o'zbekiston respublikasi sog'liqni saqlash vazirligi
TRANSCRIPT
O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi
Toshkent tibbiyot akademiyasi
―Tasdiqlayman‖
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
prof O.R. Teshaev
«___» __________ 201_ y.
Kommunal va mehnat gigiena kafedrasi
O‘QUV USLUBIY MAJMUA
TOSHKENT
2
MUNDARIJA
№ Mundarija Betlar
1 Namunaviy o‘quv dasturi 1
2 Ishchi o‘quv dasturi 23
3 Ta‘lim texnologiyasi 80
4 Masalalar va mashqlar to‘plami 275
5 Test savollari 313
6 Nazorat uchun savollar (JN, ON, YaN) 343
7 Umumiy savollar 346
8 Tarqatma materiallar 354
9 Glossariy 360
10 Referat mavzulari 362
11 Adabiyotlar ro‘yxati 368
12 Tayanch konspekt 369
13 O‘quv materiallari (o‘quv qo‘llanmalar) 370
14 Xorijiy ma‘nbalar 502
15 Kurs ishi mavzulari 503
16 Annotatsiyalari 504
17 Mualliflar to‘g‘risida 505
18 Foydali maslaxatlar 506
19 Meyoriy xujjatlar 507
20 Baholash mezonlari 531
3
O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
Kommunal gigiena
fanining
O`QUV DASTURI
Toshkent
Ro`yxatga olindi
№________________
20__ yil "___" ____
O`zbekiston Respublikasi
Oliy va o`rta maxsus ta`lim
vazirligining 20__ yil "____"
_________dagi "____"-sonli buyrug‘‘i
bilan tasdiqlangan
Bilim sohasi: 500000 Bilim sohasi:
Ta`lim sohasi: 510000 Ta`lim sohasi:
Ta`lim yo`nalishi: 5510300 - Tibbiy-profilaktika ishi
4
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi o‘quv-uslubiy birlashmalari
faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 201_ yil «____»dagi «_____»-son majlis bayoni
bilan ma‘qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Prof. G.T.Iskandarova TTA Kommunal va mexnat gigiena kafedrasi mudiri,
professor
G.F.Sherqo‘zieva TTA kommunal va mexnat gigiena kafedrasi dotsenti
A.M.Yusupxodjaeva
TTA kommunal va mexnat gigi ena kafedrasi katta
o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Shayxova G.I. TTA ―Bolalar, o‘smirlar va ovqatlanish gigiena‖ kafedrasi
mudiri,professor.
Alimuhammedov D. Toshkent shaxar DSENM bosh vrachi, t.f.n.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasi Ilmiy-uslubiy kengashida tavsiya
qilingan (201_ yil ________dagi «_____» «____»-sonli bayonnoma)
5
Kirish
Fanning bakalavr tayyorlashdagi o‘rni va ahamiyati.
Millatning salomatligi-bu ijtimoiy-iqtisodiy, iqtisodiy, tibbiy-biologik, demografik va
boshqa bir qator omillar ta‘sirining integral, millatning farovonlik, iqtisodiy va ijtimoiy, hamda
turg‘unlik ko‘rsatkichlaridan biridir.
Aholi salomatligining holati bunda tabiatni va atrof muhitni muhofaza qilish to‘g‘risidagi
fanlar guruxini hosil qiluvchi asosiy omil hisoblanadi, chunki faqat aholi salomatligi saqlash
mehnat resurslarini va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini ta‘minlaydi.
Bularning hammasi o‘lka gigiena fanining xalq xo‘jaligi va ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lgan muammolarni dolzarbligini ko‘rsatadi. Davlatimiz rahbari I.A. Karimov, bejizga ichki
siyosatimizning eng ko‘zga ko‘ringan yo‘nalishlarida tabiiy resurslaridan to‘g‘rincha va pola-
partish foydalanishni oldini olish, ekologik holatni yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik, atrof
muhitga va aholini salomatligiga zarar keltirishni yo‘l qo‘ymaslik choralari deb ko‘rsatdi.
Kommunal gigiena fani gigiena fanlari ichida mustaqil tarmog‘i sifatida tabiat, hamda
insonlarning xo‘jalik faoliyatida paydo bo‘ladigan xatarli omillarni inson salomatligiga ta‘sirini
o‘rganadi va bo‘lar asosida gigienik meyorlar va sanitariya qoidalarni ishlab chiqadi.
O‘quv fanining maqsadi va vazifalari
Fanni o‘qitishdan maqsad-nazariy tomondan tayyorlash va amaliyot tomonidan uddalay
olishini va ko‘nikmalarni vujudga keltirish asosida bitiruvchilarga aholini salomatligi
mustahkamlash maqsadida tabiatning injiqlik va antrapogen omillar bilan bog‘liq bo‘lgan turli
kasalliklarini oldini olish maqsadida aholi yashash joylarida sanitariya sharoitlarni yaxshilash
uchun kerak bo‘ladigan gigienik meyorlarni va profilaktik tadbirlarni ilmiy asoslab berishdan
iborat.
Fanning vazifalari:
1. Suv va ichimlik-xo‘jalik suv ta‘minoti gigienasi sohasida ichimlik suvining sifati,
tozalash qurilmalarini joylashtirish va ishlatish, aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi
tarmoqlarga qo‘yiladigan gigienik talablarni ishlab chiqishni va tadbiq etishni o‘rgatish.
2. Suv ob‘ektlarini sanitariya muhofazalash gigienasi bo‘yicha suv havzalari suvlarining
sifati, ularni ichimlik-xo‘jalik suvi manbasi sifatida ishlatish mumkinligi, hamda suv havzalari
suvining sifatini turg‘un saqlash maqsadida chiqindi (oqava) suvlarni suv havzalariga tashlash
sharoitlarini aniqlash bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishini ta‘minlash.
3. Tuproq muhitini sanitariya himoyasi va aholi turar joylarini sanitariya tozalash
gigienasi bo‘yicha tuproqni kimyoviy va biologik moddalar bilan ifloslanish shart-sharoitlari
o‘rgatish. Ifloslantiruvchilarni tuproq muhiti orqali er osti suvlarga, atmosfera havosiga,
o‘simliklarga o‘tib inson salomatligiga va turmush sharoitiga ta‘sir ko‘rsatishini asoslash.
4. Atmosfera havosini sanitariya muhofazalash gigienasidan, uni ifloslanish darajasi,
aholi salomatligi uchun zararsizligi, aholi sanitariya turmush sharoitlarni buzmaydigan holati,
aholi turar joylari havosi tarkibida ifloslantiruvchilarning gigienik me‘yoridan oshib ketish
darajasini vujudga kelishini oldini olish maqsadida ifloslantiruvchi manbalarni joylashtirishga va
ishlatilishiga qo‘yiladigan gigienik talablarni to‘g‘ri talqin qilish.
5. Turar joy, umumjamoa, madaniy-maishiy va davolash profilaktika muassasalari
gigienasi bo‘yicha binolarning ichki omillarini inson salomatligi uchun optimal darajasi (havo
harakati, nisbiy namlik, havo harorati, xonaning radiatsion rejimi), davolash profilaktik
muassasalarini, madaniy-maishiy muassasalarni (hammom, kirxona, sartaroshxona, kinoteatr,
teatr, sirk va boshqalarni), sport inshoatlarini (suzish havzalari, sport komplekslari va zallari)
loyihalashtirish, obodonlashtirish va jihozlanishiga qo‘yiladigan talablarni o‘zlashtirish.
6
6. Aholi turar joylarini loyihalashtirish (rejalashtirish, joylashtirish) gigienasidan ularni
rejalashtirishda tabiiy-iqlim sharoitlarining ahamiyati hisobga olish, mintaqani rejalashtirish va
qurilishga qo‘yiladigan gigienik talablar, qishloq aholisi, turar joylarini rejalashtirishni o‘ziga
xos tomonlarini o‘zlashtirish.
Fan bo‘yicha talabalarni bilim, malaka va ko‘nikmaga
qo‘yiladigan talablar
«Kommunal gigiena» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan
masalalar doirasida bakalavr:
aholi salomatligi mustahkamlash maqsadida tabiatning injiqligi va antrapogen omillar
bilan bog‘liq bo‘lgan turli kasalliklarini oldini olish maqsadida aholi yashash joylarida sanitariya
sharoitlarni yaxshilash uchun kerak bo‘ladigan gigienik meyorlarni va profilaktik tadbirlarni
bilishi kerak.
kommunal gigiena fanini gigiena fanlari majmuida tutgan o‘rni, kommunal gigienani-
ilmiy fan sifatida tushunchasi, uning maqsadi, vazifasi, hajmi, nazorat ob‘ektlari, kommunal
gigiena bo‘yicha vrachlarning ish yuritish shakl va usullarini bilishi kerak.
ma‘muriy xududda joylashgan kommunal ob‘ektlarni davlat sanitariya nazoroatidan
o‘tkazish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.
atrof muhit ob‘ekt (suv, tuproq, havo, fizik omillar va x.o.) laridan olingan
sinamalarni laboratoriya tekshiruv natijalarini interpretatsiya qilish.
xo‘jaligi tarmoqlarini kimyolashtirish darajasini rivojlanishi davrida fanning
zamonaviy vazifalari, sanitariya va kommunal gigiena sohasida davlat sanitariya nazorati
amaliyoti ilmiy asoslari gigienik meyorlashtirish yo‘lida tadqiqotlarni kengayishi va
mukamallashtirilishi sohasidagi malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan
uzviy ketma-ketligi
Kommunal gigiena fani mutaxassislik fani hisoblanib, 6-,7-,8-,9-,10 va 11-12-
semestrlarda o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan fizika, kimyo,
biologiya, mikrobiologiya, normal va patologik fiziologiya, ichki kasalliklar, yuqumli
kasalliklar, kasb kasalliklari, umumiy va radiatsion gigiena, mexnat gigienasi, ovqatlanish
gigienasi, bolalar va o‘smirlar gigienasi, epidemiologiya, ijtimoiy gigiena va jamoat sog‘lig‘ini
saqlashni tashkil etish gigienasi fanlaridan etarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talab
etiladi.
Sog‘liqni saqlash tizimidagi o‘rni
Kommunal gigiena fani aholini salomatligini saqlash va kasalliklarni oldini olish
maqsadida atrof muhit omillari ( suv, havo, tuproq, fizik omillar) ifloslanidshan muxofaza qilish
uchun gigienik me‘yorlari ishlab chiqaradi va amaliyotga tadbiq etadi. Fan bo‘yicha talabalarga
sog‘liqni saqlash tizimi orqali tasdiqlangan me‘yoriy xujjatlarni amaliyotga tadbiq etish yo‘llari
yoki usullari chuqur o‘rgatiladi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning kommunal gigiena fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va
zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish
muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza
matnlari, tarqatma materiallar, kompyuter dasturlari, elektron materiallar hamda zamonaviy
laboratoriya o‘lchov asboblarilardan foydalaniladi. Ma‘ruza va amaliy darslarda mos ravishdagi
ilg‘or pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi.
Asosiy qism
7
Kommunal gigiena sohasida davlat sanitariya nazorati
Sanitariya-epidemiologiya masalalarida aholining xotirjamligini va ekologik havfsizligini
ta‘minlash, davlat idoralari, korxona, tashkilot va muassasalar, birlashmalar mansabdor shaxslari
va alohida shaxslarning yurtimizda sanitariya-epidemiologiya holatni havfsizligini
ta‘minlashdagi majburiyatlari, davlat sanitariya nazoratini olib borishning mazmuni, DSENM
kommunal gigiena sohasi vrachining xuquq va vazifalari, kommunal ob‘ektlarda davlat
sanitariya nazoratini olib borish usullari va shakllari, amaldagi qonuniy va meyoriy xujjatlar,
O‘zbekiston respublikasi «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida» gi qonuni, atrof muhitni
ifloslanishini oldini olish va bartaraf etishga, mehnat va dam sharoitlarini sog‘lomlashtirishga,
aholi salomatligini muhofaza qilishga, kasallanishni kamaytirishga yo‘naltirilgan sanitariya-
gigienik va epidemiyaga qarshi tadbirlar. Sanitariya-gigienik va sanitariya-epidemiyaga qarshi
qoida va meyorlarni buzilishini oldini olishda davlat sanitariya nazorati. Ogohlantiruvchi va joriy
sanitariya nazorati.
Ogohlantiruvchi sanitariya nazorati
Ogohlantiruvchi sanitariya nazoratini olib borishda sanitariya shifokori vazifalari,
ogohlantiruvchi sanitariya nazoratini tashkil qilish, ogohlantiruvchi sanitariya nazorati
bosqichlari, texnik iqtisodiy hisoblar to‘g‘risida tushuncha, loyihalarga qaror chiqarilishida
texnik iqtisodiy asoslarni hisobga olish, kommunal ob‘ektlarni qurilishi uchun er maydonlarini
ajratishda ishtirok etish, qurilish loyihalarining turlari, loyiha tarkibidagi hujjatlar to‘plami,
tushintirish xati, chizma qismlari, ilovalar, loyihalarni sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish va
xulosa berish, tasdiqlangan loyixalar bo‘yicha qurilishni olib borilishi ustidan sanitariya nazorat,
yangi qurilayotgan, kengaytirilayotgan va qayta tubdan ta‘mirlanayotgan kommunal ob‘ektlarni
qurib bitkazilgandan so‘ng ishga tushirilishida qabul xayati tarkibida qatnashish.
Suv ta‘minoti loyixalarini sanitariya nazoratidan o‘tkazishdagi OSN
Aholi yashash joylarida suv ta‘minotini loyixalashtirish va suv ta‘minoti loyixalarini
sanitariya nazoratidan o‘tkazishdagi ogohlantiruvchi sanitariya nazorati.
―Suv va ichimlik xo‘jalik suv ta‘minoti gigienasi‖ sohasi bo‘yicha ogohlantiruvchi
sanitariya nazorati o‘tkazishda quyidagi asosiy qonuniy xujjatlardan foydalanish tavsiya qilinadi:
―Ichimlik suvi. Gigienik talablar va suvning sifatini nazorat qilish‖; ―Markazlashtirilgan ichimlik
xo‘jalik suv ta‘minoti manbalari. Gigienik texnik talablar va tanlash qoidasi‖, ―Maxalliy
ichimlik-xo‘jalik suv ta‘minoti uchun foydalaniladigan quduqlar va buloq, koptajlarning qurilishi
va tarkibi bo‘yicha sanitariya qoida‖, ―Suv ta‘minoti. Tashqi tarmoq va inshootlar, qurilishi
yakunlangan ob‘ektlarni ishga tushirishga qabul qilishning asosiy nizomlari‖; ―Ichimlik xo‘jalik
va maishiy madaniy maqsadlarda foidalanadigan suv havzalari suvlarida zaharli moddalarni
ruxsat etiladigan sanitariya me‘yorlari (REM TRED)‖, ―Ochiq suv havzalarini ifloslanishidan
ximoya qilish sanitariyaniya qoidalari va me‘yorlari‖, ―Suv ta‘minoti va kanalizatsiya tashqi
tarmoqlar va inshootlar‖.
Suv ta‘minoti ma‘nbalari atrofida sanitariya
himoya mintaqalarini tashkil qilish
Suv ta‘minoti manbalari va ichimlik-xo‘jalik maqsadidagi suv tarmoqlarini sanitariya
ximoya mintaqalarini loyixalashtirish va ishga tushirish tartibi xaqidagi nizom;
Ichimlik xo‘jalik suv tarmoqlarining qurilishida aloxida suv tarmog‘i inshootlarining
namunaviy loyixalari: nasosli stansiya, toza suv saqlash bo‘yicha inshootlar. SXM va
boshqalardan foydalanib, yakka xolda loyixalar bo‘yicha olib boriladi. Tushintirish xatida
quyidagi ma‘lumotlar aks ettirilgan bo‘lishi kerak; Aholi yashash joylarini tavsifnomasi va uni
kelajakdagi rivojlanish, qurilish va aloxida tumanlarning sanitariya obodonlashtirilganligi
to‘g‘risidagi ma‘lumotlar; Kerak bo‘lgan hamma suv iste‘mol xisoblari, suv xajmi ko‘rsatilgan,
suv iste‘moli umumiy miqdori (aholi uchun ham) suv tarmog‘i inshootining quvvati, sanitariya
va texnik holati to‘g‘risidagi ma‘lumotlar; Suv taxlillarini keltirib batafsil suv manbasini
tanlashni asoslash. Suv ko‘tarib beruvchi va tozalash inshootlarini quvvati xisoblangan natijalar;
Kanalizatsiya tarmoqlariga nisbatan o‘zaro joylashishi xisobga olingan suv tarmog‘i bosh
inshootlari joylashgan o‘rni va tavsifnomasi (ishlab chiqarish quvvati, o‘lchami, ish tartibi,
8
isitish, ventilyatsiya va binolarni sanitariya obodonlashganligi, xizmat ko‘rsatiladigan xududning
chegarasi, suv tarmoqlarini o‘tkazish chuqurligidan magistral tarmoqlari.
Suvni sifatini tozalash inshootlariga qo‘yiladigan
gigienik talabalar
Qabul qilingan suvni sifatini tozalash tizimi va suvni tindirish, keyin filtrlash;
koagulyatsiya, tindirish, filtrlash; kontaktli tindirgichlar orqali kuagulyatsiya va filtrlash; suvdan
fito- va zooplanktonlarni oldindan ajratib olish uchun mikrofiltrlash, koagulyatsiya, ikki
bosqichli tindirish va filtrlash; Suvdan fito- va zooplanktonlar oldindan ajratib olish uchun
mikrofiltrlar, koagulyatsiya, ikki bosqichli tindirish (juda loyqa suvlar uchun), tez filtrlarda
filtrlash, xidni bartaraf etish uchun oksidlovchi va sorbentlar ko‘llash va zararsizlantirishning
eng samarali usullarini ko‘llash. Xar xil suv tarmoqlarda suvni zararsizlantirish usullaridan
ozonlash va xlorlash tavsiya qilinadi. Xlorlashdan so‘ng paydo bo‘ladigan xlorofen xidini
bartaraf qilish uchun texnologik jarayon amaldagi meyoriy hujjatlarga mos ravishda
loyixalashtirilgan bo‘lishi kerak. Suvni sifatini yaxshilashning maxsus usullari (ftorlash,
ftorsizlantirish, dezodoratsiya, temirsizlantirish va boshqalar) albatta qurilishi ko‘rsatilgan
bo‘lishi kerak.
Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ma‘nbalariga
qo‘yiladigan gigienik talablar
Hozirgi vaqtda suv ta‘minotida suvni qayta ishlash uchun, filtrlash uchun, quduqlarni
moslash uchun hamda suv tarmoqlarini o‘tkazish uchun sintetik materialardan keng
foydalanilmokda. Loyixalarni ekspertizadan o‘tkazilaetganda foydalanilaetgan hamma sintetik
materiallarga O‘ZR SSV BSED tamonidan ruxsatnoma berilganligi tekshirilishi kerak. Suv
ko‘taruvchi moslamalarni loyixalarini sanitariya ekspertizadan o‘tkazilaetganda ularni talablariga
mos kelishi tekshiriladi. Xar xil markazdan qochuvchi nasoslarga (suvga tushiriluvchi,
ko‘ndalang va tik valli) ko‘proq endoshiladi. Agar imkoniyat bo‘lmasa erliftlardan foydalaniladi.
Sanitariya nuqtai – nazaridan shtangali nasoslar qator kamchiliklarga ega, ularni quduqlarga
moslashtirilaetganda og‘zini ishonarli darajada epish qiyinlashadi, hamda tez avariya holatlari va
porshenlari suvni ifloslanishini ko‘paytiradi. Markazdan qochuvchi nasoslarni
loyixalashtirilaetganda quduq boshini xar doim ham germetik ravishda saqlashni imkoniyati
bo‘lmasligini xisobga olish kerak. Bundan tashqari bu nasoslarni ta‘irlash kiyi kechadi.
Erliflardan foydalanilganda maydonlarni to‘g‘ri tanlash va ko‘kalamzorlashtirish,
kompressorlarning havo so‘rib olish joylari kamida 4-5 metr er yuzasidan yuqorida va binoning
shimoliy ichki uskunalarini eglab turish uchun foydalanilgan eglarni suvga tushishini oldini olish
uchun eg tutuvchi moslamalar o‘rnatilinadi. Suv ko‘tarib beruvchi nasoslarni bosimli
kuvurlardan suvdan sinama olish uchun jumraklar o‘rnatilishi kerak, Ta‘mirlashdan, quduqni
yuvishdan va xlorlashdan va boshqa ishlardan so‘ng suvni tashlab yuborish uchun imkoniyat
yaratilgan bo‘lishi kerak. Suv ko‘taruvchi moslamalarni ta‘mirlash zarur bo‘lgan xolda albata
zaxirada quduq loyixalashtirilgan bo‘lishi kerak. Agar loyixa bo‘yicha artezian qudug‘i nasosli
stansiya xonasida joylashgan bo‘lsa, ular albatta izolyatsiya qilingan bo‘lishi kerak. Ochiq suv
havzalarida suv olish rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. Tozalash inshootlarining xisobini Suv
ta‘minoti. Tashqi tarmoq va inshootlar talabiga asoslanib tekshiriladi. Ulardan tashqari: filtrlarni
to‘g‘ri tanlanganligini, filtrlovchi qatlamni balandligi, etarliligi, filtrlarga solingan
materiallarning diametri qancha suvni filtrlanish tezligi, filtrlarni yuvish qanday olib borilishi
ham aniqlanadi.
Kanalizatsiya loyixasini sanitariya ekspertizasi
Aholi yashash joylarini kanalizatsiya loyixalarini ekspertizadan o‘tkazish quyidagi
tizim bo‘yicha olib boriladi: Ekspertizaga qo‘yilgan materiallarni to‘liqligini tekshirish, loyxa
materiallarni o‘rganish: Pasport ma‘lumotlari (tushuntirish xati, chizma kismlari, ilovalar);
9
kanalizatsiya tarmog‘i va uning inshootlarini qurilishi (kanalizatsiya qilinadigan tumanning
chegara foizi, kanalizatsiya tarmog‘ini suv ta‘minoti tarmog‘iga nisbatan uzulunligi, qabul
qilingan sxema va tizm, chetlashtirilaetgan chiqindi suv miqdori xisobi material o‘tkazilgan
chuqurlik, kiyaligi, kanalizatsiya kuvirlarini tushish darajasi, nasos stansiyalarini qurilishi.
Loyxalashtirilaetgan kanalizatsiya chizmasini, gidrologik va fizik-kimyoviy tavsifnomasi, suv
havzasini pastgi kismida aholi yashash joyida va ulardagi suv ta‘minoti manbalarini joylashishi
bilan sanitariya-topografik natijalari, chiqindi suvlarini tozalash va zaralantirish usullari bilan
ularni tozalash darajasi ko‘rsatilgan m‘lumotlar, tozalash inshootlarini ish quvvati, tabiiy
tozalash usullaridan usullaridan foydalanmasligini asoslash, qurilish rejasi to‘g‘risidagi
ma‘lumotlar bo‘lishi kerak.
Kanalizatsiya qilinadigan xududni bosh rejasini ekspertiza qilish. Joylashishi,
kanalizatsiya inshootlarini xili va suv tarmog‘i bosh inshootlar va tarmoqlar, tozalash stansiyasi
va chiqindi suvlarini tashlash joylari bosh rejasi, kanalizatsiya inshootlarini chizmalari.
Sanitariya tozalash tizimi
Aholii turar joylarini qattiq va suyuq chiqimndilardan tozalash tizimi bo‘yicha
ogoxlantiruvchi sanitariya nazorat vazifalariga quyidagilar kiradi: qattiq maishiy chiqindilarini
yig‘ish, chetlashtirish, zararsizlantirish va maqsadga muvofiq foydalanish bo‘yicha aloxida
inshootlari qurilishi uchun ajratilgan er maydonlarni tanlab olishda katnashish; ma‘lum aholi
yashash joyi sanitariya tozalash prinsipial tizimini asoslab berish va tanlash; rejali muntazam
tozalash tizimini tashkil qilish, ko‘llash bo‘yicha reja va tadbirlar ishlab chiqish; shaxar tozalash
bosh tizimini sanitariya ekspertizadan o‘tkazish; shaxarni sanitariya tozalash ob‘ektlarini
qurilish jarayonida sanitariya tekshiruv; sanitariya tozalash ob‘ektlarini ishga tushirishda qabul
xay‘ati tarkibida katnashish. Tuproq muhitini ifloslanishdan muhofaza qilish tadbiriy choralari,
rejalashtirish, sanitariya texnik, ma‘muriy choralar.
Atmosfera havosi muxofazasi
Atmosfera havosini sanitariya muxofazasi bo‘yicha Davlat sanitariya nazorati
o‘tkazayotganda quyidagi ma‘lumotlarni xisobga olish kerak. Atmosferani ifloslantiruvchi
manbalarni xili va xarakteri, ularni aholi salomatligiga va yashash joyi sanitariya sharoitlariga
ta‘sir etish mumkinligi; atmosfera havosini tozalik darajasi gigienik me‘yorlari; atmosfera
havosining holatining nazorat qilishni tashkil qilish; atmosfera havosining ifloslanishini oldini
olish bo‘yicha tadbirlar tizimi. Atmosfera havosini ifloslanilishini oldini olish bo‘yicha
ko‘llanilaladigan chora tadbirlar tizimi: texnologik, sanitariya, texnik, rejalashtirish, tashkiliy,
qonuniy.
Joriy sanitariya nazorati
Joriy sanitariya nazorati asoslari, sanitariya nazorat turlari, atrof muhitdagi zaharli va
havfli omillarni miqdoriy baholash, atrof muhit muhofazasi va aholi salomatligi. Joriy sanitariya
nazorati bo‘yicha qonuniy-meyoriy va direktiv hujjatlar, ularni mazmuni va ahamiyati,
kommunal ob‘ektlar ustidan joriy sanitariya nazoratini olib borishda laboratoriya o‘lchov
asboblaridan foydalanib atrof muhitni ifloslantiruvchi ma‘nbalarni aniqlash, aholini gigienik
tarbiyasi va o‘qitishni tashkil qilish. Kommunal gigiena bo‘yicha mutaxassisning ish faoliyatini
rejalashtirish va tahlil qilib borish, suv ta‘minoti tarmoqlarida suvni sifatini turli nuqtalarda
nazoratini olib borish.
Markazlashtirilgan suv ta‘minotining rivojlanish
tarixiy ma‘lumotlari
Suv o‘rab to‘rgan muhitning muhim omilardan biri uning fiziologik va gigienik
ahamiyati. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti, uning aholini santariya turmush sharoitlarini
yaxshilashda kasallanishni va o‘lim holatlarini oldini olishdagi tutgan o‘rni. Aholi yashash
joylarida suv istemoli; aholini suv ta‘minotiga bo‘lgan extiej darajasini o‘rganish usullari; suvga
bo‘lgan extiejni nisbiy me‘yorlari; uning gigienik ahamiyati, suv ta‘minoti manbasi sifatida
10
ko‘llanishi mumkin bo‘lgan suv ob‘ektlari. Ichimlik suv manbalari atrofida tashkil qiliniladigan
sanitariya ximoya mintaqalari. Ichimlik suv manbasini tanlab olish sanitaeriya vrachining
mutaxassisligi vazifalaridandir.
Suv olish joyini va suv olish inshootlarini tanlash. Ochiq suv havzalarida suv olish eki
suv qabul qilish inhshootlari: kirgok oldi, o‘zi okib keladigan yoki so‘rib olinadigan trubalar
tizimi, kultik xosil qilish.
Suv va xo‘jalik–ichimlik suv ta‘minoti gigienasi
Aholi yashash joylarini ichimlik suvi bilan ta‘minlash ularni farovonligini asosiy
kirralaridan biridir. Suv ta‘minotiga umumjamoaning salomatligini darajasi, xafli epidemik
kasalliklarni yo‘qotish, yashash joylaridagi sanitariya qulayliklariga bog‘liq. Shaxarlarni
kengayishi, yangi shaxar va qishloqlarning qurilishi, aholining yaxshi yashash va madaniyatini
oshishi suv iste‘molini ko‘payishiga va suv ta‘minoti uchun yangi manbalarni ko‘llanishiga olib
keladi. Gigiena fani va sanitariya amaliyotining erishgan yutuqlari asosida suv sanitariya
qonuniyati yaratildi, bu shu sohadagi keng kamrovdagi sog‘lomlashtiruvchi masalalarni
echishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. S uvda ichish uchun foydalanish inson organizmning
extieji xisoblanadi, lekin aholi yashash joylarini suv ta‘minoti masalalari va gigienik ahamiyati
fiziologik talab darajasini kondirishidan ancha tashqariga chiqqan. Xo‘jalik – ichimlik suv
ta‘minoti deganda, aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlash uchun, aholini gigienik va maishiy
maqsadlari uchun, sanitariya va kommunal obodonchiligini nazarda tutgan xolda aholi
punktlarini suvga bo‘lgan extiejini kondirish uchun kollaniladigan bir qator tadbirlar va
texnologik qurilma inshootlari tushuniladi. Xo‘jalik ichimlik suv ta‘minotining ajralib turadigan
sanitariya kunikmalari bu uning sifatini va miqdorini o‘rnatilgan gigienik me‘yorlarga to‘g‘ri
kelishidir.
Suv olish qurilmalari va tozalash tizimi
Muallaq moddalarni cho‘ktirish va tindirish. Tindirgichlar – gorizontal (oddiy va radial)
va vertikal. Suvni koagulyatsiyalash, koagulyatsiya jarayonini mohiyati. qo‘llanish sharoiti.
Tindirgich-tiniklatgichning sxemasi va to‘zilishi. Suvni filtrlash, filtrlarni turlari: sekin filtrlari,
tezkor bir kavatli, tezkor ikki kavatli, tezkor ikki tamonli filtrlar (AKX) filtr va kontakt
tindirgichlar. Er osti suv manbalaridan suv oladigan tarmoq. Er ostidan suv olish joyini tanlash.
Er ostidan suv oladigan qurilmalarga qo‘yiladigan sanitariya talablar. Ichimlik suvini
zararsizlantirishdagi gigienik vazifalar. Zararsizlantirishni texnologik jarayonlari. Dezinfeksiya.
Reagentli va reagentsiz zararsizlantirish usullari xlor va uning xossalari xlorning dozasini
aniqlash, xlorlashni tashkillashtirish, qurilmalari va asboblari. Xlorlashning usullari va sharoitlari
(ikki marta xlorlash, ammonizatsiya, perexlorlash). Ozonlash. Ultrabinavsha nurlari bilan suvni
dezinfeksiyalash, ultratovush gamma nurlari oligodinamik kumushning xususiyatlari. Ichimlik
suvini zararlantirish sharoitlari. Ichimlik suvini sifatini ko‘rsatuvchi gigienik ko‘rsatkichlar.
Suvning yuqumlik kasalliklarini va invaziyalarni tarqalishidagi ahamiyati. Aholining salomatligi
va yashash sharoitlariga suvning kimyoviy tarkibini ta‘siri. Aholining kasallanishini o‘rganish
usullari. Ichimlik suvini sifatini standartlashtirishning gigienik prinsiplari. Aholi turar joylarini
markazlashtirilgan suv ta‘minotiga qo‘yiladigan gigie7nik talablar. Ichimlik suvini
tayyorlashdagi gigienik vazifalar. Ichimlik suvini tayyorlashdagi maxsus usullar.
Temirsizlantirish. Suvning xidi va ta‘miga qarshi kurashish. Suvning mikroskopik faunasi bilan
kurashish. Suvni yumshatish tuzsizlantirish, ftorlash, dezaktivatsiyalash. Suvni ta‘minlashni
sanitariya shart-sharoitlari. Vodoprovod tarmog‘idagi qurilmalariga qo‘yiladigan gigienik
talablar (nazorat quduqlari, ut uchirish gidravlikasi, suv olish kolonkalari, suv bosimi
rezervuarlari). Qishloq aholi punktining suv bilan tam‘minlash sanitariya asoslari. Qishloq suv
ta‘minoti tarmog‘i. Maxaliy suv ta‘minoti: quduqlar, kaptajlar, buloklar. Aholi joylarini suv
sanitariya nazorati va laborator tekshiruv usullari.
Markazlashtirilgan issiq suv ta‘minoti to‘g‘risida umumiy ma‘lumotlar. Issiq suv
ta‘minotini tizimlarining klassifikatsiyasi. Markazlashtirilgan issiq suv ta‘minotini gigienik
ahamiyati. Issiq suv ta‘minotida suvning sifatiga qo‘yiladigan gigienik talablar. Korroziyaga
11
qarshi suvni ishlov berish. Kaynashida xosil bo‘ladigan chukmaga qarshi suvni ishlov berish.
Issiq suv tarmog‘ini rejalashtirishga va etkizishga qo‘yiladigan talablar. Issiqlik ta‘minoti va
issiq suv ta‘minoti tizimlarini Ochiq qurilmalari. Issiqliklik ta‘minoti, markazlashtirilgan issiq
suv ta‘minoti Ochiq tizimlariga qo‘yiladigan talablar va ularni ishga qabul qilish.
Markazlashtirilgan issiq suv ta‘minotini suvini sifatini nazorat qilish tartibi.
Suv havzalarini sanitariya muhofazasi
Tabiatda suvning xarakati bir necha bosqichlardan iborat: buglanish, bulutlar xosil
bo‘lishi, yog‘ingarchiliklar yog‘ishi va dare va dengiz suvlariga qo‘shilishi va yana buglanish.
O‘zining xarakati davomida suv tarkibiga kushi lgan: chirish maxsulotlari, organiq birikmalar,
erigan gaz va mineral moddalar, qattiq muallak moddalardan uz o‘zidan tozalanish xususiyatiga
ega.
Ma‘lum aholi punktida ko‘p sonlik aholi va uy xayvonlari tualanishi natijasida toza
ichimlik suvi etishmaslik holatlari yuzaga keladi. Agarda tuproqka aholi va uy xayvonlaridan
xosil bo‘laetgan chiqindilar to‘g‘ridan to‘g‘ri oz miqdorda tushaetgan bulsa tuproq
mikroorganizmlari ularning ozuka sifatida qayta ishlab foydalanishi mumkin. Agarda chiqindilar
to‘g‘ridan to‘g‘ri suvga tushsa u xolda chirish jarayoni boshlanib, kislorod sariflanadi bu holat
erigan kislorodga bo‘lgan bioximik extiej deb nomlanadi. Bu extiyoj qanchalik yuqori bo‘shlsa
suvda yashayotgan mikroorganizmlar uchun kislorod miqdori kamayib boradi. Bu ayniqsa baliq
va suv o‘tlarida yaqqol seziladi. Ba‘zi xollarda kislorod etishmasligi natijasida suvdagi barcha
mavjudot nobud bo‘ladi. Bunday xallarda suv ulik muhitga aylanadi va unda faqat anaerob
bakteriyalar koladi: ular kislorodsiz muhitda ham uz xaet faoliyatini davom ettiradi va natijada
zaharli oltin gugurt gazi ajralib chiqadi. Natijada o‘lik holatiga tushgan suv manbai endi mutlako
inson va xayvonot olami uchun mutlok yaroqsiz holatga keladi. Bunday holatlar yuqoridagi
vaziyatdan tashqari suv tarkibida nitratlar va fosfatlar miqdori ortib ketgan xollarda ham yuzaga
kelishi mumkin. Bu kimyoviy birikmalar suvga qishloq-xo‘jalik o‘g‘itlari orqali tushishi
mumkin. Bu birikmalar suv o‘tlarini o‘sish jarayonini tezlatadi va ular suvdagi kislorod
miqdorini kamayishiga va natijada suvdagi foydali mikroorganizmlar va o‘simliklar dunyosi
nobut bo‘ladi.
Suvdagi biogen moddalarni ortib ketishi kulning «karish» jarayonini tezlatadi. Ko‘l suvi
xaroratini ortishi suvda kislorod erishini qiyinlashtiradi lekin ko‘pgina ishlab chiqarish
korxonalari, ayniqsa elektrostansiyalar ma‘lum sexlardagi xaroratni pasaytirish uchun suvdan
foydalanadi va xosil bo‘lgan chiqindi suvni ochiq suv havzasiga tashlaydi. Bu esa suv tizimini
biologik muvozanatini buzilishiga olib keladi. Kislorod miqdorini kamayishi bir turdagi tirik
mavjudotlarni ortishiga ikkinchi turdagilarni kamayishiga olib keladi. Lekin bu xosil bo‘lgan
tirik jonzotlar suvning xarorati pasayishi bilan nobut bo‘lishga maxkum. Organiq chiqindilar,
biogen moddalar va issiqlik chuchuk suvdagi ekologik sistemani butkul ishdan chiqishga olib
keladi.
Xozirgi kunga kelib ekologik tizimlarga mutlaqo yod bo‘lgan moddalar qo‘shilmokda
ularga: pestitsidlar, ishlab chiqarish korxonalarida turli texnologik jarayonlarda ko‘llaniladigan
reagentlar, xavfli kimyoviy birikmalar kiradi. Bu moddalar suv muhitining ozuqa zanjiri
tarkibiga asta sekinlik bilan kirib bormokda. Bu esa o‘zining salbiy natijalarini bermasdan
qolmaydi.
Butun dunyo xo‘jalik va maishiy suv istemoli dare suvlarini 9 foizini tashkil qiladi.
Korxona va maishiy suv istemollari esa yiliga 600-700 km tashkil etadi. Yuqoridagi suvlarning
130-150 km3 ummuman yaroqsiz suv 500 km3 esa qayta ishlanib suv osti suv manbalariga,
daryo, ko‘llar va dengizlarga chiqindi suv sifatida tushiriladi. Suvning sifati suv manbalarning
gidroresurs sifatlariga hamda tazalash inshootlariga bog‘liq. Tozalash inshootlari turli xilda
bo‘lib suvning zararsizlantirish holatiga va ishlash jarayoniga bog‘liq. Chiqindi suvlarning
muallak moddalardan to‘liq tozalanishi mexaniq tozalash inshootlarini turlariga bog‘liq bo‘lib
turli tindigichlar va muallaq moddalarning xajmiga bog‘liqdir. Oldingi vaqtlarda tindirishlarning
12
eng samaradorligi ko‘proq korxona chiqindi suvlarning tozalash usullariga tadbiq bo‘lib keng
tarzida qo‘llanilgan.
Chiqindi suvlarni tozalash usullari qo‘yiladigan
gigienik talablar
Suv ob‘ektlarning muzofazalashning muamolarinni zamonaviy holati. Suv ob‘ektlarning
muxofalashning rivojlanish tarixi. Suv ob‘ektlarning muxofazalashni davlat ahamiyatiga egaligi.
Suv ob‘ektlarini turlari. Suv xovzalarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar. Chiqindi suvlar
tushunchasi. Sanoat chiqindi suvlarning xosil bo‘lish tartibi. Xo‘jalik chiqindi suvlarni tarkibi va
xususiyatlari. Shaxar chiqindi suvlari. Qishloq xo‘jaligi sanogatining chiqindi suvlari. Suv
xovzalarini sanitariya muxofazasi tizimida zararli moddalarni gigienik me‘yorlashtirishni
ahamiyati. Yo‘l quyadigan me‘yorning nazariy va amaliy asoslari. Kimyoviy moddalarni
zararligini limit ko‘rsatkichlari. Maishiy chiqindi suvlarning tozalash bo‘yicha texnologik,
loyixaviy, sanitariya-texnik va yordamchi tadbirlari. Shaxar chiqindi suvlarning tozalashning
sifatining gigienik ko‘rsatkichlari. Chiqindi suvlarning mexaniq tozalash uchun ko‘llanadigan
inshootlarning turlari. Chiqindi suvlarning biologik suvlarning tozalash uchun ko‘llaniladigan
inshootlarning turlari.
Biologik tozalash inshootlarning klassifikatsiyasi. Sanoat chiqindi suvlarning xosil
bo‘lishi, xususiyatlari va tarkibi, ularning suv xovzalariga ta‘siri. Gigienik tavsiyalash uchun
sanoat chiqindi suvlarning tekshirish sxemasi. Xar xil korxokalardan chiqindi suvlarning
chetlashtirish sharoitlari. Sanoat chiqindi suvlarning zarasizlantirish usullari.
Tuproq muhitini sanitariya muhofazasi
Tuproqning sanitariya muxofazasining rivojlanish tarixi. Tuproqning asosiy
xususiyatlarini tariflovchi ko‘rsatkichlar, ularning gigienik ahamiyati. Tuproqning epidemiologik
ahamiyati. Aholining salomatligiga va yashash sharoitlariga tuproqning ta‘siri. Aholi yashash
joylari tuprogini ifloslanishini gigienik ko‘rsatkichlari. Tuproqning asosiy ifloslantiruvchi
manbalar va ularning gigienik tavsiflari.
Tuproqning sanitariya muxofazasi bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlar. qattiq maishiy
chiqindilarning yig‘ish, vaqtinchalik saqlash, chetlashtirish, zararsizlantirish va utilizatsiyasi. Bir
odam uchun yig‘iladigan chiqindi me‘yori. qattiq maishiy chiqindini zararsizlantirish usullari.
Sanitariya–texnik qurilmalari, ularni to‘zilishi, jixozlanishi, saqlanishi. Qishloq aholi turar
joylarini sanitariya tozalash Gigienik me‘yorlashtirishni asosiy nazariyasi va amaliyoti.
Tuproqda ekzogen kimyoviy moddalarni me‘yorlashtirishni asosiy tizimlari. PDUV va BOK
tushunchalari va ularni xisoblash yo‘li bilan aniqlash. qattiq sanoat chiqindilarini
zararsizlantirishni kelajakdagi va ilg‘or usullari. Chiqindilarni klassifikatsiyasida ko‘llaniladigan
ko‘rsatkichlar. qattiq va suyuq chiqindilarni saqlashni, chetlashtirishni va ko‘mishni o‘ziga xos
tomonlari.
Tuproq sanitariya muhofazasi rivojlanish tarixi
Tuproq koplamasini shakllanishida va unda bo‘ladigan o‘zgarishlarda na faqat tabiiy
omillar balki aholi faoliyati tomonidan turli ta‘sirlar ham muhim ahamiyatga ega. Bu holat
ayniqsa aholi turar joy mintaqalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuproqning asosiy elementlardan
biri tirik mikroorganizmlar xisoblanadi. Ular tuproq sharoitida qulay sharoitlar bo‘lganligi
uchun juda ko‘p xilda va miqdorda uchraydi,ularni ichida muhim ahamiyatga ega bo‘lgani –
mikroblardir. Ko‘p miqdordagi kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen mikroorganizmlar tuproq
sharoitida uzoq muddat yashovchanlik xususiyatiga ega. Insonlarni bu mikroorganizimlar bilan
zararlanishi tuproq bilan bevosita mulokat natijasida va etishtiriladigan turli qishloq xo‘jalik
sabzovotlari orqali, atmosfera yog‘inlari tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarni yuvib Ochiq suv
havzalariga tashlashi natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.
Aholi salomatligini muxofaza qilish va aholi turar joy mintaqalarni sanitariya holatini
yaxshilash uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omil insonlar xaet faoliyati natijasida xosil
13
bo‘ladigan turli xil chiqindilardan o‘z vaqtida, to‘g‘ri, ilmiy asoslangan xolda tozalash prinsipi
etadi.
Chiqindilarni turli xildagi xavfli infeksiyalarni va invaziyalrni tarqatishdagi roli
muhimdir. Bu infeksiyalar qatorida qorin tifi, paratif, ichburug‘, sil, kuydirgi hamda gelmint
tuxumlari juda ko‘p tarqalgan, ular tuproq sharoitida kun, xafta va xatto oylar davomida xaet
faoliyatini saqlagan xolda yashashi mumkin.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tushunchasi bu aholi salomatligini saqlash maqsadida
xosil bo‘laetgan chiqindilarni to‘plash, yo‘qotish, zarasizlantirish va utilizatsiya qilish yo‘lidagi
rejalashtiruvchi, tashkiliy, sanitariya, sanitariya-texnik va xo‘jalik chora tadbirlarning kompleks
yig‘indisidir.
Kanalizatsiyani sanitariya ahamiyati. Kanalizatsiyani epidemiyaga qarshi ahamiyati.
Kanalizatsiyani turlari va tizimlari. Kanalizatsiyani sxemasini va tizimini tanlash uchun
ko‘rsatmalar. Xar xil darajadagi suv ta‘minotida ifloslantiruvchilarning konsentratsiyasi. Aloxida
joylashgan ob‘ektlar kanalizatsiyasi.
Atmosfera havosi gigienasi
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar shartli ravishda ikki guruxga bo‘linadi:
tabiiy va sun‘iy. Tabiiy omillarga kiradi: kosmos va er yuzi changlari, yong‘inlar suv toshqinlari,
vulqonlarni otilishi, bo‘ronlar.
Sun‘iy yoki antropogen omillarga: ishlab chiqarish korxonalari, issiqlik
elektrostansiyalari, avtotransport, qishloq xo‘jaligida turli xil kimyoviy moddalardan
foydalanish, qora metallurgiya. Tabiiy manbalar miqdori sun‘iy manbalar miqdoriga nisbatan
ko‘pligi bilan ajralib turadi ammo su‘niy manbalar bevosita inson faoliyati natijasida xosil
bo‘lganligi tufayli ular aholi turar joy mintaqalariga yaqin joyda to‘planadi va aholi
salomatligiga tez va salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Sun‘iy manbalar inson organizmi, xayvonat olami
o‘simliklar dunyosiga ta‘sir qilish bilan birgalikda butun er sharini tabiiy muvozanatiga ham
o‘zining salbiy ta‘sirini ko‘rsatadi. Xozirgi kunga kelib bunga bir qancha misollar keltirish
mumkin: ozon qatlamidagi tuynuk, issiq xona effekti, er sharida iqlimning o‘zgarishi.
Havo – bir qancha turdagi gazlar yig‘indisidan iborat bo‘lib er sharini urab olgan
qatlamdir. Havo tarkibida uni doimiy elementalari kislorod, vodorod, azot va inert gazlar bilan
bir qatorda inson faoliyati natijasida xosil bo‘ladigan turli xil kimyoviy elementlar ham mavjud.
Atmosfera havosini ifloslanish muammosi XX asrning ikkinchi yarimida ishlab chiqarish
korxonalarining jadal rifojlanishi, qishloq xo‘jaligida turli zaharli kimyoviy birikmalarni tez
suratlarda va ko‘p miqdorda foydalanish natijasida yuzaga keldi. Bu muammolarga oxirgi
yillarda ayniqsa avtotransportni ko‘p miqdorda atmosfera havosiga chiqarilayotgan chiqindilari
ham qo‘shildi chunki avtotransport uz faoliyati natijasida ko‘p miqdorda turli kimyoviy
birikmalar, suyuq yokilg‘ini yokishi natijasida to‘liq va to‘liq bo‘lmagan yokilg‘i qoldiq
maxsulotlari ajralib chiqadi. Bu maxsulotlar atmosfera havosida fotokimyoviy jarayon natijasida
boshqa moddalar bilan reaksiyaga kirishib yanada xavfli birikmalar xosil qilishi mumkin. Bu
muammo shunisi bilan xavfliki avtotransport chiqindilari inson xaet kechiradigan mintaqalarga
yaqin, va inson nafas oladigan balandlikda tashlanadi.
Shaxar ko‘chalarining torligi, ko‘p kavvatli binolarning ko‘pligi, yilning xarorati
balandligi avtotransport chiqindilarini aholi yashash joylariga yaqinligi bu muammoni yanada
chuqurlashtiradi.
Yokilg‘i yokish natijasida atmosfera havosi ifloslanish darajasiga bir qancha omillar
yokilg‘ining turi va uning tipi, dvigatel turi muhim ahamiyatga ega. Asosan 3 turdagi
yokilg‘ilardan foydalaniladi: qattiq (ko‘mir), suyuq (mazut), gazsimon (tabiiy). qattiq mineral
yokilg‘ini enishi natijasida to‘liq (uglerod ikki oksidi, suv buglari, azot oksidi, oltin gugurt
oksidi) va to‘liq bo‘lmagan (uglerod oksidi, kurum) kabi moddalar xosil bo‘ladi. Mineral
moddalar shlak va uchuvchi kul xosil qiladi. Mazutning to‘liq bo‘lmagan enishi natijasida
uglevodorodlar shuningdek uglerod oksidi, azot va oltingugurt oksidi, vannadiy birikmalari xosil
bo‘ladi. Oltingugurt oksid birikmalari mazut enishida xosil bo‘ladigan xavfli va muhim manba
14
xisoblanadi. Gigienik nuqtai nazardan eng samarali yokilg‘i tabiiy gaz xisoblanadi, ammo uning
enishi natijasida ham ko‘p miqdorda uglevodorodlar xosil bo‘ladi.
Avtomobil transporti atmosfera havosini
ifloslantiruvchi ma‘nba sifatida
Avtotransportning yokilg‘i yokishi natijasida ko‘p miqdorda kimyoviy birikmalar xosil
bo‘ladi. Bo‘lar asosan yokilg‘ini eqilishi natijasida ajralib chiqadigan to‘liq va to‘liq bo‘lmagan
birikmalardir. Ular ichida gigienik nuqtai nazardan eng ahamiyatli ko‘rsatkichlar: uglerod oksidi,
azot oksidi, uglevodorodlar, aldegidlar, kurum, kurgoshin aerozollari. Avtotransportdan
ajralietgan gazlarning sifat va miqdor tarkibi bir qancha omillarga bog‘liq: dvigatel tipiga
(benzinli, dizeli, gaz balonli), uning to‘zilishiga, quvvatiga, texnik holatiga, foydalaniladigan
yokilg‘i turiga, ish rejimiga.
Avtomobil transportidan chiqadigan ba‘zi zaharli gazlar meteorologik sharoitlarida
fotokimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi. Jumladavn azot qo‘sh oksidi parchalanib azot oksidiga
aylanadi, natijada atom xolidagi oksigen xosil bo‘ladi. Aldegid va ketonlar esa erkin radikallarni
paydo qiladi. Mazkur ko‘rinishdagi reatsiyalar navbatdagi ikkinchi reaksiyalar kelib chiqishiga
yordam beradi, okibatta ota zaharli smog xosil bo‘ladi. Fotokimyoviy reaksiyalarni kelib chiqish
mexanizmi quyidagilardan iborat: quyoshning ultrabinafsha nuri ta‘sirida uglevodorodlar va
fotooksidantlar bilan ifloslangan atmosfera havosida murakkab fotokiemviy reaksiyalar boradi,
bu reaksiyalar natijasida yangi zaharli hamda kitiklovchi maxsulotlar paydo bo‘ladi. Bunda ozon,
azot ikki oksidi, peroksiatsilin nitratlar, aldegidlar, erkin radikallar.
Sanoat korxonalari atmosfera havosini
ifloslantiruvchi ma‘nba sifatida
Metallurgiya korxonalari atmosfera havosini turli xil chang va gazsimon moddalar bilan
zararlaydi. Bunda mazkur korxonaning o‘zi ham ma‘lum darajada shu moddalar bilan
ifloslanadi. Bunga markaziy issiqlik elektrostansiyalari. TES inshootlari ham kiradi.
Elektroenergiyasi ishlab chiqaradigan kozonlarda koks, mazut, gaz va toshko‘mir kabilar enadi.
Atmosferaga tushadigan gaz va changlar yokilg‘ining kimyoviy tarkibiga, yokilg‘i tarkibidagi
oltingugurt miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza
qilishning umumiy tadbiriy choralari
Zamonaviy sharoitda atmosfera havosini ifloslanishini kelib chiqishi va rivojlanish shart
sharoitlari. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarini o‘ziga xos i tamoyillari. Loyixaviy,
texnologik va sanitariya-texnik tadbirlar. Atmosfera iflosliklarini tarqalish qonuniyatlari.
Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchilarning konsentratsiyasi va tarqalishining uzoqliligiga ta‘sir
etuvchi omillar. Avtotransportning ifloslantiruvchilarning o‘ziga xos tomonlari, avtotransportda
ishlatib bo‘lingan gazlar takdiri.
Aholini salomatliligiga va sanitariya maishiy sharoitlariga atmosfera iflosliklarini ta‘siri.
Zaharli tumanlar to‘g‘risida tushuncha. Iflosliklarni o‘tkir va surunkali ta‘siri. Salomatlikka
atmosfera havosining iflosliklarini ta‘sirini o‘rganishni rejalashtirish. Salomatlikning premorbit
holati (xatar kelib chiqishini oldini olish). Havoning er yuzasi kismida havo iflosliklarini
tarqalish qonuniyatlari. PDV tushunchasi. Kimyoviy moddalarning gigienik me‘yorlashtirishning
prinsiplari. Zararlilik ko‘rsatkichlari. EKMning asoslashning asosiy prinsiplari. Zararli
moddalarni qo‘shilib (kombinirlashgan) va konserogen ta‘siri. OBUVni xisoblash uslublari.
Zararli chiqindilardan atmosferani muxofazalash muamollari. Atmosferani iflosliklarini
kamaytirishning zamonaviy talablari. Tekshirishni o‘tkazish uchun ko‘rsatmalar tekshirishning
asosiy bosqichlari.
Sanoat chiqindilarini tozalash sanitariya tadbirlari
15
Ishlab texnologiyalarini ratsionalizatsiya qilish tadbirlari, iqtisodiy qulayliklardan kelib
chiqib chiqindilarni qayta ishlash tadbirlari, korxonalardan chiqayotgan chiqindilarni ruxsat
etilgan hajmi, Ishlab chiqarish mahsulotlarini tan narxini oshirish uchun ratsional tadbirlarga
qo‘shimcha tadbiriy choralarni amalga oshirish yo‘llari, chiqindi tarkibidagi gazlardan tozalash,
gazdan tozalash inshootlaridan foydalanish muammolari, qo‘shimcha tadbiriy choralarni korxona
uchun iqtisodiy tomondan zararliligi va atmosfera havosini muhofazasida qulayligi.
Sanoat chiqindilarini xalq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini unumdorligi, joylarni
iqlim sharoitiga ta‘siri, atmosfera musaffoligiga ta‘siri, hamda aholi salomatligiga va turmush
sharoitiga ta‘siri.
Fizik omillarni aholi turar joylarida gigienik ahamiyati
Fizik omillarni gigiegnik ahamiyati. Ishlab chiqarishda joriy etiladigan yangi texnologik
jarayonlariga qo‘yiladigan gigienik talablar, elektroenergiya va radioelektronika, ishlab chiqarish
jarayonlarini mexanizatsiyalash, er yuza va havo suv transportlardan foydalanish, binolarni
xo‘jalik va injener qurilmalarini ishlatish, televideniyaning keng kamrovli rivojlanishi,
radioaloqa, radoiolokatsiya, yuqori chastotalik elektromagnit energiyasidan foydalanish.
Shovqining fizik va filiologik xarakteristikasi. Shovqin manbalari va ularga tavsif. Shovqinni
inson organizmga ta‘siri. Shovqin darajasini me‘yorlashning gigienik ahamiyati. Shovqindan
ximoyalashga qaratilgan chora tadbirlar. Shaxar shovqiniga qarshi chora tadbirlar. Atrof muhitni
shovqindan ximoyalash bo‘yicha sanitariya nazorat. Vibratsiyaning fizik va fiziologik
tavsifnomasi. Vibratsiya manbalari va ularga tavsif. Vibratsiyani inson organizimiga ta‘siri va
uni me‘yorlashtirish ko‘rsatkichlari. Vibratsiyaga qarshi karatilgshan chora tadbirlar.
Elektromagnit nurlanishning fizik tavsifnomasi. Elektromagnit nurlanish manbalari va ularga
tavsif. Elektromagnit nurlanishni inson organizmiga ta‘siri va uni me‘yorlashtirish.
Elektromagnit nurlanishga qarshi qaratilgan chora tadbirlar majmuasi.
Turar joy binolar gigienasi
Turar joy masalasini ijtimoiy ahamiyati, turar joylarni qurilishida aholi extiyojini
qondirish, uy joy gigienasini asosiy vazifasi, uy joyga bo‘lgan aholi talabini o‘rganish, uy
joylarni insonlarga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadigan, sog‘liqni izdan chiqarmaydigan, yashash sharoitni
yaxshilaydigan talabalar, xar bir aholi punktning asosiy, sotsial gigienik elementi bu turar joy
xonadoni ximob lanadi. Xonadonning asosiy vazifasi inson salomatligini muxofazalash va ularni
noqulay mikro- va makroiqlim omillaridan ximoyalash xisoblanadi. (sovuk, issiq, shamol,
atmosfera yog‘inlari) Turar joy xonadonining gigienik ahamiyati juda katta bo‘lib u insonlarni
dam olish, uxlash, kuchni qayta to‘plash joyi bo‘lib xisob lanadi. Adabiet larda va statistik
materiallarda turar joy xonadonining noqulay sharoitlari tufayli aholi o‘rtasida turli xil
kasallanishlarni ko‘payishi va ba‘zi xollarda xatto ulim ham kuzatilishi ko‘p bora yoritilgan.
Bo‘lardan shu ma‘lum bo‘ladiki turar joy binolari va xonadonlarining ham gigienik ham ijtimoyi
ahamiyati juda katta, shuning uchun turar joy xonadonlarini sharoitini yaxshilash uchun bir
qator sanitariya gigienik chora tadbirlar me‘yorlashtirilgan.
Jamoat binolar gigienasi
Respublikamizda turar joy muamollari. Xonadon, yashash seksiyasi, mexmonxona eki
koridor tipidagi uy, etokxona, mexmonxona, vaqtinchalik yashash joylari eki qishloq yashash
joylari. Yashash joylarini kurish uchun va joylashtirish uchun er maydonni tanlashga
qo‘yiladigan talablar. Yashash imoratlarini ichgi rejalalashtirishga qo‘yiladigan talablar. Turar
joy va jamoat binolarini shamollanish tizimlari. Yashash xonalarini insolyatsiyasini gigienik
ahamiyati.
Yoritilganlikni gigienik ahamiyati. Nur va yoritilganldik, ularni gigienik ahamiyati.
Asosiy svetotexnik tushuncha va ulchov birliklari. Yoritilganlikni asosiy fiziologo – gigienik
ahamiyati. Tabiiy va suniy yoritilganlik.
16
Qurilish materiallari va ularga qo‘yiladigan
gigienik talab
Qurilish materiallari va konstruksiyalariga qo‘yiladigan talablar va ularning asosiy
gigienik xususiyatlari. qurilish materiallarini turlari, gigienik talabalarga javob beradigan qurilish
materiallarini tanlash qoidalari, uy joylarni isitish, shamollatish, gigienik meyorlarini ishlab
chiqish va loyixalash, qurilish meyorlarini qurilish jarayoniga joriy etish va uy joy imoratlarini
loyixa asosida qurishga asoslanish, qurilish materiallarini ijobiy va salbiy ta‘siri. Epik xanalar
sharoitlariga qo‘yiladigan me‘yoriy talaboarni bajarili shini ta‘minlash yo‘llari. Nurlanuvchi va
havo orqali isitishni tizimlari va ularning o‘ziga xos tamonlari.
Jamoat binolarni, nogiron va xarakati cheklangan aholi guruxlari uchun muljallangan
yashash majmualarini loyixalashtirishga qo‘yiladigan gigienik talablar. Imoratlarni kurish va
joylashtirish uchun ajratiladigan er maydonlarini tanlashga va ularni o‘lchamlariga qo‘yiladigan
talablar. Ichki muhitning yo‘l qo‘yiladigan o‘lchamlari. Imoratlarni konstuktiv echimlariga
qo‘yiladigan talablar. Kabristonlar, eyooqxonalar, mexmonxonalar, vaqtinchalik yashash
binolari.
Davolash profilaktika muassasalari
Davolash profilaktika muassasalarini oldiga qo‘yilgan asosiy vazifasi davolash va
profilaktika sohasidagi chora tadbirlar tizimini yaxshilashga qaratilgan va amaliyotda keng
foydalaniladigan kompleks rejalar tizimidir. Kasalxona gigienasida joriy etiladigan me‘yorlar
patologik jarayonlarga o‘zining ijobiy ta‘sir etishiga asoslangandir. Kasalxonada tashkil etilgan
dori terapiyasi agarda kasalxonada sog‘lom muhit tashkil etilmasa befoydadir.
Davolash profilaktika muassasalar gigienasi shu erdagi mexnat sharoitini tibbiy xizmat
xodimlarini sog‘ligiga ta‘sirini shu muassasalarini qurilish loyixalarini o‘rganib ularni gigienik
normalarini ishlab chiqadi.
Davolash profilaktika muassasalarining rejalashtirishni, obodonlashtirilishini va
qurilishini o‘ziga xos tomonlari. Funksional mintaqalashtirilishi. Palata seksiyasi. Xonalarni
rejalashtirilishi va ichki jixozlanishi va ishlov berishiga qo‘yiladigan talablar. Davolash
profilaktika muassasalarining qabul bo‘limi, palatalari, jarroxlik va assistentlik bloklanrining
gigienik va epidemiologik rejimi. Sterilizatsiya xonasiga qo‘yiladigan talab. Kir yuvish xonasi.
Davolash profilaktika muassasalari chiqindilarini tavsifi. Chiqindilarni zararsizlantirish va
utilizatsiya usullari. Chiqindilarni dezinfeksiya qilish tartibi. Bakteriologik nazorat o‘tkazishda
tekshirish ob‘ektlari. Infeksion nazorat o‘tkazish ishlarini tashkil qilish. Dorixonalarni qurilishi
uchun er tanlash, rejalashtirish, hajmini aniqlash, aseptik va antiseptik xonalari, jixozlarga
qo‘yiladigan talablar, Dorixonani joylashtirishga qo‘yiladigan talablar. Xonalarning taklif
etilaegan tarkibi va maydoni. Dorixona sharoitida dorilarni tayyorlashga qo‘yiladigan sanitariya
talablari. Tayyor dorilar bilan savdo kiluvchi dorixonalarning to‘zilishiga qo‘yiladigan gigienik
talablar. Davolash profilaktika muassasalarida ventilyatsiya, havoni kondensionerlash tartibi.
Maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalar gigienasi
Kommunal ob‘ektlarni gigienik va epidemiologik jihatdan ahamiyati, Kommunal
ob‘ektlarga kiradigan muassasalari, sartaroshxonalar, kiyimm kechak va uy-ro‘zg‘or buyumlarini
kimmyoviy vositalar bilan tozalash korxonalari va boshqalar, ob‘ektlarni aholi salomatligini
himoya qilishdagi ahamiyati, ob‘ektlardan hosil bo‘ladigan chiqindilar, ularni tashqi muhitga
ta‘siri, ularni aholi turar joylarida qurilishi sanitariya meyorlari, madaniy–oqartuv muassasalar,
sport muassasalari. Kommunal xizmat ko‘rsatuvchi muassasalarni jixozlash, obodonlashtirish,
loyixalashtirishga qo‘yiladigan sanitariya talablar. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatuvchi
kompluks va maxsus korxonalar: maishiy xizmat ko‘rsatish uylari, atelelar, ustaxonalar,
fotostudiyalar, sartaroshxona, hammom, kirxona, kiyimlarni kimyoviy qayta ishlash punktlari,
kiyimlarni buyash muassasalari. Xommomning gigienik va epidemiyaga qarshi ahamiyati.
Hammomni rejalashtirish. Cho‘milish baseyinlari va plyajlar suvi sifatiga qo‘yiladigan talab.
Kirxona loyxalashtirishni o‘ziga xos xususiyatlari. Madaniy okartuv muassasalarni jixozlash,
17
obodonlashtirish va loyixalashtirishni o‘ziga xos xususiyatlari. Teatrlar, kinoteatrlar, sirk,
konsert zallari, klublar, ko‘rgazma zali, kutubxonalar, oyli va o‘rta ta‘lim muassasalari. Sport
muassasalarini jixozlash, to‘zilishi va loyxalashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari hamda
jismoniy tarbiya va sport bilan shugunlashish uchun tashkil etilgan joylarning o‘ziga xos
tomonlari.
Aholi turar joylarini loyixalashtirish gigienasi
Shahar hosil qiluvchi omillar. Aholi turar joy punktlari uchun ajratilgan er maydonini
gigienik asoslash. Tabiiy – iqlimiy sharoitlarni gigienik baholash. Rayonni loyxalashtirishni
gigienik ahamiyati. Mikrorayonnning texnik iktisodiy ko‘rsatkichlari (zichligi, qurilish
sistemasi, ko‘kalamzorlashtirilishi) atrof muhitni yaxshilash va ximoya qilish chora tadbirlari.
Kurort rayonlarini rejalashtirish. Aholi turar joylarini rejalashtirish uz oldiga bir qancha muhim
gigienik masalalarni qo‘yadi bo‘lar: aholi turar joylari uchun sog‘lom muhitli xududni tanlash,
to‘g‘ri funksional mintaqalashtirish, uni to‘g‘ri taqsimlash, muhim qurilish elementlarini
joylashtirish. Shaxar rejasida ko‘chalar va ularning gigiepnik ahamiyati. Ko‘cha tarmog‘ini
rejalashtirish tizimi. Shaxar ko‘chalari tavsifi. Ko‘chalarni ko‘kalamzorlashtirish. Shaxar
ko‘chalari koplamalarining konstruksiyasi.
Aholi turar joylarini mintaqalarga bo‘linishi
Turar joy mintaqalarini funksional zonalari: ishlab chiqarish zonasi, turar joy zonasi,
tashqi transport, shaxar oldi xududi, kommunal omborxona.
Bundan tashqari ajratilgan xududni obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va
sog‘lomlashtirishga qaratilgan injenerlik chora tadbirlarning belgilash. Optimal gigienik
sharoitlar shu xudutda yashovchi aholi salomatligiga va uning maishiy sharoitlariga o‘zini ijobiy
ta‘sirini ko‘rsatadi. Aholi turar joylarini rejalashtirish kommunal gigienaning mustaqil bo‘limi.
Shaxarsozlik amaliyoti va nazariyasini rivojlanishi va loyixalashtirish gigienasi. Seliteb
mintaqasini loyixalashtirishga urbanizatsiyani roli. Shaxarsozlikni rivojlanish tarixining gigienik
masalalari. Shaxar xududining mintaqalashtirish. Seliteb mintaqa. Turar kvartallari. Bolalalar
muassasalarini joylashtirilishi. Kvartal ichi xo‘jalik maydonlari. Yashash zichligi va kvartalning
qurilish foizi. Madaniy maishiy muassasalarining joylashtirilishi.
Shahar hududini ko‘kalamzorlashtirishni gigienik ahamiyati
Turar joy kvartallarining ko‘kalamzorlashtirishi. Yashil o‘simliklarni xarorat radiatsion
rejimga ta‘siri. Yashil o‘simliklar va havo namligi. Yashil o‘simliklarni shamol rejimiga ta‘siri.
Yashil o‘simliklarni changdan va gazdan ximoya qilish xususiyatlari. Yashil o‘simliklarni
shovqindan ximoya qilish xususiyati. Yashil o‘simliklarni insonning fiziologik funksiyalariga
ta‘siri. Yashil o‘simliklarning tavsifi. Yashil o‘simliklarni shaxar rejasidagi joylashishi va
me‘yorlari.
Qishloq aholi turar joylarini o‘ziga xos tomonlari gigienik
Qishloq aholi turar joy punktlarni qayta tamirlash ahamiyati. Qishloq poselkalarini
tiplari. Ishlab chiqarish mintaqasini obodonlashtirish, rejalashtirish va joy tanlab olishga
qo‘yiladigan gigiengik talablar. Qishloq aholi turar joy punktlarida yashash uchun ajratilgan
xududni tashkillashtirish prinsiplari. Ko‘cha tarmog‘i turlarini tashkil qilish. Magistral
ko‘chalarining asosiy toifalari va shaxar rejasida ko‘chalar holati. Er osti qurilmalari. Yashil
o‘simliklarning gigienik ahamiyati. Qishloq aholi turar joy punktlarni rejalashtirishning gigienik
ahamiyati. Qishloq aholi turar joy punktalarini funksional mintaqalashtirish. Qishloq aholi turar
joy punktlarini obodonlashtirish. Aholini transport shovqinidan, mikrorayon ichki shovqinidan,
avtotransportning zaharli gazlaridan ximoya qilish chora tadbirlari. Shaxarda shovqining asosiy
manbalari. Shaxar shovqinlarini oldini olishga qaratilgan chora tadbirlar tizimi. Elektromagnit
maydonining fizik tavsifi. Elektromagnit maydonlari va ularning tavsifi. Ularni inson
organizimiga ta‘siri va ularni me‘yorlashtirish. Ximoya qilish chora tadbirlari. O‘simliklarni
18
ximoya qilish moddalarini ko‘llash va ishlab chiqarishga qo‘yiladigan gigienik talablar.
Atmosfera havosini, suvni, tuproqni, pestitsidlar bilan ifloslanishdan sanitariya muxofaza qilish.
O‘simliklarni kimyoviy va biologik ximoya qiluvchi moddalar, ularni qishloq xo‘jaligida
ishlatilishi, tasnifi, gigienik ahamiyati.
Amaliy mashg‘ulotlarning tashkil etish bo‘yicha
ko‘rsatmalar va tavsiyalar
Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar atrof muhit ob‘ektlari (suv, tuproq, havo, fizik omillarni va
x.o.) sanitariya holatini sanitariya topografik, sanitariya texnik va sanitariya epidemiologik
tekshirishni va laboratoriya tekshiruv natijalarini interpretatsiya qilish yo‘li bilan gigienik baho
berishni o‘rganadilar.
Amaliy mashg‘ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari:
1. Talabalar amaliy mashg‘ulotlarda nazorat ostidagi ob‘ektlarni turini xisobga olgan xolda
davlat sanitariya nazorati o‘tkazishni reglamentlovchi va qonuniy, direktiv xujjatlarni
o‘rganadilar.
2. Gigienik baholash uchun markaziy suv ta‘minotida suv ta‘minoti tarmog‘ini sanitariya
holati ustidan muntazam nazorat qilish usullarini; suv manbalarini tanlash va qiyosiy baholash
usullari; sanitariya ximoya mintaqasida sanitariya tartibini saqlash ustidan nazorat o‘tkazish
usulini; ichimlik suvini sifatini laboratoriya taxlilini; suvni sifatini organoleptik ko‘rsatkichlar
orqali gigienik baholash; ichimlik suvini sanitariya bakteriologik taxlili (azot uchligini aniqlash,
xloridlar, sulfatlar, oksidlanishi); sanitariya tekshiruvlari va laboratoriya taxlil (suv sinamalarini
«o‘qish») natijalari orqali gigienik baholash.
3. Chiqindi suvlardan sinama olish usullari; tekshirishni o‘tkazish tartibi va natijalarini
xisobga olish; chiqindi suv sinimalarini natijalarini «o‘qish» usulini; aholi punktlarini sanitariya
tozalash chizmasini tashkil qilishning gigienik asoslari va baholash usuli.
4. Sanitariya ximoya mintaqasini chegaralarini PDVni xisobga olgan xolda aniqlash usuli;
atmosfera havosini asoslanganlik darajasini aniqlash usuli.
5. Statsiotnar nazorat punkti ma‘lumotlar asosida gigienik baholashni o‘rganadilar, va
«chang guli» va «gaz guli» chizmalarini tuzishni o‘rganadilar.
6. Ichimlik suvini sifatini nazorat qilish usulini; sanitariya ximoya mintaqasini chegaralarini
aniqlaydilar: suv manbalarini va suv ta‘minoti qurilmalarini sanitariya nazorat usulini: suv
manbalari va suv ta‘minoti qurilmalarini sanitariya – texnik, sanitariya- topografik, sanitariya-
bakteriologik tekshiruvlarini; ichimlik suvini sifatini aniqlashni, organoleptik xususiyatlarini
ko‘rsatkichlarini, kimyoviy tarafdan tarkibini, zarasizligini, epidemiologik, parazitologik va
radiatsion xavfsizligini baholash, suvning sifatini yaxshilash usullari,
7. Sanoat chiqindi suvlarini tavsilotini, sanoat chiqindi suvlarini va ularni chetlatish
sharoitlarini aniqlaydilar.
8. Suv havzalarini suvini va chiqindi suvlarini laboratoriya tekshiruvlarini; Ochiq suv
manbalarini ifloslantiruvchilarni aniqlash va sanitariya tekshiruvlari o‘tkazish.
9. Loyixalar ekspertizasini, turar joy imoratlarini na‘munali loyixalarini ko‘rib chiqish va
baholash, loyixalarni turlari, loyxalarni snitariya ekspertizasini o‘ziga xos tamonlari, uy joylarni
umumjamoat binolarni, maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalarini loyxalarini reglamentlashtirish;
10. Xlorning optimal dozasini aniqlash, xlor oxagida faol xlorning foizlardagi miqdorini
aniqlash: sanoat chiqindi suvlarini baholash va chetlatish sharoitlarini aniqlash.
11. Dare suvining organoleptik xususiyatlari (xidi, muallaq moddalar, xarorat, sulfatlar,
xloridlar, quruq qoldiq va zaharli moddalar miqdori va umumsanitariya zararlilik ko‘rsatkichlari
(BPK, erigan kislorod, RN) bo‘yicha chiqindi suvlarini suv havzalariga tushirishni xisob yo‘li
bilan aniqlash.
12. Tuproqni tozalik darajasini aniqlash. Sanitariya ximoya mintaqasini tashkil etishni
baholash.
19
13. Ma‘muriy xududdagi aholini kasallanishni xisobga olish va taxlil qilish, ularning kelib
chiqish sabablarini aniqlash va manbalarini yo‘qotish maqsadida profilaktik tadbirlar ishlab
chiqish.
14. Ishlab chiqarish korxonalarini sanitariya holatini o‘rganilinadi, atmosfera havosini
ifloslantiruvchi manbalarini aniqlanadi, korxona atrofida atmosfera havosidan sinamalar olinadi,
turar joy massivlari havosidan ham sinamalar olinib laboratoriya tekshiruvlari o‘tkazilib maxsus
tarkibi o‘rganilinadi.
15. Madaniy ommaviy, sport tashkilotlari ob‘ektlari gigien baholanadi, rejalashtirilganligi,
obodonlashtirilganligi va jixozlanganligini o‘ziga xos tomonlari o‘rganilinadi.
16. Davolash profilaktika muassasalarini bosh loyixasini gigienik baholash, somatik
kasalxonalar rejalashtirilganligi, obodonlash-tirilganligi va jixozlanganligini o‘ziga xos
tamonlari, bir urin uchun palatalardagi maydonlarni me‘yorlari, xar xil turdagi davolash
profilaktika mutsassasalar loyixalari.
17. Yuqumlik kassaliklar kasalxonasini tug‘ruqxona, ruxiy va sil kasalliklar kasalxonasini
rejalashtirilganligini, obodonlash-tirilganligini va jixozlanganligini o‘ziga xos tomonlari, boks,
yarimboks va izolyator;
18. Aholi yashash joylarini funksional mintaqalariga bo‘linishini loyixasi, xududni
funksional mintaqalarga bo‘linganligini bog‘lanishi, maydonini aloxida xar xil maqsaddagi
mintaqalarga bo‘linganligi; mintaqalarni o‘zaro joylashishini gigienik baholash,
19. Mikronoxiyalarni va mavzelarni loyxalarini sanitariya bahosi, insolyatsiyani
ta‘minlanganligi, xududni etarliligini aniqlash, aholi punktlarini rejalashtirishda suv ta‘minoti va
kanalizatsiya tizimi, suv ta‘minoti manbalarini tanlash, suvni texnologik tayyorlash yo‘lini
tanlash, kanalizatsiya tarmog‘i tizimi, chiqindi suvlarni xosil bo‘lishini xisoblash usullari,
tozalash texnologiyasini tanlash, aholi yashash joylarini rejalashtirishda tozalash tizimini bosh
loyixasini gigienik ekspertizasi.
20. Gaz energiya ta‘minoti, issiqlik ta‘minoti, aholi punktida laboratoriya ulchov asboblari
yordamida fizik omillarini aniqlanadi.
21. Aholi punkti tuprog‘ida zaharlik kimyoviy moddalar qoldiqlarini laborator tekshiruv
asboblari yordamida aniqlanadi.
22. DSENM Kommunal gigiena bo‘limining ishini tashkil qilishi, rejalashtirishi, va xisob
kitob xisobotlarini o‘ziga xos tamonlari o‘rganiladi. DSENM Kommunal gigiena bo‘limining ish
yuritish xujjatlari. Kommunal gigiena sohasidagi qonuniy xujjatlar. Ish rejalari, xisob kitob
xujjatlari.
23. Nazorat ob‘ektlari qurilishi uchun er maydoni ajratilganligida katnashish. Nazorat
ob‘ektlarini qurilishi, rekonstruksiyasi va kengayishi loyixalarini sanitariya ekspertizasi.
24. Loyixa materiallari ustidan sanitariya xulosasini berish. Kurish, qayta kurish, va
kengaytirish davrlarida nazorat o‘tkazish.
25. Qurish rejasini asosan loyixa meteriallariga mos kelishini kurish ishlarini olib borilaetgan
davrda nazorat qilish. Joriy sanitariya nazorati olib borishda vrachning xukuk va burchlari
o‘rganiladi.
26. Ma‘muriy xududdagi nazorat ob‘ektlarni dislokatsiyasi. Suv ta‘minoti manbalarini, suv
olish qurilmalarini, sanitariya ximoyasi mintaqasi ni, gidrotexnik qurilmalarni, suv tarmog‘ini
sanitariya tekshiruvdan o‘tkazish o‘rganiladi. Shu ma‘muriy xududdagi suv havzalarini
ifloslantiruvchi manbalarni mavzuli sanitariya tekshiruvlari.
27. Ifloslantiruvchi manbalarni aniqlash, ularni suv havzalariga, suv istemoliga va insonlar
salomatligiga ta‘sir o‘rganilinadi. Tuproqni ifloslantiruvchi manbalarni mavzuli sanitariya
tekshiruvlarini urgatish, laboratoriya instrumental tekshirishlarni ko‘llash bilan aholi yashash
joylarini sanitariya tozalash tizimini baholash.
28. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manba bo‘lgan ob‘ektlarni sanitariya tekshiruvlari.
Sanoat sanitariya korxonalari chiqndilari bilan atmosfera havosini ifloslanish darajasini va
xarakterini o‘rganadilar.
20
29. Davolash profilaktika va sog‘lomlashtirish tashkilotlari kompleks sanitariya tekshiruvlari;
somatik kasalxonalar, poliklinikalar, dorixonalar.
30. Maslaxatxonalar, dispanserlar, dam olish uylari, panseonatlarni sanitariya tekshiruvlari.
Etokxonalarni, mexmonxona, JEU, maxalla kumitalarini mavzuli sanitariya tekshiruvlari,
sanitariya yashash sharoitlarini o‘rganish.
31. Tabiiy va sun‘iy yoritilganlik darajasini, shovqinni, ulchash yo‘li bilan gigienik baholash,
xizmat ko‘rsatish tashkilotlari; hammom, kirxonalar, sartaroshxonalar, saunalar, kosmetika
xonalar, tomoshagox va okartuv ob‘ektlari, kinoteatrlbar sanat saroylari, konsert zallari,
kurgazmalar, sport fizkultura ob‘ektlarini tekshirish.
32. Stadionlar, sport zallar, so‘zish havzalari, bilard klublari; aloxida umumjamoa kommunal
ob‘ektlarini sanitariya tekshiruvlari: avtovokzallar, shaxar avtokorxona shox bekatlari,
kabirstonlar, machitlar, sanoat va maishiy chiqi ndilarini zararsizlantirish va utilizatsiya qilish
joylarini axlatxonalarini sanitariya okartuv ishlarini usullarini o‘rganadilar.
33. Gigienik tarbiya, sog‘lom turmush tarzini urgatish va targib qilish, sanitariya byulletenlar
chiqarish uchun ma‘lumotlar to‘plash ma‘ruza matinlari va aholi o‘rtasida, xizmat kiluvchilar
orasida suxbat o‘tkazish, sanitariya teshiruv dalolatnomasini tuzish. Sanitariya pasportini tuzish
va sog‘lomlashtiruvchi tadbirlarni ishlab chiqish.
34. Talabalar ilmiy izlanish ishi uchun mavzu tanlash. Ish rejasini tuzish. Adabietlarni
qisqacha sharxi. Nazorat mintaqasini tanlash. Laboratoriya o‘lchov asboblari yordamiyada
tekshirish usullarini ko‘llash bilan atrof muhit ifloslantiruvchi etakchi omillarni asoslab berish.
Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan
ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy ma‘ruza mavzulari bo‘yicha olgan
bilim va ko‘nikmalarini amaliy masalalar echish orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik
va o‘quv qo‘llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma
materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini
oshirish, masalalar echish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar
tavsiya etiladi.
Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar
Kommunal gigiena fani bo‘yicha laboratoriya ishlari ko‘zda tutilmagan.
Mustaqil ishlarni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talaba mustaqil ishini tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi
shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:
darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;
tarqatma materiallar bo‘yicha ma‘ruzalar qismini o‘zlashtirish;
avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash;
maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash;
yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayonlar va texnologiyalarni o‘rganish;
talabaning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va
mavzularni chuqur o‘rganish;
faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;
masofaviy (distansion) ta‘lim.
Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:
1. Kommunal gigiena fanini rivojlanishidagi vatandosh olimlarning xissalarini o‘rganish;
2. Atrof muhitni ximoyalash tizimi bo‘yicha ilmiy va amaliy xissalar va sifatli markazlashtirilgan
ichimlik suv bilan ta‘minlash;
3. Suv ta‘minotining asosiy manbalari;
21
4. Suv manbalarini qiyosiy tavsifnomasi;
5. Sinama koagulyatsiya sxemasini tuzish;
6. Chora tadbirlar ishlab chiqish; ma‘muriy mintaqani tozalash chizmasini mustakil ravishda
tuzish:
7. Qattiq maishitsy chiqindidan sanitariya tozalashning rejasini tuzish;
8. Ma‘muriy mintaqada rejalashtirish tadbirlarini gigienik ahamiyati va asoslanishi, qurilish
tizimini gigienik baholash;
9. Ma‘muriy mintaqa mavzelarini qurilish tizimini gigienik baholash.
10. DSENM Kommunal gigiena bo‘limi ish rejasini tuzish
11. OSN bo‘yicha DSENM Kommunal gigiena bo‘limining ish rejasini tuzish, nazorat ostidagi
ob‘ektlarni sanitariya tekshiruv dalolatnomasini to‘ldirish:
12. Atrof muhitni ifloslantiruvchi ma‘nbalarni mustaqil ravishda sanitariya tavsilotlarini tuzish
13. Mustaqil ravishda adabiyotlar asosida profilaktikaning yangi samarali usullari va yo‘llari
bilan tanishish;
14. Internet tarmog‘idan adabiyotlarni yig‘ish va xulosa, takliflar tuzishda ulardan foydalanish;
Dasturning informatsion-uslubiy ta‘minoti
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta‘limning zamonaviy usullari, pedagogik va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llanilishi nazarda tutilgan.
- barcha mavzular bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotlarida zamonaviy kompyuter
texnologiyalari yordamida prezentatsion va elektron didaktik texnologiyalarni;
- fanning barcha bo‘limlariga tegishli mavzularida o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarda aqliy
hujum, qora quti, o‘rgimchak ini, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalarini qo‘llash nazarda
tutiladi.
22
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
KOMMUNAL VA MEXNAT GIGIENA KAFEDRASI
KOMMUNAL GIGIENA BO‟YICHA
I SH CH I D A S T U R
Umumiy o‘quv soati - 634 soat
Shu jumladan:
Ma‘ruza - 64 soat
Amaliy mashg‘ulotlar - 336 soat
Mustaqil ta‘lim soati - 234 soat
Toshkent
23
Tuzuvchilar:
Iskandarova G.T. - t.f.d., professor, Kommunal va mexnat gigiena kafedrasi mudiri
Sherqo‘zieva G.F. - t.f.n., Kommunal va mexnat gigiena kafedrasi dotsenti
Yusupxadjaeva A.M. - Kommunal va mexnat gigiena kafedrasi katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
G.I. Shayxova - Toshkent tibbiyot akademiyasi, Bolalar va o‘smirlar va ovqatlanish gigienasi
kafedrasi mudiri, t.f.d., professor
D.Alimuhammedov. - Toshkent shaxar DSENM bosh vrachi, t.f.n.
Ishchi dastur «tibbiy profilaktika ishi »yunalishi bo‘yicha o‘quv dasturi va o‘quv rejasi
asosida tuzilgan. Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy uslubiy kengashi yig‘ilishida muxokama
qilingan
( Bayonnoma №___________ «____ » ______________ 2015yil )
MUX raisi, prof B.M.Mamatkulov
Ishchi dastur «Kommunal gigiena» fani bo‘yicha Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Ilmiy
Kengashida muxokama qilingan
Bayonnoma № ________ «_______» iyun 2015 yil
24
1. KIRISH
FANNING BAKALAVR TAYYORLASHDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI
Aholi turar joylari sharoitida insonlarga tabiat va ijtimoiy atrof-muhit omillarining ta‘sirini,
tashqi muhitni ifloslantiruvchi omillar: atmosfera havosi, suv havzalari va tuproqlarning holatini
gigienik baholash mezonlari, usullari; aholi turar joylarini, davolash profilaktik muassasalarni va
umumjamoa binolarini rejalashtirish va xar tomonlama qulay obodonlashtirish, sanitariya-
sog‘lomlashtirish va epidemiyaga qarshi tadbiriy choralarni rejalashtirish, tashkil etish va ishlab
chiqish.
Ixtisoslik fanining mazmuni kadrlar buyurtmachilarining talablari hamda bakalavrlar
tayyorlaydigan ushbu yo‘nalish fani, texnikasi va texnologiyasidagi zamonaviy yutuqlarni
xisobga olgan xolda ta‘lim muassasasi tomonidan o‘zgartirilishi mumkin
Millatning salomatligi- bu ijtimoiy- iqtisodiy, iqtisodiy, tibbiy biologik, demografik va
boshqa bir qator omillar ta‘sirining integral, millatning farovonlik, iqtisodiy va ijtimoiy hamda
turg‘unlik ko‘rsatkichlaridan biridir.
Aholi salomatligining holati bunda tabiatni va atrof- muhitni muxofaza qilish to‘g‘risidagi
fanlar guruhini xosil qiluvchi asosiy omil xisoblanadi, chunki faqat aholi salomatligi saqlash
mexnat resurslarini va davlatning ijtimoiy- iqtisodiy farovonligini ta‘minlaydi.
Bularning hammasi gigiena fanining xalq xo‘jaligi va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan
muammolarning dolzarbligini ko‘rsatadi. Davlatimiz raxbari I.A.Karimov, bejizga ichki
siyosatimmizning eng ko‘zga ko‘ringan yo‘nalishlarida tabiy resurslaridan to‘g‘rincha va pala-
partish foydalanishni ioldini olish, ekologik holatni yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik, atrof-
muhitga va aholi salomatligiga zarar keltirishni yo‘l qo‘ymaslik choralari deb ko‘rsatdi.
Kommunal gigiena fani gigiena fanlari ichida mustaqil tarmog‘i siqatida tabiat hamda
insonlarning xo‘jalik faoliyatida paydo bo‘ladigan xatarli omillarni inson salomatligiga ta‘sirini
o‘rganadi va bular asosida gigienik meyorlar va sanitariya qoidalarini ishlab chiqadi.
1.1. O‘qitish maqsadi va vazifalari.
Ta‘lim maqsadi: zamonaviy profilaktik tabobati amaliyoti uchun zaruriy bo‘lgan amaliy
ko‘nikmalarni bilishi va uddalay bilishi uchun etarli bo‘lgan bilim darajasiga ega bo‘lgan,
mutaxassis sifatida sertifikat va litsenziya olish talablariga javob beradigan yuqori malakali
gigiena-mutaxassislarni tayyorlash.
Ta‘lim vazifalari:
Fanni o‘qitishdan maqsad-nazariy tomondan tayyorlash va amaliyot tomonidan
uddalay olishini va ko‘nikmalarni vujudga keltirish asosida bitiruvchilarga aholini salomatligi
mustahkamlash maqsadida tabiatning injiqlik va antrapogen omillar bilan bog‘liq bo‘lgan turli
kasalliklarini oldini olish maqsadida aholi yashash joylarida sanitariya sharoitlarni yaxshilash
uchun kerak bo‘ladigan gigienik meyorlarni va profilaktik tadbirlarni ilmiy asoslab berishdan
iborat.
1. Suv va ichimlik-xo‘jalik suv ta‘minoti gigienasi sohasida ichimlik suvining sifati,
tozalash qurilmalarini joylashtirish va ishlatish, aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi
tarmoqlarga qo‘yiladigan gigienik talablarni ishlab chiqishni va tadbiq etishni o‘rgatish.
2. Suv ob‘ektlarini sanitariya muhofazalash gigienasi bo‘yicha suv havzalari suvlarining
sifati, ularni ichimlik-xo‘jalik suvi manbasi sifatida ishlatish mumkinligi, hamda suv havzalari
suvining sifatini turg‘un saqlash maqsadida chiqindi (oqava) suvlarni suv havzalariga tashlash
sharoitlarini aniqlash bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishini ta‘minlash.
25
3. Tuproq muhitini sanitariya himoyasi va aholi turar joylarini sanitariya tozalash
gigienasi bo‘yicha tuproqni kimyoviy va biologik moddalar bilan ifloslanish shart-sharoitlari
o‘rgatish. Ifloslantiruvchilarni tuproq muhiti orqali er osti suvlarga, atmosfera havosiga,
o‘simliklarga o‘tib inson salomatligiga va turmush sharoitiga ta‘sir ko‘rsatishini asoslash.
4. Atmosfera havosini sanitariya muhofazalash gigienasidan, uni ifloslanish darajasi,
aholi salomatligi uchun zararsizligi, aholi sanitariya turmush sharoitlarni buzmaydigan holati,
aholi turar joylari havosi tarkibida ifloslantiruvchilarning gigienik me‘yoridan oshib ketish
darajasini vujudga kelishini oldini olish maqsadida ifloslantiruvchi manbalarni joylashtirishga va
ishlatilishiga qo‘yiladigan gigienik talablarni to‘g‘ri talqin qilish.
5. Turar joy, umumjamoa, madaniy-maishiy va davolash profilaktika muassasalari
gigienasi bo‘yicha binolarning ichki omillarini inson salomatligi uchun optimal darajasi (havo
harakati, nisbiy namlik, havo harorati, xonaning radiatsion rejimi), davolash profilaktik
muassasalarini, madaniy-maishiy muassasalarni (hammom, kirxona, sartaroshxona, kinoteatr,
teatr, sirk va boshqalarni), sport inshoatlarini (suzish havzalari, sport komplekslari va zallari)
loyihalashtirish, obodonlashtirish va jihozlanishiga qo‘yiladigan talablarni o‘zlashtirish.
6. Aholi turar joylarini loyihalashtirish (rejalashtirish, joylashtirish) gigienasidan ularni
rejalashtirishda tabiiy-iqlim sharoitlarining ahamiyati hisobga olish, mintaqani rejalashtirish va
qurilishga qo‘yiladigan gigienik talablar, qishloq aholisi, turar joylarini rejalashtirishni o‘ziga
xos tomonlarini o‘zlashtirish.
1.2. Talabalarning bilimiga, uddalashiga va ko‘nikmasiga qo‘yiladigan talablar.
Kommunal gigienasi mutaxassisligi bo‘yicha bakalavr ega bo‘lishi kerak:
Bilimga:
- Mamlakatimizdagi tuproq, havo va suv havzalarini ifloslantiruvchi turli ma‘nbalarning ilmiy-
texnika rivojlanish muammolarini va kelajakda rivojlanishi to‘g‘risida;
- Ilmiy texnikaning rivojlanish davrida tuproo‘, havo va suv ‗avzalarini muhofaza o‘ilish
so‘asida kommunal gigiena fanining muammolari va oldida to‘rgan vazifalarini;
- Ilmiy-texnika rivojlanishining salbiy va ijobiy asoratlarini va kommunal ob‘ektlarida DSN
olib borish bo‘yicha asosiy vazifalarni;
- Aholi o‘rtasida havo, tuproq va suv havzalarining ifloslanish darajasini baholash mao‘sadida
turli kasalliklarni o‘rganishning uslubiy asoslarini;
- Atrof muhitni (tuproq, havo, suv havzalari) ifloslanishini oldini olish va ularni
sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan tadbiriy-choralar kompleksini;
- Turar joy, jamoat binolari, davolash profilaktik muassasalari va a‘oli turar joylarini
rejalashtirish so‘asidagi muammolar va vazifalarni;
- Aholi turar joylarida fizik-kimyoviy omillarni gigienik meyorlashtirish haqida;
- Inson organizm tizimlarining faoliyat ko‘rsatishini atrof muhit omillari (suv havzalari,
tuproq, havo)ni noo‘ulay ta‘sirlari natijasiga moslashish jarayonlarini;
- Atrof muhit ob‘ektlarini ifloslanishdan muhofaza qilish uchun qo‘llaniladigan tozalash
inshootlarini ish samaradorligini baholashning laboratoriya-asboblari yordamida baholashni;
- Atrof muhit va inson salomatlik holatini bog‘liqligi to‘g‘risida;
- Barcha kommunal ob‘ektlarda qo‘llanilayotgan moslamalarni KSN tashkil qilishning o‘ziga
xos tomonlarini;
bilishi va uddalay olishi kerak:
- Aholi turar joylarini, kommunal ob‘ektlarni, ichimlik suvini tozalash inshootlarini qurulishi,
chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarini, QMCh zararsizlantirish va boshqa ob‘ektlarni
qurulishi uchun ajratilgan er maydonlarini tanlab olishda tabiiy-iqlim omillarni;
- Antropogen omillar natijasida atrof muhitning ifloslanishini oldini olish umumiy
qonuniyatlarini;
26
- Nazorat ostidagi ob‘ektlarning ekologik pasportlarini tuzish uchun gigienik ma‘lumotlar
to‘g‘risidagi axborotlarni;
- Nazorat ostidagi ob‘ektlarni tarmoqlari, texnologik jarayonlari, foydalanilayotgan xom-
a‘shyolari, tozalash inshootlariga bog‘liq o‘ziga xos gigienik tomonlari;
- Kanalizatsiya va chiqindi suvlarni tozalash inshootlarini, hamda ishlab chiqarish
korxonalaridagi tozalash inshootlari loyixalarini sanitariya ekspertizadan o‘tkazishning o‘ziga
xos tomonlarini;
- Chiqindi suv hosil qiluvchi ob‘ektlarda hosil bo‘layotgan chiqindi suvlarni tarmoqlarga,
texnologik jarayoniga, foydalanilayotgan xom-a‘shyosiga, tozalash inshootlariga bog‘liqligi;
- Atrof muhit ob‘ektlarini (tuproq, suv ‗avzasi, atmosfera havosi) ifloslanish darajasi bo‘yicha
xududlarni ekologo-gigienik mintaqalarga bo‘lish prinsiplari va uslublarini;
- Turar joy-jamoat binolari, davolash profilaktik muassasalari, madaniy-maishiy
muassasalarni, aholi turar joylarini rejalashtirish bbo‘yicha qurulish loyixalarini sanitariya
ekspertizadan o‘tkazishning o‘ziga xos tomonlarini;
- Kommmunal ob‘ektlarda ogohlantiruvchi va kundalik sanitariya nazoratini olib borishning
o‘ziga xos tomonlarini;
- Mikro iqlim o‘lchamlarini gigienik baholashning o‘ziga xos tomonlarini;
- Xalqaro sog‘liqni saqlash assambleyasining «2000 yilda barcha uchun sog‘liq» va «XX1
asrda salomatlik» strategik dasturini;
- Kasallanishning Xalqaro X klassifikatsiyasining o‘ziga xos tomonlarini;
- Endogen, ekzogen, tabiiy va texnogen omillar ta‘sirida a‘oli salomatlik ‗olatini o‘rganishning
uslubiy prinsiplari;
- Kommunal ob‘ektlarda laboratoriya – asbolar yordamida tekshirish o‘tkazishning o‘ziga xos
tomonlari;
ko‘nikmaga ega bo‘lishi kerak:
aholi salomatligi mustahkamlash maqsadida tabiatning injiqligi va antrapogen omillar bilan
bog‘liq bo‘lgan turli kasalliklarini oldini olish maqsadida aholi yashash joylarida sanitariya
sharoitlarni yaxshilash uchun kerak bo‘ladigan gigienik meyorlarni va profilaktik tadbirlarni
bilishi kerak.
kommunal gigiena fanini gigiena fanlari majmuida tutgan o‘rni, kommunal gigienani-ilmiy
fan sifatida tushunchasi, uning maqsadi, vazifasi, hajmi, nazorat ob‘ektlari, kommunal gigiena
bo‘yicha vrachlarning ish yuritish shakl va usullarini bilishi kerak.
ma‘muriy xududda joylashgan kommunal ob‘ektlarni davlat sanitariya nazoroatidan
o‘tkazish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.
atrof muhit ob‘ekt (suv, tuproq, havo, fizik omillar va x.o.) laridan olingan sinamalarni
laboratoriya tekshiruv natijalarini interpretatsiya qilish.
xo‘jaligi tarmoqlarini kimyolashtirish darajasini rivojlanishi davrida fanning zamonaviy
vazifalari, sanitariya va kommunal gigiena sohasida davlat sanitariya nazorati amaliyoti ilmiy
asoslari gigienik meyorlashtirish yo‘lida tadqiqotlarni kengayishi va mukamallashtirilishi
sohasidagi malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy
ketma-ketligi
Kommunal gigiena fani mutaxassisilik fani xisoblanib, 7-,8-,10va 11-,12-
semestrlarda o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan fizika, kimyo,
biologiya mikrobiologiya, normal va patalogik fiziologiya, ichki kasallaklar, yuqumli kasalliklar,
kasb kasalliklari, umumiy va radiatsion gigiena, mexnat gigienasi, ovqatlanish gigienasi, bolalar
va o‘smirlar gigienasi,epidemiologiya ijtimoiy gigiena va jamoat sog‘lig‘ini saqlashni tashkil
etish gigienasi fanlaridan etarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talabetiladi.
27
Sog‘liqni saqlash tizimidagi o‘rni
Kommunal gigiena fani aholini salomatligini saqlash va kasalliklarni oldini olish
maqsadida atrof muhit omillari (suv, havo, tuproq, fizik omillar) ifloslanishdan muxofaza qilish
uchun gigienik meyorlarni ishlab chiqaradi va amliyotga tatbiq etadi. Fan bo‘yicha talabalarga
sog‘liqni saqlash tizimi orqali tasdiqlangan meyoriyxujjatlarni amaliyotga tatbiq etish yo‘llari
yoki usullari chuqur o‘rgatiladi.
Ganni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning kommunal gigiena fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or
va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion- pedagogik texnologiyalarni tatbiq
qilish muxim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar,
ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, kompyuter dasturlari, elektron materiallar hamda
zamonaviy laboratoriya o‘lchov asboblaridan foydalaniladi. Ma‘ruza va amaliy darslarda mos
ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi.
2. O‘quv yuklamasining hajmi
Umumiy ish
xajmi (soat)
O‘quv yuklamasini auditoriya mashg‘ulotlari turiga
qarab tahsimlanishi (soatda)
Mustaqil ish
(soat) Jami Ma‘ruza Amaliy mashg‘ulot
634 634 64 336 234
3. Ma‘ruzalar
3.1. Ma‘ruzalarni mavzuiy rejasi
4 kurs
№
Maruzalar mazmuni Soat
1
Suv havzalarini sanitariya muxofazasi muammolarini yangicha holati.
Suv havzalarini ifloslantiruvchi manbalar.
2
2 Kimyoviy moddalarni suv havzalari suvlarida meyorlashtirish prinsiplari. 2
3 Suv havzalarini ifloslanishdan muxofaza qilish tadbirlar. Chiqindi suvlarni
mexaniq tozalash inshootlari
2
4 Chiqindi suvlarni biologik tozalash va zararsizlantirish inshootlari 2
5 Sanoat korxonalari chiqindi suvlarini tozalash va zararsizlantirish 2
6 Kanalizatsiya, uning sanitariya va epidemirogik ahamiyati 2
7 Aholi turar joylari tuprogi va ularni ifloslantiruvchi ma‘nbalar 2
8 Aholi turar joylarini sanitariya tozalash holati, foydalaniladigan usullari va
ularni baholash
2
9 Kimyoviy moddalarni tuprok muhitida gigienik meyorlashtirish 2
10 Ishlab chiqarish korxonalaridan chiqadigan chiqindilarni turkumlari,
zararsizlantirish usullari va sanitariya nazorat.
2
11 Aholi turar joylarini sanitariya tozalash ustidan DSN. 2
12 Aholi turar joylari atmosfera havosini ifloslanish muammolari. Atmosfera 2
28
havosini ifloslantiruvchi ma‘nbalar.
13 Atmosfera havosini ifloslanishini atrof muhitga va aholi salomatligiga ta‘siri. 2
14
Atmosfera havosini muxofazasi bo‘yicha loyixalashtirish boskichlariga
sanitariya talablar.
Zararli moddlarni atmosfera havosida gigienik meyorlashtirish prinsiplari va
usullari.
2
15 Atmosfera havosi sanitariya muxofazasi bo‘yicha tadbiriy choralar.
Dori vositalarini atmosfera havosida gigienik myorlashtirish.
2
5 kurs
№ Ma‘ruzalar mavzusi Sana
1 Yashash binolarini rejalashtirish gigienik asoslari 2
2 Isitish, ventilyatsiya, yoritilganlikka qo‘yiladigan gigienik talablar 2
3 Hammom, chumilish basseynlari, plyajlar, kirxonalar, va kabristonlarga
qo‘yiladigan gigienik talablar.
2
4 Davolash profilaktika muassalari kurilishi, rejalashtirilishi va jixozlanishiga
gigienik talablar
2
5 DPM ishlatilishiga qo‘yiladigan gigienik talablar 2
6 DPM chiqindilarini yigish, saqlash, va chetlashtirishga qo‘yiladigan
gigienik talablar
2
7 Dorixona va dorivor vositalarni saqlash omborxonalariga qo‘yiladigan
gigienik talablar
2
8. Nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi foydalanadigan turar joy va
jamoat binolariga gigienik talablar
2
9 Kurilish materiallari va konstruksiyalarini gigie nik baholash . 2
10 Aholi turar joylarini rejalashtirish va kurilish gigiena asoslari. 2
11 Seliteb mintakalarni, yashash mavzelari va mikrorayonlarni rejalashtrishni
gigiena asoslari.
2
12 Kishlok aholisi turar joylarini rejalashtirish gigienasi . 2
13 Shaxarlar rejasi yul tarmoklarining ahamiyati . 2
14 Aholi turar joylarini rejasida yashil usimliklarni roli va gigienik ahamiyati. 2
15 Shaxarlarda shovkin muammolari. Shaxar shovkinlarini aholi salomatligiga
ta‘siri.
2
16 Aholi turar joylarini elektr magnit maydonlaridan ximoya qilish 2
17 Usimlik ximoya vositalarini qo‘llashda atrof muhitni va aholi salomatligini
ximoya qilish.
2
3.2. Ma‟ruzalarning mazmuni
1 mavzu. Suv havzalarini sanitariya muxofazasi muammolarini yangicha holati. Suv
havzalarini ifloslantiruvchi manbalar.
Suvning juda ko‘p kismi erituvchi, sovituvchi hamda aralashtirish va tozalash maqsadlari
uchun ayniksa turlik texnologik jarayonlarda ishlatish zaruriyati tugilib koldi.
Jumladan, 1 tonna chulni eritish uchun va uni pulatga aylantirish 50-150 m, 1 tonna misni
olish uchun 500 m, 1 tonna plastmassa ishlab chiqarish uchun 500-1000 m, 1 tonna sintetik
29
materiallarni ishlab chiqarish uchun 200-3000 m, 1 tonna pikelni olish uchun 4000 m, 1 tonna
sulfat selekolzani olish 1325 m gacha suv sarf buladi.
Yirik sanoat korxonalari katta daryo suvlarini ichib yuboradi. Tog jinslarini ishlab
chiqishda suv keng kulamda va katta xajmda ishlatiladi.
Keyingi yillarda shaxar xududidan va sanoat korxonalari maydonlaridan okib tushadigan
suvlarning tarkibi, korxona suvi tarkibiga yakinlashib koladi. Masalan, yomgir va erigan kor
suvlari bilan ochiq suv havzalariga 36 % ifloslik tashlanishi mumkin.
Yuza okava chiqindi suvlar asosan yomgir suvidan, erigan kor suvlaridan va kuchalarni
yuvganda xosil buladigan suvlardan iboratdir. Yuza okava chiqindi suvlarning tarkibi ko‘p
sabablarga kura turlicha bo‘lishi mumkin. Sabablardan biri aholining zichligi, transport soni va
ularni intensiv xarakteriga, shaxar xududining obodonlashtirilishiga juda boglikdir. Shaxarning
tez uzgarishi, aholining, transportning tez ko‘payishi, shaxarning ijtimoiy tarakkiy etishi suv
tarkibidagi moddalar miqdorining uzgarishiga olib keladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,7; Q - 2,10,12.
2 mavzu. Kimyoviy moddalarni suv havzalari suvlarida meyorlashtirish prinsiplari.
Suv havzalarini ifloslantiruvchi zarali kimyoviy moddalarning suvdagi ruxsat etilgan
miqdorini ishlab chiqish zarur tadbir xisoblanadi.
Xar bir modda uchun ishlab chiqilgan ruxsat etiladigan miqdorlari qonuniy xujjat
xisoblanib sog‘liqni saqlash vairligi tomonidan tasdiqlanadi.
Ogoxlantiruvchi va kundalik sanitariya nazoratini olib borishda katta ahamiyat kasb etadi.
Suv havzalarining iflosliklardan muxofaza qilishni amalga oshirishda ogoxlantiruvchi
sanitariya nazorati olib borishning eng kerakli omillaridan biri suvdagi kimyoviy moddalarrga
gigienik normalar ishlab chiqishdir.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,6,13; Q – 1,2,7,10.
3 mavzu. Suv havzalarini ifloslanishdan muxofaza qilish tadbirlar. Chiqindi suvlarni
mexaniq tozalash inshootlari.
Mexaniq tozalashning birinchi kurilmasi panjara ) xisoblanadi. U yirik tashlandiklar-
latta, kogoz, tola va shu kabilarni ushlab koladi. Panjara orasidagi tirkishlar kengligi 16-30 mm
ni tashkil etadi. » Ishlab chiqarish kuvvati 10 000 m dan yukori bo‘lgan joylarda panjaralarda <
yigilgan chiqindilar mexaniq xarakatlanuvchi xashkashlar yordamida olinadi. Keyin
gidrotransport yordamida moydalagichga uzatilib, maydalanadi. Ushbu massa kaitadan
panjaradan oldingi chiqindi suv okimigatashlanadi. Kichkina kuvvatli tozalash inshoatlarida bu
chiqindilar kulda xashkashlar yordamida olib tashlanadi va konteynerlarga solib tashib ketiladi.
Qumtutgichlar
Chiqindi suvdan orir mineral moddalarni tutib krlishga karatilgan kurilmadir.
Konstruksiyasi bo‘yicha gorizontal va vertikal kumtutgichlar tafovutlanadi. Kumtutib kolish
65% ni tashkil etadi. Ushlab kolingan kum maxsus kurilmalar yordamida bunkerlarga to‘planib,
tashib ketiladi. Bu
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,5,11,15; Q – 1,2,7,9,10.
4 mavzu. Chiqindi suvlarni biologik tozalash va zararsizlantirish inshootlari
Suv havzalarining sanitariya muxofazasi deb-shunday chora –tadbirlar kompleksiga
aytiladiki bunda uning to‘g‘ri tashkil kilinsa ochiq suv havzalari ifloslanmaydi. Ushbu chora
tadbirlarga: sanitar-texnik,texnologik,qonuniy me‘ er osti tarmogida yigilibyoriy,yordamchi va
30
bosh.k .
Maishiy chiqindi suvlar deb-aholining uzini gigienik,fiziologik extiyojlari uchun
ishlatilish natijasida xosil buladigan va ishlatilish uchun yaroksiz bo‘lgan,hamda inson
salomatligiga va tashki muhit ob‘ektlariga salbiy ta‘sir ko‘rsatuvchi suvlarga aytiladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,,3,4,5,6; Q – 1,2,7,8,9.
5 mavzu. Sanoat korxonalari chiqindi suvlarini tozalash va zararsizlantirish
Biz bilamizki sanoat chiqindi suvlarini ochiq suv havzalariga tashlash sanitariya koida va
me‘yorlariga rioya qilishni talab qiladi. Shu munosabat bilan sanoat chiqindi suvlarini
tashlashdan avval bir necha tozalash usullarini kullab sanoat chiqindi suvini suv havzasining
sanitariya holatiga salbiy tasir ko‘rsatmaydigan tozalash usullaridan o‘tkazib tashlash kerak.
Ma‘ruzada sanoat chiqindi suvlarini tozalash va zararzizlantirish usullari va uning gigienik
ahamiyati ko‘rib chiqiladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,5,6; Q – 9,10,12.
6 mavzu. Kanalizatsiya, uning sanitariya va epidemirogik ahamiyati
Kanalizatsiya tarmoklari va quvurlari er ostita joylashgan bo‘lib, chiqindi iflos suvlarni,
insondan ajraladigan fiziologik chiqindilar (siydiq najas)ni, xujalik- chiqindi suvlarini aholi turar
joylaridan pksar tashqarisiga, tozalash inshootlariga oqizib uzatadigzn turli shoxobchalardan iborat.
Kanalizatsiya shoxobchalari-ning bo‘lishi aholi turar joylarini suyuk axlatlardan xoli qilib, uning
ifloslanishiga yul qo‘yilmaydi. Jamoat turar joylaridagi chiqindilar (najas, siydik va boshqalar) bir
zumda trubalardan okib tozalash inshootlarnga tushadi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,5,6; Q – 9,10,12.
7 mavzu. Aholi turar joylari tuprogi va ularni ifloslantiruvchi ma‘nbalar
Tuprok tashki muhitning asosiy elementlaridan biridir.Viruslardan
tortib odamzodgacha, usimliklardan to xayvonlargacha bo‘lgan jonivorlar-
ning xayoti tuprok bilan boglangan.
Geolog va tuprokshunoslarning fikricha tog jinslarining ustki kavati bo‘lib, usha jinslarga
suvning, shamolning, xvoning birgalikdagi ta‘siri natijasida vujudga kelgan tashki muhitning asosiy
elementidir.
V.R. Vilyamsning fikricha tuprokni bamisoli bir ulik tana deb xisoblash katta xato
xisoblanadi, chunki tuprok juda murakkab mineral va organiq moddalar aralshmasi bo‘lib, u bir
dakika ham tinch holatda bo‘lmaydi.
Adabiyotlar: A – 3,4,5,7,10; Q – 4,6,7,11.
8 mavzu. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash holati, foydalaniladigan usullari va
ularni baholash
Axol yashash joylarini chiqindilardan tozalashda uch xaat nazarda tutiladi.
1. Turar joylarni Tula-tukis konalizatsiyalanishi. Bunda xaa chiqindilar (suyuk)
kuvurlar erdamia chiqarilib tashlanadi, kattik axlatlar esa tashb ketish sistema-
si urdamida bajariladi.
2. Kisman kanalizatsiyalashgan turar jylardan.bundan chiqindilar uchun ikala
sistema xizmat qiladi.
A). kanalizlashgan turar-joylardan suyuk chiqindilar kuvurlar erdamida chiqariadi.
B). kattik va suyuk chiqindilarni olib chiqib ketish uchun sisremasi ishlaedi.
31
3. Kanalizatsiya o‘tkazimagan turar joylarida. Bunda hamma chiqindilar (suyuk,kattik)
olib chiqib tetish,tozalash erdamida tashiladi.
Suyuk chiqindilar kuvurlar erdamida okizib tozalash inshoatlarga yuborishning sanitariya
epdimalogiya va iqtsodiy ahamiyati bor. Shuning uchun ham shaxarlarda o‘tkazish katta
ahamiyatga egadir.
Adabiyotlar: A – 3,4,6,7,10,13; Q - 4, 6,7,12.
9 mavzu. Kimyoviy moddalarni tuprok muhitida gigienik meyorlashtirish
Tuprokni tabiiy tarkibiga kushimcha ravishda tushadigan ekzogen moddalarning inson
salomatligi va atrof muhit uchun xavfsiz xisoblangan ruxsat etilgan miqdori mezon sifatida
kiritilgan
Meyorlashtirishning ikkinchi mezoni tuprok muhitiga tushadigan ekzogen moddalarning
miqdori eng sezgir aholi guruxining adaptatsiyasidan yukori bo‘lmasligini ta‘minlash
Meyorlashtirishning uchunchi mezoniga asosan maxalliy iklim sharoitlarida ekzogen
moddalarni tuprok bilan maksimal migratsiyasi o‘rganiladi va ekzogen moddalarni tuprok
muhitni uz-uzini tozalash jarayoni va tuprok mikrobiotsinozi intensivligiga ta‘siri ta‘minlanadi .
Adabiyotlar: A – 3,4,5,7,10; Q – 4,6,7,11.
10 mavzu. Ishlab chiqarish korxonalaridan chiqadigan chiqindilarni turkumlari,
zararsizlantirish usullari va sanitariya nazorat.
Davlat standarti bo‘yicha sanoat korxona chiqindilari o‘zining tashqi muhitga ta‘siri
nuqtai nazardan to‘rt turga bo‘linadi.
1-tur o‘ta xavfli;
2-tur o‘ta kuchli ta‘sir etuvchi;
3-tur o‘rtacha ta‘sir etuvchi;
4-tur kam ta‘sir etuvchi tur.
Masalan, chiqindilar tarkibida simob, margimush, xrom, uch xlor surma, benzpiren va
boshqa shunga o‘xshash hayot uchun xavfli kimyoviy moddalar bo‘lsa, u holda bunday
chiqindilar xavfliligi jihatdan 1-turga kiradi. Agar chiqindilar tarkibida mis xlorid, xlorli ni-kel,
uch oksidli surma, qo‘rg‘oshinli azot-tuz va boshqalar bo‘lsa, o‘zining xavfliligi jihatidan 2-turga
kiradi. Korxona chiqindi-axlatlarida mis sulfati, misning shovul kislotali tuzlari, ni-kelning xlorli
tuzi, qo‘rg‘oshin oksidi, to‘rt xlorli karbonlar bo‘lsa o‘zining kishi organizmiga ta‘siri jihatidan
3-turga kiradi.
Adabiyotlar: A -3,4,6,7; Q - 4,6,9,11.
11 mavzu. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash ustidan DSN.
Axol yashash joylarini chiqindilardan tozalashda uch xaat nazarda tutiladi.
3. Turar joylarni Tula-tukis konalizatsiyalanishi. Bunda xaa chiqindilar (suyuk)
kuvurlar erdamia chiqarilib tashlanadi, kattik axlatlar esa tashb ketish sistema-
si urdamida bajariladi.
4. Kisman kanalizatsiyalashgan turar jylardan.bundan chiqindilar uchun ikala
sistema xizmat qiladi.
A). kanalizlashgan turar-joylardan suyuk chiqindilar kuvurlar erdamida chiqariadi.
B). kattik va suyuk chiqindilarni olib chiqib ketish uchun sisremasi ishlaedi.
3. Kanalizatsiya o‘tkazimagan turar joylarida.Bunda hamma chiqindilar (suyuk,kattik)
olib chiqib tetish,tozalash erdamida tashiladi.
32
Suyuk chiqindilar kuvurlar erdamida okizib tozalash inshoatlarga yuborishning sanitariya
epdimalogiya va iktsodiy ahamiyati bor. Shuning uchun ham shaxarlarda o‘tkazish katta
ahamiyatga egadir.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,7,10; Q – 1,4,6,9.
12 mavzu. Aholi turar joylari atmosfera havosini ifloslanish muammolari. Atmosfera
havosini ifloslantiruvchi ma‘nbalar.
Insoniyat, qolaversa barcha jonivorlar uchun zarur bo‘lgan atmos-fera havosini asosan ikki
manba ifloslantiradi: birinchisi tabiiy omillar bo‘lsa, ikkinchisi inson faoliyatining mahsuli
hisoblanuvchi antropogen manbalardir.
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi tabiiy omillarga vulhon-larning otilib chiqishi, tog
jinslarnning emirilib, shamol yorda-mida atrofga tarqalishi, o‘rmonlarga o‘t ketib, undan paydo
bo‘ladigan zararli omillarni atrof-muhitga yoyilishi kabi tabiiy omillarni misol qilib ko‘rsatish
mumkin.
Antropogen ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari, avto va havo transportlari, temir
yo‘l, suv transporti chiqindilaryning atmosfsra havosiga tushishi natijasida vujudga keladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,12,13; Q – 1,3,6,7,11.
13 mavzu. Atmosfera havosini ifloslanishini atrof muhitga va
aholi salomatligiga ta‘siri.
1.1. Rivojlangan shaharlar va sanoat markazlarining atmosfera havosi doimo chang tutun
va tumanlar bilan qoplanib turadi. Bu esa quyosh nurin to‘sib, er yuziga ultrabinafsha (UB)
nurlarining o‘tishiga yo‘l bermaydi.
Ultrabinafsha (UB) nurlarining er yuziga etarli miqdorda tushmasligi o‘z navbatida turli
kasalliklarining, ayniqsa bolalarda raxit kasalligini keltirib chiqaradi, hamda shahar havosining
doimo tutun va tuman bilan koplanishi insonlarning kayfiyatiga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi.
Olimlarining aniqlashiga atmosfera havosining ifloslanishi natijasida yorug‘likning etarli
bo‘lmasligiga loib keladi, bu esa o‘z navbatida ish unumining pasayishishga va maxsus
kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,12; Q – 1,3,6,7.
14 mavzu. Atmosfera havosini muxofazasi bo‘yicha loyixalashtirish boskichlariga
sanitariya talablar. Zararli moddalarni atmosfera havosida gigienik meyorlashtirish prinsiplari va
usullari.
Davlat sanitariya nazorati-bu sanitariya qonunlarining buzilishini oldini olish, aniqlash va
ularga chek kuyishga karatigan sanitariya epidemiolgiya xizmatining faoliyatidir.
Davlat sanitariya nazorati O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli
sanitar epidemiolgi xizmat muassasalari va idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Uning vazifa
va mazmunlari O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi oliy
majlisining «Fuqorolarni ximoya qilish» to‘g‘risidagi «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida»gi
qonun, qaror va boshqa xujjatlarni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar
maxkamasining qaror va qo‘llanmalari, Sog‘liqni Saqlash Vazirligining me‘yoriy xujjatlari bilan
belgilanadi
Gigiena fani atmosfera havosidagi zaharli moddalarning ruxsat etiladigan miqdorini
aniqlash borasida bir qancha Amaliy tadbirlarni joriy etdilar. Xozir gigienistlar 1 m3 atmosfera
33
havosida ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etiladigan miqdorini ishlab chiqish usullarini
ishlab chiqkanlar.
Ruxsat eitladigan miqdor (REM)ning ishlab chiqarilganligi Fan-texnika taraqqiyotining
muxim yutuqlaridan biridir. Ilmiy asosda ishlab chiqilgan REM vositasida sanoat korxonalari
o‘zlarining iflos chiqindilarini shu me‘yordan oshirmaslikka xarakat qiladilar.
Shuni qayd qilib o‘tish kerakki gigiena fani REM ishlab chiqarish asoslarini birinchi
bo‘lib yaratdilar..
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,12; Q – 1,3,5,7.
15 mavzu. Atmosfera havosi sanitariya muxofazasi bo‘yicha tadbiriy choralar. Dori
vositalarini atmosfera havosida gigienik meyorlashtirish
Atmosfera havosining ifloslanishi va aholi salomatligining keskin yomonlashuvi hozirgi
zamonning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda. Shuning uchun nafaqat sog‘liqni
saqlash organlari balki O‘zbekiston Respublikasi xukumati tomonidan bir qancha tadbirlar,
me‘yoriy xujjatlar, qonunlar ishlab chiqilgan. Masalan: O‘z. Res. ning «Atmosfera havosini
muxofaza qilish to‘g‘risida»gi qonuni 1996 yil 27 dekabrdan №354 – I amalga kiritilgan va
ushbu qonunning asosiy vazifalari quyidagilardan iboratdir:
- Atmosfera havosining tabiiy tarkibini saqlash
- Atmosfera havosiga zararli kimyoviy, fizikaviy, biologik va boshqa xil ta‘sir
ko‘rsatilishini oldini olish hamda kamaytirish.
- Davlat organlari, korxonalar, muassasalar tashkilotlar, jamoat birlashmalari va
fuqarolarning atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini huquqiy jihatdan
tartibga solish.
Atmosfera havosining ifloslanishining oldini olishga qaratilgan sanitariya chora
tadbirlarga quyidagilar kiradi.
1. Texnologik chora tadbirlar
2. Rejalashtiruvchi chora tadbirlar
3. Sanitar – texnik chora tadbirlar
4. Qonuniy, ilmiy me‘yoriy chora tadbirlar
5. Tashkiliy, ma‘muriy chora tadbirlar
Gigiena xodimlari havodagi zararli moddalarning ruxsat etiladigan miqdorini aniqlash
borasida bir kator nazariy va amaliy tadbirlar ishlab chiqdilar. Bu sanoat korxonalari oldiga iflos
chiqindilar miqdorini normadan oshirmaslik vazifasini kuyadi. Shu sababli ko‘pgina
korxonalarda texnologik jarayonlar uzgartirildi, tutun, chang, kurum va zaharli gazlarni ushlab
koluvchi vositalar rnatildi. Xar bir kimyoviy modda uchun ruxsat etiladigan miqdor (REM)
ishlab chiqildi va uni amalda tatbik etishga katta ahamiyat berildi. Mabodo atmosfera havosining
ifloslanish darajasi aniqlansa, unda faqat moddaning nomini, miqdorini bilishning uzi kifoya
kilmaydi. Bunda aniqlangan miqdor ruxsat etiladiganidan necha foiz ortdi, deb suraladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,; Q – 1,3,5,7.
5 kurs
1 mavzu. Yashash binolarini rejalashtirishning gigienik asoslari
Bizga malumki xar kanday aholi yashash punktida eng yirik, asosiy ijtimoiy va gigienik
elementlardan biri turar joy binolari xisoblanadi. Turar joy binolarining asosiy vazifasi
insonlarni ya‘ni aholi salomatligini salbiy omillaridan muxofaza qilish yani sovukdan, issiqdan,
shamoldan, atmosfera yogingarchiliklardan. Turar joy insonning dam olish, uxlash va kuch
34
kuvvatini qayta tiklash joyi xisoblanadi. Turar joy insonning dam olish joyi bo‘lib unda oila
xayoti, oilaning moliyaviy masalalari hamda farzandlarini komil inson qilib tarbiyalash va
insonning asab sistemalarini muxofazalash joyi xisoblanadi.
Boshqacha qilib aytganda turar joy-bir qancha inshootlarning kompleksi (majmuasi) bo‘lib,
unda insonning salbiy ta‘sirlardan ximoya qilishga karatilgan suniy muhit xisoblanadi.
Faqatgina insongina turar joyga egadir. Turar joy insonning akliy mexnatini maxsulidir. Turar
joy eng birinchi koosferaninng elementi xisoblanadi ya‘ni razum sferaning koosferaning
tashkillashtirishning eng birinchi kadami bu turar joydir.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,8; Q – 1,6,7,9.
2 mavzu. Isitish, ventilyatsiya, yoritilganlikka qo‘yiladigan gigienik talablar
Turar joy binolarining xonalarida inson uzini yaxshi xis qilish va organizmdagi fiziologik
jarayonlarining normal kechishi ko‘p tomonlama isitish tizimining ratsional to‘g‘ri tanlash va
binoning havo almashinuviga hamda ularning to‘g‘ri ishlata bilishga boglik buladi. Turar joy va
jamoat binolarining isitish va ventilyatsiya tizimlarining loyixalashtirilayotganda gigienik va
texnik iktisodiy nuktai nazardan bir vaqtda o‘tkazilishi lozim. Yashash xonalarida havo xarorati
birmuncha past bo‘lganda bolalar va katta yoshdagi insonlarga yaxshi sharoit yaratish maqsadida
isitish tizimining murakkablashgan turi nurlanish turini qo‘llash maqsadida muvofiqdir. Bundan
tashkari ventilyatsiya bilan birgalikda isitish tizimi ham bor. Insonlar o‘zini yaxshi xis qilish va
fiziologik jarayonlarning normal kechishi uchun isitish tizimiga kuyidagi talablar qo‘yiladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,7,9,10; Q – 1,6,7,9.
3 mavzu. Hammom, chumilish basseynlari, plyajlar, kirxonalar, va kabristonlarga
qo‘yiladigan gigienik talablar.
Hammomlar, kirxonalar, cho‘milish basseynlari, plyajlar va qabristonlar gigienik va
epidemiologik jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lgan maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalar
xisoblanadi. Shu bilan birga, keyingi yillarda ushbu muassasalar qatoriga sartaroshxonalar,
kiyim-kechak va uy-ro‘zg‘or buyumlarini kimyoviy vositalar bilan tozalash korxonalari,
go‘zallik salonlari, fotostudiya, atele mod, poyabzal tuzatish ustaxonalari ham qo‘shiladi.
Bu muassasalar bir tomondan aholining salomatligini taminlashga yordam bersa, ikkinchi
tomondan ob‘ektlardan hosil bo‘lgan qattiq maishiy chiqindilar va chiqindi suvlar tashqi muhit
ob‘ektlarining, xususan atmosfera havosi, tuproq, suv havzalaridagi suvlarning sanitariya
holatini buzadi.
Demak, bunday ob‘ektlarni loyihalashda ulardan foydalanishda gigienik talablarga rioya
qilish va ularni nazorat qilishni to‘g‘ri tashkillashtirish lozim.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,6; Q – 1,6,7,8.
4 mavzu. Davolash profilaktika muassalari kurilishi, rejalashtirilishi va jixozlanishiga gigienik
talablar
Shifoxonalarning rivojlanishi tarixi qadimgi davrlardan boshlanadi. Misr xromlari, qadimgi
Gresiya davolovchi – askleplar rimliklarning venenpid dindorlari, hozirgacha yoyilib kelgan
tarixiy ma‘lumotlar hisoblanidi. XI asrda esa Rusda monasterlar tarkibida cherkov kasalxonalar
qurila boshlagan. Moskva atrofida Kiev – Pechprskaya Lovra, Grahe – Sergevekaya Lovra,
Salovesviy monosterlari shug‘ullangan.
Birinchi o‘rinda sovet kasalxonasi Moskva shahrida boyvuchcha (boyarin) fedor Rtihev
mablag‘iga qurilgan. xarbiy andozalar bo‘yicha gospital inshoatlari Pegire – I davridan qurila
boshlagan: Moskvada 1707 yilda Peterburgda 1715 y, 1717 yillarda esa Kronshpodsheda va
boshqa shaharlarda. Bu kasalxonalar kazarma tipida bo‘lib, zalda 20 – 30 o‘rin bular edi. 1763
35
yilda davlatni boshqaruvchi Senotning qaror chiqdi ya‘ni « Rossiya shaharlarida DPM davlat
boshqaruviga o‘tdi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,10; Q – 1,5,6,7,9.
5-mavzu. DPM ishlatilishiga qo‘yiladigan gigienik talablar
Kasalxonaga tushgan x.ar bir bemor tezda tuzalib oilasiga, jamoasiga sogayib kaytishni
uylaydi. Shifoxonada bemorlarga dori-darmonlarni 53 vak.tida berib turish bilan birga, shifoxona
xodimlarining bemorlar bilan xushmuomalada bo‘lishi talab k.ilinadi. Bu esa o‘z navbatida
bemorlarning tezda sogayib ketishiga xissa ko‘shadi.
Palata xonalarini asabni tinchlantiruvchi rangga bo‘yashning ham ahamiyati katta.
Palataning yorug‘ va shinam bo‘lishi bemorlar bahri-dilini ochadi. Palatalarning devori va shipi
nihoyatda tskis su-valgan va bo‘yalgan bo‘lishi kerak. Devorlar gadir-budir, notekis bo‘lsa uning
yuzasida chang to‘planib qolishi mumkin.
Kafel o‘rnatilgan devorlarning tepa tomoni albatta gipsli mod-dalar bilan suvalishi va tekis
yuza paydo qilishi maqsadga muvo-fiqdir. Tez-tez yuvilishi va tozalanishi lozim bo‘lgan
xonalarning devorlariga sopol plitka va kafellar yopishtirilishi zarur.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,7,10,11; Q – 1,6,7,9,12.
6 mavzu. DPM chiqindilarini yigish, saqlash, va chetlashtirishga qo‘yiladigan gigienik talablar
DPM chiqindilarni yigish,saqlash va olib ketish va x.o bo‘yicha tashkiliy ishlar bilan
buyruk asosida mas‘ul tayinlanadi:
1. Agar DPMda epidemiolog bulsa, epidemiolog
2. Bosh hamshira.
3. Umumiy masalalar bo‘yicha Bosh vrach yordamchis i.
Yukoridagi mutaxasislar maxsus shu soha bo‘yicha ukitilgan bo‘lishi kerak va
sertifikatlari bo‘lishi kerak.
Xususiy kichiq DPMlarda bu soha Bosh vrachni uzi bajaradi.
Agar ukitadigan markaz bo‘lmasa,bu ish tuman,viloyatDSENMga yuklatiladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,7,10,11; Q – 1,6,7,9,12.
7 mavzu. Dorixona va dorivor vositalarni saqlash omborxonalariga qo‘yiladigan gigienik
talablar
Aptekalar va dori tayyorlash muassasalari er tanlash, loyixalash, jixozlash, ishga tushurish
jarayonida olib boriladigan OSN va KSN quyidagi xujjatlar asosida olib boriladi.
1) SanQvaM №0078-98 (Toshkent 1998y) Dorixonalarni tuzilishi, jixozi va ishga tushirishda
sanitar qonun qoidalar.
2) SanQvaM №0152-04 (Toshkent 2004Y) Dorixonalar va dorilarni saqlovchi
muassasalarning tuzilishi, jixozi va ishga tushirish qonun qoidalari.
3) QMQ 2.03.12-98 "Omborxona binolari"
4) SanQvaM №0075-97 "Tayyor dorilarni tarqatuvchi aptekalar uchun San. qonun va qoidalar".
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,7,10,11; Q – 1,6,7,9,12.
8 mavzu. Nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi foydalanadigan turar joy va jamoat
binolariga gigienik talablar
Nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi foydalanadigan turar joylarni rejalashtirishda,
loyixalashda, qurilishda, qayta ta‘mirlashda ma‘muriy binolar, turar joy va mikrorayonlarga
36
qo‘yiladigan gigienik talablar aynan uzi kuzda tutilishi kerak, lekin yukoridagi toifa insonlar
uchun (nogironlar, xarakati chegaralangan, kurish kobiliyati pasaygan, xarakatlanuvchi
bo‘g‘imlarning atrofida tug‘ma nogironlar va boshqalar) xar bir holatni kuzda tutgan xolda,
aloxida tadbik qilingan gigienik meyorlarga asoslangan xolda O‘zbekistonni barcha joylarida bir
xilda turmush tarzini yakunlashga bag‘ishlangan xolda ish tutilishi lozim. Yukoridagi aholi
uchun aholi turar joylar rejasida joylashtirishda quyidagilarni e‘tiborga olish kerak:aeroport,
temir yul va vokzallar, suv transport joylari, sport maydonlari va boshqa joylardan uzoqrokda va
nogironlarni extiyojiga asoslangan xolda joylashtirish kerak.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,10,11; Q – 1,5,6,13
9 mavzu. Kurilish materiallari va konstruksiyalarini gigienik baholash .
Turli qurilish materialining issiqlik o‘tkazish koeffitsienti (K) ya‘ni bir metr qalinligidagi
qurilish materialidan; 1 m2 maydonda 1 soat ichida tashqi va ichki xarorati 10S dan ko‘p farq
qilmaslik holati bilan baholanadi. G‘ovakligi kichiq bo‘lgan qurilish materiallari, g‘ovakligi
yuqori bo‘lgan qurilish materiallariga nisbatan kam issiqlik o‘tkazuvchan bo‘ladi. Issiqlik
o‘tkazish kobiliyatini meyorlashda oddiy sharoitda namlikni miqdori 1-7% dan oshmasa qurilish
materiallari issiq o‘tkazuvchan bo‘lib xisoblanadi. Qurilish materiallari materiallarini issiq
saqlash xususiyati deb 1 kg qurilish materiallarining 10S isitish kobiliyati bilan aniqlanadi.
Issiqlik o‘zlashtirish xususiyati (S) 1m2 qurilish materiallari yuzasida 1 soatda 10S xaroratning
24 soat davomida saqlanib kolishiga aytiladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,8,9,15; Q – 1,6,9,13
10 mavzu. Aholi turar joylarini rejalashtirish va kurilish gigiena asoslari.
Manzilgoxning shaxar qurilishini me‘yorlash kuyidagi asosiy tamoyillariga asoslangan :
1. Turli darajadagi uniflardan tarkib topgan joylashtirish tizimini tashkil etuvchi shaxar va
kishloklardagi aholi urnashgan joylarni uzoro boglik xolda tarakkiy toptirishni (ragbatlantirish)
tezlashtirish;
2. Sanitariya-gigiena talablariga rioya kilgan xolda aholi urnashgan joylardan foydalanish
darajasini oshirish .
3. Voxalarda joylashgan manzillarga yakin me‘yorlarda kukalamzorlashtirish, suv chiqarish,
agratsiya qilish singari rejalashtirish vositalari bilan xududlarning aloxida nomakbul bandni
iklim sharoitlari ta‘sirini bartarf etish;
4. Tabiyi relef va sugorish tizimlarini imkon kadar ko‘prok saqlab kolish :
Manzilgoxlarning ularda istikomad qilish darajasini oshirishga karatilgan kompleks , ko‘p
omilli rivojlanishni ta‘minlash
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,8,9,15; Q – 1,6,9,13
11 mavzu. Seliteb mintakalarni, yashash mavzelari va mikrorayonlarni rejalashtrishni gigiena
asoslari.
Shahar manzilgoxyaarining obod xududlari rejalashtirish tuzilmasi. Reja tuzilishi
Obod hududlarning sejalashtirish tuzilmasi turar-joy qurilishining xizmat ko‘rsatish
muassasalari va kooxonalari, yo‘l ko‘cha tarmog‘i, umumiy foydalanishda bo‘lgan
ko‘kalamzorlashtirilgan hududlar, obod hududda joylashgan, sanitariya jihatida bezarar sanoat
korxonalari bilan foydal. o‘zaro aloqasini ta‘minlashi, shuningdek manzilgohning umumiy
rejalashtiri; tuzilmasini, uning tabiiy xususiyatlar hamda aholining shakllangan turmush-maishiy
an‘analarini hisobga olishi lozim.
Tabiiy sharoitlar (harorat, suv bilan ta‘minlanish darajasi, yashil daraxtzorlar barpo
qilish uchun shart-sharok
37
va hokazo) kompleksi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi hududi quyidagi landshaft-iqlim
rayonlariga bo‘linadi: sahrolar, sahrolar kurshovidagi aohalar, tog yon bagridagi vohalar, yangi
o‘zlashtirilayotgan cho‘l erlari va tog‘lar .
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,6,10; Q – 1,6,12,13
12 mavzu. Kishlok aholisi turar joylarini rejalashtirish gigienasi .
Tumanlar loyixasini tuzishda iktisodiy-ijtimoiy rivojlanish hisobga olinadi. Bunda injener-
texnik, sanitariya va gigiena talablari, me‘morlik loyixalash tadbirlari ko‘zda tutiladi. Xalk
xo‘jalik ob‘ektlarini bir-biri bilan bog‘langan holatda joylashtirish , ishlab chiqarish
kuchlarini to‘g‘ri taqsimlash va tabiiy boyliklardan rosmana foydalanish va ularni muxofaza qilish
nazarda tutiladi , hamda aholining turmushi va ish sharoitlarini yaxshilash , atrof - muhitni
muxofaza qilish va boshqa chora- tadbirlar ham ko‘zda tutiladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,6,10; Q – 1,6,12,13
13 mavzu. Shaxarlar rejasi yul tarmoklarining ahamiyati .
Shahar ko‘chalari tizimining rejaleshtirish qarorlari shaharning barcha funksional joylari
orasida qulay aloqalzrni, shaharking markaziy va tarkibiy erlaridan aatomobillar tranzit oqimini
qaytarish, yuk va engil avtomobillarning oqimini taqsimlash ishini ta‘minlashi zarur. Ko‘cha
tarmogi shaharga tashki avtomobil yo‘llaridan kirishni ta‘minlashi kerak. Magistral ko‘cha
tarmogining o‘rtacha zichligi, nazarda tutilayotgan hudud chegaralari bo‘ylab o‘tadigzn
ko‘chalar ko‘lami xisobga olingan holda shahar hududida 2,2-2,4 kmG‘km.kv. atrofida qabul
qilinishi kerak. Ta‘mir qilinayotgan shaharlarning markaziy tumanlaridagi ko‘chani o‘tish
qismining ensizligi, asosiy imoratlarning qurilib bo‘lganligi uchun parallel ko‘chalar
orasida 350m dan ortiq bo‘lmagan oraliqdagi - bir yoqlama transport harakatini nazarda
to‘tish tazsiya etiladi. Qayta tiklash, ta‘mir sharoitida faqatgina ommaviy
yo‘lovchi trznsporti hamda piyodalarnint o‘tishiga mo‘ljallangan ko‘chalarni barpo etishga
ijozat beriladi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,6,10; Q – 1,6,12,13
14 mavzu. Aholi turar joylarini rejasida yashil usimliklarni roli va gigienik ahamiyati.
Kukalamzor daraxtzorlarning aholi turar joylardagi gigienik ahamiyati
Shaxar va ishchilar posyolkalarining tabiiy holati uning kukalamligi,orombash
sharoitlarini faqat insonning uzi orqali uning kukalamzor daraxtzorlari vuxudiga
keltiradi.Shaxardagi parklar,xiyobonlar,kichiq urmonlar,shaxar aholisini dam oladigan
orombaxsh joylariga aylanadi.Daraxtzorlar havosi oksigen bilan boyitadi,havoni turli
iflosliklardan tozalaydi.Daraxtzorlar suv havzalarining kirkoklarida,suv yonbagri
xiyobonlarida,kator qilib,ekilgan daraxtlar shaxar xusniga xusn kushadi, kishilarni dilini
yoritadi,asabini yaxshilaydi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,7,14,15; Q – 1,6,9,12,13
15 mavzu. Shaxarlarda shovkin muammolari. Shaxar shovkinlarini aholi salomatligiga ta‘siri.
Ma‘lumki inson kadim zamondlardanok shovkin dunyosida yashab kelgan. Ammo
xozirgi vaqtida kishi salomatligiga zarar keltiradigan shorvkin bikiyos darajada ortib ketda.shu
tufayli shovkin sabablarni tola o‘rganish uni kamaytirish va butunlay bartaraf etish yullari
ustdida olimlar ko‘p izlashishlar olib bormokdalar. Agarda ushbk masalani respublikamiz
38
mikiyosida ko‘rib chiqadigan bulsak, xozirgi vaqtida respublikamizda juda ko‘p ogir va engil
sanoat korxonalar bor texnikaning jadal rivoljlangishi shovkining ko‘payishiga sabab bulmokda
zero shovkin inson salomatligiga salbiy ta‘sir etadi.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4, 9,10; Q – 1,9,12,13
16 mavzu. Aholi turar joylarini elektr magnit maydonlaridan ximoya qilish
Atrof muhit ifloslanishining aholini salomatligiga tasirini tekshirib borish xozirgi kunda
muxim ahamiyat kasb etmokda, sababi bugungi eksprimental modellash orqali sanitar holatning
xar xil variantlarini, to uning uzoq vaqtga so‘ngi tasir vaqtini, birgalikdagi va
kombinatsiyalangan miqdorini oldindan kura bilish va ishlab chiqish bazida mumkin emas.
Atrof muhit zararlanishining aholii sogligiga tasirini o‘rganish sanitariya vrachlarinig
Amaliy ish jarayonidagi majburiy kismi bo‘lishi kerak.
Atrof muhit omillari xilma xildir va ular kimyoviy, biologik va fizik turlarga bulinadi.
Ba‘zi bir atrof muhit omillari tabiiy kelib chiqishga ega, boshqalari antropogen omillar
xisoblanadi.
Atrof muhit holati tabiiy-fizik omillarning: xarorat, namlik, havo okimi, kuyosh radiatsiyasi,
atmosfera bosimi, magnit maydoni graditatsiyasi va UB-nurlanishnig borligiga va vujudga
chiqishi bilan xarakterlanadi. Antropogen fizik omillar katoriga shovkin, vibratsiya,
elektromagnit maydon kabilar kiradi. Fizik faktorlar ichida ikkita katta guruxni ajratsa buladi:
mexaniq tebranish va elektromagnit nurlanish.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,6,10; Q – 1,6,12,13
17 mavzu. Usimlik ximoya vositalarini qo‘llashda atrof muhitni va aholi salomatligini ximoya
qilish.
Kishlok xujaligi maxsulotlarni etishtirishda usimlik zarakunandalari hamda kasalliklariga
qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalarning soni bir necha mingga etdi. Kishlok
xujaligida foydalaniladigan zaharli kimyoviy moddvlvr uzining ta‘sir kulami va boshqa xossalari
bilan bir biridan fark qiladi. Shu bilan birga ular aholii salomatligiga ham xavf keltirib chiqaradi.
Demak ushbu vositalardan foydalanilganda gigienik talablarga rioya kili shva
ularni nazorat qilishni to‘g‘ritashkillashtirish lozim.
Adabiyotlar: A - 1,2,3,4,6,10; Q – 1,6,12,13
4. Amaliy seminar mashg‟ulotlar
4.1. Amaliy seminar mashg‟ulotlarning tematik rejasi*
4 - kurs
Tr. Amaliy mashg‘ulotlar mavzusi
1 Suv havzalarini ifloslantiruvchi ma‘nbalarni aniqlash va ularni suvga va aholi
salomatligiga, suvdan foydalanishga ta‘sirini o‘rganish.
2 Tozalash inshootlarini texnik va gigienik ko‘rsatkichlari bo‘yicha samaradorligini
baholash.
3 Chiqindi suvlardan sinamalar olish, laboratoriya taxlilini o‘tkazish tartibi (xarorat, rangi,
xidi, tinikligi, muallak moddalar).
39
4 Chiqindi suvlarni laboratoriyada tekshirish (erigan kislorod, KBE, oksil uchligi,
bakteriologik ko‘rsatkichlar). Laboratoriya natijalarini ―O‘qish‖
5 Chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlash sharoitlarini aniqlash usullari.
6 Chiqindi suvlarni va ularning chukmalarini tozalash, qayta tozalash va zararsizlantirish
inshootlarini sanitariya tekshirish usullari
7 Tuprok muhitini ifloslantiruvchi ma‘nbalar va inshootlarni sanitariya tekshirish.
8 Tuprokdan olingan sinamalarni laboratoriya tekshirish natijalariga asoslanib fizik-
kimyoviy xususiyatlarini gigienik baholash.
9 Tuprokdan olingan sinamalarni laboratoriya tekshirish natijalarini gigienik baholash.
Tuprok muhitini tozalik darajasini gigienik baholash.
10 Sanitariya tozalash tizimlarini gigienik baholash.
11 Sanitariya ximoya mintakalarini tashkil qilinishini gigienik baholash. (SanPiN 0006-96)
(SXM)
12 Statsionar nazorat postlarining natijalari bo‘yicha AX holati gigienik baholash. «Chang
guli» va «gaz guli» tuzish usullari. AX gigienik baholash uchun ma‘lumotlar yigish
13 Atmosfera havosidan laboratoriya usullari Bilan ifloslanishini baholash (NO2, SO2)
14 AX tozalash inshootlarini gigienik va texnik samaradorligini gigienik baholash.
15 AX ifloslantiruvchi sanoat korxonalarini sanitariya kuzatuv olib borish (Kurs ishi).
16 Avtomagistral va magistral oldi xududlarini sanitariya holatini tekshiruv usullari.
17 Aholi yashash joylaridagi sanoat korxonalarining atmosfera havosi, aholii salomatligi va
turmush sharoitiga ta‘sirini o‘rganish usullari.
Jamoat sog‘liqni saqlashni tashkillashtirish kafedrasi bilan
18 AX tozalash inshootlari loyixalarini sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish usullari
19 AX ifloslantiruvchi korxonalardan chiqadigan chiqindilarni tarqalishi xisob-kitob usuli
bilan aniqlash
20 Chang ushlovchi va gazlarni tozalash inshootlarini ishga tushirilishidan oldin qabul
qilish.
40
5 kurs
№ Amaliy mashg‘ulotlar mavzusi
1 Turar joy binolarini gigienik baholash (Turar binosi loyixasini ekspertizasi)
2 Jamoat binolarini loyixalarini gigienik baholash (Yotokxona, mexmonxona, kazarimalar
loyixasini eksperizasi loyixasini ekspertizasi)
3 Jamoat binolari loyixasida isitish, ventilyatsiya va yoritilganlikni xisoblash usullari bilan
aniqlash
4 Maishiy xizmat korxonalari loyixalarini gigienik baholash (Hamom va kirxonalar loyixasi
misolida)
5 Maishiy xizmat korxonalari loyixalarini gigienik baholash (Sartaroshxona va kimyoviy
tozalash loyixalari misolida)
6 Turli xildagi shifoxonalarni kurilishi uchun ajratilgan er maydonlarini gigienik baholash va
loyixalarini ekspertizasi
7 DPM loyixalarini sanitariya ekspertiza qilish usullari (somatik shifoxonalar loyixasi
misolida)
.
8 DPM loyixalarini sanitariya ekspertiza qilish usullari (Yuqumli kasalliklar shifoxonalar,
tugruk xonalar, poliklinika va ShVA KVA loyixasi misolida)
.
9 Turar joy va jamoat binolari kurilish jarayoni sanitariya nazorati va ularni ishga tushirilishida
qabul qilish
10 Turar binolarini kurilishi uchun er maydonlariga qo‘yiladigan gigienik talablar
11 Seliteb mintakalarni rejalashtirishni gigienik asoslari. Seliteb mintakani texnik-iktisodiy
ko‘rsatkichlari.
12 Aholi turar joylarini rejalashtirish bo‘yicha loyixa materiallarini sanitariya ekspertizasi va
unga xulosa berish.
13 Aholii turar joylarida shovkin ma‘nbalarini ustidan sanitariya nazorat
Mexnat gigiena fani bilan integratsiyalangan mashg‘ulot
14 Aholi turar joylarida EMM ma‘nbalari ustidan sanitariya nazorat
15 Aholi xududi va yashash xonalarida insolyatsiya davomiyligini aniqlash usullari
41
16 Aholii turar joylarini tozalash bosh tizimi loyixalarini ekspertizadan o‘tkazish uslubi.
.
17 Aholi turar turar joylarini sanoat chiqindilari bilan atmosfera havosi ifloslanishdan muxofaza
qilish bo‘yicha loyixalarini sanitariya ekspertizasi
18 Aholii turar joylarini rejalashtirish bo‘yicha loyixalarni sanitariya ekspertizasi.
6 kurs
№ Mashg‘ulotning mazmuni
1 Seminar. DSENM Kommunal gigiena bo‘limida ish yuritish. Kommunal gigiena sohasida
qonunchilik.
2 JSN. Tashkiliy uslubiy ishlar. DSENM KG bo‘limi tashkiliy, rejalashtirish, xisob–xisobot
ishlarini uziga xosligi.
3 Seminar: Suvi va ichimlik suv ta‘minoti gigienasi
4 JSN. Ochiq suv ta‘minoti ma‘nbalarini sanitariya nazorati (Kodiriya suv ta‘minoti bosh
inshootlari)
5 JSN. Toshkent sh. aholisi uchun ichimlik suvi tayyorlaydigan vodoprovod stansiyasi Bilan
tanishish (Boz-suv vodoprov stansiyasi)
6 JSN. Erti osti suv ta‘minoti ma‘nbalarini sanitariya nazorati (Sirgali artezian kudugi)
7 Seminar: Suv havzalarini sanitariya muxofazasi.
8 JSN. Chiqindi suvlarni tozalash aeratsiya stansiyalarini sanitariya-gigienik tekshirish. (Salar
aeratsiya stansiyalari)
9 JSN. Chiqindi suvlarini tozalash bosh inshootlarini sanitariya nazoratidan o‘tkazish. (BozSuv
aeratsiya stansiyalari)
10 Seminar. Tuprok gigienasi va aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimlari
11 JSN. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini tashkillashtirilganligini gigienik
baholash (Toshkent shaxri Yunusobod tumani Chiqindilarni qayta yuklash stansiyalari)
12 JSN. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimlarini tashkil qilinishini gigienik baholash
(Maxsustrans)
13 Seminar. Atmosfera havosi sanitariya muxofazasi.
14 JSN. Nazorat postlari ma‘lumotlari asosida aholii yashash joylari atmosfera havosini
ifloslantiruvchi ma‘nbalarini o‘rganish (UzR ob-havoni kuzatish markazi)
15 Seminar: Turar joy va jamoat binolari gigienasi
16 JSN TTJ, mexmonxona, maxallalarni rejali sanitariya tekshiruvi va yashash sanitariya
sharoitlarini gigienik baholash.
42
17 Sanitar okartuv ishi va kurs ishi bo‘yicha ma‘lumotlar to‘plash
18 Seminar. Davolash profilaktika muassasalari va ularga qo‘yiladigan gigienik talablar.
19 JSN. Dori vositalarini tayyorlash muassasalarini sanitariya tekshirish. (Dorixona)
20 Seminar. Maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalariga qo‘yiladigan gigienik talablar
21 JSN. Maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalarini sanitariya holatini tekshirish (Dilorom
sartaroshxonasi)
22 JSN. Aholi maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalarini sanitariya holatini gigienik baholash
(Hammom, kirxona va saunalar)
23 Seminar: Madaniy-tomoshagox va ma‘rifiy-okartiruv ob‘ektlari gigienasi sanitariya
tekshirish. (istiroxat bogi)
24 JSN. Madaniy-tomoshagox va ma‘rifiy-okartiruv ob‘ektlarini sanitariya tekshirish. (istiroxat
bogi)
25 Seminar. Sport soglomlashtirish majmualariga qo‘yiladigan talablar
26 JSN. Sport soglomlashtirish majmualari va sport inshootlari sanitariya tekshiruvidan
o‘tkazish (sport majmuasi va basseyn)
27 JSN. Aholi punktida fizik omillari ma‘nbalarini o‘rganish.
28 JSN. Toshkent sh. DSENM sanitariya-gigiena va bakteriologik laboratoriyasi ish faoliyati
bilan tanishish
29 Seminar. Aholi turar joylarini rejalashtirish gigienasi.
30 JSN. «Ekologiya va salomatlik» bo‘limii ish faoliyati bilan tanishish.
31 Ilmiy-amaliy anjuman. Anjuman o‘tkazish
32 Oralik nazorat va OSKI
4.2. Amaliy seminar mashg‟ulotlar mavzularining mazmuni
№ Amaliy seminar mashg‘ulotlar mavzusi, TMI va ularning qisqacha
mazmuni, foydalanilgan yangi pedagogik texnologiyalari
Adabiyotlar
1.
Suv havzalarini ifloslantiruvchi ma‘nbalarni aniqlash va ularni suvga va
aholi salomatligiga, suvdan foydalanishga ta‘sirini o‘rganish.
Ifloslantiruvchi manbalarni aniqlash uchun maxsus tuzilgan sanitariya
tekshiruvi kartasi asosida ochiq suv havzasini tekshirish kerak.
Sanitariya tekshiruvi natijasida suv havzasiga tushirilayotgan
chiqindi suvlar aniqlanadi. Suv havzasi qinida joylashgan ifloslantiruvchi
manba bo‘lishi mumkin bo‘lgan ob‘ektlar.
(kimyoviy moddalar omborxonasi, axlatxonalar, chorvachilik
komplekslari, yuqumli kasalxonalar, kir o‘ralar) aniqlanadi. Bularni suv
havzasi bilan aloqasi borg‘yig‘ishi aniqlanadi. Daryodan qum olish joylari
A - 1,2,7;
Q - 2,10,12.
43
va boshqa ishlar qilinadigan suv havzalarini ifloslantiruvchi manba‘lar
to‘g‘risida ma‘lumotni joylik gidrometrologiya xizmatidan ... vazirligidan
olish mumkin.
2.
Tozalash inshootlarini texnik va gigienik ko‘rsatkichlari bo‘yicha
samaradorligini baholash.
Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarnini tekshirishda sanitariya shifokori
joriy tozalash dasturini tuzadi.
Kuyidagi asosiy savollardan iborat buladi:
1. Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarida loixalardan chiqish xollari
borligi;
2. Tozalash kurilmalarini chiqindi suvini miqdorini to‘g‘ri kelishi;
3. Tozalash inshoatlarini kurilmasi tarkibi, ishlatishning to‘g‘riligi. SXM
ning borligi va uni gigienik talablarga javob berishi.;
4. Kirib keluvchi chiqindi suvlarini miqdori, uning sifati va tozalashning
samaradorligi.
5. Chiqindi suvlarini chiqib ketish sharoitini kuzatish;
A- 1,2,3,6,13;
Q – 1,2,7,10
3.
Chiqindi suvlardan sinamalar olish, laboratoriya taxlilini o‘tkazish tartibi
(xarorat, rangi, xidi, tinikligi, muallak moddalar).
Suv ob‘ektlarining yaxshi holatiga, chiqindi suvlarni tushirishni
sharoitlari masalalarini to‘g‘ri xal qilish va suv havzalarini sanitariya
muxofazasini tadbirlar tuzishni amalga oshirish orqali aytarlik darajada
erishiladi. Suv obektlarini sanitariya muxofazasi masalasiiini zamonaviy
darajada echish uchun suv havzalariga chiqindi suvlarni tushirishni
sanitariya qonuniyati asoslari, sanitariya sharoitlarini aniqlash usulini
bilishi zarur.
Chiqindi suvlardan o‘rtacha proporsional sinama olish usullarini asoslab
berish
―Jimjimador arra‖ va ―O‘rgimchak turi‖ usullarini o‘tkazish.
A-1,2,3,4,5,
11,15;
Q– 1,2,7,9,10
4. Chiqindi suvlarni laboratoriyada tekshirish (erigan kislorod, KBE, oksil
uchligi, bakteriologik ko‘rsatkichlar). Laboratoriya natijalarini ―O‘qish‖
Tuldirib suv qo‘yilgan kislarodli idishga 1ml MuCl2 va 1ml kaliy
yodidning ishkoriy eritmasidan solinadi. Idishning ogzi maxkam yopilib
15 marotaba chaykatiladi. So‘ng xosil bo‘lgan chukma idish tubiga chukib
tushgunicha tinch qo‘yiladi. Jarayon quyidagicha o‘tadi:
KBE aniqlash bo‘yicha chiqindi suv sinamasini laboratoriya tekshiruv
natijalarini interpretatsiyalash
―Stol o‘rtasida ruchka‖ usullarini o‘tkazish.
A - 1,2,,3,4,
5,6; Q –
1,2,7,8,9.
5.
Chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlash sharoitlarini aniqlash usullari.
Chiqindi suvlarni suv havzalariga tushirish sharoitlariga aniqlash –
bu degani suv havzalari suvlarining ifloslanishini ruxsat etiladigan darajasi
xisoblanadi, bu orqali chiqindi suvlarni suv havzalariga tushirilishi
mumkin eki mumkin emasligi aniqlaniladi. Bunda suv havzasini suvini
sifati yakin oradagi suvdan foydalanish joyidan 1 km yukorida suv
havzalari suvlarini ifloslanishdan muxofaza qilish koidalarida urnatilgan
talablar darajasida bo‘lishi kerak.
Aerotenkni tuzilishi va ishtatish koidalari
―Romashka‖ usullarini o‘tkazish..
A - 1,2,3,
4,5,6;
Q – 9,10,12.
44
6.
Chiqindi suvlarni va ularning chukmalarini tozalash, qayta tozalash va
zararsizlantirish inshootlarini sanitariya tekshirish usullari
Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarnini tekshirishda sanitariya
shifokori joriy tozalash dasturini tuzadi. Kuyidagi asosiy savollardan
iborat buladi:
1. Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarida loixalardan chiqish xollari
borligi;
2. Tozalash kurilmalarini chiqindi suvini miqdorini to‘g‘ri kelishi;
3. Tozalash inshoatlarini kurilmasi tarkibi, ishlatishning to‘g‘riligi. SXM
ning borligi va uni gigienik talablarga javob berishi.;
4. Kirib keluvchi chiqindi suvlarini miqdori, uning sifati va tozalashning
samaradorligi.
Ochiq suv havzalarini sanitariya nazoratidan o‘tkazish va ekopasport
tuzish
―Romashka‖ va ―Ari uyasi‖ usullarini o‘tkazish.
A - 1,2,3,4,5,6;
Q – 9,10,12.
7.
Tuprok muhitini ifloslantiruvchi ma‘nbalar va inshootlarni sanitariya
tekshirish.
Kattik chiqindilarni yukotish ustidan joriy sanitar nazorat olib borishda
sanitar vrach shu stansiya joylashgan xudud tuprogining sanitar holati
baholanadi va o‘rganiladi. Bulardan tashkari sanitar vrach kattik va suyuk
chiqindilarni zararsizlantirish samaradorligi va belgilangan chora
tadbirlarning takomillashtirish chora-tadbirlari baholanadi.
Tuprokni sanitar holati to‘g‘risida xulosa berishda turli xil sanitar
tekshirishlar va laborator taxlil natijalariga kura umumiy xulosa beradi.
―Romashka‖ va ―Loyixa‖ usullarini o‘tkazish.
A – 3,4,5,7,10;
Q – 4,6,7,11.
8.
Tuprokdan olingan sinamalarni laboratoriya tekshirish natijalariga
asoslanib fizik-kimyoviy xususiyatlarini gigienik baholash.
Gumus organiq moddalarga boy, murakkab kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan
birikma bo‘lib, tarkibida gumin, kren kislotasi , proteinlar, karbon suvlar,
yoglar, organiq kislotalar va boshqalar bor. Gumusda azot miqdori ko‘p
bo‘lishiga karamay noxush xid chiqarmaydi, u erda pashshalar ko‘paymaydi.
―Dumaloq stol‖ va ―O‘rgimchak turi‖ usullarini o‘tkazish.
A –
3,4,6,7,10,13;
Q - 4, 6,7,12.
9.
Tuprokdan olingan sinamalarni laboratoriya tekshirish natijalarini gigienik
baholash. Tuprok muhitini tozalik darajasini gigienik baholash.
Aholi punktini tozalanishini holatini sanitariya nazoratini o‘tkazishda
laboratoriya tekshruvlar o‘tkazishni tartibi.
1. tuprokni bakteriologik tekshruvlari:
2. tuprokni gelmoptologik tekshruvlar.
3. tuprokni sanitariya kimyoviy tekshruvlari.
4. tuprokni va chiqindilarni sanitariya- epidemiologiya tekshruvlari.
5. tuprokni fizik xususiyatlarini tekshirish (mexaniq tarkibi, namligi va
boshqalar)
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini tekshirish dasturini tuzish
―Yashirilgan hazina‖ va ―Pogona‖ usullarini o‘tkazish.
A -3,4,6,7;
Q - 4,6,9,11.
Sanitariya tozalash tizimlarini gigienik baholash.
Aholi punktini sanitariya holatini va tozalanishini tekshirish
dasturi.
1. aholi punkti (nomi, shaxar, viloyat, rayon)
A - 1,2,3,7,10;
Q – 1,4,6,9.
45
10.
2. yashovchi aholi soni va shu aholi punktida xosil buladigan chiqindilar
(arok va katik ) miqdori .
3. sanitariya nazorati bo‘yicha maxsus militsiya atradi bormi. Uning
ishchilari soni etarliligi va samarasi.
4. Aholi punktini sanitariya darajasi: markazlashtirilgan suv taminoti,
kanalizatsiya va boshqalar.
5. Shu aholi punktida sanoat, ozik ovkat va boshqa korxonalarni borligi,
bozorlar sayilgoxlar stadion, park, va .b borligi.
6. Chiqindilarni yigish masalasi kanday tashkil kilinadi. Etarlik miqdorda
aholi kutilari, urni, uralar, kir uralari, umumjamoa xojatxonasi bormi,
ularning holati.
Talabalar turar joyi atrof xududini sanitariya tozalash tizimini baholash
―Loyixa‖ va ―Klaster‖ usullarini o‘tkazish.
Oraliq nazorat.
11.
Sanitariya ximoya mintakalarini tashkil qilinishini gigienik baholash.
(SanPiN 0006-96) (SXM)
San N va Q 0006-93 ga asosan sanoat korxonalarini qurish uchun joy
tanlanganda joyning aeroiqlimiy tavsifnomasi va rele
fi,tuman hosil bo‘lish sharoitlarini hisobga olgan holda bundan tashqari
sanoat chiqindilarini miqdori va tarkibini bilish ham kata ahamiyatga
ega.San N va Q 0006-93 ga asosan sanoat korxonalari 5 ta zaharlilik
sinfiga va shunga mos ravishda 5 ta o‘lchamdagi SHM tashkil etiladi.
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi ma‘nbalar atrofida SXM tuzish
―Romashka‖ va ―O‘rgimchak to‘ri‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,6,10; Q
– 1,6,12,13
12.
Statsionar nazorat postlarining natijalari bo‘yicha AX holati gigienik
baholash. «Chang guli» va «gaz guli» tuzish usullari. AX gigienik
baholash uchun ma‘lumotlar yigish
Atmosfera havosini normallashtiruvchi moddalardan muxofaza qilish.
Ifloslanish darajasini nazorat qilish uchun 3 toifali postlar o‘rnatiladi:
- Statsionar;
- Yunalishli;
- Alanga osti.
Ctatsionar postlar atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalarni tuxtovsiz
ravshda qayd etilishini taminlash eki havodan ma‘lum vaqtlardasinama
olish keyinchalik taxlil qilish uchun muljallangan postlardir.
Statsionar post natijalariga asoslanib chang va gaz gulini tuzish
―O‘rgimchak to‘ri‖ va ―Romashka‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,12,13;
Q – 1,3,6,7,11.
13.
Atmosfera havosidan laboratoriya usullari Bilan ifloslanishini baholash
(NO2, SO2)
Havodan sinama olish usullari:
1. Vakuum usuli: muljallangan nuktadan maxsus havosi surib olingan
xajmi ma‘lum bo‘lgan idishlarga havo olinadi. Bu idishlar havosi surib
olingan (vakuum) gaz pipetkalari va kolibrlangan shisha idishlar bo‘lishi
mumkin.
2. Havo sinamasi solinadigan idishlarni tuldirish: tekshiriladigan havo
olinishi mumkin:
- kolibrlangan 5-10 litrlik shisha idishlarga tekshiriluvchi havo oldindan
qo‘yilgan suvni yoki natriy xlor eritmasini to‘qish bilan olinadi.
A - 1,2,3,4,12;
Q – 1,3,6,7
46
3. Aspiratsion usul.
SanPiN 0015-95 ga asosan laboratoriya tekshiruv natijalarini gigienik
baholash
―Kloster‖ va ―Balik skleti‖ usullarini o‘tkazish.
14.
AX tozalash inshootlarini gigienik va texnik samaradorligini gigienik
baholash.
Zamonaviy fan texnika rivojlanish jarayonida tabiy omillardan keng
foydalanish muxim ahamiyatga ega.
Texnalogik chora tadbirlar:
1. ishlab chiqarishdagi zararlai omillarni kam zararli yoki mutloq
zararsiziga almashtirish.
2.xom ashiyoni zararli qo‘shimchalardan tozalash
3.changlanuvchi materiallarni qayta ishlashda (quruq ) usuldan namli
usulga o‘tish.
4.olovli qizdirishni elektorga almashtirish
5.jarayonlarni germetizatsiya qilish
6.uzlukli jarayonlarni uzluksizlarga almashtirish
Aholi turar joylarini muxofaza qilish rejalashtirish tadbirlari
―Kloster‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,12;
Q –
1,3,5,7.
15.
AX ifloslantiruvchi sanoat korxonalarini sanitariya kuzatuv olib borish
(Kurs ishi).
Vaziyatdan kelib chiqqan holda atmosferaga chiqarish ruxsat etilgan
chiqindi miqdorining va chiqindi chiqarishdan avval chang va gaz
aralashmalarini zarur tozalash darajasini hisoblanadi, mo‘rikonlarning
minimal ruxsat etilgan balandligi, shuningdek sanitariya himoya
mintaqasining shanli va chegalari aniqlanadi. Avtoulov magstrali va
yashash maydonlarining chegarasidagi havodagi uglerod oksidini
konsentratsiyasining matematik hisoblash bo‘yicha masalalar echish
amaliy mashg‘ulotning bir qismi bo‘lib hisoblanadi.
Sanitariya tekshiruv dalolatnomasini mustakil yozish
―Romashka‖ va ―Balik skletii‖ usullarini o‘tkazish.
A - 1,2,3,4,; Q
– 1,3,5,7.
16.
Avtomagistral va magistral oldi xududlarini sanitariya holatini tekshiruv
usullari.
Gigienik nuqtai – nazardan atmosferaning ifloslanishi ikkita asosiy
ko‘rsatkich bilan izohlanadi.
- sanoq ko‘rsatgichi - ifloslantiruvchilarni kimyoviy va fizik
kimyoviy tabiati bilan izohlanadi;
- sanoq miqdorini ko‘rsatkichlari-mazkur ifloslantiruvchilarni kuchi
yoki intensivligi bilan izohlanadi;
- sifat ko‘rsatgichi transportning texnik tuzilishi, yokilg‘isini turi,
yonish jarayoni, mashinaning tezligi, bosib o‘tgan masofvni va boshqalar
bilan aniqlanadi.
Magistral va magistral oldi xududlarida SO va NO miqdorini aniqlash
―Kloster‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
A - 1,2,3,4,8; Q
– 1,6,7,9.
Aholi yashash joylaridagi sanoat korxonalarining atmosfera havosi, aholi
salomatligi va turmush sharoitiga ta‘sirini o‘rganish usullari.
A -
1,2,3,4,7,9,10;
47
17.
Aholini kasallanishi, o‘limi, nogironlik holati va jismoniy rirojlanishi
to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni axborod beruvchi turli manbaladan olinishi
mumkin,bularning eng asosiy guruxlari quyidagiladir:
1.DPM va sogliqni saqlash tashkilotlari,ijtimoiy ta‘minot,fuqorlik holatini
xisobga olish bo‘limi,davlat statistika tashkilotlari rasmiy xisobotlari;
2 Tanlab olingan kuzatuv mintaqasida DPMlarida kasallanish va ulimlar
holatini ko‘rsatuvchi maxsus tashkillashtirilgan xisobi keng ko‘lamda
tekshirish deb nomlangan.
Atmosfera havosini ifloslanishiga boglik aholii o‘rtasida kasallanish holati
―Romashka‖ va ―Pogona‖ usullarini o‘tkazish.
Q – 1,6,7,9
18.
AX tozalash inshootlari loyixalarini sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish
usullari
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi korxonalarning loyixasini sanitar
ekspertizadan o‘tkazish loyixasini umumiy sanitar ekspirtizadan amalga
oshirildi. Loyixaning ekspertizasi unga tavsiya etilgan materiallarni
tekshirishdan boshlanadi. Fan va texnikaning rivojlanishi ayniksa
atmosfera havosining asosiy ifloslantiruchi manba sanoat korxonalarining
kundan kunga turi ishlab chiqarilayotkan maxsulotlar xajmi hamda
atmosfera havosiga chiqarayotkan chiqindalar miqdori oshib bormokda.
Multitsiklonni tuzilishi, ishlash tartibi va samaradorligini baholash
―Qor buron‖ va ―Romashka‖ usullarini o‘tkazish.
A - 1,2,3,4,6; Q
– 1,6,7,8
19.
AX ifloslantiruvchi korxonalardan chiqadigan chiqindilarni tarqalishi
xisob-kitob usuli bilan aniqlash
Harorat inversiyalari ba‘zan er sathining juda katta maydonlariga
tarqaladi. Ularning tarqalish sohasi, odatda anti siklonlarning tarqalish
sohasiga to‘g‘ri keladi, chunki antitsiklonlar aksari yuqori barometrik
bosimlar sohasida paydo bo‘ladi va bu ham atmosferadagi ifloslar
konsentratsiyasining ortishiga mos keladi. Demak, barometrik bosim va
havoni ifloslantiradigan moddalar konsentratsiyasi o‘rtasida to‘g‘ri
munosabat bor.
Zaharli tuman tushishi natijasida asosan bolalar va keksalar o‘rtasida
yuqori nafas yo‘llarining kasalliklari ko‘payadi.
―O‘rgimchak to‘ri‖ va ―Romashka‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,10;
Q – 1,5,6,7,9.
20.
Chang ushlovchi va gazlarni tozalash inshootlarini ishga tushirilishidan
oldin qabul qilish.
Ob‘ektlarni loyixalashtirishda gigienik me‘yorlariga rioya qilinishi
shart, bu talablarni bajarilishini loyixa bosh muxandisi imzosi bilan
tasdiqlanadi. Ammo ko‘pgina gigienik muammolar faqat
loyixalashtiruvchi muassasa tomonidan echilimi kiyin, buning uchun,
amaldagi ma‘yoriy koidalardan bir oz chetga chiqilganda yoki
tasdiklangan meyor va koidalar bo‘lmaganda kurilish va tamirlash loixalari
albatta sanitariya nazorati idoralari bilan kelishilishi kerak. Bundan
tashkari DSENM vrachi loyixalashtirish jarayonida tanlangan nazorat
vaqtida loyixalarni ko‘rib chiqadi. Nazarotning bu turi muxim bo‘lib,
loyixa ishlab chiqish boskichida kamchiliklarni yukotish imkoniyatini
A -
1,2,3,4,7,10,11;
Q – 1,6,7,9,12.
48
beradi.
―Kloster‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
Oralik nazorat
21.
Turar joy binolarini gigienik baholash (Turar binosi loyixasini
ekspertizasi)
Respublikasi xududining zonalarga bulinishiga mos ravishda amalga
oshirilishi lozim.
I-zona chul-biyobonlar, dashtlarga xos iklim kuchli ta‘sir ko‘rsatadigan,
yozda xaddan tashkari nobop nokulay sharoitlar mavjud bo‘lgan
xududlarni uz ichiga oladi. I-zonada yozgi jazirama issiq davr uzoq davom
etadigan zonachalar (I A va I B), havosi chang tuzonli zonachalar
(IA,IB,IG,) kishi nixoyat darajada sovuk koladigan zonachalar (IG) bor.
II zona togoldi voxalarini, vodiylarni iklim sharoitlari yaxshi, kulay
erlarni, xushmanzara yassi togliklarni kamrab oladi.
III zonaga kishda xaddan tashkari nobop sharoilar vujudga keladigan
baland togli xududlar kiradi.
Kommunal ob‘ektlarning kurilish loyixalari bosh rejasini ekspertizasi
―Yumaloq stol‖ va ―Pogona‖ usullarini o‘tkazish..
A -
1,2,3,4,7,10,11;
Q – 1,6,7,9,12.
22.
Jamoat binolarini loyixalarini gigienik baholash (Yotokxona,
mexmonxona, kazarimalar loyixasini eksperizasi loyixasini ekspertizasi)
Jamoat binolarini loyixasini gigienik baholashda bu ob‘ektlarni
epidemiologik ahamiyatiga e‘tibor berish kerak, chunki bunday binolarda
aholini zichligi yukori buladi va turli xil kasalliklarni tarqalishida muxim
omil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bunday binolardagi mayishiy
sharoitlar gigienik talablarga mos bo‘lishi ya‘ni mikroiklim ko‘rsatkichlari
me‘yorda, xona yoritilganligi etarli darajada, chiqindilarni chetlashtirilishi
uz vaqtida, kanalizatsiya kurilmalari meyorida ishlashi va xakozo bo‘lishi
kerak. Bunday chora-tadbirlar yashovchilar uchun dam olish, o‘qish va
mexnat qilish uchun kulay sharoitlarni yaratish uchn zarur
Sun‘iy yoritish ma‘nbalarini gigienik tavsilotnomalari
―Yumaloq stol‖ va ―Loyixalashtirish‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,7,10,11;
Q – 1,6,7,9,12
23.
Jamoat binolari loyixasida isitish, ventilyatsiya va yoritilganlikni xisoblash
usullari bilan aniqlash
Turar joy binolarining xonalarida inson uzini yaxshi xis qilish va
organizmdagi fiziologik jarayonlarining normal kechishi ko‘p tomonlama
isitish tizimining ratsional to‘g‘ri tanlash va binoning havo almashinuviga
hamda ularning to‘g‘ri ishlata bilishga boglik buladi. Turar joy va jamoat
binolarining isitish va ventilyatsiya tizimlarining loyixalashtirilayotganda
gigienik va texnik iktisodiy nuktai nazardan bir vaqtda o‘tkazilishi lozim.
Yashash xonalarida havo xarorati birmuncha past bo‘lganda bolalar va
katta yoshdagi insonlarga yaxshi sharoit yaratish maqsadida isitish
tizimining murakkablashgan turi nurlanish turini qo‘llash maqsadida
muvofiqdir. Bundan tashkari ventilyatsiya bilan birgalikda isitish tizimi
ham bor.
Rejalashtirishning yashash xonalarini yoruglik darajasiga ta‘siri
A -
1,2,3,4,10,11;
Q – 1,5,6,13
49
―Yumaloq stol‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
24.
Maishiy xizmat korxonalari loyixalarini gigienik baholash (Hamom va
kirxonalar loyixasi misolida)
Shaxar, kishlok va aholi punktlarini rejalashtirilishi va kurilishi QMQ ga
asosan aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish kumpleksini tarkibida hammom
ham nazarda tutilishi kerak. Hammom aloxida turuvchi binoda joylashadi
yoki 1 kavatda joylashishi kerak. Hammomni sigimi echinish xonasidagi
joylari soni yopik vanna va dush kabinalari va numerlaridagi joylariga
asosan aniqlanadi. 50 uringa muljallangan hammomning balandligi 3,3 m
bo‘lishi kerak, 100 va undan ko‘p urinlik 3,5 m bo‘lishi kerak, kavatlari
besh kavatdan oshmasligi kerak, 4-5 kavatlik hammomlarda lift bo‘lishi
kerak. Imoratlarini utga chidamliligi 3 – darajadan kam bo‘lmasligi kerak.
20 va undan kam uringa muljallangan hammomlar binosi 4-5 darajaga
utgaa chidamlilik qilib loyxalashtirilishi kerak
Joylarni topografik holatlariga baho berish
―Yumaloq stol‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,8,9,15;
Q – 1,6,9,13
25. Maishiy xizmat korxonalari loyixalarini gigienik baholash (Sartaroshxona
va kimyoviy tozalash loyixalari misolida)
Sartaroshxonalar aloxida yoki maxsus kurilgan binolarda, turar joy
binolarida yoki aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish bo‘yicha bo‘lgan
korxonalar tarkibida hammomlar maishiy xizmat ko‘rsatish kambinatlari,
mexmonxonalarda faoliyat ko‘rsatish mumkun.
Aholi turar joy binolarida joylashgan sartaroshxonalar aloxida ajratilgan
kirish eshigiga ega bo‘lishi kerak. Katta kuvvatga ega bo‘lgan
sartaroshxonalar (5va undan ortik ish joyi) da kuyidagi kushimcha
xonalarning bo‘lishi shart: garderobi bilan vest‘byul‘, ko‘tish va ayollar,
yordamchi xonalari shaxsiy shkaf bilan jixozlangan xodimlarning dam
olish xonalari, sochlarni kuritish va buyash uchun xona, maniqyurlash zali,
kasmetik kabinet.
Havo almashinish meyorlashtirishning gigienik asoslari
―Romashka‖ va ―Balik skleti‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,8,9,15;
Q – 1,6,9,13
26
Turli xildagi shifoxonalarni kurilishi uchun ajratilgan er maydonlarini
gigienik baholash va loyixalarini ekspertizasi
Turli kasalxonalarni loyihalashtirishga qo‘yiladigan gigienik talablar
San.Q va M 0054-96 da berilgan kasalxona uchun ajratiladigan er
maydonining kattaligi 1 o‘rin (koeka) uchun to‘g‘ri keladigan maydondan
aniqlanadi. Gigienik nuqtai-nazardan DPM ni shaxar ichida joylashtirilishi
maqsadga muvofiqdir. Er maydonini funksional mintaqalarga bo‘linishi
deganda, er maydonini davolash korpuslari mintaqasi, bog‘-rog‘lar,
xo‘jalik, patologoanatomik va boshqa mintaqalari tushuniladi. Qurilishi
tizimi markazlashtirilgan, markazlashtirilmagan va aralash turlarga
bo‘linadi.
SanPIN talablariga asosan TTA klinikalarini kurilish tizimini gigienik
baholash
―Romashka‖ va ―O‘rgimchak to‘ri‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,6,10; Q
– 1,6,12,13
50
27.
DPM loyixalarini sanitariya ekspertiza qilish usullari (somatik
shifoxonalar loyixasi misolida)
DPM sanitar mintakada, kukalmzor shaxar atrofida, xar tomonlama kulay,
san-gigienik sharoitlar yaxshi, maydon kucha va yullardan uzoq joylashadi
er maydoning kattaligi 400 uringacha bo‘lganlarida 25% gacha
ko‘paytirish mumkun. Shaxar chetida joylashgan kasalxonalar er maydoni
quyidagicha ko‘paytirilishi mumkun:
- yuqumli va ankologik kasalxonalar 15%
- sil kasalliklari kasalxonasi 25%
- kattalar uchun salomatligini tiklash 20%
- bolalar uchun salomatlikni saqlash 40%
DPM somatik bo‘limlarida sanitariya gigienik va epidemiologiya qarshi
tadbirlar.
―O‘rgimchak to‘ri‖ va ―Rezyume‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,6,10; Q
– 1,6,12,13
28.
DPM loyixalarini sanitariya ekspertiza qilish usullari (Yuqumli kasalliklar
shifoxonalar, tugruk xonalar, poliklinika va ShVA KVA loyixasi
misolida)
Kasalxonalar uch turda kuriladi: markazlashtirlgan, markazlashtirilmagan,
aralash.
1.Markazlashgan tizimda hamma bo‘limlar bir binoda joylashadi.
2.Markazlashtirilmagan tizimda hamma bo‘limlar aloxida aloxida 1-2
kavatli binolarda joylashadi.
3.Aralash turda kurilgan kasalxonalarda asosiy somatik bo‘limlar 4-5
kavatli bosh btnoda joylashadi, kolgan bo‘limlar esa aloxida yaxshi
jixozlangan binolarda joylashadi: rengen bo‘limi, fizioreropiya, klinik
diagnostika, qabul bo‘limi va boshqalar. Gigienik nuktai nazardan aralash
kurilish tizimi. Ratsional x-di. O‘zbekistonda bu tizim keng tarqalgan
DPM jarroxlik bo‘limlarida sanitariya gigienik va epidemiologiya qarshi
tadbirlar.
―Stol o‘rtasida ruchka‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,6,10; Q
– 1,6,12,13
29.
Turar joy va jamoat binolari kurilish jarayoni sanitariya nazorati va ularni
ishga tushirilishida
qabul qilish
TJ va JB kurilishi jarayonida san. nazorati o‘tkazish va eksplotatsiyaga
qabul qilish.
Xar qaysi kuriilayotgan obekt mutasadi xodimlar ishtrokida tekshirishdan
o‘tkazilishi kerak, ular vrach tomonidan tuzilgan daloaltnomani
imzolaydilar. Birinchi tekshirish poydevor kurilishi davrida o‘tkaziladi.
Ikkinchi tekshirish xonalarni pardozlash va san. texnik jixozlvarini
urnatilishi o‘tkaziladi. Uchinchi tekshirish eksplotatsiyaga qabul qilish
oldidan o‘tkaziladi.
TJ va JB eksplotatsiyaga qabul qilish 2 boskichda utkaxiladi. Ishchi va
davlat kamisiyasi. Ishchi kakmisiyasiga kerakli buladigan tex. xujjatlarni
tayorlanadi.
DPM qabul bo‘limlarida sanitariya gigienik va epidemiologiya qarshi
tadbirlar.
―Stol o‘rtasida ruchka‖ va ―Yashirilgan hazina‖ usullarini o‘tkazish.
ORALIK NAZORAT
A -
1,2,3,4,7,14,15;
Q – 1,6,9,12,13
Turar binolarini kurilishi uchun er maydonlariga qo‘yiladigan gigienik A - 1,2,3,4,
51
30.
talablar.
Bosh loihaning vazifalari – iqtisodiy rivojlanishni va aholi sonini
kelajakdagi o‘sishini, hamma funksional tarkibini, injenerlik jixozlarini va
obodonlashtirishini, atrof muhitni himoyalash va yaxshilash loihaviy
tarkibini aniqlash, turarjoy binolarini, ishlab chiqarish korxonalarini va
boshqalarni o‘zaro joylashganligini, yana sanitariya ximoya mintaqalarini,
ko‘cha tizimlarini va transport xizmatini ishlab chiqish, maydonlarni
ko‘kalamzorlashtirish va suv bilan ta‘minlash.
Aholi turar joylari mikrorayonini kurilish tizimini gigienik baholash
«Galereya bo‘ylab sayr» va ―Romashka‖ usullarini o‘tkazish.
9,10;
Q – 1,9,12,13
31.
Seliteb mintakalarni rejalashtirishni gigienik asoslari. Seliteb mintakani
texnik-iktisodiy ko‘rsatkichlari.
Shaxar va kishlokni seliteb mintakasini asosiy elementlari
mikrorayonlaridir. Buning chegarasi ichida turar joy inshoatlari, xizmat
ko‘rsatish tashkilot va muassasalari dam olish uchun joylari bo‘lgan
kukalamzorliklar sportning soglomlashtirishni turi bilan aholini
shugullanishi uchun sport maydonlari, xujalik maydonlari, shaxsiy
avtotrnasport uchun garajlar joylashadi.
Kurilish uchun er maydoni tanlab olish aholi turar joylarini va ularning
aloxida bulaklarini loyixalashtirish tasdiklangan loyixalarni qo‘llanilishini
nazorat qilish
―Miyaga hujum‖ va ―O‘rgimchak to‘ri‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,6,10; Q
– 1,6,12,13
32.
Aholi turar joylarini rejalashtirish bo‘yicha loyixa materiallarini sanitariya
ekspertizasi va unga xulosa berish.
Aholi punktini rejalashtirishi va qurilish loihalarini sanitariya
ekspertizasida quyidagi ishlarni amalga oshirish kerak:
1 Aholi punkti nomini ko‘rsatish kerak, uning turini, qurilishi yoki qayta
qurilishi to‘g‘risida tegishli tashkilotlarning qarori;
2 Aholini joylashtirish uchun xududini etarliligini aniqlash, tabiiy iqlim
sharoitlari hisobga olinganligini aniqlash, noxush omilalar ta‘sirini
yo‘qotish yoki kamaytirish uchun tadbirlar loihada etarlik ko‘rsatilganligi,
SXM ga rioya qilinganligi.
Aholi turar joylari suv ta‘minoti va kanalizatsiya tarmoklarini gigienik
baholash
―Yashirilgan hazina‖ va ―Miya atakasi‖ usullarini o‘tkazish.
A -
1,2,3,4,6,10; Q
– 1,6,12,13
33.
Aholi turar joylarida shovkin ma‘nbalarini ustidan sanitariya nazorat
Shovkin deganda biror kattik tananing tebranma xarakati okibatida ovozli
tulkinlarni keltirib chiqarishi tushuniladi.
Shovkin deganda shuni tushunish kerakki xar kanday yokimsiz ovoz yoki
ovozlar aralashmasi bo‘lib organizmga noxush ta‘sir ko‘rsatadi.
Odamlarning kay holatda ovozlarni qabul qilishiga karab, shovkinga xar
kanday tovushni agarda shu vaqtda ular kishilarning uxlashi, dam olish
yoki ishlashlariga xalakit berguday bulsa, xattoki musikaning ham misol
qilib ko‘rsatishimiz mumkin.
Fizik jixatdan karalganda shovkin uzining tebranuvchi kismi va ovoz
bosimining xajmi yoki ovoz kuchi (intensivligi) bilan, fiziologik jixatdan
karalganda esa shovkin ovozning balandligi va kattikligi bilan
xarakterlanadi.
A -
1,2,3,4,7,10,11;
Q –
1,6,7,9,12,13
52
Aholi turar joylarida shovkin omillarini gigienik baholash
―Yumaloq stol‖ va ―Miya atakasi‖ usullarini o‘tkazish.
34.
Aholi turar joylarida EMM ma‘nbalari ustidan sanitariya nazorat
Atrof muhit holati tabiiy-fizik omillarning: xarorat, namlik, havo okimi,
kuyosh radiatsiyasi, atmosfera bosimi, magnit maydoni graditatsiyasi va
UB-nurlanishnig borligiga va vujudga chiqishi bilan xarakterlanadi.
Antropogen fizik omillar katoriga shovkin, vibratsiya, elektromagnit
maydon kabilar kiradi. Fizik faktorlar ichida ikkita katta guruxni ajratsa
buladi: mexaniq tebranish va elektromagnit nurlanish.
Aholi turar joylarida fizik omillarni kamaytirishga yunaltirilgan profilaktik
tadbirlar ishlab chiqish
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q- 7,10, 11, 13
35. Aholi xududi va yashash xonalarida insolyatsiya davomiyligini aniqlash
usullari
Aholi turar joy hududlari va yashash binolarining insolyatsiya davomiyligi
joyning geografik kengligi, relefi, ob – havo holati, binolarning
orientatsiyasi va shakli, hamda yashash binolarining orasidagi masofaga
bog‘lik.
Aholi turar joy hududlari va yashash binolaridagi insolyatsiyani aniqlash
uchun ikki xil usul ko‘llaniladi: Hisoblash – jadval va o‘lchov asboblari.
Hisoblash–jadval usuli bosh loyihada keltirilgan binolarning joylashi va
ma‘lum soatlarda kuyoshning ko‘tarilishi orqali binodan soya tushushini
o‘z ichiga oladi.
Aholi turar joylari uchun er maydoni tanlash uchun demagrafik
ko‘rsatgichlarning ahamiyati
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11,
12,13.
36.
Aholi turar joylarini tozalash bosh tizimi loyixalarini ekspertizadan
o‘tkazish uslubi.
Komunal gigiena bo‘yicha sikl yoki seminar darslarni utilayotganda
talabalar aholi turar joylarini tozalanishi ustidan sanitariya nazorati
o‘tkazadilar. OSN da talabalar aholi turar joylarini sanitariya tozalash
tizmini, sanitariya ekspertizasidan o‘tkazadilar, kattik va suyuk
chiqindilarni zararsizlantirish va utelizatsi qilinishi uchun er maydoni
ajratishlarini surab chiqadilar va xulosa beradilar. Obektlarni kurilishi
jarayonida nazorat o‘tkazadilar va tayyor bo‘lgan obektni qabul qilishda
ishtiriok etadilar ifloslangan manbaga yakin joylashgan er maydonini
sanitariya tekshirishi uchun kuyiidagi tekshrish tartibi tavsiya etilishi
mumkun.
Aholi turar joylarida xosil buladigan KMCh yigish va chetlashtirilini
gigienik baholash.
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10,11, 10,15
37.
Aholi turar turar joylarini sanoat chiqindilari bilan atmosfera havosi
ifloslanishdan muxofaza qilish bo‘yicha loyixalarini sanitariya ekspertizasi
Sanoat korxonalari tozalash inshootlarining loyihalarini sanitariya
ekspertizasidan o‘tkazishda ogohlantiruvchi sanitariya nazorati.
Atmosfera havosini muhofaza qilish bobida ogohlantiruvchi sanitariya
nazoratining ifloslantiruvchi manbalar (sanoat korxonalari, IEM va
boshqalar) ni joylashtirish ko‘zda tutilgan tumanlarda atmosfera havosini
ifloslanish darajasini bashorat qilish hisoblanadi.
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-1,7,8,13
53
38.
Aholi turar joylarini rejalashtirish bo‘yicha loyixalarni sanitariya
ekspertizasi.
Turar joy qurilishi zichligi – Brutto - Mikrorayonning umumiy maydoniga
qurilishlar bilan egallangan maydonning nisbati % da ifodalanishi
Turar joy qurilish zichligi –Netto – Mikrorayonning tururjoy mintaqasiga
qurilgan imoratlar bilan egallangan maydonning nisbati % da ifodalanishi
Kishlok aholi turar joylarning suv taminotini uziga xos tomonlari
ORALIK NAZORAT
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-1,7,8,12,13
39.
Seminar. DSENM Kommunal gigiena bo‘limida ish yuritish. Kommunal
gigiena sohasida qonunchilik.
Sanitariya-epidemiologiya stansiyasining keyin va ko‘p kirrali faoliyatida
tashkiliy-uslubiy ish (TUI) muhim urin tutadi. TUI "Davlat sanitariya nazorati
DSENM haqidagi qonun, haqidagi nizom (1996 y.), 3.03. №2599919
DSENM laboratoriyalarini metrologik ta‘minlash va standartlash-tirish guruhi
haqida nizomi O‘zbekiston RSSV direktiv xujjatlari, O‘zR SSV,
xokimiyatlar, bosh shifokori, direktiv xujjatlariga asosan olib boriladi. TUI
DSENMning hamma strukturaviy bilimlari bilan birgalashib olib boriladi. TUI
ning asosiy vazifasi - tashqi va ichki muhitni saqlash va aholi salomatlik
ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida, nazorat qilinadigan ma‘muriy
xududdagi ob‘ektlarda ogohlantiruvchi va joriy nazorat o‘tkazishda
sanepidiya muassasalarning tashkiliy-uslubiy ishini etarli darajada
ta‘minlashdir
DSENM Kommunal gigiena bo‘limii ish rejasini tuzish
A – 1,
7,8,10,15;
Q- 7, 10, 11,
12,13
40.
JSN. Tashkiliy uslubiy ishlar. DSENM KG bo‘limi tashkiliy,
rejalashtirish, xisob–xisobot ishlarini uziga xosligi.
Tashkiliy uslubiy ishga boshqa tibbiyot muassasalari xodimlari bilan
seminarlar o‘tkazish kiradi: davolash shifokori bilan 400-buyruq asosida
dastlebki va doimiy tibbiy ko‘riklar o‘tkazish bo‘yicha, kasb kasalliklarini
oldim1l olish bo‘yicha, vaqtincha Kommunalni yo‘qotish kasalli-gini hrlati
haklda, infeksionist shifokorlari bilan epid holatga bog‘liq holda epidnazorat
xususiyatlari bo‘yicha (virusli gepatit bo‘yicha, markazlashtirilgan
tadbirlar
Loyixalarni sanitariya ekspertizadan o‘tkazish dasturini va xulosasini
tuzish
A – 1, 3, 4, 7,
8,10,15;
Q-1,7,8,13,
41
Seminar: Suv va ichimlik suv ta‘minoti gigienasi
Markazlashtirilgan suv taminoti aholini Dav ST 950-2000 «ichimlik suvi»
talablariga javob beradigan suv bilan ta‘minlaydi va sanitar talablarni
kondiruvchi miqdorda ishlatilishini ta‘minlaydi. Aholi punktida suv
istemoli bir teksda bo‘lmaydi. Chunki aholini turmush sharoitlari va
kasbiy uziga xosligi vaqt mobaynida taksimlanishi nazarda tutiladi.
Markazlashtirlgan suv ta‘minoti bu obodonchilikning bir kurinishidir.
Markaziy suv ta‘minoti suv orqalik kasallik kuzgatuvchi
mikroarganizmlarni tarqalishini xavfni yukotuvchi va yuqumli
kasalliklarni tarqalishinip oldini oladi.
Ochiq suv ta‘minoti va taksimlovchi tarmoklarni laboraboriya tekshiruv
natijalarini interpretatsiyasi
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-7,12,13.
JSN. Ochiq suv ta‘minoti ma‘nbalarini sanitariya nazorati (Kodiriya suv A – 1, 3, 4, 7,
54
42.
ta‘minoti bosh inshootlari)
JSN ga Markazlashgan suv bilan ta‘minlash sojasida kuyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
- suv ta‘minoti manbaalari ustidan (laboratoriya tekshiruvlari bilan)
muntazam nazorat tkazish va suv manbaasi atrofida o‘rnatilgan sanitariya
imoya mintak alarida o‘rnatilgan tartibni saqlanishi ustidan nazorat qilish;
- suv ta‘minoti bosh inshootlarida muntazam sanitariya tekshiruvlari
tkazish;
Kodiriya suv ta‘minoti bosh inshootlarini sanitariya tekshirish
dalolatnomasini rasmiylashtirish
8,10,15;
Q-1,7,8,13
43.
JSN. Toshkent sh. aholisi uchun ichimlik suvi tayyorlaydigan vodoprovod
stansiyasi bilan tanishish (Boz-suv vodaprovod stansiyasi)
Suv tarmogi bosh inshoatlarining sanitariya nazoratida sanitariya
shifokori sanitar-topografik,sanitar-texnik va sanitar-epidemiologik
tekshirishlar o‘tkazadi Xar bir tekshirish turida sanitariya shifokorialoxida
e‘tibor berishi kerak bo‘lgan savollar mavjud.
Sanitar-topografik tekshiruv.
Ochiq suv ma‘nbalridan olinadigan suv tarmogi inshotlarida joylarning
iklim sharoiti, gidrogeologik ko‘rsatkichlari ( suv baseynining maydoni,
suv miqdorini fasllarga karab uzgarishi, suv olinadigan joyda suv xarakat
tezligi, suv havzasini mo‘zlash holati, suvning sifatini labaratoriya nazorati
natijalariga va boshqalarga e‘tibor beriladi.
Boz Su suv ta‘minoti bosh inshootlarini sanitariya tekshirish
dalolatnomasini rasmiylashtirish
A – 1, 3, 4, 7,
8,10,15;
Q-1,7,8,13
44.
JSN. Er osti suv ta‘minoti ma‘nbalarini sanitariya nazorati (Sirgali artezian
kudugi)
Er osti suvlari vodoprovod bilan markazlashtirilib aholi extiyojini
kondirishga sarflanadigan bulsa, kuyidagilarga e‘tibor beriladi.
1. Suv olinadigan rayonning gidrogeologik tuzilishi va sanitariya holatiga
.
2. Suv debitining etarli bo‘lishiga.
3. Suvning kanday chukurlikda joylashganiga.
4. Suvning kimyoviy bakteriologik holatiga va boshqalarga.
Odatda suv o‘tkazmaydigan chukur er katlami orasidagi suv satxi doimiy
bylib, katta maydonni tashkil etadi, goxo suv o‘tkazmas kavatlar suv
utkaxuvchi kavatlar bilan almashinib turishi kerak. Agar shunday
rayonlarning gidrogeologik tuzilishi, suviva boshqa tomonlari yaxshi
o‘rganilgan bulsa, kushimcha tekshirishning xojati yuk.
Er osti suv ta‘minoti va taksimlovchi tarmoklarni laboraboriya tekshiruv
natijalarini interpretatsiyasi
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11,12,13
45.
Seminar: Suv havzalarini sanitariya muxofazasi.
Suvni sifati asosan tashki atrof muhitining gigiengik holatiga boglik.
Xujalik faoliyati sanoat ishlab chiqarish atrof muhitga tushib bu istemol
kilinadigan suvning sifatiga noxush tasir etishi mumkun. Shuning uchun
suv taminoti manbalarini muxofazalash, ayniksa sanoat rivojlangan
xududlarda global masalalardan biri bo‘lib kolmokda.
Suvning iflosanishi.
A – 1, 3, 4, 7,
10;
Q-10, 13,
55
Kuyidagi parametrlar orqalik suvning sifati belgilanadi.
1. tabiy: fizikaviy, xarorati rangi, muallak moddalar va boshqalar.
2. biologik: mikroorganizmlar, bakteriyalar, viruslar, soda jonivorlar.
3 kimyoviy: norarganiq moddalar, organiq aralashmalar.
Suv havzalarini ifloslantiruvchi ma‘nbalarni sanitariya tekshirish dasturini
tuzish
46.
JSN. Chiqindi suvlarni tozalash aeratsiya stansiyalarini sanitariya-gigienik
tekshirish. (Salar aeratsiya stansiyalari)
Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarini sanitari topografik
tekshirishdan asosiy maqsad xududlarni, aloxida inshootlari, tozalash
inshootlarini, sanitariya ximoya mintakalarini tarkibi va tozalash
inshootlarini ishlatilishiga qo‘yilgan gigienik talablarni buzilishini
aniqlash xisoblaniladi.
Salar chiqindi suvlarni tozalash bosh inshootlarini sanitariya tekshirish
dalolatnomasini rasmiylashtirish
A – 1, 3, 4,5,
7, 8;
Q-10, 11, 13
47.
JSN. Chiqindi suvlarini tozalash bosh inshootlarini sanitariya nazoratidan
o‘tkazish. (BozSuv aeratsiya stansiyalari)
Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarnini tekshirishda sanitariya shifokori
joriy tozalash dasturini tuzadi. Kuyidagi asosiy savollardan iborat buladi:
1. Chiqindi suvlarini tozalash stansiyalarida loixalardan chiqish
xollari borligi;
2. Tozalash kurilmalarini chiqindi suvini miqdorini to‘g‘ri kelishi;
3. Tozalash inshoatlarini kurilmasi tarkibi, ishlatishning to‘g‘riligi.
SXM ning borligi va uni gigienik talablarga javob berishi.;
Boz Su chiqindi suvlarni tozalash bosh inshootlarini sanitariya tekshirish
dalolatnomasini rasmiylashtirish
A – 1, 3, 4, 7,
8,11,14;
Q-10, 11, 13
48.
Seminar. Tuprok gigienasi va aholii turar joylarini sanitariya tozalash
tizimlari
Kommunal gigiena bo‘yicha sikl yoki seminar darslarni utilayotganda
talabalar aholi turar joylarini tozalanishi ustidan sanitariya nazorati
o‘tkazadilar. OSN da talabalar aholi turar joylarini sanitariya tozalash
tizmini, sanitariya ekspertizasidan o‘tkazadilar, kattik va suyuk
chiqindilarni zararsizlantirish va utelizatsi qilinishi uchun er maydoni
ajratishlarini surab chiqadilar va xulosa beradilar. Obektlarni kurilishi
jarayonida nazorat o‘tkazadilar va tayyor bo‘lgan obektni qabul qilishda
ishtiriok etadilar ifloslangan manbaga yakin joylashgan er maydonini
sanitariya tekshirishi uchun quyiidagi tekshrish tartibi tavsiya etilishi
mumkun.
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12,13
49.
JSN. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini
tashkillashtirilganligini gigienik baholash (Toshkent shaxri Yunusobod
tumani Chiqindilarni qayta yuklash stansiyalari)
1. aholi punktiga ixtisoslashgan axlatxonalar bormi?
2. Ixtisoslashgan axlatxonalar loixaviy ahamiyatga egami? (xududini
tekislanishi, jarliklarni tuldirilishi, batkokliklarni tuldirilishi) yoki faqat
zararsizlantirilishi uchun ahamiyatli.
3. Turar joylarga nisbatan axlatxonalarni joylashishi, SXM kengligi.
4. Xududini tavsiloti.
5. Kelish yullarini tashkil kilinganligi, koplamasi , kechkurungi
A – 1, 3, 4, 7,
8,10,12;
Q-1,7,8,12,13.
56
yoritilganligi.
6. Axlatlarni ustini muntazam tuprok bilan berkitiladimi. Agar berkitilsa
qancha kalinlikda.
Tuprok korish uchun ekskavator borligi, axlatni tekislab koplash uchun
buldozrning borligi.
Yunusobod tumani KMCh larni qayta yuklash stansiyasini sanitariya
tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
50.
JSN. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimlarini tashkil qilinishini
gigienik baholash (Maxsustrans)
Aholidan xosil bulaetgan kattik maishiy chiqindilarni yukotish ustidan
joriy sanitar nazorat o‘tkazishda chiqindi tashish uchun ajratilgan
mashinalarning faktik sonini xosil buladigan chiqindi miqdoriga mosligi
tekshiriladi, chiqindi tashish mashinalarining xarakatlanish grafigini
rejadagi grafika mosligi tekshiriladi, aholi turar joy punktlari sanitar
tozalash ishlari bilan band shaxslari o‘rtasida kasallanish holatini o‘rganadi
va xududning saaanitar holatini yaxshilash uchun chora tadbirlarni
belgilaydi.
Avtodormexbazalarni sanitariya tekshirish dasturini tuzish
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-1,3,5,7,10,
11,
51.
Seminar. Atmosfera havosi sanitariya muxofazasi.
Aholi punktida atmosfera havosini ifloslantiruvchi bir qancha manbalar
mavjud, bular: tuproq, uyda o‘t yokish, transport, sanoat korxonalari,
elektrostansiyalar va boshqalar.
Bularning ahamiyati shunda aniqlanadiki, ular: a) har tomonga tarqalgan,
b) havoni ommaviy ifloslantiruvchilar, v) aholiga aniq zarar etkazadi.
Atmosfera havosini muxofazasi bo‘lishi bo‘yicha talabalar amaliyot
darslarida quyidagi ishlarni bajaradilar:
Ifloslantiruvchi ma‘nbalardan atmosfera havosiga chiqaayotgan
chiqindilarni tozalash inshootlarini gigienik samaradorligini baholash
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q- 2,5,7,10, 11,
12
52.
JSN. Nazorat postlari ma‘lumotlari asosida aholii yashash joylari
atmosfera havosini ifloslantiruvchi ma‘nbalarini o‘rganish (UzR ob-havoni
kuzatish markazi)
Ishlab chiqarish korxonasining sanitariya tekshirishdan avval talaba ushbu
shaxardagi atmosfera havosining snitar muxofaza qilish bo‘yicha
sanitariya koyidalar va me‘yorlar bilan tanishib chiqish lozim. Maxaliy
DSENMning atmosfera havosining sanitariya muxofaza qilish bo‘yicha
kuzatuv olib borish, atmosfera havosining ifloslanishining aholining
kasallanishiga boglikligini o‘rganish, aholining sanitariya turmush shart
sharoitlariga salbiy ta‘sirini o‘rganish bo‘yicha o‘tkazilgan tadbirlarni
taxlil qiladi. So‘ngra sanoat ishlab chiqarish korxonasining sanitariya
tekshiruvini maxsus ekopasport bo‘yicha o‘rganadi. Atmosfera havosini
sanitar muxofaza qilish bo‘yicha sanitariya shifokorining KSNdagi
vazifalariga atmosfera chiqariladigan chiqindilarni tozalovchi kurilmalarni
ishlash sharoiti va aholi yashash xuxudidagi atmosfera havosini nazorat
qilish kiradi.
Gidrometeorologiya xizmati kuzatuv posti natijalari bo‘yicha chang guli
va gaz gulini tuzish
A – 1, 3, 4, 7,
8,10,12;
Q-1,7,8,12,13.
57
53.
Seminar: Turar joy va jamoat binolari gigienasi
Kommunal gigiena bo‘yicha sikl yoki seminar darslarni
utilayotganda talabalar aholi turar joylarini tozalanishi ustidan sanitariya
nazorati o‘tkazadilar. OSN da talabalar aholi turar joylarini sanitariya
tozalash tizmini, sanitariya ekspertizasidan o‘tkazadilar, kattik va suyuk
chiqindilarni zararsizlantirish va utelizatsi qilinishi uchun er maydoni
ajratishlarini surab chiqadilar va xulosa beradilar. Obektlarni kurilishi
jarayonida nazorat o‘tkazadilar va tayyor bo‘lgan obektni qabul qilishda
ishtiriok etadilar ifloslangan manbaga yakin joylashgan er maydonini
sanitariya tekshirishi uchun kuyiidagi tekshrish tartibi tavsiya etilishi
mumkun.
A –2, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12,13
54.
JSN TTJ, mexmonxona, maxallalarni rejali sanitariya tekshiruvi va
yashash sanitariya sharoitlarini gigienik baholash.
Yotoqxona – xonadon tipidagi uylardan farq qilib, yolg‘iz kishilar uchun
mo‘ljallangan. Yotoqxonalarning ba‘zi bir o‘ziga xos xususiyatlari mavjd:
1. Ko‘p sonli odamlarni bir-biri bilan juda zich holatda yashashi;
2. Yuqumli kasalliklarning tarqalishi va tashishda havfning yuqoriligi;
3. Asosiy guruhda ruzg‘or xo‘jaligining etishmovchiligi sababli, ba‘zi
maxsus loyixaviy masalalarni xal etish lozimligi;
Yotoqxonalarda blokdagi umumiy yo‘lakka ko‘p sonli alohida yashash
xonalari joylashtiriladi. Undagi har bir xonada 2-3 kishi yashashi mumin.
Faqatgina IV sinfga kiruvchi yotoqxonalarda qisqa muddatga 4-5 kishini
bir xonada yashashiga ruxsat beriladi. Yotoqxonadagi yashash xonalari
o‘tish tipida bo‘lishi mumkin emas, ularda albatta shlyuz ayvonchabo‘lishi
zarur. Shlyuzda uy kiyimlarini saqlash uchun shkaflar joylashtiriladi.
Sanitariya talablariga ko‘ra blokda yashash xonalardan tashqari sanitar
tarmoq (xojatxona, dush, yuvinish xonasi) xonalari, oshxona, dars
tayyorlash xonasi va dam olish xonalari joylashtiriladi.
Kurs ishlarini bajarish uchun material yigish
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12,13
55.
Sanitar okartuv ishi va kurs ishi bo‘yicha ma‘lumotlar to‘plash
Sanitariya morif ishlarni to‘g‘ri tashkil qilish kuyudagi muassasalarni ,
barcha kommunal ob‘ektlarni korxonalarda gidrotexnik muassasalarda
tuman viloyat respublikada yoshayotgan aholi o‘rtasida yuqumli va
yuqumsiz bo‘lgan kasalliklarni oldini olish ichkilikbozlik , chekish,
giyoxvandlik kabi yomon illatlardan aholini saqlash tashki muhit omillari
(toza, havo, suv, tuprok usimlik va xayvonot dunyosi va.b ) asrashga olib
keladi.
Sanitariya okartiruv ishlarini olib borish uchun ma‘ruzalar tayyorlash
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12,13
56.
Seminar. Davolash profilaktika muassasalari va ularga qo‘yiladigan
gigienik talablar.
DSNMarkazi kommunal gigiena bo‘limida ishlovchi tibbiy xodimlar
oralik va kundalik DPM sanitariya nazoratini olib borishda kuyidagi
qonuniy xujjatlaga asoslanadi (QMQ Sanitariya meyori va koidalari,
Davlat standariti uslubiy qo‘llanmalari va .x.k. )
DPM larni kurish uchun er tanlab olishda, loyixalarni ko‘rib chiqishda,
DPM uchun jixozlash loyixalari va barcha yordamchi taminoti DSENM.
A – 3, 4, 7,
8,9,12,15;
Q-10, 11, 13
58
kurilgan xolda olib boriladi.
DPMlari somatik va jarroxlik bo‘limlarida sanitariya gigiena va
epidemiyaga qarshi tadbirlar (Buyruk № 600 )
57.
JSN. Dori vositalarini tayyorlash muassasalarini sanitariya tekshirish.
(Dorixona)
Barcha dorixonalar bajaradigan vazifalarga karab ikki guruxga bulinadi:
a) statsionar bemorlarga xizmat ko‘rsatuvchi dorxonalar-mifoxona
dorixonalari.
b) ambulatoriya bemorlarga xizmat ko‘rsatuvchii dorixonalar. Ularga
umumiy turdagi dorixonalar va tayyor dorilar bilan savdo kiluvchi
dorixonalar kiradi.
Kasalxona dorixonalarning vazifasiga kuydagilar kiradi: davolash
profilaktika muassasasining bulinmalariga dorilarni tayyorlash nazorat
qilish va tarqatish. Shifoxona dorixonalarni ratsional loyixalashtirish
uchun xizmat ko‘rsatiladigan urinlar soniga karab 5 guruxga bulinadi: 200,
400, 600, 800, va 1000 urinli.
Dorixonalarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12
58.
Seminar. Maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalariga qo‘yiladigan gigienik
talablar
Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish kommunal va ixtisoslashtirilgan
korxonalar orqali amalga oshirilishi mumkun.
Shaxarlar shaxar turkumidagi aholi yashash punktlarida bunday korxonalar
kompleks ravishda qabul punktlari va maishiy xizmat binolori kurinishda
hamda ixtisoslashtirilgan korxonalar turida faoliyat ko‘rsatishi mumkun.
Muxim ixtisoslashtirilgan maishiy xizmat ish korxonalari hammom,
korxona sartaroshxona, atel‘e, tamirlash ustaxonalari bo‘lishi mumkun.ular
aholi yashash joylarining ijtimoiy infrastrukturasida muxim urinin
egallaydi, chunki ular ko‘p kirrali va xar tomonlama ahamiyatga ega
bo‘lgan muassasalardir, gigienik, epidimologik, davolash,
umummadaniyat kabilar.
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q- 2,310, 11,
12,13
59.
JSN. Maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalarini sanitariya holatini
tekshirish (Dilorom sartaroshxonasi)
Sartaroshxonalar aloxida yoki maxsus kurilgan binolarda, turar joy
binolarida yoki aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish bo‘yicha bo‘lgan
korxonalar tarkibida hammomlar maishiy xizmat ko‘rsatish kambinatlari,
mexmonxonalarda faoliyat ko‘rsatish mumkun.
Sartaroshxonalarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
A – 1, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12
JSN. Aholi maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalarini sanitariya holatini
gigienik baholash (Hammom, kirxona va saunalar)
Hammomlarning gigienik va epidemiologik ahamiyati. Hammomlar
kurilishining aholi orasida tozalik va sog‘liqni saqlashda ahamiyati juda
katta. Ma‘lumki, kishi tanasi, ya‘ni terisi turli omillar bilan ifloslanadi,
natijada ifloslangan teri uzining fiziologik funksiyasini yaxshi bajara
olmaydi.
Odam terisi uni tashki ta‘sirdan, ya‘ni issiq va sovukdan, jaroxatlanishdan,
organizmga infeksiya tushishidan asraydi. Terining epidermis kavatida
xujayralar ulishi okibatida hamda terlash va teri ustiga chang utirishi,
A – 2, 3, 4, 7,
8, 9,12;
Q- 2,4,7,10, 11,
59
60. mikroblar yopishishi okibatida tana kirlanadi, teri osti yog bezlarining yog
ajratishi, uning kirlanishi terining turli yiringli kasalliklariga sabab buladi.
Shuning uchun terini tez-tez sovunlab, mochalka bilan yuvib turish kerak.
Bu uz navbatida terining fiziologik funksiyasini normal bajarishiga imkon
beradi
Hammom va kirxonalarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini
rasmiylashtirish
61.
Seminar: Madaniy-tomoshagox va ma‘rifiy-okartiruv ob‘ektlari gigienasi
sanitariya tekshirish.
San‘at va madaniyat muassasalari shaxarning jamoat markazlarida hamda
aholi zich joylashgan turar joy mintakalarida joylashtiriladi.Madaniyat va
san‘at muassasalari yirik va katta shaxarlar ulchamida kichiq miqdor va
erning kichiq ulchami xisobidan belgilanadi. Kichiq va o‘rta shaxarlar
uchun kinoteatrlar va bolalar san‘at maktablari shaxar markazlarida
joylashtirish maqsadga muvofiq xisoblanadi.
A – 1, 2,3, 4,
7, 8,10;
Q-2,4,6,8,9,10,
11, 16
62.
JSN. Madaniy-tomoshagox va ma‘rifiy-okartiruv ob‘ektlarini sanitariya
tekshirish. (istiroxat bogi)
Sanitar vrach madaniy-tomoshaagox va marifiy-okartuv ob‘ektlarida OSN
va JSN o‘tkazishda qonuniy xujjatlardan foydalaniladi: (QMQ, Sank va M,
DaavST, uslubiy qo‘llanmalar sanitar koidalar va nizomlar)
DSENM bilan ob‘ekt uchun er maydoni tanlashda, ob‘ekt binosini qayta
ta‘mirlash loyixalari tuzilganda kelishish kerak.
Madaniy-tomoshagox va marifiy-okartuv ob‘ektiga tegishli hamma
ma‘lumotlarga ega bo‘lish kerak. Ob‘ektni shtat bo‘yicha va faktik sigimi
to‘g‘risidagi ma‘lumotlrni o‘rganish kerak.
Kurilayotgan ob‘ektlarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini
rasmiylashtirish
A – 1, 2, 3, 4,
5, 7, 8;
Q-1,2,,3,6, 10,
11, 16
63.
Seminar. Sport soglomlashtirish majmualariga qo‘yiladigan talablar
Sport soglomlashtirish muassasalarida OSN va JSN olib borishda
DSENM xodimi kuyidagi qonuniy xujjatlardan foydalanadi: QMQ,
SanKvaM, DavST, uslubiy qo‘llanma va ko‘rsatmalar va x.k.
DSENM xodimlari soglomlashtirish va sport muassasalarini kurish
uchun er tanlashda, loyixalarni kurishda, ta‘mirlash jarayonida doimiy
ravishda katnashadilar. Bundan tashkari sport soglomlashtirish
muassasalari to‘g‘risida kerakli ma‘lumotlarga ega bo‘lishlari kerak.
Soglomlashtirish markazini shtat bo‘yicha va xakikiy qancha odamga
muljallanganligi to‘g‘risida ham ma‘lumotga ega bo‘lishlari kerak. Shaxar
va kishlok aholisini jismoniy mashklar Bilan shugullanishi uchun aholii
turar joylarida jismoniy tarbiya va sport Bilan shugullanish muassasalari
kuzda tutilgan bo‘lishi kerak.
A – 2, 3, 4, 7,
8,10,11,13;
Q-1, 5,7, 10,
11, 12,13
JSN. Sport soglomlashtirish majmualari va sport inshootlari sanitariya
tekshiruvidan o‘tkazish (sport majmuasi va basseyn)
Basseynlarning ishlatishda kuyidagi xonalarning kuzda tutilishi
kerak:.vestibyul garderob bilan va mijozlarni qayd qilish ,kiyinish echinish
xonasi, mashg‘ulotlarga tayorgarlik maydoni,dush xonasi,o‘tkazuvchi
oyok dushlari,basseyn zali va mashg‘ulotdan keyingi xonalar ya‘ni dush
A – 2, 3, 4, 6,
7, 8,9,11;
Q-1,5,7,10, 11,
12
60
64.
xonasi,echinish-kiyinish xonasi. Basseyninig o‘tkazish imkoniyati
quyidagicha aniqlanadi 5 m ga bitta chumiluvchi to‘g‘ri keladi.Zalning
tuzilishi va koplovchi materiallari devor va vanna tubi, suv
o‘tkazmaydigan, hamda kimyoviy reagent ta‘siriga chidamli bo‘lishi
kerak. Engil tozalanuvchi (ok va moviy rangdagi plitkalardan qilinishi
kerak) Zalning pollari issiq bo‘lishi kerak (35 C gacha). Vanna devori
yulagida suv darajasigacha ochiq tarnov unatiladi va tubida teshikcha
buladi bu ifloslangan suvni tukib turadi. Vanna devori yunalishida xar
3-5 metrda narvon urnatiladi,uning balandligi suvdan 10 sm yukorida
buladi.
Sport inshootlarini sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtiritsh
65.
JSN. Aholi punktida fizik omillari ma‘nbalarini o‘rganish.
Ovoz, bu biror kattik muhitni qaytalanib olga intiluvchi tebranishi va
eshitishnisezdiradigan xossadir.
Shovkin deganda biror kattik tananing tebranma xarakati okibatida ovozli
tulkinlarni keltirib chiqarishi tushuniladi.
Shovkin deganda shuni tushunish kerakki xar kanday yokimsiz ovoz yoki
ovozlar aralashmasi bo‘lib organizmga noxush ta‘sir ko‘rsatadi.
Aholi turar joylari EMM ma‘nbalari sanitariya tekshirish dalolatnomasini
rasmiylashtirish
A – 2, 3, 4, 7,
8;
Q-10, 11, 12,13
66
JSN. Toshkent sh. DSENM sanitariya-gigiena va bakteriologik
laboratoriyasi ish faoliyati bilan tanishish
Meditsina tashkilotlarining mikrobiologiya laboratoriyalarida yuqumli
kasalliklarni quzgatuvchi, ya‘ni patogen mikroorganizmlar bilan ish olib
boriladi. Shuning uchun laboratoriya xodimlari kasallikni uzlariga
yuktirmaslik uchun ichki (qoidalarga qat‘iy rioya qilishlari zarur)
Barcha xodimlar ok xalat,oq kalpachok kiyib yoki oq rumolcha urab,
maxsus almashtiriladigai oyoq kiyimda ishlashlari keraq. Laboratoriyaga
xalatsiz kirish mutlaqo mumkin emas. Zarur xollarda xodimlar yuzlariga
dokadan tayyorlangan niqobni takadilar. Juda ham xavfli
mikroorganizmlar bilan faqat maxsus qullanmaga rioya kilgan xolda
rejimli laboratoriyalarda ishlanadi.
A – 1,2, 3, 4,
7, 8;
Q-2,4,6, 10, 11,
12,13
67 Seminar. Aholi turar joylarini rejalashtirish gigienasi.
Talabalar aholi yashash joylarini qurilishi, qayta qurilishi va
obodonlashtirilishi borasida OSN va JSN o‘tkazishda quyidagilarni
bajaradilar.
1) Aholi punktini ( rayon, qishloq va b.) rivojlanishini bosh loyxasini
tuzilishida ishtirok etadilar.
2) Qurilish uchun er maydoni ajratilishida ishtirok etadilar.
3) Loyixalash ishlarini hamma bosqichlarida san ekspertiza
o‘tkazadilar.
4) Aholi punktini qurilishi bosh loyixasini amalga oshirishda JSN
o‘tkazadilar.
5) Aholi punktlarini ko‘kalamzorlashtirilganligiga gigienik baho
beradilar.
6) Shovqin darajasini kamaytirish tadbirlarini ishlab chivish maqsadida
aholi punktida shovqin omilini o‘rganish.
7) Aholi punktini rejalashtirilganligini, qurilishini va
A – 1, 2, 3, 4,
7, 8,12,15;
Q-1,4,5,7,10,
11,
61
obodonlashtirilganligini dasturga to‘g‘ri kelishini sanitariya nazoratidan
o‘tkazish
68
JSN. «Ekologiya va salomatlik» bo‘limii ish faoliyati bilan tanishish.
Xozir tabiiy muhitga bo‘lgan noxush ta‘sirot ayrim muzofot, ulka,
mamlakat mikiyosidagina emas, balki kulamida, sayeramizning barcha
katlamlarida u yoki bu kulamida, sayeramizning barcha katlamlarida u eki
bu kurinishda sodir bo‘lib turibdi.
Atrof-muhitning ifloslanishi asosan sanoati rivojlangan
mamlakatlarda ko‘prok sodir bulmokda.
Atmosfera havosi va suv manbalarining ifloslanishi yirik
shaxar va sanoat markazlaridan boshlanib, asta-sekin boshqa mintakalarga
uta boshlaydi. Bu borada yirik shaxarlar atrofidan okib utadigan Dunay va
Reyn darelari, Buyuk kullar, Boltik, O‘rta er, Kora dengizlarining
ifloslanishi shular jumlasiga kiradi.
Kurs ishlarini rasmiylashtirish
69 Ilmiy-amaliy anjuman. Anjuman o‘tkazish
Talabalar ilmiy- izlanish ishlarni olib borishda Umumiy gigiena normal va
potologik fizyalogiya, fizika, biofizika, bioximiya, biologiya,
mikrobiologiya fanlardan olgan bilimlarini tadbik qiladilar.
Amaliy mashg‘ulot o‘tish jarayonida olgan bilimlarni epidemiologiya,
«Jamoat sog‘liqni saqlash va tashkillashtirish», «ovkatlanish va bolalar va
usmirlar gigienasi», Magistraturaga o‘tishda va magiisterlik diseertatsiyasi
tayorlashda katta ahamiyatga ega.
70 Oralik nazorat va OSKI
OSKI o‘tkazish uchun savollar fanning ukuv dasturiga mos ravishda
uzgartirishlar va kushimchalar kiritilishi mumkin
Talabalarni o‘zlashtirishi kiyin bo‘lgan mavzularini taxlil qilib aniqlash.
5. Amaliy ko‘nikmalar ro‘yxati
1 DPM lar monipulyatsion xonalarida namlik va havo xarakat tezligini aniqlash.
2 Quyidagi labaratoriya tekshiruvi natijalari asosida ichimlik suvining sifatiga xulosa bering.
3 35 - qaydnomada keltirilgan natijalar bo‘yicha chiqindi suvlarning tozalanishini gigienik
samaradorligiga baho bering.
4 Chiqindi suvdan sinama olish usullari
5. Chiqindi suv tarkibidagi erigan kislorod miqdorini aniqlang
6 Atmosfera havosvi tarkibidagi oltingugurt gazi miqdorini aniqlang
7 Aholi turar joylari atmosfera havosidan Migunov elektro aspiratori yordamida sinama olish
koidasi.
8 Assman psixrometri yordamida xona xarorat darajasini baholang.
9 Anemometrning tuzilish prinsipi va anemometr yordamida yashash xonasidagi havo xarakat
tezligini aniqlang.
10 Yu - 116 Lyuksmetri yordamida sun‘iy yoritilganlik darajasini o‘lchash uslubini va sun‘iy
yoritilganlik darajasini o‘lchang.
11 Krotov asbobi yordamida ukuv xonasining atmosfera havosidan sanitar - bakteriologik
tekshirish uchun sinama oling.
12 Koagulyantning optimal dozasini aniqlash uchun sinama koagulyatsiya jarayonini o‘tkazish.
13 Agar tekshirilayotgan suv DavST 950-2011 «Ichimlik suvi» talablariga javob bermasa
xlorning optimal dozasini aniqlang.
14 Xlor oxaktosh tarkibidagi faol xlor miqdorini aniqlang va xulosa bering.
62
15 4 kavatli 600 urinli (ishchilar, xizmatchilar va talabalar) loyixasida yoruglik koeffitsientini
asosiy va kushimcha xonalarda aniqlab bering.
6 Mustaqil ishlarni tashkil etishning shakli va mazmuni
Talaba mustaqil ishini tayyorlashda fanning xususiyatlarini xisobga olgan xolda quyidagi
shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:
Mavzuga oid banner tayyorlash
Mavzuga oid tarqatma materiallarni laminatsiya shaklida tayyorlash
Laminatsiya ko‘rinishida amaliy ko‘nikmalarni qadamma- qadam shaklida tayyorlash
Darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;
Tarqatma materiallar bo‘yicha ma‘ruzalar qismini o‘zlashtirish ;
Avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash;
Maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash;
Yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayonlar va texnologiyalarni o‘rganish;
Talabaning o‘quv- ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va
mavzularini chuqur o‘rganish;
Faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘qsv mashg‘ulotlari ;
Masofaviy (distansion) ta‘lim.
Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:
1 DSENM Kommunal gigiena bo‘limii ish rejasini tuzish
2 Loyixalarni sanitariya ekspertizadan o‘tkazish dasturini va xulosasini tuzish
3 Ochiq suv ta‘minoti va taksimlovchi tarmoklarni laboraboriya tekshiruv natijalarini
interpretatsiyasi
4 Kodiriya suv ta‘minoti bosh inshootlarini sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
5 Boz Su suv ta‘minoti bosh inshootlarini sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
6 Er osti suv ta‘minoti va taksimlovchi tarmoklarni laboraboriya tekshiruv natijalarini
interpretatsiyasi
7 Suv havzalarini ifloslantiruvchi ma‘nbalarni sanitariya tekshirish dasturini tuzish
8 Salar chiqindi suvlarni tozalash bosh inshootlarini sanitariya tekshirish dalolatnomasini
rasmiylashtirish
9 Boz Su chiqindi suvlarni tozalash bosh inshootlarini sanitariya tekshirish dalolatnomasini
rasmiylashtirish
10 Yunusobod tumani KMCh larni qayta yuklash stansiyasini sanitariya tekshirish
dalolatnomasini rasmiylashtirish
11 Avtodormexbazalarni sanitariya tekshirish dasturini tuzish
12 Ifloslantiruvchi ma‘nbalardan atmosfera havosiga chiqaayotgan chiqindilarni tozalash
inshootlarini gigienik samaradorligini baholash
13 Gidrometeorologiya xizmati kuzatuv posti natijalari bo‘yicha chang guli va gaz gulini tuzish
14 Kurs ishlarini bajarish uchun material yigish
15 Sanitariya okartiruv ishlarini olib borish uchun ma‘ruzalar tayyorlash
16 DPMlari somatik va jarroxlik bo‘limlarida sanitariya gigiena va epidemiyaga qarshi tadbirlar
(Buyruk № 600 )
17 Dorixonalarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
18 Sartaroshxonalarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
19 Hamom va kirxonalarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
20 Kurilayotgan ob‘ektlarni sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
21 Sport inshootlarini sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtiritsh
63
22 Aholi turar joylari EMM ma‘nbalari sanitariya tekshirish dalolatnomasini rasmiylashtirish
23 Kurs ishlarini rasmiylashtirish
24 Metantenkning tuzilishi, ishlatilish sharoitlari haqida sanitariya izoxini tuzish
25 Chiqindi suvlardan o‘rtacha proporsional sinama olish usullarini asoslab berish
26 KBE aniqlash bo‘yicha chiqindi suv sinamasini laboratoriya tekshiruv natijalarini
interpretatsiyalash
27 Aerotenkni tuzilishi va ishtatish koidalari
28 Ochiq suv havzalarini sanitariya nazoratidan o‘tkazish va ekopasport tuzish
29 Tuprok muhitini ifloslantiruvchi ma‘nbalarni mustakil aniqlash
30 Tuprokning sanitariya holatini Xlebnikova sanitariya soni ko‘rsatkichi bo‘yicha gigienik
baholash
31 Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini tekshirish dasturini tuzish
32 Talabalar turar joyi atrof xududini sanitariya tozalash tizimini baholash
33 Atmosfera havosini ifloslantiruvchi ma‘nbalar atrofida SXM tuzish
34 Statsionar post natijalariga asoslanib chang va gaz gulini tuzish
35 SanPiN 0015-05 ga asosan laboratoriya tekshiruv natijalarini gigienik baholash
36 Aholi turar joylarini muxofaza qilish rejalashtirish tadbirlari
37 Sanitariya tekshiruv dalolatnomasini mustakil yozish
38 Magistral va magistral oldi xududlarida SO va NO miqdorini aniqlash
39 Atmosfera havosini ifloslanishiga boglik aholii o‘rtasida kasallanish holati
40 Multitsiklonni tuzilishi, ishlash tartibi va samaradorligini baholash
41 Kommunal ob‘ektlarning kurilish loyixalari bosh rejasini ekspertizasi
42 Sun‘iy yoritish ma‘nbalarini gigienik tavsilotnomalari
43 Rejalashtirishning yashash xonalarini yoruglik darajasiga ta‘siri
44 Havo almashinish meyorlashtirishning gigienik asoslari
45 Joylarni topografik holatlariga baho berish
46 SanPIN talablariga asosan TTA klinikalarini kurilish tizimini gigienik baholash
47 DPM somatik bo‘limlarida sanitariya gigienik va epidemiologiya qarshi tadbirlar
48 DPM jarroxlik bo‘limlarida sanitariya gigienik va epidemiologiya qarshi tadbirlar
49 DPM qabul bo‘limlarida sanitariya gigienik va epidemiologiya qarshi tadbirlar
64
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
―TASDIQLAYMAN‖
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor,
professor Teshaev O.R.__________
«____» __________201_ yil
Kafedra: Kommunal va mexnat gigiena
Fan: Kommunal gigiena
TIBBIY PROFILAKTIKA FAKULTETI 6-KURS
TALABALARI UCHUN
YAGONA USLUBIY TIZIM
TA‟LIM TEXNOLOGIYASI
TOSHKENT
65
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 1
MAVZU: JSN.Tashkiliy uslubiy ishlar, DSENM Kommunal gigiena bo‘limi tashkiliy,
rejalashtirish, xisob xisobga olish ishlarining uziga xosligi.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti maqsadi: - Talabalarga DSENM ishni tashkillashtirish rejalashtirish va
xisobotlar ni baholashga urgatish.
- DSENM Kommunal gigiena bo‘limiida ish yuritishni
tashkillashtirishga urgatish
- Talabalarga kommunal gigiena bo‘yicha qonuniy-me‘yoriy
xujjatlar bilan ishlashga urgatish.
- Tashki muhit ob‘ektlarining ifloslanishdan sanitariya
muxofazalash bo‘yicha profilaktik chora tadbirlar ishlab chiqishga
urgatish.
Talaba bilishi kerak: DSENM ishni tashkillashtirish rejalashtirish va xisobotlar ni
baholashni. Kommunal gigiena bo‘yicha qonuniy-me‘yoriy xujjatlar
bilan ishlashni. Tashki muhit ob‘ektlarining ifloslanishdan sanitariya
muxofazalash bo‘yicha profilaktik chora tadbirlar ishlab chiqishni.
Ogoxlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratini olib borish va ularni
tekshirish usullarini bilish
Talaba bajara olishi lozim: DSENM ishni tashkillashtirish rejalashtirish va xisobotlar ni
baholashni. Kommunal gigiena bo‘yicha qonuniy-me‘yoriy xujjatlar
bilan ishlashni.
66
Pedagogik vazifalar:
DSENM Kommunal gigiena
bo‘limi ishini
tashkillashtirish rejalashtirish
va xisobotlar ni baholashga
urgatish.
- Talabalarga DSENM
Kommunal gigiena bo‘limida
ish yuritishni
tashkillashtirishga o‘rgatish
DSENM Kommunal
gigiena bo‘limida ish
yuritishni o‘ziga xos
tomonlarini o‘rgatish
Tashki muhit ob‘ektlarining
ifloslanishdan sanitariya
muxofazalash bo‘yicha
profilaktik chora tadbirlar
ishlab chiqishga o‘rgatish o‘z
bilim doirasini epidemiyaga
qarshi kurashish to‘g‘risida
bilimlarni shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Tashki muhit ob‘ektlarining ifloslanishdan sanitariya muxofazalash
bo‘yicha profilaktik chora tadbirlar ishlab chiqish va ularni tartibli
ravishda ochib beradilar
Kommunal gigiena bo‘yicha qonuniy-me‘yoriy xujjatlar bilan ishlarni
bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Kommunal gigiena bo‘limida ish yuritishni o‘ziga xos tomonlarini bilishi
lozim
DSENM Kommunal gigiena bo‘limiida ish yuritishni
tashkillashtirishni bilishi lozim .
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, Tashki muhit
ob‘ektlarining ifloslanishdan sanitariya muxofazalash bo‘yicha
profilaktik chora tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur
qilishi, tanqidiy mulohazani shakllantiradilar;
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
67
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. MOTIVATSIYA
1.Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni asoslash. Sanitariya-
epidemiologiya stansiyasining keyin va ko‘p kirrali faoliyatida tashkiliy - uslubiy ish (TUI) muhim
urin tutadi. TUI "Davlat sanitariya nazorati haqidagi qonun, DSENM haqidagi nizom (1996 y.),
3.03. №2599919 DSENM laboratoriyalarini metrologik ta‘minlash va standartlash tirish guruhi
haqida nizomi O‘zbekiston RSSV direktiv xujjatlari, O‘zR SSV, xokimiyatlar, bosh shifokori,
direktiv xujjatlariga asosan olib boriladi. TUI DSENMning hamma strukturaviy bilimlari bilan
birgalashib olib boriladi. TUI ning asosiy vazifasi tashqi va ichki muhitni saqlash va aholi
salomatlik ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida, nazorat qilinadigan ma‘muriy xududdagi
68
ob‘ektlarda ogohlantiruvchi va joriy nazorat o‘tkazishda sanepidiya muassasalarning tashkiliy-
uslubiy ishini etarli darajada ta‘minlashdir.
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda zaruriy
bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda DSENM Kommunal gigiena bhlimi tashkiliy,
rejalashtirish, xisob xisobga olish ishlarining uziga xosligi va
shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga
kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 2
Mavzu: JSN. Aholi turar joy mintaqasida fizik omillarni o‘rganish.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi:
- Talabalarga aholi yashash punktlarida EMM, shovkin va
tebranishlarni fizik fiziologik ta‘sirini aniqlash to‘g‘risida uslubiy
bilim berish
- Aholi yashash punktlarida EMM, shovkin va tebranishlarni
darajasini aniqlash uslubi to‘g‘risida tushuncha berish
- EMM, shovkin va tebranishlarni biologik ta‘sir mexanizmlari
to‘g‘risida tushuncha berish
- Aholi yashash punktlari va turar joylarda EMM, shovkin va
tebranishlarni darajasini kamaytirish bo‘yicha chora tadbirlarni ishlab
chiqish.
Talaba bilishi kerak: Aholi turar joylarida fizik omillarning salbiy ta‘sirini oldini olish
bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirishni. Aholi turar
joylarida fizik omillar bo‘yicha ogoxlantiruvchi va joriy sanitariya
nazoratini olib borish va ularni tekshirish usullarini bilish
Talaba bajara olishi lozim: Aholi turar joylarida fizik omillarning salbiy ta‘sirini oldini bo‘yicha
tashkiliy, uslubiy tadbirlarni va mukammal tekshirish ishlarini bajara
olishi lozim.
69
Aholi turar joylarida fizik omillardan laboratoriya tekshirish uchun
namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Aholi turar joylarida fizik
omillarning salbiy ta‘siriga
qarshi kurashish ishlarni
o‘rgatish
Talabalarga aholi turar
joylarida fizik omillar
manbai ustidan
ogoxlantiruvchi va joriy
sanitariya nazoratini olib
borishda shifokor vazifalari
bilan tanishtirish
Teleminoralar,
radiolakatsiya
stansiyalarining o‘ziga xos
tomonlarini o‘rgatish
Aholi turar joylarida fizik
omillarning ahamiyatini
o‘rgatish, ularni aniqlash
usullarini talabalarga
o‘rgatish o‘z bilim
doirasini shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Aholi turar joylarida fizik omillarning salbiy ta‘sirini oldini olish bo‘yicha
kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli ravishda ochib
beradilar
Aholi turar joylarida fizik omillar manbalarini mukammal tekshirish
ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Aholi turar joylarida fizik omillar manbai teleminoralar,radiolakatsiya
stansiyalarining o‘ziga xos tomonlarini bilishi lozim
- Aholi turar joylarini funksional mintaqalari va unda fizik omillar
manbasini rejalashtirishga qo‘yiladigan gigienik talablarni bilishi
lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarida fizik
omillar manbasiga qarshi ishlarni tashkillashtirish va profilaktik
tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy
mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarida fizik omillar manbasini sanitariya
tekshirish bosqichlari tartibini va uni tartibli ravishda bajara olishi
lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar, guruhli shakllarda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar, tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar,
yangi pedagogik texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi
dasturlar, O‘z.Res SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Q
va Q, O‘z Res Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
70
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni
asoslash. Talabalarga ko‘pgina biologik va kimyoviy ifloslantiruvchilardan farqli o‘larok fiziq
ko‘rsatkichlar EMM, shovqin va tebranishlarni er biosferasining tabiiy omili xisoblanadi. Fan
texnika taraqqiyoti davrida aholining turli xil energetik fizik muhitdan asrash xozirgi
zamonning asosiy masalalaridan biri bo‘lib kolmokda chunki EMM, shovkin va tebranishlarni
ta‘siri borgan sari ko‘paymokda bu esa inson uchun katta xavf keltirib chiqarmokda. Aholi
yashash punktlarida elektromagnit nurlanishlar elektromagnit tulkinlar kurinishida tarqaladi,
71
ularning asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib tulkin uzunligi metrlarda, tebranish chastotasi gerslarda va
tarqalish tezligi metrG‘sekundlarda xisoblanadi.
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda zaruriy
bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylarida fizik omillarning salbiy ta‘siriga
qarshi ishlarni tashkillashtirish, teleminoralar va radiolokatsiya stansiyalarini, sanitariya
tekshiruvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalar
hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 3
Mavzu: JSN. Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini sanitariya
tekshiruvdan o‘tkazish.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi:
Talabalarga sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini
bosh loyixalarini tanishtirish.
Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini
loyixalariga xulosa berish tartib qoidalarini o‘rgatish.
Sport sog‘lomlashtirish majmualari va sport inshoatlarida
ogoxlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratini olib borishni o‘rgatish.
Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini tekshirish
usullarini o‘rgatish.
Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini
laboratoriya tekshiruv natijalariga asoslanib taxlil qilish va xulosa
berish.
Talaba bilishi kerak: Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini profilaktik
chora-tadbirlarni amalga oshirishni. Sport sog‘lomlashtirish
majmualarini va sport inshoatlarini ogoxlantiruvchi va joriy sanitariya
nazoratini olib borish va ularni tekshirish usullarini bilish
Talaba bajara olishi lozim: Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini tashkiliy,
uslubiy tadbirlarni va mukammal tekshirish ishlarini bajara olishi
lozim.
72
Sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarini
laboratoriya tekshirish uchun namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Sport sog‘lomlashtirish
majmualari va sport
inshoatlarida epidemiyaga
qarshi kurashish ishlarni
o‘rgatish
Talabalarga sport
sog‘lomlashtirish
majmualarini va sport
inshoatlarini
ogoxlantiruvchi va joriy
sanitariya nazoratini olib
borishda shifokor vazifalari
bilan tanishtirish
Cho‘milish
basseynlarining va
gimnastika zallarining
o‘ziga xos tomonlarini
o‘rgatish
Sport sog‘lomlashtirish
majmualarini va sport
inshoatlarini epidemiologik
ahamiyatini o‘rgatish,
maiyshiy chiqindilarni
utilizatsiya qilish hamda
basseynlardagi suvlarni
zararsizlantirish usullarni
talabalarga o‘rgatish o‘z
bilim doirasini
epidemiyaga qarshi
kurashish to‘g‘risida
bilimlarni shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Sport sog‘lomlashtirish majmualari va sport inshoatlarida epidemiyaga
qarshi kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli ravishda
ochib beradilar
Sport sog‘lomlashtirish majmualari va sport inshoatlarida o‘tkaziladigan
mukammal tozalash ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Cho‘milish basseynlarining va gimnastika zallarining o‘ziga xos
tomonlarini bilishi lozim
- Sport sog‘lomlashtirish majmualari va sport inshoatlarida qurilish tizimlari,
funksional mintaqalari va ichki rejalashtirishga qo‘yiladigan gigienik
talablarni bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, sport sog‘lomlashtirish
majmualari va sport inshoatlarida epidemiyaga qarshi ishlarni
tashkillashtirish va QMChlarni va basseyndagi suvlarni mukammal
tozalash tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi,
tanqidiy mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar QMChlarni utilizatsiya qilish va basseynlardagi suvlarni
zararsizlantirish tartibini va tartibli ravishda bajara olishi lozim
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
73
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
74
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni asoslash.
Talabalarga yopiq sport majmuasi (gimnastika zallari, sport o‘yinlar, kurash, boks og‘ir atletika,
yopiq sport suzish havzalari va boshqalar kiradi) zallarining maydoni unda
shugullanuvchilarning soni bilan aniqlanadi. Gigienik me‘yordan kelib chiqib 4 m2 ga 1 ta
shug‘ullanuvchi to‘g‘ri keladi.
Talabalarga sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarida epidemiyaga
olib keltiruvchi omillarni hamda sport sog‘lomlashtirish majmualari va sport inshoatlarida
epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni talabalarga o‘rgatish. Talabaga javobgarlik xissini,
singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda zaruriy bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda sport sog‘lomlashtirish majmualarini va sport inshoatlarida
epidemiyaga qarshi ishlarni tashkillashtirish, basseynlar va gimnastika zallarini sanitariya
tekshiriuvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar va amaliy ko‘nikmalar
hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 4
Mavzu: Toshkent shaxar aholisi uchun ichimlik suvi tayyorlaydigan vodoprovod stansiyasi bilan
tanishish.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi: Talabalarga ochiq suv ma‘nbalaridan olinadigan suv tozalash
inshoatlarining tizimi va SXM tashkillashtirilganligini baholashga
urgatish.
«Boz-su» vodoprovod inshoatlarining sanitariya tekshiruv
uslubini urgatish.
Talabalarni vodoprovod stansiyalarida suvning sifatini nazorat
qilish bo‘yicha ishlab chiqarish labaratoriyasining
tashkillashtirilganligi bilan tanishtirish.
Ochiq suv manbalaridan olinadigan ichimlik suvining tozalash
inshoatlarining sanitariya tekshirish dalolatnomasining tuzishning
urgatish.
Tashki muhit ob‘ektlarining ifloslanishdan sanitariya
muxofazalash bo‘yicha profilaktik chora tadbirlar ishlab chiqishga
urgatish.
75
Talaba bilishi kerak: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirishni. Turar
joy va jamoat binolari sanitariya muxofazasi bo‘yicha ogoxlantiruvchi
va joriy sanitariya nazoratini olib borish va ularni tekshirish usullarini
bilish
Talaba bajara olishi lozim: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha tashkiliy, uslubiy tadbirlarni va mukammal tekshirish
ishlarini bajara olishi lozim.
Turar joy va jamoat binolaridan laboratoriya tekshirish uchun
namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Turar joy va jamoat
binolari ifloslanishining
salbiy ta‘siriga qarshi
kurashish ishlarni
o‘rgatish
Talabalarga aholi turar
joylarida atmosfera
havosinining
ifloslanantiruvchi manbalar
ustidan ogoxlantiruvchi va
joriy sanitariya nazoratini
olib borishda shifokor
vazifalari bilan tanishtirish
Sanoat korxonlari,
avtotransportlarning o‘ziga
xos tomonlarini o‘rgatish
Aholi turar joylarida
atmosfera havosinining
ifloslanishining salbiy
ta‘sirini ahamiyatini
o‘rgatish, ularni aniqlash
usullarini talabalarga
o‘rgatish o‘z bilim
doirasini shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Turar joy va jamoat binolarining ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini olish
bo‘yicha kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli
ravishda ochib beradilar
Turar joy va jamoat binolarini ifloslantiruvchi manbalar ustidan mukammal
tekshirish ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Aholi turar joylarida sanoat korxonlari va avtortransportlarning o‘ziga xos
tomonlarini bilishi lozim
- Aholi turar joylarini funksional mintaqalari va unda atmosfera
havosinining ifloslantiruvchi manb‘alarni rejalashtirishga qo‘yiladigan
gigienik talablarni bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarida fizik
omillar manbasiga qarshi ishlarni tashkillashtirish va profilaktik
tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy
mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarida atmosfera havosinini sanitariya
tekshirish bosqichlari tartibini va uni tartibli ravishda bajara olishi
lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
76
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
77
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni asoslash.
Talabalarga suv tarmog‘i bosh inshoatlari sanitariya nazoratlari kuyidagi boskichlarni uz ichiga
oladi.
1. Suv tarmogi bosh inshoatlari joylashgan maydon aks ettirilgan sanitariya topografik nazorat.
2. Markazlashgan suv tarmogi uchun suv olish joyi holati, sanitar-texnik holati, suvning debiti.
3. Suvning sifatini baholash uchun suvni tozalash boskichlarida va taksimlovchi tarmokka
berishdan avval sinama olish va laboratoriya nazoratidan o‘tkazish.
4. Aholi o‘rtasida yuqumli va noyuqumli kasalliklar bilan kasallanish holatini o‘rganish va
profilaktik tadbiriy choralar ishlab chiqish .
5. Aholini surov anketa usullari bilan ularni suvga bo‘lgan istemolini kondirishni o‘rganish.
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda
zaruriy bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylarida atmosfera havosini ifloslanishini axola
salomatligiga salbiy ta‘siriga qarshi ishlarni tashkillashtirish, sanoat korxonlari va
avtotransportlarni sanitariya tekshiruvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar
va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 5
Mavzu: Turar joy va jamoat binolari gigienasi.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi:
- Talabalarni turar-joy jamoat binolari ustidan OSNda ish yuritish
prinsiplarni gigienik yuaxolashni o‘rganish.
- Turar joy jamoat binolari loyixalarni sanitariya ekspertizisini
o‘tkazish uslubiyatigi o‘gganish;
- Yashash binolari chizmalarini o‘qish uslubini o‘rgatish
- Turarjoy va jamoat binolari loyixasini tekshirish bo‘yicha xulosa
tuzish bilan tanishtirish;
- Turarjoy va jamoat binolari sanitariya tekshiruvi uslubi bilan
tanishtirish
Talaba bilishi kerak: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirishni. Turar
78
joy va jamoat binolari sanitariya muxofazasi bo‘yicha ogoxlantiruvchi
va joriy sanitariya nazoratini olib borish va ularni tekshirish usullarini
bilish
Talaba bajara olishi lozim: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha tashkiliy, uslubiy tadbirlarni va mukammal tekshirish
ishlarini bajara olishi lozim.
Turar joy va jamoat binolaridan laboratoriya tekshirish uchun
namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Turar joy va jamoat
binolari ifloslanishining
salbiy ta‘siriga qarshi
kurashish ishlarni
o‘rgatish
Talabalarga aholi turar
joylarida atmosfera
havosinining
ifloslanantiruvchi manbalar
ustidan ogoxlantiruvchi va
joriy sanitariya nazoratini
olib borishda shifokor
vazifalari bilan tanishtirish
Sanoat korxonlari,
avtotransportlarning o‘ziga
xos tomonlarini o‘rgatish
Aholi turar joylarida
atmosfera havosinining
ifloslanishining salbiy
ta‘sirini ahamiyatini
o‘rgatish, ularni aniqlash
usullarini talabalarga
o‘rgatish o‘z bilim
doirasini shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Turar joy va jamoat binolarining ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini olish
bo‘yicha kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli
ravishda ochib beradilar
Turar joy va jamoat binolarini ifloslantiruvchi manbalar ustidan mukammal
tekshirish ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Aholi turar joylarida sanoat korxonlari va avtortransportlarning o‘ziga xos
tomonlarini bilishi lozim
- Aholi turar joylarini funksional mintaqalari va unda atmosfera
havosinining ifloslantiruvchi manb‘alarni rejalashtirishga qo‘yiladigan
gigienik talablarni bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarida fizik
omillar manbasiga qarshi ishlarni tashkillashtirish va profilaktik
tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy
mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarida atmosfera havosinini sanitariya
tekshirish bosqichlari tartibini va uni tartibli ravishda bajara olishi
lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
79
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
80
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni asoslash.
Talabalarga Turar-joy va jamoat binolarini qurish uchun er maydonini tanlashda sanitariya
vrachining ishtirok etishi .
O‘tkazilgan tekshirishlar ustidan sanitar –gigienik xulosa tuzish tura rjoy jamoat binolari
rejalashtirilmaganligi mikroiqlim buzilishi oqibatida aholi salomatligini buzilish holatini
o‘rganish.
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda
zaruriy bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylarida atmosfera havosini ifloslanishini axola
salomatligiga salbiy ta‘siriga qarshi ishlarni tashkillashtirish, sanoat korxonlari va
avtotransportlarni sanitariya tekshiruvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar
va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 6
Mavzu: JSN. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini tashkil qilinishini gigienik
baholash.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi:
Talabalarga aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini bosh
loyixalarini tanishtirish.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini loyixalariga xulosa
berish tartib qoidalarini o‘rgatish.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalashda ogoxlantiruvchi va joriy
sanitariya nazoratini olib borishni o‘rgatish.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarini tekshirish
usullarini o‘rgatish.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarini laboratoriya
tekshiruv natijalariga asoslanib taxlil qilish va xulosa berish.
Talaba bilishi kerak: Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarini profilaktik chora-
81
tadbirlarni amalga oshirishni. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash
inshoatlarini ogoxlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratini olib borish
va ularni tekshirish usullarini bilish
Talaba bajara olishi lozim: Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarini tashkiliy, uslubiy
tadbirlarni va mukammal tekshirish ishlarini bajara olishi lozim.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarini laboratoriya
tekshirish uchun namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Aholi turar joylarini
sanitariya tozalash
inshoatlarida epidemiyaga
qarshi kurashish ishlarni
o‘rgatish
Talabalarga aholi turar
joylarini sanitariya tozalash
inshoatlarini
ogoxlantiruvchi va joriy
sanitariya nazoratini olib
borishda shifokor vazifalari
bilan tanishtirish
Chiqindilarni qayta
yuklash stansiyalarining
o‘ziga xos tomonlarini
o‘rgatish
Aholi turar joylarini
sanitariya tozalash
inshoatlarini epidemiologik
ahamiyatini o‘rgatish,
maiyshiy chiqindi
suvlarining zararsizlantirish
usullarni talabalarga
o‘rgatish o‘z bilim
doirasini epidemiyaga
qarshi kurashish to‘g‘risida
bilimlarni shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarida epidemiyaga qarshi
kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli ravishda ochib
beradilar
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarida o‘tkaziladigan
mukammal tozalash ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Chiqindilarni qayta yuklash stansiyalarining o‘ziga xos tomonlarini bilishi
lozim
- Aholi turar joylarini sanitariya tozalash inshoatlarida funksional
mintaqalari va ichki rejalashtirishga qo‘yiladigan gigienik talablarni
bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarini
sanitariya tozalash inshoatlarida epidemiyaga qarshi ishlarni
tashkillashtirish va profilaktik tadbirlar ketma – ketlik chizmasini
to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarini sanitariya tozalash bosqichlari tartibini
va uni tartibli ravishda bajara olishi lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
82
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
83
1. Motivatsiya
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni
asoslash. Talabalarga joriy sanitar nazorat tuman bosh sanitar vrachi tomonidan tasdiqlangan
yillik reja asosida amalga oshiriladi. Aholi turar joylarini sanitar tozalash ustidan yukori samarali
nazorat olib borish uz ichiga oladi:
-aholi turar joylari sanitar tozalash chora tadbirlarini takomillashtirish ustidan nazorat olib
borish (aholi turar joylari ustidan doimiy rejali sanitar tozalash ishlarini tashkil qilish, chiqindi
yig‘ish taralari va maxsus transport bilan o‘z vaqtida va etarli miqdorda ta‘minlash, chiqindilarni
zararsizlantirish va utilizatsiya qilishning samarali usullarini amaliyotga tadbiq qilish)
- aholi turar joylarini sanitar tozalash chora tadbirlarini tashkil qilish uchun sanitar faollar
guruxini tuzish va sanitar okartuv ishlari bilan shug‘ullanish
- aholi turar joylari sanitar tozalash tizimini yaxshilashga karatilgaan joriy va kelajaaakdagi
tadbirlarni xoeimiyat va deputatlar oldiga kuyish.
- Shaxsiy uy egalari va raxbaar xodimlarga nisbatan ma‘muriy chora tadbirlarni taklif qilish
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda zaruriy
bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylari sanitar tozalash inshoatlarida
epidemiyaga qarshi ishlarni tashkillashtirish, chiqindilarni qayta yuklash stansiyalarini, kompost
va assenizatsiya dalalarini sanitariya tekshiriuvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy
bilimlar va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 7
Mavzu: Atmosfera havosini sanitariya muhofazasi.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi:
- Talabalarga atmosfera havosini ifloslanishini aholi salomatligiga
aniqlash tug‘risida uslubiy4 bilim berish
- Aholi yashash punktlarida atmosfera havosining ifloslanish
darajasini aniqlash uslubi to‘g‘risida tushuncha berish
- Atmosfera havosinining ifloslanishining inson organizmiga
biologik ta‘sir mexanizmlari to‘g‘risida tushuncha berish
- Aholi yashash punktlari atmosfera havosinining ifloslanishini
kamaytirish bo‘yicha chora tadbirlarni ishlab chiqish.
Talaba bilishi kerak: Aholi turar joylarida atmosfera havosinining ifloslanishining salbiy
84
ta‘sirini oldini olish bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni amalga
oshirishni. Aholi turar joylarida atmosfera havosinining sanitariya
muxofazasi bo‘yicha ogoxlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratini olib
borish va ularni tekshirish usullarini bilish
Talaba bajara olishi lozim: Aholi turar joylarida atmosfera havosinining ifloslanishining salbiy
ta‘sirini oldini olish bo‘yicha tashkiliy, uslubiy tadbirlarni va
mukammal tekshirish ishlarini bajara olishi lozim.
Aholi turar joylarida atmosfera havosidan laboratoriya tekshirish
uchun namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Aholi turar joylari-da
atmosfera havosini-ning
ifloslanishining salbiy
ta‘siriga qarshi kurashish
ishlarni o‘rgatish
Talabalarga aholi turar
joylarida atmosfera
havosinining ifloslan-
tiruvchi manbalar ustidan
ogoxlantiruvchi va joriy
sanitariya nazoratini olib
borishda shifokor vazifalari
bilan tanishtirish
Sanoat korxonlari,
avtotransportlarning o‘ziga
xos tomonlarini o‘rgatish
Aholi turar joylarida
atmosfera havosinining
ifloslanishining salbiy
ta‘sirini ahamiyatini
o‘rgatish, ularni aniqlash
usullarini talabalarga
o‘rgatish o‘z bilim
doirasini shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Aholi turar joylarida atmosfera havosinining ifloslanishining salbiy ta‘sirini
oldini olish bo‘yicha kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni
tartibli ravishda ochib beradilar
Aholi turar joylarida atmosfera havosinining ifloslan manbalar ustidan
mukammal tekshirish ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Aholi turar joylarida sanoat korxonlari va avtortransportlarning o‘ziga xos
tomonlarini bilishi lozim
- Aholi turar joylarini funksional mintaqalari va unda atmosfera
havosinining ifloslantiruvchi manb‘alarni rejalashtirishga qo‘yiladigan
gigienik talablarni bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarida fizik
omillar manbasiga qarshi ishlarni tashkillashtirish va profilaktik
tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy
mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarida atmosfera havosinini sanitariya
tekshirish bosqichlari tartibini va uni tartibli ravishda bajara olishi
lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar, guruhli shakllarda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar, tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar,
yangi pedagogik texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi
dasturlar, O‘z.Res SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San
Qva Q, O‘z Res Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va Faoliyat
85
vaqti
90-daqiqa.
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni
asoslash. Talabalarga aholi punktlaridagi atmosfera havosini holatini o‘rganishda sanitariya
vrachini ishtirok etishi, havoni tozaligi tozalash inshootlarini samaradorligi to‘g‘risida sanitariya
xulosasini tuzish, tozalash inshootlarini ishini samaradorligini baholash, aholi salamatligini
holatini o‘rganish.
86
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda zaruriy
bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylarida atmosfera havosini ifloslanishini axola
salomatligiga salbiy ta‘siriga qarshi ishlarni tashkillashtirish, sanoat korxonlari va
avtotransportlarni sanitariya tekshiruvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar
va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 8
Mavzu: Ochiq suv ta‘minoti bosh inshootlarini sanitariya tekshirish
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi:
- Talabalarni turar-joy jamoat binolari ustidan OSNda ish yuritish
prinsiplarni gigienik yuaxolashni o‘rganish.
- Turar joy jamoat binolari loyixalarni sanitariya ekspertizisini
o‘tkazish uslubiyatigi o‘gganish;
- Yashash binolari chizmalarini o‘qish uslubini o‘rgatish
- Turarjoy va jamoat binolari loyixasini tekshirish bo‘yicha xulosa
tuzish bilan tanishtirish;
- Turarjoy va jamoat binolari sanitariya tekshiruvi uslubi bilan
tanishtirish
Talaba bilishi kerak: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirishni. Turar
joy va jamoat binolari sanitariya muxofazasi bo‘yicha ogoxlantiruvchi
va joriy sanitariya nazoratini olib borish va ularni tekshirish usullarini
bilish
Talaba bajara olishi lozim: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha tashkiliy, uslubiy tadbirlarni va mukammal tekshirish
ishlarini bajara olishi lozim.
Turar joy va jamoat binolaridan laboratoriya tekshirish uchun
namunalar olishni bajara olish
87
Pedagogik vazifalar:
Turar joy va jamoat
binolari ifloslanishining
salbiy ta‘siriga qarshi
kurashish ishlarni
o‘rgatish Talabalarga aholi
turar joy-larida atmosfera
havosinining ifloslanan-
tiruvchi manbalar ustidan
ogoxlantiruvchi va joriy
sanitariya nazoratini olib
borishda shifokor vazifalari
bilan tanishtirish
Sanoat korxonlari,
avtotransportlarning o‘ziga
xos tomonlarini o‘rgatish
Aholi turar joylarida
atmosfera havosinining
ifloslanishining salbiy ta‘si-
rini ahamiyatini o‘rgatish,
ularni aniqlash usullarini
talabalarga o‘rgatish o‘z
bilim doirasini
shakllantirish va qiziqish
uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Turar joy va jamoat binolarining ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini olish
bo‘yicha kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli
ravishda ochib beradilar
Turar joy va jamoat binolarini ifloslantiruvchi manbalar ustidan mukammal
tekshirish ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Aholi turar joylarida sanoat korxonlari va avtortransportlarning o‘ziga xos
tomonlarini bilishi lozim
- Aholi turar joylarini funksional mintaqalari va unda atmosfera
havosinining ifloslantiruvchi manb‘alarni rejalashtirishga qo‘yiladigan
gigienik talablarni bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarida fizik
omillar manbasiga qarshi ishlarni tashkillashtirish va profilaktik
tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy
mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarida atmosfera havosinini sanitariya
tekshirish bosqichlari tartibini va uni tartibli ravishda bajara olishi
lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
90-daqiqa.
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
88
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni asoslash.
Talabalarga Turar-joy va jamoat binolarini qurish uchun er maydonini tanlashda sanitariya
vrachining ishtirok etishi .
89
O‘tkazilgan tekshirishlar ustidan sanitar –gigienik xulosa tuzish tura rjoy jamoat binolari
rejalashtirilmaganligi mikroiqlim buzilishi oqibatida aholi salomatligini buzilish holatini
o‘rganish.
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda
zaruriy bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylarida atmosfera havosini ifloslanishini axola
salomatligiga salbiy ta‘siriga qarshi ishlarni tashkillashtirish, sanoat korxonlari va
avtotransportlarni sanitariya tekshiruvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar
va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
O‘quv mashg‘ulotida ta‘lim texnologiyasi modeli
Mashg‟ulot № 9
Mavzu: Chiqindi suvlarini tozalash aeratsiya stansiyalarini sanitariya-gigienik tekshirish.
Ta‘lim berish texnologiyasi (amaliy mashg‘ulot)
Vaqt: 270 daqiqa Talabalar soni: 10-12
O‘quv mashg‘ulotining
shakli va turi
Amaliy mashg‘ulot
O‘quv mashg‘ulotining
tuzilishi
1. Kirish qism
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
3. Nazariy qism
4. Analitik qism:
-organayzer
-Test va vaziyatli masalalar
5. Amaliy qism
O‘quv mashg‘uloti
maqsadi: Talabalarga chiqindi suvlarning tozalash inshoatlarining
sanitariya tekshirish uslubini baholashga urgatish.
Boz-su chiqindi suvlarni tozalash inshoatlarining sanitariya
tekshiruv uslubini va chiqindi suvlardan namunalar olishni urgatish.
Talabalarga chiqindi suvlarningtozalash aeratsiya stansiyalarida
suvning sifatini nazorat qilish bo‘yicha ishlab chiqarish
labaratoriyasining tashkillashtirilganligi bilan tanishtirish.
Chiqindi suvlarning tozalash inshoatlarining sanitariya
tekshirish dalolatnomasining tuzishning urgatish.
Tashki muhit ob‘ektlarining ifloslanishdan sanitariya
muxofazalash bo‘yicha profilaktik chora tadbirlar ishlab chiqishga
urgatish.
Talaba bilishi kerak: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshirishni. Turar
joy va jamoat binolari sanitariya muxofazasi bo‘yicha ogoxlantiruvchi
va joriy sanitariya nazoratini olib borish va ularni tekshirish usullarini
bilish
90
Talaba bajara olishi lozim: Turar joy va jamoat binolarini ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini
olish bo‘yicha tashkiliy, uslubiy tadbirlarni va mukammal tekshirish
ishlarini bajara olishi lozim.
Turar joy va jamoat binolaridan laboratoriya tekshirish uchun
namunalar olishni bajara olish
Pedagogik vazifalar:
Turar joy va jamoat
binolari ifloslanishining
salbiy ta‘siriga qarshi
kurashish ishlarni
o‘rgatish
Talabalarga aholi turar
joylarida atmosfera
havosinining
ifloslanantiruvchi manbalar
ustidan ogoxlantiruvchi va
joriy sanitariya nazoratini
olib borishda shifokor
vazifalari bilan tanishtirish
Sanoat korxonlari,
avtotransportlarning o‘ziga
xos tomonlarini o‘rgatish
Aholi turar joylarida
atmosfera havosinining
ifloslanishining salbiy
ta‘sirini ahamiyatini
o‘rgatish, ularni aniqlash
usullarini talabalarga
o‘rgatish o‘z bilim
doirasini shakllantirish va
qiziqish uyg‘otish
O‘quv faoliyati natijalari:
Turar joy va jamoat binolarining ifloslanishining salbiy ta‘sirini oldini olish
bo‘yicha kurashish uchun olib borilgan chora-tadbirlarni tartibli
ravishda ochib beradilar
Turar joy va jamoat binolarini ifloslantiruvchi manbalar ustidan mukammal
tekshirish ishlarni bosqichama-bosqich tasniflaydilar
Aholi turar joylarida sanoat korxonlari va avtortransportlarning o‘ziga xos
tomonlarini bilishi lozim
- Aholi turar joylarini funksional mintaqalari va unda atmosfera
havosinining ifloslantiruvchi manb‘alarni rejalashtirishga qo‘yiladigan
gigienik talablarni bilishi lozim
Talabalarda aqliy fikr yuritishni o‘stirish, aholi turar joylarida fizik
omillar manbasiga qarshi ishlarni tashkillashtirish va profilaktik
tadbirlar ketma – ketlik chizmasini to‘g‘ri tassavur qilishi, tanqidiy
mulohazani shakllantiradilar;
Talabalar aholi turar joylarida atmosfera havosinini sanitariya
tekshirish bosqichlari tartibini va uni tartibli ravishda bajara olishi
lozim.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, aqliy hujum, hikoya, namoyish, videousul, amaliy ish usuli,
kitob bilan ishlash, suhbat, ta‘limiy o‘yin, pinbord, organayzer.
Ta‘lim shakli Jamoaviy, guruhlarda ishlash («Birgalikda o‘qiymiz», «O‘ylang-
Juftlikda ishlang-Fikr almashing»), yakka tartibli
Ta‘lim vositalari Doska-stend, videofilmlar, grafik, diagrammlar, chizma, sxema,
eslatma, nazorat varag‘i, matnlar, nazorat savollari, testlar, vaziyatli
masalalar, o‘rgatuvchi- nazorat qiluvchi dasturlar
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan xonalar,
guruhli shakllarda ishlashga mo‘ljallangan xonalar,
tegishli jadvallar, sxemalar, slaydlar, yangi pedagogik
texnologiyalar, o‘rgatuvchi-nazorat qiluvchi dasturlar, O‘z.Res
SSVning buyruqlari, metodik qo‘llanmalar. San Qva Q, O‘z Res
Qonunlari
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov: tezkor-so‘rov, yozma so‘rov: test
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat
Ta‘lim beruvchi Ta‘lim oluvchilar
91
90-daqiqa.
1-bosqich.
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
5 daqiqa
1.1. Daftarlar va davomatni tekshirish
1.2 Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan
natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot rejasi
bilan tanishtiradi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalarni,
mustaqil ishlash uchun adabiyotlar
ro‘yxatini aytadi
1.3. O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarini
baholash mezonlari bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar, yozib
oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
10 daqiqa
2.1. Tezkor-so‘rovG‘ savol-javobG‘ aqliy
hujum orqali bilimlarni faollashtiradi.
2.2. Amaliy mashg‘ulotning rejasi va tuzilishiga
muvofiq ta‘lim jarayonini tashkil etish
bo‘yicha harakatlar tartibini bayon qiladi (―Davra stoli‖
ishbilarmonlik o‘yini)
2.3. Klaster va konseptual jadval organayzerlarning
ishlash tartibini tushuntiradi va talabalarni guruhlarga
ajratadi
Tanaffus - 5 daqiqa
2.4.Talabalarga mavzuni o‘zlashtirish uchun belgilangan
ko‘rgazmali qurollar ( test va vaziyatli masala,
kompyuter dasturlari, fantomlar)ni taqdim etish, ulardan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tushuntirish berish
Javob beradilar.
Yozadilar.
Guruhlarda
ishlaydilar,
taqdimot qiladilar
va bosh.
3-bosqich.
10 daqiqa
10 daqiqa
10 daqiqa
5 daqiqa
3.1. Amaliy ko‘nikmalarni bajarish
3.2.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan
ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida
ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga
talabalar e‘tiborini qaratadi.
3.3. Guruhlar ishini baholaydilar, o‘quv
mashg‘ulotining maqsadga erishish
darajasini tahlil qiladi.
3.5. Mustaqil ish uchun topshiriq beradi va
uning baholash mezonlarini etkazadi
Amaliy
kunikmalarni
bajaradilar
O‘z-o‘zini, o‘zaro
baholashni
o‘tkazadilar.
Savol beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Motivatsiya
Talabalarni kasbiy tayyorlashda muhimliligini qayd etgan holda mavzuni asoslash.
Talabalarga suv tarmog‘i bosh inshoatlari sanitariya nazoratlari kuyidagi boskichlarni uz ichiga
oladi.
1. Suv tarmogi bosh inshoatlari joylashgan maydon aks ettirilgan sanitariya topografik
nazorat.
92
2. Markazlashgan suv tarmogi uchun suv olish joyi holati, sanitar-texnik holati, suvning
debiti.
3. Suvning sifatini baholash uchun suvni tozalash boskichlarida va taksimlovchi tarmokka
berishdan avval sinama olish va laboratoriya nazoratidan o‘tkazish.
4. Aholi o‘rtasida yuqumli va noyuqumli kasalliklar bilan kasallanish holatini o‘rganish va
profilaktik tadbiriy choralar ishlab chiqish .
5. Aholini surov anketa usullari bilan ularni suvga bo‘lgan istemolini kondirishni o‘rganish.
Talabaga javobgarlik xissini, singdirish, qiziqtirish va amali ko‘nikmalarni egallashda
zaruriy bilimlar xajmini kengaytirish.
- Kelajakda to‘g‘ri va o‘ziga ishongan xolda, logik va kritik fikrlashni, kasbiga ma‘suliyatli
yondoshishni talabada shakllantirish.
- Bo‘lajak shifokorni shakllantirishda aholi turar joylarida atmosfera havosini ifloslanishini axola
salomatligiga salbiy ta‘siriga qarshi ishlarni tashkillashtirish, sanoat korxonlari va
avtotransportlarni sanitariya tekshiruvida shifokor vazifalarni o‘rgatish. Olingan nazariy bilimlar
va amaliy ko‘nikmalar hajmi talabaga kelajakdagi amaliyotida yordam beradi.
2. Fanlararo va fanlar ichra aloqalar
Shu mavzuni o‘qitishda talabalar umumiy gigiena, epidemiologiya, mikrobiologiya,
yuqumli kasalliklar, bolalar kasalliklari, ichki kasalliklar, immunologiya va virusologiya
fanlaridan olgan bilimlariga asoslangan.
93
MASALALAR VA MASHQLAR TO”PLAMI
Ichimlik suvi va suv ta‘minoti gigienasi
Vaziyatli masalani echish bo‘yicha namuna
Marg‘ilon shahrining ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi suv tarmog‘ini eksplutatsiyaga qabul
qilishdan avval tarmoqni mustaxkamligi va jipsligi sinab ko‘rildi va uzoq vaqt davomida yuvildi.
Shundan so‘ng suv tarmog‘ini sinovli ishga tushirishga ruxsat berildi. Sinovli ekspluatatsiya
qilish jarayonida barcha suv tarmog‘i inshootlarining ishlash samaradorligini tekshirish uchun
laboratoriya tekshiruvi o‘tkazildi. Suv tarmog‘idagi ichimlik suvining sifati (qaydnoma №55
01.02.2012 yil) va tarmoqni Davlat qabul qilish xayati tomonidan ishga tushishi mumkinligi
to‘g‘risida xulosa bering.
Qaydnoma №55
Suvning sifatini tekshirish
I. Suvning organoleptik ko‘rsatkichlari
1. xidi 20 °S va 60°S -- ballarda ---- 1
2. ta‘mi 20 °S va 60 °S - ballarda ---- 1
3. rangi koboltiy shkala bo‘yicha – 25
4. loyqaligi mgG‘l -- 1,7
11.Suvning mikrobiologik ko‘rsatkichlari
1. Umumiy mikroorganizmlar soni – 175
2. Koli indeks 4
111.Cuvning kimyoviy ko‘rsatkichlari
1. Ftor mgG‘l -- 1,8
2. Temir mgG‘l -- 0,3
3. Sulfatlar mgG‘l – 350
MASALANI ECHISH:
Marg‘ilon shahrining sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlashdagi suv tarmog‘ida suvning sifat
ko‘rsatkichlari DavST 950-2011 ―Ichimlik suvi‖da berilgan gigienik talablarga quyidagi
ko‘rsatkichlar: rangi, loyqaligi, umumiy mikroorganizmlar soni, koli indeks va ftor miqdori
bo‘yicha javob bermaydi.
Taklif: Suvni sifatini gigienik talabga javob berishi uchun suvning koagulyatsiya, samarali
zararsizlantirish usuli va ftorsizlantirish o‘tkazish kerak.
Vaziyatli masala № 1
Qarshi shahrining ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi suv tarmog‘ini eksplutatsiyaga qabul
qilishdan avval tarmoqni mustaxkamligi va jipsligi sinab ko‘rildi va uzoq vaqt davomida yuvildi.
Shundan so‘ng suv tarmog‘ini sinovli ishga tushirishga ruxsat berildi. Sinovli ekspluatatsiya
qilish jarayonida barcha suv tarmog‘i inshootlarini ishlash samaradorligini tekshirish uchun
laboratoriya tekshiruvi o‘tkazildi. Suv tarmog‘i ichimlik suvining sifati to‘g‘risida (qaydnoma
№20 21.01.2012 yil) va tarmoqni Davlat qabul qilish xay‘ati tomonidan ishga tushishi
mumkinligi to‘g‘risida xulosa bering.
Qaydnoma №20
Suvning sifatini tekshirish
I Suvning organoleptik ko‘rsatkichlari
1. xidi 20 °S va 60 °S -- ballarda ---- 2
3. ta‘mi 20 °S va 60 °S - ballarda ---- 2
4. rangi koboliviy shkala bo‘yicha – 40
5. loyqaligi mgG‘l -- 2,0
II. Suvning mikrobiologik ko‘rsatkichlari
1. Umumiy mikroorganizmlar soni – 82
2. Koli indeks 7
94
III. Cuvning kimyoviy ko‘rsatkichlari
1. Ftor mgG‘l -- 0,8
2. Temir mgG‘l -- 1,3
3. Sulfatlar mgG‘l – 320
Vaziyatli masala: № 2.
Angren shahrini ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi suv tarmog‘ini eksplutatsiyaga qabul
qilishdan avval tarmoqning mustaxkamligi va jipsligi sinab ko‘rildi va uzoq vaqt davomida
yuvildi. Shundan so‘ng suv tarmog‘ini sinovli ishga tushirishga ruxsat berildi. Sinovli
ekspluatatsiya qilish jarayonida barcha suv tarmog‘idagi inshootlarini ishlash samaradorligini
tekshirish uchun laboratoriya tekshiruvi o‘tkazildi. Suv tarmog‘i ichimlik suvining sifati
to‘g‘risida (qaydnoma №15 01.02.2012 yil) va tarmoqni Davlat qabul qilish xay‘ati tomonidan
ishga tushishi mumkinligi to‘g‘risida xulosa bering.
Qaydnoma №15
Suvning sifatini tekshirish
I. Suvning organoleptik ko‘rsatkichlari
1. xidi 20 °S va 60 °S -- ballarda ---- 2
2. ta‘mi 20 °S va 60 °S - ballarda ---- 2
1. rangi koboliviy shkala bo‘yicha – 35
2. loykaligi mgG‘l -- 3,7
II. Suvning mikrobiologik ko‘rsatkichlari
1. Umumiy mikroorganizmlar soni – 115
2. Koli indeks 6
3. Qoldiq xlor - 0
III. Cuvning kimyoviy ko‘rsatkichlari
1. Ftor mgG‘l -- 1,9
2. Temir mgG‘l -- 0,3
3. Sulfatlar mgG‘l – 300
Vaziyatli masala № 3
Quyidagi labaratoriya tekshiruvi natijalari asosida ichimlik suvining sifatiga gigienik baho
bering.
№
Ko‘rsatkichlar
Laboratoriya taxlil
natijalari
UZDST 950:2011
bo‘yicha meyorlar
1. Xidi ,ball 2 2
2. Loyqaligi ,mgG‘l 2,0 1,5
3. Xloridlar,mgG‘l 300 350
4. Sulfatlar,mgG‘l 420 500
5. Ftor,mgG‘l 0,7 0,7
6. Temir,mgG‘l 0,2 0,3
Vaziyatli masala № 4
Quyidagi labaratoriya tekshiruvi natijalari asosida ichimlik suvining sifatiga gigienik baho
bering.
№
Ko‘rsatkichlar
Laboratoriya taxlil
natijalari
UZDST 950:2011
bo‘yicha meyorlar
1. Xidi ,ball 3 2
2. Loyqaligi ,mgG‘l 3,0 1,5
95
3. Xloridlar,mgG‘l 300 350
4. Sulfatlar,mgG‘l 520 500
5. Ftor,mgG‘l 1,7 0,7
6. Temir,mgG‘l 1,2 0,3
Suv havzalarini sanitariya muxofazalash gigienasi
Vaziyatli masalani echish bo‘yicha namuna
«Toshkent» shahrida kimyo zavodi qurilishi rejalashtirildi. Zavod chiqindi suvlari ―Salar‖
daryosiga tushirish mo‘ljallangan. Suv havzasini sanitariya nazoratida aniqlanishicha chiqindi
suv tushirilishi mo‘ljallangan joydan 5 km pastda «Vodil» aholi punkti joylashgan, «Salar»
daryosining suvidan madaniy-maishiy maqsadlarda foydalanishadi. 20 km pastda «Yangiyo‘l»
shahri aholisi suvdan markazlashtirilgan suv ta‘minoti uchun foydalanish ko‘zda tutilgan. Suv
havzasiga chiqindi suvlarni tushirish shart-sharoitlari quyida keltirilgan:
Sanitar ekspertiza uchun ma‘lumotlar:
1. Chiqindi suvni xosil bo‘lish miqdori 0,4 m3 G‘ sek
2. Chiqindi suvni sifat ko‘rsatkichlari
Chiqindi suvni tekshirish qaydnomasi № 21
1. 2009 yil iyul oyining 6- kuni.
2 .Korxonaning nomi - Kimyo korxonasi
3.Sinama- umumiy oqavadan olingan.
4.Sinamaning turi- o‘rtacha proporsional
5.Chiqindi suvning xarorati – 18° S
6. Tekshirish- ertalab soat 11:00 da boshlandi.
Laboratoriyada tekshirilgan natijalar
1. Chiqindi suvning rangi- qo‘ng‘ir, 1 ;15 nisbatda, aralashtirilganda 20 sm suv satxida, 1:10 sm
suv satxida yo‘qoladi.
2. Suzib yuruvchi aralashmalar yo‘q.
3. Muallaq moddalar 1050Sda-50mgG‘l.
4. Reaksiyasi rN-5.6
5. KBE, to‘liq-190mgG‘l
6. Qo‘rg‘oshin 3.5mgG‘l
7. Rux-6.0mgG‘l
8. Dinitroxlorbenzol-8mgG‘l
9. Biologik tekshiruv o‘tkazilmagan.
Suvning tarkibi va xususiyatlariga asosan suv havzasining sifat ko‘rsatkichlari:
1. rN-7.2
2. Erigan kislorod 8.0mgG‘l
3. KBE to‘liq –1.6mgG‘l
4. Muallaq moddalar-1.5mgG‘l
5. Rux-0.1mgG‘l
6. Qo‘rg‘oshin-0.01mgG‘l
Suv havzasining gidrologik tafsiloti.
1. Suv olish joyidan 1km yuqoridan suv havzasini xisobiy suv sarfi:
P.V.-60mG‘sek
I.Ya-80mG‘sek
96
2. Aralashishni o‘rtacha koeffitsienti
3. 0.14- «Vodil» aholi punktida
4. 0.98- «Yangiyo‘l» aholi punktida
Masalaning echish:
Chiqindi suvni daryoga tushirishdan oldin qanchalik darajada tozalanishi kerakligini aniqlash
uchun yaqin oradagi suvdan foydalanish joyida aralashish darajasini aniqlash kerak bo‘ladi.
Buning uchun aralashishni ta‘minlovchi koeffitsientni bilish kerak bo‘ladi, bizning holatimiz bu
«Vodil» punkti uchun-0.14, shundan kelib chiqib chiqindi suvning aralashishi «Vodil» punktida
quyidagicha:
Nq 0.14*60Q0.4G‘0.4q22
Organoleptik ko‘rsatkichlar bo‘yicha zararliligini xisoblash
1. Rangini aniqlash uchun chiqindi suvni bizning misolimizda 1:1.5 nisbatida aralashishi kerak
edi. Suvdan foydalanish joyida 1:22ga teng.
1. Muallaq moddalarning borligi quyidagi tenglamadan foydalanib aniqlandi:
Kchsq(A*QQ1)G‘qxKchsQKr
Kchs*0.75Q1.5G‘0.4q18mgG‘l
3.Zararlilikni organoleptik ko‘rsatkichlar orqali me‘yorlashtirilgan moddalar.Bizning
misolimizda bu dinitroxlorbenzol, uning Sr.dq0.5mgG‘l
Kchsqa*QG‘q (K-K1)QKq0.14x60G‘0.4*(0.5-0)Q0.5q11mgG‘l
2. KBE orqali me‘yorlashtirilgan moddalar quyidagi tenglamada aniqlanadi:
KBEchsqa*Q (KBEchs-KBEdare) G‘ qQKBE
Sanitariya toksikologik zararlilik ko‘rsatkichlari orqali xisoblash:
Chiqindi suv tushirish joyidan pastda «Vodil» aholi punkti borligidan tashqari yana «Yangiyo‘l»
shaxarchasi joylashgan bo‘lib, bu shaxarchani shu daryo suvidan markazlashgan suv ta‘minoti
uchun suv bilan ta‘minlash ko‘zda tutilgan. Shuning uchun yana suvni nazorat tekshiruvidan
o‘tkazib 1toifa talablariga javob berishi aniqlanadi. Chiqindi suvlarni etarli darajada
tozalanganligiga ishonch xosil qilish uchun suvdan foydalanish joyidan ya‘ni «Yangiyo‘l»
shaxarchasi oldidan sinama olib suyulish darajasi aniqlanadi. Buning uchun aralashish
koeffitsentini bilish kerak, bizning misolimizda «Yangiyo‘l» shaxarchasi oldida bu 0.98ga teng.
Yuqorida qilingan xisob-kitoblar asosida kimyo korxonasidan ishlab chiqarilgan chiqindi suvni
suv havzasiga tushirishni shart-sharoitlarni aniqlab, quyidagi xulosaga kelish mumkin, chiqindi
suvni suv havzasiga tushirishdan oldin muallaq moddalarni va organiq moddalardan tozalanishi,
so‘ngra qo‘rg‘oshindan tozalab zararsizlantirilishi kerak.
Vaziyatli masala № 1
«Boz-su» aerostansiyasini sanitar tekshirish davomida quyidagilar aniqlandi: Toshkent
shahrining 5 ta tumanidan xosil bo‘ladigan 150000m3xajmdagi xo‘jalik-maishiy chiqindi suvlar
quyidagi tozalash qurilmalari orqali o‘tkazib tozalanadi: panjara, qumtutkich, radial tindirgich,
aerotenk va ikkilamchi tindirgich. Chiqindi suvni zararsizlantirish xlor orqali amalga oshiriladi.
Xlorning muloqot vaqti 30 minut, chiqindi suvni xlorlashdan so‘ng koli indeks 1600-1900,
qoldiq xlor 1.2-1.4mgG‘l.tozalash sxemasi va zararsizlantirish samaradorligini to‘g‘ri
tanlanganligini gigienik baholang.
Vaziyatli masala №2
―Boz-su‖ aerostansiyasini sanitar tekshiruvdan o‘tkazilganda quyidagilar aniqlandi: stansiya
Toshkent shahridan xosil bo‘ladigan 250000 m3 chiqindi suvni tozalashga mo‘ljallangan.
97
Tozalash quyidagi qurilmalar orqali amalga oshiriladi: qumtutkich, radial tindirgich,
aerotenk.Chiqindi suvni zararsizlantirish xlor orqali amalga oshiriladi. Xlor bilan suvning
muloqot vaqti 30 minut.Suvni xlorlagandan so‘nggi koli indeks 700-1000, qoldiq xlor 1,5
mgG‘l.
Tozalash sxemasini va xlorlash samaradorligini gigienik baholang.
Vaziyatli masala №3
―Salar‖ aerostansiyasiini sanitar tekshiruvdan o‘tkazilganda quyidagilar aniqlandi:
Stansiyaning kunlik ish kuvvati 750000m3 .Chiqindi suvni tozalash uchun oqava suv quyidagi
tozalash qurilmalaridan o‘tkaziladi; panjara, qumtutkich, radial tindirgich, aerotenk va
ikkilamchi tindirgichlar. Chiqindi suvni zararsizlantirish xlor orqali amalga oshiriladi. Xlor bilan
suvning muloqot vaqti 25 daqiqa, koli indeks- 16, qoldiq xlor 1,2- 1,4 mgG‘l.
Tozalash sxemasini to‘g‘ri tanlanganligini va zararsizlantirish samaradorligini gigienik
baholang.
Vaziyatli masala №4
«Sirdaryo» daryosiga «Guliston» shaxar kanalizatsiya oqava va shaxarda joylashgan kimyo
sanoat korxonalari oqava suvlari tushiriladi. «Guliston» shahriga kirishdan oldin suv olish
joyidan va yaqin orada suvdan foydalanadigan «Paxtaobod» qishlog‘ida chiqindi suv tashlanishi
joyidan 8 km, joyda suv sinamasi olib tekshirildi, qishloq aholisi suvni ichish maqsadida
ishlatmaydi, sinama natijalari quyida keltirilgan:
Ifloslanishning
asosiy
ko‘rsatkichlari
Mg.l konsentratsiya Kimyoviy
moddalarning
suvdagi REK
Zararli limit
ko‘rsatkichi «Guliston»
shaxri suv olish
joyida
«Paxtaobod»
qishlog‘ida
Xidi ballarda 2 3 2
KBE 1,5 18 1 toifa 3
2 toifa 6
Anilin 0 0.05 0,1 Sanitar
toksikologik
Siklogeksan 0 0.2 0.2 Sanitar
toksikologik
Farmaldegid 0.1 0.4 0.5 Sanitar
toksikologik
Kaprolaktam 0 0.05 1 Umumsanitar
«Sirdaryo» daryosida «Guliston» shaxar suv olish joyida va «Paxtaobod» qishlog‘i suvdan
foydalanish joyida ifloslanishni toksikologik moddalar bilan va organoleptik xususiyatlari orqali
ifloslanganlik darajasini gigienik baholang.
Tuproq va aholi yashash joylarini sanitariya tozalash gigienasi
Vaziyatli masalani echish bo‘yicha namuna
98
Aholisining soni 2500 bo‘lgan aholi turar joy mintaqasida xosil bo‘layotgan qattiq maishiy
chiqindilarni to‘planish pavilonlari tashkil etilgan. Bu pavilonlar turar joy binolaridan 200m
uzoqlikdagi masofada joylashtirilgan, pavilonlarda vodoprovod va kanalizatsiya tarmog‘i
mavjud emas. Yig‘iladigan qattiq maishiy chiqindilar har 5 kunda ―Maxsustrans‖ korxonasi
bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra olib ketiladi. Shu holat yuzasidan xulosa bering.
Masalani echish
1. Sanitar qoida va me‘yor 0068-98 bo‘yicha aholi turar joy mintaqalaridan xosil
bo‘ladigan qattiq maishiy chiqindilar yig‘iladigan pavilonlar uylardan 50-100 m masofada
joylashtirilishi kerak.
2. Qattik maishiy chiqindilarni vaqtincha saqlash pavilonlari pashsha va kemiruvchilar
ko‘paymasligi uchun sharoit yaratilgan holda, suv tarmog‘i va kanalizatsiya tizimi bilan
ta‘minlangan sharoitda tashkil qilinishi kerak.
3. O‘zbekiston Respublikasi to‘rtinchi iqlim mintaqasida joylashganligi, bu esa iqlim
sharoitining issiqligi tufayli organiq chiqindilarni tezda parchalanishi uchun qulay bo‘lganligi
uchun qattiq maishiy chiqindilarni xar kuni yoki uzog‘i bilan ikki kunda bir marta olib ketilishi
kerak.
Yuqoridagilarni xisobga olib xulosa qilish mumkinki, qattiq maishiy chiqindilarni
yig‘ish paviloni sanitariya talablariga javob bermaydi.
Vaziyatli masala №1
Aholisining soni 4000 bo‘lgan ―Bodomzor‖ mikronoxiyasi qurilishi rejalashtirilmoqda.
Mikronoxiyadagi serqatnov ko‘chalarga qattiq chiqindilarni tashlash uchun tashkil etiladigan
o‘ralar har 50 metrda 1ta, kam qatnovli ko‘chalarda esa har 100 m da 1ta, bozorlarda esa har 250
m.kv. joyga 1ta maxsus idishlar o‘rnatish rejalashtirildi. Shu holat yuzasidan xulosa
berishingizni so‘raymiz.
Vaziyatli masala №2
Samarqand shahrining kanalizatsiya qilinmagan qismidan hosil bo‘ladigan suyuq
chiqindilarni tuproq usulida zararsizlantirish ko‘zda tutilgan. Shaharning bu qismida
25000 aholi yashaydi. Zararsizlantirish uchun sanitar texnik talablarga javob beradigan 15 ga er
maydoni bor. Bu erga qanday tozalash inshooti qurilishi mumkinligini va SXM ulchamlarini
aniqlang.
Vaziyatli masala №3
50.000 tomoshabinga mo‘ljallangan ―Paxtakor‖ stadionidan hosil bo‘ladigan
chiqindilarni yig‘ish uchun mo‘ljallangan urnaning hajmini aniqlang.
Vaziyatli masala №4
Turar joy binosi qurish uchun ajratilgan er maydonini sanitariya tekshirishdan o‘tkazilganda
quyidagilar aniqlanadi: tuproqning yuza 7 sm qismidan olingan sinamada tuproqning g‘ovakliligi
90 % ni, kapilyarlik xususiyati esa 70 % ni, Xlebnikov sanitar ko‘rsatkichi 0,65 ni tashkil etadi.
Tuproqning tarkibi va xususiyatini gigienik baholang.
Atmosfera havosi gigienasi
Vaziyatli masalani echish bo‘yicha namuna
O‘rta Osiyoda «V» shahri hududida IEM qurilishi mo‘ljallandi. Uning havoga chiqaradigan
chiqindilarini ―‖elektrofiltr‖ yordamida tozalangandan so‘ng tarkibi quyidagicha bo‘ladi:
M chang – 332 gG‘sek
M O2 – 561 gG‘sek
M O2 – 1173 gG‘sek.
99
Chiqarilayotgan gazning xajmi U1 q980 m3G‘sek. Gazning xarorati T2 q1500S: eng issiq
kunda tashqi muhit harorati T8 q250S: chiqarish balandligi Nq250 m. Mo‘rikondan gazlarni
chiqish sharoitini hisobga oladigan o‘lcham t q0.6
Belgilangan xududda IEM sini qurilishi mumkinligi va sharoitlari xaqida xulosa bering.
IEM sini joylashishi vaziyatli loyixasi ilova qilinadi MqR:100.600
Masalani echish:
Ifloslanishning er yuzi maksimal konsentratsiyasini quyidagi tenglama oraqali
aniqlaymiz:
Sm q A M F
1) Avval ―grafikdan «m» topiladi
T q0.6 , bo‘lganda ― ― ―‖M ―‖ q 1
2) ―‖V‖ ni nomogramma orqali topiladi:
T q 380 . 125 q 12 .104 va N q 240 m
3) ―‖U‖ ni topish uchun avval ―‖ V‖ni nomogramma orqali topamiz. V1 .. Tq1,2 . 104 va N q
240 m ―‖V‖ q 2.7 bu xolda ―grafik‖da ―U‖ q 1
4) «t» - chang uchun q 2 NO2 va SO2 ― ―‖L‖ – sibir uchun q 200
Chang Sm q2007 . 32 . 2 . 1 . 7 . 10-7 q 0,0928 m2G‘m3
NO2 Cm q200 . 560 . 1 . 1 . 1 . 7 . 10-7 q 0,0785 m2G‘m3
SO2 Sm q200 . 1173 . 1.1.1.7.10-7 q 0,164 m2G‘m3
II. Bu maksimal konsentratsiyasida ... changa ostidan (fakel) manbadan erga tushish nuqtasining
(Xm) masofasida bo‘ladi. Xm masofa quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: Xm q N . d
L ni grafikdan topamiz
V q 2,7 va t q 0,6 q 14
Xm q 240 . 14 q 3360 m
Bu masofada changni Sm yo‘l qo‘yiladigan miqdoridan oshmaydi. SO2 va NO2 yig‘indi
konsentratsiyasi qo‘yilish samarasiga ega bo‘lib, yo‘l qo‘yiladigan miqdoridan oshib ketadi:
0,164 Q 0,0785 q1,25
0,5 0,085
Vaziyatli (reja) loyixa asosida qaralganda yaqin oradagi shaharning seliteb mintaqasi 4-5
km da dam olish joyi – 6 kmda «L» «A» qishloqlari esa shundoq manba yonginasida
joylashgan.
SO2 va NO2ning konsentratsiyasi 5 km uzoqlikda quyidagicha bo‘ladi:
X Q 5000 q1,48 bunda S1 q 0,3
Xm 3360
ya‘ni YQM dan (1) ko‘p.
6 km uzoqlikda dam olish joyida:
6000 q 1,78 bunda S1 q 0,85
3360
S6000 q 1,25 0,85 q 1,06 bu xaqida ham YQM dan ko‘p, dam olish joyiga 0,8
XULOSA
Tanlab olingan er maydoniga IEM qurilishi mumkin emas, chunki amalga oshirilgan
xisoblar shuni ko‘rsatadiki atmosfera havosini seliteb mintaqasida va dam olish joyida gazlar
yig‘indisi bilan ifloslanishi, So2 No2 gazlarni REM dan oshib ketishi kuzatiladi.
Vaziyatli masala № 1
Turar joy mintaqasidan katta magistral ko‘cha o‘tgan, uning atrofida yaqin joylashgan
ko‘p qavatli turar joy imoratlari bor. Bu erda yashovchilar shovqin, chang, gaz ularni bezovta
100
qilishidan shikoyat qildilar. So‘rab-surishtirilganda aholining salomatligi yaxshi emasligi
aniqlandi, ya‘ni ularda bosh aylanishi kuzatilmoqda.
Ushbu xududda qanday tekshirishlar o‘tkazilishi kerak va bu holatni havoning ifloslanishi
bilan bog‘liqligini qanday aniqlash mumkin?
Vaziyatli masala №2
Aholi turar joyida atmosfera havosini oltingugurt gazi va chang bilan ifloslanish
darajasini baholash maqsadida magistral oldi xududdan, 1 chi qator daraxtlar ostidan, imoratlar
oldida va mavze ichidan sinama olindi. SO2 ni magistral oldida 5-6 martaba me‘yoridan
oshganligini, daraxt ostida 3 marotaba, imorat oldida 2 marotaba va mavze ichida 1 marotaba
REKdan oshganligi aniqlandi. Vaziyatga baho bering.
Vaziyatli masala № 3
Magistral yoqasida qizil chiziqdan qochmagan holda ikkita 12 qavatli imorat joylashgan.
Bu imoratlarning biri xarakat intensivligi 2000-2400 avtoG‘soat bo‘lgan ko‘chada, ikkinchisi
500- 800 avtoG‘ soat bo‘lgan ko‘chada joylashgan.
Qaysi ko‘chada ifloslanish darajasi yuqori bo‘lishini tushuntirib bering.
Atmosfera havosining ifloslanish darajasi magistralda va 8-12 qavat balandlikda bir-biridan farq
qiladimi yoki yo‘q.
Vaziyatli masala №4
Sanitariya shifokori atmosfera havosini sanitariya muxofazasiga yo‘naltirilgan gigienik
chora- tadbirlarni baholash jarayonida sanoat korxonasining loyixasini sanitar espertizadan
quyidagi ketma-ketlik asosida o‘tkazdi.
1. Korxona va uning asosiy hamda qo‘shimcha texnologik jarayonlari bilan tanishish.
2. Texnologik chora tadbirlarni kompleks baholash.
3. Atmosfera havosiga chiqariladigan chiqindi moddalar xisob kitobini to‘g‘ri amalga
oshirilganligi tekshirish.
4. Atmosfera havosida chiqindilarni tarqalish shart sharoitlarini xisoblanganligini tekshirish.
5. Chiqindilarni tozalashni texnologik tizimini baholash.
Ishlab chiqarish korxonalari loyixasi sanitar ekspertizasi to‘g‘ri amalga oshirilganligi yuzasidan
xulosa bering.
Turar joy va jamoat binolari gigienasi
Vaziyatli masalani echish bo‘yicha namuna
120 o‘ringa mo‘ljallangan terapevtik bo‘lim rejalashtirilganda shovqindan himoyalovchi
to‘siklar ko‘zda tutilmagan. Shovqindan SHM o‘rnatilgan. Shifoxona yo‘l yoqasida joylashgan.
Bu ko‘chadan xar soatda 500tadan ortiq avtotransport o‘tadi. Tovush bosimining oktava darajasi
va tovush darajasi palatada 125 DBa, shifokor xonasida 136 DBa ni tashkil qildi.
Palata va shifokor xonasida tovushning gigienik darajasini aniqlab, agar meyordan yuqori
bo‘lsa shovqindan himoya qilish tadbirlarni belgilang.
Masalani echish:
Kasalxonada shovqining oktava darajasini va tovush darajasini gigienik talablariga javob
berishini aniqlash uchun o‘rtacha gеometrik oktava tebranish maydoni (Gs) xisobga olinadi, bu
erda (QMQ bo‘yicha) tebranish 63 dan 8000Gs ko‘rsatilgan, QMQ ga asosan shifoxona
palatasida tovush bosimining darajasi 25-51 DBa o‘zgaradi, shifokor kabinetida 31-55 DBa.
Loyixa bo‘yicha tovush bosimining oktava darajasi va tovush darajasi palatada 125 DBa (QMQ
bo‘yicha 55 DBa ).
101
Shundan ko‘rinib turibdiki, palatalar orasida , shifokor xonasi orasida shovqindan himoya
qiluvchi moslama o‘rnatilishi talab qilinadi, shu holda shovqining darajasi 45 DBa,
o‘rnatiladigan shovqining darajasi 70 DBa ga kamayadi.
Davolash muassasasining terapiya bo‘limi va shifokor kabinetini shunday
loyixalashtirilganida shovqinning darajasi gigienik meyorlarga to‘g‘ri keladi.
Vaziyatli masala № 1
Jarroxlik xonasining orientatsiyasi shimoliy, balandligi 4,5 m; kengligi 5 m; chuqurligi 5,5
m; xonada bitta jarroxlik stoli, konditsioner, nurlanish yo‘li bilan isitish tizimi, suv taminoti va
kanalizatsiya bor.
Jarroxlik xonasini sanitariya texnik jixozlariga va rejalashtirilganiga gigienik baho bering.
Vaziyatli masala.№ 2
Shahardan tashqari maydonda yuqumli kasalliklar shifoxonasi qurish uchun er maydoni
ajratildi. Bosh loyixa bo‘yicha qurilish 17%ni, ko‘kalamzorlashtirish esa 60% ligi ko‘zda
tutilgan. Qolgan maydonlar yo‘laklar, kirib- chiqish yo‘llari va kasalxona xo‘jalik hamshirasi
uchun turar joy binosiga mo‘ljallangan.
Kasalxonani to‘g‘ri rejalashtirilishiga, sanitariya sharoitlariga gigienik baho bering.
Vaziyatli masala.№ 3
Yuqumli kasalliklar shifoxonasi loyixalashtirilgan. U erda 30% palatalar bokslardan
iborat bo‘lib, imoratning birinchi qavatida joylashgan. Bokslar karovat, tumbochka, sanitariya
tarmog‘i, tambur va shlyuz bilan taminlangan.
Boksni rejalashtirilganini baholang, tambur va shlyuz nima uchun kerakligini ayting.
Vaziyatli masala № 4
Shahar chetidan yuqumli kasalliklar shifoxonasi uchun er maydoni tanlandi. Bosh loyixa
bo‘yicha qurilish foizi 18 % ni, ko‘kalamzorlashtirish 50 % ni, qolgan maydon esa yo‘llar,
yo‘lkalar, kirish yo‘llarini tashkil etadi.Shifoxonaning rejalashtirilishiga gigienik baho bering.
Aholi turar joylarini rejalashtirish gigienasi
Vaziyatli masalani echish bo‘yicha namuna
Aholisining soni 200 000 bo‘lgan shaharcha yaqinida qora metallurgiya zavodi ishga
tushirish rejalashtirildi. Shahar atrofida bu korxonadan tashqari elektrod ishlab chiqaruvchi
zavod faoliyat yuritadi. Shahar atrofida yashil o‘simliklarning 10 m qatori mavjud. SHM
mintaqasi 100 m tashkil etadi. Shu holat yuzasidan o‘z xulosangizni bering.
Masala echish:
1. Qora metallurgiya kombinati uchun tashkil etiladigan SHM San Q va M bo‘yicha ( 0006-
93) 500 m kam bo‘lmasligi kerak.
2. Elektrod ishlab chiqarish zavodi uchun esa SHM-kamida 300 m dan kam bo‘lmasligi
kerak.
1. SHM da tashkil etilgan yashil o‘simliklar 50m dan kam bo‘lmasligi kerak.
2. Qora metallurgiya va elektrod ishlab chiqarish zavodini bir-biriga yaqin joylashtirishdan
oldin, atmosfera havosidagi fon konsentratsiyasini aniqlash kerak.
Vaziyatli masala № 1
Asaka qishlog‘i atrofiga 5000 ta bosh qoramol saqlash uchun chorvachilik fermasini
qurilishi rejalashtirildi.
Bu ferma uchun qozonxona, go‘ng saqlash ombori va 200 ta mashina saqlanadigan garaj
qurish rejalashtirildi.
Shu holat bo‘yicha o‘z xulosangizni bering.
102
Vaziyatli masala № 2
Toshkent shahrida yangi radiolakatsion stansiyani qurish loyixalashtirilmokda.
Radiolakatsion stansiya antenna tizimlari hosil qiladigan EMMdan turar joy binolarini himoya
qilish ko‘zda tutilmagan. EMMga nisbatan SHM o‘rnatilmagan. Turar joy binolari radiolakatsion
stansiyadan 200 metr uzoqlikda joylashgan. Aholi yashash punktida EMM darajasi 15
mk.VtG‘sm2. Aholi yashash punktida EMM gigienik yo‘l kuyish darajasini aniqlang. Agarda
EMM darajasi gigienik me‘yorlardan yuqori bo‘lsa aholi yashash punktini himoyalash
to‘siklarini aniqlang.
Vaziyatli masala №3
Toshkent shahrida yangi telemarkaz qurish loyihalashtirilmokda. Loyiha bo‘yicha turar
joy binolarini telemarkaz antennalari tizimi hosil qiladigan EMM himoyalash maqsadida
maxsus difraksion ekranlar o‘rnatish kuzda tutilgan. EMM himoyalash bo‘yicha SXM 250 metr
masofada o‘rnatilgan. Turar joy binolari telemarkazdan 250 metr uzoqlikda joylashgan. Yashash
xududida EMM darajasi 10 mkVtG‘ sm2 ni tashkil qiladi.
Yashash xududida EMM ning gigienik darajasini aniqlang. Agarda gigienik me‘yorlardan
yuqori bo‘lsa himoyalash to‘siklarini aniqlang.
Vaziyatli masala № 4
Sirdaryo shahrida yangi radiolakatsion stansiyani qurish loyixalashtirilmokda.
Radiolakatsion stansiya antenna tizimlari xosil qiladigan EMMdan turar joy binolarini
ximoyalash ko‘zda tutilmagan. EMMga nisbatan SHM o‘rnatilmagan. Turar joy binolari
radiolakatsion stansiyadan 200 metr uzoqlikda joylashgan. Aholi yashash punktida EMM
darajasi 25 mkVtG‘sm2. Aholi yashash punktida EMM gigienik yo‘l qo‘yish darajasini aniqlang.
Agarda EMM darajasi gigienik me‘yorlardan yuqori bo‘lsa aholi yashash punktini ximoyalash
to‘siklarini aniqlang.
103
TEST SAVOLLARI
1. Suv orqali qanday yuqumli kasalliklar tarqaladi:
A. qorin tifi, endemik buqoq
B. qorin tifi, ichburuk*
V. endemik buqoq, urov kasalligi
G. urov kasalligi, chin chechak
D. nitratli metgemoglobinemiya
2. Ichimlik suvini sifatini baholovchi organoleptik ko‗rsatkichlar:
A. loyqaligi, koli-indeksi
B. rangi, koli-titri
V. loyqaligi, rangi*
G. koli-indeks, koli-titr
D. oksidlanish
3. Ichimlik suvida koli-titr qanchaga teng:
A. 100 dan kam emas
B. 300 dan ko‗p emas
V. 300 dan kam emas*
G. 3 dan ko‗p emas
D. 100 ta.
4.Ichimlik suvida umumiy mikroblar soni qanchaga teng:
A. 3 dan ko‗p emas
B. 100 dan kam emas
V. 300 dan ko‗p emas
G. 100 dan ko‗p emas*
D. 1000 ta
5. Ichimlik suvi tarkibida bog‗langan qoldiq xlorning ruxsat etilgan miqdori:
A. 0,1-0,3 mg/l
B. 0,3-0,5 mg/l
V. 0,8-1,2 mg/l*
G. 3-5 mg/l
D. 1-2 mg/l
6. Ichimlik suvi tarkibi erkin qoldiq xlorning ruxsat etilgan miqdori:
A. 0,3-0,5 mg/l*
B. 0,8-1,2 mg/l
V. 0,1-0,3 mg/l
G. 1-2 mg/l
D. 3-5 mg/l.
7. Ichimlik suvi tarkibida qoldiq ozonning ruxsat etilgan miqdori:
A. 0,1-0,3 mg/l*
B. 0,3-0,5 mg/l
V. 0,8-1,2 mg/l
G. 1-2 mg/l
D. 3-5 mg/l
8. O‗zbekiston sharoiti uchun ruxsat etiladigan ichimlik suvi tarkibidagi ftor miqdori:
A. 1,2 mg/l
B. 1,5 mg/l
V. 0,7 mg/l*
G. 3,0 mg/l
D. 2,0 mg/l
9. Ichimlik suvida nitratning ruxsat etiladigan miqdori:
A. 350 mg/l
104
B. 10 mg/l
V. 500 mg/l
G. 45 mg/l*
D. 330 mg/l
10. Ichimlik suvi tarkibidagi ruxsat etiladigan loyqalik miqdori:
A. 2 ball
B. 1,5 mg/l dan kam emas
V. 30 sm ko‗p emas
G. 1,5 mg/l dan ko‗p emas*
D. 10 sm
11. Ichimlik suvida ruxsat etiladigan rang ko‗rsatkichi:
A. 20 gradusdan ko‗p emas*
B. 20 gradusdan kam emas
V. 30 sm ko‗p emas
G. 2 ball
D. 1,5 mg/l
12. Ichimlik suvining organoleptik xususiyatiga ta'sir qilmaydigan quruq qoldiqning ruxsat
etiladigan miqdori:
A. 100 mg/l
B. 500 mg/l
V. 350 mg/l
G. 1000 mg/l*
D. 50 mg/l
13. Aholisi 10.000 dan ortiq, zararsizlantiradigan ochiq suv manbasidan bakteriologik
ko‗rsatkichlarga olinadigan sinamalarning eng kam soni:
A. yilda uch marotaba.
B. oyda bir marotaba
V. oyda 2 marotaba
G. oyda bir marotaba
D. kunda bir marotaba*
14. Qoldiq reagentlarning miqdorini aniqlash uchun suvdan sinamalar qancha vaqt oralig‗ida
olinadi:
A. oyda 3 marta
B. xaftada ikki marta
V. xar smenada kamida bir marotaba*
G. oyda 1 marta
D. xar xaftada kamida 1 marta
15. Ichimlik suvini xlorlashdan so‗ng paydo bo‗ladigan maxsus xid qanchadan oshmasligi kerak:
A. 2 balldan
B. 1 balldan*
V. 3 balldan
G. 4 balldan
D. 30 sm dan
16. Markazlashtirilgan suv tarmog‗ida suvni taqsimlovchi tarmoqqa berishdan oldin qoldiq xlor
qancha vaqt oraligida aniqlanadi:
A. oyda 1 marotaba
B. xar kuni kamida 4 marotaba
V. xar yarim kunda
G. xar soatda kamida 1 marotaba*
D. xaftada 2 marta.
17. Agar ichimlik suvida koli-titr 500 ga teng bo‗lsa koli-indeks nechaga teng bo‗ladi:
A. koli-indeks – 6.
105
B. koli-indeks – 3
V. koli-indeks – 4
G. koli-indeks – 5
D. koli-indeks – 2*
18. Agar ichimlik suvida koli-titr 500 ga teng bo‗lsa koli-indeks nechaga teng bo‗ladi:
A. koli-indeks – 5
B. koli-indeks – 4
V. koli-indeks – 2*
G. koli-indeks – 6
D. koli-indeks – 10
19. Agar ichimlik suvida koli-indeks 5 ga teng bo‗lsa koli-titr qanchaga teng bo‗ladi:
A. 350
B. 100
V. 300
G. 200*
D. 500
20. Agar ichimlik suvida koli-indeks 10 bo‗lsa koli-titr qancha bo‗ladi:
A. 400
B. 300
V. 500
G. 200*
D. 600
21. Ichimlik suvida nitrat ko‗payib ketsa qanday kasallik kelib chiqadi:
A. metgemoglobinemiya*
B. karies
V. flyuoroz
G. yurak-kon tomir kasalligi
D. ichburuk
22. Ichimlik suvida ftor ko‗payib ketsa qanday kasallik kelib chiqadi:
A. metgemoglobinemiya
B. endemik karies
V. endemik flyuoroz*
G. endemik buqoq
D. poliomielit
23. Ichimlik suvida ftor kamayib ketsa qanday kasallik kelib chiqadi:
A. metgemoglobinemiya
B. endemik flyuoroz
V. endemik buqoq
G. endemik karies*
D. shol
24. Sinamalardan qaysi biri DAVST 950-2000 talablariga javob beradi:
A. loyqaligi – 3, tiniqligi – 20
B. koli-titri – 3, koli-indeksi – 300
V. xidi – 2 ball, ta'mi – 2 ball*
G. rangi – 20o, koli-indeksi –100
D. xidi – 30, ta'mi – 50
25. Suv ta'minoti tizimidagi ishchilarning tibbiy ko‗rikdan o‗tish muddatlari:
A. oyda bir marta
B. yilda 6 marta
V. yilda bir marta*
G. kvartalda 2 marta
D. xar kuni
106
26. Markazlashtirilgan suv ta'minoti tizimi uchun olinadigan ochiq suv havzalaridagi
zararsizlantirish mumkin bo‗lgan koli-indeks:
A. 300.000
B. 100.000
V. 200.000
G. 10.000*
D. 500.000.
27. Xlorli oxaktosh tarkibida necha % faol xlor bo‗lishi kerak:
A. 20-25%
B. 32-36%*
V. 1-2%
G. 0,3-0,5%
D. 0,8-1,2%
31. Ichimlik suvida xlor fenol xidini paydo bo‗lishini oldini olish uchun qanday xlorlash uslubi
ishlatiladi:
A. dixlorlash
B. oddiy xlorlash
V. super xlorlash
G. preammonizatsiya*
D. dexlorlash
32. Ichimlik suvi saqlanadigan rezervuardan so‗ng qoldiq xlor kaerda aniqlanadi:
A. sekin filtrda
B. gorizontal tindirgichda
V. suvni taqsimlovchi tarmoqqa berishdan oldin*
G. aerotenkda
D. metantenkda
33. Filtrlarni xlor bilan dezinfeksiya qilish va undan maqsad:
A. bakteriyalardan tozalash uchun 50-100 mg/l - 2 soat muloqatda bo‗ladi*
B. viruslardan tozalash uchun 50-100 mg/l - 2,5 soat muloqatda bo‗ladi
V. gijja tuxumlaridan tozalash uchun 1-2 mg/l olinadi
G. muallaq moddalardan tozalash uchun
D. suvni kimyoviy moddalardan tozalash uchun
34. Taqsimlovchi tarmoqda erkin qoldiq xlor qancha bo‗lishi kerak:
A. 3-5 mg/l
B. 0,8-1,2 mg/l
V. 1-2 mg/l
G. 0,2-0,5 mg/l*
D. me'yorlanmagan
35. Taqsimlovchi tarmoqda bog‗langan qoldiq xlor qancha bo‗lishi kerak:
A. me'yorlanmagan.
B. 0,3-0,5 mg/l
V. 1-2 mg/l
G. 3-5 mg/l
D. 0,8-1,2 mg/l*
36.Markazlashtirilgan suv ta'minotida qoldiq ozon miqdori qancha bo‗lishi kerak:
A. 0,1-0,3 mg/l*
B. 0,3-0,5 mg/l
V. 0,81,2 mg/l
G. 1-2 mg/l
D. 3-5 mg/l
37. Suvni dexlorlash qachon ishlatiladi:
A. suvda benzin xidi paydo bo‗lib kolsa
107
B. suvni yetarli zararsizlantirishga sharoit bo‗lmagan xollarda
V. suvni istemolchiga yuborishdan oldin ortiqcha xlorni bartaraf etishda*
G. maxalliy suv ta'minotida
D. ozonni ishlatishga sharoit bo‗lmaganida
38. Agar ichimlik suvida koli-titr – 1000 bo‗lsa, koli-indeks qanchaga teng:
A. 4 ga
B. 3 ga
V. 1 ga*
G. 2 ga
D. 10 ga
39. Suvdagi ortiqcha xlorni bartaraf etish uchun qanday moddadan foydalaniladi:
A. kraxmal
B. kaliy yodid
V. natriy tiosulfat*
G. poliakrilamid
D. alyuminiy sulfat
40. Markazlashtirilgan ichimlik suvi tarmog‗idagi suvda mikrofloralarni o‗sishini to‗xtatish
uchun nima qilinadi:
A. qoldiq xlorni me'yorida saqlanadi*
B. qoldiq alyuminiy qoldirish kerak
V. tiosulfat natriy qo‗shish kerak
G. suvni tindirib quyish kerak
D. suvni rangsizlantirish kerak
41. Toza ichimlik suvi saqlanadigan rezervuar qachon dezinfeksiya qilinadi va tozalanishi kerak:
A. uch yilda bir marta
B. xar oyda 2 marta
V. xar kuni
G. yilda kamida bir marta*
D. uch yilda 2 marta
43. 36% 100 g. xlorli oxak tarkibida qancha faol xlor bo‗ladi:
A. 40 gr
B. 36 mg
V. 36 gr
G. 3,6 gr
D. 0,355 mg
44. Ichimlik suvni tayyorlashda alyuminiy sulfatni gidrolizga uchrashi uchun optimal rN qancha
bo‗ladi:
A. 2,5-3,5
B. 4,5-5,5
V. 3,5-4,5
G. 5,5-6,5*
D. 1-2
45. Agar suvda ishqoriylik 1o bo‗lsa, kogulyantni taxminiy dozasi mg/l da:
A. 15,0
B. 30,0
V. 39,6*
G. 10,0
D. 1,5
46. Agar suvda 1o ishqoriylik bo‗lsa, qancha kalsiy okisiga to‗g‗ri keladi:
A. 10,0 mg/l*
B. 5 mg/l
V. 0,355 mg/l
108
G. 0,5 mg/l
D. 39,6 mg/l
47. Koagulyasiya qilish uchun suvni qachon maxsus tayyorlanishi kerak:
A. suvni ishqoriyligi past bo‗lsa
B. suvda maxsus xid bo‗lsa
V. suvda muallaq moddalar yuqori bo‗lsa*
G. suvda mikroblar ko‗p bo‗lsa
D. qachonki koli-titr 300 bo‗lsa
48. Ichimlik suvini tulik sinamasi uchun qancha miqdorda suv olish kerak:
A. 15 l
B. 10 l
V. 5 l*
G. 8 l
D. 10 ml
49. Ichimlik suvini bakteriologik tekshirish uchun qancha suv olish kerak:
A. 0,5 l*
B. 200 ml
V. 3 l
G. 5 l
D. 10 ml
50. Ichimlik suvini bakteriologik tekshirish uchun sinama qanday idishga olinadi:
A. toza plastmassa idish
B. sterillangan polietilenli idish
V. sterillangan maxkam tikinlik shisha idish*
G. issiq suv bilan yuvilgan idish
D. petri kosachasiga
51. Ochiq suv havzalaridan sinama qanday asbob yordamida olinadi:
A. nasos
B. psixrometr
V. aspirator
G. batometr*
D. shumomer
52. Suvdan sinama olishda qanday hujjat to‗ldiriladi:
A. kuzatuv varakasi*
B. dalolatnoma
V. kaydnoma
G. sanitariya xulosasi
D. dastur
53. Suvdan sinama olingandan keyin qancha vaqt ichida bakteriologik tekshirish o‗tkazilishi
kerak:
A. 1 kundan keyin
B. 2-3 kundan keyin
V. 5 kundan keyin
G. namuna olingandan so‗ng kechi bilan 2 soatda*
D. bir xafta ichida
54. Ichimlik suvini tiniqlik ko‗rsatkichi bo‗yicha nimani baholaymiz:
A. temirsizlantirishni
B. zararsizlantirishning samaradorligini
V. ftorlashni
G. suvni tindirish jarayonini samaradorligini*
D. degazatsiyani
55. Suvning tiniqligi 30 sm teng bo‗lsa loyqalik qanchaga to‗g‗ri keladi:
109
A. 4 mg/l
B. 3 mg/l
V. 5 mg/l
G. 1,5 mg/l*
D. 2,5 mg/l
56. Qanday modda suvga tabiiy palag‗da tuxum xidini beradi:
A. alyuminiy
B. temir
V. ozon
G. serovodorod*
D. PAA
57. Ichimlik suvida ruxsat etiladigan qattiqlik ko‗rsatkichi:
A. 10 mmol/l
B. 9 mmol/l
V. 0,1-0,3 mmol/l
G. 7 mmol/l*
D. 50 mmol/l
58. Ichimlik suvida xloridlar miqdori qancha bo‗lishi kerak:
A. 750 mg/l
B. 400 mg/l dan kam emas
V. 500 mg/l
G. 350 mg/l dan ko‗p emas*
D. 1000 mg/l
59. Tarkibida qancha miqdorda quruq qoldiq bo‗lgan suvlar chuchuk suvlar deyiladi:
A. 5000 mg/l gacha
B. 1000 mg/l dan yuqori
V. 10.000 mg/l gacha
G. 1000 mg/l gacha*
D. 1500 mg/l gacha
60. Suv tarkibida nitrat miqdori yuqori bo‗lsa nimadan dalolat beradi:
A. ifloslanish xajmidan
B. nitrifikatsiya jarayonidan
V. suvni uzoq vaqt ifloslanganligidan*
G. ammonifikatsiyadan
D. suv tarkibida ftor borligidan
61. Ochiq suv havzalaridagi suvlarni temirsizlantirish usuli:
A. xlorammonizatsiya
B. ftorlash
V. reagentli*
G. distillyasiya
D. filtratsiya
62. Markazlashtirilgan suv ta'minoti tizimi uchun suv olish joyidan 1-SXM ni kirg‗oq
chegaralarini minimal uzunligi:
A. 100 m*
B. 10 m
V. 50 m
G. 30 m
D. 20 m
63. Ichimlik suvida qoldiq poliakrilamid ruxsat etiladigan miqdori:
A. 2,0 mg/l ko‗p emas*
B. 4,0 mg/l
V. 3,0 mg/l
110
G. 10,0 mg/l
D. 5 mg/l
64. Qoldiq alyuminiyning ruxsat etiladigan miqdori:
A. 10,0 mg/l
B. 0,5 dan kam emas
V. 2 mg/l
G. 0,5 dan ko‗p emas*
D. 5 mg/l
65. Ichimlik suvida qoldiq temirni ruxsat etiladigan miqdori:
A. 5,0 mg/l
B. 0,5 dan kam emas
V. 2,0 mg/l
G. 0,3 mg/l dan ko‗p emas*
D. 3,0 mg/l
66. 1- iqlim sharoitida oqar suvlar uchun II-SXM ning yuqori chegarasi:
A. 250 m
B. 3 kun
V. 5 kun*
G. 5 km
D. 3 km
67. IV-iqlim sharoitida oqar suvlar uchun II-SXM yuqori chegarasi:
A. 5 km
B. 5 kun
V. 3 km
G. 3 kun*
D. 250 m
68. Oqar suvlar uchun II-SXM ning pastki chegarasi:
A. 5 kun
B. 3 kun
V. 3 km
G. 250 m*
D. 5 km
69. Agar suvning tarkibida fitoplankton bo‗lsa qanday tozalash usuli qo‗llaniladi:
A. ftorlash
B. filtratsiya
V. xlorlash
G. mikrofiltratsiya*
D. aerofiltratsiya
70. Suv man'balari qanday qonuniy-meyoriy hujjat bo‗yicha tanlab olinadi:
A. DAVST 951-2000*
B. DAVST 950-2000
V. Stl.vn. 2000-43
G. San.K. va N.42-128-4690
D. San.K. va N. 0056-88
71. Maxalliy suv ta'minoti ma'nbasi quduqdan foydalanish radiusi qancha:
A. 1 km
B. 500 m dan oshiq emas
V. 600 m
G. 100 m dan ko‗p emas*
D. 2 km
72. Agar suv tarkibida fitoplankton bo‗lsa suv ta'minotining qaysi man'basiga kiradi:
A. sizot
111
B. maxalliy
V. yer osti man'basiga
G. ochiq suv man'basiga*
D. qatlamlararo
73. 1-sinf yer osti suv man'basi suvi sifatini DAVST 950-2000 talabiga keltirish uchun qanday
tozalash usullari qo‗llaniladi:
A. DAVST 950-2000 ga javob beradi, to‗g‗ridan-to‗g‗ri istemol uchun tarmoqqa yuboriladi*
B. xlorlanadi so‗ng tarmoqqa yuboriladi
V. koagulyasiya va xlorlash
G. aeratsiya, tindirish, filtrlash
D. aeratsiya, koagulyasiya, xlorlash
74. Chiqindi suvlarni suv havzalariga tushirishni nazorat qilish qanday hujjat bo‗yicha olib
boriladi:
A. San.Q va N 0056-96*
B. DAVST 950-2000
V. SN va Q 26.2.3.01.86
G. San. Q.va N. 42-128-4690-88
D. DAVST 951-2000
75. Toza suv saqlanadigan rezervuarlar qachon tozalanishi kerak:
A. yilda bir marta*
B. ikki yilda bir marotaba
V. oyda bir marotaba
G. yilda uch marotaba
D. xar oyda
76. Tarkibida ftor tutuvchi qanday moddalar qo‗llaniladi:
A. margimush ftor
B. benzoftor
V. natriy ftorid*
G. alyuminiy ftor
D. diamino ftor
77. Rezervuar bilan tozalanadigan xojatxona orasida qancha masofa bo‗lishi kerak:
A. 15 m
B. 5 m
V. 10 m
G. 30 m*
D. 20-25 m
79. Joriy dezinfeksiya qilish uchun boshi berk tarmoqlarda nima kuzda tutilgan bo‗lishi kerak:
A. namuna olish
B. kanalizatsiya
V. chiqarish moslamasi*
G. suvni xaydash uchun nasos
D. suvni yuborish uchun nasos
80. Suv ta'minotini qurilishi davrida OSN qancha vaqt oralig‗ida o‗tkaziladi:
A. yilda ikki marta
B. 6 oyda bir marta
V. 3 oyda kamida bir marta*
G. yilda bir marta
D. xar kuni
81. Suv man'balarini san.tekshirish natijasida aniqlangan ifloslantiruvchi man'balarni qanday
hujjatga tushirish kerak:
A. suv olish joyi va ifloslantiruvchi man'ba orasidagi masofa ko‗rsatilgan xolda situatsion rejaga
tushiriladi*
112
B. suvlarni oqish tezligi aniqlanib bosh rejaga tushiriladi
V. ochiq suv havzalarini bosh SXM ga tushiriladi
G. tozalash inshootlari tushirilgan rejaga
D. chiqindi suvlarni xajmi ko‗rsatilib, shaxar rejasiga tushiriladi
82. Agar ichimlik suvi tarkibida qoldiq temir REM dan yuqori bo‗lsa qanday chora ko‗riladi:
A. yumshatiladi
B. xlorlanadi
V. ozonlanadi
G. temirsizlantiriladi*
D. aholi tomondan shikot bulmasa istemol qilishga ruxsat etiladi
83. Suvni sifatini tekshirish protokoliga nimalar kiritilishi kerak:
A. organoleptik, sanitar-tartib, biologik ko‗rsatgichlari
B. organoleptik, sanitar, ximik, mikrobiologik ko‗rsatgichlari
V. organoleptik, ximik, sanitar va biologik ko‗rsatgichlari*
G. mineral tarkibi, oksil uchligi va mikro organizmlar patogenligi
D. muallik moddalar, sanitar ko‗rsatgichlari
84. Suv sifatini tekshirish protokoli nima bilan tugallanadi:
A. kommunal gigiena bo‗limi boshligi imzosi
B. yil kun soni
V. bosh vrach imzosi
G. sanitariya vrachi xulosasi*
D. suv ta'minoti manba'si
85. Suvni qayta ishlash usullarini tanlash to‗g‗riligi qanday hujjat bo‗yicha baholanadi:
A. kuzatuv xati bo‗yicha
B. tushuntirish xati bo‗yicha
V. loyixa materiallari bo‗yicha*
G. gidrometeriologiya xizmati materiallari bo‗yicha
D. gidrogeologlar materiallari bo‗yicha
86. Suv manbalari II – SXM qanday nomlanadi:
A. sanoat mintaqasi
B. katiy rejimlik
V. kuzatuv mintaqasi
G. chegaralangan mintaqa*
D. dam olish mintaqasi
87. Suv manbalari III – SXM qanday nomlanadi:
A. xo‗jalik mintaqasi
B. kuzatuv mintaqasi
V. katiy rejimlik mintaqasi
G. chegaralangan mintaqa*
D. sanoat mintaqasi
88. Asos bo‗luvchi qonunchilik hujjatga qaysi kiradi:
A. uslubiy ko‗rsatmalar
B. sanitariya norma va qoidalari
V. yo‗riqnomalar
G. O‗zR. Konstitutsiyasi*
D. DavST
89. Kommunal gigiena mutaxassisligi bo‗yicha umumdavlat meyoriy hujjatlarga quyidagilar
kiradi:
A. sanitariya meyorlar, sanitariya qoida va meyorlar, davlat standartlari*
B. mehnat muxofazasini yo‗riqnomalari
V. uslubiy ko‗rsatma, xatlar, buyruqlar
G. shaxsiy gigiena san qoidalari, ko‗rsatmalar
113
D. sog‗lom xayot tavsiyanomalari, qarorlar
90. Yo‗riq uslubiy hujjatlarga quyidagilar kiradi:
A. uslubiy ko‗rsatma, tavsiyanoma, yo‗riqnomalar*
B. buyruqlar, ko‗rsatmalar, xatlar
V. mehnat havfsizligi majmuidagi davlat standartlari, SSBT qarorlari
G. san qoidalari, ko‗rsatmalari, tekshiriish uslublari
D. qurilish meyor va qoidalari va ta'sir vosita shakllari
91. DSENM hisob kitob hujjatlari turlari qaysi buyruqda ko‗rsatilgan:
A. O‗zR SSV N 1075 buyrug‗ida
B. O‗zR SSV N 400 buyrug‗ida
V. O‗zR SSV N 231 buyrug‗ida*
G. yo‗riqnomada
D. maxalliy sog‗liqni saqlash vazirliklari qonunlari
92. Mukammal san tekshiruvlari yiliga necha marta o‗tkaziladi:
A. keragicha
B. ikki marta
V. yil choragi
G. bir marta *
D. ko‗rsatma bo‗yicha
93. DSENM KG bo‗limi bo‗yicha san shifokorlarining stavkasi nimaga asoslanib o‗rnatiladi:
A. korxonaning toifasi va ishchilar soniga
B. aholi soniga va sanoatni rivojlanishiga
V. nazorat ostidagi ob'ektlar soni va DSENM toifasiga
G. aholi yashash joylari toifasi va ob'ektlar soniga
D. aholi soni va DSENM toifasiga*
94. Suv ta'minoti manbalarini SXM chegaralari qanday qonuniy hujjat asosida belgilanadi:
A. SAN Q va N "Suv ob'ektlarini muxofazasi"
B. «SXMlarni loyixalashtirish va ishlatish tartibi to‗g‗risidagi nizom»*
V. Dav ST "Ichimlik suvi"
G. Dav ST "Tanlab olish"
D. Qur N va Q " Suv ta'minoti"
95. Yotoqxonalarda KSN o‗tkazishda qanday qonuniy hujjatga asoslanadi:
A. qurilishi va jixozlanishi bo‗yicha san meyorlar
B. Qur N va Q "Turar joy va jamoat binolari"
V. yotoqxonalarni qurilishi, jixozlanishi va tarkibi bo‗yicha san qoida*
G. turar joylarni qurilishi bo‗yicha san qoidalar
D. San K va N "Jamoat binolarni qurilishi"
96. Kommunal gigienasida qo‗llanuvchi qonunchilik hujjatlar turi:
A. buyruq, ko‗rsatma, farmon
B. qonuniy, asosiy, tavsiyaviy
V. asos bo‗luvchi, meyoriy, yo‗riq-uslubiy*
G. metodik ko‗rsatma, xat, yo‗riqnoma
D. uslubiy, standart, moliyaviy
97. Davriy tibbiy ko‗rik natijasida KG vrachi qanday hujjat tuzadi:
A. xabarnoma
B. ma'lumotnoma
V. axborotnoma
G. dalolatnoma*
D. xulosa
98. DSENM KG bo‗limi ish rejasi kim tomonidan to‗ziladi va tasdiqlanadi:
A. mehnat gigienasi vrachi, bo‗lim boshlig‗i
B. bo‗lim boshlig‗i va bosh vrach*
114
V. san bo‗lim boshlig‗i, bosh vrach muovini
G. DSENM bosh vrachi, xokim
D. bo‗lim boshlig‗i , tuman sog‗liqni saqlash bo‗lim boshligi
99. Sanitariya vrachi vazifa va xuquqlari qaysi hujjatda ko‗rsatilgan:
A. ta'sir vositasi o‗tkazish bo‗yicha yo‗riqnomalar
B. O‗zR SSV N 300 buyrug‗ida
V. Davlat san nazorati to‗g‗risidagi 361 nizom
G. O‗zR SSV N 1075-90 buyrug‗ida
D. Davlat san nazorati to‗g‗risidagi qonun*
100. Aholi yashaydigan joylarni tozalashni asosan kimlar nazorat qiladi:
A. kommunal xo‗jalik, militsiya organlari, DSENM*
B. kommunal xo‗jalik, uy-joy ekspluatatsiya tashkilotlari
V. kommunal xo‗jalik, militsiya organlari
G. kommunal xo‗jalik, uy-joy ekspluatatsiya tashkilotlari
D. kommunal xo‗jalik va DSENM
115
NAZORAT UCHIN SAVOLLAR
«Ichimlik suvi va suv ta‟minoti gigienasi» bo‟limidan
1. Kommunal gigiena fani, vazifasi va rivojlanish tarixi.
2. Koagulyant nazariy dozasini aniqlash usullari
3. Ichimlik suvini epidemiologik tomondan xavfsizligini ta‘minlovchi ko‘rsatkichlar va
me‘yorlari.
4. Suv va suv ta‘minoti gigienasidan amaldagi me‘yoriy xujjatlar.
5. Suvni zararsizlantirish usullari.
6. Er osti va ochiq suv ta‘minoti ma‘nbalari Birinchi SXM ulchamlari va ularda olib boriladigan
tadbirlar.
7. O‘zbekiston aholisini ichimlik suvi bilan ta‘minlash muammolari.
8. Ichimlik suvi sifatini yazshilash usullari.
9. Er osti va ochiq suv ta‘minoti ma‘nbalari ikkinchi SXM ulchamlari va ularda olib boriladigan
tadbirlar.
10. Maxalliy suv ta‘minoti ustidan o‘tkaziladigan JSN vrach vazifalari
11. Suvni koagulyatsiya qilishning mohiyati.
12. Ichimlik suvining kimyoviy tarkibi va va ularga qo‘yiladigan gigienik talablar.
13. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ma‘nbalar, ularga kiysiy gigienik xaraktieristika.
14. DavSt 950 – 2011 bo‘yicha ichimlik suv sifatiga qo‘yiladigan gigienik talablar.
15. Ichimlik suvini xlorlash usullari. Dexlorlash usuli kachon qo‘llaniladi.
16. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ustidan o‘tkaziladigan JSN vrach vazifalari.
17. Ichimlik suvidan sinama olish nuktalari sinama olish soni nimalarga boglik.
18. Suvni zararsizlantirish uchun kanday moddalar qo‘llaniladi. Ular tarkibidagi faol xlorni
aniqlash.
19. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ustidan o‘tkaziladigan OSN boskichlari.
20. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ma‘nbalariga qo‘yiladigan gigienik talablar.
21. Xlorning optimal dozasi va uning aniqlash usullari.
22. Ochiq suv ta‘minoti tarmogining sxemasi.
23. Koagulyatsiya jarayonini samarali o‘tishiga ta‘sir kiluvchi omillar.
24. Suv ta‘minoti ma‘nbalari atrofida SXM tashkil qilish koidalari.
25. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ustidan o‘tkaziladigan sanitariya nazorat turlari.
26. DavSt 950 – 2011 bo‘yicha ichimlik suvi sifatini nazorat qilish koidalari.
27. Koagulyantning optimal dozasini aniqlash usullari.
28. Toza suv saqlash rezervuarlariiga qo‘yiladigan gigienik talablar.
29. Flokulyant nima. Kanday flokulyantlar qo‘llaniladi.
30. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti loyixalarini san ekspertizadan o‘tkazish tartibi.
31. Maxalliy suv ta‘minoti ma‘nbalari va ularga qo‘yiladigan gigienik talablar.
32. Suvni samarali zararsizlantirish uchun tasir kiluvchi omillar.
33. Tindirgichlar va ularning klassifikatsiyasi.
34. DavST 951 – 2000 ochiq suv ma‘nbasi 2 sinfga javob beradigan suvni tozalash usullari.
35. Koagulyatsiya jarayonining samaradorligini baholash usullari.
36. Toza suv saqlash rezervuarlarining dezinfeksiya qilish koidalari.
37. Suv ta‘minoti loyixalari tarkibiga kiritilgan xujjatlar.
38. Ichimlik suvining organoleptik ko‘rsatkichlari va me‘yorlari.
39. Suvni xlorlashning mohiyati va xlorlash uslublari.
40. Er osti suv ta‘minoti tarmogini sxemasi.
41. Ichimlik suvi tarkibida kimyoviy moddalarning paydo bo‘lish koidalari.
42. Zararsizlantirish samaradorligini aniqlash usullari.
43. DavSt 950 – 2011 bo‘yicha ichimlik suv sifatiga qo‘yiladigan gigienik talablar.
116
44. Xlorlashga nisbatan ozonlashning ustuvor tomonlari.
45. Filtrlar va ularning klassifiatsiyasi.
«Tuprok gigienasi va aholi turar joylarini
sanitariya tozalash tizimlari» bo‟limidan
1. Tuprokning gigienik ahamiyati
2. Tuprokning epidemiologik ahamiyati
3. Industrializatsiya va ximizatsiya sharoitlarida tuprokni ifloslantiruvchi ma‘nbalar
4. Tuprok – noyuqumli bo‘lgan kasalliklarni tarqalishida omil sifatida
5. Tuprok – yuqumli bo‘lgan kasalliklarni tarqalishida omil sifatida
6. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash boskichlari
7. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimining bosh rejasiga kiradigan xujjatlar va ularni
mazmuni
8. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash loyixalarini sanitariya ekspertizasida qo‘llaniladigan
qonuniy va meyoriy xujjatlar va ularni tarkibi.
9. Tuprok sanitariya muxofazasi bo‘yicha qo‘llaniladigan tadbirlar.
10. Axlatlarni yokishning gigienik, epidemiologik va iktisodiy tomonidan ahamiyati.
11. Piroliz usulida axlatlarni zararsizlantirishning uziga xos usullari
12. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimini nazorat qilishda vrachlarning vazifalari.
13. Tuprok muhitini sanitariya holatini qaysi ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanadi.
14. Kattik maishiy chiqindilarni zararsizlantirish usullari va ularni qo‘llanishi
15. Suyuk axlatlarni xosil bo‘lish jarayoni
16. Suyuk axlatlarni zararsizlantirish usullari va ularni qo‘llani
17. Axlat kutilari va urnalarni urnatish joylariga qo‘yiladigan gigienik talablar.
18. Shaxarlarda axlat urnalarini urnatilishi bo‘lgan gigienik talablar.
19. Zaharli moddalarni tuprok muhitida gigienik meyorlashtirishning asosiy usullari
20. Kimyoviy moddalarni tuprok muhitida meyorlashtirishning boskichlari.
21. Pestitsidlarni gigienik meyorlashtirishning aloxida boskichlarini vazifalari.
22. Kattik maishiy chiqindilarning klassifikatsiyasi va ularni yigilish meyorlari.
23. Chiqindilarni yigilishi, saqlanishi, chetlashtirilishi va zararsizlantirishiga bo‘lgan gigienik
talablar.
24. Chiqindilarni chetlashtirish tizimlari
25. Chiqindilarni zararsizlantirish usullari
26. Laboratoriyada tekshirish uchun tuprokdan sinama olish usullari
27. Tuprokni tozalik darajasini belgilovchi ko‘rsatkichlar
28. Tuprokni tozalik darajasini belgilovchi ko‘rsatkichlarining meyorlari.
29. Tuprok gigienasi va aholi turar joylarini sangitariya tozalash bo‘yicha tadbiriy choralar
majmui
30. Rejali regulyar tozalash tizimi.
«Suv havzalarini sanitariya muxofaza qilish gigienasi» bo‟limidan
1. Shaxar chiqindi suvlariga tavsifnoma
2. Suv havzalarini ifloslantiruvchi ma‘nbalari va ularning tavsifnomasi.
3. Chiqindi suvlarni kiyosiy gigienik tavsifnomasi
4. Ochiq suv havzalaridan foydalanish toifalari va 1 toifa suv havzalari sifat ko‘rsatkichlari.
5. Ochiq suv havzalaridan foydalanish toifalari va 2 toifa suv havzalari sifat ko‘rsatkichlari.
6. O‘zbekistonda suv havzalarining sanitariya muxofazasi bo‘yicha xozirgi zamon muammolari
7. Suv omili orqali tarqalishi mumkin bo‘lgan yuqumli kasalliklarni yukush mexanizmini
o‘rganish usullari.
117
8. Maishiy – xujalik chiqindi suvlarini gigienik tavsifnomasi.
9. Sanoat chiqindi suvlarini gigienik tavsifnomasi.
10. Suv havzalarini sanitariya muxofazasi bo‘yicha qonuniy meyoriy xujjat va uning mazmuni
11. Yuqumli kasalliklarini tarqalishida suv omilining roli.
12. Suv havzalari suvlarida zararli moddalarni meyorlashtirishning gigienik ahamiyati.
13. Suv havzalari suvlaridagi zararli moddalarning REK nima? U kanday aniqlanadi?
14. Suv havzalari suvlarida kimyoviy moddalarni meyorlashtirishning gigienik prinsiplari
15. Suv ob‘ektlarini ifloslanish darajasi bo‘yicha gigienik klassifikatsiyasi.
16. Maishiy xujalik chiqindi suvlarini tozalash boskichlari
17. Sanoat chiqindi suvlarini tozalash usullari.
18. Chiqindi suvlarni mexaniq tozalash uchung inshootlar va ularni qo‘llanishi.
19. Chiqindi suvlarni biologik tozalash uchung inshootlar va ularni qo‘llanishi.
20. Chirituvchi tindirgichlar nima? Kurulishi, ish prinsipi, samaradorligi.
21. Chuktiruvchi tindirgichlar nima? Kurulishi, ish prinsipi, samaradorligi.
22. Aerotenk nima? Tozalashning qaysi boskichi kiradi? Kurulishi, ish prinsipi, samaradorligi.
23. Suv havzalari suvlarida zaharli moddalarni REK tajriba yullari bilan asoslab berish
boskichlari va zaharlilik limit ko‘rsatkichlari.
24. Limit ko‘rsatkichlari nima? Kanday limit ko‘rsatkichlarni bilasiz?
25. Chiqindi suvlarni qayta tozalash va zararsizlantirish nima? Texnik suv ta‘minoti ochiq
tizimida foydalanish uchun shaxar chiqindi suvlarini qayta tozalash sifati gigienik kriteriyalari.
26. Chiqindi suvlardan sinamalar olish usullari, taxlil o‘tkazish tartibi va natijalarini qayd qilish.
27. O‘rtacha, o‘rtacha kunlik va o‘rtacha proporsional sinamalar nima?
28. Chiqindi suvlarni tozalashning texnik va gigienik samaradorligi baholash.
29. Kimyoviy moddalarni meyorlashtirishning nazariy asoslari.
30. Kanday xollarda chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlash takiklanadi.
31. Kanday xollarda chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlash ruxsat etiladi.
32. Suv havzalarining toifalarini aytib bering.
33. Septik tindirgichlarning ishlash prinsipi va samaradorligini baholashning maxsus
ko‘rsatkichlari.
34. Tindirgichlarning ishlash prinsipi va samaradorligini baholashning maxsus ko‘rsatkichlari.
35. Biologik tozalash inshootlarining ish prinsiplari va qo‘llanishi.
36. Chiqindi suvlarni zararsizlantirish sharoitlari.
37. Chiqindi suvlarni zararsizlantirish usulini samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari va
meyori.
38. Sugorish maydonlar va filtratsiya maydonlari, ularning ishlash prinsipi va bir-biridan farki.
39. Tindirgichlarni tanlab olish uchun qo‘yiladigan gigienik talablar.
40. Kimyoviy moddalarni suv havzasi suvlarining organoleptik ko‘rsatkichlariga ta‘sirini kanday
o‘rganiladi va ko‘rsatkichlari
41. Kimyoviy moddalarni suv havzasi suvlarining umumiy sanitariya rejimiga ta‘sirini kanday
o‘rganiladi va ko‘rsatkichlari.
42. Kimyoviy moddalarni toksikologik ta‘sirini kanday o‘rganiladi.
43. San Q va M 0056-96 «Suv havzalarini ifloslanishdan sanitariya muxofaza qilish koidalari»ni
mazmuni.
44. Chiqindi suvlarni suv muhitida tozalash biologik inshotlari va ularni ish prinsipi.
45. Chiqindi suvlarni tuprok muhitida tozalash biologik inshotlari va ularni ish prinsipi.
46. Kundalang, tik va radial tindirgichlar, ularni ish samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari.
47. Sim panjara, qo‘llanilishi va ish prinsipi.
48. Kum tutgichli tindirgich qo‘llanishi va ish prinsipi.
49. Kommunal gigiena bo‘limi vrachining KSN dagi vazifalari.
50. Chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlash sharoitlari aytib bering
51. Chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlash sharoitlari kachon va nima uchun o‘rganiladi.
52. Maishiy xujalik chiqindi suvlarini xosil bo‘lish jarayoni.
118
53. Bir kishi uchun bir kunda xosil buladigan chiqindi suvning tarkibi qaysi ko‘rsatkichlar
bo‘yicha o‘rganiladi va nima uchun.
54. Suv muhitida kimyoviy moddarlarning turgunligi-deganda nimani tushinasiz va ularni
klassifikatsiyasi
55. Shaxar chiqindi suvlarni tozalashdan asosiy maqsad nima.
56. Tindirgichlarning turlari va ularni tozalash samaradorligi
57. Biologik tozalash inshootlarini qo‘llashdan maqsad nima
58. Faol chukma va uni biologik tozalash boskichida qo‘llanishi.
59. Ikkilamchi tindirgichlar kachon va nima maqsadda qo‘llaniladi.
60. Laboratoriya tekshiruvi uchun chiqindi suvlardan olinadigan sinamalar va ularni olish
usullari.
61. Kislorodga bo‘lgan biokimyoviy extiyoj nima va u kanday aniqlanadi.
62. Suv havzalari suvlaridan sinama olish usullari va olish nuktasi.
63. Chiqindi suvlarni sifatiga gigienik baho berish uchun sanitariya vrachi kanday ma‘lumotlarga
ega bo‘lishi kerak.
«Turar joy jamoat binolari va davolash
profilaktika muassasalari gigienasi» bo‟limidan
1. Turar joy va jamoat binolarida ogoxlantiruvchi sanitariya nazorati boskichlari
2. Turar joy va jamoat binolarida joriy sanitariya nazoratida vrach vazifalari
3. Loyixalarni sanitariya ekspertiza boskichlari
4. Er maydonlarini tanlashda katnashish;
5. Kurilish davrida sanitariya nazorat;
6. Loyixa turlari va ularni uziiga xos tomonlari;
7. Shifoxonalar kurilish uchun er tanlash;
8. Xonadonlarni rejalashtirish prinsipi
9. Yashash binolari loyixalariga xulosa;
10. Tabiiy yoritilganlik va ularni gigienik ahamiyati.
11. Yashashva kushimcha xonalar maydoni va gigigienik ahamiyati.
12. Insolyatsiya.
13. Binolar orientatsiyasi.
14. Kichiq iklimga gigienik talablar.
15. Yotokxona turlari.
16. Yotokxonalar va mexmonxona tarkibi.
17. Yotokxonaning kushimcha xonalari.
18. Yotokxonalarda yordamchi xonalarni funksional joylashtirish.
19. Izolyator va uni jixozlanishi.
20. mexmonxona va kirxonalar gigienik va epidemiologik ahamiyati.
21. Hammom va kirxonalarda tarqaladigan kasalliklar.
22. Hammomlarni sanitariya o‘tkazuvchanligini xisoblash
23. Hammomlarni fiziologik va terapevtik ahamiyati.
24. Hammom va kirxonalarning tarkibiga qo‘yiladigan asosiy gigienik talablar.
25. Sartaroshxonalarning joylashtirish sharoitlari, ularning maydoni va o‘zaro joylashishi.
26. Sartaroshxonada ish urinlarining tuzilishi va jixozlanishi.
27. Sartaroshxonada ish kurollarining dezinfeksiyalash koidalari.
28. Hammom va kirxonalar xizmatchilarining shaxsiy gigienaga rioya qilinishini laboratoriya
nazorati.
29. Aholi turar joylari bosh rejasida shifoxonalarning joylashishi.
30. Shifoxonalarning ish yuklamasini xisoblash (urinlar soni).
31. shifoxona xududini rejalashtirish va kurilishiga qo‘yiladigan gigienik talablar.
119
32. Shifoxonalarning kurilish tizimlari
33. Shifoxona qabul bo‘limlarining uziga xos tomonlari
34. DPM kattik va suyuk chiqindilarni sanitariya tozalash tizimini uziga xos tomonlari;
35. Turar joy va jamoat binolari isitish tizimlariga qo‘yiladigan gigienik talablar
36. hammom, kirxona, DPM va ukuv muassasalarida havo almashinishini tashkil etish.
37. Insolyatsiya. Gigienik meyori, ijobiy va salbiy tomonlari.
38. Turar joy va jamoat binolarida tabiiy yoritilgan meyorlarini gigienik asoslash
39. OSN boskichida tabiiy yoritilganlikni aniqlash usullari.
40. Yoriglik koeffitsienti va uni meyorlashtirish.
41. Yoruglik koeffitsienti nima. Uni aniqlash usullari.
42. Xonalarning mikroiklim sharoiti ulchamlarini gigienik baholash.
43. Tabyuiiy va sun‘iy yoritilganni ulchash usullari;
44. Kurilish materiallariga qo‘yiladigan gigienik talablar.
45. Shifoxonada seksiya nima, uning tuzilishi
46. Palatalarning xillari va ularni jixozlanishiga qo‘yiladigan talablar.
47. Yuqumli kasalliklar shifoxonasining rejalashtirilishini uziga xos tomonlari.
48. Boks, yarim boks va ulavrning elementlari.
49. Tugrukxonalarning rejalashtirilishini uziga xos tomonlari
50. Bolalar shifoxonasi vqa poliklinikalarining rejalashtirilishini uziga xos tomonlari.
Aholi turar joylarini rejalashtirish gigiena bo‟limidan
1. Shaxar xosil kiluvchi omillar to‘g‘risida tushunchangiz
2. Aholi turar joylarini funksional mintakalashtirish
3. Aholi turar joylarini loyixalashtirish va ularni tarkibi.
4. Loyixa materiallarining tarkibi
5. Aholi turar joylarini loyixalashtirish uchun kerakli ma‘lumotlar.
6. Aholi turar joylarini loysixalashtirishda DSENM katnashishi.
7. Shaxar aholisi turar joylarini mintakalashtirish
8. Kishlolk aholisi turar joylarini mintakalashtirish
9. Mikrorayon, turar joy mavzelari tushunchangiz
10. Mikrorayon kurulishini uziga xos afzalliklari
11. Kurulish foizi va aholi zichligi.
12. Mikrorayonlardagi maishiy madaniy muassalarning xillari
13. Mikrorayonlarni sanitariya – texnik obodonlashtirilishi
14. Aholi turar joylarini kukalamzorlashtirishning gigienik ahamiyati.
15. Kukalamzorlashtirish uchun qo‘llaniladigan daraxtlarning turlari
16. Kukalamzorlashtirish uchun ajratilatigan maydonlar
17. Kishlok aholisi turar joylarini kurulishi va rejalashtirilishining gigienik ahamiyati
18. Kishlok aholisi turar joylarini kurulishi va rejalashtirilishiga qo‘yiladigan gigienik talablar.
19. Kishlok aholisi turar joylarini mintakalashtirish
20. Aholi turar joylarini rejalashtirishda foydalaniladigan qonuniy xujjatlar
21. Fizika omillarini gigienik ahamiyati
22. Kimyoviy omillarning gigienik ahamiyati
23. Biologik omillarning gigienik ahamiyati
24. Tabiiy va antropogen omillarning ahamiyati
25. Atrof muhit ifloslanishini aholi salomatligiga ta‘siri
26. Shaxarlardagi asosiy asosiy shovkin ma‘nbalari va ularni gigienik ahamiyati
27. Shovkinning ruxsat etilgan darajasini gigienik asoslash.
28. Shaxar shovkinlarini oldini olish bo‘yicha profilaktik tadbirlar tadbirlar tizimi (rejalashtirish,
texnologik, sanitariya – texnik va ma‘muriy)
29. Insolyatsiya nima va uning gigienik ahamiyati.
30. Insolyatsiya etishmasligi turar joylarida kanday namoyon buladi?
120
31. Insolyatsiya ortib ketishi kanday namoyon buladi?
32. Yashash binolarini orientatsiyasining afzal tomonlari.
33. Aholi turar joylarida ishlab chiqarish mintakasini joylashtirish bo‘yicha sanitar talablar.
34. Seliteb mintakalarni joylashtirish sanitar talablar.
35. Seliteb mintakalarni ishlab chiqarish mintakalari nisbatan joylashtirishga qo‘yiladigan
talablar.
36. Rayonlashtirib rejalashtirishda turar joylarini funksional mintakalashtirilishi.
37. Ichki va tashki shovkin ma‘nbalari.
38. Shaxarning bosh loyixasidan olinadigan gigienik ko‘rsatkichlar.
121
TARQATMA MATERIALLAR:
Санитар ҳимоя минтақаларини ташкил қилинишини гигиеник баҳолаш мавзуси бўйича
―Мойчечак гули‖ тузилмаси
ЖСН
босқичлари
Ифлослантирувч
и манбаларни
ахоли
саломатлигига
таъсирини
ўрганиш
Ахоли пункти
атмосфера
хавосини
санитария
холатини
бахолаш
Ифлослантирув
чи манбаларни
характери ва
даражасини
бахолаш
Газдан тозалаш
қурилмалари иш
самарадорлигини
бахолаш
Атмосфера
хавосини
ифлослантирувч
и манбаларни
хисобга олиш
Ифлослантирувчи
моддаларникамай
тиришга
қаратилган чора-
тадбирларни
ишлаб чиқиш
Чангдан тозалаш
қурилмалари иш
самарадорлигини
бахолаш
122
Турар жой ва
жамоат бинолари
гигиенасида
қўлланиладиган
қонуний меъёрий
хужжатлар
Асос бўлувчи
қонуний
хужжатларр
Умумдавлат
меъёрий-
қонуний
хужжатлари
Меъёрий-
услубий
хужжатлар
Ўз Рес
Конституци
яси
Фуқароларни
саломатлигини
сақлаш
хақидаги
қонун
Ўз Рес мехнат
кодекси
Ўз Рес давлат
сан. назорати
хақида конун
Атмосфера хавосини
химоялаш хақидаги
қонун
ҚМҚ ―Турар
жой бинолари‖
ДавСТ ―Ичимлик
суви‖
ҚМҚ
“Шаҳарсозлик”
ҚМҚ ―Табиий ва
сунъий
ёритилганлик‖
Турар жой ва жамоат бинолари гигиенасида ДСН қонунчилик бўйича ―Кластер‖
тузилмаси
123
GLOSSARIY
Commune- fransuz tilidan jamoa, odamlar o‘rnashgan joy ma‘nosinibildiradi (aholi turar joylari
gigienasi, shahar, ishchi posyolkalar va qishloklar).
Hygienos- grekchada olingan bo‘lib, salomatlikka ko‘maklashuvchi, salomatlik
keltiruvchima‘nosini beradi.
Kommunal gigiena – insonga tabiiy va antropogen omillar ta‘sirini o‘rganadigan va shular
asosida gigienik me‘yorlarni, hamda sanitariya qoida-larini ishlab chiqadigan fan bo‘lib, bu
qoidalarga rioya qilish salomatlikni ta‘minlaydi va aholi turmush sharoitlarini yaxshilaydi.
Turar joy binosi – bir qancha inshootlarining majmuasi bo‘lib unda inson ning salbiy tasirlardan
ximoya qilishga karatilgan suniy muhit xisoblanadi.
Aholini joylashtirish tizimi — mavjud aholi punktlarini rivojlantirish hamda yangi aholi
punktlarini barpo etish yo‘li bilan aholini tegishli hududga tartibga solib boriladigan tarzda
joylashtirishning shaharsozlik hujjatlari bilan belgilanadigana sosiy yo‘nalishlari
Aholi punktining bosh rejasi — yashashvafaoliyatmuhitinishakllantirishning kompleks
sharoitlarini, aholi punktlari hududiy rivojlanishi uning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydigan
shaharsozlik hujjati;
Aholi punktlariaro hududlar — aholi punktlari chegarasidan tashqaridagi ikki va undan ortiq
aholi punkti o‘rtasidagi hududlar;
Bino— funksional maqsadiga qarab odamlar yashashi yoki bo‘lishiga va har xil turdagi ishlab
chiqarish jarayonlarini bajarishga mo‘ljallangan, yopiq hajmni tashkil etuvchi tayanch, to‘sma
yoki har ikala maqsadga xizmat qiluvchi konstruksiyalardan iborat qurilish tizimi;
Zonalashtirish-hududni rivojlantirishning shaharsozlik jihatidan rejalashtirilishida
shaharsozlikning foydalanish turlarini hamda bu turlardan foydalanishdagi cheklashlarni belgilab
olgan holda uning funksional maqsadga ko‘ra bo‘linishi;
Inshoot — har xil turdagi ishlab chiqarish jarayonlarini bajarishga, materiallar, buyumlar, asbob-
uskunalarni saqlashga, odamlarning vaqtincha bo‘lishiga, odamlar, yuklar va boshqa narsalarni
olib o‘tishga mo‘ljallangan, tayanch, to‘sma yoki har ikala maqsadga xizmat qiluvchi
konstruksiyalardan iborat hajmiy, yassi yoki chiziq tarzidagi qurilish tizimi;
Shaharva posyolka chizig‘i — aholi punkti erlarining ularni er fondining boshqa toifalaridan
ajratib turadigan, shaharsozlik hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tashqi chegarasi;
Shaharsozlik — aholi punktlarini, aholi punktlari aro hududlarni rejalashtirish hamda qurishning
ijtimoiy-iqtisodiy, qurilish-texnika, arxitektura-badiiy va sanitariya-gigienaga oid echimlarining
yig‘indisini ta‘minlovchi nazariyasi va amaliyoti;
Shaharsozlik reglamenti — shaharsozlik faoliyatini amalga oshirishda aholi punktlari va aholi
punktlariaro hududlarning er uchastkalari va o‘zga ko‘chmas mulk ob‘ektlaridan foydalanishning
aholi punktlari va hududlarni qurish qoidalari bilan belgilangan ko‘rsatkichlari va turlari
yig‘indisi;
Shaharsozlik faoliyati — davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslarning hududlarni, aholi
punktlarini rivojlantirishni shaharsozlik jihatidan rejalashtirish, er uchastkalaridan foydalanish
turlarini belgilash, binokorlik materiallari va buyumlarini ishlab chiqarish, binolar, inshootlar
hamda boshqa ob‘ektlarning fuqarolar manfaatlari, jamiyat va davlat manfaatlari, shuningdek
mazkur hududlar hamda aholi punktlarining milliy, tarixiy-madaniy, ekologik, tabiiy
124
xususiyatlari inobatga olingan holda loyihalashtirilishi, qurilishi va rekonstruksiyasi
sohasidagifaoliyati;
Shaharsozlik hujjatlari — hududlarni, aholi punktlarini rivojlantirishni shaharsozlik jihatidan
rejalashtirish to‘g‘risidagi hamda ularni qurish haqidagi, belgilangan tartibda tasdiqlangan
hujjatlar;
O‘zbekiston Respublikasi hududida aholini joylashtirish bosh tarhi (sxemasi) — aholini
joylashtirish tizimlarini rivojlantirish, tabiatdan foydalanish, hududlarni, umumdavlat
ahamiyatiga molik muhandislik, transportga oid va ijtimoiy infra tuzilmalarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning asosiy maqsadlari va yo‘llarini belgilaydigan shaharsozlik hujjatlari;
Qizil chiziq — dahalar, mavzelar va rejalashtirish tuzilmasi boshqa qismlarining hududlarini
aholi punktlarining ko‘chalari, tor ko‘chalari va maydonlaridan ajratib turuvchi, shaharsozlik
hujjatlaridabelgilab qo‘yiladigan chegaralar;
Qurishni tartibga solish chiziqlari — binolar va inshootlarni joylashtirishda shaharsozlik
hujjatlarida qizil chiziqlardan yoki er uchastkasi chegaralaridan ma‘lum oraliq joy tashlagan
holda belgilab qo‘yiladigan qurish chegaralari;
Xududni rejalashtirish tarhi — hududning zonalashtirilishini, aholini joylashtirish tizimlari
takomillashtirilishining, tegishli hududning aholi punktlarini, sanoati, qishloq xo‘jaligini,
mintaqalararo, mintaqaviy hamda aholi punktlariaro ahamiyatga molik muhandislik, transportga
oid va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydigan
shaharsozlik hujjatlari;
Xududni rivojlantirishning tarmoq tarhi — tegishli hududda muhandislik, transportga oid va
ijtimoiy infratuzilmalarni, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini
belgilaydigan shaharsozlik hujjatlari.
125
REFERAT MAVZULARI
№ Talaba mustaqil ishining
mavzusi
Yoritilishi lozim bo‘lgan savollar
1 «Suv vaichimliksuv
ta‘minotigigienasi»
1.Yuqumli va Noinfeksiiya kasalliklarni
tarqalishidasuvomillariniurni.
2.Ochiqsuv manbasidan suvoladigan vadoprovod
hujalikichimliksuvini nazorat qilish tartibi.
3.Hujalikichimliksuv taminotiuchunqo‘llaniladigan suv
manbasisuvisifatida qanday talablar qo‘yiladi.
4.Suvnisifatiniyahshilashasosiy va mahsususullari.
5.Artizion markazlashgan suv taminotidasuvsifatini
laboratoriya nazorat.
2 DSENM Kommunal
gigiena bo‘limi
tashkiliy,rejalashtirish,hiso
b hisobga olish ishlarining
uziga hosligi.
1.Tashki muhit ifloslanishi darajasini kompleks gigienik
baholash va aholi salomatligiga havflilik kriteriyalari.
2.Sanitariya shifokorining aholi salomatligini o‘rganishda
birinchi boskichdagi ish faoliyati.
3.Atmosfera havosining ifloslanishining va hususiyatlarini
hisobga olgan holda kasallanishni o‘rganish bo‘yicha
ma‘lumotlarni yig‘ish tashkillashtiriladi.
4.Tashki muhitni ifloslanishiga boglik bo‘lgan katta yoshdagi
aholi salomatligini o‘rganishda ekologik qanday kasalliklar
bilan kizikishi kerak.
5. Ifloslantiruvchi manbani baholashda aholi salomatligini
o‘rganish qaysi usulga kiradi.
3 Suvhavzalarinisanitariyam
uhofazasi.
1. chiqindi suvlarini hosil bo‘lishi manbalari va ularni
uziga hos tomonlari
2. chiqindisuvlarinimehaniqtozalashusullari
3. maishiy-
ho‘jalikchiqindisuvlarinitozalashnibiologikusuli
4. chiqindisuvlarinitushirishsharoitlarigaqo‘yiladigangigi
eniktalablar.
5. sanoatchiqindisuvlarinitozalashusullari.
4 «Tuproq gigienasi va aholi
turar joylarini sanitariya
tozalash tizimi»
1.Maishiy ho‘jalik chiqindilarini klassifikasiyasi.
2.Qattiq chiqindilarni sutkalik yig‘ilishini hisob yo‘li bilan
aniqlash.
3.Tuproqni o‘z o‘zidan tozalanishini mohiyati.
4.Aholi punktini qattiq chiqindilardan tozalash bosqichlari.
5.Assenidasiyamaydoniniishlatilishiqoidalari.
1. Tuproqningtozaligiko‘rsatkichlari.
5 DSENM Kommunal
gigiena bo‘limida ish
yuritish. Kommunal
gigiena sohasida
qonunchilik.
1.DSENMga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan asosiy qonuniy
hujjatlar.
2.Atmosfera havosida ifloslantiruvchi moddalarni REM
ma‘lumotlari va qonuniy hujjatlari
3. Qurilish uchun er maydoni tanlash va ajratishda sanitariya
vrachini ishtirok etishi bosqichlari
4. Qurilish uchun er maydoni tanlash va ajratish
ma‘lumotlarini o‘rganishdan so‘ng sanitariya vrachi
tomonidan tuzilgn hujjatlar turi
6 Toshkent shahar aholisi
uchun ichimlik suvi
1. Suvningsifatiniyahshilashboskichlari.
2. Tindirishlar turi vaularningishlashprinsiplari.
126
tayyorlaydigan Boz suv
vodoprovod stansiyasi.
3. Filtrlar ularningtuzilishi vaishlashprinsplari.
4. Vodoprovod stansiyasidasuvni zararsizlantirishinshootlari.
5. DavST 950-2000 ―Ichimliksuvi‖gaasosan iglab chiqari
laboratiriyasining tashkillashtirilganinibaholash .
6. Markazlashgan suv taminotida KSN
uzichiganimalarnioladi.
7 Ochiq suv ta‘minoti bosh
inshootlarini
sanitariya tekshirish
1.Ochiq suv manbalarining 2 SHM soglomlashtirish chora
tadbirlari.
2. Ochiq suv manbalarining 1 SHM o‘tkaziladigan
sog‘lomlashtirish chora tadbirlari
3. suv gigienasi va markazlashtirilgan ho‘ujalik ichimlik suvi
taminotida umum davlat qonuniy meyoriy hujjatlari.
4.Vodoprovod sanitariyasinig sanitariya tekshruvi usullari.
5.Suv taminoti manbasining sanitar topografik tekshirishdagi
asosiy vazifalarini ayting.
6.Suv taminoti manbalarini sanitari tehnik tekshirish.
7.Tarqalish tarmogiga suvni yuborishdan avval kim nazorat
qiladii
8 CHiqindi suvlarini
tozalash aerasiya
stansiyalarini sanitariya-
gigienik tekshirish.
1.Mehaniq tozalash bosqichda san. tekshirishda shifokor hal
qilish bo‘lgan asosiy savollari.
2.Asosiy inshoatlardagi biologik tozalashning sanab o‘ting.
3.CHo‘kmalarni tozalashda asosiy inshootlar.
4.Tozalangan chiqindi suvlarni zararsizlantirishni gigienik
baholashda vrach tomanidan hal qilinishi lozim bo‘lgan
asosiy savollar.
9 Ekologiya bo‘limi ish
faoliyati bilan tanishish.
1.Tashqi muhitning ifloslanish darajasi bo‘yicha asosiy
ko‘rsatkichlar.
2. Ekologo-gigienik vaziyatga bog‘liq ravishda kuzatuv
mintaqalar ajratish.
3. Ekologo-gigienik rayonlashtirish.
4. Atmasfera havosining kimyoviy ifloslanish darajasini
baholash uchun foydalaniladigan ko‘rsatkichlar
5. Atmosfera havosining ifloslanish darajasini gigienik
baholash prinsipi.
10 Aholi turar joy
mintakasida fizik omillarni
o‘rganish.
1.SHovqinni harakterlovchi asosiy ko‘rsatkichlar nimalar?
2.SHovqin nima va uning turlari
3. Aholi yashash punktlarida shovqinlarning asosiy
manba‘lari
4.Aholi salomatligiga shahar shovqinining umumiy ta‘siri
5.EMM tebranish chastotasi qanday aniqlanadi?
1. EMM darajasini ulchash uchun joy qaysi ko‘rsatkichlar
asosida tanlanadi.
11 Dori vositalarini
tayyorlash dorihonasiini
sanitariya tekshirish.
1. Dorihonalarnigasosiymikroiklimko‘rsatkichlari
2. Dorihonaningsanitariya- tehnikjihozlanishi.
3. SHifohonadorihonasivazifasi.
4. Dorihonahodimlariningsalomatligigata‘sirko‘rsatuvchiich
kiomillar.
5. Yuvilgandorihonaidishlariningtozalikdarajasininazoratqili
sh.
6. Dorihonagayuqumlikasalliklarbulinmasidantushganidishla
127
rnizararsizlantirish.
12 Davolash profilaktika
muassalari va ularga
qo‘yiladigan gigienik
talablar
1. Aholi turar joylarida DPM joylashtirilishiga qo‘yiladigan
gigienik talablar.
2. DPM er maydonlariga qo‘yiladigan gigienik talablar.
3. Kasalhona maydonlariga funksional mintaqalariga
bo‘linishi.
4. Bokslar, yarimbokslar, qabul qilish bokslari.
5. Tug‘rukhonalarning rejalashning o‘ziga hos hususiyatlari.
13 Toshkent sh. DSENM
sanitariya-gigiena va
bakteriologik
labaratoriyasi ish faoliyati.
1. DSENM bakteriologik laboratoriyasida mikrobiologik
tekshrishlar.
2. mikroorganizmlarni ustirish uchun qo‘llaniladigan
apparatlar.
3.Termostat turlari
4. mikroskoplar turlari.
5.Elektron mikroskop nima uchun qo‘llaniladi.
14 Aholi turar joylarini
sanitariya tozalash tizimini
tashkil qilinishini gigienik
baholash.
1. Avtodormehbazalarning sanitariya himoya mintakasi
kengligi.
2. Avtodormehbazaning hududiga qo‘yiladigan gigienik
talablar.
3. Avtodormehbazaningsanitariyatekshiruvboskichlari.
4. Aholiyashashjoylariningsanitariyatozalashtizimi.
5. Reyslarsoninimalargaboglik.
15 Maishiy hizmat ko‘rsatish
muassasalarini sanitariya
tekshirish.
1.Sartaroshhonalarning ish zallarining devorlarini balandlikda
buyalishi.
2.Sartaroshhonalarning tumba va stollari qanday materiallar
bilan koplanishi kerak.
3.Ish urinlari orasidagi masofa qancha bo‘lishii kerak.
4.Maniqyurlarning ish urinlari kaday jihozlanadi.
5.Sartoroshhonalarning yordamchi honalari qanday
jihozlanadi.
16 «Sanitar okartuv ishi va
kurs ishi bo‘yicha
ma‘lumotlar
to‘plash»
1. Sanitariya okartuv ishning dasturi va rejasi uz ichiga
nimalarni oladi.
2. Sanitar okartuv ishlarni olib borish turlari
3. Sanitar okartuv ishlarni olib borish usullari.
4. Sanitar okartuv ishlarni olib borilganligini izohlovchi hujjat
va kismi.
5. Sanitar okartuv ishlarni olib borish prinsipi.
17 «Ilmiyamaliyish» 1. Ishrejasi.
2. Kurs ishi mavzusi bo‘yichaadabiyqism.
3. SHahsiyizlanishishlari (jadvallardiogrammalarrasmlar,
slaydlar, multimediyalarva .h.k.)
4. Hulosa.
5. Yakun.
6. Qo‘llanilganadabiyotlar.
18 Aholiga maishiy hizmat
ko‘rsatish muassasalarini
sanitariya holatini gigienik
baholash.
1.Hammomlarning ishchi hodimlari necha marotaba tiibbiy
kurikdan o‘tishadi.
2.Hammomlarda qanday suv ta‘minoti bo‘lishi kerak.
3. Hammomlarning asosiy honalarining sanitariya holati
qanday bo‘lishi kerak.
4.Hammomlarning turlarining ayting.
5.Hammomlarning asosiy honalarining jihozlanishiga
qo‘yiladigan gigienik talablarning sanab bering.
128
6. Kirhonalarning ishchilari qanday mahsus kiyimga ega
bo‘lishlari kerak.
7.Kirhonaning asosiy honalari qanday buyoqlar bilan
buyaladi.
8.Saunalarning sanitariya tekshiruvida tuldiriladigan hisob
shaqillarini ko‘rsating.
19 CHiqindi suvlarini
tozalash bosh inshoatlarini
sanitariya nazoratdan
o‘tkazish.
1.tozalash inshoati stansielarini san.tonografik tekshirishi
maqsadi 2.Tez inshoatlari san.epidemiologik tekshirishning
asosiy maqsadi ?
3.CHiqindi suvlarni labaratoriya tekshirish dasturi qanday
sharoitlarga bog‘liq ?
4.Tozalash inshoatlarining samaradorligi haqidahulosa tuzish
uchun shifokorga qanday ma‘lumotlar lozim ?
5.SHahar chiqindi suvlarining san. gigienik harakterikasi.
6.O‘zbekistondagi suv obektlarining san.himoyalashdagi
asosiy muammolari.
7.Suv havzalari va ularni sifati san.himoya qilishdagi
qonuniy-normativ hujjat.
20 Madaniy-tomoshagoh va
ma‘rifiy okartuv
ob‘ektlarini sanitariya
tekshirish
1. Aholi turar joy punktida madaniy-tomosha va ma‘rifiy
okartuv muassasalarini joylashtirishga talablar.
2.Tomosha zallari mikroiklimiga qo‘yiladigan gigienik
talablar
3.Tomosha muassasalari atmosfera havosidan sinama olish
metodikasi
4.Tomosha zallaridagi shovkin darajasiga qo‘yiladigan
gigienik talablar
5.Isitish tizimi va harorat rejimini baholash
6.Hosil buladigan kattik chiqindilarni saqlash va
chetlashtirrishga qo‘yiladigan gigienik talablar
21 Sport soglomlashtirish
majmualarini va sport
inshoatlarini sanitariya
tekshiruvdan o‘tkazish.
1. CHo‘milish hovuzlarni dezinfeksiyalash uchun
qo‘llaniladi.
2. Vannalardagi suvning aylanish sistemasi qachon
dezinfeksiya qilinadi.
3. Hovuzda suvning qanday labaratoriya tahlillari olib
boriladi.
4. Qanday usul bilan qoldiq hlor miqdori aniqlanadi
5. Qandayshahslarhovuzgacho‘milishgaqo‘yiladi
6. CHo‘miluvchilarningsanitar -
gigieniknazortinikimamalgaoshiradi.
7. Suzishbasseynlarigaberilayotgansuvnimayordamidadezinf
eksiyaqilinadi.
129
ADABIYOTLAR RO‟YXATI
Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar:
1.Otaboev Sh.T., Iskandarov T.I..«Kommunal gigiena» darslik 2 nashri. T.2010 y.
2.Otabaev Sh.T., Iskandarov T.I., Iskandarova G.T. "Kommunal gigiena", T., 2010 y
3. Professor Iskandarova G.T. taxriri ostida «Kommunal gigiena fanidan ma‘ruzalar matni». T.,
2009. o‘zbek tilida.
4. «Teksto‘ leksionno‘x materialov po Kommunalnoy gigiene» pod redaksiey professora G.T.
Iskandarova. T., 2009 g.
5. Akademik Iskandarov T.I. taxriri ostida "Kommunal gigiena fanidan amaliy mashg‘ulotlar
uchun qo‘llanma", T., 2008.
7. Goncharuk. E.I. «Kommunalnaya gigiena». M. 2006 god
6. Kommunalnaya gigiena. Pod redaksiey V.T. Mazaeva. M. Chast 2. 2007.
7. Iskandarov T.I. «Kommunal gigiena fanidan amaliy mashg‘ulotlar uchun qo‘llanma». T. 2006.
8. Kommunalnaya gigiena. Pod redaksiey V.T. Mazaeva. M. Chast 1. 2005.
9. Demidenko N.M. «Gigiena», Tashkent. 2003 g.
10. Goncharuk E.I. "Rukovodstvo k laboratorno‘m zanyatiyam po kommunalnoy gigiene", M.,
1990
11. «Atmosfera havosini muxofazasi xaqida» qonun. T. 1997 g
12. «Fuqorolar salomaligi muxofaza qilish xaqida» qonuni. T. 1996 g.
13. «Davlat sanitariya nazorati xaqida» qonun. T. 1992 g.
14. Ma‘ruza matnlari, kommunal gigiena fanining aloxida bo‘limlari bo‘yicha o‘quv
qo‘llanmalar (Toshkent tibbiyot akademiyasi kutubxonasida).
Ko‘shimcha
1. O‘zR atrof muhit sanitariya muxofazalashga oid qonunlari, DavST, SanQ va M, QMQ,
sanitariya qoidalar, buyruqlar.
2. Iskandarov T.I., Ilinskiy I.I., Iskandarova G.T. «Sovremenno‘e problemo‘ gigieno‘ vodo‘ i
vodosnabjeniya naseleniya, sanitarnoy oxrano‘ vodoemov v spesificheskix usloviyax
Uzbekistana» T. 2006
3. Iskandarova Sh.T. "Oxrana atmosfernogo vozduxa i zdorovya naseleniya v Respublike
Uzbekistan", T., 2000
4. Iskandarova Sh.T. "Aktualno‘e gigienicheskie problemo‘ oxrano‘ pochvo‘ ot zagryazneniya
v spesificheskix usloviyax Uzbekistana", T., 2000
5. Iskandarova Sh.T., Ubadullaev R. "Rukovodstvo po kontrolyu za zagryazneniem
atmosfernogo vozduxa i metodika izucheniya zdorovya naseleniya", T., 1995
6. Iskandarova Sh.T. Aktualno‘e problemo‘ ekologo-gigienicheskogo rayonirovaniya territoriy
administrativno‘x rayonov, T., 1996
7. ZIYO-NET.UZ, tma.uz
130
TAYANCH KONSPEKT
Mavzu: ―KOMMUNAL GIGIENA FANINING MAZMUNI, MASALALARI, USULLARI‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi • 1. Talabalarni fanning mazmuni, masalalari, usullari va
rivojlanish tarixi bilan tanishtirish;
• 2 Talabalarga kommunal gigiena fanining zamonaviy
muammolari to‘g‘risida tushuncha berish;
• 3 Kuzatuv ob‘ektlarida DSN tashkil qilish va
o‘tkazishda shifokorning huquklari, etika va deontologiyasi
haqida ma‘lumotlar berish.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini
tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi,
vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi
haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani
haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat
sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va
muhimligini alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan
muammolarni yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Kommunal gigiena fanining mazmuni, masalalari, usullari‖ mavzusi bo‘yicha ma‘ruza
mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat
ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
131
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.1. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.3. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish
va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy
holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Mavzu: «KOMMUNAL GIGIENA FANINING MAZMUNI, MASALALARI, USULLARI»
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
3.Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi: -
4.1. Kommunal gigiena fani va uning mazmuni - 5 daqiqa .
4. 2. Fanning rivojlanish tarixi va muammolari. – 25 daqiqa
4. 3. Kommunal gigienaning maqsadlari, ish shakllari va usullari.- 30 daqiqa
4.4. DSN tashkil qilish va o‘tkazishda shifokor faoliyatining huquqiy
asoslari, etikasi va deontologiyasi. – 30 daqiqa
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot jamiyat hayotida yangi-yangi masalalarni yuzaga keltirib, jamiyat va
tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni tubdan o‘zgartirib bormoqda.
Shu sababli, aholining turmushiga va sihat-alomatligiga tashqi muhit omilining ta‘sirini
o‘rganish, unga har tomonlama baho berish - kommunal gigiena faninin asosiy maqsad
hisoblanadi.
Kommunal gigiena ko‘p qirrali fan bo‘lib, uning har bir bo‘limida ilmiy asosga tayangan holda
insonning sihat-salomatligini sakdash va yanada sog‘lomlashtirish uchun turli gagaenik tadbir-
choralar ishlab chiqilgan. Bu fan bajarilishi qonuniy bo‘lgan turli gigienik-meyoriy xujjatlarni
tayyorlash va turli vazirliklar yordamida bu xujjatlarni, sanitariya qoida-lari, ko‘rsatmalar va
qo‘llanmalarni tayyorlab, tasdiklatib, ularni amaliyotga joriy etilishi bilan shug‘ullanadi va
shularni kuzatadi. Bu xujjatlarning asl maqsadi sanitariya-gigiena tadbirlarini amalga oshirish,
yuqumli va yuqumsiz kasalliklar tarqalishining oldini olish va tashqi muhitning ifloslanishiga
yo‘l qo‘ymaslikdir.
132
Kommunal gigiena fani va uning mazmuni, usullari.
Commune - fransuz tilidan jamoa, odamlar o‘rnashgan joy ma‘nosini bildiradi (aholi turar joylari
gigienasi, shahar, ishchi posyolkalar va qishloklar).
Hygienos - grekchada olingan bo‘lib, salomatlikka ko‘maklashuvchi, salsmatlik keltiruvchi
ma‘nosini beradi.
Kommunal gigiena - insonga tabiiy va ontropogen omillar ta‘sirini o‘rganadigan va shular
asosida gagaenik me‘yorlarni, hamda sanitariya qoida-larini ishlab chiqadigan fan bo‘lib, bu
qoidalarga rioya qilish salmatlikni ta‘minlaydi va aholi turmush sharoitlarini yaxshilaydi.
Kommunal gigiena atrof muhitning iflosdanishini oldini olish va bartarf etishga, uni
sog‘lomlashtirishga qaratilgan, aholini kasallanishining oldini olishga va kamaytirishga
qaratilgan sanitariya-gigienik va sanitariya - epidemik tadbirlarni ishlab chiqishga va amalda
qo‘llanishini nazorat qilishga tadbiq qilinishining ilmiy asosi hisoblanadi.
Kommunal gigiena - fan sifatida o‘zining oldiga uchta asosiy masalani qo‘ygan:
1. Aholi turar joylarida tashqi muhitning inson salomatligiga ta‘sirini o‘rganish.
2. Aholi yashash joylarni sog‘lomlashtirish, ozodaplashtirish va optimal sharoitga keltirish
uchun zaruriy sanitariya me‘yor va profilaktika tadbirlarini ishlab chiqish.
3. Kommunal gigiena sohisida sanitariya qonunlarining asoslarini ishlab chiqish.
Kommunal gagienada qo‘laniladigan usullar.
Kommunal gigienada, ilmiy izlanishlarda va sanitariya amaliyotida quyidagi usullardan
foydalaniladi.
1. Aholi yashash sharoitlarini sanitariya tekshiruvidan o‘tkazish va olingan natijalarni
statistik qayta ishlab chiqish.
2. Gigienik tekshiruvlarni asbob-uskunalar yordamida o‘tkazish. Bularga harorat, namlik,
havo bosimi va harakat tezligi, issiqdik va ultrabinafsha radiatsiyasining kuchlanishi,
yoritilganlik, shovqin intensivligi va boshqa fizik, kimyoviy ko‘rsatkichlarni o‘lchash.
3. Gigienik tekshiruvlarni maxsus laboratoriya sharoitida yoki ularning yordamida o‘tkazish.
Bularga ichimlik suvini, chiqindi suvlarni, yopiq xonalar havosini, atmosfera, tuproq va tashqi
muhitning boshqa elementlarining fizik-kimyoviy, biologik, bakteriologik, gelmentologik,
toksikologik va radiologik usullar bilan tekshiruvlar kiradi.
4. Tashqi muhit omillarining inson organizmiga ta‘sirini fiziologik usullar yordamida
aniqlash.
5. Laboratoriya sharoitlarida tajriba o‘tkazish usullari (kameralarda, maxsus tajribaviy asbob-
uskunalarda).
6. Aholi yashash joylarining sanitariya sharoitlariga bog‘liq statistik sinov usullari bilan
aniqlash.
7. Tashqi muhit ta‘sirini aniqlash uchun aholining turli guruxlarini ommaviy ko‘rikdan o‘tkazish
usullari.
5.2. Kommunal gigiena fanining rivojlanish tarixi va zamonaviy muammolari.
Gigiena fanining rivojiga, qadimiy Turon o‘lkasida yashab ijod qilgan, tibbiyot ilmiga o‘zining
bebaho hissasini qo‘shgan iste‘dodli olimlar Aba Ali Ibn Sino, Ismoil Jurjoniy, Abu Rayhon
Beruniy, Umar Chag‘maniy va boshqalar ham o‘z asarlari bilan katta hissa qo‘shganlar.
Qisqa, ammo mazmunli hayot kechirgan, salkam 500 ga yaqin asarlar yaratgan buyuk alloma Ibn
Sinoning asarlari uni jahonga tanitdi.
Ibn Sino o‘zining "Tib qonunlari" kitobida gigiena ilmyga bagashlan-gan ko‘p masalalar
echimlarini yozib qoldirgan. Jumladan, u agar havoda va boshqa g‘uborlar bo‘lmaganda edi,
inson hayoti anchagana cho‘zilgan bo‘lardi", deb atmosfera havosining ifloslanishidan holi
qilishni uqtiradi. Ayniqsa, u havo haroratiga, uning namligaga e‘tibor bergan. Asarlarida insonlar
yilning turli fasllarida sog‘liklarini saqlashning ehtiyot choralarini ko‘rishlari zarurligani,
ko‘pgana kasalliklar namlik oshganda, yoki issiqlik darajasi haddan tashqari oshib ketganda
zo‘rayishini aytib o‘tgan. U shunday degan: "Shuni bilgankim, yil faslining turli iklim sharoiti
qandaydir ka-sallikni keltirib chiqarishi mumkin, demak, ikdimga qarab akl-zakovat bilan
odamlarga turli kun tartibini tavsiya qilish kerak".
133
"Tib qonunlari" kitobida, jumladan, turar joylarni qurishda maydon-ning sof tuprog‘i, relefi katta
ahamiyatga ega ekanligani tushuntiradi va aholi yashashi uchun quriladigan maydonlar kungay,
bahavo, quruq tuprokli bo‘lmog‘i zarur, deydi. Yuqorida qayd qilinganlardan tashqari o‘z asarida
inson salomatligani sakdashda tashqi muhit omillari: suv, tuproq, atmosfe-ra havosining
ahamiyatini alohida ta‘kidlab o‘tadi.
Ismoil Jurjoniy Xorazmshohlar davrida yashab ijod qilgan, tibbiyot fani rivojiga o‘z hissasini
qo‘shgan yirik olim. U Xorazm viloyatining ikdimi, tuprog‘i, havosi, geografik holati haqida
yozibgana qoldirmay, ularni insonlar salomatligiga ta‘sirini ham o‘rgandi. Uning fikricha,
"Kimki Xorazm viloyati havosidan nafas olsa, undagi dorivor o‘simliklar-dan, meva va rezovor
o‘simliklardan iste‘mol qilsa, uning sog‘ligi iustahkam bo‘ladi".
Jurjoniy tibbiyot olamida ikki bebaho kitob qoldirdi, bular "Xorazmshoh xazinasi" va
"Xorazmshoh Karabadini", "Xorazmshoh xazinasi" 9 ta kitobdan iborat bo‘lib, tibbiyot fanining
turli sohalariga bagashlangan. U kasalliklarning kelib chiqishiga 6 xil omil sabab bo‘ladi, deydi,
ya‘ni, havo (iqlim), oziq-ovqat va dori-darmon, uyqu va uyqusizlik, jismoniy harakat va
harakatsizlik, organizmga kiruvchi moddalar va ularning organizmdan ajralishi, haddan tashqari
xursandchilik va xafagarchilik.
Jurjoniy "Xorazmshoh xazinasi" nomli kitobida zax, namligi yuqori bo‘lgan joylarga, uy-joy
qo‘rganda poydevorini balandroq qurishni tavsiya etadi. U ichimlik suvlarga to‘xtalib, qish
vaqtida yog‘gan yomg‘ir va erigan qor suvi yoz vaqtida yog‘ganiga nisbatan tozaroq ekanligani
uqtirib, bu holni atmosfera havosining yoz vaqtida iflosligi natijasi, deb to‘g‘ri fikrlaydi.
Tarkibida temir moddasi ko‘p bo‘lgan suv kishi organizmiga, ya‘ni me‘da-ichak, buyrak va
jinsiy a‘zolar faoliyatiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatishi, sho‘r suv esa, qonni o‘zgartirishi, ich
ketkazishi, buyrak, siydik holida tosh hosil bo‘lishiga sabab bo‘lshii to‘g‘risida ma‘lumotlar
bergan. U suvning tozaligani aniqlovchi ko‘rsatkichlar sifatida, uning rangi, mazasi, hidi,
tinikligini ko‘rsatib o‘tgan.
Agar Turkiston tarixiga murojaat qilsak, yozma manbalar, asosan, nisbatan yaqinroqda
tarqalgan. O‘rta Osiyo respublikalari ilgari Turkiston viloyati (okrug), deb yuritilgan. Bu viloyat
tarkibiga hozirgi hozirgi Qo-zog‘iston respublikasining janubiy nohiyalari, Qirg‘iziston,
Tojikiston kirgan. Turkistonda gigiena fani qanday taraqqiy etgani xususidagi savol-larga kichiq-
kichiq risolalardan javob topish mumkin edi. Ammo alohida maxsus darslik yo‘q edi.
1920 yilda Turkiston Davlat dorilfununi tashkil qilindi. Uning tibbiyot fakultetida ishlash uchun
Moskva va boshqa shaharlardan bir qancha olimlar, gigienistlar taklif qilindi.
1922 yildan Turkiston jumhuriyatida sanitariya vrachlari, kuzatuvchi tashkilotlar, mehnatni
muhofaza qilish ishlari uyushtira boshlandi. Keyin-chalik sanitariya, ximiya, bakteriologik
laboratoriya, so‘ngra epidemik kasal-liklarga qarshi kurashuvchi bo‘limlar tashkil qilindi.
1924 ymlda Buxoro shahrida tarqalgan rishta kasalligiga qarshi kurashish va uni yo‘q qilish
maqsadida tropik tibbiy ilmiy-tekshirish ilmgohi ochildi.
1927 yili O‘lka sanitariya-bakteriologiya ilmgohi qoshida sanitariya-gigiena bo‘limi tashkil
qilindi. 1934 yilda O‘zbekiston ilmiy-tekshirish sanitariya-gigiena instituti ochildi.
Turkiston Davlat dorilfununidan, keyinchalik Toshkent Davlat Tibbiyot oliygohi alohida bo‘lib
ajralib chiqdi vv uning qoshida sanitariya-gigiena mutaxassislari tayyorlaydigan fakultet ochildi.
Kommunal gigiena kafedrasiga t. f. d. , professor Vinokurov Petr Dmitrievich mudirlik qildi,
1935-1938 yillarda. U, asosan, suv va turar joy gigienasi bilan bog‘liq masalalar bilan
shug‘ullangan.
Kommunal gigiena kafedrasiga t. f. d. , professor Ageev Petr Konstan-tinovich, 1939-1940
yillarda mudirlik qildi, U o‘zining ishlarida O‘zbekistonda aholini toza suv bilan ta‘minlash
tadbir-choralarini ishlab chiqdi.
T. f. d. , professor Zohidov Abdulla Zohidovich - O‘zbekiston va Qoraqalpog‘istonda xizmat
ko‘rsatgan fan-texnika arbobi respublikamizdagi gigiena fanining asoschilaridan biri. U o‘zining
1968 yilda yoqlagan "O‘zbekistonda kommunal gigienaning asosiy masalalari" nomli doktorlik
dissertatsiyasida O‘zbekiston Respublikasida kommunal gigiena masalalarini o‘rganib, ularni
yaxshiroq hal etish usullarini, chora-tadbirlarini ko‘rsatdi. Ushbu ish aholini toza suv bilan
134
ta‘minlash, suv manbalarini muhofaza qilish, turar joylarni ozoda to‘tish yo‘llari, issiq iklim
sharoitida zaharli ximikatlarni ishlatishda gigiena masalalari va boshqalarga bag‘ishlangan.
Zoirov Kayum Sobirovich - professor, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston-da xizmat ko‘rsatgan
vrach, fan arbobi va olim.
Iskandarov To‘lqin Iskandarovich – O‘zbekiston Respublikasi fanlari Akademiyasining
Akademigi, Rossiya Federatsiyasi tibbiyot texnika fanlari Akademiyasining Akademigi, tibbiyot
fanlari doktori, professor, 1972 yildan boshlab 2003 yilgacha kommunal gigiena kafedrasiga
mudirlik qilgan. Hozirda O‘zR SSV Sanitariya, gigiena va kasb kasalliklari ilmiy-tekshirish
instituti direktori.
Gigiena va boshqa tibbyot muammolari asosida bajarilgan ilmiy tadqiqotlar ma‘lumotlari va
natijalari bo‘yicha T. I. Iskandarov muallifligi asosida 550 dan ortiq ilmiy maqola chop etilgan,
97 ta instruktiv uslubiy va me‘yor xujjatlar tayyorlangan. U 67 ta mualliflik shaxodatnomasiga
ega, 25 monografiya, 40 ta ilmiy ommabop risolalar, 38 ta kitob qo‘llanmalar yaratgan.
Gigiena, toksikollogiya, inson ekologiyasi sohasida yirik ilmiy maktab yaratgan. Ularning
raxbarligida 26 ta fan doktorlari va 77 fan nomzodi etishib chiqqan.
1989-1995 yilarda T. I. Iskandarov Respublika sog‘liqni saqlash Vazirligida Vazir muovini va
Respublika Davlat Bosh sanitariya vrachi lavozimlarida ishlab kelgan. Ular respublikamizda
birinchilardan bo‘lib «Davlat Sanitariya nazorati to‘g‘risida» gi qonunni yaratilishiga asos
solganlar.
Keyingi yillarda fan-texnika taraqqiyoti juda ko‘p sun‘iy polimer va plastmassa
materiallari sintez qilishga va ularni xalq xo‘jaligida joriy qilishga katta yo‘l ochib berdi. Shu
bilan birga sanoat korxonalarini qurish va ishga tushirish atmosfera havosini, suv havzalarini,
turar joylarni ifloslantirmokda. Shu sababli, ularni reja asosida qurish va ularning chiqindilarni
aholi salomatligiga zarar etkazmaydigan qilib tashlashga ahamiyat berish dolzarb vazifa bo‘lib
qolmokda.
5.3. Kommunal Gigienaning maqsadlari, ish shakllari va usullari.
Kommunal gigiena fanining asosiy maqsadlari - uning alohida bo‘lgan (quyida sanalgan) 6 ta
bo‘limida berilgan.
1. Suv va ichimlik-xo‘jalik suv ta‘minoti gigienasi. Mazkur bo‘limda ichimlik suvining sifati,
tozalash qurilmalarini joylashtirish va ishlatish, aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi
tarmoklarga qo‘yiladigan gagigenik talablar o‘rganiladi.
2. Suv ob‘ektlarini sanitariya muhofazalash gigienasi. Ushbu bo‘limda suv havzalari
suvlarining sifati masalalari, ularni ichimlik-xo‘jalik suvi manbasi sifatida ishlatish mumkinligi,
hamda suv havzalari suvining
sifatini turg‘un saqdash maqsadida chiqindi-oqava suvlarini tushirilishiga qyiladigan gagaenik
talablar o‘rganiladi.
3. Tuproqning sanitariya himoyasi va aholi turar joylarini sanitariya tozalash gigienasi. Bu
bo‘limda tuproqni kimyoviy va biologik moddalar bilan ifloslanish shart-sharoitlari o‘rganiladi.
Ifloslantiruvchilarni tuproq orqali er osti suvlarga, atmosfera havosiga, o‘simliklarga o‘tib inson
salomatligiga va turmush sharoitiga ta‘sir ko‘rsatishi o‘raganiladi. Bo‘limda yana suyuq
chiqindilardan sanitariya tozalashga qo‘yiladigan gigienik talablar ham o‘rganiladi.
4. Atmosfera havosini sanitariya muhofazalash gigienasi. Bu bo‘limda atmosfera havosini
ifloslanishining qanday darajasi aholi salomatligiga zararsiz ekanligi, aholi turmushining
sanitariya-maishiy sharoitlarni buzmaydigan holati, aholi turar joylari havosi tarkibida
ifloslantiruvchilarning gagaenik me‘yoridan oshib ketish darajasini vujudga kelishini oldini olish
maqsadida atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarni joylashtirishga va ishlatilishiga
qo‘yiladigan gagaenik talablar o‘rganiladi.
5. Turar joy, umumjamoa, madaniy-maishiy va davolash profilaktika muassasalari gigienasi.
Bunda turar joy binolari ichki omillarining inson uchun optimal darajasi (havo harakati, nisbiy
namlik, havo harorati, xonaning radiatsion rejimi), davolash profilaktik muassasalarini
loyihalashtirish, obodonlashtirish va jihozlanishiga qo‘yiladigan talablar, madaniy-maishiy
muassasalarni (hammom, kirxona, sartaroshxona, kinoteatr, teatr, sirk va boshqalarni)
135
loyihalashtirish, obodonlashtirish va jihozlanishiga qo‘yiladigan talablar, sport inshoatlarini
(suzish havzalari, sport komplekslari va zallari) loyihalashtirish, obodonlashtirish va
jihozlanishiga qo‘yiladigan talablar qaraladi.
6. Aholi turar joylarini loyihalashtirish (rejalashtirish, joylashtirish) gigienasi bu bo‘limda
aholi turar joylarini rejalashtirishda tabiiy-iqlim sharoitlarining ahamiyati va ularni
rejalashtirishda hisobga olish, aholi turar joylari hududlarida seliteb mintaqani rejalashtirish va
qurilishga qo‘yiladigan gagaenik talablar, qishloq aholisi, turpar joylarini rejelashtirishni o‘ziga
xos tomonlari o‘rganiladi.
Mavzu: ―SUV TASHQI MUHITNING ASOSIY OMILIDIR‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi Butun dune va xususan O‘zbekistonda suv taminoti
bo‘yicha dolzarb muammolar va ularni echish yullari.
Suvning fizologik ahamiyati.
Suvning gigenik ahamiyati .
Aholi salomatligiga va turmush sharoitlariga suvning
sifatini va miqdorini ahamiyati suv iste‘mol me‘yorlari.
Suv taminotining gigenik maqsadlari.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda suvning inson hayotidagi fiziologik va gigienik
ahamiyati haqidagi tushunchani shakllantirish. Shu bilan
birga aholi salomatligiga va turmush sharoitlariga suvning
sifatini va miqdorining ahamiyati suv iste‘mol me‘yorlari
hamda kommunal gigiena shifokorining ichimlik suvi
me‘yorlarini ishlab chiqishdagi vazifalari, aholining ichimlik
suvi bilan ta‘minlashda suv ta‘minotining mohiyatini va
muhimligini alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarga suv taminoti
bo‘yicha dolzarb muammolar va
ularni echish yullarida
kommunal gigiena shifokorining
ish faoliyatini o‘rgatish,
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
- Butun dune va xususan O‘zbekistonda suv taminoti
bo‘yicha dolzarb muammolar va ularni echish yullarida
kommunal gigiena shifokorining ish faoliyatini aniqlashtirish.
- Suvning fizologik va gigienik ahamiyatini gigienik nuqtai
nazardan baholashni bilish.
- Aholi salomatligiga va turmush sharoitlariga suvning
sifatini va miqdorini ahamiyati suv iste‘mol me‘yorlarini
ishlab chiqishni bajara olish.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
136
―Suv tashki muhitning asosiy omilidir‖
mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat
ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.4. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.5. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.6. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va
sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy
holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
Gigenik nuktai nazardan karaganda suv xaet manbai.salomatlik garovi va usimlik dunesi uchun
muxim ahamiyatga ega bo‘lgan tashki muhit omillaridan biridir.AKShdagi kaliforniya
universiteti siesatshunoslarning fikricha.mabodo urush boshlanadigan bulsa.u neft konlarini
bosib olishuchun emas balki oddiy ichimlik suvi manbalariniegallab olish uchun kechishi
mumkin ekan ekispertlarning taxminiga kura yarim asirdan so‘ng ichimilik suvi etmay kolishi
saeramiz mikyosida aloxida ziddiyatlarni vujudga keltirishi mumkin. BMT ozik- ovkat
tashkilotining xisob kitobiga karaganda 2030 yildayok dune bo‘yicha ichimlik suviga bo‘lgan
talab xozirgiga nisbatan 60 foizga oshadi, vaziyat esa shundayki, suv havzalariining ifloslanishi,
atrof muxutning umumiy ekologiyasi buzulishi,ayniksa urmonlarning bexad miqdorda ko‘p
kesilishi ichish uchun yarokli suv manbalarining kiskarib ketishiga olib keladi.
Xozirning uzidayok ichimlik suvi bilan ta‘minlash miqdori zarur me‘yorlaridan past
bo‘lgan xududlarda 2,3 mlrd kishi yashaydi. Er yuzida xar yili 3 mln kishi suv etishmasligidan
boshqacha aytganda chanqoqlikdan xalok bulmokda.
Ayniksa suv etishmasligi bo‘yicha ogir axvol Kuvayt (kishi boshiga bir yilda 11 kub.m. suv
to‘g‘ri keladi) Misr (43 kub.m) Birlashgan Arab Amirliklari (64 kub.m). Xatto, rivojlangan
mamlakatlarda ham sifatli ichimlik suvi etishmovchiligi seziladi. Xar uch (3) nafar shaxarlikdan
bittasiga ichimlik suvi etmayapti. Butun jaxon sog‘liq saqlash tashkilotining ma‘lumotiga kura
Evropa aholisining 15%umuman ichimlik suvi bo‘lmagan joylarda istikomat kilar ekan.Garbiy
Evropada ichimlik suvining eng yaxshi manbalari Skandinaviya yarim oroli mamlakatlari va Alp
toglariga yondashgan davlatlardagina mavjud. Ichimlik suvi ta‘minoti muammosini xal qilish
uchun ayrim mamlakatlar aysberg (suvda suzib yo‘rgan muz togi ) dan foydalanadi. Ularni pulat
arkonlar bilan sudrab xatto Arab Amirliklariga ham olib ketadilar. Afsuski bu usuldan faqat
dengiz yulida ega mamlakatlar foydalanishi mumkin. Ichimlik suvini dengiz suvidan xosil qilish
usullari ham mavjud bunday kurilmalar suv osti kemalari neft platformalari va ko‘pgina
kemalarga urnatilgan. Mazkur texnalogiyalar uchun juda ko‘p energiya sarflanib ular asosan
ilojsiz xollarda qo‘llaniladi. Xattoki kuyosh energiyasidan foydalanish ham muammoni zarur
137
darajada xal etish imkonini poydo kilmaydi. Olimlar iklimning isib borishi muzliklarning
erib ketishiga olib kelishini ta‘kidlashmokda. Muzliklar nafaqat Arktika yoki Antarktidada.balki
tog chukkilarida ham kamayib ketmokda, bu esa ko‘plab mamlakatlarni ichimlik suvidan
maxrum etishi mumkin Bu holat ayniksa Janubiy Osiyo mamlakatlari uchun ogir okibatlarga olib
kelishi mumkin. Mazkur davlatlarda butun Dune aholisining uchdan bir kismi yashaydi Ulardagi
ichimilik suviga bo‘lgan extiyojning koplanishi Ximolay togi muzliklarida boglik. Lotin
Amerikasidagi Ekvador, Peru, Boliviya mamlakatlari uchun And toglari muzliklari ichimlik
suvining yagona manbai xisoblanadi. Dunyo olimlari vaziyatga ta‘sir ko‘rsatib, uni uzgartirishga
urinmokdalar Xozirgi paytda Afrikaning eng baland togi- Kilimanjoro chukkisidagi muzliklarni
saqlab kolish bo‘yicha tajribalar o‘tkaziliyapti. Zimbabvelik bir gurux mutaxassislar muzni
kuyosh nuridan asrash uchun uni maxsus plastik tusiklar bilan yopishayapti. Chunki ana shu
muzliklarning er yuzida birinchilardan bo‘lib yukolish xavfi bor. Buning uchun 2020 yillar oxiri
zamon bo‘lishi mumkin ekan. Ichimlik suvini plastik idishlarda sotish industiriyasi dunyoda
judayam rivojlanib borayotgan tadbirkorlik turiga aylanib koldi. Xozirgi paytda Dune mikiyosida
yiliga 100 mlrd litirdan ziyod ichimlik suvi sotiliyapti. Angliyaning EKONOMIST jurnalida
yozilishicha suv sotishdan kelayotgan daromad yiliga bir tirilion dollorga etar ekan .Bu esa neft
kompaniyalari daromadining 40% tashkil etadi. Un yildan so‘ng bozorda besh trillion dollor
miqdorida suv sotila boshladi. Xozirgi paytda kun tartibida ichimlik suvi etishmovchiligini
Milliy masshtablarda xal qilish uchun ichimlik suvining kata bozorini yaratish masalasi turibdi.
Suvni sotish uchun neft kazib chiqarishga ketgani kabi xarajat qilish talab etilmaydi. Demak
yakin kelajada ichimlik suvi manbaiga ega mamlakatlarda neft sotuvchi davlatlardan ham
ko‘prok boyish imkonityalari paydo buladi. «Suv uzi kam toza suv undan kam » Jaxon sog‘liqni
saqlash tashkiloti baholashicha 1.1 milliard kishi toza ichimlik suvidan maxrum, jami 2,4
milliard odam oddiy sanitariya sharoitlari bilan ta‘minlanmagan. Ayniksa kishlok joylarida
buning Erkin misolini kurish mumkin. Bu xududlarda aholining 29 % toza suvdan 62 %
sanitariya sharoitlaridan bebaxra. Shaxar aholisining keskin ko‘payib ketishi suv tansikligini
ko‘paytirib yubormokda, Ayni paytda shaxarda 6% odam toza ichimlik suviga 14% esa
sanitariya sharoitiga muxtoj. Suv ona tabiatning Er yuzidagi xar bir tirik joneot mavjud bo‘lishini
ta‘minlovchi mukaddas in‘omdir. Suv tabiatda eng ko‘p tarqalgan moddalardan biri, er yuzining
71% ni suv egallaydi, odamzod tanasining 65% suv tashkil etadi, inson ishlab chiqarish
faolitining ajralmas komoponenti xisoblanadi, O‘rta Osiyo mintakasi xalki, shu jumladan shaxar
aholisi. Barcha zamonlarda suvni ariklardan yoki suv yigish va tindirish uchun muljallangan
maxsus moslama xovuzlardan olishgan, birok 20 asr 30 yillarida urbanizatsiya sur‘ati usishi
shaxarlarni birinsi navbatda Toshkentni toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash muammosini keskin
qilib kuydi. Jushkin sanoat va turar joy, kurilish, aholi soni tez usishi suv manbalarini toza saqlab
kolishga imkon bermasdi, bu narsa shaxarda murakaab sanitariya epidemiologik vaziyatni
yuzaga keltirdi, faqat suv o‘tkazgich tarmoklari tabiiy manbalardan suv olish, uni tozalash,
zarazsizlantirish, tashishi hamda aholi sanoat korxonalari va boshqalarga uzatishni ta‘minlovchi
muxandislik inshoatlari va kurilmalari majmuini kurishgina bu muammoni xal etadi,
Toshkent shaxar Sirdaryoning ung irmogi bo‘lib, Chirchiq daryosini shakllantirgan sugorish
tizimi markazida joylashgan, uning uzunligi 174 km, suv yigadigan maydoni 142,4 ming kv,km,
daryo suvi ta‘minlanishi rejimining xossasi-kor yakkol ustun bo‘lgan korli muzlik bo‘lib, bu
narsa yil davomida suv sarflashda keskin uzgarishlarni keltirib chiqaradi 19 asrning oxirida
artizian kuduklaridan suv tortuvchi bir qancha suv inshoatlari kurilgan edi, 1909 yilda xususiy
Ds Pantioti va K shirkati Salar tor kuchasi adogida Salarning jarli kirgogida suv kutargich
minorasi bo‘lgan artizian kudugi kuradi va uning debiti soatiga 1500 metrga etadi, Shaxar suv
o‘tkazgich tarmoklari kurilishi zarurligi 1915-17 yillardayok Toshkent shaxar dumasida bir
necha bor muxokama kilingan. Toshkent suv o‘tkazgich tarmoklari birinchi navbati bir kismi
1931 yil birinchi mayda ishga tushdi, 1932 yili birinchi navbati tulik ishga tushib, ikkinchi
navbati kurilishi boshlandi va ushbu davrda Toshkent sutkali suv chiqarish kuvaati 3800 metr
kub Buzsuv va kuvvati 360 metr kub bo‘lgan shaxar vadakachka tomonidan suv bmilan
ta‘minlanar edi, 1969 yil 19 avgustda ishga tushirilgan Kadiriy bosh ichimlik suv inshooti bir
138
sutkada 225 ming metr kub, 1974 yilda 575 ming metr kub, 1984 yilda 1171 ming metr kub,
1990 yilda 1375 ming metr kub suv bergan. Xozirda Toshkent shaxrini ichimlik shaxrini
ichimlik suvi bilan ta‘minlashda ikkita satxiy. Va olti er osti inshshoti bor.
1. Buzsuv bosh ichimlik suv inshootlari
2. Kibray ichimlik suv inshootlari
3. Janubiy ichimlik suv inshootlari
4. Kodiriy bosh ichimlik inshootlari
5. Korasuv ichimlik suv inshootlari
6. Sirgali ichimlik suv inshootlari
7. Bektimir ichimlik suv inshootlari
8. Kuylik ichimlik suv inshootlari
Uzatilayotgan suvning 74% foizi satxiy, 26% esa er osti suv manbalariga to‘g‘ri keladi.
Xayotning uzi hamma joyda sarfiyoti xisobotini joriy etishni va uni xal etishni vositasi sifatida
suv ulchash asboblari-suv ulchagichlar urnatishni birinchi galdagi vazifa tarikasida ilgari surdi.
1995 yildan boshlab bu masala Respublika xukumati va uning joylardagi organlarning kat‘iy
e‘tibori predmetiga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi 1995yil 26 mayda
185-son Turar joy fondi va ijtimoiy-madaniy maqsaddagi ob‘ektlarda suv va gazni xisoblash
asboblarini urnatish va ishlash haqidagi koidalarni tasdiklash to‘g‘risidagi qaror qabul kildi.
Toshkent shaxar Xokimi 1998yil 17 martda ko‘p kavatli uylarda va yakka tartibda kurilgan
uylarda ichimlik suvini xisoblash sabablari urnatish to‘g‘risida qaror qabul kilingan edi. Suv
ulchash aspoblarining urnatilishi suv real tijalishiga imkon beradi. Suvning tejamli sarflanishi
xisobiga tejalgan suvni esa xozirgi kunda ulkan isrofgarchiliklar tufayli suv bormaydigan uylarga
yunaltirish imkonini beradi.Butun Dunyo sog‘liqni saqlash uyushmasining xozirgi va
kelajakdagi maqsadi sog‘liqni saqlash siyosati va uning dasturi er yuzi aholisini 2005yilgacha
faqatgina davolash profilaktika ishlari bilan ta‘minlabgina kolmay balki aholini toza ichimlik
suvi bilan ta‘minlashni ham kuzda tutgan.Butun Dunyo sog‘liqni saqlash uyushmasining
xujjatlarida shunday deyiladi:Kaerda bo‘lmasin aholini sogligini saqlash uning yuqumli
kaslliklar bilan kasallanishini oldini olishda toza ichimlik suvi bilan taminlash orqali erishiladi!
Deyiladi. Aholini suvga bo‘lgan extiyojini Tula tukis kondirish maqsadida shaxa rva boshqa
turar joylarda katta katta suv tarmogi inshoatlari kurilmokda.Asosiy maqsad aholini
markazlashtirilgan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashga karatilgan.Keyingi yillarda regionlar
uchun guruxlashtirilgan suv tarmoklari kurilmokda suvning tozalashning yangi-yangi texnik
usullari ishlab chiqilmokda yangi yangi suv havzalari suv omborlari paydo bulmokda. So‘ngi
yarim asr mobaynida sanoati rivojlangan davlatlar ishlab chiqarish va kishlok xujaligi
extiyojlariga sus xarajati samoradorligini oshirishga erishgan xususan tomchilab sugorish
tizimining kiritilishi suvni tejashda muxim boskich buldi.
Suv ovkat maxsulotlarni tukimalarga tarqatishga teri va najas yullarida Bug holatida chiqishi
bilan tana xarorati muvozanatini saqlashda ishtirok etadi. Suv istemolini to‘g‘ri tashkil qilishda
kunlik ovkat tarkibida qancha suyuklik borligini nazoratda tutmok zarur.
Masalan:Yangi sabzavot va mevalarda 90% kartoshka va gushtda 75% nonda 7.7% gacha suv
buladi. Ammo suvni va boshqa chankov bosdi ichimliklarni xaddan ziyod ko‘p istemol qilish
zararlidir chunki bunday holatda Yurak ishining ajratish a‘zolarining (teri buyrak ) faoliyatining
oshishiga olibkeladi. Bunday xollarda arganizimning teri satxidan ko‘p miqdorda suyuklik
ajralishi natijasida shu bilan bir katorda teri bilan organizimda suda eriydigan vitaminlar Osh tuzi
va meniral tuzlar ham chiqib ketadi. Odam bir kecha kunduz mobaynida yoshiga karab
100mldan- 3000ml atrofida suv istemol qiladi jumladan 1200-1300ml (48%)suvni suyuklik
kurinishida 1000-1200 suvni ovkat tarkibida istemol qiladi.Ozika moddalarning endogen
oksidlanishi natijasida organizmda 300ml atrofida suv xosil buladi. Organizimdagi suv doimo
yangilanib turadi:katta yoshli odamda 15kun mobaynida bolalarda esa 3-5 kunichida barcha suv
malekulalari yangilanib turadi.Inson arganizmining buyrak upka meda ichak yuli teri suv
almashinuvida faol ishtirok etadi. Atrofdagi havo xarorati yukori bo‘lishi bilan 4-5 litr suv
139
terlash bilan birga teri orqali chiqib ketadi shu munosabati bilan organizmning suvga bo‘lgan
extiyoji yanada ortadi.
Yukotilgan suv miqdorining ko‘payishiga karab odam uzining yoon xis kila boradi.Organizm
tarkibidagi 10% suvni yukotishi moda almashinishi jarayonlarigajiddiy ta‘sir ko‘rsatadi 15-20%
suvning organizmdan chiqib ketishi esa uning ulimga olib kelishi mumkin. Havo xarorati
sezilarli darajada tushib ketganda organizm uzidan 25% suvni chiqarib yuborgan bulsa bu holat
ham ulim xavfini tugdirishi mumkin. Organizmda suv etishmasligi tukimalararo suyukliklardagi
osmotik bosimning muvozanati bu esa arganizmda azot chiqindilari to‘planishiga va moddalar
almashinuvi buzilishiga olib kelishi mumkin. Organizmning suvga bo‘lgan extiyoji chanqoqlik
orqali aks ettiriladi chanqoqlik belgilari markaziy asab sistemasining chankov markazining
kuzgalishi natijasida kelib chiqadi. Bir sutkada chanqoqni bosish uchun istimol kilinadigan suv
miqdori ish kobilyatiga ega (xarakatdagi )kishilarda 2.5-4 litirni tashkil etadi. Katta yoshli odam
tomonidan suv miqdori ogirligining taxminan 65-70% tashshkil etadi suvning asosiy kismi
xujayralarda buladi xujayralardan tashkaridagi suv 18-20% ni tashkil qiladi. Sanitariya gigena
jixatdan suv foizining fiziologik talabini kondirishdan tashkari anchagina suv miqdori shaxsiy
gigena maishiy xujalik va ishlab chiqarish extiyojlariga sarf buladi.Suv badanni toza saqlab
turish uchun Yuz kulni yuvish uchun-kuniga 5-10litr gigenik dush qabul qilish uchun 180-150litr
Kir yuvish ovkat tayorlash idish-tovok yuvish uchun 5-8litr ishlatiladi. Ammo yukoridagilardan
tashkari uy-joy jamoat binolarini toza saqlash kanalizasiyadan foydalanilgan holatda
chiqindilarni yuvib yuborish kuchalarni yuvish yashil usimliklarni sugorish uchun ham suv kerak
buladi.
Yukorida aytilganlardan ma‘lum buldiki madaniy va gigenik turmush shart sharoitlarini
yaxshilanishi aholini jon boshiga sarflanadigan suv miqdorlarining oshirilishiga chambarchas
boglikdir.Turar joy va jamoat binolarining sanitariya texnik jixatidan obodonlashtirish darajasi
(vanna itssik suv markazlashtirilgan suv taminoti kanalizasiya ) qanchalik yukori bulsa suga
bo‘lgan extiyoji ham shunchalik ko‘p buladi. Ichimlik suvining istemol qilish meyorlari sog‘liqni
saqlash vazirligi bilan kelishilgan xolda qilish me‘yorlari va koidalari (KMK Suv taminoti )
xujjatlariga kiritilgan
Mavzu: ―ICHIMLIK SUV TA‘MINOTI MANBALARI‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi O‘zbekiston respublikasida suv ta‘minoti manbalarini
sonitoriya holati.
Suv ta‘minoti manbalari va ularning kiyosiy gigienik
tavsifnomasi.
Xujalik-ichimlik suv ta‘minoti uchun suv manbalarini
tanlab olish koidalari.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va
qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi
tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi
masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish.
Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar
nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini
alohida o‘rgatish.
140
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni
yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Ichimlik suv ta‘minoti manbalari‖
mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat
ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.7. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni
etkazadi.
1.8. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.9. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va
sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni
bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Mavzu: «IChIMLIK SUV TA‘MINOTI MANBALARI»
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
3.Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
141
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi: -
4.1.O‘zbekiston respublikasida suv ta‘minoti manbalarini sonitoriya holati. 30 daqiqa
4.2.Suv ta‘minoti manbalari va ularning kiyosiy gigienik tavsifnomasi. – 30 daqiqa
4.3.Xujalik-ichimlik suv ta‘minoti uchun suv manbalarini tanlab olish koidalari. – 30 daqiqa
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
Er kurrasida suvlvrningjoylashishi turlicha.Er osti suvlarning uzi kamida uch xil chukurlikda
joylashgan bo‘lib ulardan tashkari er ustida joylashgan yuza suv havzalari ham mavjud.
Fan-texnika taraqqiyot etgan xozirgi davrda,kishlok va pasyolka aholisi uchun er artizan va yuza
suvlardan keng mikiyosda foydalanilmokda.Aholini suv bilan ta‘minlashda kanday suv manbai
bo‘lmasin suvga bo‘lgan gigenik talab kuydagichadir,ya‘ni Xox tabiiysuv bulsin Xox turli
usullar bilan tozalangan suv bulsin aholi istemol kilganda xech kanday yuqumli kasallik keltirib
chiqarmasin.Suv zaharli va radioaktiv moddalar bilan zararlanmagan bo‘lishi,mazasi,xidi,rangi
uzgarmasligi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi shaxar aholisi markazlashtirilgan suv taminoti
bilan.89,0%taminlangan Vazirlar maxkamasining №405 qaroriga asosan kishlok aholisi yashash
punkitlarining ichimlik suvibilan ta‘minlash 60%dan 2003yil 68%ga usdi.2003yil
respublikaDSENM tomonidan 218ta kommunal va 4105ta tashkilotlarga tegishli (vedometveinli)
vodoprovodlar ustidan sanitariya nazorat olib borildi. Shulardan ochiq suv manbalaridan 50 ta va
24 ta bo‘lib, ular asosan yirik aholii yashash punktalarini aholisini suv bilan ta‘minlaydi. Kolgan
vodoprovodlar ya‘ni, ko‘pchiligi (168 ta kommunal va 398 ta ) tashkilotlarga tegishli bo‘lgan
suv manbalari er osti suv manbalarini tashkil qiladi. Er osti va ochiq suv manbalarining
sanitariya holati xozirgi davrgacha konikarsiz bo‘lib kolmokda.
Ayrim xududlarda er osti suv manbalarining sifatini konikarsizligi sanitar kimyoviy
ko‘rsatkichlar bo‘yicha bo‘lib, bunda umumiy minerilazitsiya darajasining yukoriligi temir,
marganesh va boshqa tabiiy makroelementalrning mikdoirini ko‘pligi bilan xaraketrlanadi.
Ochiq suv manbalar suvning sifatini konikarsiz bo‘lishi asosan yukori darajadagi
mineralizatsiya, umumiy kattiklik hamda yukori darajada mikrobiologik ifloslanish bilan
xaraketlanadi.
Respublika bo‘yicha sanitar texnik meyo‘rlariga jaob bermaydigan kommunal vodoprovodlar 20
tani tashkil etib, respublika 9,28% ni tashkil qiladi. Shundan Namangan viloyatida 2 ta yoki
14.3%, Korakalpogiston Respublikasida 7 ta yoki 38.9%, Navoiy viloyatida 5 ta yoki 38.5 %,
Sirdaryo viloyati 2 ta yoki 12.5 % ni tashkil qiladi.
Tashkilotlarga tegishli va kishlok vodoprovodlarining 1074 tasi yoki 26.2% sanitar texnik
talablarga javob bermaydi. Bunda eng ko‘pi sirdaryo viloyatida 94.9%, Toshkent viloyatida
43.4%, va Navoiy viloyatida 58.8% tashkil qiladi. Tashkilotga tegishli yoki suv ta‘minoti
manbasi kurikdan kat‘iy nazar O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 16.5% suv namunalari
ichimlik suviga qo‘yiladigan gigienik talbalarga javob bermaydi. Sanitar kimyoviy ko‘rsatkichlar
bo‘yicha
Shu jumladan 15.4 % orshanoleptik ko‘rsatkichlar 78.6% umumiy mineralizatsiya va 4.8%
zaharli moddalar, 5.8.% mikrobiologik ko‘rsatkichlar bo‘yicha 11.3% yangifekal ifloslanish va
1.4% yuqumli kasalliklar keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarni aniqlash bo‘yicha. Shu bilan
kuyidagilarni qayd etish lozim:
Vodoprovod suvining mikrobiologik ko‘rsatkichlari oxirgi yillarda yaxshilanib bormokda.
Er osti suvlari. Kor va yomgir suvlari kisman havoga kutariladi, bir kismi ochiq suv havzalariga
kushilsa, Yana bir kismi govakerlar orqali asta sekin sizilib er katlamiga shimiladi va er osti suv
havzalarini paydo qiladi.Er osti suvining Yigilishi suv havzalarini paydo bo‘lishi uning xarakati
142
trg jinslarining tuzilishiga boglikdir.Er osti tog jislari suvga nisbatan ikki xil buladi, ya‘ni suv
o‘tkazuvchan va suv o‘tkazmaydigan jisimlardir.Uzbekitonda er osti suvidan juda keng va
unumli foydalaniladi,chunki uning miqdori gidrogiologlarning fikricha 23.4milion km3
dir.Maskva,Denopropetrovskiy-Donesk,Garbiy sSibir Turkmaniston va Kozogiston er osti
suvlari juda ko‘p miqdorda er ostida to‘plangan. Xorijiy mamlakatlar ham er osti suvlaridan
keng kulamda foydalanadilar.Masalan,Yaponiyada yiliga 75 milyard500 milion tonna suv
kishilar extiyoji uchun sarflanadi.undan 13 milyard 300milion tonnasi er osti suviga to‘g‘ri
keladi.Ma‘lumotlar shuni ko‘rsatdiki,O‘zbekiston territoriyasidagi er osti suvning aksariyati
tarkibi jixatidan,ya‘ni tinikligi ,xarorati ximyaviy tarkibi va bakteriyalarning miqdori jixatdan
Davlat standarti talabiga javob beradi.Suv o‘tkazmaydigan kvutlar asosan mustaxkam
jipislashgan,kattik grantdan,ko‘p kavatdan,oxaktoshlardan yoki loy kavatdan iboratdir.SUV
o‘tkazgich va o‘tkazmaydigan, jipis kavatlar ko‘pincha galma gall joylashgan bo‘lib,ular orasida
suv xarakati mavjuddir. Suv o‘tkazmaydigan katlam kiyaligi buylab eer osti suvlari balandan
pasga okadi: tabiiy suzilish jarayonida muallak zarrachalar va mikroblardan tozalanib, mineral
tuzlar bilan boyiydi. Er osti suvlari tinik sal-pal rangli,ular qanchalik chukur joylashsa,ularda
erigan tuzlar miqdori oshib boradi er osti suvlari xar xil chukurlikda 1,5m-16metrgacha
chukurlikda joylashadi.
Mavzu: ―IChIMLIK SUVINI INSON SALOMATLIGIGA VA TURMUSh
TARZIGA TA‘SIRI‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi Yuqumli kasalliklarni tarqalishida suv omilining roli.
Epidemiologik jixatdan suvpi xavfsizligini ta‘miplovchi
ko‘rsatkichlarning asoslanishi.
Yuqumli epidemiologik kasalliklarni rivojlanishida ichimlik
suvining kimyoviy tarkibining ahamiyati.
Ichimlik suvining kimyoviy tarkibini zararsizligini
ta‘minlovchi me‘yorlarni asoslash.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va
qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi
tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi
masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish.
Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar
nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini
alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni
yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
143
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Ichimlik suvini inson salomatligiga va turmush tarziga ta‘siri‖
mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat
ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.10. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.11. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.12. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish
va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy
holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Mavzu: «IChIMLIK SUV TA‘MINOTI MANBALARI»
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
3.Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi: -
4.1. Yuqumli kasalliklarni tarqalishida suv omilining roli.
4.2. Epidemiologik jixatdan suvpi xavfsizligini ta‘miplovchi ko‘rsatkichlarning asoslanishi.
4.3. Noyuqumli epidemiologik kasalliklarni rivojlanishida ichimlik suvining kimyoviy tarkibining
ahamiyati.
4.4. Ichimlik suvining kimyoviy tarkibini zararsizligini ta‘miilovchi me‘yorlarni asoslash.
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
144
5.1.Kirish
Aholini gigiena talablariga javob beradigan toza ichimlik suvi bilan
ta‘minlash kolaversa inson salomatligini va turli kasalliklardan asrash
muxim rol uynaydi. Bu borada xukumatimiz tomonidai katta tadbir va
choralar ishlab chiqilib qo‘llanmokda.
Aholini toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashda uni suv orqali tarqaladigan turli yuqumli
kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibini uzgarishidan kelib chiqadigan yuqumsiz
zaharlanishni oldini olish kuzda tutilishi kerak, chunki suvning inson organizmga ta‘siri bevosita
bo‘lishi mumkin, bunga yuqumli kasalliklar, invaziyalar, zaharlanishlar, endemik noyuqumli
kasalliklar kiradi.
Bilvosita ta‘siriga esa suvni iste‘mol kilinganda noxush sezgilar paydo buladi, ba‘zi paytlarda bu
holat shunchalik kengayib ketadiki, xatto aholi suvni iste‘mol qilishdan bosh tortadi. Boshqacha
aytganda suvni salbiy ta‘siri ma‘lum sharoitlarda yuzaga chiqadi va bu sharoitlarga: suvda yuqumli
kasalliklarni kuzgatuvchilars bo‘lganda, kimyoviy tarkibining ma‘lumligi bilan farkpanganda va
boshqalar kiradi.
Avvaldan aholining kasallanishi bilan suv ta‘minotining holatini boglikligini aniqlaganlar,
kadimgi dunyoda suvning ba‘zi bir xususiyatlarini salomatlikka xavfliligi ma‘lum bo‘lgan.
Suvlarni sifat va tabiiy holatini buzilishi suv tarkibida ko‘p miqdorda yuqumli kasalliklar
kuzgatuvchi mikroorganizmlar bo‘lishi ski gijja tuxumlarining ko‘payib ketishi yoki suv tarkibida
turli xil kimyoviy moddalarning ko‘payishi, aksincha kamayishi okibatida inson salomatligiga
putur etkazishi mumkin.
Suvning tarkibiy kismi doimo chiqindi okava suvlar, chiqinlilar, korxona chiqindi suvlarining
ochiq suv havzalariga tashlanishidan, kollektor yogingarchilik va sel kelishi okibatida kattik
ifloslanadi, buning natijasida suv mikroorganizmlar kimyoviy moddalar va boshqa zararli
moddalar bilan boyiydi. Suvga tushgan ifloslik^arning suv xayvonlari va usimliklari hamda suv osti
chukma loykalari uzlariga singdiradilar. Dsmak, suv xayvonlari va suvning uzi bilan turli iflosliklar
ogiz orqali kishi organizmga tushishi mumkin va turli xil kasalliklar keltirib chiqarishi mumkin.
Aholi yashai punktlarini markazlashtirilgan suv ta‘minoti bilam ta‘minlash aholiiing saiitariya
turmush tarzini yaxshilash bilan bmrga kasallanish darajasini kamaytiradi. X I X acrdagi birinchi
vodoprovodlar ochiq suv manbalaridan ta‘minlangan bo‘lib, aholining sanitariya holatini
yaxpshlash urniga balkim yomonlashtirgan, bu suvni xech kanday tozalash inshoatida !ozalanmay
aholiga uzatish bilan boglikdir. Buning natijasida Gamburg; London shaxarlarida korip tifi, Sankt-
Peterburgda esa vabo epidemiyalari yuzaga kelgan. Butun dunyo sog‘liqni saqlash tashkilotinish
bergan ma‘lumotlariga kura xar yili dunyoda ichimlik suvning sifati yomonligi sababli 5
millionga yakin inson uladi. Suv ta‘minoti bilan boglik bo‘lgan aholining yuqumli kasalliklar
bilan kasallanishi yiliga 500 millionni tashkil qiladi.
120 million odam xozirgacha mikrobiologik jixatdan xavfsiz bo‘lgan ichimlik suvidan istemol
kila olmaydilar. 1981-88 yillarda AKShda 248 ta utkir oshkozon-ichak kasalligi epidemiyasi qayd
etilgan.
Shuning uchun aholini markazlashtirilgan ichimlik suvi bilan ta‘minlash muxim rol uynaydi,
chunki suv ta‘minoti tizimini ratsional tashkil qilish vodoprovoddan foydalanuvchi aholi
o‘rtasida ichak infeksiyalari bilan kasallanishini 8-12 marotaba kamaytirishi tutrisida ma‘lumotlar
bor. Ichak infeksiyasiga qarshi emlash esa kasallanishpn faqatgina 5 marotabaga kamaytiradi.
Vabo vaksinasi emlangan kishlarning faqat 40-60 % ni immunitet xosil qilishga olib kelsa,
suvning oddiy tozalash tashki muhitning uzgarishiga chidamsiz bo‘lgan vabo vibronining tulik
xalok bo‘lishiga olib keladi. Suv orqali yuqumli kasalliklarning tarqalishi uchun bir vaqtning
uzida uchta (3) sharoit bo‘lishi lozim.
1) Kasallik chakiruvchi mikroorganizm suv ta‘minoti manbasidagi suvga
tushishi kerak. Xozirda aholi yashash puktlarining kanalizatsiyalashtiril-ganligi, yuqumli
kasallarning va soglom bakteriya
tashuvchilarning borligi sababli ushbu sharoit doimo bor.
145
2) Patogen mikroorganizmlar suv muhitida uzoq vaqt xayotga kobiliyatligini saqlab kolishi lozim.
Ushbu sharoit xar bir mikroorganizm uchun turlicha bo‘lib, asosan patogen mikroorganizmlar suv
muhitida uzoq vaqt saqlanmaydi, chunki suv ular uchun tabiiy ozika muhiti xisoblanmaydi.
Bundan tashkari mikroorganizmlarning suv- muhitida saqlanishiga suvni xarorati, yil fasli, boshqa
saprofit mikroorganizmlarga ham boglikdir. Bakteriyalarningsuv manbalarida yashash muddatlari
(kunlarda)
MAVZU: ―ICHIMLIK SUVINING SIFATINI
ME‘YORLASHTIRISHNING GIGIENIK ASOSLARI‖
MA‘RUZANI O‘QITISH TEXNOLOGIYASI
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi Suvning sifatini ko‘rsatuvchi gigienik me‘yorlar va
ular belgilangan me‘yoriy hujjatla
Sifat ko‘rsatkichlarining gigienik me‘yorlariga baho
berish.
Suvda uchraydigan kimyoviy moddalarning gigienik
me‘yorlarini ishlab chiqishdagi asosiy bosqichlar.
Suv tarkibidagi mikroorganizmlar, bakteriyalar,
viruslar va boshqalar me‘yorlarini ishlab chiqishdagi asosiy
bosqichlar.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va
qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi
tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi
masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish.
Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar
nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini
alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni
yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Ichimlik suvining sifatini me‘yorlashtirishning gigienik asoslari‖
146
mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat
ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.13. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.14. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.15. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va
sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni
bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni
daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni
daftarga ko‘chirib
oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Mavzu: ―IChIMLIK SUVINING SIFATINI ME‘YoRLAShTIRIShNING
GIGIENIK ASOSLARI‖
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi:
4.1. Suvning sifatini ko‘rsatuvchi gigienik me‘yorlar va ular belgilangan me‘yoriy hujjatlar
4.2. Sifat ko‘rsatkichlarining gigienik me‘yorlariga baho berish.
4.5. Suvda uchraydigan kimyoviy moddalarning gigienik me‘yorlarini ishlab chiqishdagi
asosiy bosqichlar.
4.6. Suv tarkibidagi mikroorganizmlar,bakteriyalar, viruslar va boshqalar me‘yorlarini ishlab
chiqishdagi asosiy bosqichlar.
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
O‘z. Res. aholisini toza ichimlik va sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlash masalasi O‘z.
Res. davlat standarti 950-2011 rakamli qonuniy me‘yoriy hujjatida ko‘zda tutulgan. Bu esa
suvning sifatini yaxshilab, aholining turli yuqumli kasalliklar bilan kasallanishni oldini oladi.
Suvning sifatiga baho berish, uning me‘yorlarini ishlab chiqish asosan 19 asrning ikkinchi
yarmida amalga oshirildi. Albbata u vaqtlarda suvni tozalash uncha murakkab bo‘lmagan
usullarda amalga oshirilar edi. Unda faqat suvning organoleptik xususiyatlariga ahamiyat berilar
edi. Vodapravod inshoatlarini qurish hali yaxshi taraqqiy etmagan bo‘lib, undagi suvning sifat
ko‘rsatkichlari ochiq suv havzalaridagi suvning sifat ko‘rsatkichlaridan kam farq qilar edi.
Ammo suvning rangi,hidi, tiniqligi ma‘lum darajada yaxshilanar edi.
147
19-asrning oxirlarida suvning sifatini baholash uchun bakteriologik tekshirishlar ham o‘tkazila
boshlandi. Keyinchalik suvdagi mikroorganizmlar soniga qarab,suvning sanitariya holatiga ham
baho beriladigan bo‘lindi.
Keyinroq esa suvning epidemik jihatdan havf tug‘dirmasligi uchun suvdagi ichak tayoqchasi
mikroblari ( E. coli ) aniqlana boshlandi. Bunday ko‘rsatkich suvning koli titri bo‘lib, eng kichiq
hajmdagi yoki miqdordagi suvda ichak tayoqchasining aniqlan ishini ko‘rsatadi. Keyinchalik
ichak tayoqchasining indeks ko‘rsatkichi, ya‘ni 1litr suvdagi ichak tayoqchasi mikrobi soni
aniqlana boshlandi. Bu ko‘rsatkich hozir ham ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, aksincha 1982-2000-
yillarda qabul qilingan davlat standartida hamasosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Demak shuncha
vaqt o‘tgani bilan buko‘rsatkichlar ilmiy asoslangan.
Aholini markazlashgan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashning taraqqiyoti faqat ichimlik
suviga bo‘lgan talabning oshiribgina qolmay, balki suv manbalariga bo‘lgan talablarni ham
oshirib yubordi. Shuning uchun ham hozir ikkita davlat standarti 1-№950-2011 «Ichimlik
suvi». 2-№951-2000 «Markazlashgan xo‘jalik ichimlik suvi ta‘minoti ». mavjud. Aholini toza
ichimlik suvi bilan ta‘minlash maqsadida suv manbalari juda sinchkovlik bilan tekshiriladi.
Birinchi navbatda tanlangan suv manbalari «Davlat standarti 950-2011y «Ichimlik suvi»»
talablariga sifat jihatidan to‘g‘ri keladigan yoki yaqinroq keladigan bo‘lishi kerak. Bunday
talabga faqat er qatlamida chuqur joylashgan va yuqori bosimga ega bo‘lgan suvlar javob beradi.
Mabodo shunday suv manbalari topilmasa, uning debiti etarli bo‘lmasa, u holda bosimi
bo‘lmagan qatlamlararo er osti suvlari qidiriladi. Yuza joylashgan suv manbalari juda zaruriy
hollardagina tanlanadi. Har qanday holatda ham, agar tanlangan suv manbalaridagi suvning sifat
ko‘rsatkichlari gigienik talablarga javob bermasa, u holda suvlar mahsus tozalash inshoatlaridan
bosqichma-bosqich qayta tozalanadi.
Ichimlik suvlarini standartlash katta ahamiyatga ega. Ichimlik suvining inson
salomatligiga havf tug‘dirmasligi uchun, biologik-tibbiyot fani yutuqlariga asolanib kelingan.
Suvda uchraydigan kimyoviy moddalar, bakteriyalar va organoleptik ko‘rsatkichlari uchun
gigienik me‘yorlar ishlab chiqish 4 bosqichda amalga oshiriladi. 1-bosqich. Suvning sifatini
me‘yorlashtirish uzoq tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. qadimiy davrlarda olimlarning ilmiy
asarlarida suvning sifatini aniqlash to‘g‘risidagi fikrlar bo‘lgan.
Gippokrat-asarlarida suvga, atmosfera havosiga tegishli ko‘rsatmalar bor. Ko‘pgina
faylasuflarning asarlarida toza suv bilan bir qatorda iflos suvlarga ham baho berilgan. Bunday
suvlarning tashqi ko‘rinishiga qarab baho berilgan, ya‘ni bunda uning mazasi,
rangiga,tiniqligiga va hidiga ahamiyat berilgan. Ya‘ni suvning organoleptik hususiyatiga qarab
uning sifatiga baho berish ko‘p asrlar davomida udum bo‘lib kelgan. Albatta suvning sifatiga
faqat hususiyatlariga qarab baho berish uning haqiqiy holatini ko‘rsata olmaydi.
2-bosqich. Suvning sifatiga baho berish va uni me‘yorlashning bu bosqichi M.V. Lomanosov,
Lavuazelarning fandagi, ayniqsa ximiya, fizika fanidagi yutuqlar bilan bog‘lanib ketadi. Ham
sifat, ham miqdoriy analiz qilish usulining taraqqiy etishi suvga va uning tarkibiy qismiga
anchagina to‘la-to‘kis baho berishga imkon tug‘diradi. Bu bosqichning boshlanishi 18 asrning
o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Ushbu davrdv buyuk alloma Abu Ali ibn Sino ham suv masalasiga,
tuproqqa katta ahamiyat bergan. Qurg‘oshinli quvurlardan oqqan suvlarning havfliligini oldindan
bilgan. Ilm fan texnika taraqqiyotidagi katta o‘zgarishlar suv to‘g‘risidagi fikrlarini boyitdi.
Uning tarkibi har tomonlama o‘rganildi. Yuza suv havzalari, er osti suvlarining tarkibi
o‘rganilib, ular to‘g‘risida ko‘pdan ko‘p ma‘lumotlar yig‘ildi. Suv tarkibidagi organiq va
noorganiq kimyoviy moddalar aniqlandi. Jumladan xloridlar, sulfatlar, organiq moddalarning
parchalanishi oqibatida paydo bo‘ladigan oraliq moddalar ham aniqlana boshlandi. Ularning
hammasi o‘z navbatida suvning tarkibi to‘g‘risidagi tushunchalarni boyitdi. Olngan dallillarning
ahamiyati shunda ediki, har qanday suv havzalarning aholini markazlashgan ichimlik suvi bilan
ta‘minlash imkoni bor. Faqat u albbata vodoprovod tozalash inshoatlari orqali tozalanib, davlat
standarti talabiga javob beradigan darajaga keltirilishi kerak. Suv havzalari sanitariya nuqtai
nazardan ishonchli bo‘lishi uchun suvning bakteriologik va kimyoviy ko‘rsatkichlari aniqlanishi
148
kerak. Bunda suv tarkibidagi mineral tuzlarga, organiq birikmalarga va uning bakteriologik
ko‘rsatkichiga ahamiyat berish zarur.
MAVZU: ―ICHIMLIK SUVI SIFATINI YAXSHILASH USULLARINI
GIGIENIK TAVSIFNOMASI‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi Xujalik ichimlik suv ta‘minoti va uning turlari.
Ichimlik suvining sifatini yaxshilash usullari.
Suvning sifatini yaxshilashning asosiy usullari va
tozalash kurilmalariga qo‘yiladigan gigienik talablar.
Suvning sifatini yaxshilashning maxsus usullari.
Suvning sifatini yaxshilash usullarini gigienik va texnik
samaradorligini baholash.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va
qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi
tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi
masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish.
Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar
nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini
alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni
yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Ichimlik suvining sifatini me‘yorlashtirishning gigienik asoslari‖
mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari Faoliyat
149
va vaqti ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.16. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.17. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.18. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va
sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni
bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Mavzu: «Ichimlik suvi sifatini yaxshilash usullarini gigienik tavsifnomasi»
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi: -
4.1. Xujalik ichimlik suv ta‘minoti va uning turlari.
4.2. Ichimlik suvining sifatini yaxshilash usullari.
4.3. Suvning sifatini yaxshilashning asosiy usullari va tozalash kurilmalariga qo‘yiladigan
gigienik talablar.
4.4. Suvning sifatini yaxshilashning maxsus usullari.
4.5. Suvning sifatini yaxshilash usullarini gigienik va texnik samaradorligini baholash.
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
Xujalik ichimlik suv taminoti deganda shu tushuniladiki, bu kompleks sanitar-texnik,
texnologik, qonuniy ilmiy chora-tadbirlar bo‘lib, u eng avvalo aholini toza ichimlik suvi bilan
taminlashga, ikkinchidan suvni keng kulamda gigienik va xayot kechirish maqsadlari uchun
foydalanishga, uchinchidan turar joy va jamoat binolarini, kommunal obektlarni obodonlashtirish
va boshqa maishiy extiyojlar uchun ishlatishga imkon beradigan chora-tadbirlardir.
Xujalik ichimlik suv taminotining asosiy tamoyillari shundan iboratki, suv miqdori va sifat
jixatdan gigienik me‘yorlarga va talablarga javob bermogi kerak. Shundagina aholiga beriladigan
suv yukimli kasalliklarni oldini olishga, aholi salomatligini yaxshilashga, sanitariya holatini
tuzatishga yordam beradi. Ayniksa, toza suv, ozik-ovkat korxonalarining texnologikjarayonini
tuxtovsiz ishlashga, ozik-ovkatlarni toza xolda ishlab chiqarishga, ovkatlardan kelib chiqadigan
zaharlanishni oldini olishga yordam beradi.
150
Butun dune Sog‘liqni Saqlash Uyushmasining xozirda va kelajakdagi maqsadi va sog‘liqni
saqlash siyosati er yuzi aholisini 2000 yil va undan so‘ng faqatgina davolash-profilaktika ishlari
bilan ta‘minlabgina kolmay balki, aholini toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashni kuzda tutadi.
Shunday qilib bu uyushmaning dasturi er kurrasidagi aholini sogligini saqlashga karatilgan.
Bunda toza suv ta‘minotiga katta e‘tibor berilmokda.
Butun dune Sog‘liqni Saqlash Uyushmasining xujjatlarida shunday deyiladi «Kaerda bo‘lmasin
aholini sogligiga turli yukimli kasalliklarning tarqalganligi xavf tugdirmasin, uning oldini olish-
aholini toza ichimlik suvi bilan taminlash bilan erishiladi».
Toza suv bilan aholini taminlash O‘rta Osiyo davlatlarida shu jumladan O‘zbekiston
Respublikasida katta muammo bo‘lib kolmokda.
Keyingi yillarda markazlashgan vodoprovod ichimlik suvi bilan taminlashni Davlat tomonidan
mablag ajratib keng mikyosda shaxar va kishlok aholisini suvga bo‘lgan extiyojini kondirish
masalasi amalga oshirilmokda.
Bu holatni yuqumli kasalliklar bo‘yicha vaziyatning ahamiyatini xar tomonlama xis qilishimiz
kerak. Negaki, epidemiologik jixatdan bezarar bo‘lmagan xududga odamlar ham kelmaydi,
kushma korxonalar ham kurilish va boshqa xorijiy investorlarning faoliyat ko‘rsatishi
kiyinlashadi.(7 sezd matnlari 5bet)
Xozirda ko‘pgina yuqumli kasalliklar bo‘yicha vaziyat barqaror. Ich terlama, ichburug, utkir
oshkozon-ichak kasalliklari, salmonellyozlar va boshqa kator yuqumli kasalliklar bo‘yicha
ko‘rsatkichlar mustakillikning birinchi yillariga nisbatan bir barobar kamaydi.
Agar 1995yil (1000 kishiga nisbatan 2.1) 486ta korin tifi ro‘yxatga olingan bulsa, 1999yilga
kelib 261 tani tashkil etdi(1.1); paratif (100000 kishiga 0.7 ni) tashkil etgan bulsa, 1999yilda 0.1
ga teng buldi.
Virusli gepatitA kasalligi 1995yilda (100000 aholi o‘rtasida 607.2) tashkil kilsa, 1999yilda bu
ko‘rsatkich 126.4ga teng buldi.
Buning asosiy sababi sanitariya epidemiologiya xizmatiga Respublika xukumatining, joylarda
xokimliklarning, moliya tashkilotlarining xar tomonlama bergan yordami tufayli erishildi. Shu
jumladan, markazlashgan ichimlik suvi bilan taminlash va tozalash uslublarini
takomillashtirishdan iborat.
xolini markazlashgan vodoprovod suvi bilan taminlash maqsadida ko‘pincha ochiq yuza suv
havzalaridan foydalaniladi, vodoprovod inshootlari daryo, suv,kul, suv omborlari, kanallar
buyiga yoki malum masofa koldirilib aholii turar joylari yakiniga kuriladi.
Ochiq suv havzalariga vodoprovod inshootlariga boradigan suv albatta ishlovdan utib so‘ngra
aholiga vodoprovod tarmoklari orqali tarqatiladi.
(Vodoprovod inshootining sxemasi: a) ochiq suv; b) er osti suvi.)
Vodoprovod inshootlariga kuyidagilar kiradi:
1. bosh inshoot-suv olish joyi, tozalash inshootlari va nasos stansiyalari;
2. suvni taksimlaydigan vodoprovod trubalari, rezervuarlar, suv olish kolonkalari va
boshqalardan iborat.
Xar kanday holatda ham suv olinadigan joy kuyidagi talablarga javob berishi kerak:
a) sanitariya nuktai nazaridan ifloslanish xavfining yukligi
b) u erda doimo suvning etarli bo‘lishi
v) suv olinadigan joy ximoyalangan bulmogi kerak
g) suv olish joyi okava suvlar okib tushadigan territoriyadan yukori bo‘lishi lozim
d) vodoprovod inshooti kurilayotganda shaxar yoki kishlokning faqatgina xozirgi chegarasi
nazoratda tutilmasdan, balki bosh loyixadagi chegarasi ham nazarda tutilmogi kerak.
Suv olinadigan manbaning kirgogi yuvilib ketmaydigan, chukurligi kamida 2.5 metr bulmogi
lozim. Shunda trubalarga loy, kum,xas-chuplar tiqilib kolmaydi. Suv omborlarida esa suv olish
chukurrok bulmogi kerak. Chunki suvning yuza kavati ko‘pincha kukaradi. Suv omborrlarida
suvning yuza kavati ko‘pincha kukaradi, suv kavatlari doimo uzgarib turadi, shuning uchun suv
olish uskunalari ( trubalar) sharpirlari o‘rganilgan bo‘lib, suv olish chukurligini uzgartirib
turishga imkon beradi.
151
Agar suv kullardan olinadigan bulsa, iflos okava suvlar tushmasligiga ishonch xosil
bo‘lgandaginaolish mumkin.
MAVZU: ―ICHIMLIK SUVINI ZARARSIZLANTIRISH‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
Ma‘ruza rejasi Suvni umumiy tozalash tizimida va sifatini
yaxshilashda
zararsizlantirishning ahamiyati.
Suvni zararsizlantirishni usullari
Suvni xlor birikmalari bilan zararsilantirishni
mohiyati va uni samaradorligini ta‘minlovchi sharoitlar.
Suvni xlorlash usullari .
Suvni fizikaviy usullar bilan zararsizlantirish.
Suvni zararsizlantirishni samradarligini nazorat qilish
usullari.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va
qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi
tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi
masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish.
Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar
nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini
alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni
yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Ichimlik suvini zararsizlantirish‖
mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari Faoliyat
152
va vaqti ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.19. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.20. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.21. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va
yozib oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va
sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy
holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni
yozadilar
1. Mavzu: «Ichimlik suvi sifatini yaxshilash usullarini gigienik tavsifnomasi»
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi: -
4.1 .Suvni umumiy tozalash tizimida va sifatini yaxshilashda
zararsizlantirishning ahamiyati.
4.2. Suvni zararsizlantirishni usullari
4.3. Suvni xlor birikmalari bilan zararsilantirishni mohiyati va uni
samaradorligini ta‘minlovchi sharoitlar.
4.4. Suvni xlorlash usullari .
4.5. Suvni fizikaviy usullar bilan zararsizlantirish.
4.6. Suvni zararsizlantirishni samradarligini nazorat qilish usullari.
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
Aholini markazlashgan suv bilan ta‘minlaetgan vaqtda uning inson sogligiga ziyon
etkazmasligiga, yuqumli kasalliklar keltirib chiqarmasligiga ahamiyat berish kerak. Xozirgi suv
tozalash inshoatlari 99% gacha bakteriyalarni ushlab kolish imkoniyatiga ega. Ammo suvni
100% bakteriyalardan ozod qilib bo‘lmaydi. Agarda i ch i m l i k suvi etarli darajada
zararsizlantirilmasa suv orqali aholi o‘rtasida ichburug, gepatit, korin tifi, paratif, diareya
kasalliklari tarqalishi mumkin. Suvni zararsizlantirish usullari asosan 2 guruxga bulinadi.
1. Kimyoviy usul yoki reagentli usul.
2. Fizikaviy usul yoki reagensiz usul.
Reagentli usulda suvni zararsizlantirishda biror bir reagent ya‘ni kimyoviy birikma
(xlor, ammiak, azon va boshqalar) erdamida zararsizlantiriladi. Suvni reagentli usulda
zararasizlantirishning kuyidagi turlari tafovut kilinadi. Xlorlash , 2 marta xlorlash, super
153
yoki giper xlorlash, xlorammonizatsiya, kumushning oligadinamik ta‘siri erdamida hamda ogir
metallar erdamida.
Reagentsiz usulda suvni zararsizlantirish ultratovush, kaynatish, ultrabinafsha
nurlari, gamma nurlari sterillash usullari orqali amalga oshiriladi. Suvni xlor birikmalari
bilan zararsizlantiripshing mohiyati va uning samaradorligini ta‘minlovchi sharoitlarini ko‘rib
chiqadigan bulsak xlorlash uzining arzonligi, ishlatilishning oddiyligi va ishonchligi bilan
aloxida Suvni xlorlash yaxshi natija berish uchun kuyidagi xollarga rioya qilishi kerak
1. suv muallak moddalardan tozalanishi kerak.
2. xlorning miqdori zararsizlantirish uchun etarli bo‘lishi kerak.
3. xlor suv bilan tula tukis aralashishi zarur xlor suvga tushgach faqat mikroorganizmlar bilan
reaksiyaga kirishmay balki organiq moddalar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Suv xlorlangandan
keyin yarim bir soat utkach suvdagi moddalar xlorga tuyinadi va ortikcha xlor suv tarkibida
koladi. Bunda koldik xlorning suv tarkibida 0.3-0.5 mg bo‘lishi gigienik me‘yorlarga to‘g‘ri
keladi. Suvda xlorning shimilishiga suvning xarorati suvdagi kalloid va muallak moddalar ta‘sir
ko‘rsatadi. Agarda suv tarkibida kolloid va muallak moddalar topilsa xlorlash samarali
utmaganligidan dalolat beradi Keyingi yillarda suvni xlorlashning yangi usuli ishlab
chiqildi.Bunda elektrolid sifatida maxsus tayyorlangan natriy xlorid eritmasi, yukori
minerallashgan erosti yoki dengiz suvidan foydalanish mumkin. Bunda gipoxlrid| elektroliz yuli
vodoprovod stansiyasida olinib suvlarni zararsizlantirish uchun ishlatiladi, iktisodiy jixatdan
tejamli usul.Ichimlik suvini xlorli oxak bilan dezinfeksiya qilish uchun odatda 3 ta bak kerak.
Birinchi bakda kuyuk eritma tayyorlanadi, ikkinchi bakdagi eritmaga suv kushib 2 % li ishchi
eritma xosil kilinadi. Uchunchi bak dozalovchi bak xisoblanadi. Xlorli oxakdan vodoprovod
stansiyalaridan foydalanish kiyin bo‘lganligi sababli sutkasiga uch ming metr kub suv beradigan
va undan kata vodoprovod inshoatlarida faqat suyuk xlor ishlatiladi.
Xlorammanizatsiya: Xlorlangan suv ichak kasalliklarini chakiruvchi mikroblardan (ichterlama,
paratiflar, ichburug, vabo, salmapella, patogen shtampli ichak tayoqchasi) dan butunlay
tozalanadi. Polimielit chakiruvchi viruslardan xoli qilish to‘g‘risida aniq ma‘lumotlar yuk,
ko‘pchilik kasallik chakiruvchi viruslar xlorlangan suvda uz faolligini saqlaydi. Shu sababli
suvni zararsizlantirish uchun tarkibida ko‘p miqdorda ammoniy tutgan birikma bilan kushib olib
boriladi. Bu usulda xlorlashda zararsizlantirishga muljallanggan suvga ammiak kushiladi. 1-2
dakikadan so‘ng xlor kushiladi. Bunda suv tarkibida bakteritsidlik xususiyatiga ega bo‘lgan
xloramin NH2CI - monoxloromin va NHCI2 - dixloramin xosil buladi, Bularning ichida
monoxloraminning bakteritsid xususiyati ammoniy birikmasining xlorga bo‘lgan nisbatiga
boglik, shuning uchun ammonizatsiya qilishdan oldin xlor va ammiak nisbati laboratoriya yuli
bilan aniqlanadi. Odatda suvga ammiak va xlor 1:4,1:6 yoki 1:8 nisbatda kushiladi. Agar
vodoprovod uchun olinadigan suv manbai tarkibida ammoniy tuzlari bulsa bunda oddiy xlorlash
usulini kullaganda ham xloramin xosil buladi.
Bu usulning afzalligi shundaki xloraminning bakteritsid ta‘siri xlorga nisbatan ancha
uzoq, bu suvning yokimsiz xidi va mazasini yukotadi. Ayniksa suv tarkibida fenol va neft
bo‘lganda bu usulning xususiyati kata ahamiyatga ega.
Suvning organoleptik xususiyati uzgarishini oldini olish suvga xlor va ammiak kushish bilan
amalga oshiriladi. Xlor ammonizatsiyaning kamchiligi shundap iboratki, xloramin bilan suvni
zararsizlantirish xlor bilan zararsizlantirishga nisbatan sekin utadi, shu sababli xlor bilan
tarkibida ko‘p miqdorda ammoniy tuggan birikma kushib olib borilganda suvni zararsizlantirish
muddati 2 soatdan kam bo‘lmasligi kerak.
MAVZU: ―ISSIQ SUV TA‘MINOTINI GIGIENIK BAHOLASH. ICHIMLIK SUV
TA‘MINOTI USTIDAN DSN‖
Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi
Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60
O‘quv mashg‘ulotining shakli
va turi
muammoli ma‘ruza
154
Ma‘ruza rejasi Issiq suv taminoti tuzilishining klassifikatsiyasi.
Tarmoklangan issiq suv ta‘minotini ahamiyati.
Issiq suv taminotida suv sifatiga qo‘yiladigan talablar.
Issiq suv taminotida suvni tayyorlash usullari.
Aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlashda DSN.
Ichimlik suvi ta‘minotida ogoxlantiruvchi sanitariya
nazorati.
Ichimlik suvi taminlanishida kundalik sanitariya nazorati.
O‘quv mashg‘uloti maqsadi:
Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish
va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va
qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi
tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi
masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish.
Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar
nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini
alohida o‘rgatish.
Pedagogik vazifalar:
-Talabalarni kommunal gigiena
fani bilan tanishtirish;
- Respublikadagi mavjud
bo‘lgan gigienik muammolarini
yoritib berish;
-Mavzu bo‘yicha mavjud
bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan
tanishtirish
O‘quv faoliyati natijalari:
-Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini
ko‘rsatib beradi;
-Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni
yoritib beradi;
-Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida
tushunchalarni izohlaydi;
-Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan
o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning
rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi;
-Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar
muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan
o‘rnini asoslab beradi.
Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish
Ta‘lim shakli Frontal
Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter
Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda
ishlashga mo‘ljallangan xonalar
Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov
―Issiq suv ta‘minotini gigienik baholash. Ichimlik suv ta‘minoti ustidan DSN‖ mavzusi bo‘yicha
ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat
ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar
1-bosqich.
O‘quv
mashg‘uloti
ga kirish
(10 daq)
1.22. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan
natijalarni etkazadi.
1.23. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida
tushuncha beradi.
1.24. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi.
1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1)
Tinglaydilar va yozib
oladilar.
Aniqlashtira-dilar,
savollar beradilar
2-bosqich.
Asosiy qism
(70 daqiqa)
2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish
va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy
holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar
beradi.
Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng
Yozadilar
Tinglaydilar,
Jadvallarni daftarga
ko‘chirib oladilar.
Savollar beradilar
155
asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan
ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi
ma‘lumotlarni
daftarga qayd
qiladilar.
3-bosqich.
Yakuniy
(10 daq)
3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi.
3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va
topshiriqlar beriladi
Tinglaydilar,
Savollar beradilar
Topshiriqni yozadilar
1. Mavzu: «Issiq suv ta‘minotini gigienik baholash. ichimlik suv ta‘minoti ustidan DSN»
2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun.
Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda
O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga
ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga
o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning
mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish.
4.Ma‘ruza rejasi: -
4.1 Issiq suv taminoti tuzilishining klassifikatsiyasi.
4.2. Tarmoklangan issiq suv ta‘minotini ahamiyati.
4.3. Issiq suv taminotida suv sifatiga qo‘yiladigan talablar.
4.4 Issiq suv taminotida suvni tayyorlash usullari.
4.5 Aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlashda DSN.
4.6 Ichimlik suvi ta‘minotida ogoxlantiruvchi sanitariya nazorati.
4.7. Ichimlik suvi taminlanishida kundalik sanitariya nazorati.
5.MA‘RUZANING MAZMUNI.
5.1.Kirish
Issiqlikk suv taminoti tizimining klassifikatsiyasi
Markazlashgan issiq suv taminoti tizimi istemolchiga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ikki (2)
guruxga bulinadi:
Suvli va bugli tizimlarga. Suvli tizim issiq suv taminotiga ulanishi bo‘yicha uz navbatida ochiq
va yopik tizimlarga bulinadi. Issiq suv taminotining yopik tizimi faqatgina issiqlikk tashuvchi
sifatida qo‘llaniladi va undan suv olish katiyyan man etiladi. Issiq suv taminotiga tushayotgan
suv xujalik ichimlik vodoprovodidan olinib maxsus suv isitish moslamalarida isitiladi. Ochiq
tizimda aylanayotgan suv kisman yoki tulik issiq suv taminoti extiyojlari uchun ishlatiladi, ya‘ni
bu tizimdagi suvni olish to‘g‘ridan-to‘g‘ri issiqlik tizimidan olinadi. Yopik tizimning asosiy
kamchiliklariga kuyidagilar: Issiqlik tashuvchining uta, diametri 50 mm dan katta bo‘lgan
«ruxlangan» kuvurlarning yuliga, vodoprovod suvi tarkibida kislorod borligi sababli
kuvurlarning tezda korroziyaga uchrashi, Issiqlikning aholiga etkazib berish uchun energiyaning
ko‘p sarflanishi xisoblanadi. Ochiq tizimning asosiy kamchiliklariga esa kuyidagilar kiradi:
tarmokdagi suvning maxsus noxush xidi va sargish rangi, isitilayotgan binolar orqali isitish
tizimini o‘tkazishda yukori kuvvatli IEM yoki tuman kozonxonalarini kurish lozimligi,
binolarning suv taminoti tizimiga tushayotgan suvning sifat ko‘rsatkichlari ko‘pincha ichimlik
suviga qo‘yiladigan gigienik talablarga javob bermasligi xisoblanadi. Issiq suv taminotini turli
xil tizimini qo‘llash extimolligini loyixalashtirish tashkilotlari anilab beradi. Markazlashgan
issiqlik suvi ta‘minotining gigienik ahamiyati kuyidagilardan kelib chiqadi: chumilish, yuvinish,
idish tovoklarni yuvish va boshqalarda foydalaniladi.
Kommunal yoki madaniy-maishiy muassasalarda (hammom, kirxonalar, sartaroshxonalar, va
boshqalar) issiq suv asosan texnologik jarayonda foydalaniladi. Shu bilan birga issiq suv ayrim
sanoat korxonalarida, umumjamoa ovakatlanish muassasalarida, davolash profilaktika
muassasalarida va boshqa tashkilotlarda foydalaniladi.
156
Issiq suv ta‘minotidagi suvning sifatiga qo‘yiladigan talablar QMQ « Suv ta‘minoti»da Issiq suv
ta‘minotida suvning sifatiga qo‘yiladigan gigienik talablar berilgan.Issiq suv ta‘minoti tizimidagi
suvning sifat ko‘rsatkichlari xujalik ichimlik suvi ta‘minotidagi suvning sifat ko‘rsatkichlar
(Davlat standarti 950-2000) ga javob berishi kerak. Issiq suv teriga allergik kitilovchi va
rezorbtiv ta‘sir ko‘rsatmasligi kerak. Ochiq tizimdagi suvning sifat ko‘rsatkichlari DSENM
xodimlari bilan o‘zaro elishilgan xolda Davlat standarti 950-2000 «Ichimlik suvi» dan ayrim
chetga chiqishlar: rangi 70 0S, temir moddasining miqdori 1,2mgG‘l bo‘lishiga ruxsat beriladi.
Issiq suvning xarorati suvning olish joylarida quyidagicha bo‘lishi kerak:
A) Markazlashgan Issiq suv taminoti Issiqlik taminotining ochiq tizimiga ulangan bulsa 600s
dan am bo‘lmasligi kerak.
B) maraazlashgan Issiq suv taminoti Issiqlik taminotining ochiq tizimiga ulangan bulsa 500s dan
am bo‘lmasligi kerak.
V) yuqorida ko‘rsatilgan ―a‖ va ― b‖ puntlarda suvning xarorati 75 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Suvning sifatini taxlil qilish natijalari asosida va suvdan nima masadlarda foydalanishimizga
arab suvning tozalash va qayta ishlash usullari tanlab olinadi. Issiq suv tarkibidagi mexaniq
kimyoviy va organiq aralashmalar miqdori kuyidagi talablarga javob berishi kerak. Tabiiy suv
tarkibidagi turli xil aralashmalar suvning ta‘m va mazasiga sanoat korxonalaridagi texnologik
jarayonlarga va vodoprovod tizimidagi tozalash inshoatlariga zararli tasir ko‘rsatadi.
Bizga ma‘lumi barcha vodaprovod tizimlari u yoki bu darajada korroziyaga uchrashi bilan
xaraterlanadi. Ammo issiq suv taminotida ushbu jarayon juda tez va jadal kechadi. Bundan
tashkari kuvurlar devorida erimaydigan kattik tuzlar to‘planib koladi va suvning kuvurlardan
o‘tishiga tuskinlik qiladi hamda koldiklarni yuvishda bir qancha kiyinchililar keltirib chiqaradi
va sovun moddasining ko‘p sarf bo‘lishiga olib keladi.
Suv tarkibida muallak modda sifatida saqlanuvchi aralashgmalarga tuprok, kum va boshqalar
kiradi. Tabiiy suv tozalasha inshoatlarida mexaniq aralashmalardan tulik tozalanadi. Suv
tarkibidagi kimyoviy moddalarning asosiy miqdorini turli xil metallarining tuzlari va ishkorlari
tashkil qiladi. Issiq suv taminotida eng ko‘p korroziya kislorodli korroziya ya‘ni kislorod
moddasi keltirib chiqaruvchi korroziya xisoblanadi. Suvning kislorod bilan tuyinishi uning
xaroratiga va atmosfera bosimiga boglik buladi. Masalan: atmosfera bosimi 760 mm. Sm. ustuni
bo‘lganda xarorati esa Q50S; Q150S; Q250S bulsa kislorodning miqdori 13; 10; 8 va 5 mgG‘l
teng buladi. Shunday qilib oddiy sovuk suv tarkibida kislorpod miqdori 9-13mgG‘l ya‘ni erigan
kislorod ko‘p miqdorda bo‘lishi bilan xaraterlanadi. korroziya keltirib chiqaruvchi sabablarga
suv tarkibida oltingugurt vodorodining, erkin xlor moddasining, magniy xlorning va
boshqalarning salanishi ham kiradi.
Ilmiy tomondan issiq suv bosimi va xarorati yukori bo‘lganda korroziya samarasi ham shunchali
yukori bo‘lishi ilmiy asoslangan va urnatilgan. Shu bilan birga suvning kattiligidan xosil
buladigan chukmalar suv isitish moslamalarini va kuvurlar devorini korroziyaga uchrashini
oldini oladi. Yukori kattilikka ega bo‘lgan suvlarda (4mgevG‘l, 6 mgevG‘l), issiq suv
taminotidagi kuvurlarda korroziya yuzaga kelmaydi. Ammo tizimdagi kuvurlarni ichki yuzasida
koldiklar to‘planib uning yuza xajmini kichraytirib kuyishi mumkin. Shuning uchun buni oldini
olish chora-tadbirlarini kuzda to‘tish lozim.
Buning uchun issiq suv taminotida suvni avvaldan tayyorlashni ikki yunalishda olib borish
kerak:
1. karbonat kattiklikni kamaytirish yoki umuman yo‘qotish.
2. suvdan kislorodni chiqarib tashlash.
Suvni tayyorlash.
Suvni tayyorlash usullariga korroziyaga qarshi, chukma xosil bo‘lishiga qarshi va
temirsizlantirish kiradi. Chukma xosil bo‘lishiga qarshi usul asosan kimyoviy (reagentli) va fizik
(reagentsiz) usullarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Kimyoviy usulga suvni oxaklashtirish
yoki sodali oxaklashtirish, achitish, kationlashtirish kiradi. Fizik usullarga esa suvni magnitli
kqayta ishlash kiradi. 1954 yilda Zolotova E.F. tomonidan suvga geksametafosfat natriy
eritmasini kushish orqali chukma xosil bo‘lishiga qarshi kurash usuli taklif etilda bu usul nafaqat
157
chukmani kamaytirish balkim kkorroziyaga qarshi ham yaxshi natija beradi. Suvning
korroziyaga qarshi kqayta ishlash asosan suv tarkibidagi kislorodning miqdorini kamaytirishga
karatilgan. Sulfat titrlash orqali deayratsiya qilish. Bunda suvda sulfit eritmasi kushqilib u issiq
suv tarkibidagi kislorodni uziga yutib oladi. Suvni termik degazatsiya qilish. Bunda suvni 102-
1040 S gacha maxsus deaerator appartalarida kizdirqilib gaz muhitida kislorodni patsial bosimi
kamaytiriladi. Suvni maxsus pulat filtrlar orqali deaeratsiya qilish. Bunda suv kizdirilgandan
kkeyin istemolchiga yuborqilishidan avval maxsus pulat filtrlar orqali o‘tkaziladi. Filtrlar
avvaldan yogsizlantirilgan buladi. Suvni selen orqali qayta ishlashda suvga avvaldan Selin natriy
kushiladi bunda uning miqdori 40 mgG‘l dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Davlat sanitariya nazorati O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli sanitar
epidemiolgik xizmat muassasalari va idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Uning vazifa va
mazmnlari O‘zbekiston Respublikasining konistitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi oliy
majlisining «Fukorolarni ximoya qilish» To‘g‘risidagi «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida» gi
qonun, qaror va boshqa xujjatlarni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar
maxkamasining qaror va qo‘llanmalari, Sog‘liqni Saqlash Vazirligining normativ xujjatlari bilan
belgilanadi.
Davlat sanitariya nazorati haqidagi qonun: (3 iyul 1992 yilda kqabul kilingan). Sanitariya
epidemiologiya masalalarida aholining xotirjamligi va ratsional xafvsizligini ta‘minlash
sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, odamning kulay atrof muhitga ega bo‘lish
xukukini hamda, u bilan bogli xukuklarini va ularni amalga oshirish kafolatlarini
mustaxkamlaydi.
Qonun 6 ta bo‘lim 32 ta moddadan iborat. Unda DSN bo‘yicha ish mazmuni va tartibi, sanitariya
epidemiologi xotirjamlini ta‘minlashdagi mas‘ullilarning barcha sub‘ektlari, barcha darajadagi
tashkilotlarning xukuklari va majburiyatlari berilgan. Sanitariya epidemiologiya xizmati ishi
mazmuni DSENM haqidagi instruksiyalarda berilgan.
Kommunal ob‘ektlari va atrof muhit holati ustidan davsan nazorati o‘tkazish uchun DSENM
shifokori yukori professional tayyorgarlikka, keng dunyo qarashga va yukori madaniyatga ega
bo‘lishi, aholi yashash punktlari gigienasi, atrof muhit va aholi salomatligini ximoya qilish
sohasida fundamental va amaliy tayyorgarligi birlashtira olishi kerak. Shu bilan boglik xolda
umumiy amaliyot shifokori, Kommunal gigiena ob‘etlari ustidan nazorati o‘tkazishda sog‘liqni
saqlash haqidagi qonunchilik asoslari va shu sohada qo‘llaniladigan direktiv xujjatlarni sanitar
qonunchilikni va mexnatni ilmiy asoslar bo‘yicha tashkillashtirish asoslarini bilishi kerak.
Sanitar shifokorning faoliyatida qo‘llaniladigan reglamentlovchi qonuniy xujjatlar uz ahamiyati,
tarkibi va yunalishi bo‘yicha 3 guruxga bo‘linadi.
158
O”QUV MATERIALLARI
159
XORIJIY ADABIYOTLAR
1. Goncharuk. E.I. «Kommunalnaya gigiena». M. 2006 god
2. Kommunalnaya gigiena. Pod redaksiey V.T. Mazaeva. M. Chast 2. 2007.
3. Kommunalnaya gigiena. Pod redaksiey V.T. Mazaeva. M. Chast 1. 2005.
4. Goncharuk E.I. "Rukovodstvo k laboratorno‘m zanyatiyam po kommunalnoy gigiene", M.,
1990
160
KURS ISHI MAVZULARI:
1. Aholisifatliichimliksuvibilanta‘minlash bosh inshootlarini sanitariya gigiena tekshirish
2. Shaxarchiqindi suvlarini tozalash aeratsiya stansiyalarini ish samaradorligini gigienik baholash.
3. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimlarini ekologo-gigienik baholash
4. Avtomagistrallarda avtomobillardan chiқadigan is gazlarini xisob yўllari bilan aniqlash.
5. Turar joy va jamoat binolarini sanitariya – gigienik baholash.
6. Aholi turar joylarida fizik omillarni gigienik baholash.
161
ANNOTATSIYALAR
Ma‟ruzaninig mavzusi: “KOMMUNAL GIGIENA FANINING MAZMUNI,
MASALALARI, USULLARI”
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalarini fan haqidagi ma'lumotlar
bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena bo‗yicha shifokor keng fundamental va amaliy
tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi:
• talabalarni fanning mazmuni, masalalari, usullari va rivojlanish tarixi bilan tanishtirish;
• talabalarga kommunal gigiena fanining zamonaviy muammolari to‗g‗risida tushuncha
berish;
• kuzatuv ob'ektlarida DSN tashkil qilish va o‗tkazishda shifokorning huquklari, etika va
deontologiyasi haqida ma'lumotlar berish.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni:
Ilmiytexnikaviy taraqqiyot jamiyat hayotida yangiyangi masalalarni yuzaga keltirib,
jamiyat va tabiat o‗rtasidagi munosabatlarni tubdan o‗zgartirib bormoqda.
Shu sababli, aholining turmushiga va sihatalomatligiga tashqi muhit omilining ta'sirini
o‗rganish, unga har tomonlama baho berish kommunal gigiena faninin asosiy maqsad
hisoblanadi.
Kommunal gigiena ko‗p qirrali fan bo‗lib, uning har bir bo‗limida ilmiy asosga tayangan
holda insonning sihatsalomatligini sakdash va yanada sog‗lomlashtirish uchun turli gagaenik
tadbirchoralar ishlab chiqilgan. Bu fan bajarilishi qonuniy bo‗lgan turli gigienikmeyoriy
xujjatlarni tayyorlash va turli vazirliklar yordamida bu xujjatlarni, sanitariya qoidalari,
ko‗rsatmalar va qo‗llanmalarni tayyorlab, tasdiklatib, ularni amaliyotga joriy etilishi bilan
shug‗ullanadi va shularni kuzatadi. Bu xujjatlarning asl maqsadi sanitariyagigiena tadbirlarini
amalga oshirish, yuqumli va yuqumsiz kasalliklar tarqalishining oldini olish va tashqi muhitning
ifloslanishiga yo‗l qo‗ymaslikdir.
Suv tashqi muhitning asosiy omilidir.
Ma'ruzaning maqsadi; Tibbiy profilaktika fakulteti talabalarini suvning fiziologik va
gigenik ahamiyati bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi; Komunal gigena bo‘yicha shifokor keng fundamental va Amaliy
tayrgarlika ega bo‘lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi; Talabalvr ichimlik suvning fiziologik ahamiyati bilan tanishtirish
Talabalarga ichimlik suvining gigenik ahamiyati to‘g‘risida ma'lumot berish. Ichimlik suviga
qo‘yiladigan gigenik talablar bilan tanishi
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati. Suvning fiziologik ahamiyati faqatgina. Chanqoqni
qondirish va tanani toza tutishgina emas balki ko‘p miqdordagi suv sanitariya va ichimlik xujalik
maqsadlarida foydalfniladi. suv taminotining dolzarb masalalari butun dunyoda xususan
O‗zbekistonda birinchi navbvtda uning sifatiga va miqdoriga kelib takaladi.
Suv taminoti manbalarini sanitariya gigenik baholash. Suv taminoti manbalarina
kiyosiy gigenik tafsiloti. Ichimlik xujalik suv ta'minoti manbalarini tanlashda qo‟yiladigan
gigenik va texnik talablar.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika talabalari markazlashtirilgan ichimlik xujalik
suv taminoti uchun manbalarni tanlash koidalari bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amomit
tayorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarni yer osti suv manbalarining vujudga kelishini uziga xos
162
tomonlari bilan tanishtirish.
Talabalarga ochiq suv manbalarining vujudga kelishini uziga xos tomonlari to‘g‘risida
ma'lumotberishi.
Talabalarni suv ta'minoti uchun manbalarni tanlab olishda qo‘yiladigan gigenik talablar
bilan tanishtirish.
Talabalarni suvtaminoti uchun suv manbalarini tanlab olishda qo‘yiladagan gigenik talablar
bilan tanitirish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Suv manbasi suvning sifati tabiiy holatda yoki
tozalangandan sung yuqumli kasalliklarning kuzgatuvchilarni tarkibi zaharli va radioaktiv
moddalarni inson salomatlikka zarar yetkazadigan miqdori bulmasligi, kafolatlanishi zarur.
Orgonoleptik xususiyatlari aholini ta'm jixatdan koniktirishi,
boshqa sifat ko‘rsatkichlari (fizik bakteriologik parazitologik) me'yorlashtiriladi.
Ichimlik suvini inson salomatligiga va turmush tarziga ta'siri.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga suv orqali tarqaladigan
yuqumli kasalliklar haqida ma'lumotlar berish. Ichimlik suvi orqali yuzaga keladigan noyuqumli
kasalliklarni kelib chiqishi haqida tushuncha berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng
fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi:
• talabalarga yuqumli kasalliklarni tarqalishida suv omilining roli haqida ma'lumotlar berish.
• epidemiologik jixatdan ichimlik suvini xavfsizligini ta'minlovchi ko‘rsatkichlarni asoslash.
• noyuqumli epidemiologik kasalliklarni rivojlanishida ichimlik
suvining kimyoviy tarkibini ahamiyati haqida tushuncha berish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati.
Suv muhiti patogen mikroorganizmlar va parazit jonivorlar saqlanishiga va ko‘payishiga
sharoit yaratadigan muhit xisoblanadi. Suvning mazkur sharoitlariga xarorati, UB nurlari organiq
uglevodorodni biorganiq parchalanishi va boshqalar ta'sir ko‘rsatadi.
Suvda salmonella, shigella, patogen ichak tayoqchalari, vabo vibrioni, viruslar va boshqa .
patogen mikroorganizmlar bo‘lishi mumkin. Inson salomatligiga ta'sir ko‘rsatadigan keyingi
omil bu zaharli kimyoviy moddalarning suvda bo‘lishidir. Buning mikroorganizmalar keltirib
chiqaradigan xatardan farki shuki, kimyoviy moddadlarning hammasi ham organizmnmng utkir
buzilishiga olib kelmaydi.
Ichimlik suvi tarkibida kimyoviy moddalarning mavjud bo‘lishi va uning uzoq vaqt
organizmga ta'sir etishi natijasida organizmda noxush holatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Ichimlik suvining sifatini me'yorlashtirishning gigienik asoslari.
Ma'ruza tibbiyot profilaktika fakultetining 3 kurs talabalari uchun mo‗ljallangan.
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarga ichimlik suvining sifatini me'yorlashtirishning
ilmiy asoslarini o‗rgatish , hamda ―‖ Ichimlik suvi ―9502000‖ davlat standarti talablariga
suvning sifatini tekshirishdagi me'yorlashtirishning ilmiy asoslari bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi : Kommunal gigiena sohasi bo‗yicha shifokorlar yuqori kasb
mahoratiga va nazariy tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak, ayniqsa aholini toza ichimlik suvi
bilan ta'minlanishi muammolarini to‗g‗ri yecha bilishlari kerak, shuning uchun mutaxassis
berilgan majburiyatlarga ma'suliyat bilan qarashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarni aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlashda
suvning sifatini me'yorlashtirish ilmiy asoslarini suv ta'minoti masalalarini sanitariya holatiga
gigenik baho berish usullariga o‗rgatish.
Mavzuning qisqacha mohiyati: Xalqaro sog‗likni saqlash tashkilotining aniqlashicha
XXI asrda eng № 1 muomma dunyo aholisni sifatli ichimlik suvi bilan ta'minlash masalasi
yotadi. Bizga ma'lumki planetada chuchuk suvlarni zaxiralari chegaralangandir. Bundan tashqari
ichimlik suvi sifatiga mos keluvchi suvlar yer kurrasida notekis joylashgan, yani suvning 80%,
163
asosan ijtimoiy rayonlarga, ammo ushbu rayonlarda aholi tarqoq joylashgan, hamda sanoat
yaxshi rivojlanmagan. Ushbu masalani UzR sharoitda ko‗rsak ushbu muomma ham birinchi
o‗rinda turadi.
Ichimlik suvi sifatini yaxshilash usullarini gigienik tavsifnomasi.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga aholini toza ichimlik
suvi bilan taminlashda suv ta'minoti tizimlari suvning sifatini yaxshilash usullari, ularning
gigienik va texnik samaradorligini baholash usullari bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy
tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarga suv ta'minoti tizimlarining, xususan
markakzlashtirilgan va maxalliy qo‘llaniladigan inshoatlar, ularning ish samaradorligi va ularni
baholash usullari hamda suvni sifatini yaxshilashda qo‘llaniladigan usullar haqida ma'lumotlar
berish.
Ma'ruzaning qisqacha matni: Suvni suvning sifatini yaxshilashda oxirgi boyokich bulib
bunda suv batamom mikroorganizmlardan xoli buladi. Zararsilantirishning asosiy vazifasi suv
tarkibidagi patogen mikroorganizmlarning bartaraf kilish ya'ni suvni epidemik tomondan
xavfsizligini ta'minlash xisoblanadi. Amaliyotda ko‘prok suvni xilorlash, ultrabinafsha nurlar
bilan ta'sir etish, azonni kullash usullari keng joriy etilgan. Xozirgi vaqtda suvning
zararsizlantirishning xlorlash usuli arzonligi, ishlitilishining oddiyligi va ishonchliligi bilan
ajralib turadi. Suvning xlorlashning turlari: Oddiy xlorlash, ikki marta xlorlash,
xlorammonizatsiya, super yoki giperxlorlash bor.
Ichimlik suvini zararsizlantirish.
Ma'ruzaning maqsadi: talabalarni, zararsizlantirish usullari va uning gigenik ahamiyati
bilan tanishtirish hamda suvni zararsizlantirishning samaradorligi ustidan nazorat olib borish
usullari bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va Amaliy
tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarga aholining toza ichimlik suvi Bilan ta'minlashda
suvning zararsizlantirish va uning gigenik ahamiyati to‘g‘risida ma'lumotlar berish hamda
suvning zararsizlantirishning samaradorligi ustidan nazorat olib borishga urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Suvni zararsizlantirish suvning sifatini yaxshilashda
oxirgi boyokich bulib bunda suv batamom mikroorganizmlardan xoli buladi. Zararsilantirishning
asosiy vazifasi suv tarkibidagi patogen mikroorganizmlarning bartaraf kilish ya'ni suvni
epidemik tomondan xavfsizligini ta'minlash xisoblanadi. Amaliyotda ko‘prok suvni xilorlash,
ultrabinafsha nurlar bilan ta'sir etish, azonni kullash usullari keng joriy etilgan. Xozirgi vaqtda
suvning zararsizlantirishning xlorlash usuli arzonligi, ishlitilishining oddiyligi va
ishonchliligi bilan ajralib turadi. Suvning xlorlashning turlari: Oddiy xlorlash, ikki marta
xlorlash, xlorammonizatsiya, super yoki giperxlorlash bor.
Issiq suv ta'minotini gigienik baholash. Ichimlik suv ta'minoti ustidan DSN.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga aholini issiq suv bilan
ta'minlash hamda suv ta'minoti ustidan davlat sanitariya nazoratini to‘g‘ri tashkillashtirish va
o‘tkazish bilan bulgan masalalarni to‘g‘ri yechishga urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka hamda jamiyat siyosiy ta'limiga ega bo‘lishi kerak.
Mutaxasis yukori ma'daniyatga va fukorolik sifatlariga ega bulib berilgan majburiyatlarni
ma'suliyat bilan karashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarga aholini issiq suv bilan ta'minlashda qo‘llanadigan
gigienik talablar uni gigienik baholash usullari bilan tushuntirish. Aholini toza xujalik ichimlik
suvi bilan ta'minlashda Davlat sanitariya nazoratini to‘g‘ri tashkillashtirish va o‘tkazishni
164
tushuntirish.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni: Ilim fantexnikka tarakkiyot etgan sari sanoat
korxonalari, kishlok xujaligi va xalk xujaligining boshqa tarmoklarida suvga bulgan talab ortib
bormokda. Chunki inson sixat salomatligini saqlashda suvning ahamiyati katta. Shu bilan birga
aholi yashash punktlarini yaxshilash obodonlashtirish darajasini kutarish maqsadida aholining
Issiq suvga bulgan talabi ham oshib bormokda. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlashda
DSNni tashkillashtirish va o‘tkazish sanitariya shifokorining mas'ul vazifalaridan biri
xisoblanadi. Chunki aholini toza suv bilan taminlashda vodoprovod inshoatlarini to‘g‘ri
loyixalashtirish va ularni to‘g‘ri eksplotatsiya kilish katta ahamiyatga ega.
Cuv havzalarini sanitariya muxofazasi muammolarini yangicha holati.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga dunyoda, shuningdek
O‗zbekistonda suv havzalarini sanitariya muxofazalash muammolarini yuzaga kelishi sabablari
va ularni oldini olish to‘g‘risida ma'lumot berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Suv havzalarini ifloslanishi insonlarni salomatligiga, maishiy
turmush tarziga, atrofmuhitga va ekologik muvozanatga kanday ta'sir ko‘rsatishi haqida
tushuntirish ishlarini olib borish.
Ma'ruzaning vazifasi: Bulajak sanitariya shifokori va epidemiologlarga suv havzalarini
ifloslanishini oldini olish choratadbirlarini ishlab chiqish va suv havzalarini sanitariya
muxofazalashda davlat sanitariya nazoratini o‘tkazish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Suv havzalari, ularning zaxiralari foydalanish koidalari
hamda ifloslanish jarayonlarini inson salomatligiga ta'sir ko‘rsatishi haqida ma'lumot berish.
Suv havzalarini ifloslantiruvchi manbalari.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiyprofilaktika fakulteti talabalariga suv havzalarini
ifloslantiruvchi manbalar, ularning tavsifnomasi, hamda suv havzalarini ifloslanish aholi
sanitariya turmush tarziga, hamda salomatligiga kanday ta'sir ko‘rsatishi haqida ma'lumot
berish.
Tarbiyaviy maqsadi: suv havzalarini ifloslanishi aholi sanitariya turmush tarziga
salomatligiga, atrof muhitga kanday salbiy ta'sir ko‘rsatishi va bu muammoni oldini olish
haqida tushuntirish ishlarini olib borish.
Ma'ruzaning vazifasi.Talabalarga suv havzalarini ifloslanishi oldini olishga karatilgan
choratadbirlar ishlab chiqish va suv havzalarini sanitariya muxofazalashda davlat sanitariya
nazorat o‘tkazish to‘g‘risida ma'lum berish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Suv havzalarini ifloslantiruvchi manbalar, ularni
o‘zaro farklari, tafovutlari hamda suv havzalarining chiqindi suvlar bilan ifloslanganda
aholining turmush tarziga, salomatligiga va tashki muhitga kanday ta'sir ko‘rsatishi hamda, bu
muammo O‗zbekiston respublikasida kay axvolda ekanligi to‘g‘risida ma'lumot berish.
Suv havzalari suvida zaharli moddaparni gigienik meerlashtirish tamoillari.
Moddalarni suvdagi REM tajriba nuli bilan asoslab berish boyokichlari va zararli limit
ko‟rsatkichlari.
Maruzaning maqsadi tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga suv havzalaridagi suvda
kimyoviy moddalarning REM urnatishni gigienik prinsiplari, kimyoviy moddalarning REM
aniqlash va asoslash usullari, boyokichlari.
Suvdagi kimyoviy moddalarning zararlilik limit ko‘rsatkichi to‘g‘risida ma'lumot berish.
Tarbiyaviy maqsadi Suv havzalardagi suvga turli tuman kimyoviy moddalarni tushirish
va tashlash, suv havzalarining sifat ko‘rsatkichlariga, aholini sanitariya turmush tarziga,
salomatligiga, atrof muhitga salbiy tasir ko‘rsatishi haqida tushuntirish ishlarini olib borish.
Maruzaning vazifasi talabalarga suv havzalardagi suvda kimyoviy moddalarni REM
haqidagi bilimlarini mustaxkamlash, suvdagi kimyoviy moddalarning REM urnat ish va
asoslash gigienik prinsiplari, kimyoviy moddalarning zararlik limit ko‘rsat ki chi haqida
165
malumot berish
Mavzuning qisqacha mohiyati. Suv havzalaridagi suvda kimyoviy moddlarning REK gi
gienik meerlashtirish prinщshlari (usullari) to‘g‘risida tushiыcha berish kimyoviy moddlarning
zaharlilik ko‘rsatkichlari trugrisida malumot berish. REK tibbiyotda ilim sohasida va ishlab
chiqarish sohasidagi ahamiyati
Suv havzalarini ifloslanishdan muxofaza kilish tadbiriy choralar. Chiqindi suvlarini
mexaniq tozalash uchun inshoot turlari.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga tashki muhit omillaridan
biri bulgan suv havzalarini turli xil ifloslanishlardan muxofaza kilish tadbirlari, ya'ni texnologik,
sanitartexnik, rejalashtiruvchi, konuniyme'yoriy, ma'muriy va tashkiliy ishlarni tashkillashtirish
va ularni o‘tkazilishini nazorat kilish hamda chiqindi suvlari mexaniq tozalashda qo‘llaniladigan
tozalash inshoatlarini to‘g‘ri tanlash hamda ularning texnik va gigienik baholash usullarini
urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi:
Talabalarga O‗zbekiston Respublikaeining tabiiy boyliklaridan biri suv havzalarining
ifloslanishini oldini olishda qo‘llaniladigan choratadbirlar ishlab chiqish va ularni kundalik
sanitariya nazoratida to‘g‘ri kullashga urgatish. Ushbu chora tadbirlardan biri sanitariyatexnik,
ya'ni chiqindi suvlarni tozalash va zararsizlantirish usullarini samaradorligini gigienik
baholashga urgatish.
Ma'ruzaning vazifasi:
Talabalarga ochiq suv havzalarini ifloslanishdan sanitariya muxofaza kilish chora
tadbirlarni ishlab chiqishga urgatish. Ochiq suv havzalariga chiqindi suvlarni tozalashdan avval
kerak bulgan tozalash usullari, boyokichlari va zararsizlantirish usullarini aniqlash, ularning ish
samaradorligini gigienik baholashga urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati
Biz bilamizki chiqindi suvlarni ochiq suv havzalariga tashlash sanitariya koida va
me'erlariga rioya kilishni talab kiladi, Shu sababli chiqindi suvlarni suv havzalariga tashlashdan
avval bir necha tozalash usullarini kullab, chiqindi suvning suv havzasining sanitariya holatiga
salbiy ta'sir ko‘rsatmaydsh an tozalash boyokichlaridan u'tkazib tashlash kerak. Ma'ruzada
chiqindi suvlarni tozalash, zararsizlantirish usullari, tozalash iishoatlarining ish samaradorligi,
hamda ularning gigienik ahamiyati ko‘rib chiqiladi.
Chiqindi suvlarni biologik tozalash va zararsizlanitirish uchun inshoot turlari.
Ma'ruza tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun muljallangan.
Ma'ruzaning maqsadi: tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga aholi yashash
punktlaridan xosil buladigan chiqindi suvlarni biologik tozalash usullari va prinsiplarini, hamda
chiqindi suvlarning zararsizlantirish usullari va samaradorligini gigienik baholashga urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak, ayniksa aholii turar joylaridagi xosil
buladigan chiqindi suvlarni biologik tozalash usullarini to‘g‘ri tanlash hamda suv havzalari
suvining toza va sof bo‘lishi va uning tarkibini tabiiy saqlab kolishga karatilgan muammolarni
to‘g‘ri yecha bilish kerak, shuning uchun mutaxasis berilgan majburiyatlarga mas'ulyat bilan
karashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarga aholi yashash punktlarida xosil buladigan chiqindi
suvlarni biologik tozalash va tozalash inshoatlarini to‘g‘ri tanlashga urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati. Tarixiy dalillar shuni ko‘rsatadiki yer maydonlaridan
yukori xosil olish maqsadida maxalliy ugitlar solinsa organiq ugitlar yerdagi mikroblar ta'sirida
parchalanib anorganiq ugitlarga aylanadi, usimliklar uchun ozuka bulib xizmat kiladi.
XIX asr ikkinchi yarmida tuprokda organiq moddalarning parchalanish xususiyati
borligidan darak topgan olimlar chiqindi suvlarni ham tuprok yordamida zararsizlantirish
yullarini kidirganlar va tuprokdan iflosiklarni zararsizlantirish uchun foydalanganlar.
166
Tuprok yuzasining 30sm li kavatida juda ko‘p mikroorganizmlar borligi aniqlangan. S. N.
Vinogradov fikricha organiq moddalarni mineralizatsiya kiluvchi bakteriyalar buladi. Masalan,
xatto kumli tuproklar chiqindi suvlar bilan sugorilsa, ularda mikroblar yashay boshlaydi,
tarkibida organiq moddalar paydo buladi. Mikroblar tuprokda shimilib, ko‘paya boshlaydi,
chiqindi suvlar tarkibidagi oziklardan foydalanadi, xar bir tuprok zarrachalari atrofida biologik
pardalar paydo buladi, ularning maydoni juda keng bulib, chiqindi suvlar tuprok orqali filtrlanar
ekan, usha biologik filtrlar bilan yakindan aloqada bulib, suv tarkibidagi kichiq dispersli
zarrachalar, kolloid moddalarni shimadi va minerallasha boshlaydi.
Sanoat korxonalari chiqindi suvlarini tozalash va zararsizlantirish.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakul'tetining talabalariga sanoat chiqindi
suvlarini tozalash va zararsizlantish usullari to‘g‘risida ma'lumot berish va ushbu usullariga
gigienik baho berishga urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Talabalarga O‗zbekiston Respublikasidagi tabiiy boyliklaridan biri
suv havzalarining ifloslanishini oldini olishda qo‘llaniladigan chora tadbirlar ishlab chiqishida
va kundalik sanitariya nazoratida joriy etishga urgatish. Ushbu chora tadbirlaridan biri sanoat
chiqindi suvlarini tozalash va zararsizlantirish usullari samaradorligini gigienik baholashdir.
Ma'ruzaning vazifalari: Talabalarga ochiq suv havzalarni sanitariya muxofaza kilishda
chora tadbirlar ishlab chiqish to‘g‘risida ma'lumotlar berish. Ochiq suv havzalariga sanoat
chiqindilari suvlarini tashlashdan avval kerak buladigan tozalash usullarini aniqlash ularning ish
samaradorligini baholash.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Biz bilamizki sanoat chiqindi suvlarini ochiq suv
havzalariga tashlash sanitariya koida va me'yorlariga rioya kilishni talab kiladi. Shu munosabat
bilan sanoat chiqindi suvlarini tashlashdan avval bir necha tozalash usullarini kullab sanoat
chiqindi suvini suv havzasining sanitariya holatiga salbiy tasir ko‘rsatmaydigan tozalash
usullaridan o‘tkazib tashlash kerak. Ma'ruzada sanoat chiqindi suvlarini tozalash va
zararzizlantirish usullari va uning gigienik ahamiyati ko‘rib chiqiladi.
Kanalizatsiya, uning sanitariya epidemiyaga qarshi ahamiyati.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga dunyoda, shuningdek
O‗zbekistonda suv havzalarini sanitariya muxofazalash muammolarini yechishda
kanalizatsiyaning ahamiyati, hamda aholi o‘rtasida yuqumli kasalliklarni keliyub chiqishdagi
urni to‘g‘risida ma'lumot berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Suv havzalarini ifloslanishi insonlarni salomatligiga, maishiy
turmush tarziga, atrofmuhitga va ekologik muvozanatga kanday ta'sir ko‘rsatishi haqida
tushuntirish ishlarini olib borish. Shu bilan birga suv havzalarini ifloslanishida kanalizatsiyaning
tutgan urni haqida tushunchalar berish.
Ma'ruzaning vazifasi: Bulajak sanitariya shifokoriga suv havzalarini ifloslanishini oldini
olish choratadbirlarini ishlab chiqish va suv havzalarini sanitariya muxofazalashda davlat
sanitariya nazoratini o‘tkazish va unda kanalizatsiyaning ahamiyatini urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Aholii salomatligini saqlashda kanalizatsiyaning
ahamiyati, uning turlari, va ularga qo‘yiladigan gigienik talablar hamda kanalizatsiya orqali suv
havzalarini ifloslanishdan snitariya muxofazalash va tashki muhit ekologiyasini tabiiy saqlab
kolishga hamda kanalizatsiya tarmoklari ustidan DSN o‘tkazishda shifokorining burchi va
vazifalarini urganish
Aholii turar joylari tuprogi va uni ifloslanitiruvchi manbalar.
Ma'ruzaning maqsadi: tib. prof. Fakulteti talabalariga dunyoda, shuningdek O‗zbekiston
Respublikasida tuprokning ifloslanishdan sanitariya muxofazalash muammolarini yuzaga kelish
sabablari va ularning oldini olish to‘g‘risida ma'lumotlar berish. Shuningdek tuprokni
ifloslantiruvchi manbalar, ularning tasnifnomasi va tuprok orqali yuqumli va endemik
kasalliklarni kslib chiqishi sabablari, roli haqida tushunchalar berish.
167
Tarbiyaviy maqsadi: Talabalar o‘rtasida tuprokni insonlarning salomatligiga sanitariya
maishiy turmush tarziga urab turgan atrof muhitga va ekologik muvozanatga kanday salbiy tasir
ko‘rsatishi mumkinligi haqida tarbiyaviy tushuntirish ishlarini olib borish.
Maruzaning vazifasi: Bulajak sanitariya shifokorlariga tuprokning ifloslanishini oldini
olish choratadbirlarini ishlab chiqish hamda muxofazalash bo‘yicha Davlat sanitariya nazoratini
o‘tkazishni tashkillashtirishni urgatish .
Maruzaning qisqacha mohiyati:
Tuprok uning gigienik, endemik, epidemiologik va boshqa ahamiyatlari tarkibi
turlari ifloslanish darajalari unda qo‘llaniladigan kopuniy meyoriy xujjatlar to‘g‘risida
malumotlar berish.Ularning inson salomatligiga ekologiya va atrof muhitga kanday salbiy
tasir ko‘rsatishi to‘g‘risida va ularni oldini olish choratadbirlarini ishlab chiqishga urgatish.
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash holati, foydalaniladigan usullar va ularni
baholash.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga dkneda shuningdek
O‗zbekiston Republikasida aholii yashash punklarini chiqindilardan sanitariya tozalash tizimlari
boyokichlari kulanadigan usullari, hamda tozalashning gigienik va epidemilogik ahamiyati
haqida tushinchalar berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Talabalar o‘rtasidagi aholi yashash punktlarini kattik suyuk va
sanoat chiqindilardan tozalash insolarninglaridan tozalashg insolarning solomatligiga sanitariya
turmish tarziga urab turgan atrof muhitga va ekologiya muazanatiga kanday salbiy ta'sir
ko‘rsatish mumkunligi haqida tarbyaviy – tushintirish ishlpri olib borish.
Ma'ruzaning vazifasi: Buljak sanitariya shifokorlariga aholi yashash punktlarini maiishiy
chiqindlardan tozalash bueicha choratadbirlarni ishlab chiqarish hamda Davlat sanitariya
nazorptini o‘tkazishni tashkillashtirishni urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Aholii yashash punktlarini kattik maeishiy suyuk va
sanoat chiqindlarda tozalash uni tashkilashtirish va utkaishda kulaniladigan konuniymeoriy
xujjatlar to‘g‘risida malumotlarni berish chiqindilarni ygish saqlash tashib ketish zararsizlantrish
aholii salomatligiga atrof muxutga tasiri ularni oldini olish uchun ishlab chiqishga urgaish.
Kimyoviy moddalarning tuprok muhitida gigienik me'erlashtirish.
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarga tuprokning ifloslanishida sanitariya muxofazalash
muommalarini yuzaga kelish sabablarini va ularning oldini olish to‘g‘risida ma'lumotlar berish.
Taribiyaviy makksadi: Talabalar o‘rtasida tuprokni insonlarning salomatligi, turmush
tarziga, atrof muhit va ekologik muvozanatga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumukinligi haqida
tarbiyaviy tushintirish ishlarini olib borish.
Ma'ruzaning vazifasi: Bulojak shifokorga tuprokning ekzogen va endogen moddalar
Bilan ifloslanishi oldini olish, chora tadbirlarini ishlab chiqishga asoslangan.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati. Tuprokda uchraydigan kimyoviy moddalar to‘g‘risida
ma'lumot berish, REM aniqlashni gigienik asoslarini yoritish, shu asosida konuniy xujjatla
ishlab chiqishga asoslangan.
Sanoat chiqindilarni turkumlari va zararsizlantirishni sanitariya nazorati.
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarni tashki muhitni ifloslantiruvchi ma'nba bulmish
korxona chiqindilarni kelib chiqish holati zararsizlantirishni uziga xos xusuvsiyatlarini to‘g‘ri
tashkil kilish to‘g‘risidagi ma'lumot berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Korxona chiqindilarini zararsizlantirishni uziga xos xususiyatlarini
to‘g‘ri tashkil kilish to‘g‘risida ma'lumot berish.
Ma'ruzaning vazifasi: Korxona chiqindilarini zararsizlantirish muammolarini yuzaga
kelish sabablari va ularni oldini olish to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish.
Ma'ruza qisqacha mohiyati: Korxona chiqimdilarni zararsizlantirishni tushri xal
kilmaslik inson salomatligiga ta'sir ko‘rsatishi haqida ma'lumot berish.
168
Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tizimlari
ustidan Davlat sanitariya nazorati.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga duneda shuningdek
O‗zbekiston Republikasida aholii yashash punklarini chiqindilardan sanitariya tozalash tizimlari
boyokichlari kulanadigan usullari, hamda tozalash ning gigienik va epidemilogik ahamiyati
haqida tushinchalar berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Talabalar o‘rtasidagi aholi yashash punktlarini kattik suyuk va
sanoat chiqindilardan tozalash insolarning salomatligiga sanitariya turmush tarziga urab turgan
atrof muhitga va ekologiya muazanatiga kanday salbiy ta'sir ko‘rsatish mumkunligi haqida
tarbyaviy – tushintirish ishlari olib borish.
Ma'ruzaning vazifasi: Bulajak sanitariya shifokorlariga aholi yashash punktlarini
maiishiy chiqindilardan tozalash bo‘yicha choratadbirlarni ishlab chiqarish hamda Davlat
sanitariya nazoratini o‘tkazishni tashkillashtirishni urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Aholii yashash punktlarini kattik maeishiy suyuk va
sanoat chiqindlarda tozalash uni tashkilashtirish va utkaishda kulaniladigan konuniymeoriy
xujjatlar to‘g‘risida malumotlarni berish chiqindilarni ygish saqlash tashib ketish zararsizlantrish
aholii salomatligiga atrof muxutga tasiri ularni oldini olish uchun ishlab chiqishga urgaish.
Aholi yashash joylari atmosfera xavosining ifloslanish muommolari.Atmosfera xavosini
ifloslantiruvchi ma'nbalar.
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarni Davlat sanitariya epidemiologiya nazorat markazi
atmosfera xavosini sanitar muxofaza kilishning asosiy muommolari bilan tanishish.
Tarbiyaviy maqsadi: Dav SEIM yetuk mutaxassis bulib yetishish uchun talaba chukur
amaliy va nazariy bilimlarni egallashlari kerak.
Ma'ruzaning vazifalari.
1 .Xizmat ko‘rsatish xudularida atmosfera xavosini ifloslanishi bo‘yicha sanitar holatlarini
gigienik baholash usullarini talabalarga urgatish.
2.Aholini yashash joylari atmosfera xavosini gigienik baholashni urgatish.
3.Aholini yashash joylari atmosfera xavosini labaratoriya nazoratini tashkil kilish;
4.Atmosferaga xavosini ifloslanishini aholii salomatligiga va sanitar maishiy sharoitlariga
tasirini bashorat kili shva baholash.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni.
Xozirgi davrdasanoat ishlab chiqarish, elektr energiyasi motorli transport vositalaridan
foydalanishni tez rifojlanib borish okibatida atmosfera xavosini muxofaza kilish muammolari
utkir tus olib bormokda. Bu omillar atmosfera xavosini ifloslanishi dolzarb muommolarni
aniqlaydi.
ITP tabbiy zaxiralardan, sanoat korxonalarida kimyoviy moddalarning ruyxatini
ko‘payishiga olib keldi. Agar 20asr boshlarida 19ta kimyoviy elementdan foydalanilgan
bulsa,asr o‘rtalariga kelib 50 ta ga, 70 yillarda esa 100 tadan ortib ketdi. Respublikamiz
mustakillik yillarida ularning soni yana bir necha yuzaga oshdi. Ularning sonini ortib borishi
atmosfera xavosini sifat.va tarkibiga kata tasir ko‘rsatadi.
Sanoat ishlab chiqarishning masshtabini va strukturasini ITJ okibatida urganishikatorida
urbanizatsiya jarayonini tez utishi ham muammoni chukurlashishiga sabab bulmokda.
Atmosfera xavosining ifloslanishini aholi
salomatligiga ta'siri.
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarga atmosfera щavosining ifloslanishi aholi salomatligiga
va sanitariya turmush sharoitlariga salbiy ta'siri va undan kelib chiqadigan kasalliklar hamda
ularni o‗rganish uslublariga o‗rgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‗yicha shifokorlar yuqori kasb
mahoratiga va nazariy tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak, ayniqsa aholi turar joylaridagi
atmosfera havosining toza va sof bo‗lishi va unga bog‗liq aholi salomatligini o‗rganish
169
mhammolarini to‗g‗ri yecha bilishlari kerak, shuning uchun mutaxassis berilgan majburiyatlariga
ma'suliyat bilan qarashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarni atmosfera havosini ifloslanishi aholi salomatligiga va
sanitariya turmush sharoitiga salbiy ta'sir etishni ilmiy asoslari va ushbu ta'sirga gigienik baho
berish uslublariga o‗rgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati:
Atmosfera havosining turli buzilishlari asosan XIX asrdan boshlab tez rivojlana boshlaydi.
Bu ayniqsa XX asrda misli ko‗rilmagan darajaga yetdi. yer kurrasi g‗oyat katta, undagi turli
sanoat korxonalari fabrikalar, avtotransport vositalari va xalq xo‗jaligining boshqa tarmoqlaridan
ajralib chiqayotgan zararli omillar beqiyos.
Masalan: DDT preparati inson qahami yetmagan Antarktida muzliklarida 2500 tonnagacha
yig‗ilib qolganligi haqida ma'lumotlar bor, hattoki hozir oq ayiqlar tyulenlar va pingvinlarning
jigar to‗qimalarida DDT preparati qoldiqlari borligi aniqlangan. Yuqoridagidan ko‗rinib turibdiki
atmosfera havosining ifloslanishi inson salomatligiga va sanitariya turlari tarziga salbiy ta'sir
ko‗rsatadi.
Dori vositalarini atmosfera xavosida gigienik me'yorlashtirish.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga aholi yashash punktlari
atmosfera xavosida dorivor vositalarni me'yorlashtirish usullari va prinsiplarini baholashga
urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka hamda jamiyat siyosiy ta'limiga ega bo‘lishi kerak.
Ayniksa aholii yashash joylaridagi atmosfera xavosini asosiy ifloslantiruvchi manbalar sanoat
korxonlarini to‘g‘ri loyixalashtirish va kurishni yecha bilishlari kerak. Shuning uchun mutaxasis
berilgan majburiyatlarga ma'suliyat bilan karashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarga aholi yashash punktlari atmosfera xavosida dorivor
vositalarni me'yorlashtirish prinsiplarini gigienik baholash usullariga urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni: Fan va texnikaning rivojlanishi ayniksa atmosfera
xavosining asosiy ifloslantiruvchi manba sanoat korxonalarining kundankunga turi ishlab
chiqarayotgan maxsulotlar xajmi hamda atmosfera xavosiga chiqarayotgan chiqindilar miqdori
oshib bormokda. Ayniksa xozirda sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan va
amaliyotda qo‘llanilayotgan dorivor vositalarning turlari ortib bormokda. Bu sanitar shifokorlari
oldiga mas'ulyatli vazifa ya'ni atmosfera xaosining ifloslanish darajasini pasaytirish va aholii
salomatligiga, sanitariya turmush tarziga salbiy ta'sirini oldini olishdek muxim masalalarni
yechishdek vazifalarni kuymokda. Ushbu vazifalarni yechishda atmosfera xavosida dorivor
vositalarning gigienik me'yorlarini ishlab chiqish va ilmiy jixatdan asoslash muxim rol uynaydi.
Zaharli moddalarni atmosfera xavosida gigienik me'yorlashtirish prinsiplari va usullari.
Ma'ruzaning maqsadi: tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga atmosfera xavosida
zaharli kimyoviy moddalarning gigienik me'yorlashtirish usullari va prinsiplarini baholashga
urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak, ayniksa aholii turar joylaridagi
atmosfera xavosining toza va sof bo‘lishi va uning tarkibini tabiiy saqlab kolishga karatilgan
muammolarni to‘g‘ri yecha bilish kerak, shuning uchun mutaxasis berilgan majburiyatlarga
mas'ulyat Bilan karashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarga atmosfera xavosida kimyoviy zaharli moddalarni
me'yorlashtirish va prinsiplarini gigienik baholash usullarini urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati.
Gigiena fani atmosfera xavosidagi zaharli moddalarning ruxsat etiladigan miqdorini
aniqlash borasida bir kancha Amaliy tadbirlarni joriy etdilar. Xozir gigienistlar 1 m3 atmosfera
xavosida ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etiladigan miqdorini ishlab chiqish usullarini
170
ishlab chiqkanlar.
Ruxsat eitladigan miqdor (REM)ning ishlab chiqarilganligi Fantexnika tarakkiyotining
muxim yutuklaridan biridir. Ilmiy asosda ishlab chiqilgan REM vositasida sanoat korxonalari
uzlarining iflos chiqindilarini shu me'yordan oshirmaslikka xarakat kiladilar.
Shuni kayd kilib utish kerakki gigiena fani REM ishlab chiqarish asoslarini birinchi bulib
yaratdilar.
Atmosfera xavosini muxofazasi bo‟yicha loyixalashtirish bockichlariga sanitariya talablar.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga aholi yashash punktlari
atmosfera xavosini sanitariya muxofazalashda sanoat korxonalarini to‘g‘ri loyixalashtirish va
ularni kurishga bulgan gigienik talablarga javob berishni tekshirish usullarini baholashga
urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka hamda jamiyat siyosiy ta'limiga ega bo‘lishi kerak.
Ayniksa aholii yashash joylaridagi atmosfera xavosini asosiy ifloslantiruvchi manbalar sanoat
korxonlarini to‘g‘ri loyixalashtirish va kurishni yecha bkilishlari kerak. Shuning uchun
mutaxasis berilgan majburiyatlarga ma'suliyat bilan karashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarga aholi yashash punktlari atmosfera xavosini sanitariya
muxofazalashda sanoat korxonalarini to‘g‘ri loyixalashtirish va loyixa bo‘yicha sanitariya
xulosasini berish usullarini urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni: Fan va texnikaning rivojlanishi ayniksa atmosfera
xavosining asosiy ifloslantiruvchi manba sanoat korxonalarining kundankunga turi ishlab
chiqarayotgan maxsulotlar xajmi hamda atmosfera xavosiga chiqarayotgan chiqindilar miqdori
oshib bormokda. Bu sanitar shifokorlari oldiga mas'ulyatli vazifa ya'ni atmosfera xaosining
ifloslanish darajasini pasaytirish va aholii salomatligiga, sanitariya turmush tarziga salbiy
tasirini oldini olishdek muxim masalalarni yechishdek vazifalarni kuymokda. Ushbu vazifalarni
yechishda sanoat korxonalarini konuniy me'yoriy va gigienik talablarga rioya kilgan xolda
loyixalashtirish va kurish asosiy rolni uynaydi. Chunki OSN da sanitariya shifokori ushbu
masalani to‘g‘ri yecha bilsa keyingi KSN da uning ish faoliyati bir muncha yengillashadi.
Atmosfera xavosini muxofazasi bo‟yicha tadbiriy choralar tizimi.
Ma'ruzaning maqsadi: tibbiyot profilaktika talabalariga atmosfera havosining
ifloslanishining oldini olishga qaratilgan chora – tadbirlar ishlab chiqishga va ularning
samaradorligini gigienik baholashga o‗rgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‗yicha shifokorlar yuqori kasb
mahoratiga va nazariy tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak, ayniqsa aholi turar joylaridagi
atmosfera havosining toza va sof bo‗lishi va uning tarkibini tabiiy saqlab qolishga qaratilgan
muammolarni to‗g‗ri yecha bilishlari kerak, shuning uchun mutaxassis berilgan majburiyatlariga
ma'suliyat bilan qarashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarga atmosfera havosining sanitariya muhofazasiga
qaratilgan chora tadbirlarni to‗g‗ri ishlab chiqish va ularning samaradorligini gigienik baholash
uslublariga o‗rgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati:
Aholi yashash punktlaridagi atmosfera havosining turli xil iflosliklar bilan ifloslanishini
ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, to‗qimachilik, metallurgiya va boshqa sanoatlarning
keyokin rivojlanishi kimyo va fizika sohasidagi yangi ixtirolar, yangi kimyoviy moddalarning
kafsh etilishi va qo‗llanilishi atmosfera havosining keyokin ifloslanishiga sabab bo‗ldi, bu esa
aholi salomatligiga va sanitariya turmush tarziga salbiy ta'sir ko‗rsata boshladi. Shu sababli
sog‗liqni saqlash muassasalari chunonchi sanitariya shifokorlari oldiga ma'suliyatli vazifalar,
ya'ni atmosfera havosini ifloslanishdan sanitariya muhofaza qilish chora – tadbirlarini ishlab
chiqish va qo‗llash vazifalarini qo‗ydi.
171
Turar joy binolarini rejalashtirishning gigienik asoslari.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga turarjoy binolarining
rejalashtirish va obodonlashtirishni gigienik asoslari hamda uning aholining sanitariya turmush
tarziga salomatligiga kanday tasir ko‘rsatishi haqida ma'lumotlar berish.
Tarbiyaviy maqsadi: Turar joy binolarining to‘g‘ri gigienik rejalashtirmaslik va
obodonlashtirmaslik aholi salomatligiga va sanitariya turmush tarziga salbiy ta'sir ko‘rsatishi
bulajak sanitariya shifokorlarining yukori malakali mutaxassis kilib tayyorlashda tura rjoy
binolarini rejalashtirilmaganligini gigienik ba'xolashni bilish asosiy vazifasidan biri ekanligini
asoslash.
Maruzaning vazifasi: Talabalarga turar joy binolarini rejalashtirish va obodonlashtirishni
gigienik asoslarini va davlat sanitariya nazoratini o‘tkazish to‘g‘risida ma'lumot berish.
Mavzuninng qisqacha mohiyati: Turar joy binolarini ularninng turlari, turar joy
binolarining aholii salomatligiga sanitariya turmush tarziga ta'siri hamda bu muammo
O‗zbekiston Respublikasida va xorij yellarda kay axvolda ekanligi to‘g‘risida ma'lumot berish.
Isitish, ventilyasiya va yoritilganlik tizimlariga gigienik talablar
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy – profilaktika fakulteti talabalarini turar joy binolari isitish
va ventilyasiya tizimi gigienasi bilan tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi: kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy
tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi:
1. talabalarni isitish va ventilyasiyaning sanitar – gigienik ahamiyati bilan tanishish.
2. talabalarga isitish va ventilyasiya haqida ularning ulchov birliklari to‘g‘risida
tushuncha berish.
3. talabalarni isitish va ventilyasiya tizimlarini sanitariya ekspertiza kilish usuli bilan
tanishtirish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati.
Bizga ma'lumki inson organizmiga ta'sir ko‘rsatuvchi tashki muhit omillaridan biri isitish
va ventilyasiyadir. Shuning uchun sanitariya shifokorining asosiy vazifalaridan biri ushbu
omillarning organizmga salbiy taxsirini oldini olish va kamaytirishdir. Buning uchun sanitariya
epidemiologiya nazorati amaliyotida gigienik me'yorlar va sanitariya koidalarini kullash kiradi.
Hammom va kirxona, chumilish havzalari qabristonlarga qo‟yiladigan gigienik
talablar
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga aholi turar joylaridagi
maishiy xizmat ko‗rsatish muassasalari: hammomlar, suzish basseynlari, plyajlar, kirxonalar va
qabristonlarga qo‗yiladigan gigienik talablar va ushbu muassasalarga bog‗liq bo‗lgan masalalarni
yechishga o‗rgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‗yicha shifokorlar yuqori kasb
mahoratiga va nazariy tayyorgarlikka, hamda jamiyat siyosiy ta'limiga ega bo‗lishi kerak.
Mutaxassis yuqori madaniyatga va fuqarolik sifatlariga ega bo‗lib, berilgan majburiyatlarga
mas'uliyat bilan qarashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarga aholi turar joylarida joylashgan maishiy xizmat
ko‗rsatish muassasalariga qo‗yiladigan gigienik talablarni baholashga o‗rgatish. Maishiy xizmat
ko‗rsatish muassasalarning atrofmuhit omillariga, aholi salomatligiga zararli ta'sirini oldini olish
va kamaytirishga qartilgan usullar bilan tushuntirish.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni:
Hammomlar, kirxonalar, cho‗milish basseynlari, plyajlar va qabristonlar gigienik va
epidemiologik jihatdan katta ahamiyatga ega bo‗lgan maishiy xizmat ko‗rsatish muassasalar
xisoblanadi. Shu bilan birga, keyingi yillarda ushbu muassasalar qatoriga sartaroshxonalar,
kiyimkechak va uyro‗zg‗or buyumlarini kimyoviy vositalar bilan tozalash korxonalari, go‗zallik
salonlari, fotostudiya, atele mod, poyabzal tuzatish ustaxonalari ham qo‗shiladi.
172
Bu muassasalar bir tomondan aholining salomatligini taminlashga yordam bersa, ikkinchi
tomondan ob'ektlardan hosil bo‗lgan qattiq maishiy chiqindilar va chiqindi suvlar tashqi muhit
ob'ektlarining, xususan atmosfera havosi, tuproq, suv havzalaridagi suvlarning sanitariya holatini
buzadi.
Demak, bunday ob'ektlarni loyihalashda ulardan foydalanishda gigienik talablarga rioya
qilish va ularni nazorat qilishni to‗g‗ri tashkillashtirish lozim.
Davolash profilaktika muassasalarini rejalashtirilishi, qurilishi va jixozlanishiga
qo‟yiladigan gigienik talablar
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakultetining talabalarini DPM gigienasi bilan
tanishtirish.
Tarbiyaviy maqsadi. Kommunal gigiena bo‗yicha shifokor keng fundamental va amaliy
tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak, ayniqsa DPM larining to‗g‗ri gigienik me'yor va qoidalarga
rioya qilgan holda loyihalashtirish, qurish va shifoxonaga ichki qaratilgan chora tadbirlarni
to‗g‗ri ishlab chiqishi infeksiyasiga qarshi lozim, ya'ni mutaxassis berilgan majburiyatlarga
ma'suliyat bilan qarash kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: Tibbiy – profilaktika fakultetining talabalarini DPM ning aholi
salomatligini saqlashdagi roli va ahamiyati bilan tanishtirish. DPM ga qo‗yidagi gigienik talablar
to‗g‗risida ma'lumotlar berish va ularni talabalarga o‗rgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Bizga ma'lumki inson organizmiga ta'sir ko‗rsatuvchi
tashqi muhit omillaridan biriga DPM kiradi. Chunki DPM nafaqat kasallarni davolash
muassasasi hisoblanadi, balkim yon atrofdagi sog‗lom aholi salomatligiga ham birmuncha ta'sir
ko‗rsatishi mumkin, ayniqsa bunday shifoxonalarga yuqumli kasalliklar, teri – tanosil va
psixonevrologik shifoxonalari kiradi. Shuning uchun sanitariya shifokorining asosiy
vazifalaridan biri ushbu omilning inson organizmiga salbiy ta'sirini kamaytirish uchun
amaliyotda gigienik me'yorlar va sanitariya qoidalarni qo‗llash kiradi.
Davolash profilaktika muassasalarini ishlatilishiga qo‟yiladigan gigienik talablar
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarga davolash profilaktika muassasalarini ishlatilishini
gigienik asoslarini urgatish va tadbik kila olish Bilan ichki kasalliklarni tarqalish xavfini oldini
olish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena fani bo‘yicha shifokorning fundamental va
amaliy tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarni DPM aholii salomatligini saqlashdagi vazifasini va
ahamiyati bilan tanishtirish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: DPM bemorlarni davolash muassasasi xisoblanadi, shu
munosabat Bilan aholi salomatligiga ta'sir ko‗rsatishi mumkin. Shuning uchun ishlatilishiga
qo‗yiladigan gigienik talablarni bilishi kerak.
Davolashprofilaktik muassasalarida chiqindilarni yigish, saqlash va olib ketishga
qo‟yiladigan gigienik talablar
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiyprofilaktika fakulteti talabalarini davolashprofilaktik
muassasalarida ichki yuqumli kasalliklarni tarqalishini oldini olish muammolarini xal kilish
tadbiriy chora tadbirlarini to‘g‘ri tashkil kilishga urgatish.
Tarbiyaviy ahamiyati: Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor DPMning ish sharoiti,holati
nuksonlarni aniqlab,sharoitni yaratish.
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalar DPM aholi salomatligini saqlashdagi ruli va ahamiyati
bilan tanishtirish,DPM chiqindilarini zararsizlantirish to‘g‘risida ma'lumotlar berish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Inson salomatligini muxofaza kiluvchi omillarda DPM
va ular ichida yuzaga keladigan kasalliklarni tarqalishi uziga xos holatlari,DPM ekalogik
holatiga uzviy boglikligi ,chiqindilarni uziga xs xususiyatlari,saqlash va tozalashda gigienik
meyorlarlarga e'tibor berilishiga va tadbiriy choralarni to‘g‘ri tashkil kilishdan iborat.
173
Dorixonalar va dorivositalarini saqlash omborxonalarining kurilishi, jixozlanishi va
ishlatilishiga ko„yiladigan gigienik talab
Ma'ruzanin maqsadi: Tibbiy profilaktika fakultetining talabalarini Dorixonalar va
dorilarni ishlovi, saklovchi muassasalar ko‗yiladigan gigisnik talablar bilan tanishtirish.
Tarbiiviy maqsad: Shifokor dorixonalar va ularga ko‗yiladigan gigienik talab bo‗yicha
fundomeptal va amaliy tayyorgarlikka ega bo‗lishi kerak. Dorixonalarni loyixalari, qurilishi,
ishga tushirish jarayonlari OSN va KSN da to‗g‗ri chora tadbirlar ishlab chiqarishva tadbiq
qilishni bilish.
Ma'ruzani qisqacha mohiyati:
Salomatlikni tiklash va sifat ko‗rsatgichlariga sabab bo‗luvchi maskanlardan biri
Dorixonalar bo‗lib, rejalashda, ishga tushirishda ko‗pgina kamchiliklar yuzaga keladiki buning
xayotiy tajribalarii ishlab chiqarilgan qonuniy xujjatlar asosida bartaraf qilish, takomillashtirish
tibbiy xodimlarning asosiy vazifalaridan biridir.
Nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi foydalanadigan turar joy va jamoat
binolarini loyxalashtirishga qo‟yiladigan gigienik talablar
Ma'ruzaning maqsadi: Inson salomatligini muxofaza kilishda turar joy va jamoa
binolarini joylashtirish, shu jumladan nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi
foydalanadigan turar joy binolarini gigienik nuktayi nazardan joylashtirish aloxida urin tutadi
Tarbiyaviy maqsadi. Nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxini muxofaza kilish
borasida turar joy va jamoat binolarda uz ijobiy aksini topish kerak.
Ma'ruzaning vazifasi. Talabalarga nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi
foydalanadigan turar joy va jamoat binolarini loyixalashga to‘g‘ri yendashish va ijobiy xol
kilishdir.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Aholi turar joy va jamoat binolarining loyixalashda
nogiron va kam xarakatlanadigan aholi guruxi uchun sanitariya konun koidalariga mos kelishini
kuzda tutib loyixalash, kurilishi va ishga tushirilishida OSN va JSN olib borilishini izoxlanadi.
Kurilish materiallari va konstruksiyalarini gigienik baholash.
Ma'ruzaning maqsadi: Inson salomatligini muxofaza kilishda turar joy va jamoa
binolarining kurilishi, kurilish materiallarining holati, xususiyati va yashash sharoitda insonlarga
salbiy tasir kilishini oldini olish maqsadida kurilish materiallarini xar tamonlama gigienik
baholash me'yorni ishlab chiqish katta ahamiyatga ega.
Tarbiyaviy maqsadi. Kurilish materiallarini gigienik baholash uz navbatida turar joy va
jamoat binolarni iklimini yaxshilashga olib keladi.
Ma'ruzaning vazifasi. Talabalarga jamoat binolari, turar uylarni jixozi va kurilishida
gigienik me'yorlarni to‘g‘ri tadbik kilishni urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Kurilish materiallari va uz joyida ishlatilishi xar
kanday salbiy okibatlarni bartaraf kiladi, bunda OSNva JSN ning uz urni mavjud.
Aholi turar joylarini rejalashtirish va kurilishining gigienik asoslari
Maru'zaning asosiy maqsadi:
Aholi turar joylarning rejalashning gigienik asoslari yuzasidan inson salomatligini
muxofaza kilish, tibbiy omillarni e'zozlashga asoslangan
Tarbiyaviy ahamiyati shundan iboratki, xar bir inson uz xonadonini, maxallasini,
tumanini, vatanini kadrlashga fidoyi bo‘lishdur.
Ma'ruzaning matni: Aholi turar joylarini rejalashda KMK 2.07.0197 asosida amalga
oshiriladi. Mazkur me'yorlarni ishlab chiqishda kuyidagi ijtimoiyiktisodiy xollar xisobga
olingan: Shaxar kurilishi loyixalashtirishni markazdan joylarga kuchirish, loyixa ishlarini
moliyaviy jixatdan ta'minlash manbalarini viloyatlar markazlariga kuchirish Bu O‗zbekiston
Respublikasining turlituman tabiiyiklim, ijtimoiy demozofit, tarixiy madaniy shartsharoitlarida
174
shaxar kurilishining keyingi un yillikda tuplagan barcha tajribasini xisobga olinishi, me'yorlarni
aniqlashtirishni, shaxar kurilishi loyixa xujjatlarini kompleks tayyorlash tajribani xisobga
olishni takozo etadi: ko‘p ukladli iktisodiyot va bozor munosabatlarini rivojlantirish bu
funksional mintakalashtirish va mulkchilikning turli shakllari obektlari bilan kurilishning
maydon rejalashtirish malakalarini xal etishni kuzda tutadi hamda aholining ko‘p funksional
mintakalarida istikomad kilishi uchun mavjud shartsharoitlar yaratib beruvchi me'yoriy
ta'minotni tokozo etadi.
Aholi turar joylarini rejalashtirish gigienasi
Maru'zaning asosiy maqsadi:
Aholi turar joylarini rejalashda seliteb mintakalar, yashash mavzelari va mikrorayonlarni
rejalashtirishda gigienik asoslari uziga xos xususiyatlari to‘g‘risida ma'lumot berish
Seliteb mintakalarning gigienik asoslari inson salomatligiga ta'sirini salbiyts va ijobiy
taraflarini tushuntirish
Ma'ruzaning vazifasi: Seliteb mintakaning xususiyatlari OGS da va JSN faoliyatida
uzitgsha xos ahamiyatga ega ekanligi aholii turar joylarini rejalashning asosiy omillardan biriligi
to‘g‘risida ma'lumot berish
Ma'ruzaning qisqacha mohiyati: Aholii turar joylarini rejalashtirishda seliteb
mintakanimng gigienik asoslari yashash sharoitini rivojlantirishda va takomillashtirishda uziga
xos ahamiyatga ega.
Qishloq aholisi turar joylarini rejalashtirishning gigienik asoslari.
Ma'ruzaning maqsadi : Talabalarga aholi turar joylarini rejalashtirishga bog‗liq bo‗lgan
va sanitariya shifokori yechishi kerak bo‗lgan masalalarga o‗rgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‗yicha shifokorlar yuqori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka, hamda jamiyatsiyosiy ta'limga ega bo‗lishi kerak.
Mutaxassis yuqori madaniyatga va fuqorolik sifatlariga ega bo‗lib, berilgan majburiyatlarga
ma'suliyat bilan qarashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi:Talabalarga aholi turar joylarining to‗g‗ri rejalashtirishga va
rejalashtirishning gigienik baholashga o‗rgatish. Aholi turar joylarini rejalashtirishda atrof muhit
omillarini aholi salomatligiga zararli ta'sirini oldini olish va kamaytirishga yo‗naltirilgan usullar
bilan tanishtirish.
Mavzuning qisqacha mazmuni:
Aholi salomatligiga aholi yashash joylari rejali me'moriy qarorlari, shovqin eii, kimyoviy
va biologik omillari sezilarli ta'sir ko‗rsatadi. Shuning uchun sanitariya shifokorlarining asosiy
vazifalaridan biri bo‗lib, Davlat Sanitariya Nazorati amaliyotiga gigienik me'yor va sanitariya
qoidalarini tadbiq yo‗llari bilan bunday omillarni ta'sirini oldini olish yoki kamaytirish
hisoblanadi.
Shaxarlar rejasida yul tarmoklari ni ahamiyati
Maruzaning maqsadi: Talabalarni shaxar rejalashlashda yul tarmoklarini to‘g‘ri tashkil
kilish ekologik ahamiyatga va inson salomatligi uchun kata ahamiyatga egaligini tushuntirish
Tarbiyaviy ahamiyati: yul tarmoklarini to‘g‘ri tashkil kilishga bulgan etiborni oshirish,
ekologik holatni yaxshilash
Maruzaning vazifasi talabalarning yashil dunyo holatini xis kilishni uygotish
Maruzaning qisqacha mazmuni yul tarmoklarini kurish va yashilash, atmosferani
tozalashdagi ahamiyatini talabalarga izoxlab berishdur.
Aholi turar joyidagi rejasida yashil usimltiklarning roli va ularni gigienik ahamiyati
Maruzaning maqsadi: Talabalarning kukalamzorlashtirishning turi, kichiq iklim va inson
salomatligiga tasirini urgatish va ezozlashdir
Tarbiyaviy ahamiyati: Yashil nixollarga bulgan etiborni oshirish, ekologik holatni
175
yaxshilash
Maruzaning vazifasi talabalarning yashil dunyo holatini xis kilishni uygotish
Maruzaning qisqacha mazmuni kukalomzorlashtirishning kichiq yaxshilash, atmosferani
tozalashdagi ahamiyatini talabalarga izoxlab berishdur.
Shaxarda shovkin muammolari. Shaxar shovkinlarini aholi salomatligiga ta'siri.
Ma'ruzaning maqsadi: Talabalarninig aholi yashasha punktlarida xosil bulayotgan
shovkin uning aholi salomatligiiga ta'sirini urganish uslublariga urgatish. Aholi yashash
punkttida shovkin xosil kiluvchi manbalarini gigienik boaxolashga urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga nazariy tayyorgarlikka va jamiyat asosi ta'limiga ega bo‘lishi kerak. Mutaxassis
yukori madaniyatiga va insoniylik sifatiga berilgan majburiyatlariga mas'ulit bilan karash kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarning aholi yashash joydarida shovkin va tashki muhitning
fizik omillariga masalarini sanitariya holatiga gigienik baho berish uslublariga urgatish.
Mavzuning qisqacha mohiyati:
Ma'lumki inson kalim zamondlardanok shovkin dunyosida yashab kelgan. Ammo xozirgi
vaqtida kishi salomatligiga zarar keltiradigan shorvkin bikiyos darajada ortib ketda.shu tufayli
shovkin sabablarni tola urganish uni kamaytirish va butunlay bartaraf etish yullari ustdida
olimlar ko‘p izlanishlar olib bormokdalar. Agarda ushbk masalani respublikamiz mikiyosida
ko‘rib chiqadigan bulsak, xozirgi vaqtida respublikamizda juda ko‘p ogir va yengil sanoat
korxonalar bor texnikaning jadal rivoljlangishi shovkining ko‘payishiga sabab bulmokda zero
shovkin inson salomatligiga salbiy ta'sir etadi.
Aholi turar joylarini elektromagnit maydonlaridan ximoya kilish
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga Aholii yashash
punktlarining elektr magnit maydonlari (EMM) bilan boglik bulgan masalalarni to‘g‘ri
yechishga urgatish.
Tarbiyaviy maqsadi: Kommunal gigiena sohasi bo‘yicha shifokorlar yukori kasb
maxoratiga va nazariy tayyorgarlikka hamda jamiyat siyosiy ta'limiga ega bo‘lishi kerak.
Mutaxasis yukori ma'daniyatga va fukorolik sifatlariga ega bulib berilgan majburiyatlarni
ma'suliyat bilan karashi kerak.
Ma'ruzaning vazifasi: talabalarga aholini yashasha punktdagi fizik omillardan biri bulgan
EMM qo‘yiladigan gigienik talablar, uning atrof muhitga, aholii salomatligiga va sanitariya
turmush tarziga salbiy tasirini oldini olish va kamaytirishga karatilgan chora tadbirlarni
tushuntirish va ishlab chiqishni urgatish.
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni: Inson sixat – saloatligini saqlashda aholii yashash
punktlaridagi fizik omillarning roli juda katta. Aholii yashash punktlarida tabiiy
yoruglikning kamayishi shovkin suron, turli xil tebranishlar, EMM kuchlanishi isishi sababani
buzib, ayniksa kurish kobilyatini pasaytiradi.
Fizik omillarining kishi organizmiga kun buy iva yillar davomida tinimsiz tasir etishi
natijasida uning normal xayot tarzi buzilib, salomatligi yomonlashmokda.
Fan va texnikaning jadal ravishda rivojlanishi natijasida aniqsa EMM ning ham inson
organizmia tasiri kundankunga ortib bormokda. Shuning uchun xozirda gigienist shifokorlarning
oldida turgan muxim vazifalardan biri uning salbiy tasirini kamaytirish chora tadbirlari
meyorlarini ishlab chiqishdir.
O„simliklarni ximoya vositalarini qo„llashda atrof muhitni va aholi salomatligini
ximoya qilish.
Ma'ruzaning maqsadi: Tibbiy profilaktika fakulteti talabalariga kishlok xujaligida
usimliklarni ximoya kilish vositalaridan foydalanilganda tashki muhit ob'ektlari, xususan
atmosfera xavosi, tuprok, suv havzalari, hamda aholii salomatligini muxofazalash, bilan boglik
bulgan masalalarni yechishga urgatish.
176
Ma'ruzaning vazifasi: Talabalarga usimliklarni ximoya kilish vositalaridan
qo‘yiladigan gigienik talablar, atrof muhitga, aholi salomatligiga va sanitariya turmush tarziga
salbiy ta'sirini oldini olish va kamaytirishga karatilgan usullar bilan tushuntirish
Ma'ruzaning qisqacha mazmuni: Kishlok xujaligi maxsulotlarni yetishtirishda usimlik zarakunandalari hamda kasalliklariga
qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalarning soni bir necha mingga yetdi. Kishlok
xujaligida foydalaniladigan zaharli kimyoviy moddvlvr uzining ta'sir kulami va boshqa xossalari
bilan bir biridan fark kiladi. Shu bilan birga ular aholii salomatligiga ham xavf keltirib chiqaradi.
Demak ushbu vositalardan foydalanilganda gigienik talablarga rioya kili shva
ularni nazorat kilishni to‘g‘ritashkillashtirish lozim.
177
FOYDALI MASLAHATLAR
Ushbu kommunal gigiena fanidan tuzilgan o‘quv – uslubiy majmua asosan talabalar uchun fanni
o‘zlashtirishiga katta yordam beradi. Majmuaning tarkibiga fanni o‘zlashtirish uchun o‘quv materiallari,
amaliy mashg‘ulot mavzulari, ma‘ruzalar mavzulari o‘zini sinab ko‘rishi uchun test sinov savollari va
boshqa kerakli materiallar kiritilgan/
178
MUALLIFLAR TO”G‟RISIDA
Prof. G.T.Iskandarova TTA Kommunal va mexnat gigiena kafedrasi mudiri,
professor
G.F.Sherqo‘zieva TTA kommunal va mexnat gigiena kafedrasi dotsenti
D.A.
A.M.Yusupxodjaeva
TTA kommunal va mexnat gigi ena kafedrasi katta
o‘qituvchisi
ME‟YORIY HUJJATLAR
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI 29.08.1997 y. N 464-I
I. Umumiy qoidalar (1 8 moddalar)
II. Ta‘lim tizimi va turlari (9 19 moddalar)
III. Ta‘lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy ximoya qilish (20 24 moddalar)
IV. Ta‘lim tizimini boshqarish (25 29 moddalar)
V. YAkunlovchi xulosalar (30 34 moddalar)
I. UMUMIY QOIDALAR
1 - modda. Ushbu Qonunning maqsadi
2 - modda. Ta‘lim to‘grisidagi qonun xujjatlari
3 - modda. Ta‘lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari
4 - modda. Bilim olish xuquqi
5 - modda. Pedagogik faoliyat bilan shugullanish xuquqi
6 - modda. Ta‘lim muassasasining xuquqiy maqomi
7 - modda. Davlat ta‘lim standartlari
8 - modda. Ta‘lim berish tili
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonun fuqarolarga ta‘lim, tarbiya berish, kasb-hunar o‘rgatishning huquqiy
asoslarini belgilaydi hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini
ta‘minlashga qaratilgan.
2-modda. Ta‘lim to‘grisidagi qonun hujjatlari
Ta‘lim to‘grisidagi qonun hujjatlari ushbu Qonundan hamda boshqa qonun hujjatlaridan
iborat.
Qoraqalpogiston Respublikasida ta‘lim sohasidagi munosabatlar Qoraqalpogiston
Respublikasining qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida ta‘lim to‘grisidagi qonun
hujjatlaridagidan o‘zgacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
3-modda. Ta‘lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari
Ta‘lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e‘lon qilinadi.
Ta‘lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
ta‘lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
ta‘limning uzluksizligi va izchilligi;
179
umumiy o‘rta, shuningdek o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining majburiyligi;
o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi yo‘nalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida
o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
ta‘lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
davlat ta‘lim standartlari doirasida ta‘lim olishning hamma uchun ochiqligi;
ta‘lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
bilimli bo‘lishni va iste‘dodni ragbatlantirish;
ta‘lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uygunlashtirish.
4-modda. Bilim olish huquqi
Jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e‘tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib
chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O‘zbekiston Respublikasi hududida qancha vaqt
yashayotganligidan qat‘i nazar, har kimga bilim olishda teng huquqlar kafolatlanadi.
Bilim olish huquqi:
davlat va nodavlat ta‘lim muassasalarini rivojlantirish;
ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda ta‘lim olishni tashkil etish;
ta‘lim va kadrlar tayyorlash davlat dasturlari asosida bepul o‘qitish, shuningdek ta‘lim
muassasalarida shartnoma asosida to‘lov evaziga kasb-hunar o‘rgatish;
barcha turdagi ta‘lim muassasalarining bitiruvchilari keyingi bosqichdagi o‘quv yurtlariga
kirishda teng huquqlarga ega bo‘lishi;
oilada yoki o‘zi mustaqil ravishda bilim olgan fuqarolarga akkreditatsiyadan o‘tgan ta‘lim
muassasalarida eksternat tartibida attestatsiyadan o‘tish huquqini berish orqali ta‘minlanadi.
Boshqa davlatlarning fuqarolari O‘zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga
muvofiq bilim olish huquqiga ega.
Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bilim olishda
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqlarga ega.
5-modda. Pedagogik faoliyat bilan shugullanish huquqi
Tegishli ma‘lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lgan
shaxslar pedagogik faoliyat bilan shugullanish huquqiga ega.
Pedagog xodimlarni oliy o‘quv yurtlariga ishga qabul qilish O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan Nizomga muvofiq tanlov asosida amalga oshiriladi.
Pedagogik faoliyat bilan shugullanish sud hukmiga asosan man etilgan shaxslarning ta‘lim
muassasalarida bu faoliyat bilan shugullanishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
6-modda. Ta‘lim muassasasining huquqiy maqomi
Ta‘lim muassasasini akkreditatsiyalash vakolatli davlat organi tomonidan attestatsiyaga
asosan amalga oshiriladi.
Ta‘lim muassasasi yuridik shaxs bo‘lib, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda barpo
etiladi. Nodavlat ta‘lim muassasasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan
tartibda davlat akkreditatsiyasidan o‘tgan paytdan boshlab yuridik shaxs huquqlari va ta‘lim
faoliyati bilan shugullanish huquqiga ega bo‘ladi.
Ta‘lim muassasasi qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan ustav asosida faoliyat
ko‘rsatadi.
Ta‘lim muassasasi attestatsiya natijalariga binoan davlat akkreditatsiyasidan mahrum
etilishi mumkin.
Ta‘lim muassasalari o‘quv-tarbiya majmuilariga hamda o‘quv-ilmiy-ishlab chiqarish
birlashmalari va uyushmalariga birlashishga haqli.
180
Ta‘lim muassasalari ustavda belgilangan vazifalariga muvofiq pulli ta‘lim xizmatlari
ko‘rsatish, shuningdek tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlari bilan shugullanishga haqli.
7-modda. Davlat ta‘lim standartlari
Davlat ta‘lim standartlari umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta‘lim
mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi.
Davlat ta‘lim standartlarini bajarish O‘zbekiston Respublikasining barcha ta‘lim
muassasalari uchun majburiydir.
8-modda. Ta‘lim berish tili
Ta‘lim muassasalarida ta‘lim berish tilidan foydalanish tartibi Davlat tili haqidagi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.
II. TA‘LIM TIZIMI VA TURLARI
9 - modda. Ta‘lim tizimi
10 - modda. Ta‘lim turlari
11 - modda. Maktabgacha ta‘lim
12 - modda. Umumiy o‘rta ta‘lim
13 - modda. O‘rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi
14 - modda. Oliy ta‘lim
15 - modda. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘lim
16 - modda. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash
17 - modda. Maktabdan tashqari ta‘lim
18 - modda. Oiladagi ta‘lim va mustaqil ravishda ta‘lim olish
19 - modda. Ta‘lim to‘grisidagi xujjatlar
9-modda. Ta‘lim tizimi
O‘zbekiston Respublikasining ta‘lim tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
davlat standartlariga muvofiq ta‘lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat
ta‘lim muassasalari;
ta‘lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan
tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalar;
ta‘lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek ularga qarashli korxonalar,
muassasalar va tashkilotlar.
O‘zbekiston Respublikasining ta‘lim tizimi yagona va uzluksizdir.
10-modda. Ta‘lim turlari
O‘zbekiston Respublikasida ta‘lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi:
maktabgacha ta‘lim; umumiy o‘rta ta‘lim; o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi; oliy ta‘lim;
oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘lim; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;
maktabdan tashqari ta‘lim.
11-modda. Maktabgacha ta‘lim
Maktabgacha ta‘lim bola shaxsini soglom va etuk, maktabda o‘qishga tayyorlangan tarzda
shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu ta‘lim olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bogchasida va
mulk shaklidan qat‘i nazar boshqa ta‘lim muassasalarida olib boriladi.
12-modda. Umumiy o‘rta ta‘lim
Umumiy o‘rta ta‘lim bosqichlari quyidagicha:
boshlangich ta‘lim (I-IV sinflar);
umumiy o‘rta ta‘lim (I-IX sinflar).
181
Boshlangich ta‘lim umumiy o‘rta ta‘lim olish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim va
ko‘nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgandir. Maktabning birinchi sinfiga bolalar olti-etti
yoshidan qabul qilinadi.
Umumiy o‘rta ta‘lim bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik
qobiliyati va amaliy tajriba ko‘nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo‘naltirishga
va ta‘limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi.
Bolalarning qobiliyati, iste‘dodini rivojlantirish uchun ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil
etilishi mumkin.
13-modda. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘lim olish maqsadida har kim umumiy o‘rta ta‘lim asosida
akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o‘qishning yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash
huquqiga ega.
Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari egallangan kasb-hunar bo‘yicha ishlash
huquqini beradigan hamda bunday ish yoki ta‘limni navbatdagi bosqichda davom ettirish uchun
asos bo‘ladigan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi beradi.
Akademik litsey o‘quvchilarning intellektual qobiliyatlarini jadal o‘stirishni, ularning
chuqur, tabaqalashtirilgan va kasb-hunarga yo‘naltirilgan bilim olishlarini ta‘minlaydigan uch
yillik o‘rta maxsus o‘quv yurtidir.
Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, mahorat va malakasini chuqur
rivojlantirishni, tanlangan kasblar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta‘minlaydigan uch
yillik o‘rta kasb-hunar o‘quv yurtidir.
14-modda. Oliy ta‘lim
Oliy ta‘lim yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashni ta‘minladi.
Oliy ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlash oliy o‘quv yurtlarida (universitetlar,
akademiyalar, institutlar va oliy maktabning boshqa ta‘lim muassasalarida) o‘rta maxsus kasb-
hunar ta‘limi asosida amalga oshiriladi.
Oliy ta‘lim ikki bosqichga: davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi oliy ma‘lumot
to‘grisidagi hujjatlar bilan dalillanuvchi bakalavriat va magistraturaga ega.
Bakalavriat oliy ta‘lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilim beradigan, o‘qish
muddati kamida to‘rt yil bo‘lgan tayanch oliy ta‘limdir.
Magistratura aniq mutaxassislik bo‘yicha bakalavriat negizida kamida ikki yil davom
etadigan oliy ta‘limdir.
Fuqarolar ikkinchi va undan keyingi oliy ma‘lumotni shartnoma asosida olishga
haqlidirlar.
15-modda. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘lim
Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘lim jamiyatning ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarga bo‘lgan
ehtiyojlarini ta‘minlashga qaratilgandir. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta‘lim oliy o‘quv yurtlari va
ilmiy-tadqiqot muassasalarida (aspirantura, ad‘yunktura, doktorantura, mustaqil tadqiqotchilik)
olinishi mumkin.
Ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash, ilmiy darajalar va unvonlar berish tartibi
qonun hujjatlarida belgilanadi.
16-modda. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash
Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash kasb bilimlari va ko‘nikmalarini
chuqurlashtirish hamda yangilashni ta‘minlaydi.
Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
182
17-modda. Maktabdan tashqari ta‘lim
Bolalar va o‘smirlarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qondirish, ularning bo‘sh vaqti va
dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat birlashmalari, shuningdek boshqa
yuridik va jismoniy shaxslar madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda
maktabdan tashqari ta‘lim muassasalarini tashkil etishlari mumkin.
Maktabdan tashqari ta‘lim muassasalariga bolalar, o‘smirlar ijodiyoti saroylari, uylari,
klublari va markazlari, bolalar-o‘smirlar sport maktablari, san‘at maktablari, musiqa maktablari,
studiyalar, kutubxonalar, soglomlashtirish muassasalari va boshqa muassasalar kiradi.
Maktabdan tashqari ta‘lim muassasalarining faoliyat ko‘rsatish tartibi qonun hujjatlarida
belgilab qo‘yiladi.
18-modda. Oiladagi ta‘lim va mustaqil ravishda ta‘lim olish
Davlat oilada ta‘lim olishga va mustaqil ravishda ta‘lim olishga ko‘maklashadi. Bolalarni
oilada o‘qitish va mustaqil ravishda ta‘lim olish tegishli ta‘lim muassasalarining dasturlari
bo‘yicha amalga oshiriladi. Ta‘lim oluvchilarga vakolatli davlat muassasalari tomonidan uslubiy,
maslahat va boshqa yo‘sinda yordam ko‘rsatiladi.
19-modda. Ta‘lim to‘grisidagi hujjatlar
Akkreditatsiya qilingan ta‘lim muassasalarining bitiruvchilariga davlat tomonidan
tasdiqlangan namunadagi ma‘lumot to‘grisidagi hujjat (shahodatnoma, diplom, sertifikat,
guvohnoma) beriladi. Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma‘lumot to‘grisidagi hujjat
oilada ta‘lim olgan yoki mustaqil ravishda bilim olgan va akkreditatsiya qilingan ta‘lim
muassasalarining tegishli ta‘lim dasturlari bo‘yicha ekstern tartibida imtihonlar topshirgan
shaxslarga ham beriladi, davlat ta‘lim muassasalarida o‘qitilishi shart bo‘lgan va ro‘yxati
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo‘yiladigan mutaxassisliklar
bundan mustasno.
Oliy ma‘lumot to‘grisidagi diplomga o‘zlashtirilgan fanlar ro‘yxati, ularning hajmlari va
fanlarga qo‘yilgan baholar yozilgan varaqa ilova qilinadi.
Dissertatsiya himoya qilgan shaxslarga belgilangan tartibda fan nomzodi yoki fan doktori
ilmiy darajasi beriladi va davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplom topshiriladi.
Davlat ta‘lim standartlariga mos kelgan taqdirda O‘zbekiston Respublikasi bilan xorijiy
davlatlarning hukumatlari o‘rtasidagi ikki tomonlama bitimlar asosida har ikki tomonning
ma‘lumot to‘grisidagi hujjatlari belgilangan tartibda o‘zaro tan olinishi mumkin.
Tegishli bosqichdagi ta‘limni tugallamagan shaxslarga belgilangan namunadagi
ma‘lumotnoma beriladi.
Davlat tasdiqlagan namunadagi ma‘lumot to‘grisidagi hujjat navbatdagi bosqich ta‘lim
muassasalarida ta‘lim olishni davom ettirish yoki tegishli ixtisoslik bo‘yicha ishlash huquqini
beradi.
III. TA‘LIM JARAYONI QATNASHCHILARINI IJTIMOIY HIMOYA QILISH
20 - modda. Ta‘lim oluvchilarni ijtimoiy ximoya qilish
21 - modda. Ta‘lim muassasalari xodimlarini ijtimoiy ximoya qilish
22 - modda. Etim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz
qolgan bolalarni o‘qitish
23 - modda. Jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar va o‘smirlarni o‘qitish
24 - modda. Ijtimoiy yordamga va tiklanishga muxtoj bo‘lgan shaxslar uchun o‘quv-tarbiya
muassasalari
20-modda. Ta‘lim oluvchilarni ijtimoiy himoya qilish
183
Ta‘lim muassasasida ta‘lim oluvchilar qonun hujjatlariga va normativ hujjatlarga muvofiq
imtiyozlar, stipendiya va yotoqxonada joy bilan ta‘minlanadi.
21-modda. Ta‘lim muassasalari xodimlarini ijtimoiy himoya qilish
Ta‘lim muassasalari xodimlariga ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilanadi, haqi
to‘lanadigan yillik uzaytirilgan ta‘tillar hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar
beriladi.
Ta‘lim muassasalari ish haqiga mo‘ljallangan mavjud mablaglar doirasida mustaqil
ravishda stavkalar, mansab okladlariga tabaqalashtirilgan ustama belgilashga hamda mehnatga
haq to‘lash va uni ragbatlantirishning turli shakllarini qo‘llashga haqli.
22-modda. Etim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy
vakillarining vasiyligisiz qolgan bolalarni o‘qitish
Etim bolalarni va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz qolgan
bolalarni o‘qitish va ularni boqish davlatning to‘la ta‘minoti asosida qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
23-modda. Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalar va o‘smirlarni o‘qitish
Jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan, shuningdek uzoq vaqt davolanishga
muhtoj bo‘lgan bolalar va o‘smirlarni o‘qitish, ularni tarbiyalash hamda davolash uchun
ixtisoslashtirilgan ta‘lim muassasalari tashkil etiladi. Bolalar va o‘smirlarni ushbu ta‘lim
muassasalariga yuborish va ulardan chiqarish ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining
roziligi bilan psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan amalga oshiriladi.
Ixtisoslashtirilgan ta‘lim muassasalarining o‘quvchilari qisman yoki to‘la davlat
ta‘minotida bo‘ladi.
24-modda. Ijtimoiy yordamga va tiklanishga muhtoj bo‘lgan shaxslar uchun o‘quv-tarbiya
muassasalari
Alohida sharoitlarda tarbiyalanish va o‘qishga muhtoj bo‘lgan bolalar va o‘spirinlar uchun
ularning bilim olishi, kasb tayyorgarligi va ijtimoiy tiklanishini ta‘minlaydigan ixtisoslashtirilgan
o‘quv-tarbiya muassasalari tashkil etiladi.
Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o‘tash muassasalarida saqlanayotgan
shaxslarning ta‘lim olishi va mustaqil bilim olishi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
sharoitlar yaratiladi.
IV. TA‘LIM TIZIMINI BOSHQARISH
25 - modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining ta‘lim sohasidaga vakolatlari
26 - modda. Ta‘limni boshqarish bo‘yicha maxsus vakolat berilgan davlat organlarining xuquq
doirasi
27 - modda. Maxalliy davlat xokimiyati organlarining ta‘lim sohasidagi vakolatlari
28 - modda. Ta‘lim muassasasini boshqarish
29 - modda. Ta‘lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari bilan nodavlat ta‘lim muassasalari
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
25-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta‘lim sohasidagi vakolatlari
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta‘lim sohasidagi vakolatlariga
quyidagilar kiradi:
ta‘lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;
ta‘lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish;
ta‘limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
184
ta‘lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash;
ta‘lim muassasalarini akkreditatsiyadan, pedagog, ilmiy kadrlarni attestatsiyadan o‘tkazish
tartibini belgilash;
boshqa davlatlarning ta‘lim muassasalariga O‘zbekiston Respublikasining hududida ta‘lim
faoliyati bilan shugullanish huquqini beruvchi ruxsatnomalar berish;
qonun hujjatlariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta‘lim to‘grisidagi hujjatlarini tan olish va
hujjatlarning ekvivalent ekanligini qayd etish tartibini belgilash;
davlat ta‘lim standartlari tasdiqlash;
davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma‘lumot to‘grisidagi hujjatlarni tasdiqlash va
ularni berish tartibini belgilash;
davlat grantlari miqdori va ta‘lim muassasalariga qabul qilish tartibini belgilash;
davlat oliy ta‘lim muassasasining rektorlarini tayinlash;
ta‘lim oluvchilarni akkreditatsiya qilingan bir ta‘lim muassasasidan boshqasiga o‘tkazish
tartibini belgilash;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.
26-modda. Ta‘limni boshqarish bo‘yicha maxsus vakolat berilgan davlat organlarining huquq
doirasi
Ta‘limni boshqarish bo‘yicha maxsus vakolat berilgan davlat organlarining huquq
doirasiga quyidagilar kiradi:
ta‘lim sohasida yagona davlat siyosatini ro‘yobga chiqarish;
ta‘lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtirish va uslub masalalarida ularga rahbarlik
qilish;
davlat ta‘lim standartlari, mutaxassislarning bilim saviyasi va kasb tayyorgarligiga bo‘lgan
talablar bajarilishini ta‘minlash;
o‘qitishning ilgor shakllari va yangi pedagogik texnologiyalarni, ta‘limning texnik va
axborot vositalarini o‘quv jarayoniga joriy etish;
o‘quv va o‘quv-uslibiyat adabiyotlarini nashr etishni tashkil qilish;
ta‘lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi va davlat ta‘lim muassasalarida
eksternat to‘grisidagi nizomlarni tasdiqlash;
davlat oliy ta‘lim muassasasining rektorini tayinlash to‘grisida Vazirlar Mahkamasiga
takliflar kiritish;
pedagog xodimlarni tayyorlashni, ularning malakasini oshirishni va qayta tayyorlashni
tashkil etish;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.
27-modda. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining ta‘lim sohasidagi vakolatlari
Mahalliy davlat hokimiyati organlari:
ta‘lim muassasalari faoliyatining mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish ehtiyojlariga
muvofiqligini ta‘minlaydilar;
ta‘lim muassasalarini tashkil etadilar, qayta tashkil etadilar va tugatadilar, (respublika
tasarrufida bo‘lgan muassasalar bundan mustasno), ularning ustavlarini ro‘yxatga oladilar;
o‘z hududlaridagi ta‘lim muassasalarini vakolat doirasida moliyalash miqdorlarini va
imtiyozlarni belgilaydilar;
ta‘lim sifati va darajasiga, shuningdek pedagog xodimlarning kasb faoliyatiga bo‘lgan
davlat talablariga rioya etilishini ta‘minlaydilar;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.
28-modda. Ta‘lim muassasasini boshqarish
185
Ta‘lim muassasasini uning rahbari boshqaradi.
Ta‘lim muassasalarida qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat ko‘rsatadigan jamoat
boshqaruvi organlari tashkil etilishi mumkin.
29-modda. Ta‘lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari bilan nodavlat ta‘lim muassasalari
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
Ta‘lim sohasidagi davlat boshqaruvi organlari nodavlat ta‘lim muassasalarida ta‘lim
to‘grisidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qiladi.
Nodavlat ta‘lim muassasalari ta‘lim to‘grisidagi qonun hujjatlarini buzgan taqdirda,
akkreditatsiya qilgan organlar ularning faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq to‘xtatib qo‘yishga
haqli.
Nodavlat ta‘lim muassasalariga qabul davlat o‘quv yurtlari uchun belgilangan tartibda va
muddatlarda amalga oshiriladi.
V. YAKUNLOVCHI XULOSALAR
30 - modda. Ota-onalar yoki qonuniy vakillarning vazifalari
31 - modda. Ta‘limni moliyalash
32 - modda. Ta‘limni rivojlantirish fondlari
33 - modda. Xalqaro hamkorlik
34 - modda. Ta‘lim to‘grisidagi qonun xujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik
30-modda. Ota-onalar yoki qonuniy vakillarning vazifalari
Voyaga etmagan bolalarning ota-onalari yoki qonuniy vakillari bolaning qonuniy
huquqlari va manfaatlarini himoya qilishlari shart hamda ularning tarbiyasi, maktabgacha,
umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi olishlari uchun javobgardirlar.
31-modda. Ta‘limni moliyalash
Davlat ta‘lim muassasalarini moliyalash respublika va mahalliy byudjetlar mablaglari,
shuningdek byudjetdan tashqari mablaglar hisobidan amalga oshiriladi.
32-modda. Ta‘limni rivojlantirish fondlari
Ta‘limni rivojlantirish fondlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yuridik va jismoniy
shaxslarning shu jumladan chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari
hisobidan tashkil etilishi mumkin.
33-modda. Xalqaro hamkorlik
Ta‘lim muassasalari ta‘lim muammolari yuzasidan xalqaro hamkorlikda ishtirok etadilar,
chet davlatlarning tegishli o‘quv yurtlari bilan bevosita aloqalar o‘rnatish, qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda ular bilan qo‘shma o‘quv yurtlari tashkil etish huquqiga ega.
34-modda. Ta‘lim to‘grisidagi qonun hujjatlarini buzganlik
uchun javobgarlik
Ta‘lim to‘grisidagi qonun hujjatlarini buzishda aybdor bo‘lgan shaxslar belgilangan
tartibda javobgar bo‘ladilar.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.Karimov
186
BAHOLASH MEZONLARI
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
TIBBIY PROFILAKTIKA FAKULTETI
KOMMUNAL VA MEXNAT GIGIENA KAFEDRASI
―TASDIQLAYMAN‖
Toshkent tibbiyot akademiyasi
O‘quv ishlar bo‘yicha Prorektori
professor TESHAEV O.R.
___________________________________
―_______‖ __________________ 2015 y
Kommunal va mexnat gigiena fanidan talabalarining bilimini
baholashning reyting tizimi
N I Z O M I
2015-2016 o‘quv yili
187
1. UMUMIY QOIDALAR Ushbu Nizom O‘zbekiston Respubliqasining ―Ta‘lim to‘grisida‖ va ―Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi‖ qonunlarining ta‘lim sifatini ko‘tarishga qaratilgan tadbig‘ini yanada samarali
yo‘lga qo‘yishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligining 2009 yil 07
avgust 276-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan ―Oliy ta‘lim muassasalarida talabalar bilimini
baholashning reyting tizimi‖ gi Nizom hamda 2009 yil 26-avgustda o‘tqazilgan TTA Ilmiy
Kengashi tasdiqlangan ―Toshkent Tibbiyot Akademiyasida talabalar bilimini nazorat qilish va
baholashning reyting tizimi to‘risida Nizomi‖ asosida ishlab chiqildi va undan Kommunal va
Mexnat gigiena kafedrasida talabalar bilimini baholashda me‘yoriy xujjat sifatida foydalaniladi.
Maqsad - bilim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish,
kommunal va mexnat gigiena fanlarini o‘zlashtirishda bo‘shliqlar xosil bo‘lishini oldini olish,
ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.
Reyting tizimining asosiy vazifalari:
A) talabalarga Davlat ta‘lim standarti ga muvofiq tegishli bilim, qo‘niqma va malakalar
shakllanganligi darajasini nazorat qilish va taxlil qilib borish;
B) talabalar bilimi, qo‘niqma va aloqalarini baholashning asosiy tamoyillari: kommunal
gigiena va mexnat gigiena fanlari bo‘yicha Davlat ta‘lim standartlariga asoslanganliq, aniqliq,
xaqqoniyliqe, ishonchliliq va qulay shaklda baholashni ta‘minlash;
V) fanlarni talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o‘zlashtirishini
tashkil etish va taxlil qilish;
G) talabalarda mustaqil ishlash qo‘niqmalarini rivojlantirish, axborot resurslari
ma‘nbalaridan samarali foydalanishni tashkil etish;
D) talabalari bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma‘lum
qilish;
E) Talabalarning fanlar bo‘yicha qompleqs hamda uzluqsiz tayyorgarligini ta‘minlash;
Yo) o‘quv jarayonining tashkiliy ishlarini qompyuterlashtirishga sharoit yaratish;
Fanlar bo‘yicha talabalar bilimini semestrda baholab borish reyting nazorati jadvallari va
baholash mezonlari asosida amalga ioshiriladi.
II. NAZORAT TURLARI VA UNI AMALGA OSHIRISH TARTIBI
2.1. Nazorat turlarini va uni o‘tkazish turlarini kafedra mudiri tomonidan tavsiya
qilinadi va TTA Ilmiy Kengashi tomonidan tasdiqlanadi.
2.2. Reyting nazorat jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda xar bir nazoratga
ajratilgan maksimal ball, shuningdeq JN va ON ning saralash ballari xaqidaga ma‘lumotlar
talabalarga birinchi darsda e‘lon qilinadi.
2.3. Talabalar bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta‘lim standartlariga
muvofiqligini ta‘minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish nazarda tutiladi:
Joriy baholash – talabaning fanlar mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini
aniqlash va baholash usuli. JB xar bimr fanning xususiyatidan kelib chiqib seminar, laboratoriya
va amaliy mashg‘ulotlar og‘zaki surov, test o‘tkazish, suxbat, nazorat ishi, qolloqvium, uy
vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‘tkazilishi mumkin. Xar bir mashg‘ulotda
barcha talabalar baholanishi shart;
Talabaning mustaqil ishi – o‘quv rejasiga muayyan fanlarni o‘zlashtirish uchun belgilangan
o‘quv ishlarini ajralmas qismi bo‘lib, u uslubiy va axborot resurslari jixatdan ta‘minlanadi hamda
bajarilishi reyting tizimi talablari asosida nazorat qilinadi. TMI bo‘yicha belgilangan maksimal
reyting balining 55%dan kam ball to‘plagan talaba fan bo‘yicha YaN qo‘yilmaydi. TMI kafedra
arxivida ro‘yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi;
188
Oraliq nazorat – semestr davomida o‘quv dasturining tegishli bo‘limi tugallangan so‘ng
talabaning bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Kafedrada fanlardan
OB yozma, og‘zaki, test, OSKI yoki ularning kombinatsiyalari shaklida o‘tkaziladi. OB semestr
o‘rtasida bir marotaba o‘tkaziladi. ON ga o‘quv mashg‘ulotlaridan qarzi bo‘lmagan talabalar
qo‘yiladi. ON dan 55% kam ball to‘plagan talaba YaB qo‘yilmaydi.
Yakuniy baholash-o‘quv rejasi yakunlangan so‘ng muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va
amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. YaB kafedrada
5-kurslar uchun 10 – semestrda ma‘ruzalar yakunida fanlardan og‘zaki (kafedra) va test (test
markazi) shakllarda o‘tkaziladi. YaB kafedrada 6-kurslar uchun sikl yakunida fanlardan OSQI
(kafedra) va test (test markazi) shakllarda o‘tkaziladi. JB, TMI va OB ga ajratilgan umumiy
ballarning xar biridan saralash balini to‘plagan talaba YaBda ishtirok etish xuquqi beriladi. YaB
OSQI va test usuli kombinatsiyasida o‘tkazilgan xolda ballar nisbati mos ravishda 50:50 % ni
tashkil etadi. Agar talaba OSQI natijalari bo‘yicha qoniqarsiz baho olsa, u test nazoratiga
qo‘yilmaydi.
2.4. Oraliq baholash kafedra mudirining tavsiyasi bilan tuzilgan komissiya ishtirokida davriy
ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan xollarda, OB natijalari bekor
qilinishi mumkin. Bunday xollarda OB qayta o‘tkaziladi.
2.5. Aqademiya rektorining buyrug‘i bilan ichki nazorat va monitoringi bo‘limi raxbarligida
tuzilgan komissiya ishtirokida YaB o‘tkazish jarayoni davriy ravishda o‘rganib boriladi va uni
o‘tkazish tartiblari buzilgan xollarda, YaB natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday xollarda
YaB qayta o‘tkaziladi.
2.6. O‘quv yili yakunida reyting nazorati natijalariga qura talabalarni qeyingi kursga o‘tkazish
to‘g‘risida belgilangan tartibda qaror qabul qiladi.
III. BAHOLASH TARTIBI VA MEZONLARI
3.1. Talabalarning bilim saviyasi, ko‘nikma va aloqalarini nazorat qilishning reyting tizimi
asosida talabalaning xar bir fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.
3.2. Xar bir fan bo‘yicha talabaning semestr davomidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100 ballik
tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball quyidagi baholash turlariga taqsimlanadi:
№ Baholash turi Maksimal ball Koeffitsient Saralash bali
1 Auditoriya o‘quv
mashg‘ulotlari
50 0,50 27,5
2 OB 20 0,2 11,0
3 YaB 30 0,3 16,5
JAMI 100 1 55,0
3.3. Talabaning reyting daftarchasiga aloxida qayd qilinadigan malakaviy amaliyot, fan bo‘yicha
YaDA, bitiruv malakaviy ishi va magistrliq dissertatsiyasi bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi – 100
ballik tizimda baholanadi.
3.4. Talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish ko‘rsatkichini nazorat qilishda quyidagi namunaviy
mezonlar tavsiya etiladi:
№ O‘zlas
h
Baho Talabaning bilim darajasi
1. 86- A‘lo ―5‖ Mavzu bo‘yicha etarli darajada uz fiqrni bayon eta oladi, Amaliy
189
100 ko‘nikmalar qadamma-qadam texnologiyasi bajara oladi, xulosa bera
oladi va tegishli qaror qabul qiladi, mavzu bo‘yicha protoqol
qaydnomalarni tuldira oladi va tuldirishga uz fiqrini bayon eta oladi
Mavzuni ijodiy fiqrlab tibbiyot terminlarini qup ishlatadi va Yangi
materiallar bera oladi, mustaqil mushoxada yuritadi Erqin tasavvurga
ega bo‘ladi, qeraq bo‘lganda uqituvchi bilan uz fiqrini almasha oladi
2. 71-85 Yaxshi
―4‖
Mustaqil mushoxada yuritadi, sanitar gigieniq tekshirish va baho
berishda, olgan nazariy va Amaliy bilimini amalda qo‘llay oladi,
uqituvchining ayrim vaqtlarda erdamiga muxtojliq seziladi, biroq gox-
goxida aniq fiqrlarni bera oladi, mavzuni mohiyatini etarli darajada
tushuntira oladi, mavzuga etarli darajada bilimga ega bo‘lib, qituvchi
erdamida uz fiqrni aytib beradi, tuliq bo‘lmasada mavzu bo‘yicha aniq
tasavvurga ega bo‘ladi
3. 55-70 Qoniqarl
i ―3‖
Mavzuning mohiyatini tushunadi, tuliq taxlil qilib bera olmaydi aniq
bilish darajasi etarli emas, qituvchining qushimchalar zarur, bilish,
aytib berish darajasi etarli darajada emas, mavzu yuzasidan etarli
darajada tuliq tasavvurga ega bo‘lmaydi, fiqrni boyitsa va erdami
vositalardan qeyin taxlil qilib boyitsa bo‘ladi
4. 0- 54 Qoniqars
iz
―2‖
Talabaning bilimi aniq tasav-vurga ega emas, mavzu etarli darajada
yoritib bera olmaydi, nazariy va amaliy bilimning usulublarini ajrata
olmaydiOldingi darslardagi talabaning samaradorligi taxlil qilinishi
qeraq. Tarqatma materiallar, vaziyatli masalalarni qituvchining tuliq
ishtirokida ishlash tartibini bilishi mumkin
3.5. Namunaviy mezonlar asosida muayyan mutaxassislik fanlar bo‘yicha tayanch OTM
tomonidan YaB uchun baholash mezonlari va topshiriqlari ishlab chiqiladi.
3.6. Talabalarning kommunal va mexnat gigiena fanlari bo‘yicha mustaqil ishi, joriy, oraliq va
yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib
chiqqan xolda baholanadi.
3.7. Fanlar bo‘yicha joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarning xar biriga ajratilgan balning 55%
saralash ball etib olinadi.
JB va OB dan xar biriga ajratilgan balning saralash bali 55 % dan ortiq ball to‘plagan barcha
talaba Ushbu Fan bo‘yicha YaB qo‘yiladi.
Agar talaba YaB da shu nazorat turi bo‘yicha saralash balidan yuqori ball to‘plasa bu ball
JB va OB da to‘plagan ballarga qushiladi.
3.8. Talabaning semestr davomida Fan bo‘yicha to‘plagan umumiy bali xar bir nazorat turidan
(JB, OB, YaB) belgilangan qoidalarga muvofiq to‘plagan ballari yigindisiga teng.
IY. BAHOLASH TURLARINI O‘TKAZISH MUDDATI.
4.1. OB va YaB turlari fanlar bo‘yicha qalendar tematiq rejaga muvofiq o‘quv uschlubiy bo‘lim
tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o‘tqaziladi. YaB semestrning oxirgi 2
xaftasi mobaynida o‘tqaziladi.
4.2.JB va OB larda saoalash balidan kam ball to‘plagan va uzrli sabablarga qo‘ra nazoratlarda
qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so‘ngi joriy
va oraliq nazoratlar uchun YaN gacha bo‘lgan muddat beriladi.
Belgilangan muddatlarda topshiralmagan JN va ON ballari qeyingi baholash ballariga
qo‘shilmaydi va qayta topshirishga ruxsat berilmaydi.
4.3. Uch va undan ortiq sababsiz qoldirilgan mashғulotlar Qoordinatsion Kengash ruxsati
asosida kafedra mudiri tomonidan qabul qilinadi.
190
4.4. Qoldirilgan amaltiy mashғulotlarni qayta topshirish bali 0,8 qoef bilan aniqlanadi va
o‘qituvchi jurnaliga qayd qilinadi.
Qoldirilgan xar bir ma‘ruza uchun agar u qayta topshirlsa, o‘rtacha JB dan 3 balldan, agar qayta
topshirilmasa 5 balldan olib tashlanadi. Talabaning qoldirilgan mashғulotlarini qayta
topshirganligini tasdiqlovchi xujjatlar kafedrada bir yil davomida saqlanadi.
4.5. YaB iqqi bosqichda o‘tqaziladigan. OSQI va test sinovi. 55 % kam ball to‘plamasligi qeraq.
4.6. Qasalligi tufayli darslarga qatnasha olmagan hamda belgilangan muddatlarda JB, OB va
YaB topshira talabalarga olmaganfaqultet deqani farmoyishi asosida, o‘qishni boshlaganidan
so‘ng iqqi ҳafta muddatda topshirishga ruxsat beriladi.
4.7. Semestr yakunida 1 ta va undan ortiq Fan bo‘yicha JB, OB yoki YaB baholash turlarining
xar biri bo‘yicha saralash balidan kam ball to‘plagan talabaning o‘zlashtirishi qoniqarsiz
(aqademiq qarzdor) xisoblanadi.
Aqademiq qarzdor talabalarga semestr tugaganidan qeyin qayta o‘zlashtirish uchun 2
xafta muxlat beriladi. Mazqur muddat davomida fanni o‘zlashtira olmagan talaba, faqultet
tavsiyasiga qura belgilangan tartibda rektorning buyrug‘i Bilan talabalar safidan chetlashtriladi.
4.8. Talaba nazorat natijalaridan norozi bulsa, Fan bo‘yicha nazoorrat turi natijalari e‘lon
qilingan vaqtdan boshlab bir qun mobaynida faqultet deqaniga ariza Bilan murojaat etishi
mumkin. Bunday xolda faqultet deqanining taqdimnomsiga qura rektor buyrug‘i Bilan uch
a‘zodan kam bo‘lmagan tarqibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi.
Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini qurib chiqib, shu qunning uzida
xulosasini beradi.
4.9. Baholash turlarini nazoratini faqultet deqani, kafedra mudiri, o‘quv bo‘limii hamda ichki
nazorat va monitoringi bo‘limlari olib boradi.
V. REYTING NATIJALARINI QAYD QILISH VA TAXLIL ETISH TARTIBI
5.1. Talabaning semestr davomida to‘plagan bali Reyting daftarchaga butun son Bilan qayd
etiladi. Birinchi ustunga semestr bo‘yicha umumiy o‘quv yuqlama soati (auditoriya) bahoga 100
ballik tizimda qo‘yiladi.
Talaba 55 % kam ball to‘plasa reyting qayd etilmaydi.
5.2. Xar bir Fan bo‘yicha o‘tkaziladigan nazorat turlarini natijalari gurux va professor-
uqituvchining jurnallari hamda qaydnomada qayd etiladi vash u qunninguzida talabalar
e‘tiboriga etqaziladi. Agar nazorat turi yozma ish shaklida o‘tkazilsa iqqi qun muddat ichida
e‘lon qilinishi shart.
5.3. Yakuniy nazorat natijalariga qura kafedra talabalarning Fan bo‘yicha reytingini aniqlaydi
hamda reyting daftarcha va qaydnomaning tegishli qismi tuldiriladi.
5.4. Talabaning reytingi uning bilimi, ko‘nikmasi va malakalari darajasini elgilaydi. Talabaning
semestr bo‘yicha umumiy reytingi barcha fanlardan to‘plangan reyting ballari yigindisi orqali
aniqlanadi.
5.5. Talabaning umumiy reytingi xar bir semestr va o‘quv yili yakunlangandan so‘ng e‘lon
qilinadi.
5.6. Diplom ilovasi yoki aqademiq ma‘lumotnomani deqanat tomonidan rasmiylashtirishda Fan
bir necha semestr davom etsa, reytinglar yigindisi olinadi.
5.7. Talabalarning JB,OB va YaB da erishgan va tegishli xujjatlar (gurux jurnali, uqituvchining
shaxsiy jurnali, reyting qaydnomasi)da qayd etilgan o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari deqanat va
o‘quv metodiq bo‘limlarida qompyuter xotirasiga qiritilib, muntazam ravishda taxlil qilib
boriladi.
191
5.8. JB,OB va YaB natijalari kafedra yigilishlarida, faqultet va OTM Ilmiy Kengashlarida
muxokama qilinadi va qaror chiqariladi.
TALABANI FAN BO‘YICHA ATTESTATSIYADAN O‘TKAZISH TARTIBI
KOMMUNAL GIGIENA FANI BO‘YICHA:
Talabaga JB uchun 50 ball ajratilgan 5 ta semestrga bulinsa 10,0 balldan tashkil qiladi. olgan
ballari qushilib o‘rtachasi chiqariladi koeffitsientga qupaytirilib talabaning bali aniqlanadi.
Xar bir semestr uchun JN maksimal bahosi 9,0 ballni tashkil qiladi.
100 – 86 % 10,0 – 7,7
71 – 85 % 6,39 - 7,69
55 – 70 % 4,9 – 6,38
55 % va undan kam 4,89 ball va undan kam to‘plagan talaba ON qo‘yilmaydi
MASALAN: Talaba Aqramov D.A. JB o‘rtachasi:
65Q73Q78Q80Q67Q70Q75 q 508 : 7q72,5 x 0.09% q 6,52 (yaxshi)
MEXNAT GIGIENA FANI BO‘YICHA:
Talabaga JB uchun 50 ball ajratilgan 3 ta semestrga bulinsa 16,6 balldan tashkil qiladi. olgan
ballari qushilib o‘rtachasi chiqariladi koeffitsientga qupaytirilib talabaning bali aniqlanadi.
Xar bir semestr uchun JN maksimal bahosi 16,6 ballni tashkil qiladi.
100 – 86 % 16,6 – 12,9
71 – 85 % 10,6 - 12,89
55 – 70 % 8,2 – 10,59
55 % va undan kam 8,19 ball va undan kam to‘plagan talaba ON qo‘yilmaydi
MASALAN: Talaba Aqramov D.A. JB o‘rtachasi:
65+73+78+80+67+70+75 = 508 : 7 = 72,5 x 0,15% = 10,8 (yaxshi)
ORALIQ BAHOLASH.
OB 100 balli reyting tizimi bo‘yicha bir marotaba semestr yakunida QG fanidan 3 kurs 6 semestr
va 4,5,6 kurslarda, MG fanidan 4 kurs 8 semestr va 5,6 kurslarda sikl yakunida o‘tkaziladi.
OBga muayyan fandan ma‘ruza va JBdan qarzlari bo‘lmagan talabalar qo‘yiladi.
OB kafedra qaroriga asoslangan xolda qup variantli test sinovi va og‘zaki suxbat shakllarida
o‘tkaziladi.
ON ni baholash mezonlari: ON uchun 20 ball ajratiladi.
KOMMUNAL GIGIENA FANI BO‘YICHA ON BAHOLASH:
ON uchun ajratilgan 20 ball 5 ta semestrga bulinadi 20 : 5 = 4,0 ball
Demaq xar bir semestr uchun maksimal ball 4,0 ball.
100 – 86 % 4,0 – 3,44
71 – 85 % 2,8 - 3,43
55 – 70 % 2,2 – 2,79
55 % va undan kam 2,19 ball va undan kam to‘plagan talaba ON qo‘yilmaydi
MASALAN:
Talaba Aqramov D.A. ON 1 + ON 2 = 85+78= 163:2 = 81,5 x 0,04 = 3,26 (yaxshi)
MEXNAT GIGIENA FANI BO‘YICHA ON BAHOLASH:
ON uchun ajratilgan 20 ball 3 ta semestrga bulinadi 20 : 3 = 6,67 ball
192
Demaq xar bir semestr uchun maksimal ball 6,67 ball.
100 – 86 % 6,67 – 5,7
71 – 85 % 4,7 - 5,69
55 – 70 % 3,6 – 4,69
55 % va undan kam 3,6 ball va undan kam to‘plagan talaba ON qo‘yilmaydi
MASALAN:
Talaba Aqramov D.A. ON 1 + ON 2 = 85+78= 163:2= 81,5 x 0,06 = 4,89 (yaxshi)
Semestr yakunida fan bo‘yicha saralash balidan kam ball to‘plagan talabaning o‘zlashtrishi
qoniqarsiz (aqademiq qarzdor) xisoblanadi. Ularga semestr tugaganidan qeyin deqan ruxsati
bilan qayta o‘zlashtirishi uchun 2 xafta muddat beriladi. Shu muddat ichida o‘zlashtiraolmagan
talaba belgilangan tartibda rektorning buyrug‘i bilan talabaliq safidan uchiriladi.
Talabaning semestr bo‘yicha ―sinov‖ni baholash
KOMMUNAL GIGIENA FANI BO‘YICHA: (JB + OB) 9 + 1 + 4 = 14,0
Demaq ONQJN maksimal bali semestr bo‘yicha 14,0 balni tashkil qiladi
100 – 86 % 14.0 – 12.0 ―A‘lo‖
71 – 85 % 9.94 – 11,99 ―yaxshi‖
55 – 70 % 7,7 – 9,93 ―qoniqarli‖
55 % va undan kam 7,7 va undan kam ball to‘plagan talaba YaN qo‘yilmaydi.
MEXNAT GIGIENA FANI BO‘YICHA: (JBQOB) 15 + 1,66 + 6,67 = 23, 33
Demaq ONQJNmaksimal bali semestr bo‘yicha 23,33 balni tashkil qiladi
100 – 86 % 23.33 – 20.06 ―A‘lo‖
71 – 85 % 16.5 – 20,05 ―yaxshi‖
55 – 70 % 12,83 – 16,4 ―qoniqarli‖
55 % va undan kam 12,83 va undan kam ball to‘plagan talaba YaN qo‘yilmaydi.
YAKUNIY BAHOLASH
YaB uchun maksimal 30 ball ajratilgan. Fan bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari tugashidan so‘ng
institut test markazida 5 kurs (10 semestr) da ―imtixon‖ qompyuter test sinovi 15 ball Q OSQI
kafedrada 15 ball va 6 kurs (11,12 semestr) ―sinov‖ OSQI shaklida o‘tkaziladi. YaB bosqichiga
fandan JB va OB dan ijobiy baho olgan talabalar qo‘yiladi.
YaB ham 100 balli reyting tizimida baholanadi va 0,3 koeffitsient bilan aniqlanadi. YaB dan
qoniqarsiz topshirganlarga deqanat tomonidan qayta topshirish ruxsati bilan amalga oshiriladi.
YAN NI BAHOLASH MEZONLARI:
100 – 86 % 30 – 25,8
71 – 85 % 21,3 – 25,7
55 – 70 % 16,5 – 21,2
55 % va undan kam 16,49
Respubliqa fan olimpiadasida qatnashib, faxrli urinlarni egallagan talabalar YaB topshirishdan
ozod etiladi va unga YaB ning maksimal bali qo‘yiladi.
193
JB, OB va YaB bo‘yicha fanni o‘zlashtira olmagan ya‘ni 55 % kam ball yiggan talabalar institut
tomonidan belgilangan muddatda qayta baholashga ruxsat berilishi mumkin.
Talabalar YaB natijalarini bo‘yicha apellyatsiya komissiyasiga murojaat etishlari mumkin.
Apellyatsiya komissiyasi 3 a‘zodan kam bo‘lmagan tarqibda rektor buyrug‘i bilan tashkil etiladi.
Talaba YaN bahosi e‘lon qilingan qundan 1 qun davomida ariza yozishlari mumkin. Komissiya
ariza tushgan quniyoq uz xulosasini e‘lon qilishlari qeraq.
MASALAN: 5 kurslar uchun:
Talaba Aqramov D.A. OS+I + Test = 85+83= 168:2= 84 x 0,3= 25,2 (yaxshi)
Talaba Aqramov D.A.ni fan bo‘yicha attestatsiyasi quyidagicha o‘tkaziladi:
JB+OB+YaB= 32,5 + 4 +16,3 + 25,2 = 78 ball (yaxshi)
Fan bo‘yicha reyting daftarchasini rasmiylashtirish tartibi:
Talaba reytingi: R = V x OG‘100= umumiy soat x talabaning bali =100 q
№ Fan nomi Umumiys
oati
Ball Reyting Uqituvchi
FISh
Sana Imzo
1 Kommunal
gigiena
Test markaziga taqdim etish uchun talabalarning o‘zlashtirish qaydnomasini tuldirish shakli
Toshqent Tibbiyot Akademiyasi, Faqultet Tibbiy profilaqtiqa,
Fan _________________, gurux _____________________________
Uqituvchining FISh __________________________________________
№ FISh JN JN ON ON
6se
m
7 8 9 10 Jami 6 7 8 9 10 Jami
1 AAA 9 9 9 9 9 45 4 4 4 4 4 20
VI. YAKUNIY QOIDALAR
O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi hamda O‘zR VM xuzuridagi Davlat test markazi
test baholari va reyting ballarning xolisligini tekshirishni tashkil etadi va nazorat qiladi.
Ushbu Nizomda belgilangan masalalar bo‘yicha kelib chiqqan nizolar qonun xujjatlari
asosida xal qilinadi.