1

Pamiętacie podział ekonomii na MIKROEKONOMIĘ i MAKROEKONO-MIĘ?

MIKROEKONOMIA zajmuje się gospodarowaniem jednostek lub nie-wielkich grup jednostek (konsumentów, producentów, instytucji państ-wowych).

MAKROEKONOMIA zajmuje się zachowaniem całej gospodarki.

KOMENTARZ:

Ten podział jest UMOWNY (np. czy analiza przemysłu w województwie Podlaskim należy do makroekonomii?). W dodatku to, jak zachowują się zmienne makroekonomiczne, zależy np. od zachowań pojedynczych konsu-mentow, inwestorów. Makroekonomiści są zatem zainteresowani także MIKROEKONOMICZ-NYMI PODSTAWAMI MAKROEKONOMII (ang. microfoundations).

GŁÓWNE RACHUNKI MAKROEKONOMICZNE

2

1. „WYDATKOWA”, „DOCHODOWA” I „PRODUKCYJNA” METO-DA LICZENIA PKB.

1.1. PKB SUMĄ WYDATKÓW NA DOBRA FINALNE.

 Aby obliczyć wynik rocznej pracy społeczeństwa w gospodarce otwartej, sumujemy roczne wydatki na nowe dobra finalne. To się nazywa WYDATKOWA METODA (ang. expenditure approach) liczenia PKB. Chodzi o: wydatki konsumentów na konsumpcję, C, wydatki firm na inwestycje, I, wydatki państwa na zakup dóbr, G, wydatki zagranicy na dobra wytworzone w naszym kraju, X. Pomniejszona o zakupy dóbr zag-ranicznych (import, Z) suma tych wydatków stanowi produkt krajowy brutto (PKB, Y).

Y = C + I + G + X - Z.

3

1.2. PKB SUMĄ DOCHODÓW CZYNNIKÓW PRODUKCJI

W danym okresie suma wartości kupionych przez konsumentów, firmy, państwo i zagranicę nowych dóbr finalnych równa się sumie dochodów właścicieli czynników użytych w celu wyprodukowania tych dóbr. A zatem PKB można również obliczyć, sumując te dochody. To się nazywa DOCHODOWA METODA (ang. income approach) liczenia PKB. Oto jej uzasadnienie.

4Roczny utarg producentów dóbr finalnych składa się z:

1. zysku właścicieli kapitału rzeczowego;

2. płac pracowników;

3. kosztów rzeczowych.

Te koszty rzeczowe stanowią utarg producentów dóbr pośrednich „pier-wszego rzędu”, potrzebnych do wytworzenia dóbr finalnych. Jednak utarg ten również składa się z: 1. zysku właścicieli kapitału rzeczowego; 2. płac zatrudnionych pracowników; 3. kosztów rzeczowych, czyli utargu producentów dóbr pośrednich „drugiego rzędu”, zużywa-nych do produkcji dóbr pośrednich „pierwszego rzędu”. Także ten utarg składa się z zysku, płac i kosztów rzeczowych „trzeciego rzędu”. Itd.

Posuwając się „w głąb” procesu produkcji dowolnego dobra finalnego, odkrywamy w końcu, że producent dóbr pośrednich kolejnego rzędu nie zużywa dóbr pośrednich. Wartość tych dóbr pośrednich „os-tatniego rzędu” w całości składa się z dochodów właścicieli czynników.

KAŻDA CZĄSTKA WARTOŚCI DÓBR FINALNYCH JEST ZYS-KIEM, PŁACĄ LUB WYNAGRODZENIEM WŁAŚCICIELI DÓBR POŚREDNICH OSTATNIEGO RZĘDU, CZYLI BOGACTW NATU-RALNYCH.

5

Każda cząstka wartości dóbr finalnych jest zyskiem, płacą, czyli wynag-rodzeniem pracy lub wynagrodzeniem właścicieli dóbr pośrednich os-tatniego rzędu, czyli bogactw naturalnych.

U P D F

Z P UPDP1

Z P UPDP2

Z P UPDP3

Z P UPDPO

gdzie:

UPDF - utarg producenta dobra finalnego. Z – zysk. P – płace. UPDP1 - utarg producentów dóbr pośrednich „pierwszego rzędu”. UPDP2 - utarg producentów dóbr pośrednich „drugiego rzędu”. UPDP3 - utarg producentów dóbr pośrednich „trzeciego rzędu”. UPDP0 - utarg producentów dóbr pośrednich „ostatniego rzędu”, czyli bogactw naturalnych.

.........

Z P

6

1.3. PKB SUMĄ WARTOŚCI DODANEJ W GOSPODARCE.

PKB można także obliczyć metodą produkcyjną (ang. production approach), sumując powstającą w gospodarce wartość dodaną (ang. value addad).

WARTOŚĆ DODANA jest różnicą wartości sprzedanych dóbr i kosztu ku-pionych w celu ich wyprodukowania dóbr pośrednich.

Na rysunku tworzonej przez kolejnych producentów wartości do-danej odpowiadają zsumowane zysk i płace powstające przy produkcji, ko-lejno, dóbr finalnych, dóbr pośrednich pierwszego rzędu, dóbr pośrednich drugiego rzędu itd. Ponieważ utarg producentów dóbr pośrednich os-tatniego rzędu, UPDPO, składa się wyłącznie z wartości dodanej, to suma wartości wytworzonych na rysunku dóbr finalnych jest równa sumie war-tości dodanej powstałej w trakcie tego procesu produkcyjnego.

UPDF

Z P UPDP1

Z P UPDP2

Z P UPDP3

Z P UPDPO

.........

Z P

7

1.4. PKB A DOBROBYT SPOŁECZNY.

Y = C + I + G + X - Z.

Wynik obliczeń PKB ma DWA podstawowe zastosowania:

PO PIERWSZE, PKB jest wykorzystywany jako MIARA EFEKTÓW PRACY SPOŁECZEŃSTWA uzyskanych w pewnym okresie.

PO DRUGIE, PKB jest MIARĄ POZIOMU ŻYCIA SPOŁECZEŃST-WA (czyli poziomu jego „DOBROBYTU”, ang. welfare) .

Przydatność PKB w obu tych zastosowań jest krytykowana.

8

WADY PPRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO (PKB)

PKB MIARĄ EFEKTÓW PRACY SPOŁECZEŃSTWA

Np. PKB nie uwzględnia produkcji dóbr finalnych w „szarej strefie” i w gospodarstwach domowych.

PKB MIARĄ POZIOMU ŻYCIA („DOBROBYTU”, ANG. WELFARE) SPOŁECZEŃSTWA

PKB nie uwzględnia wielu zjawisk, od których zależy poziom życia spo-łeczeństwa (np. bezpieczeństwa, negatywnych i pozytywnych efektów zewnętrznych, ilości czasu wolnego).

9

Przyjrzyjmy się teraz najbardziej znanemu spośród innych niż PKB mierników dobrobytu społecznego, czyli WSKAŹNIKOWI ROZWOJU SPOŁECZNEGO (ang. Human Development Index, HDI).

10

WSKAŹNIK ROZWOJU SPOŁECZNEGO (ang. Human Development In-dex, HDI) Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (ang. United Nations Development Programme, UNDP)

HDI ma mierzyć SZANSE JEDNOSTEK REALIZACJI ICH WRODZO-NYCH MOŻLIWOŚCI. Zdaniem twórców HDI szanse te zależą nie tylko od POZIOMU DOCHODÓW, lecz także od wielu innych okoliczności, spoś-ród których – arbitralnie – uwzględniają oni ZDROWIE i WYKSZTAŁCE-NIE.

11

Otóż HDI jest ŚREDNIĄ WAŻONĄ TRZECH MIERNIKÓW, KTÓRE DOTYCZĄ ZDROWIA, EDUKACJI I DOCHODÓW PER CAPITA.

MIARĄ POZIOMU ZDROWIA jest wskaźnik przeciętnej długości życia (ang. life expectancy index, LEI), obliczany zgodnie ze wzorem:

LEI = (LE-25)/(85-25).

MIARĄ POZIOMU EDUKACJI jest wskaźnik edukacji (ang. education in-dex, EI), obliczany zgodnie ze wzorem:

EI=⅔•odsetek osób dorosłych potrafiących czytać i pisać + ⅓•odsetek dzieci w wieku szkolnym objętych formalną edukacją).

MIARĄ POZIOMU DOCHODÓW jest wskaźnik dochodów (ang. income index, II), obliczany zgodnie ze wzorem:

II = [log(GDP per capita PPP $)-log(100)]/[log(40 000)-log(100)].

12

Konstrukcja trzech mierników cząstkowych sprawia, że ich wartości za-wierają się między 0 a 1. Wagi przypisywane tym miernikom wynoszą po ⅓, co powoduje, że również syntetyczny HDI należy do przedziału <0; 1>.

Np., w 2002 r. w Polsce przeciętne dalsze trwanie życia osoby w wieku 0 lat wynosiło 73,8 lat, wskaźnik alfabetyzacji był równy 99,7%, a wskaźnik skolaryzacji - 90,0%, PKB per capita PPP wynosił 10 560 USD. W efekcie syntetyczny wskaźnik HDI był równy 0,85, co dawało Polsce 37 miejsce na 177 krajów świata objętych badaniem (o 13 pozycji lepiej niż w rankingu wg PKB PPP per capita). (Pierwsze trzy miejsca zajmowały: Nor-wegia, Szwecja i Australia).

13

Zauważ, że jedną z cech HDI jest podporządkowanie konstrukcji cząstko-wego wskaźnika dochodów (i tylko jego) idei malejących przychodów. Jest ono skutkiem użycia w odpowiednim wzorze logarytmów poziomów docho-du per capita.

14

II = [log(GDP per capita PPP $)-log(100)]/[log(40 000)-log(100)].

15

Ranking społeczeństw wg kryterium poziomu HDI odznacza się bardzo wy-soką korelacją z rankingiem społeczeństw wg poziomu PKB per capita.

Jednak np. kraje realnego socjalizmu mają zaskakująco wysoki poziom HDI, czego przyczyną jest względnie rozwinięta oświata i służba zdrowia w tych krajach (np. w 2001 r. Kuba i Ukraina zajmowały odpo-wiednio 52 i 75 miejsce na świecie w hierarchii HDI oraz 90 i 98 miejsce w hierarchii PKB per capita). Odwrotnie jest m. in. w przypadku niektórych eksporterów ropy naftowej (np. Kuwejt, Arabia Saudyjska).

16

2. PRZYPŁYWY I ODPŁYWY (ang. injections, leakages).

Jak wiemy, zsumowawszy wynagrodzenia właścicieli czynników, pows-tałe przy produkcji dóbr finalnych i dóbr pośrednich, Y2, potrzebnych do produkcji dobr finalnych, otrzymamy wartość dóbr finalnych powsta-łych w tym okresie, Y1 (Y1=Y2).

Obrazem powstawania i podziału PKB na dochody właścicieli czynników produkcji jest model RUCHU OKRĘŻNEGO WYDATKÓW I DOCHODÓW W GOSPODARCE.

17

2.1. RUCH OKRĘŻNY WYDATKÓW I DOCHODÓW W GOSPODARCE.

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

OZNACZENIA: C – wydatki na konsumpcyjne dobra finalne; S – oszczędności; Z – import; X – eksport; I – inwestycje; Td – podatki bezpośrednie; G – wydatki państwa na zakup dóbr; B – zasiłki wypłacane przez państwo; (NT = Td – B) – po-datki netto; Y1 – suma wydatków na dobra wchodzące w skład PKB; Y2 – równa wydatkom na dobra wchodzące w skład PKB suma dochodów właści-cieli czynników; Yd – dochód do dyspozycji gospodarstw domowych.

18

S E K T O R P R Y W A T N YDochód ze sprzedaży czynników (Y2=Y1) gospodarstwa domowe przeznacza-ją na podatki netto (NT), na konsumpcje dóbr krajowych (C) – import (Z) i NA OSZCZĘDNOŚCI (S).

Zakładam, że inwestycje (I) są finansowane oszczędnościami (S), za pośrednictwem systemu finansowego. S E K T O R P U B L I C Z N YPaństwo podatkami bezpośrednimi (Td) i pośrednimi (Te) zabiera właścicie-lom czynników część ich dochodów. (Zakładam, że państwo nie ma docho-dów z własności, D=0, i że podatki pośrednie są równe zeru, Te=0).

Państwo kupuje dobra wytworzone przez firmy (G) i rozdaje pie-niądze zasiłkami (B). (Zasiłki są wypłacane tylko gospodarstwom domowym; NT=Td-B to podatki netto, NT=t·Y, gdzie „t” to stopa opodatkowania netto).

Z A G R A N I C AZagranica kupuje dobra w naszym kraju; to jest eksport (X). Także my ku-pujemy dobra za granicą; to jest import (Z). (Zakładam, że import dotyczy tylko dóbr konsumpcyjnych; Z=KSI·Y, gdzie KSI to krańcowa skłonność do importu).

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

19

1. Konsumenci nie wydają całych dochodów na konsumpcję dóbr wytwo-rzonych w kraju...

ODPŁYWY Z RUCHU OKRĘŻNEGO – dochody gospodarstw domowych, które nie są wydawane na krajowe dobra konsumpcyjne.

2. Produkty finalne od przedsiębiorstw kupują nie tylko gospodarstwa domowe za dochody ze sprzedaży czynników...

PRZYPŁYWY DO RUCHU OKRĘŻNEGO - dochody przedsiębiorstw, które nie są wydatkami gospodarstw domowych sfinansowanymi dzięki sprzedaży czynników.

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

20

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

ODPŁYWY: oszczedności (S), podatki netto (Td-B), import (Z).

PRZYPŁYWY: inwestycje (I), wydatki państwa na dobra (G), eksport (X).

Oczywiście istnieją inne odpływy (np. wysyłane do ojczyzny zarobki gastar-beiterów pracujących w naszym kraju) i przypływy (np. przesyłane do kra-ju zyski zagranicznych filii naszych firm). Pomijamy je, chcąc uprościć analizę.

21

Co stałoby się, gdyby w następnym okresie z danych oszczędności, S, banki, np. finansując prywatne inwestycje I, stworzyły dwa razy więcej pieniądza, M? Odpowiadając, wykorzystamy równanie wymiany: M·V=P·Y (AD=AS). Wzrost ilości pieniądza w obiegu, M, może mieć różne skutki. Np:

1. Wzrosnąć mogą TYLKO ceny, P (MP). 2. Wzrosnąć może TYLKO realna produkcja, Y (MY1). 3. Wzrosnąć mogą i ceny i produkcja: (MP i Y1).

Zależnie od scenariusza na rysunku powyżej różnie zmienią się wtedy (no-minalne i realne) wartości Y1 i Y2 i ich części.

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

MODEL RUCHU OKREŻNEGO DOCHODÓW I WYDATKÓW: PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA

22

Który scenariusz ziści się po wzroście I (lub C lub G lub X...), zależy od cech konkretnej gospodarki. Skrajne możliwości intelektualni spadkobiercy A. Smitha („klasycy”) i J. M. Keynesa („keynesiści”) opisują za pomocą, odpo-wiednio, pionowej i poziomej linii zagregowanej podaży makroekonomicz-nej, AS (zob. rysunki A, B; rysunek C to wariant pośredni).

Y

P

Y*0 Y

P

P*

0

AS

AS

A/ B/

(MP) (MY1) (MP i Y1)

Y

P

0

AS

C/

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

PRZYKŁAD, c.d.

23

Z naszego modelu ruchu okrężnego wynika, że odpływy ZAWSZE równają się przypływom. Przecież:

(1) Y1= C + I + G + X – Z. (2) Y1 = Y2. → I + G + X = S + NT + Z.(3) Y2 = S + C + NT.  

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

2.2. RÓWNOŚĆ PRZYPŁYWÓW I DOPŁYWÓW.

24

W modelu ruchu okrężnego odpływy ZAWSZE równają się przypływom:

(1) Y1= C + I + G + X – Z. (2) Y1 = Y2. → I + G + X = S + NT + Z.(3) Y2 = S + C + NT.  Natomiast w modelu keynesowskim w stanie krótkookresowej nierów-

nowagi gospodarki suma planowanych wydatków: Ipl+Gpl+Xpl MOŻE różnić się od sumy planowanych dochodów: Spl+NTpl+Zpl. (Ludzie chcą wydać mniej lub więcej, niż wynoszą ich dochody). Faktyczne inwestycje, I, i osz-czędności, S, różnią się wtedy od planowanych, Ipl i Spl, co zapewnia równość odpływów i przypływów.

2.2. RÓWNOŚĆ PRZYPŁYWÓW I DOPŁYWÓW.

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

25

3. ZASTOSOWANIA RÓWNANIA: I + G + X = S + NT + Z.

Z równości odpływów i przypływów, I+G+X=S+NT+Z, wynikają ważne wnioski, dotyczące stosunku wielkości występujących w nim zmiennych, czyli STRUKTURY GOSPODARKI. Umożliwiają one interpretację tego, co dzieje się w gospodarce.

26

3.1. BILANS WYDATKÓW I DOCHODÓW SEKTORA PRYWATNEGO, SEKTORA PUBLICZNEGO I ZAGRANICY.  

I + G + X = S + NT + Z (S – I) = (G – NT) + (X – Z) (1)

 

Posługując się nawiasami, pogrupowałem zmienne w pary. Oto ich inter-pretacja:

(G–NT) – różnica wydatków publicznych i wpływów z opodatkowania netto (stan budżetu państwa). (X–Z) - różnica eksportu i importu (stan bilansu handlowego). (S–I) – różnica dochodów i wydatków sektora prywatnego.

27

 

DYGRESJA(S–I) – różnica dochodów i wydatków sektora prywatnego. Co to znaczy?

Y2=C+S+NT to dochody sektora prywatnego (ich podział opisuje dolna część modelu ruchu okrężnego). C+I+NT to wydatki sektora prywatnego (raz jeszcze przyjrzyj się modelowi ruchu okrężnego...).Zatem różnica dochodów i wydatków sektora prywatnego równa się:

(C+S+NT) - (C+I+NT) = (S-I).

KONIEC DYGRESJI

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

28

Czego dowiadujemy się z równania (1):

(S – I) = (G – NT) + (X – Z)?

Otóż ewentualnej nadwyżce dochodów nad wydatkami sektora prywatnego (S-I) nad jego wydatkami ODPOWIADA nadwyżka wydatków sektora pub-licznego i (lub) zagranicy nad ich dochodami. To ustalenie pozwala lepiej zrozumieć\procesy zachodzące w gospodarce (zob. następne slajdy).

29

Informacji o zmiennych z równania (S–I)=(G–NT)+(X–Z) dostarczają krajo-we systemy rachunkowości społecznej (ang. national income accounts). Oto przykład z 1999 r.; poszczególne wielkości wyrażono w % PKB:

- - -

--

-

G-NT

Np. pomyśl o Irlandii. Co właściwie działo się tu z nadwyżką do-chodów sektorów prywatnego i publicznego nad ich wydatkami?

30

A co powiesz o Francji i Hiszpanii? Jak kraje te finansowały deficyt budże-towy?

- --

--

-

G-NT

31

Jednak np. Portugalia i Grecja finansują deficyt budżetu środka-mi zagranicznymi...

- --

--

-

G-NT

32

Zaś Stany Zjednoczone, które również są dłużnikiem świata, mają nadwyżkę, nie deficyt budżetu. Środki zagraniczne służą tu finansowaniu nadwyżki prywatnych inwestycji nad oszczędnościami obywateli.

- --

--

-

G-NT

33

 

3.2. OD CZEGO ZALEŻY WIELKOŚĆ INWESTYCJI W KRAJU?  

I + G + X = S + NT + Z →S + (NT – G) = (X – Z) + I. (2)

Czego dowiadujemy się o gospodarce z równania (2)? Otóż, okazuje się, że wielkość inwestycji w kraju, I, zależy od wielkości tzw. oszczędności naro-dowych [S+(NT–G)] i salda bilansu handlowego (X–Z).

34

S + (NT – G) = (X – Z) + I.

To zaskakujące: poprawie bilansu handlowego (X-Z) – PRZY STAŁYCH OSZCZĘDNOŚCIACH NARODOWYCH, S+(NT–G) – towarzyszy zmniej-szenie się inwestycji prywatnych, I.

Natomiast pogorszeniu się bilansu handlowego – PRZY STA-ŁYCH OSZCZĘDNOŚCIACH NARODOWYCH – towarzyszy zwiększenie się prywatnych inwestycji. JAK TO MOŻLIWE?

35

S + (NT – G) = (X – Z) + I.

Otóż np. pogorszenie się bilansu handlowego oznacza: 1. spadek eksportu, X, i (lub) 2. wzrost importu, Z.

Ad. 1. Mniej niż do tej pory naszych oszczędności narodowych [S+(NT–G)] ucieka za granicę, finansując naszą nadwyżkę bilansu handlowego. Pozosta-jąc w kraju, te oszczędności powodują wzrost zapasów lub wzrost prywat-nych inwestycji produkcyjnych (czyli wzrost inwestycji, I).A Ad. 2. Większa niż do tej pory część oszczędności narodowych [S+(NT–G)] zagranicy przybywa do kraju, finansując nasz rosnący deficyt bilansu hand-lowego, a „przy okazji” także rosnące inwestycje sektora prywatnego.B

-------------------------

A Gdyby te krajowe oszczędności finansowały wydatki państwa, oszczędności narodowe – wbrew założeniu – nie byłyby stałe, lecz zmniejszyłyby się. B Gdyby te zagraniczne oszczędności finansowały wydatki państwa, oszczędności naro-dowe – wbrew założeniu – nie byłyby stałe, lecz zmniejszyłyby się.

36

3.3. ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY A ZALEŻNOŚĆ STRUKTURALNA.

Nie należy mylić zależności strukturalnej, która dotyczy względnej wielkości zmiennych, ze związkiem przyczynowym tych zmiennych. Powiedzmy, że:

0 < (S – I) = (G – NT) + (X – Z). Otóż do takiej sytuacji mogło dojść na różne sposoby... 1. Być może, w tym okresie państwo i (lub) zagranica wydawały więcej niż wynosiły ich dochody i ta nadwyżka tworzyła nadwyżkę dochodów sektora prywatnego nad jego wydatkami.

(S – I) = (G – NT) + (X – Z),

2. A może sektor prywatny oszczędzał więcej niż wydawał. To te jego osz-czędności, np. pożyczone, umożliwiły państwu i (lub) zagranicy wydawanie więcej niz wynosiły ich dochody.

(S – I) = (G – NT) + (X – Z).Innymi słowy, za równaniem: (S – I) = (G – NT) + (X – Z) mogą

się kryć różne zależności przyczynowe.

37

Mechaniczne posługiwanie się równaniem przypływów i odpływów skutkuje błędami.

I + G + X = S + NT + Z I = S + NT – G + Z – X. (3)

Czyżby zwiększenie podatków, NT, o 1 mld zł powodowało wzrost inwestycji o 1 mld zł? Wszak: I=S+NT–G+Z–X?

Zwolennik takiego poglądu zakłada, że wzrost podatków NT o 1 mld nie zmieni innych niż inwestycje, I, przypływów i odpływów. Tymcza-sem popatrzmy na równanie (3) i obraz ruchu okrężnego...

38

  I = S + NT – G + Z – X. (3)

Analiza i równania (3) i rysunku ujawnia, że wzrost NT może skutkować np. takim samym wzrostem G (bez zmiany I) lub równym co do wielkości bez-względnej spadkiem S (znowu bez zmiany I). W obu przypadkach równanie: I=S+NT–G+Z– X pozostanie prawdziwe, a inwestycje się nie zwiekszą.

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

39

DEFICYTY BLIŹNIACZE (ang. twin deficits) to występujące jednocześnie deficyt budżetowy i deficyt handlowy.

Dyskusje o przyczynach powstania deficytów bliźniaczych w USA w końcu XX w. dostarczają przykładu, wynikających z mylenia zależności struktural-nej i związku przyczynowego, sporów towarzyszących wykorzystaniu równa-nia przypływów i odpływów.

40

Dla jednych deficyt budżetowy w Stanach był przyczyną deficytu handlo-wego. Ich zdaniem zrównoważenie handlu zagranicznego wymagało usunię-cia deficytu budżetowego. Wszak:

I + G + X = S + NT + Z

(X – Z) = (S – I) + (NT – G). (4) A zatem im mniejsze (NT–G), tym – ceteris paribus – mniejsze (X–Z)!

41

Inni sądzili, że to spowodowany protekcjonizmem Europy i Japonii deficyt handlowy był przyczyną deficytu budżetowego. Wszak:

I + G + X = S + NT + Z

(NT - G) = -S + I + (X – Z). (5)

A zatem, im mniejsze (X-Z), tym – ceteris paribus – mniejsze (NT–G)!

42

Jeszcze inni uważali, że to niedostatek prywatnych oszczędności spowodował deficyt handlowy. Wszak:

I + G + X = S + NT + Z

(X – Z) = (S – I) + (NT – G). (6)

A zatem, im mniejsze (S – I), tym – ceteris paribus – mniejsze (X – Z)!

43

Kto ma rację w takich sporach, zależy od natury związków przyczynowych zmiennych z równania przypływów i odpływów (np. związków (X–Z), (S–I) i (NT–G).

44

Otóż deficyt budżetowy [(NT–G)<0] rzeczywiście MOŻE być przyczyną deficytu handlowego [(X–Z)<0]. Np. ekspansywna polityka fis-kalna i deficyt budżetowy mogą doprowadzić do zwiększenia się produkcji, Y, i – przy danej krańcowej skłonności do importu, KSI - importu, Z. Efek-tem może być deficyt bilansu handlowego.

Dla jednych deficyt budżetowy w Stanach był przyczyną deficytu handlo-wego. Ich zdaniem zrównoważenie handlu zagranicznego wymagało usunię-cia deficytu budżetowego. Wszak:

I + G + X = S + NT + Z

(X – Z) = (S – I) + (NT – G). (4) A zatem im mniejsze (NT–G), tym – ceteris paribus – mniejsze (X–Z)!

45

Deficyt handlowy [(X - Z) < 0] MOŻE okazać się przyczyną defi-cytu budżetowego [(NT – G) < 0]. Np. duzy import, Z, może zastępować pro-dukcję krajową, Y, powodując zmniejszenie się wpływów z opodatkowania, NT (NT = t•Y), i – deficyt budżetu.

Inni sądzili, że to spowodowany protekcjonizmem Europy i Japonii deficyt handlowy był przyczyną deficytu budżetowego. Wszak:

I + G + X = S + NT + Z

(NT - G) = -S + I + (X – Z). (5) A zatem, im mniejsze (X-Z), tym – ceteris paribus – mniejsze (NT–G)!

46

Małe prywatne oszczędności [(S–I)<0] MOGĄ spowodować defi-cyt handlowy [(X-Z)<0]. Np. spadek oszczędności, S, może oznaczać dużą konsumpcję, C, i duże: wydatki zagregowane, AE, produkcję, Y, i – import, Z. Efektem może być zatem deficyt bilansu handlowego.

OTO WNIOSEK: ABY USTALIĆ, KTO MA RACJĘ, TRZEBA ZBADAĆ ZACHOWANIE ODNOŚNYCH ZMIENNYCH. (NP. CZY RZECZYWIŚ-CIE KONSUMPCJA I IMPORT ROSŁY, POWODUJĄC POGORSZENIE SALDA BILANSU HANDLOWEGO?

Jeszcze inni uważali, że to niedostatek prywatnych oszczędności spowodował deficyt handlowy. Wszak:

I + G + X = S + NT + Z

(X – Z) = (S – I) + (NT – G). (6)

A zatem, im mniejsze (S – I), tym – ceteris paribus – mniejsze (X – Z)!

47

4. INNE RACHUNKI MAKROEKONOMICZNE: BUDŻET PAŃSTWA I BILANS PŁATNICZY.

Dwa inne rachunki makroekonomiczne: BUDŻET PAŃSTWA i BILANS PŁATNICZY uzupełniają i uszczegóławiają informacje o przypływach i odpływach zawarte w modelu ruchu okrężnego.

BUDŻET PAŃSTWA uzupełnia i uszczegóławia informacje o wydatkach, G, i dochodach państwa, NT, oraz pokazuje, jak finansowany jest ewentualny deficyt budżetowy.

BILANS PŁATNICZY uzupełnia i uszczegóławia informacje o transakcjach kraju z zagranicą X i Z oraz ujawnia sposób finansowania ewentualnego deficytu handlowego.

X I

PRZEDSIĘBIORSTWA

GOSPODARSTWA DOMOWE

Yd = Y2 - NT Y2

PAŃSTWO

G

NT=Td–B

Z S C Y1 = C+I+G+X-Z

BUDŻET PAŃSTWA

BILANS PŁATNICZY

48

4.1. BUDŻET PAŃSTWA.

Po pierwsze, budżet państwa uzupełnia i uszczegóławia informacje o wy-datkach i dochodach państwa, G i NT.

49

1,9

26,6

50

Po drugie, budżet państwa pokazuje, jak finansowany jest ewentualny de-ficyt budżetowy.

Ogólnie, deficyt budżetowy może zostać pokryty długiem (lub – na krótką metę - sprzedażą majątku państwa). Państwo może zadłużyć się w sektorze prywatnym lub zagranicą albo samo u siebie, wykorzystując w tym celu państwowy BANK CENTRALNY:

G – NT = DPS + DCB, gdzie: (G – NT) to deficyt budżetowy; DPS to zmiana stanu długu państwa u podmiotów sektora prywatnego i zagranicy; DCB to zmiana stanu długu państwa w banku centralnym.

51

1,9

26,6

52

4.2. BILANS PŁATNICZY.

BILANS PŁATNICZY uzupełnia i uszczegóławia informacje o transak-cjach kraju z zagranicą, w tym o transakcjach składających się na eksport i import oraz ujawnia sposób finansowania ewentualnego deficytu bilansu handlowego.

Ogólnie, BILANS PŁATNICZY stanowi rejestr transakcji kraju z zagranicą dokonanych w pewnym okresie. Transakcjom takim towarzy-szy przepływ pieniądza zagranicznego (wyjątkiem jest np.„strefa euro”).

53

STRUKTURA BILANSU PŁATNICZEGO.

Bilans płatniczy składa się z 3 części:

- RACHUNKU OBROTÓW BIEŻĄCYCH (ang. current account, CA),

- RACHUNKU OBROTÓW KAPITAŁOWYCH (ang. capital account, CP),

- RACHUNKU REZERW OFICJALNYCH (ang. official reserve account, OR).

54

RACHUNEK OBROTÓW BIEŻĄCYCH stanowi (W UPROSZCZENIU) rejestr transakcji kupna i sprzedaży dóbr zawartych w danym okresie przez podmioty krajowe i zagraniczne (CA = X – Z). Ich wynikiem jest popyt netto podmiotów zagranicznych na walutę krajową. Kiedy CA>0, więcej waluty zagranicznej przypływa niż odpływa do naszego kraju

55

RACHUNEK OBROTÓW KAPITAŁOWYCH rejestruje zmianę ZASO-BU NETTO AKTYWÓW ZAGRANICZNYCH, POSIADANYCH PRZEZ PODMIOTY KRAJOWE, F A. (Krajowe zasoby aktywów zagranicznych minus zagraniczne zasoby aktywów krajowych).

Skutkiem tej zmiany jest popyt netto na pieniądz krajowy. Np. kiedy CP>0, więcej waluty zagranicznej przypływa niż odpływa do naszego kraju, czyli zagranica zwiększa posiadany zasób naszych aktywów, więc ZASÓB NETTO AKTYWÓW ZAGRANICZNYCH POSIADANYCH PRZEZ PODMIOTY KRAJOWE, F, maleje. (ΔF<0, to –ΔF>0 i CP = -ΔF). ---------------A F może oznaczać np. lokaty oszczędnościowe w bankach, papiery wartoś-ciowe, fabryki.

56

RACHUNEK REZERW OFICJALNYCH rejestruje transakcje banku cen- tralnego dokonywane na rynku walutowym. Także one mogą skutkować popytem netto na pieniądz krajowy, który powstaje w wyniku sprzedaży rezerw walutowych banku centralnego.

Np. kiedy OR>0, więcej waluty zagranicznej wypływa z banku centralnego niż do niego wpływa, co oznacza, że bank zmniejsza rezerwy walutowe, RES. (ΔRES<0, to –ΔRES>0 i OR = -ΔRES).

57

ZWIĄZKI RACHUNKU OBROTÓW BIEŻĄCYCH (CA), RACHUNKU OBROTÓW KAPITAŁOWYCH (CP) i RACHUNKU REZERW OFICJA-LNYCH (OR)

Konstrukcja bilansu płatniczego sprawia, że odpływ pieniądza zagranicz-nego z kraju na jednym z rachunków bilansu płatniczego powoduje równy mu przypływ pieniądza zagranicznego na pozostałych rachunkach.

Jedynym źródłem finansowania odpływu pieniądza na jednym rachunku jest więc przypływ pieniądza zagranicznego na innym rachunku. Z DEFINICJI saldo bilansu płatniczego wynosi zatem 0:

CA+CP+OR=0.

58

Skoro: CA+CP+OR=0, to: CA-ΔF-ΔRES=0, więc: X–Z=ΔF+ΔRES.

Równanie to opisuje sposób finansowania deficytu lub rozdysponowanie nadwyżki bilansu handlowego.

X–Z=ΔF+ΔRES Np. deficyt bilansu handlowego bywa finansowany zmniejsze-niem się zasobu zagranicznych aktywów netto (np. zakup przez zagranicę krajowych obligacji) i (lub) zmniejszeniem się krajowych rezerw waluto-wych w banku centralnym.

Z kolei nadwyżka bilansu handlowego może sfinansować przy-rost zasobu zagranicznych aktywów netto (np. kupno zagranicznych fab-ryk) i (lub) zasilić krajowe rezerwy walutowe w banku centralnym.

59CA + CP + OR = 0 CA = -CP - OR

Przyjrzyj się sposobowi finansowania deficytu obrotów bie-żących w różnych krajach. Pomyśl np. o Stanach Zjednoczonych...

60

RODZAJ TRANSAKCJI 2001A. RACHUNEK BIEŻĄCY -7 166Saldo płatności towarowych -11 675 Wpływy z eksportu towarówA 30 275 Wypłaty za import towarówA 41 950Saldo usług -976 Wpływy 3 988 Wypłaty 4 964Saldo dochodów -896 Wpływy 2 652 Wypłaty 3 548Saldo transferów bieżących 1 986 Wpływy 2 644 Wypłaty 658Saldo niesklasyfikowanych obrotów bieżącychB 4 395

B. OBROTY KAPITAŁOWE I FINANSOWE 2 980 Obroty kapitałoweC -1 Obroty finansowe 2 981 Inwestycje bezpośrednie - saldo 6 928 Inwestycje portfelowe - saldo 1 109 Pozostałe inwestycje – saldo -4 715 Pochodne instrumenty finansoweD -341

C. SALDO BŁĘDÓW I OPUSZCZEŃ 3 763RAZEM A-C -423

D. POZYCJE FINANSUJĄCE 423 Oficjalne aktywa rezerwowe 440 Kredyty z MFW 0 Exceptional financingE -17A Dane NBP dotyczą płatności rejestrowanych przez banki. Różnią się one od danych GUS, które powstają na podstawie dokumentacji celnej. BW przybliżeniu: saldo skupu i sprzedaży walut w kasach banków (transakcje bez klasyfikacji statystycznej bilansu płatniczego) plus saldo wpłat i podjęć z rachunków bankowych osób fizycznych. C Np. transakcje prawami własności patentów. DTransakcje instrumentami finansowymi, których cena zależy od cen innych instrumentów, towarów, wartości indeksów rynkowych.E

Transakcje sektora rządowego - restrukturyzacja zobowiązań.

Źródło: Dane NBP.

Bilans płatniczy w Polsce w 2001 r. (na dzień 31 grudnia, w mln dolarów)

61

4.3. ROLA BANKU CENTRALNEGO.

Przyjrzyjmy się jeszcze bankowi centralnemu... Uczestniczy on w finanso-waniu zarówno deficytu budżetowego, jak i deficytu bilansu handlowego.

Jak to działa? Odpowiem, wykorzystując uproszczony bilans banku centralnego.

Jedyne PASYWA (ZOBOWIĄZANIA) BANKU CENTRALNEGO stano-wi gotówka w obiegu, M.

AKTYWA BANKU CENTRALNEGO mogą przybrać dwie formy: państ-wowych papierów wartościowych (długu państwa, DCB) oraz rezerw walu-towych, RES.

Aktywa muszą się równać pasywom (ΔM = ΔDCB + ΔRES).

62

Kiedy bank centralny kupuje państwowe papiery wartościowe finansuje tym samym deficyt budżetowy. Natomiast sprzedając walutę zag-raniczną, bank centralny finansuje deficyt bilansu handlowego.

63ZRÓB TO SAM!

Tak czy nie?1. PKB obliczony metodą dochodową jest równy PKB obliczonemu metodą wydatkową, ponieważ prędzej czy później przy produkcji dóbr pośrednich kolejnego rzędu zuży-wane są jakieś dobra finalne. 2. Przy tworzeniu cząstkowego miernika zdrowia społeczeństwa używanego w trakcie obliczeń HDI wykorzystano popularną w ekonomii ideę malejących przychodów. 3. Deficyt budżetowy może zostać sfinansowany np. za pomocą zagranicznych inwestycji bezpośrednich. 4. Deficyt bilansu handlowego może zostać sfinansowany np. za pomocą długu krajowe-go. 5. Na początku roku w Fantazji aktywa zagraniczne netto wynosiły 500. Oczekiwany poziom eksportu i importu był równy – odpowiednio 30 i 20. Bank centralny nie pla-nował interwencji na rynku walutowym. W efekcie realizacji tych planów zasób aktywów zagranicznych netto w końcu roku zwiększył się o 20. 6. Podaż pieniądza wzrosła z 100 mld do 200 mld. W efekcie szybkość obiegu pieniądza nie uległa zmianie, a poziom cen zwiększył się ze 100 do 150. Oznacza to, że linia zag-regowanej podaży jest pionowa.

64Zrób to sam! Zadania

1. Pewną gospodarkę, która nie utrzymuje kontaktów z zagranicą w krótkim okresie charakteryzują takie dane: Cpl=0,8Yd; t=0,2; Ipl=12; Gpl=51. Produkcja wyniosła 150, nie ma zapasów. a) Ile wynosi wielkość produkcji odpowiadająca równowadze? b) Oblicz wszystkie przypływy i odpływy. c) W następnym okresie produkcja wynios-ła 200 (ceteris paribus). Jeszcze raz wypełnij polecenie b).

65

2. Hipotecję i Fantazję różni tylko to, że Hipotecjanie uważają, iż kobiety nie powinny się kształcić. a) PKB per capita, czy HDI wskaże wyższy poziom dobrobytu w Hipo-tecji w porównaniu z Fantazją? Dlaczego? b) Czy sądzisz, że wykorzystanie HDI jako miary dobrobytu jest w tym przypadku właściwe (podaj argument za i argument przeciw)? c) Co wspólnego ma z tym paternalizm? Podaj przykład powszechnie ak-ceptowanego paternalizmu w gospodarce. d) Oceń pomysł zastąpienia HDI średnią trzech wskaźników cząstkowych wskazywanych w głosowaniu przez członków wcho-dzącego w grę społeczeństwa (podaj argument za i argument przeciw).

66

3. Tablica zawiera infromacje, które dotyczą sytuacji w Hipotecji (H) i Fantazji (F) w 2006 r. (Dane podano w mld dolarów amerykańskich). Odwołując się do modelu ruchu okrężnego, uzpełnij brakujące liczby.

S I NT G G-NT Z X CA

H 91 164 6 174 196

F 414 888 874 501 542 41

67

4. Które z tych transakcji stanowią odpływ, a które przypływ z (do) ruchu okrężnego wydatków i dochodów? a) Kraj otrzymuje pomoc rozwojową od Międzynarodowego Funduszu Walutowego. b) Zatrudnieni w kraju robotnicy cudzoziemscy przesyłają swoje zarobki do ojczyzny. c) Krajowe przedsiębiorstwa inwestują za granicą. d) Państwo podniosło podatki, a dodatkowe wpływy do budżetu przeznaczono na zakup komputerów za granicą.

685. Odwołując się do równości S+NT+Z=I+G+X wskaż bezpośredni skutek zdarzeń a, b, c, d, e. Opisz przyczyny powodujące zmianę którejś zmiennej, zapewniającą zachowa-nie równości odpływów i przypływów. Wskaż inną możliwość. a) Nowak dodatkowo zaoszczędził 1000 zł. b) Sejm zwiększył podatek dochodowy. c) Zwiększają się plano-wane inwestycje przedsiębiorstw. d) Wzrosły wydatki na policję. e) Niemcy kupują mniej śląskiego węgla.

696. Wykorzystaj równanie przypływów/odpływów dla uzsadnienia przytoczonych opinii, które pojawiały się w sporach o przyczyny tzw. „deficytów bliźniaczych” w USA (wskaż odpowiednie związki przyczynowe): a) Deficyt budżetowy jest przyczyną deficytu bilansu handlowego. b) Deficyt handlowy jest przyczyną deficytu budżeto-wego. c) Zbyt małe prywatne oszczędności są przyczyną deficytu handlowego. d) Co należałoby zrobić, aby ustalić, która z tych opinii jest prawdziwa?

707. Odpowiadając na pytania (a), (b) i (c), wykorzystaj równanie przypływow i odpły-wów: a) Co to znaczy: „Sektor prywatny oszczędza więcej, niż wydaje na inwestycje, bo finansuje to państwo i (lub) zagranica.”? b) Pokaż, że (S-I)>0 stanowi nadwyżkę dochodów sektora prywatnego nad jego wydatkami. c) Podaj przykład sytuacji, w której deficyt budżetu jest finansowany nadwyżką prywatnych oszczędności nad prywatnymi inwestycjami. d) W jaki sposób może dojść do finansowania deficytu budżetowego nadwyżką prywatnych oszczędności nad prywatnymi inwestycjami?

718. W Polsce od lat występują „deficyty bliźniacze”. Np. w 2001 r. deficyt budżetowy wyno-sił 4,3%, a deficyt handlowy 3,8% PKB. a) Oblicz nadwyżkę oszczędności nad inwestyc-jami sektora prywatnego, (S-I), w Polsce. b) Przekształć równanie przypływów i odpły-wów tak, aby wskazać źródła finansowania deficytu budżetowego w Polsce w 2001 r. c) Zinterpretuj równanie, które otrzymałeś. Jak to mozliwe, że deficyt handlowy (Z-X) może finansować deficyt budżetowy?

72 9. a) Równaniem opisz równość przypływów i odpływów w gospodarce otwartej. Przek-ształć to równanie tak, aby ujawnione zostały: b) Prywatne i zagraniczne źródła finan-sowania deficytu budżetowego. c) Publiczne i prywatne źródła finansowania deficytu bilansu handlowego. d) Rozdysponowanie oszczędności narodowych. Zinterpretuj równanie z podpunktów (b), (c), (d).

7310. Przestudiuj budżet Polski w 2002 r. (s. 37). a) Wskaż główne źródła dochodów budżetu państwa. b) Wskaż główne rodzaje wydatków. c) W jaki sposób sfinansowano deficyt budżetowy w Polsce w 2002 r.? d) Jaki związek ma taki sposób finansowania deficytu z wydatkami budżetu w przyszłości?

7411. Przestudiuj bilans płatniczy Polski w 2001 r. (s. 59). a) Wyjaśnij różnicę sald bilansu handlowego i rachunku bieżącego. b) Jaką rolę w finansowaniu deficytu handlowego odegrały: (i) Bank centralny? (ii) Kapitał zagraniczny? (iii) Zasoby obywateli (np. oszczędności walutowe)? c) Co powiesz o wysokości salda błędów i opuszczeń? Spróbuj wyjaśnić jego poziom.

75

12. a) W Hipotecji poziom cen wynosi 1. W nadchodzącym roku państwo zamierza wydać 10 mld gb. Z powodów politycznych wpływy z podatków nie mogą przekroczyć 5 mld. Deficyt budżetowy zostanie sfinansowany po połowie emisją papierów wartościowych dla sektora prywatnego i dla banku centralnego. Jak zmieni się podaż pieniądza, M (załóż, że ta gospodarka jest zamknięta)? b) Jak zmieni się poziom cen, jesli realna wielkość produkcji nie zmienia się i wynosi Y = 10 mld, a szybkość obiegu pieniądza wynosi 4? c) A teraz załóż, że gospo-darka Hipotecji jest otwarta, trwa handel zagraniczny, lecz nie dochodzi do przepływów kapitału. Deficyt obrotów bieżących wynosi 3 mld gb). Jak tym razem zmieni się podaż pieniądza, M (ceteris paribus)?

76Test(Plusami i minusami zaznacz prawdziwe i fałszywe odpowiedzi)

1. A. PKB obliczony metodą wydatkową różni się od PKB obliczonego metodą docho-dową o wartość inwestycji. B. Suma dochodów czynników produkcji powstałych przy produkcji dóbr pośrednich jest równa sumie wartości dóbr finalnych. C. W gospodarce zamkniętej dobra finalne to dobra konsumpcyjne, inwestycyjne i dobra kupowane przez państwo. D. Makroekonomiści nie zajmują się problemami mikroekonomicznymi. 2. HDI bezpośrednio uwzględnia m. in.:A. Poczucie osobistego bezpieczeństwa członków społeczeństwa. B. Możliwość zaspokajania materialnych potrzeb członków społeczeństwa. C. Zdrowotność społeczeństwa. D. Rozkład dochodów w społeczeństwie. 3. A. W zamkniętej gospodarce bez państwa odpływami są: S i NT. B. W otwartej gospodarce z państwem przypływami są: C, I, G, X. C. W zamkniętej gospodarce z państwem odpływami są: S, NT, X. D. W otwartej gospodarce z państwem odpływami są: S, NT.

774. W gospodarce otwartej: A. Warunkiem wystąpienia deficytów bliźniaczych jest nadwyżka inwestycji sektora prywatnego nad jego oszczędnościami. B. (S-I)=(NT-G)+(X-Z). C. Źródłem finansowania deficytu budżetowego może być nadwyżka oszczędności sektora prywatnego nad jego wydatkami na inwestycje. D. S+(NT-G)=I+(X-Z). 5. Budżet państwa:A. Składa się m. in. z rachunków: obrotów bieżących i obrotów kapitałowych. B. Zawiera informacje o odpływach i przypływach do ruchu okrężnego. C. Jest rejestrem transakcji kraju z zagranicą zawartych w pewnym okresie. D. Ujawnia źródła finansowania deficytu handlowego. 6. Bilans płatniczy:A. Zawiera informacje o odpływach i przypływach do ruchu okrężnego. B. Składa się m. in. z rachunków: obrotów bieżących i obrotów kapitałowych. C. Jest planem wydatków i dochodów państwa w pewnym okresie. D. Ujawnia źródła finansowania deficytu budżetowego. 7. Bank centralny:A. W trakcie operacji otwartego rynku może emitowac środek płatniczy. B. Ma aktywa, którymi są rezerwy walutowe i papiery wartościowe państwa. C. W trakcie interwencji na rynku walutowym może emitowac środek płatniczy. D. Ma pasywa, którymi są wszystkie wyemitowane banknoty i monety.

78