ümumiyyətlə, sübutun insana nə qədər təsir etməsindən və

sübutdan istifadə etməklə imam necə qorumaqdan damşacağıq.

458

. Xaric oxu

Məlumdur ki, iman elmdən fərqlidir. Çünki insan, elmi olduğu

halda, bir çox şeyləri qəbul etmir. Məsələn, cansız cəsədin zərər

verə bilməyəcəyini bildiyi halda, insan cəsədlə bir otaqda qala

bilmir. Yaxud hər şeyin Allahm əlində olduğunu əqli cəhətdən

yəqin edən bizlər, həyatm çətin anlarmda narahat olur, Allahm

hikmətini qəbul etmirik. Belə olan halda, sual olimur ki, insanm

yəqininə qarşı zidd qəlbi hərəkətləri nədən irəli gəlir? Əgər elm

imandırsa, onda insanm əqü ilə qəlbi nə üçün bir-birini inkar edir?

Nə üçün insan, daxili aləmində zahiri, ya da batini təlatümdədir?

Nə qədər ki, bir-birini inkar edən bu iki - elm və iman cəbhəsi

birləşməyib, onlar arasmdakı mübarizə davam edəcək.

Şeytan mələklərin arasmda 6-7 min il ibadətdən sonra Allahm

əmrinə tabe olmadı. Allah ona "Adəmə (ə) səcdə et!" dedikdə,

əmrdən boyun qaçudi. Nə üçün? Məgər Şeytan Allahm Rəbb və

aləmlərin Yaradam olduğunu bilmirdimi? Əlbəttə ki, bilirdi. Amma

bu bilgi ilə, bu elm ilə yenə də Allaha qarşı çıxdı, imansızlıq etdi.

Əgər Allaha lazımmca imam olsaydı, yəqin ki. Onun əmrinə itaət

edəcəkdi. Deməli, elm imandan fərqlidir. Amma bu, elmin imandan

tamamilə fərqli olduğu mənası- m vermir. Adətən, insanm elmi

imamndan fərqli olur, amma bəzi msanlarda belə deyil. Məsələn,

peyğəmbərlərdə (ə) və Allah övliyalarmm bəzi məqamlarmda ebn

ilə iman bərabər olur.

Buradan aydm olur ki, həqiqətən də, insan bəzi vaxtlar əqli ilə

yəqin etdiyi elminə inana və qəlbini əqlinə tabe edə bilmir. Hətta

bəzi vaxtlar üzücü hadisələrlə, sarsıdıcı anlarla qarşılaşdıqda

Allaha qarşı bədgüman olur, Allahı inkar edir. Məsələn, övladmı

itirən ana, həyatda müvəffəqiyyətsizliklə üzləşən insan və ya dərin

suallara cavab tapa bilməyən bir şəxs Allahm varlığma şəkk etməyə

başlayır. Bu sözləri oxuduğunuz zaman "Bu nə sözlərdir?", "Belə də

şey olar?", "Məgər Allahm da varlığma şəkk etmək olar?" və ya

"Mən heç vaxt belə fikirləş

459

Məntiq ____________________________________________________________

mərəm!" - deyə etiraz etməyin. Çünki insan, hələ sözün əsl

mənasmda çətinliklə üzləşməyib və bu çətinliklərdən almaçıq

çıxaraq kamillik mərhələlərinə yetişməyib. Necə ki, bizim kimi belə

düşünən o qədər insan olmuşdur ki, bu hallarla üzləşdikdə Allahı

inkar etmiş və hətta küfrlə dünyadan getmişlər. Buna təsdiq olaraq

bir rəvayəti xatırlamaq yerinə düşər.

Əyalətlərdən birində alim, həkim bir şəxs camaatm dərdinə

şərik olur, onlarm xəstələrinə şəfa verirmiş. Bir dəfə Şeytan,

fürsətdən istifadə edərək, həkimi yoldan çıxarır. Müəyyən

zamandan sonra aydm olur ki, həkün günahkardır və omm qətlinə

hökm verilir. Həkimin dar ağacma çəkildiyini gözləyən Şeytan,

onun önünü yenə də kəsir. Bu dəfə istədiyinə müəyyən qədər nail

olan Şeytanla, həkün arasmda aşağıdakı dialoq baş verir: Şeytan: - İstəyirsənmi səni xilas edim?

Həkim: - Allah sənə lənət eləsin, rədd ol burdan!

Şeytan isə üısanla harada necə davranacağım bildiyi üçün bu

dəfə də həkimi yoldan çıxara bilir. Həkimin dəhşətli anmda (dar

ağacmda ölüm zamam) ona deyir.

- Məgər sən bilmirsən ki, əgər səni assalar, hara gedəcəksən? Nə

baş verəcək? Sənə Allah dərgahmda möhlət verüəcəkmi?

Həkim bu sözlərdən təsirlənir və əgər ölsə, Allahm sorğu- sual

dərgahmda daha ona heç kimin kömək edə bilməyəcəyini fikirləşir.

Allaha ümidsizhk həkimin bütün vücudunu bürü- }dir. Boğazı

ölüm ipində darıxan həkim, artıq dözə bilməyib qurtulmaq istəyir. Həkim: - Ey Şeytan qurtar məni!

Şeytan: - Ey həkim, elə isə de ki, sən Allahsan!

Allahm ona kömək etmədiyi və Şeytarun verdiyi qurtuluş vədi

həkimi, Allahı inkar etməyə məcbur edir. Həkimin dilindən "Sən

Allahsan! Səndən başqa mənə heç kim kömək edə bilməz!" sözləri

çıxan kimi Şeytan rahatlamr və dar ağacınm

460

_________________________________________________________ Xaric oxu

altmdakı stul həkimin ayağı altmdan çəkilir. Beləcə, həkim dünyam

küfrlə tərk edir.

Bu rəvayəti xatırlatmaqda məqsədimiz, bəzi nəticələrin

məntiqsizliyini açıqlamaq idi. Yuxarıdakı rəvayətə diqqətlə nəzər

salsaq, görürük ki. Şeytanla dialoq zamanı həkim məntiqsizliyə yol

vermişdir.

Bəzən insan heç bir aidiyyatı olmadığı halda hansısa bir

hadisədən təsirlənərək Allahm yoxluğu və ya Allahm, Onun Zatı ilə

zidd olan yersiz sifətlərə malik ohnası nəticəsinə gəlir. Məsələn,

sarsıdıcı hadisə ilə üzləşir və "Hardadır Allah?" deyir. Diqqət etmir

ki, bir hadisənin baş verib-verməməsinin Allahm varlığı ilə heç bir

əlaqəsi yoxdur. Sözümüzün əsl məqsədi budur ki, əgər insan, elmi

olaraq məntiqi şəkildə, sübutla (bürhanla) özü üçün Allahm

varlığmı isbat etsə, bu zaman Şeytan vəsvəsə etsə də, imanma zərər

yetişsə də, sübut sayəsində yəqin etdiyi elmindən istifadə edərək

imanım geriyə qaytara bilər. Məsələn, əgər "nizam-intizam" sübutu

ilə Allahm varlığma yəqini olsa, hansısa bir günah etdiyi zaman,

dözülməz hadisələrlə üzləşdiyi zaman onun halı dəyişsə də, elminə

müraciət edərək "Axı bu günahm, mənim bu halımm, bu hadisənin

Allahm yoxluğuna nə aidiyyatı var?" deyə bilər. Bununla da

yenidən tövbə mərhələsinə yetişə bilər. Peyğəmbərlərin (ə) bir çoxu

"Allahm bəlaları, smaqları" Uə üzləşərkən bu yoldan istifadə

etmişlər.

Bəli, həzrət Peyğəmbərin (s) "Günah etdikdən dərhal sonra

tövbə edin!" buyurmasmm fəlsəfəsi də bu əsasa görədir. Aydmdır

ki, həzrət Peyğəmbər (s) demək istəyir ki, siz günah etsəniz də,

Allah vardır, sizi gözləyir, qapıları açıqdır, əziz Peyğəmbərimizin

(s) bu sözünün altmda insan psixologiyasım izah edən böyük

mənalar yatmışdır ki, burada bunlardan birini ümumi olaraq

məntiqi şəkildə göstərdik.

461

ISTIFADƏ EDILƏN ƏDƏBIYYAT

• Qurani-kərim • Qurani-kərimin tərcüməsi (Z. Bünyadov, V. Məmmədəliyev)

• Nəhcül-Bəlağə, həzrət Əli (ə)

1. Əllamə Müzəffər, "əl-Məntiq", Qum-2007

2. Ə. M. Xorasani, "Müzəffər məntiqinin şərhi, 1-2", Qum-2006

3. M. Nişapuri və M. Mötəmidi, "Müzəffər məntiqinin şərhi", Qum-2008

4. M. Nişapuri, "Müzəffər məntiqinin misalları", Qum-1986.

5. Əli İbn Sina, "Şəfa məntiqi", Qum-1984

6. Əli İbn Sina, "İşarat", Qum

7. Nəsirəddrn Tusi, "Əsas-əl-İqtibas", Tehran-1996

8. Nəsirəddin Tusi, "İşaratm (İbn Sina) şərhi", Qum-2008

9. Seyid A. Ənvar, "Əsas-əl-İqtibasın şərhi", Tehran-1996

10. Həkim Səbzivari, "Mənzumə", Qum-2004

11. M. Mütəhhəri, "Məcməül-asar-5 (Şərhi Mənzumə)", Qum-1992

12. Seyid Əli Xəndan, "Praktiki məntiq", Qum-2000

13. Seyid Əli Xəndan, "Sofizmlər", Qum-2001

14. Dr. M. Xansari, "Formal məntiq", Qum-2007

15. Dr. M. Əjeyi, "Məntiqin binası", Tehran-2006

16. Dr. L. Nəbəvi, "Yeni məntiq", Tehran-2005

17. M. Qulamhüseyn, "Riyazi məntiq", Tehran-2006

18. M. M. Xorasani, "Əqlin rəhbəri", Qum-1985

19. Əllamə Təbatəbai Təbrizi, "Fəlsəfənin əsasları və realizmin metodu",

Tehran-2009

20. Ə. Təbatəbai, "Fəlsəfənin əvvəli". Qum

21. Ə. Təbatəbai və Şeyx Əli Səadətpərvər, "Gülşəni-Razın şərhi", Tehran-2005

22. M. Təhriri, "Ünvan hədisinin şərhi", Qum-2008

23. Şəhid Sədr, "Üsul elmi (Hələqeyi-Əvvəl)", Qum

24. Suzan Hak, "Məntiqin fəlsəfəsi", M. Ə. Höccətinin tərcüməsi, Qum- 2003

25. M. İsrafilov, "Məntiq", Bakı-1987

26. M. İsrafilov, "Məntiq", Bakı-2005

27. M. İsrafilov, "Məntiq terminlərinin izahlı lüğəti", Bakı-2007

462

TERMİNLƏRİN QARŞILIQLI LÜĞƏTİ

Bürhan - Sübut

Kulliyyati Xəms - Beş ümumi məfhum

Cəhəti Qəziyyə - Modallıq

Cədəl - Topika, mübahisə nəzəriyyəsi

Cüzi İzafi - Nisbi fərdi

Cəmi Misdaq - Həcm

Elm - İdrak, bilik

Ərəzi - Qeyri-mühüm

Ərəzi Am - Ümumi qeyri-mühüm

Ərəzi Xas - Xas qeyri-mühüm

Əks (məbaşir) - Dəyişmə

Hüzuri - Fitri

Hüsuli - Təcrübi

Həml - Predikasiya

Həmli Zati Əvvəli - Birinci növ

aksiomatik zati predikasiya

Həmli Məşhur - Məşhur predikasiya

Hədd - Bioloji

Xitabə - Ritorika, nitq

Iltizami - Əlaqəli

İshdlal - Əqli nəticə

Istiqra - İnduksiya

Kulli-Cuzi (məfhum) - Fərdi-ümumi

Kulli-Cuzi (qəziyyə) - Ümumi-xüsusi

Qəziyyə - Hökm

Qismət - Bölgü

Qiyas - Deduksiya, silloqizm

Qiyasi İstisnayi - İqrar və İnkar edən

Qeyri Məbaşir-Vasitəli

Ləfz - Söz

Maneətul Cəm - Dəfi Maneətul Xuluv -

Cəmi Muttəsileyi Lüzumiyyə - Zəruri

Muttəsileyi İttifaqiyyə - Təsadüfi

Munfəsileyi İnadiyyə - Zəruri Munfəsileyi

İttifaqiyyə - Təsadüfi Mucibeyi cuziyyə -

Xüsusi iqrari Mucibeyi kulliyyə - Ümumi

iqrari Mutabiq- Tam uyğun Muxtəss -

Birmənalı Müştərək - Omonim Mənqul -

Daşman

Murtəcel - Daşınmaz

Mutəradif - Sinonim

Mutəbayin - Müxtəlif, müxalif

Misdaq - Predmet

Mutəvati - Dərəcəsiz

Muşəkkək - Dərəcəli

Müqabil - Məntiqi kvadrat

Mövzu - Subyekt

Məhmul - Predikat

Məbaşir - Vasitəsiz

Maddə - Məzmun

Məntiqi Maddi (sənaati xəms) -

Məzmunlu məntiq

Məntiqi Suri - Formal məntiq

Muğalitə - Sofizm

Muqəddəm - Məntiqi əsas termin

Muttəsilə - Tam şərti hökm

Munfəsilə - Təqsimi hökm Nisbəti Ərbəə

- Dörd nisbət

Nəqiz (ləfz) - Zidd

Nəqiz (istidlal) - Çevrilmə

Rəsm - Qeyri-bioloji

Salibeyi Cuziyyə - Xüsusi inkari

Salibeyi kulliyyə - Ümumi inkari

Şəkkak - Səfsətəçi

Tali - Məntiqi nəticə termini

Təzayuf-Nisbi

Təzəmmuni - Məna daxili

Təmsil - Analoji əqli nəticə

Tənaquz (istidlal) - Zidd

Təzad (istidlal) - Əks

Təhti Təzad (istidlal) - Qismən-əks

Tədaxul (istidlal) - Tabeli

Təsavi - Tam çarpazlaşan

Tərifi Ləfzi - Nominal

Tərifi Həqiqi - Real

Təbayun - Çarpazlaşmayan

Təbi (dəlalət) - Təbii

Umum və Xusus min Vəch - Çarpazlaşan

Umum və Xusus Mütləq - Tabeli Zidd (ləfz)

- Əks Zati-Mühüm

463

«Nurlar» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində

çap olunmuşdur.

Çapa imzalanmışdır: 24,09,2011

Nəşrin ölçüsü: 60x90 1/16

Fiziki çap vərəqi: 29,0

Sifariş: 188/11. Sayı: 500 ədəd.