ÜÇ AYLIK nınıJ· llmiJ E!debi

Araştırmalar Mecmuası

Cilt: V, Sayı:. 2

Haziran - · Şaban 1401

SAHlBl lSLAM MEDENlYETl V AKFJ

Adına Başkan

Selçuk ERAYiHN

Yazı Işleri Müdürü Dr~ Cahid BALT ACI

!dare Yeri Bozdoğan Kemeri Cemal Yener

Cad. Nr: 132 "'VEFA/lST Haberleşnie ve Havele

PK. 1315 SirkecijlSTANBUL .. TURKEY

Fiatı: 150 lira Abone şartları:

Yurt içi: 600 lira Yurt dışı: 1.200 lira

lÇINjDEKlLER

.. . Hicret Krıteri

1. Lütfi ÇAKAN .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. . . 3

Kur'an-ı Kerim'in Tefsl!ii ve

'Himlerle Olan Münasebeti

Celal KIRCA -........ .'............. 17-

ILYA:S (a.s.) Hekkında bir Araştırma

Dr. Abdullah AYDEMiR .......... 27

Osmanlılarda Şeyhülislamlı'k

MOssesesi

Ziya KAZI CI .................. , .. . .. 39

Fal, Falname ve uFaJ-ı Reyhan-ı

Cem Sultan»

' Dr. Halil ERSOYLU . ............... 69

Kayser-i Raşid . Efendi •Kütüphane­sinde Peygamberimizin Hayatı vle İlgili Türkçe Yazmalar

. Dr. A Vehbi ECER .. :............... 83

istanbul'daki Te'kkelerin Slislle-i Meşayihi: 97

islami IHmler Fakültesinin Tertip­Iediği «Hicret Kongresi» başarılı

Geçti 119

Şer'i Siciller Ati.lfa ÇETiN

' /---, ....................... , 123J

· 4ll-licret !<!ongresi» 'Başarılı Geçti 127 . ' . -

Neşredilmeyen yazılar istenildiğinde iade edilir. Mecmmnm is­mi zikred.ilmeden ~tibas ·edilemez.

'

·""- -

\

·-

Osmanhlarda ŞeyhüHs:lômhk Müessesesi

-Ziya KAZICI -

ÖN SÖZ

. ' -

. Osmanlı kültür tarihinde faal bir rolü olduğu bilinen şeyhülislam­lık, teşkilatlı bir müessese olarnk sahneye çıktığı · andan itibaren, ken­

. ~ . devlet faaliyetleri içinde bl,l]muştur. Asil: ları aşan tarihi boyunca, değişik merhalelerden geçen· pu· müessese yi, iki yönü ile tetki!K etmeyi faydalı bulduk :

!D- Tarihi geliŞme, @ -_ Müessesemin işleY!§i. .

Gerçi burada sadece , 2 bölümün_ neşrini düşünfunştük, fa'kat bu takdirde mevzu bir hayli eksi'k kalacaktı. Bunun için daha önce neşr~­dilmiş(l) olan birinci bölümün bir kısmını da ·buraya :almayı faydalı

·bulduk.

Bu araştırmanın vücud bulmasında _benden yardıml~rını esirgeme-yen hocam Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu'na · minnet borçlu olduğu-mu belirtmek isterim.

''

Z. Kazıcı

1 - Bkz. Z. Kazıcı-ıM. Şeker, 'islam- Tüıık Medenlıyeti Tarihi, ist<rnbul 1981, s. 139-149 -

39

I. BÖLÜM

. TARİHİ GELiŞME .

A. ŞEYHtiLiSLAM TABiRi

H. IV. (M. ·X) asrın ikinci yarisında ortaya çıkan «Seyhülisl&m» .tabiri, fu'l~.a.hJ:l. arasındaki ihtil8.flı meseleleri halledebilen ilimler iÇin, .bir şeref ünvanı. olarak kulla.pılmı§tır. <<Fııkahay-ı izam ve füdelay-ı fe­hamdan şol sahib-ı 'sadr-ı iftaya ıstılahat-ı örfiyyede şeyhillislam deni­lirdi ki, aralarmda tahaddüs eden mUnazaa ve mÜhasemeden dolayı halı-ı müşkilat-ı en~ eyleye» (1).

. :Su asırdan itibaren, «İslam>; kelimesi, pek ço'k kelliDeye izafe edi­-lerek ;kullanılmaya başlanmıştır(2) .. -Fakat bütün bu tabirler arasriıda sadece «Şeylıülislam» terkibi . deva.mlıb~ muhafaza edebildi, diğerleri

ise unutulup gitti(3).

Şeyhillislam tabiri ile birlikte kullanılan öbür deyinilerden bir- kıs­mı, dünyevi iktidar sahipleri (bilhassa Fatımi- vezirleri) tarafından . da kullanılıyordu. Ama «Seyhi.ilisl~m» ünvanı, hemen daima fılema ve stı-fllere has olara.k istn:;_al ediliyordu(4). . · · · ·

. '

Hicri IV. asrın iklııci yansmdan itibar~n,· ortaya çıktığını belirtti-

1 ·-· Ali Emiri, «'M eşihat-ı lslamiiyye ·Tariıhçesf,., llmiyye Salniimesi, istanbul 1334, s. ı3Ö6 •. 2 - Bu tabirlerden birkaçı: lmadu'·l•lslam, Fahrü'l-lsiam, Rüknü'i-lsiam, Hüccetü'i-lsiam,

Şemsü'.J.4siam, Hahaü'i-lsiam, Zeynü'iclsiam, Burhanü'i-lsiam, N)zamü'l-islariı, Du. iıaü'l-l•slilm;V.s.'dir.

3 - All Emiri, a,g.e., s. 304-305. · 4 - J.H. Kramei's, •Şeyhülislamn islam Anslklopedisl, Xl/485.

40

ğinıiz ]:ıu şeref ünvanmı almaya hak kazananları üç kategoride müta- . ıaa edebiliriz:

. . . 1. Sadece, · kendi zamanlarındaki bir şehir halkı tarafından kendi-

.

. sine bu ünvan · verilenler,

2. «'Şeyhülislam» fu:ıvanı ile her tarafta söhret hulrn:ıiş olanl'ar, . . .

3 .• Fetva ile icazetnameyi . birlikte verebilen ve bu isimle _şöhret ibulm.uş olanlar(5).

Böylece, Osmanlılardan önce de _ varlığınd~ haberdar :olduğumuz

1 bu makam ve mÜessese, Osmanlılarda olduğu gibi resmi deği!di. Kezş. bu müessese, '«ilmi ye . sınıfı» nın en üst makamı olma- gibi. bir hüviyet de taşımıyordu.

. 1

Osmanlılatın, altı- asrı aşkın hükümranlık döneminde «şeyhülis­

lam» ünvanının ne zaman kull-anİlmaya başlandığı kesin olarak biline­mediği gihi(6), ilk defa bu ünvaiJ.+ alan zatın kimliği dahi t!3Sbit edile­memektedir(7). Bununla beraber, Fatih kanun-namesinde· seyhülisla-. - . ının fılemanın reisi olduğu aç:ıikça belirtil:rp.ektedir(8) ~ Fatih Sultan Meh-med'in (1451-1481) tedvin ettirdiği kanun-narnede şeyhillislam tabiri, açık ve sarili bir şekilde zikredilmektedir ki, bu da Fatih ve _babası II. Murad (1421-1451) devirlerinde mezkfır ünvanla adlandırılan kimsele-

'· rin varlığını ortaya koymaıktad.ı.r .

. Osmanlı devletinde, kendisine · sorulan dini ve şer'i meseleleri ce­vaplandıran kimseye «müfti», verilen karara da «fetva» -dendiğini bili-

r yoruz. Nitekim meşihat makamı, ilkönce, «mesned-i fetva» veya «man­sıb-ı · ifta» gibi isimlerle başmüftiiik tarzında teşekkül etmişti. Bu du-. rumu ile o, . bir müddet «kadı-asker» ve «muallim-i sultani» vazifelerine nisbetle ikinci derecede kalmıştı(9). Bunun iÇin -müftiliik m~kamı, Di-

. van-ı hümayun azalığına dahil J;>ulunan kadı-askerlik maJkamına göre daha hususi bir vaziyet arzediyordu. Ancak fetva verme yetkisi İbn:!

5 - All ·Emiri, a.g.e., s. 305. 6 - ıismail HaKkı Uzunçarşı!ı, Osmanlı Devletinin 'ilmiye Teşkilatı, Ankara 1965, s. 175. 7 - TafsHat qçirf ·!)k. ıEkreni Kaydu, uOsmaiılı Devletinde ŞeyhüHslamlılk Mü~ssesesin:in

.Ortaya Çı'kışı» islami ilimler Fakültesi Dergisi, H977), ll, 201-205. B - «V€ şeyhülirslam ülemanın reisidir ·ve muallim-i' sultani dahi ıkezafiık serdar-ı üle­

. madır. Veiıir-i azam anları riayeten üstüne almak münas!bhtir. Amma müfti ve hace sair rvüzer_adan bir nice tabaka yukarıdır ve taszddür dahi- 'ide~ler. Fatih ka­nunona.rne·si, istanbul 1330,' s. 10.

9 - •ismail Hami" Danlşmen~. izahlı Osmanlı Tarihi !(ronoliji·si, i·stanbul 1971, V. 109.

41

. '

;Kemal (1525-1533)) ile Ebu's-Suud (1545-1574) ,Efendi gibi zevata ha­vale edilince, bu makam daha . ço'k ehemmiyet kazanmaya başladı. Çün-

i& . • .

kü bu iki kişi, kadı-askerUkte bulunduktan ·sonra bu vazifey~ getiri!-' . . . . m.işlerdi. Bundan böyle «şeyhülislamlık makamı», «Sadreyn efendiler»:in (10) üstünde tutularak «ilmiyye tarikl:nın ;reisi ve ser'i malıkernelerin nazırı olunm:uştur(ll). iYukarıda adı geçen kudretli zevatm yetişmesi, bütün ilmi tevcihatm şeyhülislamlara verilmesine sebep olmuştur. Ar­tık ma:kam ve mevki itibariyle de sadraza.mhi · denk bir ·seviyede tutulur olmuşlardır(12). · ·. ·

.. . / . . Osmanlılarda,, ileri gelen vezat için ıkullamla:n ünva:nlarm bir çoğu,

daha önceki müslüma:n devletlerde de kullamlmıştır. Nitekim, takva salıibi olarak ıkemaı mertebesine ulaşa:n şahsiyeti ile müellefatmm çok­luğu sebebiyle büyük bir ün kazalimiş olan İbn-i Kemal'e, bu özellikle-· rindcİı dolayı, Necmeddin Ebu Hafs Ömer en-Nesefi'ılln ünvam ola:n «müfti's-sakaleyn ... »· lakabı verilnıiştir(13). Bu tabir, sadece adı geçen şeyhülisiam· için lkullamlmıştır(14).

B.· ŞEYHÜLİSLALİGIN ZUHURU

lim.iyye sınıfının ·en yüksek mevkii oian, ve «Meşıhat-ı İslamiyye» diye adlandınla:n bu makamın kur:uluş gayesine matuf, değişik bazı gö­rüşler buluıınia:ktadır. Bu mevzuda farklı görüşl~rin ortaya at:ılıiıasına sebep ve bu görüşlere kaynaklık eden kinisenin J.H. Kramers olduğu ileri sürülmektedir(15) .. Fllhakiıka İslam Ansiklopedisindeki • makale­sinde bu. mevzlıa temas eden Kramers, Gaudefroy-Demom'byn'e daya-

. narak b~zı fikirler ileri süimektedir. Bunları, şu şekilde sıraiayabiliriz:

@) Osmanlı padişalıları, Mısir'da Memlfıik sultanları yanmda buluna:n Abbasi halifesinin haiz olduğu m~v;kii taklid etmek suretiyle böyle· 'bir müessese yi kurmıı§_.ola;}:>.ili:rl.er. ·

@ Osmnlı lli{lmasmm bir dini reisin başkanlığında teşkilatlanması,

10 - Anadolu ve· Rumali kadı-asikarleri iÇin 'kullanılan bir tab'irdir. 11 ~M. Tayy;ib Gôkbilgin, Osmanlı Müesseseleri Teşkilatı ve Medeniyet! Tarihine Ge-

nel Bakış, istanbul, 1977, s; ·107. - · 1'2 - Hazarfen Hüseyin Efe-ndi, Telhi•sü'JJbeyan fi Kavanin•i Alfı Osman, Bi\bloioth~que

National, Aneian Fonds Turc. Nr. 40, 134 a. 1'3 - Müstakim-zade Süle}'man Saadeddin, Devhatu'I·Meşayih, s. 17. 14 - Al Emiri, a,g.e., s. 314 .

. 15 - ıKay'du, a.g.e., s. 205.

42

\

d~vletin' tebe?-sı olan gayr-ı inüsllmlerin başında bulunan patrlkliği tak- · lit etmek suretiyle olmuştur.

~ Bu ıp.üessese, devlette ·.mevcut dünyevi iktidar. yanında, kazai selahiyetlerle teçhiz edilmiş sufi-dini. bir an'anenin. :neticesi olarak da doğmuş olabilir(16h

. . . .

· Ziihurunu, tek ve. belli bir" sebebe bağlama imkam bulunmayan bu . . .

müessesenin kuruluşunu, baŞka dinlerdeki ruhant riyasetin taklid edil-mesi ile izaha kalkışmak, tamamen indi ·bir mütalaa olur. Çünkü lslfunın din ve devlet anlayışı ile Hıristiyanlığın din ve devlet anlayışı arasında büyük bir fark vardır. _Biri, münfesiblerinden hem dün.y.evi,__l;ıJ~.:nule..JJ.lı-

. revi vazifeler beklerken, diğeri sadece uhrevi ~metler beklemektedir. Bunun için, bu iki müessese yi. birbiri ile mukayese etme~ ve hele, şey­hülislamlığın, patrikliğin bir taklidi olarak ortaya çlkıtığını söylemek, doğru olmasa gerektir. Nitekim, 1. Hfumi Danişmend de, bu meseleye temasla şöyle der: «Dikkat edilecek noktalardan biri de meşihat ma­kamının başka dinlerdeki ruhani reisliklerle mukayesesİnin doğru ol­madığıdır» (17) .

. Şeyhülislamlığın doğuş ve ortaya çıkış sebebini tek bir vak'aya bağlamak yerine, taribi olayları incelemek ve bu yolla bir neticeye var- . ma;k daha doğru olacaJktır. Bunun için de meseleye tfurihi olaylar açı-sından ba:kniak gerekir. /

. n. Murad devrinde yaşayan ve umumiyetle @ ŞeyhiiHsla!W l,rabul edilen Molla Fenari (1424-1431) 'nin(18), böyle bir makama getirilmesi ve kendisine böyle bir ünvan verilmesi, 'dikkat çekicidir. Devletin, dini ve siyasi bir Jtargaşalık içinde bulunduğu bir sırada tahta geçen· n. · Murad, böyle bir ortamda, ahlaki, il:mi ve dini otoritesi bütün meillıe­iketçe ıkibul edilen büyük bir alime ihtiyaç buliınduğunu düşünmüş ol­malıdır. Keza bu zatnı, tebeayı bütün sapık cerey:anlardan koruya'bile­cek bir otoriteye ~ahip olJ:ri:aSl ve halk .ilçı_g?vletin dini ~_ruılelerinL_ç_öz­mesi gerektiğine ina:ı:ımış olmalıdır(19). Yine bu esnada, devlet sınır­ları dahilindeki ga~-ı resıni müftüler,!n, dini meseleler hakk~d~-'k~~di dünya görüşleri ve kabiliyetlerine göre ayrı aYI'! fetva vermeleriııin,

16 -·Kramı;ırs, a.g:e., Xl, 486-487. 17.- Danişmend, a.g.e., V, 110. 18 - Ahmed Refik, •Osmanlı Şeyh'ülislamların ilmiye Salnamesi, s, 322. 19 - ll. 'Murad Devri !hadiseleni Için ibk. Aşık Paşa-zade, Tarih, istanbul 1332, s. 96"138;

ıHoca Saadeduin Efendi, Taoü't-"f.evarih; istım'bul 1279-1289. 1, 315-360.

' ' 43

devlet için bir tehlike arze..:t.ti.ğiill de seziniş olmalıdır. . Gerçekten böyle d~ar, hoş olmayan bir takım tenaıkuzlarm ortaya çl!kmasııia yol açabilir. Bu yüzden de hem devletin otoritesi, hem de- mü'minlerin ·şe­riata olan bağlılıkları zedelenebilirdi. Bu sebeple .fetvalarm, tek 'kanal­dan ve .resm.ı' sıfatı bulunan bir kimse tarafından verilmesi ihtiyacı his­sediliyordu. Aynı zamanda, durmadan· yayılma istidadı gösteren _Batı~·

· · ırl-Rafızi görüşlere karşı sed çekecek kuvvetli ve dirayetli sünni bir sese ihtiyaç vardı(20r.

İşte bütün bu hususlar nazar-ı · dikkate aJmnuş olacak ki, i1k defa bu makama getirilen • Molla Fenari'nin galısmda · adı . geçeri. ünvanla bir m3ikaİn ve müessese kurulmuş oldu. _.

C. İLK ŞE'h!HÜLİSLAM

Osmanlı devlet te§kilatmda, «müfti'l-enam» ünva'.nı ile -de anılan şeyhülislamıarın; ihraz . ettikleri bu resmi makama ilk defa kimin geti­rildiğinin kesin olarak. bilinemediğinden söz etriıiştik. Bu hususta pek farklı görüşler ortaya atılmaktadır(21). · - ·

Os:ınanlılardan önceki müslüman devletlerde, varlığından ' haberdar olduğumuz şeyhülisla mlı:k, bu devlette eriştiği dini ve siyasi ehemmi­yeti ·hiç bir ülkede bulamamİştır.. Fatih· kanun-namesinde kendisinden söz edilen §eyhülislamın bu dev.ırdeki durumu da tartışılabilir nitelikte görünmektedir. Mezkfu kanunnameye göre ülemanııi reisi olmakla bir: lilde iliniyenin başı sayılması XVI. asrın ortalarına ve belk.J. az daha son­raya. rastlar(22) . Bu durumu· göz önüne almış olacak ki,- ;M. Ta~ Gökbilgin bu ünvanm (şeyhülislamlıgm) ilk önce İbn-i Kemal'e veril­_diğine ·kani görünmektedir. Bu konuda o, «fetva hizmeti vazifesi, İ_bn-i Kemal ve Ebu's;,Sufı.d Efendi. gibi kimselerin bu vazif-eye getirilmesin--

20 -. Kaydu, a.g.e., s. 208. · 21 - Bu ıkonudaki araştırmasında <Ekrem Kay<lu şu !bilgiyi vermektedir: uŞeyhüHslamlı-

. ğın Osmanlı'larda'ki başlangıcı· ile ilgili olarak üç görüş iler.i ·sürülmektedir: · a. Muradjea d'Ohson ve Ali •Emiri'ye göre . şeyhülislamlıık müessesesi Osmanlı ·

<levletinin :kuruluşı.in'dan itibaren vardı. . lb, Süleyman Saacleddin, Ahmed Reffk, R.C. Repp, Hazarfen Hüseyin Efendi, Ka­

. raçelebi~zade_ Albdülaz;iz ve A:hmed Ata'nın fikrine göre ilk şeyhülislam ·Molla Samseddin Fenari'dir. . . .

. c. Katip Çelebi'ye göre .şeyhüH'Slamlıik iilk defa istanbul'da fetva veren müfttlerle 'başlamıştır. · a.g.e., s. 2d1-205.

22 - Uzunçarşılı,. Hmiye, s. 175.

44

.de:iı sonra ehemmiyet kazanmiş ve · artık. buniara şeyhillislam denli m]~ tir. Bu iki lti~i kadi-askerlik:.te buluriduktan sonra bu vazifeye getiril­mişlerdi» (23), diyerek bu konudaki görüşünü belirtir.

Bununla beraber, Fatih Sultan Mehmed'in tedvin. ettivdiği kanun-. namede, açıkça ismillden ve fılemanın reisi olma gibi bir sıfatı bulun­duğunda ı. söz edilen şeyhülislamlık. makamının . daha önce mevcut ol­ması geı:ck.ir. ll. Murad devri.nill dini, siyasi ve 'ictimai kargaşalıkları .netieesir. ~le ortaya çıkan hadiseler, böyle bir makamın kurulmasını mec­buri ha·~tı getirmişti.· Böylece kurulup teessüs eden bu müessesenin ba­şına da -daha önce .. belirtildiği gibi- dew,in ·bilgini, ve· otoritesi her­kesee kabul edilen Molla F.enarl geti.riffi.riştir.

D. ŞEYHÜLİSLAMLIGIN EHEMMİYET KAZANMASI

Günümüzün, Adalet ve Milli Eğitim BaJkanlığı ile Diyanet İşleri Bı:ı,şkanlığının görev ve yetkilerini kendisinde toplayan bu makaniın, . Osmanlı devlet teşkilatı içindeki mev'ldi ve durumu, Fatih kanun-nam~· sinde açıkça belirtilmektedir. Bundan anlaşıldığına göre· şeyhülislam, diğ~r devlet erkam· üzerinde büyük bir nüfu.Za sahiptir. Buna dayana­rak, Brockelmann: «Fatih Sultan Mehmed ve Kanuni Sultan Süleyman, şeyhillislamın bütün memurlar sınıfırı.ın ·eri üstünde bullınan müstesna

. mevıkiini . teyid ettiler>> (24:) diyerek bu ehemmiyeti belirtmek ister. . .

Fatih kanrm-namesinde mevkii belirtilmiş olmakla . ·beraber, esas eheaımiyet, Zenbi:lli ·Ali Cemali Efendi · (1503 - 1525) ıile !başlamış, İbn-i Kemal ve Ebu's-Suud Efendi gibi dirayetli . zeva:tın yetişmesi ile _kemal mertebesine ulaşmıştır. İlmi dirayet ve temiz şahsiyetleriyle me­şihat makamına çıkan bu çok kıymetli a.Iimler, en h~ybetli padi§ahlar üzerinde bile nüfriz ve tesir· sahibi oldukları için, icab-ı halda onlara · bile doğru yolu göstermekten ve sert sözler söylemekten · çekinmiyor­lardı. Mevzilun daha iyi kaVI'anabilmesi için birkaç tarihi olaydan söz

. . 1 etme:k gerekecektir. . . . ·

. .

· a. Daha kadılığı zamanında, Yıldırım Bayezid (1389•14:03) 'in ce­maatla namaza .. dev~ etmediğiilden dolayı :şahitliğini kabul etmeyen Molla Fenarl, ibadetlerinde kusur eden kin:ıSenin, insan hukukunun gö­zetilmes.i gereken· yerlerde dikkatsiz olabileceğini . düşünerek mahkeme

23 -· Gökbilgin, a.g.e., s. 107. 24 - C. Brockelmann, islam Mmetleri ve Devletleri Tarihi, Terc. Neşet Çağatay, Anıkara,

1964, ı, 287.

4:5

salonunda, bizzat Yıldırım Bayezid'e şehadetini kabu1 etmiyeceğini söy­!l.emek sui'etiyle büyük bir cesarete sahip olduğunu göstermiştir(25).

b. Yavuz Su1tan Sellın, Hazine-i Amire muhafızlarından 150 'kişi~ nin katline karar verir. Bu iradeyi doğru bu1mayan şeyhülisiam Zenbil­li Ali Cemali Efendi, çağırılınadığı . halde ve hiç kimseye· · bildirmeden Divan'a girerek, böyle bir cezaiun şeriat ve. adalete aykırı olduğunu söy­lemek suretiyle. büyük bir cesaret <;>rneği verir. Bunun üzerine padişah, 150 .kişinin katli kararınd~ rücu' eder(26).

Bir gün Divan'da, sadrıazam Derviş _Paşa'nın kabahatsiz bir ada­mın katline hüküm vermesi üzerine, onu muahaza . eden ve bu yüzden Divan'ı terkeden şeyhillislam Yahya Efendi (1553-1644) 'ı:ı.in bu davra­·~şı, devrin padişahı I. Ahmed (1603-1617) 'in dikkatini çeker. Padişah davranışının sebebini sorduğunda o da «kaza. emanettir. · Padişah,. kadı­askerleri istimaı deavi, ihkak-ı hak, mazlfunl~ri sıyanet için nasbeyler.

· İcab-ı Şer'i yoğiken bugün ıbir ıadam katlolundu. Art:ıık :benim için icray-ı . kazaya imkan kalmadığından terk-i mansıba mecbur oldum» der. I. Ah-med, Yahya Efendi'ndn bu cevabı üzerine sadrazaını eellMa tesilin et­mekle işi bitirir(27).

· XVI. asırdan itibaren ehemmiyeti daha da artan şeyhülislaml:ıık makamı, manen sadrazamlıktan daha yüksek tel8.kiki ediliyordu. Çü:pkü, Osmanlı devletinde din asıl, devlet ise onun bir fer'.i olarak görülüyor­du (28). Bu -anlayışın bir sonucudur ki, sadrıazamların: şey hillislamları

25 - Taşköprü-zade, e~Şaka·iku'n-Nu\maniyye, Beyrut 1975, s. 19. 26 - Taşköprü-zade, a.g.e., s. 175. , . 27 - Muraıt Uraz, Seyhülislam Yahya, istanbı,ıl, 1944, s. 5-7. 28 - •Şeyhüli'slam rütıbe-i velkalet-i kü'bra yani vezaret;i · uzmadan ala •değHse bari bera­

ber ve bazı hususa nazar olunsa andan halaterdir. Gerçi vezir•i azamlar .avam haza­rında kebir ve. zişan •göründüğü cay-ı kelam değildir. Zira vekil-i 'fl1Utla'k olup hall-i akd-ı umur-u cumhur ke:ff·i klfayel:inde olmağla ekseı· tımurda müftiler ana mü­racaata muhtactır. Laıkin, padıişa~-ı ali-cah· nazarında hallal-i muşkilat-ı enam olan ·

! · meşayıh-ı islam, vüzeradan mukaddem olup umur-ı diniyyede riyaset-i mutlaka

46

· sahibi olduğu . cihetle vekalet-i kubradan min vee'ih ala makam'd<l'dır .. Zira devlet um uru din üzerine ·bina olunur, . din asıl ve devlet anun fer'·i ·gibi-. kurulmuştur .

. Yalnız din reisi şeyhülislam, yalnız devlet .reisi vezir-i azam, ilkisinin dahi :;ei·si padişah-ı kamdardır .. Ol ecilden, ımeşayı'h-ı islam ıbu devlet-i aHyyed~ cümleden muazzez ve mükerrem olup, lazım geldikte neJiiıyden gayrı hakareüe tahkir ve · tazir caiz görülmez. Amma vezir-i . azam bu hususta sa'ir erkan-ı devlet gibidir. Ve bilcümle . ulemaya bu devlet-i aliyyeıde olan ikram, bu devlet"ı lslamiyyede olmuştur. Kendi •kes'bler'l olan zilletten gayrı devlet cani·binden amme için tertih olunan· siyaset ve uktibat ·havfından emin, ırz, mal.! arı dest-l. taaddi-i avamdan masun ve mahfuzıdur.a Telhisü'I~Beyan, 134, ajb.

ziyaretieri m. Murad (157 4-1595) devrinde 922 (1584) tarihinde ka­nun haline getirilmişti(29). Tayini, bizzat padişah tarafından yapıl­makla beraber, bilhassa idarenin zayıf zamanlarmda veya herhangi bir

. isyan vukuunda, padişah aleyhine fetva verebilir endlŞesiyle daima şeyh iliislamdan çekinilmiştir. Çünkü Osmanlı padisahları, tebea · .üze­rinde keyfi bir tasarrUf· hakkı.'ıia sahip değillerdi. Onlar da birtakım ka­nun ve nizamlarla bağlı idiler. Zahiren, hudutsuz bir_ selahiyete sahip görUseler bile, hakikat~e bazı kanunlarla mukayyettiler(30). İdari me­kanizmada dini asıl, devleti de onun bir fer'i olarak kabu1 eden bir dev­lette bu durum normal karşılanmalıdır.Bu anlayışın bir neticesi olacak ki, yürürlüğe girmesi istenilen her türlü kanun ve ·nizam hakkında, ön­ce şeyhillislamdan, bunun şeriata uygun olup olmadığına dair fetva alı­nırdı. Ancak bundan sonra, istenilen kanun yürülüğe girerdi (31); 1686 yılında Amsterdam'da basılım ve türkçe tercemesi yayınlanan bir eser­de bu mevzu ile ilgili olarak şöyle denilmektedir: <<Şeyhillisiam, sahip olduğu geniş yetkisi ile herhangi bir mesele hakkında hüküm verince

. padişah bile bunun aksini iddia edip karşı çıkamaz» (32).

· Şeyhillislamlığm ·haiz olduğu önemi belirten hususlardan biri de, şeyhillislam olarak tayin edilecek olan zatm saraya daveti esnasrgda; sadrıazamla birlikte huzura g~rerlerken padişahm onlara karşı üç adım atması ve onları ayakta istikbal etmesidir (33). Keza, şeyhillislam ada­yının, padişahm elini öptükten sonra oturması, buna karşı sadrıazamm ayakta heklemesi · de bu hususu açıkça ortaya koymaktadır .. Bu tatbi­kat, IV. Mehmed devrinde (1648-1687), sadrıazam Melek Ahmed Paşa' dan ·itibaren devam edegelmiştir(34).

E .. ·ŞEYHÜLİSLAMLI(UN SONA ERMESi

Osmanlı devletinde, ilmiyye sınıfının en yüksek mevkii olan ve me­şihat-ı islamiyye diye· adlaiıdırılan bu önemli m~amın uzunca bir tarih­çesi vardır. pk· şeyhillislam Molla Fenari'nin tayin tarihi olan· 1424/25 senesinden, Medeni Mehmed Nuri Efendi (1920-1922 .....: 1339-1341) 'nin istifa tarihi olan 26 Eylül 1922 yılına kadar . me§ihat-ı islamiyye mües-

29 - Uzunçarşılı, ilmiye, ·s. 179. 30 - lsmaH Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1972, 1, 596. 31 - Uzunçarşılı, llmlye, s. 198; Raphaela Lewls; Osmanlı Türkiyesinde Gündeliik Hayat,

Terc. Meflklıre Poroy, lstan'bul 1973, s. 23. . · 32 - Ricaut, Türklerin Si·yasi Düsturları, Terc. M. Reşat Uzmen, istanbul, s. 167. 33 - Jean lihevnot. L'empi-re du Grand Turc, Panis 1965, s. 147. 34 - Uzunçarşılı, llmi·ye, s. 191.

47

. )

sesesi, fasıiasız 498 sene deva.ı4 etrnistir. Beş aSra yrukiaşan' ve Özellikie kajrd:-ı h~yat ile b~ makama gele~ dirayetli zevatm yeri, daha sonra ge­lenlerle aynı şekilde doldurulamamıştır.

Bütün Osmanlı müesseselerinde olduğu gibi, bu müessese· de, XVI. asrın son senelerin.den ve bilhassa XVII. asırdan itibaren yavaş yavaş inlıitata yüz. tutmuştur(35). Nitekim Kanuni· Sultan Süleyman saltan~­tmm ortalarmda 948 (1541/42) başlayan' şeyhillislam azp, daha. önce benzeri görülmediğinden büY'iik; ·bir hadise olara:k karşılanmıştır. Devrin şeyhülislamı, . ÇiVi-zade Muhy;iddin Şeyh . Mehmed Efendi· (1539-1542)' nin Mevlana Celaleddin-i Rumi ve ve Muhyiddin-i Ara:bi gibi mütasav­vıflar ha:kkında vazife ve selahiyetini aşan bir dil kullanması, vazifesin­den aziedilmesine sebep olmuştu(36),

Çivi.:.zade Muhyiddin Şeyh Mehmed Efendinin, yukarıda belirtilen sebepten dolayı · azli, · bu makama yükselenierin artl!k «azledilemez la yenazil» olan özelli.llderini ortadan kaldırmış oldu. Bundan 'böyle sadrıazaınla aralarının iyi olmaması veya maiyetillin çeşitli işlere mü- -dahalesi neticesinde, dedikoduların ortaya çıkması gibi nahoş olaylar, şeyhülislam azillerinin _sebepleri mey~da idi ( 37) •

Şeyhülislaniların «azledilemez» özelliği ortadan kalktıktan ve. es­kiye nisbetle bir gerileme başlaclı!ktan sonra, aziedilmiş olan 'bir şeyhü).­isla.mm, aynı vazifeye tekrar getirilmesi ile karşılaşıyoruz. Böyle bir .·

· adım da Bostan-zade Mehmed Efendi ile atılmıştır. İlk meşihat-ı, 997-. 1000 (1589-15~2). yıllan arasında olan mezkfır zatm ikinci meşihatı da

1001-1006 (1593-1598) seneleri arasındadır(38}.

· Osmanlı Devleti idari kadrosunda bulunan hemen herkese en bü-. yük ceza olan idari:ıın verilebildiği ve sadrıazaınların bile böyle bir ceza­dan kendilerini kurtaramadığı bir gerçektir. Hal böyleyken şeyhülis­

laınlar, bu kaide$ fuşmda tutulmuşlardı. Dini rei.s olmaları, o,nları böyle bir cezadan uza:k tutuyordu(39). Biınunla bera:ber, beı{ asra yak­laşan tarihi içinde sadece üç şeyhülislam ölüm cezasına çarptırılmıştı.

35 - 'Danişmend, a.g.e., V, 110. 36 - •l\(lüstakim-zade, Davhaü'l-meşayih, s. 20. 37 - Uzunı;iarşılı, İlmiye, s. 192. . . 38 - Süleyman Saadeddin, a.g.e.; s. 34; Ali Emiri, ilmiye Salnamesi, s. 308-309. 39 - Jean Thevan ot, a.g.e., s. 147; Danişmen!d, aı.-g.e., V, 165. Bu mevzuda • Telhisü'l­

Beyan'<la şöyle denilmektedir: «Meşayih•i Islam~ . bu Devlet-i Aliyye'de · cümleden muazzez ve ımükerrem olup lazım .gel dikte neiiiyden gayrı hakaret! e tahkir ve. tazfr ~aiz görülmez. Aı:nma vezir-i azam ıbu hususta sa•ir erkan-ı devlet glb.idir.» 134 ',b ..

48

. . . '

. Böyle bir cezaya çarptınlmakla bera;ber bunlara «şehid» denilmektedir .. Bu, . «inlıitat devrinde, ilmiyye m~sfıniyyetinin ihlaline ~arşı, mesleğin · protesto tezahlirleri mahiyetindedir» ( 40) .. Efkar-ı umumiyece bunlar, yanlış anlaşılmarı,ın kurbam olarak idam edilmişlerdir ( 41L ]3öylece, bir_ ceza ile hayata veda eden şeyhülislamıar şlinıardır:

1. Ahi-zade şehid Hüseyin Efendi (1041-1043/1632-1634).

2ı. Hoca-zade şelıid Mes'ud Efendi (1066/1656) 4 ~y 12 gün,

3. Erzurumlu SeyYid Feyzullah Efendi (1088/1688) ikinci ineşi­lıatı (1106-1115/1695-1 703).

' Osmanlı devlet teşkilatında, herhangi bir kimseye ~eylıüJ..tslam ün-

vammn· verilebilmesi, o kimsenin meşihat makamına getirilmesiyle mümkün olmaktadır. Bu makamın, es:lciye nisbetle bir gerileme göster­

. diği, resmen ve . fiilen bu makama gelmediği halde bazı :kimselere bu makam payesinin verilmesiyle de. ortaya çıkmaktadır. Gerçi asırlarca

süren bir tarllı içinde ancak iki kişiye bu paye verilmiştir ama bu da, çok yüksek; bir makam olan şeyhülislarnhk için, bir gerileme sayıla:bil­

mektedir. Bu makama gelmediği halde payesi ile taltif edilen iki kişi­den birincisi Karaçelebi-zade Abdiliaziz Efendidir. Bu zat, 1059 (1649) tariliinde «Ravzatu'l-Ebrar» adlı eserini devrin padişalıı IV. Mehmed'e takdim edince kendisine bu paye verildi. Bundan iki sene sonra da 1061 (1651) tarihinde Karaçelebi-zade fiilen bu makama getirilmiştir.

Bilfiil şeylıülislamlık maıkamına gelmediği halde bu payeyi alanlar­dan ikincisi de Erzurumlu Feyzullah Efendinin büyük oğlu Fethullah Efendidir. Fethullalı Efendi, N a:kibu'l-Eşraf olarak Rumeli ·kadıaskeri bulunur~en, babası Feyzullah Efendi'den sonra bu makama gelmek üzere bu payeyi almıştır. Fakat 1115 (1 703) senesinde babası ile birlik­te a~edildi. Bundan kısa bir müddet sonra da vefat etti ( 1:2).

. Böylece tarihi seyri içinde geçirdiği çeşitli merhalelerden sonra ni­hayet, şeyhillislam Medeni Mehmed Nuri Efendi (1920-1922) 'nin, dahil

· bulunduğu son Osmaıilı · kabillesiyle birlikte ist~ası neticesinde şeyhül­islan:ıhk malkamı, Osmanlılar'la birlikte İslam aleminden de kal·kara'k ta­rilie mal oldu.

40 - Danişmend, a.g.e., V, 1'65. 41 ._. Abdülkadir Altunsu, Osmanlı •şeyhülislamları, Anıkara 1972, s. XLL 42- Ali Emlrl, ilmiye Salnamesi, s. 318.

II. BÖLÜM

~IÜESSESF~NİN .İŞI .. EYİŞİ ·

A. ŞEYBULiSLAMlN TAYİN VE AZLİ

Osmanlı devlet müesseselerinden biri olan ilmiyye'nin reisi duru­mundaki şeyhillislamın bu makama gelebilmesi, basit bir_ tayin veya for­malite işi değildi. Bununla beraber, şeyhillislam Ebu's-:Suud . Efendi'den önce, bu makama gelebilmek için belli ve tayin edilmiş bir kanun yoktu. Kadıaskerlik, büyük kadılık .ve müderrislik yapmış olanlardan müna­sipl~ri bu ma;kama getirilebiliyordu. Fakat . Ebu's-Suud Efendi'den iti­baren şeyhülislamlık, Rumeli kadıaskeri olanlara verilir oldu. Bu tarih­ten sonra nadiren, Anadolu kadıaskeri veya bunun payeleillerinin geti­_rildiği görülmüştür(l).

Ebu's-Suud Efendi'den itibaren bu makama gelebilmek içlıi. bazı

merhalelerden geçmek lazundı. Bunun için,_ müderrislik: mertebesini · ih-. raz eden bir ılcimsenin ~n az 15-20 sene talebeye ders- vermesi, belli mev­

leviyetlerden(*l sonra İstanbul kadılığı, ·Anadolu kadıaskerliğj y~ . nihayet de Rumeli kadıas·kerliğine getirilmiş olması gerekiyordu.· An­cak bu sıranın takibinden sonra meşihat makamına geline bilirdi (2).

1 - Uzunçarşılı, ilmıye, s. 177~178. · (*) Mevleviyet: Osmanlılarda, yevmiye 300-500.: akça alan . kadıların vazifelerine

verıilen isimdir. XVIII. yüzyıldan itibaren :mevleviyetler beş kısma ayrılmıştır. Bunlar: Devriye, Mahreç, Bilad-ı hamse,. Haremeyn ve Istanbul ·kadılııklarıdır. Tafsilat için bkz. z. Kazıcı- ıM. Şeker, islam- Türk Me'deniyeti Tarihi, istan~ 'bul 1981'. s. 156-157.

2 - M. Nuri Paşa, Netaıyic, ll, 104.

50

r İlıniye. sınrl:ının reisi ve dini lider olmakla beraber, ~eyhülislfullm · tayini, . bizzat. devlet . başkam olan padişah tarafından ;v.:apılırdı. Bu t3.­

yinde çÖğu zaman sadrıazamın da· müessir olduğu bmnmektedir. Ayni Şekilde yezlı:iazamın aziliıde, bazen şeyhiilislamın müessir olduğu da bir

· gerçektir.

Sadrıazam, •kadıasker veya mazulleri arasında, kendisiyle anlaşa­biieceği birisini padişaha empoze edebilirdi. Maamafih, padişah, bazen hiç kimooye sormadan ve hiç kimsenin fruini almadan da . şeyhillislam tayini yapabiliyordu(3).

. '

ŞeyhülisHtmllJ kim olacağı kararlaştırıldıktan sonra, vezir-iazam, o zat ha1ı:ikında telhis denilen arizayı padişaha. takdim eder; bundan son­ra, şeyhüli~lam olacak zat, saraya - veya icabma göre Paşakapısına da­vet olun up sadrıazamla beraber saraya· giderlerdi ( 4).

Şayet, şeyhillislam namzedi, doğrudan doğruya saraya davet edil• miş ise, veziriazam da ~ağırılırdı. Teamill gereği, şeyhillislam tayin edi­lenler «Arz odası» nda padişahm elini öperlerdi. Fakat, . Zekeriya-zade Yahya Efendi'nin şeyhülislamlığından sonra bu adet teıık; edilerek sa-dece bahçede el öpmekle iktifa edilmişti(5). · ·

Şeyhülislaınm tayini ile yakından ilgili bulunduğundan, bu makam­da en çok kalmış olanlardan da kısaca bahsetmemiz gerehlr. Aralıksız, 498 sene devam eden bu makamda, en fazla ıkalan kişi, Kanuni ve n. Selim devri şeyhülislamı Ebu's-Suud Efendi'dir, Meşihat müddeti top­lam olarak 28 sene 11 ay sürmüştür. Ebu's-Suud Efendi'den sonra ge­lenler art!!l{ onun kadar kalamamış ve 3-4 senelik bir , vazifeden sonra bu makainı ba§.kalarma terk etmişlerdir(6). Şeyhülislam Ebu's-Suud

. . 1

Efenili'den sonra ikinci sırayı, ,24 sene ile n. Murad ve Fatih devri se;v.:-hillislamı, Molla Fahreddin Acemi (1436-1460) almaktadır. Bu. makam­da uzun süre kalına imkanını elde eden ve üçüncü sırada_ bulunan Zen- . billi Ali Cemali Efendi'dir. n. Bayezid, Yavuz ve Kanuni devirlerinde «~esned-i meşihatta» bulunan bu zatm hizmeti, toplam olarak 23 se­'D:eyi bulmaktadır(7).

Bazı kimselerin bu maJkamda uzun süre kalınalarma karşı, bir !kıs-

3 ·-. Uzunçarşılı, Hmiye, s. 189. 1 . .

4 - Topkapı Saray Arşivi, E Nr. 8252. _s- Uzunçarşılı, 'ilmiye, s. 190.

6 - Kriımers, ·a.g.e., Xl, 487; Danişmend, a.g.e, V, 1'66. 7 - Danişmend, göst. yer.

\

51

İnı da çak az denebilece:k kadar kısa bir. süre bu vazlfede 'kalabilmlştlr. Memik-z_Arle Mustafa Efendi'nin niesihat müddeti, Osmanlı meşihat

tarihinde en kısa olam olarak bilinir. Bu müddet, 13 saatlik bir zaman+ kapsama;ktadır. Hizmetin azlığı ve . müddej:in kısalığı ile ikinci sırada . bulunan, IV. Mustafa (1807-1808) dev:rinde:ki' Sarnarli-zade Ömer Hu­lusi Efendi ( öl. 1812) 'nin ikinci· meşiha:tıdır. Bu müddet

1 de bir·. günlük-

bir zamanı kapsamaktadır(8). · ·

Daha önce de belirtildiği gibi mükerrer şeyhülislamlıık, h. 1000 (1591) yılından itibaren Bostan-zade· Mehmed Nuri Efendi ile başlamış• tır. Bu . zattan sonra mükerrer vazifeler devam edegelıniştir. Bu tatbi- . katın neticesi :bazı kimseler, :birkaç defa bu makama ;getirilınişlerdi. Bu makama .dörder defa gelenleri şöyle sıralayabiliriz: . · ·

1. Ca'fer Efendi-zade Hacı Mustafa Sun'ullah . Efendi.

· 2. Yusuf-zade Cemaleddin Efendi.

3. . Musa Kazım Efendi.

4. Haydari-zade İbrahim Efendi.

5. Mustafa Sabri Efendi.

İsimleri ziıkredilen bu zevatın son dördü, İkinci JY.{eşrutiyetin kabine , değişikliği sonucu tekra~en bu makama getirilmi,şler~ ( 9) . . Zira artık

II. MeŞrutiyetten itibaren şeyhillislamlar da kabine üyesi olarak onunla birlikte atanır ve yine onunla birlikte vazifeden alınır. oldular.

B. ŞEYHÜLİSLAMIN V AZiFE VE SELAHİYETİ .

Bidayette vazifesi, . sadece . şer'i ıp.eseleler üzerindeki. talepler hak­kında fetva vermekten ibaret olan şeyhülislfi,mıiı, bu hükümler J::takıkın­da hiç bir icr?- selahiyeti yoktu. Bununla beraber, liiç bir kadı, onun ver-diği fetvayı reddetmeye cür'et edemezdi(10). ·

· Şeyhillislamın fetvaları, daha sonra ·sadece amme yi ·ilgilendiren si­yasi sahalara inhisar etmiştir diyebiliriz. Bunun için, . devlette, ammejd ilgilendiren· hususlarda · mutlaka şeyhillislamın fetvası g~rekiyordu. Böylece şeyhülislam, fetvaları ile devlette kanunlarm vazı'lığı vazifesmr

8 - Danişmend, göst. yer. 9 - Danişmend, a.g.e., V, 166.

10.- Brookelmann, a.g.e., 1, 287.

52

r·· '

' : ,• '

de üstlenmiş denebilir. Nitekim, şeyhillislam IDbu's-Suud Efendi'nin. tas­vibinden geçeri kanun-namenin baş tarafında · aynen· şöyle denilmek­tedir :

«Merhum ve· mağ.furunleh Sulta...TJ. Süleyman Han aleyhl'r-rahme ve 'r-ndvan hazretlerinin zaman-ı · baemanlarında merhum şeyhillislam Ebu's-Suud Efendi hazretlerinin asrinda olan kanuı;ı.-nanie-i · sultanidir ki, şer-i "'şerife müvafaıkatı mukarrer olup hala muteber olan _kavanin ve mes8.ildir» (ll).

Kararlarını tatbik edebilme imkanma sahip bulunrıiayan ve aynı zamanda, Divan'ın azası da olmayan şeyhülislama, önemli meselelerin görüşülme ve müzakeresi esnasında müracaat edilirdi. _ Hatta bazen, şeyhülislamlar, hiç· k1mseye haber vermeden Divan'a girip istediği ko­nu hakkında mütalaada bulunabilirlerdi(12).

Devlet teşkilatı içindeki vazifesi, önceleri sadece fetva vermek gibi bir ·sahaya _inhisar eden şeyhülislamların bu makami, İbn-i. Kemru ve Ebu's-Suud Efendi gibi dirayetli zevatın yetişmesi ile daha da önem ka­zanmaya başladığından yetki . alanı da bun~ müvazi olarak genişlemiş­tir. Bu yüzden, bilhassa XVI.· asrın 1kinci yarısından itibaren ilmi tev­cihatın şeyhülislamıara verildiği görülmektedir(13). Nitekim, 982 (1574) tarihine ;kadar müderris ve mevali ile müftüleriıı tertip ve telhis-. leri hususu, veziriazamlara ait . irk en, bu tarihten sonra:ki. bazı veziri-

. azamların cahil olmaları, bu işlerin şeyhülislamıara bırakılınasına se- · b ep olmuştur. Böyle bir yükten kurtulmak için· Ebı.ı's-Suud Efendi, Ve- .

. · zirlazarn İbrahim Paşaya bir tezkii'e yazarak «Fetva iştigali vaıktimizi İstiab ederken bu barı dahi üzerimize tahmil bize cevirdir» (14) diyerek bu· vazife yi kabul etmek istememiştir. Bundan böyle vazife ve selalıi- · yet alanı daha da genişletilerek, lkırk a:kçadan ynıkarı «hariç» 'Ve «dahil» müderrislikleri . ile, orduya tayin edilecek kadılar; vilayet, sancaık ve kaza müftüleri; imam, hatip ve müezzinlerin; Konya'da post-nişin olan Çelebi Efendi'nin inhası üzerine mevlevi şeyhlerinin ve 'mevali denilen

....__büyük kadılar ile ~adıaskerlerin tayinleri· şeyhülislamıara verildi. Bu, · şeyhülislamlığın en yüksek ma!kam olduğunun bilinmesi ve kadıasker­

. ler le veziri~zamların . haksızlık yapmalarını önlemek içindi. Şeyhülislam, ·yapacağı tayin hususunda kanun gereği, veziriazam ile görüştükten ve

. ' . . - .

11 - ·•Osmanlı Kcınun-nameleri·• MTM, {1331), 1/1, 49. 12 - Taşköprülü-zade,a.g.e., s. 175; Ai'i Emiri, ilmiye Salnaın~si, s. 312. 13- M. Nuri Paşa, a .. g:e., l, 135. · ·

, 14 - Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhiıs, 138 a. ·

53

anlaştıktan sonra tayin edileceklerin listesini bir telhis ile veziriazama · bildirir, böylece, onun vasıtasiyle padişahın iradesini · almış olurdu. XVII. asır sonları ile XVIII. asırda veziria?Jamın muvafakatİnin alın­

ması sadece kadıasker ve mevaıi tayinlerine tahsis edilmiştir. Diğerleri . . . '

için böyle bir muvafakata ihtiyaç yoktu(15).

· · Böylece şeyhülislam, günümüzün hem Adliye, hem de Milli Eğitim Balkanlıkları vazifesini üstlendiği gibi, . Diyanet İşleri. Başkanlığı :vazife­sini de üstlenmişti. Bütün bu vazifelerle yükümlü tutulan şeyhülislam,

· sadece belli bazı tayin ve fetva.. işlerinin tedvini ile· yetinm:iyordu. O, medreselerin idare ve kontrolU+J.dan da m~s'ul tutuluyordu (16).

Önceleri, Divan-ı hümayfın azası olmayan şeyhülislamların meclise girmesi, II. Mahmud (1808-1839) devrine rastlar. Bu devirde, kadıas­

kerler meclisten çıkarılmış, onların yerine şeyhillislam gelmiştir .. Tanzi­mat'ın ilarundan 1908 senesine · kadar nazırlar gibi değiştirilebilen şey­hülislamlar, bu tarihten sonra, kabine ile değiştirilir · olmuşlardı (17).

Tanzimat;la birlikte bir nazırlık derecesine inen şeyhülisla;ınlık ma­kamı, 1876 da Mithat Pa§a tarafından ilan edilen Kanun-ı. Esasi'nin 27. maddesine göre kendisine tanınan hak mucibince derece bakımından

öbür nazırıara olan üstünlüğü- muhafaza edildi. Mezkfır maddede: «Sul­tan, sadrıazamı \re şeyhülislamı kendis.i seçer, diğer nazırlar ise sadrı­azam tarafından tayin olunurlar» denilmektedir(18).

Şeyhülislamlık makamının devlet teşkilatı. içindeki ehemmiyeti, bir hayli yüksekti. Bu ehemmiyet, ifadesini teşrifatta bulurdu. Bu manada şeyhülislam, zamanında Ebu Hanife (H. 80-150) gibi teşrifat üstü ka­bul edilirdi. Onun, sadrı~zam ve sultan huzurundaki teşrifat kaideleri ile dini bayramlarda, sultanların cenaze merasiminde, yeni hükümdata . biat . ve kılıç kuşatma (Kılıç A.layı) esnasındaiki vazife ve selahiyetleri bütün teferüatiyle tesbit edilıniştir(19).

C. · ŞEYHÜLİSL.IUfiN MAİYYETİ

Osmanlı devlet teşkilatı içinde önemli bir yeri bulunan şeyhülis­lamların, XVIII. asra kadar belli ve herkesçe bilinen bir daireleri yoktu.

15 '- Uzunçarşılı, ilıniye, s. 179-180. 16 - Müba'hat S. Kütükoğlu, 1869 da Faaal istanbul Medreseleri, istanbul 1977, s. 3. 17 -M. Zeki Pakaılın, Osmanlı Tar·ih Deyimleri, lll, 350; Kramers, •Şeyhülislam• i.A.

Xl, 488. 18 - Kanün-ı Esasi, mad. 27; Ali Emiri, ilmiye Salnamesi, s. 2. 19 -·· Tafsilat için 'bkz. ilmiye Salnamesi, s. 319. ·

\ 54

Şeyhillislam olarak tayin edilen zatm konağı müsaitse kendi konağın­da, değilse münasip bir konağa· çıkarak orada vazifesini icra ederdi. Ni­tekim, Ali Cemali Efendin'in 1kendisinden istenen fetvalarm cevaplarını, konağının penceresinden, iple sarkıtlığı bir zenbile koymak gibi bir adeti olduğunu ve bundan dolayı da «zenbilli» adını aldığını . biliyo­ruz(20).

. Osmanlılarda XVIII. asır sonlarına doğru başlayan idari yenileş-

me hareketleriİıin sonucu olaraık, zamanla · reisi şeyhillislam olan idari . bir kısım meydana geldi. Daha önce, belli bir odası bulunmayan şe_yhiil­islama, Tanzimat dönemlııd.e Yeniçeri Ağası'nın dairesi tahsis edildi. -Arhk bundan· sonra buraya «Seyhülislam Kapısı>> yeya -«Bab-LFetv~» denmeye ba§Iandı{21).

Devlet teşkilatı içindeki durum, yetki ve vazifesine müvazi olarak şeyhillislamın maiyetinde bir hayli kabarık bir memurlar kadrosu teşek­kül ediyordu. Birçok memuru yanında, başlarında «Fetva Emini» bu­lunan ve pek mühim bir daire olan fetva ıkalemi vardı. Bu dairede mü­sevvid, mübeyyiz, mukabeleci, katip, mühürdar ve 'müvezziler bulunur­du. Dairenin başında bulunan Fetva emini, fıkıh, yani İslam hukukunu · çok iyi· bilen bir kimse olurdu. istenilen fetva yı bulmakla yükümlüydü. Bu zatm maiyetinde de yirmi kadar ka tip olup . bunlar, verilen fetvaları ,yazarlardı(22). ·

. .

Fetva eminliğinin ihdası, şe hülislamm sefere iştiraki, veya hasta-lanması gibi bir anormal durumun' ortaya çıkması yüzündendir. , fet­va emininin, · şeyhilliSHim zenbilli Ali Cemali Efendi'nin hastalığı üzeri­ne tayin edildiği ve bu zatın da Balıkesirli Mehmed Muhyiddin Efendi

. olduğu bildirilmektedir(23).

Şeyhillislam dairesinde, fetva eminliğinden baska daha bazı önemli memuriyetler de vardır, bunlar : -

Kethüda : Siyasi ve iktisadi işlerinde §ey'.hülislamm vekili ·olan ket­_hüda, onun adına hareket ederdi(24).

Telhis~i : Şeyhülislamm, hükümet nezdhıdeki temsilcisi durumun­daki memuru olup, hulruk, diiıi işler ve kanunlara ait muamelelerde hü-

20 - Taşköprülü, Şa•kaik, s. 174. 21 - Kramers, a.g.e., iA. Xl/488. 22 - Uzunçarşılı, ilmi'Ye, s. 196.

,

23 _\Veli Ertan, Meşhur ·şeyhülislamlar, istanbul 1969, s. 1'1. 24 - Uzunçarşılı, ilmiye, s. 198; K·ramers, a.g.e., iA., Xl/488.

55

' ikftmetle terna,s ederdi. Şeyhülislamın, m.üderris ve mevali tayinleri. bu-~-

nun vasıtasiyle ve Reisü'l-Küttab'ın delaletiyle veziriazama arzolu::-nurdu(25).

Mektupçu : Şeyhillislamın divan· efendisi veya mühürdan ve ·şim­dilri ismiyle yazı işleri müdürü .idi. Meşihattan çıkan buyruldular, tayin rüusu ve heratları ile icazetnamelerin yazıldığı dalı-e bıim.in emri altın­d~ idi. Keza şeyhülislamm mührü de bunda (mühürdar) bulunurdu(26).

Şeyhillislamın maiy~tindekf bu memurlardan her birinin · kendisine ,.ait ve müstakil daireleri bulunmakta idi(27).

XIX. asırda maiyeti daha da genişleyen şeyhülislamlık makammm bu devirdeki memurları, kadıasker ve İstaribul kadısı maiyeti de dahil

- . ı .

olmak üzere şunlar_dı :

Ders vekili, Fetva emini, Şeyhillislam mektupçusu, Arzuhalcı, İla­mat mümeyyizi, Rumeli. kadıaskeri tezkirecisi, Kassam-ı askeri, Rumeli · şer'iyyatçisı, Rumeli vekayı katibi, Anadolu kadıaskeri tezkirecisi, Ana­. dolu vekayı katibi, 'istanbul Kadısı müşaviri, ·İstanbul şer'iyatçısı ve İs­tanbul kadısı vekayi katibi. 1293 (1875) deki meşihat daireleri büyük memurları ise şunlardı :

Ders vekili, Fetva emini, Meşihat mektupçusu ve üç muavini, İla-. mat-ı şer'iyye mümeyyizi, Meşihat arzuhaleisi ve iki muavini, İl~mat-ı · şer'iyye mümeyyiz muavini,· maaş:.ı · ilmiyye katibi, Reisü'l-müsevvidin. Bunların her biriniri .de müteaddid memurları vardı (28).

f

.1334 (1916) tarihli İlıniye salnamesiİıde meşihat :maiyeti hakkında geniş ve tafsilatlı bilgi verilmektedir. . Buna göre devrin şeyhülislamı . Mustafa Hayri Efendidir. Dairenin memurları da şöyle sıralanmaktadır:

. . .

FETVAHANE-İ ALi DAİRESi

1. · Fetva emini. 2. Fetva emaneti muavini (iki kişi)

HEYET-İ İFTAİYYE (FETVA ODASI)

1. Reisü'l-müsevvidln.

25 - Uzunçaırşılı, aynı yer . . 26 - Uzunçarşılı, ilmiye, s. 19S.:199.

27 -. Kramers, a.g.e., lA., Xl/488. · : . 28 - 1272' ve 1273 'h. ·senelerine ait salnamelerden naklen hkz. Uzunçarşılı, Hmiye, s.199 ·

56

. ' ·,

2. Müvezzi' 3. Cevab-ı şifahi memuru: 4. Müsevvidin (28 kişi)~

\

i:LA-:\-IAT-1 ŞERİYYE MtTniRİYl'ETİ (İ'LAMAT ODASI)

1. İlamat-ı şer'iyye müdiri .. 2. İlamat-ı şer'iyye mümeyyiZi (8 !kişi). 3. Taharri~i mesill memuru. 4. İlamat-ı şer'iyye m14Ueyyiz muavini (9 kişi). 5. Birinci sınıf müsevvid ( 4 kişi). 6. tkinci ·sınıf müsevvid' (5 !kişi). 7. Üçüncü sınıf müsevvid (4 kişi).

MECLiS-i TEDKİKA.T-1 ŞER'İYYE .

· 1. Reis. 2. Aza (7 kişi).

1\'IECLİS-İ TEDKiKA.T-I ŞER'İYYE KALEMi

1. Mümeyyiz (2 kişi) .. 2. Birinci sınıf ( 4 kişi):

3. İkinci ·sınıf· (5 kişi). 4. Üçüncü .sınıf (6 kişi).

DERS VEliALETİ VE MECLiS-i :1\iESAJ.iH-İ TAI.EBE

· 1. · Reisi ders vekili. 2. Aza, ders vekili muavini ( 4 kişi). 3. Katip.

DERS·. VEliALETİ KALEMi

1. Mümeyyiz. 2. Birinci sınıf !katip (2 kişi). · 3. üçüncü sınıf katip. 4. Dördüncü sınıf katip. . ·

TEDKİK-İ MESAiliF VE MUELLEFA.T-1 ŞER'İYYE MECLİSİ

·1. Reis. 2. Aza (6 :kişi). 3. Ka tip (2 kişi).

57

MECLİS-1 MEŞAYİH

1. 'Reis. 2. Aza (2 kişi). 3. Katip. ...

MEKTUBİ DAİRESt

1. Mektubi 2. Mektubi .mlıavini.

MEKTUBİ KALEMt ' 1. Mektubi kalemi mümeyyizi.

2. Mektubi kalemi maruzat katibi. 3. Mektubi kalemi muikabelecisi.

· 4. Mektubi kalemi müstacele katibi. . 5. Mektubi kalemi mühimme katibi. 6. Şifre memuru. 7. İkinci sınıf (3 kişi). 8. Üçüncü sınıf (4 kişi).

İLMİYYE MUHASEBAT DAİRESi

1. Müdür. 2. Müdür muavini. 3. Mümeyyiz. 4. Birinci sınıf katip (2 kişi} . 5. İkinci sınıf ka tip ( 6 kişi) . . ~

6. Üçüncü sınıf ıkatip. 7. Dördüncü sınıf katip. 8. Timiyye' mutemedi. . ·

\

' '

/

EMV AL-İ EYTAM VE BEYTÜ'L-MAL MÜDİRİYETİ .

1. Emval-ı eytam ve beytü'l-mal. müdüru 2. Emval-ı eytam ve beytü'l-mal müdür muavini.

a. Tahrirat Kalemi. 1. Emval-ı eytam talırirat mümeyyizi 2. Birinci sınıf katip . 3. üçüncü sınıf katip (4 kişi)

b. Muhasebe Kalemi 1. Emval-ı eytam muhasebe mümeyyizi 2. BirİI!ci: sınıf katip (2 kişi) .

58

. .

\

3. . :ikinci sınıf ka tip (2 kişi) 4. üçüncü sınıf katip (2 kişi) 5. Dördüncü sınıf katip

c. İdanat

1. İdane memuru· (2 kişi) 2. Birinci sınıf ketebeden

• 3. tkinci sınıf ketebeden

d. Vezne.

1. Veznedar 2. Veznedar muavini 3. İkinci sınıf ketebeden 4. Üçüncü sınıf ketebeden

e. Beytn'ı:.Maı

1. Mühallefat mümeyyizi 2. Muhasebe mümeyyizi 3. Muhasebe katibi · 4. Muhallefat-~katibi-

.. · 5. Üçüncü sınıf ·ketebeden (3 kişi) · · 6. Dördüncü sınıf ketebeden

1. Mülazım (2 kişi)

f. Tahsil

1. : Sertahsildar ı

2. Tahsildar (5 kişi) · 3. Muha.mmin

IllE:çtmRİN MÜDİRİY YETİ

1 .. Müdür. 2. Mümeyyiz. 3. Birinci sınıf hillefadan 4. tkinci sınıf hillefadan (2 ilrişi) 5. Üçnücii sınıf hillefadan (3 :kişi) .

LEV AZlM VE Mı\AŞAT KISl\U

1 .. Memurin taha:kkukat ve levazım mümeyyizi 2. Birinci sınıf hillefadan (3 kişi) · 3. tkinci sınıf hillefadan (3 kişi)

'

59-

' .

4. Üçnücü sıiııf hillefB~dan (3 kişi) · 5. Dördüncü sınıf hillefadan (2 !kişi)

SİCİLL·:İ AJIV AL MÜDİRİYETİ

1. Müdür. 2. Mümeyyiz. 3. · Birinci sriııf (2 kişi) 4. likinci sııiıf 5. Üçüncü sınıf (6 kişi) 6. Dördüncü sınıf ·

1.

EVRAK MÜD(İRİYYETİ

1. :Müdür. 2. Muavin · 3. Miimeyyiz. 4. Birinci sınıf hillefadan . 5 .. tkinci sınıf hillefadan. (3 kişi)

· 6. Üçüncü sınıf hillefadan (3 kişi) 7. Dördüncü sınıf 'hillefadan· (3 ıkiş_i)

İSTATİSTİK VE DOSYA KALEMi: 1. Mümeyyiz 2. Üçüncü sınıf hillefadan (3 Kişi) ·

DAİRE-i CELİL-İ FETV APENAHİ TABABETİ

1. Tabib 2. Katip (29).

D. ŞEYHÜLİSLAM MAAŞI .

.Osmanlı din ve tevlet t~kilatı icinde önemli bir fonksiYL?nu 'bulu­nan şeyhülislrun veya müftiller, bidayette, çok az denecek kadar maaş alıyorlardı .. Bu, onların beytü'lmaldp.n gelen parayı., mümkün mertebe kullanmak istemeyişlerinden olsa gerektir. Nitekim 30 akça(*) yevmi-. ye ile vazife· alan ilk şeyhiilislfun . Mevlana Fahreddin Acemi (1436-1460)(30)'ye bu vazifesinden dolayı daha fazla maaş verilmek istendi­ğinde bunu kabul etmeyerek <<beytü'l-mal helaidlı, fakat hacet ve kifa-

29 - ilmiye Salname-.s•i, s. 140-1'52. '(*) Bu devirde 4 akça bir dirhem karşılığı 'idi. Telhis, 135 a.

30 - Telhis, aynı :yer. ıMüstatkim-zade, a.g,e., s. 5.

60 ·'

1

yetten fazlası heiM değildir» (3i) diyerek· daha ziyadesilli kruhui etme-~miştir. Bu anlayı§m neticesi olacak ki, XV. asra kadar ıkadıaskerlerin

· yevmiyeleri 500 akça i·ken şeyhülislamlar, bunun beşte biri kadar yev­miye almakta idiler(32).

Daha sonralan, devlet dakelerinin genişlemesi, işlerin çoğalması ye refahm artmasma~..E_araJ.el_ olaraJ,r,_şey:hüliSlam · maaşlarmda da bir artış goze çarpma;ktadır. XVI .. asır başlannda şeyhülislamlık makamına getii'ilen Zenbilli Ali Cemali Efendi,· bu hizmetine mukabil 100, medre­sede (II. Bayezid medresesi) ·vazife görmesinden doıayı da 50 akça yev­miye alıyordu. ki, cem'an 150 alkça tiıtmaktadır(33). Bununla beraber, Fatih Sultan Mehmed'in, kendi hocası Molla Gürani (1480-1488) şeyhill­

islam olunoa, fevkalade olarak yalnız ona 200 akça yevmiyeden başka aydan aya 20 bin ve senede de 50 bin a;kça verdiğinden haberdarız (34). _ Fakat. ·bu tatbikat, sadece Molla Gürani'nin şahsına münhasır kalmiş­tır.

. XVI. asırda, şeyhillislam maası tedrici bir surette artıŞ kay-det­mektedir. Nitekim İbn-i Kemaı bu, vaiifeye getirilince, 200 akça yevmi­ye almaya başladı; Daha sonra bu maaşı 50 akça ·terakki ederek 250 a;kçaya çıkarıldı. Bu durum, Ebu's-Suud -Efendi'nin 972 (1564) sene­sinde Kanuni Sultan Silleyman'a bir · bölümünü takdim ettiği

irşadü'l-a:kli's-selim . adlı · eserinden sonra, ıbird~nbire 300 aikça terakki ederek Bayezid müderrisliği ile birlikte yevmiyesi 500 akça oldu. Bu, oruarın maaş yönünden kadıaskerlerle. eşit bir seviyeye geldi­ğini göstermektedir. Ebu's~Suud Efendi'nin, bir sene sonra, tefsirinin geri kalan kısmını taJkdim. etmesi üzerine yevmiyesi 100 akça daha artı­rılamk 600 akÇa oldu(35); Böylece, şeyhillislfl.mlık ma:kamı her yönü ile kadıaskerliğin fevkiııe . çıkarılmış oluyord-q. XVI. asnn ikinci yarı- . smdan . sonra · şeyhillislam · yevmiyesi 750 a:kça üzerfu.den, aylıkları 22500 akçaya geliyordu(36). Bu tatbikat, şeyhillislam Bostan-zade Mehmed Efendi (1593-1598) zamanında başlamıştİr.' Önceleri yevmiye- .

.. si 700 akça olan Mehmed Efendi'nin bu maaşma 50 akça daha ilave edi­lerek 750 a:kçaya çıkarılınıştır(37) .. XVII. asırda, şeyhülislamlarm hazi-

31 - Müstaıkim-zade, a;g.e., s. 6; Ahmed Refik, .Hmiye Salnamesi, s. 327. 32- Uzunçarşılı, ilmiye, s. 175. 33 - Telhis, 135 b . . 34 - Uzunçarşılı, İlrn:iye, s. 175. 35 -· Telhis, 136 a .. · 36 - Telhis, 136 b .. 37 - Telhis, 136 a-b.

61

J

neden . maaş olaraJk 24980 akça aldıklan görülmektedir ki, buna göre yevmiyeleri 800 akçadan fazla tutmaktadır(38).

Şeyhülislamlarm, yukanda belirtilen maaşmdan gayrı, yine Bos­tan-zade Meh~ed Efendi ile başlaJ7an «arpabfk:» :alma hususu · ortaya çıkmaktadır. Bununla. ilgili hüküm ·şöyledir: «A'lemu'l:-hükemai'l-müte- · bahhirin Mevlana Muhyiddin tevki'i refi'i hümayun vasıl olıcak malum ola ki, bundan a:kdem müfti iken Ebu's-Suud pıerhumun vazife-ı' muay­ye~esi 550 akça olup l§Jkin hiZmet-i· fetvada mua:Y'Yen arpalığı olmayup ve şimdiye değin müfti olanlara virülegelmiş değiliken senin ilm ve fazı ile · araste ve fetva hizmetinde mücidd ve saai olduğun iİm-i hüma­yunum muhit ve şamil olmağın mezid-i linayet-i şah8:nemden selefte olan müftilerdeiı tercih olunup bi'l-fi'il mütasarnf olduğun vazife üzerine 50 bin akça arpalı!k inayet edüp buyurdum ki,. sadır olan ferman-ı hü­mayunum miicebince zikrolunan arpalığın tedariki için adem gönderüp hükmün ihraç ittüresun» (39). Daha sonralan bu arpalık, nakit para ol.;. ma:ktan çıkarak b4' iki kazanın hasılatı ile temin edildi( 40). Bilahere, şeyhillislam kabine azası olunca, diğer üyeler gibi maaş almaya başladı.

38 - Uzunçarşılı, ilmiye, s. 17S. 39 -. Telhis, 136 Ib- 137 a. 40 -. M. Nuri Paşa, a1g.e., lll, 87.

62

• OSMANLI ŞEYHÜLİSLAMLARI

ŞeyhülisJ.amm Adı

1. Moll~ Fenari 2. Molla Yegan 3. Fahreddin Acemi 4. Molla Hüsrev

· ·5. Molla Gürani 6. Molla Abdilikerim 7. Çelebi .Alaeddin. Arabi 8. Efdal-zade Hamidüddin

~·- 9. Zenbilli Ali Cemali ;-- 10. Kemaı Paşa-zade Y 11. Sadullah S~di >· 12. Çivi-zade Mulıyiddin ~ 13. Hamidi Abdülkadir Çelebi )< 14. Fenari-zade Mulıyiddin Y 15. Ebu's-Suud Efendi

16. Konyalı Hamid Mahmud

Mükerrer

17. Kadı-zade Ahmed Şemseddin . ;1..8. Malul-zade Mehmed Efendi 19. Civi-zade Hacı Mehmed / . - . .

20. Müyyed-zade APdülkadir 21. Bostan-zade Meıinı~d Efendi . 2 22. Bayram-zade Zekeriya

· 23. Hoca Mehıned Saadeddin Ef. 24. Cfufer..:z~'de Sun'ullah 4 25. Hoca Sa~deddiıi-zade Mehi:ned 2 _26. Ebu'l-Meyamin Mustafa Ef~ 2 27. Hoca Saadeddin-zade Meh. Esad 2

Süre

7sene 5 »

24 » 20 » 8 » 7 »" 1 » 6 »:

22 »:.

8 »

Ayrılış

Ölüm » » » » » »· »: » »

4 sene 10 ay 4 gün Ölüm 3 sene . 9 ay Azil

· 3 ay. İstlfa 2 sene 10 ay !stifa

28 sene 11 ay Ölüm ' 3 sene 1 ay 24 gün Ölüm

2 sene 7 ay 8 gün Ölüm ı sene 7 ay 27 gün istifa 5 sene 3 ay 6 gün Ölüm 1 sene 10 ay 27 gün Azil 7 sene 9 ay 28 gün A~·Öl. ı sene 2 ay 2 gün Ölüm ı sene 6 ay ı gün Ölüm 5 sene 7 ay 7 gün Azil , 8 sene 6 ay ı gün Az-öl. ı sene 7 ay 24 gün Az-Öl. 8 sene 6 ay 9 gün Az..Öl.

63·

ŞeyhüiisJ§,mın Adı · Mükerrer

28. Yahya Efendi 29. Ahi-zade Hüseyin (şehid) 30. _Ebu Said Mehmed Efendi

· · 31. Muı"d Ahmed Efendi. 32. Hacı Abdurtahim Efendi 33. Mehmed Bahai Efendi 34. Karaçelebi-zade ·Abdülaziz 35. Hüsam-zade Abdurrahman Ef. 36. Menıik-zade Mustafa Efendi 37. Hoca-~ade Mes'ud Ef. (şehid)

. 38. Hanefi Mehmed Efendi 39. Bali-zade Mustafa Efendi 40. Bolevi Mustafa Efendi

. 41. Esiri Mehmed Efendi ··. 42. Sun'i-zade- Mehmed Emin tEf.

43. Minkari-zade Yahya Efendi. 44. Çatalcalı Ali Efendi 45. Ankaravi Mehtned Efendi

; . 46. Debbağ-zade Mehmed Efendi · 47. Seyyid Feyzullah Ef. (şehid)

48. Ebıl Said-zade Feyzullah Feyzi . 49. Sadreddin-zade Sadık Mehmed

50. İmam Mehmed Efendi

51. Paşmakçı-zade Seyyid .Ali Ef. 52. Ebe-zade Abdullah Efendi 53. Mehmed Ataullah Efendi 54. İmam Mahmud Efendi . 55. Mirza Mustafa Efendi 56. Menteş-zade Abdurrahim Ef. 57. Kara İsmail. Naim Efendi ·

· 58. Yenişehirli · Abdullah Efendi

59. Mirza-zade Şeyh Mehmed Ef._ 60. Paşmakçı-zade Abdullah Ef.

· 61. Ebu'l-Hayr Ahmed Efendi 62. Ebu İshak-zade İsha:k Efendi 63. Dürri Mehmed Efendi 64. Feyzullah-zade Mustafa Ef .

. 65. Piri-zade Mehmed Sahib Ef.

64

3

3

2

-,·

2

2 2 2 2 2

3 2

' .

Süre Ayrılış

18 sene 2 ay 24 gün Az-öı. . 1 sene 10 ay 26 gün İdam

4 sene 2 ay 11 gün Azil 1 sene 3 ay 10 gün Ölüm 2 sene 2 ay 23 gün Azil 3 sene 2 ay 2 gün Az-Öl.

. . . 4 ay 2 gün Azil . 9 ay 25 gün !stifa,

13 saat Azil 4 ay 12 gün İdam

4 ay 15 gün Azil 6 ay 2 gün Azil

· 1 sene. 9 ay 28 gün Azil 2sene 10 ay 14·~ Azil

9 ay 16 gün Azil 11 seıie 3 ay Azil 12 sene 8 ay 13 gün Az-öl .. i sene 1 ay 5 gün Ölüm 2 sene 7 ay 5 gün Azil

1 •

8 sene 2 ay 20 gün Az-Id. 3 sene 10 ay 17 gün Azil 1 sene 8 ay 18 gün Azil

7 a~ 11 gün Azil 3 sene 3 fiy 3 gün Az-Öl. 3 sene 6 ay 22 gün Azil

2 ay 7 gün Azil 1 sene 6 ay 26 gün Azil

6 ay 13 gün· Azil 1 sene 5 ay · 6 gün Ölüm 1 sene 4 ay 28 gün Azil

. 1

12 sene 4 ay 24 gün Azil

7 ay i 7 gün istifa 9 ay 8 gün ~zil

1 sene. 7 ay 27 gün Azil 1 sene · 10 glin Ölüm 1 sene 5.ay 13 gün Azil 8 sene 10 ay 21 gün Ölüm 1 sene 1 ay Azil

1

Şeyhiilislamıiı Adı Mükerrer Süre Ayrilış

66. Hayati-zade Mehmed Emin Ef: 61. Mehnied'ZeYın Efendi

· 68. Mehmed Es'ad Efendi 69. Kara Haın.:.za.cte Mehmed Said 70. Seyyid Mürtaza Efendi 71. Vassaf Abdullah Efendi 72. Damad-zade Fey~ah Efendi

,.

73. Dürri-zade Mustafa Efendi 7 4. Mehmed SaJ.ih ·Efendi 75~ Çelebi-zade İsm,ail Asım . Ef. 76. Hacı Veliyüddill Efendi · 77. Ebubekir E;fendi-zade Ahmed 78. Piri-zade Osman Saib Ef. · 79'. Mirza-zade Mehmed Said Ef. 80. Şerif-zade Mehmed Şerif Ef. 81. İvaz' Paşa-zade lbrahim Beyef. 82. Camgöz Mehnied En:ilıı Ef .. 83. Vassaf-zade Mehmed Es'ad 84. Es'ad-:zade Mehmed. Şerif

.. 85. Karahisarlı Seyyicİ İbrahiİn 86. Dürri-zade Mehmed Atahllah

. . 87. Arap-zade Ahmed Ataullah . 88. Dürri-zade Mehmed Arif 89. Müftü-zade Ahmed Efendi

' 90 .. M~kki :M:ehmed Efendi 91. Seyyid Mehmed Kamil Efendi 92. Hamid-zade Mustafa Efendi · 93. Seyyid Yahya Tevfik Efendf 94. Mustafa Aşir Efendi 95. Saniahl-za.de ömer Hulusi 96. Salih-zade Ahmed Es'ad 97. Şerif-zade Mehmed Ataullah . ·98. Arab-zade Mehmed Arif · 99. Dürri-zade Abdullah Ef.

· 100. · Mehmed Zeyni Efendi 101. Melkki-zade Mustafa Asım 102 .. Çerkez Hacı Hal:il Efendi 103. Yasinci-zade Abdüfvehtıab

6 ay 20 gün Azil 1 sene 8 ay 26 gün Azil i sene 22 .. Azil gun 1

9 ay 22 gün Azil' - 4 sene 1 ay 10 gün Azil

4 ay 27 gün Azil 2 2 sene 27 gün Azil' 3 6 sene 1 ay 17 gi4ı Azil

1 sene o ay 5 gün Azil . 7 ay 16 gün Azil

2 3 ,sene. 20 gün Az-01. - 7 ay 23 gün Azil

1 sene 4 ay 7 gün Ölüm 3 sene 5 ay 18 gün İstifa

6 ay 8gün Azil 2 1 sene 21 gün Azil

1 sene· 4 ay 4 güıi Azil 1 sene 6 ay 20 gün A~

2 4 sene 3 ay 22 gün İs.-Az. 8 ay 7 gün Ölüm

1 sene 10 ay 12 gün Azil 2ay Ölüm

2 6 sene 7 ay . 7 gün . Azil 1 sene 9 ay 12 gün Azil

2 1 sene 6 ay 28 gün Azil 1 sene 5 ay 16 gün Azil 1 sene 4 ay 27 gün Azil

13gün Ölüm 1 sene 10 ay 12 gün Azil

3 4 sene 7 ay 1 gün Azil .2 3 sene 9 ay 2 gün Azil 2 1 sene 8'ay 7 gün Azil

25gün Azil 2 , 4 sene 7 ay 10 gün Azil

2 sene ıo aay · 6 gün Azil 3 17 sene 6 ay 18 gün A.z-Öl.

1sene 6 ay 25 gün .Azil 2 6 sene 4 ay 16 gün Azil

65.

~eyhülislamın Adı Mükerrer

104. Sıdkl:.zade Ahmed Reşid Ef. 105. Kad,ı-zade Mehmed Tahir Ef. 106. Ahmed Arif Hikmet Beyef. 107. Meşreb-zade Mehmed Arif 108. Seyyid Mehmed Saadeddin Ef. 109; :Atıf-zade ömer Hüsameddin llO. Hacı Mehmed Refik. Ef. lll. Akşeliirli Hasan Fehıni Ef. 2 ll2. Ahmed Muhtar Beyef. 2 ll3. Turşucu-zade Ahmed Muhtar

.· ll4. H.Mız Hasan Hayrullah 2 'll5. Hacı Kara Hhlil Efendi ll6. Uryani-zade Ahmed Es'ad ll7. Bodrumlu Hacı ömer Lütfi ll8. Halid Efendi-zade Mehmed

Cemaleddin (kapine değiş) ll9. Mehmed Ziyaeddin Efendi 120. Mehmed 'Sahib Molla Beyef.

· 121. Çelebi-zade HüseYin Hüsnü . 122. Musa Kazım Efendi 123. Abdurrahman Nesib Efendi 124: .. Mehmed Es'ad Efendi

.i 125 .. Mustafa Hayri Efendi 126. Dağıstanlı. Ömer Hulusi

2

\ 2

127. Haydari-zade İbrahim Efendi 4 128. Mustafa Sabri Efendi 4 129. Dürri-zade Abdullah Efendi 130. Medeni Mehmed Nuri Efenili 2

66

Süre Ayrılış

10 ayl5 gün Azil 2 sene 5 ay 10 gün Azil 7 sene 4 ay Azil 4 sene 9 ay 7 gün Ölüm 4 sene 10 ay 27 gün Azil 2/sene 8 ay 16 gün Azil 1 sene 8 a 22 .. Azil . Y. gun 5 sene 2 ay 10 gün Azil 1 sene 9 ay 4 gün Azil 1 sene 7 ay 5 gün Azil 1 sene 3 ay 13 gün ·Azil

8 ay 23 gün Azil 10 sene 1 ay 14 gün Ölüm·

2 sene 7 ay 17 gün .Azil

17 sene ll ay 13 gün Is'kat 2 ay 18 giln İstifa 7 ay 24 gün İstifa 6 ay 1 gün İstifa ·

5 sene 1 ay 4 gün İstlfa 6 ay 16 gün İstifa,

1 sene l ay 21 gün İstlfa 2 sene 1 ay 21 gün İstifa

25 gün !stifa 9 ay 20 gün İstifa -8 ~y 21 gün !stifa 3 ay 25 gün İstifa

2 sene 1 ay 8 gün Iskat

BİBLİYOGRAFYA

A. ARŞİVLER

· Topkapı Saray Arşivi, E. Nr. 8252.

B. KANUN-NAMELER

Hezarfen Hüseyin Efendi, Te~isü'l-Beyan fi Ka vanin-i Al-i . Osman,. Bibliotheque National, Anci~n Fonds Turc, nr. 40. · .

«Osmanlı Kanun-nameleri» Milli Tetebbular Mecmuası {:M;'fM), (1331).

C. TAR1H VE ARAŞTIRMALAR

Ahmed Refik, «Osmanlı Şeyhüsislamları» İlıniye Sal:ıiamesi, İstan:bul 1334.

Ali Emir!, · «Meşihat-ı İslamiye Tarihçesi», ilmiye Salnamesi, İstanbul 1334.

Altunsu, Abdulkadir, Osmanlı Şeyhülislamla:ı;ı, Ankara 1972.

Aşık Paşa-zade, Tarih, İstanbul 1332.

Barkan, Ömer Lütfi, <<Osmanlı İmparatorluğu Teşkila ve Müesseseleri­nin Şer'iliği Meselesi», İstanbul Hukuık Fakültesi Mecmuası, (1945) XI/3-4.

. ' . Brockelmann, C. İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi, Terc. Neşet. Çağa-

tay, Ankara 1964.

· Danişmend, İsmail Ha~, İzahlı · Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1971.

Ertan, Veli, Meşhur Şeyhülislamiar, İstanbul 1969.

Gökhilgin; ;M. Tayyip, Osmanlı Müesseseleri Teşkilatı ve Medeniyeti Ta­rihine Genel Bakış; İstarrbul 1977.

Hoca Saadeddin Efendi; Tacü't-Tevarih, İstanbul 1279-1280.

67

. Kaydu, Ekrem, «Ösmaniı · Devietinde Şeyhülisl~k Müesseseslniıi Ör­. . ta ya Çıkışı» İslami İlimler Fakültesi Dergisi, (1977), IT.

Kazıcı, Ziya, Osmanlılarda Vergi Sistemi, .İstş,nbul 1977.

Kramers, J.H. <<Şeyhülislam», İslam Ansi:klopedisi, XI. . '

Kiftükoğlu, Mü:bahat S. 1899 da Faal İst~bul Medreseleri . İstanbul 1977

Mustafa Nuri Paşa, Netaicü'l-Vu!kuat, İstanbul 1294-96 .. . ; - . .

· Müstakinı-zade, Süleyman Saadeddin Efendi, . Devhatü'l-Meşayih.

Ricaut, Tür.klerin Siyasi Düsturları, Terc. M. Reşat. Uzmeıi, İstanbul.

Taşköprülü-zade, eş-Şakaiku'n-Nu'maniyye, Beyrut 1975.

Thevenot, ;rean, L'empire du Grand Turc, Paris 1965. .

'Uraz, Murat, Şeyhillislam Yahya, İstanbul 1944.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Os:qıanlı Devletinin İlıniye Teşkilatı, Ankara 1965.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, .Aiıkara 1972.

'

68