GEOLOŠKA PROŠLOST ZEMLJE

-Vrijeme formiranja zemaljske kugle je oko 4.5 do 4.7 milijardi godina, a to razdoblje se naziva PRETKAMBRIJ.PRETKAMBRIJ se dijeli na arhaik i algonkij.-arhaik je vrijeme formiranja hidrosfere, atmosfere i litosfere i traje oko 375 mil. god. -algonkij je vrijeme stvaranja velikih kopnenih masa (kopno GONDVANA - oko južne Afrike). Nema života na kopnu, samo u moru modrozelene alge, crvi itd.

PALEOZOIK traje oko 370 mil.godina i dijeli se na kambrij, ordovicij, silur, devon, karbon i perm

-kambrij traje 100 mil.godina, razvija se život u moru (člankonošci, modrozelene alge)

-ordovicij traje 60 mil.godina-silur traje 40 mil.godina i počinje se razvijati paprat-devon traje 50 mil.godina, razvoj paprati i preslica, primitivan život na kopnu

(vodozemci, dvodihalice), koralji, morski psi-karbon traje 65 mil.godina, paprati, preslice, sjemenjače; vodozemci; gorostasni

kukci; izdižu se Gorski kotar, Lika i Samoborsko gorje -perm traje 45 mil.godina; četinjace, kukci i gmazovi

MEZOZOIK traje 150 milijuna godina-trijas (45 mil.god) - golosjemenjače, gmazovi i vodozemci. Razvoj sisavaca.

Nastaju Zagrebačka gora, Lika i Paklenica-jura (45 mil.god) - papratnjače, golosjemenjače, dinosauri; nastaju krška polja,

talože se dolomiti-kreda (65 mil.god) - sekvoje, jele, čempresi; gmazovi; izdizanje Dinarida

KENOZOIK ili TERCIJAR traje 75 milijuna godina-paleogen - paleocen, eocen, oligocen-neogen - miocen, pliocen (stvaranje nafte, ugljena, željezne rude i soli)

Transgresija mora, nivo mora se diže, flora slična današnjoj, nestaju mamuti i gmazovi; razvoj sisavaca

KVARTAR se dijeli na -pleistocen (glacijacije - Gunc, Mindel, Riss i Wurm)-holocen (današnje razdoblje)

Riss je vjerovatno bila najrasprostranjenija glacijacija

RAZVOJ ČOVJEKA

-prije 7-5 milijuna godina dolazi do cijepanja primata na pongide i hominide-pongidi su doveli do čovjekolikih majmuna, a hominidi do ljudi -evolucija podrazumijeva:

-preinaka udova za penjanje po drveću-povećanje mozga (povećanje prostora za osjetilo vida i smanjenje prostora za osjetilo njuha)-premještanje očiju (približavanje)-skraćivanje gubice-pomak otvora za prolaz leđne moždine (zauzimanje uspravnog položaja)

-rani hominidi:-Ardipithecus ramidus - prije 5 milijuna godina, Etiopija, biljojed-Australopithecus anamensis - prije 4 milijuna godina, Kenija-Australopithecus afarensis - prije 4 - 3 milijuna godina, biljojed, nizak, Tanzanija - Lucy-Australopithecus africanus - prije 3-2.5 milijuna godina, biljojed, dijete iz Tuanga

-Homo habilis - prije 2 milijuna godina-prva uporaba kamena, prvi artefakti-Olduwai, jezero Turkana, Kenija, Tanzanija -stvaranje ljudske kulture, uspravan hod, kultura oblutaka, neobrađen kamen smatran svetim-Homo erectus - prije 1,5 milijuna god-prvi napušta Afriku prije 1 milijun godina-Europa nastanjena prije ~ 800 000 godina-oko 600 000 god kamenom došao do vatre-Homo sapiens (ili H. heidelbergensis) - razvio se u Europi prije ~ 500 000 godina-naselio gotovo sve dijelove starog svijeta, specijalizirani kameni artefakti-neandertalac - živjeli u Europi, na Bliskom istoku i dijelu azijskog kontinenta između 200 tisuca i 30 tisuca godina prije sadašnjosti -imali mozak 120 kubičnih centimetara veći nego naš danas-Homo sapiens sapiens - napustili Afriku prije 100tinjak tisuća godina, a u Europu su preko Bliskog istoka došli prije 40-ak tisuća godina

DONJI PALEOLITIK (STARIJI)(prije 2,5 milijuna - 200 tisuća godina)

Zauzima razdoblje tercijala, donji i srednji pleistocen. Počinje upotreba kamenog oruđa, kresanih oblutaka. Oblikovani su sa 2 ili 3 udarca u obliku špica i nazivamo ih cjepači ili choperi. Tvorac takvog oruđa je Homo habilis.

Oldoway - prije 2,5 milijuna god-na nalazištu Oldoway od nalaza su pronađeni Australopithecus robusni, ručni klin koji se naziva Oldowaysko oruđe i još neki nalazi alata -to je vrijeme Homo habilisa i Homo erectusa-život u savani, počeli jesti meso i razmišljati-prvi alati -odbojci

-sjekači(oblutak odlomljen više puta s jedne strane) - tipična alatka-sjeckala(dvostrano obrađeni obluci)-dvostrano oruđe(chopper)

-nalazišta - klanac Oldoway, Hadar (Etiopija), Koobi Fora (Kenija)-Gona (Etiopija) - najstarija nađena rukotvorina (prije 2,6 - 2,5 milijuna godina)

Acheuleen-1,7 mil god-250 000 -Homo erectus, a kasnije i arhaični Homo sapiens ili Homo heidelbergensis-vrijeme Mindela i Mindl-Rissa-prvi napustio Afriku preko Egipta i Izraela-dvije faze:

Rani ašelejn - grublji, deblji šačnici, rabi se tvrdi čekićU Africi se koriste eruptive i kvarcit, a u Francuskoj rožnjak

Kasni ašelejn - tanji i simetričniji šačnici, rabi se palica od roga(mekani čekić)-nalazišta - St. Acheul, Abbeville (Franc), Torralba (Španj), Boxgrove (Eng), Punikve kod Ivanca, Donje Pazarište u Lici (Hrv)-tipične alatke - šačnici, sjekire, strugala, nazubci; oblik badema, bifacijalno okresivanje, naprednije od Oldowayske kulture-razumno korištenje vatre-prve nastambe (Terra Amata - Franc, jedno od najranijih nalazišta sa nastambama)-obrada drva - nalazi koplja

-nalazi različiti od ašelejnske kulture-abbevillienska kultura - teško kameno oruđe, oštrih i neravnih površina, bifacijalno okresivanje; Abbeville kod ušća Somme; ašelenska i abvilijevska kultura su živjele u istom dobu (teško se razlikuju) nema-clactonien kultura - oruđa od ivera (strugalice). Nalazišta u Engleskoj šačnika(Clacton-on-Sea), Francuskoj i Italiji; ovo je najpoznatija kultura sa lavouzijenskim načinom obrade; (iveraška kultura) - rani i početak srednjeg paleolitika (Dugi otok i Veli rat - varijante ove kulture)

SREDNJI PALEOLITIK Mousterien-razvila se iz clactonske kulture200 000 - 30/40 000 god (neandertalci)-obilježja - izraženiji nos, jača vilica, veći zubi, niži rast, kvrgave kosti, mišici, kratki udovi, veći mozak, bez brade-razvili su se iz arhaičnog homo sapiensa, tj. homo heidelbergensisa u Europi-nalazišta - Europa, sjeverna Afrika, Bliski Istok-najpoznatiji lokaliteti - dolina rijeke Neander (mala pećina Feldhofer), Le Moustier (kostur neandertalca), Giblartar, Vindija, Krapina, Veternica, Velika Pećina-4 tipa -tipični

-šarantijen - Quira (poprečna strugala) i La Ferassie (katkad strugalamodificirana primjerom levaloaške metode)

-zupčasti - dentikolato - pećina San Bernandino → udupci i nazupci-s ašelejskom tradicijom - tip A - šačnici, strugala, šiljci

- tip B - strugala, nazupci i noževi s hrptom-MUSTERIJENSKI ŠILJAK??-za materijale se koriste sirovine iz okolice-levaloaška metoda - metoda za postizanje odbojaka unaprijed smišljene forme; dolazi u musterijenu ali se može javiti i u gornjem paleolitiku; koristi tehniku odbijanja tvrdim čekićem - najčešće se javlja udružena s drugim kulturnim pojavama, npr. mikokijen (micoquien), tajasijen (tayacien), mousterien...-početak ukopa ljudi (La Ferassie - nekoliko ukopa) -duhovna revolucija-tehnologija obrade drva, kosti i rogova; koplja za ubadanje-lešinari, lovci i kanibali (Krapina i Vindija možda), minimalna prehrana biljkama-lokalitet Divje Babe I u Sloveniji - I. Turk našao koštani predmet (kost mladog špiljskog medvjeda) - moguća frula, najstariji instrument (u musterijenskom sloju)

-teorije o nestanku neandertalaca:1. multiregionalni model - moderni ljudi su nastali od neandertalaca2. model iz Afrike - populacija ljudi iz Afrike potpuno ih je zamjenila3. asimilacija - pomješali su se s ljudima iz Afrike

-koristili su se abrijima (male pećine, za 1-2 ljudi) - Dordonja (2 abrija)

Chatelperron -u Zapadnoj Europi?-prijelazna kultura srednjeg i gornjeg paleolitika-tipične alatke - šiljak i nož-neandertalci

GORNJI PALEOLITIK (MLAÐI)

-lovačko-sakupljačke zajednice-pripitomio psa-upotreba primitivnih plovila (monoksili i od kože)-prije 40 000 godina pojavio se Homo sapiens sapiens na europskom tlu

Seletien-srednja Europa-prijelazna industrija iz srednjeg u gornji paleolitik-špilja Szeleta u Mađarskoj-dvostrano obrađeni listoliki kremeni šiljci - jedino u Vindiji

Aurignacien-40000 - 20000 g. prije sadašnjosti - kromanjonci-Europa, Bliski Istok, sjeverna Afrika-prvi primjerci figuralne umjetnosti - BiH, sitna plastika (Mala gradina) - shematizirani životinjski likovi (PJZ slika)-tipovi alatki - sječiva, njuškasta i kobiličasta grebala, čunjasti alati -stepeničasta obrada na alatkama-koštani predmeti - šiljci napravljeni od roga - stariji - sa raskoljenom glavom; mlađi - mladečkog tipa-Šandalja II, Crvena Stijena, Bukovac pećina, Romualdova pećina, Potočka zijalka, Špehovka (Slo), Vindija, Velika pećina...-period Wurm

-u Hrvatskoj postoje dvije vrste kromanjonaca:1) kromanjonci mediteranskog tipa (Šandalja, Romualdova i Cerovačka pećina)2) kromanjonci predmostskog tipa (Veternica, Vindija)

Gravettien-nalazište Le Gravette u Dordonji-djelomično paralelan sa aurignacienom-27000-20000 g prije sadašnjosti-tipična alatka: graveta (kameni šiljak strmo obrađenog ruba) (vrh koplja)-porast mikrolitskog oruđa - kamenog i koštanog-pojava ukrasnih predmeta i kultnih simbola (prve Venere)-Šandalja II, Cavallo, dolina Dona (nastambe lovaca), Romuldova pećina, Crvena Stijena-Crna venera iz Dolnih Vestonica - Češka, keramika - gravettien?

Solutreen - mi ga nemamo-20000 g. prije sadašnjosti-otvoreni prostori u Francuskoj, Španjolskoj i Portugalu-ljudi su živjeli na otvorenom u kolibama-izradba kamenih alatki dosegla je vrhunac-tipična alatka: tanki, dugi, lovoroliki kremeni šiljak

-pojava slikanja: kantabrijska umjetnost-palica s kukom - izbacivač koplja-koštana igla s ušicom

-toplinski postupak obrade kamenih alatki se vjerojatno prvi put javio u solutreen-u-grijanje poluproizvoda koji se nakon hlađenja nastavlja obrađivati

Magdalenien - mi ga nemamo-nalazište Madlen-karakteristični abriji - zakloni ispod stijene, služili lovcima-vrhunac koštane tehnologije-brojni artefakti; kosti, školjke, pločice s gravurama ljudi i životinja-intezivna umjetnost u franko-kantabrijskoj regiji - dosegla vrhunac

Epigravettien-tijekom solitrejna i magdaleniena, kod nas traje epigravettien-20000-10000g BC-Apeninski poluotok i istočna obala Jadrana-tendencija prema mikrolitizaciji -jako zastupljeni tipovi strugalo-šiljak-tipične alatke - na odbojcima, sječiva, pločice s hrptom, kratka grebala, gravetice-Badanj, Crvena Stijena (BiH), Babja jama, Poljšiška cerkev, Županov spodmol (Slo)-Badanj kod Stoca - zidna slikarija, Benac kaže da je to prikaz konja; urezivanje

UMJETNOST

1. franko kantabrijska oblast - slikarije, narativni prikaz2. mediteranska oblast - pravladavaju gravure, shematizacija (Italija, Španjolska, Balkan)3. kontinentalna oblast - figure od vapnenca, steatite i gline; istočna Europa

-Venere -u istočnoj, zapadnoj i srednjoj Europi-iz Vilendorfa, pećine Grimaldi-neke figurice urezane u pećinu u obliku reljefa - pećina Laussel

-zidno slikarstvo - Altamira, Fond Gon - gravure i reljefi, prikazi životinja; prirodne boje -oker (crvena i žuta)Pećinsko zidno slikarstvo i skulpture pojavljuju se u mlađem paleolitiku

1. franko kantabrijska oblast-šira zona Biskajskog zaljeva-umjetnost u Andaluziji - počinje krajem aurignaciena i početkom gravetiena -figure na pločama od vapnenca se premazuju bojom (ugravirane)STIL 1 - aurignacien i rani gravetien

-dijelovi glave i prednji dijelovi životinjaSTIL 2 - gravetien i stariji solitren u Francuskoj i Španjolskoj

-čitavi crteži životinja-prve Venere

STIL 3 - kasni solitren i rani magdalien-usavršavanje crteža životinja-nerazmjerni prikazi-nalazišta - Lascaux, La Pasiega

STIL 4 - doba magdaliena-prirodne proporcije; bojanjem prikazana anatomija i pokreti

-nalazišta - Cap Blanc, Montespan, Altamira

2. mediteranska oblast-La Pileta, Porpallo - ŠpanjolskaBayol, Ebbou - južna Francuska-najveći broj nalazišta je u Italiji - Caviglione, Romito, Puntali-Badanj kod Stoca-shematiziranje i polovični naturalizam-prevladavaju gravure

3. kontinentalna oblast-karakteristična je skulptura-oslikane stijene (magdalein) - Kapova Peščera na istočnom Uralu-sitna plastika - Kostjenka i Gagarin na Donu; Pavlova u Moravskoj-izrada figurina - gravetien

UMJETNOST ZVUKA

-Francuska, Njemačka, Švicarska (Aurignac, La Quina...)-iz pećina u Sloveniji i Hrvatskoj - probušene kosti; prvi takvi nalazi iz Potočke Zijalke - otkriveno nekoliko mandibula (čeljust) špiljskog medvjeda s rupama - to je otkriveno i u Veternici-falanga koze s rupama - Crvena stijena (najstariji ovakvi primjerci su iz kasnog musteriena)-Divje babe u Sloveniji - kost špiljskog medvjeda sa 4 rupe-Mokriška jama - probušeni fragment dijafize femura mladog špiljskog medvjeda

-probušene mandibule špiljskog medvjeda

POSMRTNI OBIČAJI

-kraj starijeg paleolitika - početak ukopa; izrazitije se javlja u doba musteriena (La Ferassie - 6 ukopa, prilozi)-Krapina - teorija - prvo bili uredno pokopani, a onda kosti ispreturane uslijed poplave potoka (ili kanibali)-poseban odnos prema glavama preminulih - obično su bile položene na pločnik od kamena ili pokrivene kamenom pločom; u slučaju u Tešik Tašu, glava je bila okružena kozjim rogovima-u većini slučajeva pokojnik je polagan na zemlju pa zatrpan, a ponekad stavljen u manju jamu-kosti sapiensa u Hrvatskoj su malobrojne i fragmentirane (Veternica, Velika Pećina, Šandalja, Romualdova pećina) i ne pokazuju tragove specijaliziranog ukopa-mlađi paleolitik - kod nekih ukopa brojni nalazi ogrlica od probušenih puževa, školjki i zuba, te skulptura od kosti-još od musterijena - bojanje kose i tijela pokojnika (oker i hematit preferirani)

OSTAVE ŽIVOTINJSKIH KOSTI

-poseban odnos prema kostima medvjeda -kult medvjeda - Slovenija, Mađarska, Austrija, Francuska, Njemačka, Švedska, Danska, Poljska-Potočka Zijalka - kosti okružene ogradom od kamenja

-rupe na lubanjama mladih medvjeda-Veternica (samo neki od „pokopa“)

-6 lubanja špiljskog medvjeda, poredanih u niši. Uz lubanju su ležale donje čeljusti, na kojima su primjećeni tragovi radnji (izbijanje zubi, zaobljivanje rubova...)-uredno kamenom zazidana niša u kojoj je bila pohranjena velika lubanja njuškom okrenuta prema otvoru-lubanja vuka položena između 2 duguljasta kamena i pokrivena kamenom pločom

-pretpostavka da su sve te pećine bile medvjeđi brlozi u kojima ih je čovjek ubio za vrijeme zimskog sna

UMJETNOST U SLUŽBI KULTA

-najčešći prikazi životinja i simboli-najčešće oslikane životinje - konj, bizon, nosorog…-Badanj - konj sa strelicama - muški simbol-konj, ženski simbol-rane i strelice (PJZ slika)-konj sa strelicama u pećini Lascaux-pretpostavka - pred ovakvim crtežima mogle su se odvijati inicijacije mladih lovaca ili neke druge radnje vezane za neku od osnovnih djelatnosti pračovjeka-u prilog kultnosti crteža na stijenama govori i činjenica da su većinom bili rijetko posjećivani , tj. u posebnim prigodama

MEZOLITIK

-od riječi mezos - srednji i lithos - kamen = naziv uveo Hodder Michael Westropp-vrijeme lovačko-sakupljačkih društava od konca ledenog doba do početka zamljoradnje-dolazi do mikrolitizacije materijala-mikroliti, početak uporabe motike, u završnoj fazi javlja se i keramika-kolibe ili primitivni šatori-geometrijski mikroliti i mala dubila-izrađivali vršve i udice-Lepenski Vir na Dunavu u Srbiji - mezolitička populacija koja živi sjedilačkim načinom života; kuće trapezoidne, zidovi od šiblja, preko koža, u nekim kućama pokopi mrtvih, karakteristične skulpture - čovjek-riba

KRAPINA

-manji brežuljak Hušnjakovo u zapadnom dijelu Krapine-istraživao Dragutin Gorjanović - Kramberger-svi faunistički ostaci iz krapinske polupećine predstavljaju lovački plijen paleolitskih stanovnika ovog lokaliteta-2 stratigrafska kompleksa (I, II), s time da II. ima 9 stratumaI.-primitivni muterijen s elementima klaktonijena i starije levalois tehnikeII.-3 razvojne faze

1. tipični musterijen2. razvijeni musterijen3. (Ferrassi stil i proto abri-audi sječiva)

-skeletnih ostataka pračovjeka bilo je u svim stratumima. Sakupljeno je preko 650 komada zuba i kosti. U krapinskoj populaciji prisutno je oko 80 individua neandertalca.-paleolitski inventar vrlo je raznolik i u njemu postoje sve vrste i tipovi kamenog oruđa srednjeg paleolitika - jezgre, ručni klinovi, strugala, šiljci, svrdla. Strugala i ručni šiljci najviše su zastupljeni što je jedna od osnovnih karakteristika musterienske kulture u srednjoj i južnoj Europi.-za izradu oruđa najviše su se iskorištavali razni tufovi i silificirane stijene-velike sličnosti postoje između musteriena Krapine i pećina Veternica i Vindija-Riss-Wurm interglacijacija (-Krapina ima ljudskih ostataka, u Crvenoj Steni ih nema)

PUNIKVE KOD IVANCA

-naselje na otvorenom- istraživao S. Vuković- sakupljena je vrlo stara paleolitska kamena industrija razasuta po površini zemlje, a tipološki najviše odgovara ranom aschelenskom kulturnom stupnju- zastupljeni su ručni klinovi, ručni šiljci, primitivni i jednostrano ukošeni cjepači, golema grebala = svi su glomazni i surovo obrađeni- datacija je vršena na primjeru ručnog klina ovalnog oblika = ljepše je obrađen i oblikovan; uspoređuje se s ručnim klinom iz St. Acheula

ROMUALDOVA PEĆINA

- Limski kanal, Istra- stratumi od a) do f)- najznačajniji je stratum c) koji sadržava brojne ostatke gornjopleistocenske faune i tragove mlađeg paleolitika- u istom stratumu nađena su i dva dječja kutnjaka, a pripadaju mlađepaleolitskom lovcu iz skupine Homo sapiens fossilis (kromanjonci??)- otkriveni su i “gravetirani” mikroliti geometrijskog oblika, strugala kljunastog oblika, ubadala, svrdla, probušeni jelenji očnjak...- svi dosad otkriveni artefakti u stratumu c) po položaju, načinu obrade i tipološkoj diferencijaciji pripadaju mlađem aurignacienu i ranoj fazi gravetiena

ŠANDALJA I (San Daniele)

-4 km od Pule, Istra-nazivom Šandalja obuhvaćeno je više fosilnih pećina i šupljina koje su otkrivene 1961. godine (Mirko Malez)-neke naslage bogate su fosilnim materijalom, i to osobito debela naslaga koštane breče - u njenom sastavu osim kostiju i zuba nalaze se komadi kamenja, žuti kristali siga…-od kostiju najbrojniji su ostaci nosoroga, konja, jelena, divljih svinja i pragoveda (u pećinski prostor bile su dovedene kao lovački plijen)-chopper - najstariji predmet izrađen ljudskom rukom na tlu Hrvatske-otkriveno više komada drvenog ugljena - pouzdani trag loženja vatre-u kostanoj breči nađen je i gornji prvi lijevi sjekutić fosilnog čovjeka (Homo erectus - PJZ) ali se kasnije ustvrdilo da je to ipak životinjski zub-svi nalazi dokazuju da je područje juzne Istre bilo naseljeno najprimitivnijim paleolitskim lovcima u najstarijem pleistocenu i to je ujedno trag najstarijeg paleolitika u našim krajevima

ŠANDALJA II

-otkrivena 1962. godine; udaljena nekoliko metara od Šandalje I-naseljavanje podzemnog prostora paleolitskih lovaca bilo je najintenzivnije u vremenu od završnog dijela Wurm 2 stadijala do starijeg dryasa u kasnom glacijalu- najbrojnije životinje - divlji konji i magaraci, divlje govedo, svinja, čak i ptica i riba- uočene su životinje alpske i sjevernoeuropske faunističke zajednice, što upućuje na postojanje hladnih stepa i tundra, te na suhu, oštru i hladnu klimu- najviše ostataka skeleta ležalo je u središnjem dijelu stratuma b), a bili su razbacani oko jednog većeg ognjišta (sakupljeni su ostaci od najmanje 3, a najvise 5 osoba) = oni pripadaju mlađepaleolitskim lovcima iz skupine Homo sapiens fossilisa (pračovjek sa kromanjonskim obilježjima)-pokapanje nije ustanovljeno, sve lubanje su razbijene i bez reda pobacane - kanibalizam?-nalazi - rukotvorine - kremeno i koštano oruđe, ukrasni i kultni predmeti, brojna ognjišta, nekoliko desetaka tisuća kremena (znatan dio obrađen je u artefakte) -paleolitski lovci svoje kamene i koštane rukotvorine izrađivali u ovoj pećini-od materijalnih kultura, po stratumima, nađene su sljedeće : b) epipaleolitikc) razvijeni gravettiend) prijelazni stupanj od mlađeg aurignaciena prema ranom gravettienue) mlađi aurignacienf) stariji aurignacieng) početna faza aurignaciena ili završna faza musteriena-koštani artefakti u odnosu na kamene su znatno rjeđi i pretežno su zastupljeni lijepo izrađenim šiljcima. Mnogi su ukrašeni, uglavnom paralelnim zarezima-više probušenih životinjskih zuba (od bizone, risa, jelena) - tzv. grandl ili biserak- karakteristični za gravetien-probušene morske školjke i perle -zanimljive su uglačane koštane lamele s rupicom, koje su vjerojatno služile kao amuleti

VELIKA PEĆINA

-na Ravnoj Gori-ostaci pećinskog medvjeda - sabrano je nekoliko desetaka tisuća kostiju i zuba-u stratumu j) otkriven je fragment desne frontalne kosti s nadočnim rubom, koji pripada Homo sapiens neandarthalensisu-otkriveni su mnogobrojni paleolitski artefakti, ognjišta i ostali tragovi o boravku paleolitskih lovaca u ovoj pećini-nađeni su i kremeni artefakti koji upućuju na musterien i gravettien-široki plosnati oblici levallois tipa (musterijen vjerovatno)-koštani artefakti - isključivo su zastupljeni koštanim šiljcima s raskoljenom bazom = stariji aurignacien-koštani šiljci mladečkog tipa - tipični za mlađi aurignacien-najgornji humozni kompleks naslaga (a,b) iz holocena sadržava razne predmete iz neolitika, eneolitika, brončanog, željeznog i rimskog doba.

VETERNICA

-Medvednica, Zagreb-istraživanja su započeta 1951., a završena 1971. godine, Malez-na osnovi C14 metode stratuma i) određena je apsolutna starost od oko 43200 godina, što fiksira kulturu starijeg musteriena-faunistički ostaci iz dubljih kulturnih stratuma (j,i,h) pretežno potječu od lovačkog plijena paleolitskih stanovnika ove pećine-u stratumu h) otkrivena je čovjecja kalota (krov lubanje) koja pripada Homo sapiens fossilisu - primitivniji musterijen-nađena su ognjišta, definirani artefakti jezgre, kameni odbojci, iverje-više izrazitih tragova i nalaza u bočnim stijenama koji ukazuju na tzv. “kult pećinskog medvjeda”-stratumi j, i, h sadržavali su brojno kameno oruđe srednjeg paleolitika - j) nukleoartefakti s cik-cak retušem, artefakti clacton i levallois tehnike - primitivni mousterieni) kameno oruđe tipičnog mousteriena - kremeni ručni šiljci, strugala, grebala, noževi ; artefakti su isključivo jednostrano stepenasto retuširanih) visoko razvijeni mousterien - oruđe ima finiju i detaljniju obradu ; početak mikrolitizacije-u stratumu f) sabrano je samo nekoliko netipičnih artefakata pa su pribrojeni aurignacijenu (ta pretpostavka je pod upitnikom)-kamena industrija ima velike sličnosti s paleolitskim materijalom iz Krapine i pećine Vindije

VINDIJA

-Donja Voća-S. Vuković - istraživanje pretežno usmjereno na najgornji kompleks naslaga, gdje je nađena vrpčasta keramika, koštani artefakti “veldenske kulture” i djelomičan dio paleolitskih i mezolitskih kamenih artefakata-1974. godine istraživanje vodila JAZU-u svim stratumima Vindije sakupljeno je vrlo mnogo kostiju i zuba raznih životinja, pretežno od velikih kopnenih sisavaca koji su bili plijen lovcima-u sedimentnom kompleksu stratuma g) otkriveno je 80 komada skeletnih ostataka neandertalca-u sloju g1 - spolna kost špiljskog medvjeda s urezanim krugovima (možda ornament)-u stratumu d) također su nađeni skeleti koji potječu najvjerojatnije od kromanjonca-kameno oruđe pripada raznim fazama i facijesima levalloisiena, mousteriena, starijeg i mlađeg aurignacijena, gravettiena, epipeleolitika i mezolitika-koštani šiljci s prelomljenom bazom i oni mladečkog tipa ↓ ↓ stariji aurignacijen mlađi aurignacijen-postoji kontinuitet naseljavanja tijekom svih klimatskih faza od glacijala Riss do kasnog glacijala, tj. do najmlađeg dryasa

BADANJ KOD STOCA

-otkriven 1976. godine-u najgornjim slojevima sačuvani su vrlo bogati ostaci staništa iz kasnog mlađeg paleolitika-između tih slojeva leži blok stijene sa gravurama pračovjeka-nalazi se sastoje uglavnom od sljedećih vrsta alatki - strugala, svrdla, ubadala, mikrogravete, šila, jezgre-u površinskom materijalu otkriveni su i dijelovi nakita koji se sastojao od probušenih malih puževih kućica te koštanih cjevčica-najgornji sloj u Badnju odgovara mlađem magdalienu u zapadnoj Europi-gravura - prikazuje figuru konja gledanu sa desnog boka. Sačuvana je samo stražnja polovina tijela, dok je ostatak crteža uništen još vjerojatno u paleolitsko doba. Površina stijene je uglačana. Ucrtano je nekoliko strelica, od kojih neke imaju udubljenje pri vrhu, tzv. rane. Konj = simbol muškosti } prema Leroi - GourhanuRane i strelice = simbol ženstvenosti } ↓ ↓ Prema njemu gravura je datirana u stil IV (znaci da je nastala prije 15000 - 12000 godina )-stanovnici Crvene stijene, jedva 60 km od Badnja, nisu uopce pokazali sklonost ka umjetničkom stvaranju-badanjski nalaz je prvi ovakve vrste na istočnoj obali Jadrana

CRVENA STIJENA

-selo Petrovići, Nikšić (Crna Gora)-otkrivena 1954. godine-31 kulturni horizont (od predmousteriena do brončanog doba)-nalazište s najdebljim kulturnim slojem i najbogatijom stratigrafskom raslojenošću na Balkanskom poluotoku-izvanredno sačuvani materijalni ostaci čovjekove djelatnosti omogućuju nove uvide i saznanja o razvoju paleolitskih kultura-nađen je zub neandertalca-brončano doba, neolit i mezolit - Benac-gornji paleolitik - Brodar-srednji paleolitik - Basler

ODMUT

-selo Plužine, Nikšić-pećina otkrivena 1968. godine-sadrži 7 stratuma - od mezolitika do brončanog doba -Odmut 1 - kosti divljih životinja -lovačko - sakupljačka zajednica -noževi strugači, strugalice, šiljci, tzv. geometrijski oblici, harpuni od jelenjeg roga (56 cijelih i fragmentiranih) -alatke slične onima iz Crvene stijene (od okresanog kamenja) -posebne odlike kostiju i zubi divljih svinja i harpuna od jelenjeg roga-Odmut 2 - glineno posuđe

POTOČKA ZIJALKA

-u Karavankama-S.Brodar vršio istraživanje koje je trajalo 8 godina-u slojevima ustanovljeno 40 životinjskih vrsta (najviše ostataka špiljskog medvjeda)-kulturni inventar ulaznog dijela Potočke Zijalke obuhvaća više od 300 komada kamenih artefakata (rezala, strugalice, ubadala) i 51 komad koštanih šiljaka -u završnom dijelu pećine otkriveno je 80 komada koštanih šiljaka mladečkog tipa i cjevasto koštano oruđe - prototip igle-vodeni pijesak otkriven je u kulturnim slojevima u više nivoa - čovjek ga je u pećinu nanio više od 10 tona-nalazi pripadaju srednjem aurignacienu-kulturni slojevi uključeni su u interstadijal W I/II

LEPENSKI VIR

-mezolitička populacija koja živi sjedilačkim načinom života -kuće trapezoidne, zidovi od šiblja, preko koža-u nekim kućama pokopi mrtvih, svi mrtvi sahranjivani unutar naselja-pokapanje - inhumacija i sekundarna inhumacija (parcijalna ili u cjelini)-karakteristične monumentalne skulpture - čovjek-riba-Dragoslav Srejović