Osnovni pojmovi iz istorije umetnosti

Mali renik istorije umetnosti za prvi razred Tree beogradske gimnazijeAntika grka umetnost

ABAKUS (gr.abax ploa), kvadratna kamena ploa ; deo kapitela na kojem poiva teret.

ADYTON , odvojeni prostor za kultnu radnju ili kultni lik pri kraju cele (naosa) antikih hramova,kao svetilite pristupano samo svetenicima.

AGORA (gr.), naziv mesta na kojima se u grkim gradovima odvijao javni,drutveno-politiki i trgovaki ivot.Agora je obino kvadratne ili pravougaone osnove u samom sreditu grada,u koji vode glavne ulice , a okruen je tremovima i javnim zgradama. Najpoznatija agora je u Atini.AKADEMIJA (gr.Akademeia), prvobitno jedna kua u Atini,iji se vlasnik zvao Akademos, a koju je Platon pretvorio u filozofsku kolu.U renesansi ime Akademija upotrebljava se kao naziv uenih drutava, aposebno onih koji su se bavili umetnou. Pred kraj XV veka Leonardo da Vini osniva slikarsku kolu pod imenom Akademija,a vek kasnije Akademija Sv. Luke u Rimu postaje prva umetnika kola s odredjenim programom.Tokom XVII veka osnivaju se irom Evrope mnoge akademije kao specijalne umetnike kole, a krajem XVIII veka u Parizu osniva se Akademija lepih umetnosti koja je posluila kao uzor mnogim drugim akademijama.

AKANTUS (gr.AKANTHOS), mediteranska biljka ije otro izrezano lie je posluilo antikoj skulpturi kao omiljeni ornamentalni motiv,kao i pri oblikovanju korintskog kapitela.

AKROPOLJ,AKROPLA (gr.), utvrdjeno naselje na visini.Najpoznatija je atinska,iji najstariji zidovi potiu iz mikenskog razdoblja,a koja svoj konani oblik dobija u V veku pre nove ere.Posle ratova sa Persijancima, koji su ga razruili,u doba vladavine Perikla na atinskoj akropoli je podignuto nekoliko hramova (Partenon,Erehteion,hram Atine Nike...) koji se ubrajaju u najznaajnije spomenike grke umetnosti.Na akropolj se pristupalo kroz monumentalni ulaz propileje.Akropola je sredite religioznog ivota, a agora sredite gradskog ivota.

AKROTERIJ (gr. Akroterion: vrh, glavica), ukras na vrhovima zabata grkog hrama u obliku palmete ili akantusa od terakote ili od kamena.ALEGORIJA (gr. ALLEGOREO; SLIKOVITO GOVORIM), likovni prikaz neke ideje,pojma,misli, duevnog stanja.Obino pomou antropomorfizacije ili personifikacije,po literarnim uzorima. Alegorijska boanstva Nika Pobeda; alegorijski prikazi reka, gradova,vrlina i mana, meseci,alegorijski prikaz mitologije i poezije...AMFIPROSTILOS (gr.), tip grkog hrama s predvorjem i stubovima samo na uim stranama.AMFORA, trbuasta posuda od peene gline sa rukama u antici sluila za uvanje i prenos ulja i vina.

ANTA, produetak uzdunih zidova kod grkih hramova pomou kojih se stvara spoljni okvir predvorja.ARHITRAV, ravna horizontalna greda koja poiva na stubovima.

BAZA (gr.basis), podnoje nekog stuba. Baza izraava prenos tereta od nosaa na iru podlogu. Zove se i stopa stuba.

INCLUDEPICTURE "http://t1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcREPtiC_PVSDVqGeXHrWQBgFUiZe_781XXhF4BLkeLB4i4KnyRn" \* MERGEFORMATINET

CELA , zatvoren unutranji prostor antikih hramova pravougaone osnove. Koristi se i re Naos da oznai glavnu prostoriju grkog hrama ali i unutranji crkveni prostor u vizantijskoj arhitekturi.

CHRZSELEPHANTIN (gr.), HRIZELENFANTINSKA vajarska TEHNIKA izrade statua od slonovae i zlata.Od slonovae su se izradjivali delovi tela,a od zlatnih ploica odea.Najpoznatije delo u antici je Fidijina statua Atine Partenos ,koja je stajala u Partenonu na Atinskoj akropoli.U Olimpiji je Fidija u istoj tehnici uradio Zevsa za istoimeni hram,koji je bio proglaen za jedno od sedam svetskih uda Starog sveta.DIPILONSKE VAZE, grke vaze kasnog geometrijskog stila iz IX i VIII veka pre nove ere; ukraene su geometrijskim oblicima, veoma stiliziranim prikazima povorki ljudi i ivotinjskih likova u nizovima.DIPTEROS, tip grkog hrama ija je cela okruena dvostrukim redovima stubova.

Pseudodipterosima se nazivaju hramovi kod kojih je unutranji red stubova zamenjen polustubovima.

DORSKI STIL, stil grke arhitekture .Karakteristian je kanelirani stub,koji bez baze slobodno stoji na stilobatu,kapitelom koji se sastoji od ehinusa i abakusa.Stubovi nose arhitrav sastavljen od pravougaonih greda,koje se sastaju u osovini stuba.Iznad arhitrava je friz izmenjuju se triglifi i metope, a zatim geizon.Iznad arhitravnih greda je trouglasti zabat prednji (proelni,glavni) i zaeljni zavretak kosog dvoslivnog krova.Zabatno polje TIMPAN ukraen je skulpturama.Najpoznatiju dorski hramovi:ostaci est velikih hramova u Selinuntu ,Posejdonov hram u Pestumu,ruevine hrama u Agrigentu,Zevsov hram u Olimpiji,Tezeion u Atini, Partenon na atinskoj Akropoli,Apolonov hram u Figaliji...DORSKI stub (dorski red),najstariji od stubova koji se javljaju u grkoj arhitekturi. Stablo stuba postavljeno je na podlogu bez baze ,izbrazdano je kanelurama, ajednostavni kapitel sastoji se od ehinusa i abakusa.U dorskom redu stubovi podravaju ravnu kamenu gredu arhitrav, a iznad nje iroki pojas friz u kojem se smenjuju triglifi i metope.

Dorski red:1.Timpan,2.akroter,3. sima,kima4.kruna (geison),5.mutul,7.friz,8.triglif,9.metopa,10.regula,11.kaplje (guttae),12.taenia,13.arhitrav,14.kapitel,15.abakus,16.ehinus,17.stablo stuba

18.kanelire,19.stilobat.EHINUS deo dorskog kapitela u obliku okruglog jastuia ispod ABAKUSA.

ENTAZIS (gr.napinjanje), zadebljanje sredine stuba potrebno da bi se zbog suavanja stuba izbegla optika varka da je stub uleknut.(kriv)

EPITAF (gr. Epitaph) natpis u spomen nekog pokojnika.

EROS, personifikacija ljuavi u grkoj mitologiji.U likovnoj umetnosti se prvo prikazuje kao lep mladi, a kasnije kao deai sa krilima uz lik boginje ljuavi Afrodite (u rimskoj mitologiji Venere).

FRIZ , u arhitekturi dugaka uska povrina izmedju arhitrava i krovnog venca,moe biti glatka ili ukraena figuralnim reljefima .FRONTALNOST , nain prikazivanja ljudskog lika tako da se njegovo telo bez obzira na poloaj i pokret rasporedi simetrino oko ose koja prolazi kroz njegovu sredinu.Takav nain prikazivanja karakteristian je za egipatsku, asirsku,azijsku umetnost, a susreemo ga i u arhajskoj grkoj umetnosti sve do V veka pre n.e.GEIZON (gr.), zavrni venac antikih hramova.

GRIFON ,fantastina ivotinja sa glavom,krilima i kandama orla i telom lava.Omiljeni motiv starog istoka i antike.Simbol opreznosti,uvar groblja.

HELENIZAM , razdoblje antike grke kulture i umetnosti koje traje od IV veka pre n.e. do poetka nove ere, od Aleksandra Velikog do rimskog cara Avgusta. Sa Aleksandrovim osvajanjima ogromnih teritorija ,grka (helenska) umetnost se proirila na teritoriju drugih kultura i vremenom dobija internacionalni,univerzalni karakter. Razvijajui se u novim okolnostima i sama doivljava mnoge promene...HIMERA ,fantastina ivotinja grke mitologije s lavljom glavom ,kozijim telom i zmijom umesto repa.

HRAM, gradjevina podignuta u ast nekog boanstva,odnosno za kultne radnje posveene tom boanstvu(obino za stvarne ili simbolike rtve ).Hramovi, kao posebne gradjevine posveene raznim boanstvima, susreu se u skoro svim kulturama (i hrianska crkva je hram!)i oni po pravilu predstavljaju jedan od najznaajnijih zadataka umetnikog oblikovanja itavih razdoblja.IDEALIZACIJA (gr., ULEPAVANJE.)Karakteristika razdoblja koje postavljaju idealne mere,kanone ljudskog tela i prirode (Klasina Grka,renesansa,XVIII vek i klasicizama).

IKONOGRAFIJA(gr. OPIS SLIKE), pomona grana istorije umetnosti: tumaenje tema umetnikih dela,odnosno istraivanje njihovog porekla i razvoja. Mitoloka ikonografijan se bavi istraivanjem tema inspirisanih grkim i rimskim mitovima, ne samo u antici ve i u renesansi,baroku , kada su mitoloke teme ponovo zauzele bitno mesto u umetnosti ;hrianska- istraivanje nastanka i razvoja tema inspirisanih hrianskim predanjem,crkvenim knjigama i td. Pojam ikonografija se upotrebljava u irem smislu rei kada se eli oznaiti, kada se eli objasniti karakteristina tematika pojedinih razdoblja i stilova ; tako se moe na primer govoriti o vizantijskoj ikonografiji.INTERKOLUMNIJ ,razmak izmedju dva stuba koji se obino meri od njihovih osovina.

JONSKI STIL , jedan od stilova grke arhitekture,nastao pod maloazijskim uticajem . Karakteristian je stub sa bazom (stopom),koja je kod atikog tipa dvolana,a kod maloazijskog trolana.Stablo stuba je kanelirano sa 24 kanelura.Kapitel se sastoji od ehinus kime,fascije sa volutama i abakusa.Stubovi nose arhitrav i friz ukraen reljefima.Najpoznatiji hramovi jonskog stila : Filipejon u Olimpiji,hram Atine Nike i Erehtejon na atinskoj Akropoli,Artemeizijon u Efezu.

KAPITEL, gornji deo stuba ili stupca,koji direktno ili preko imposta prenosi teret na stablo stuba.Nain plastikog oblikovanja kapitela menja se tokom raznih stilskih razdoblja. Najraniji kapiteli pripadaju egipatskoj arhitekturi gde su oblikovani najee u obliku cveta lotosa,papirusa ili palme...U razvoju kapitela posebno mesto ima grki (dorski, jonski i korintski )kapitel. Karijatide- ErehteionKARIJATIDA , ime dolazi od grkog grada Karyai u kome su u sveanim povorkama hodale devojke nosei na glavama koare.U arhitekturi su karijatide statuarni prikazi enskih likova koji glavama podravaju arhitrav,zamenjujui stubove. (Erehtejon)

KERAMIKA svi predmeti od peene zemlje.Naziv dolazi od grke rei keranimi meati.Od neolita do danas keramika je oveku jedan od najbliih materijala.Tehniki postupak pravljenja keramike dopunjava se vekovima, ali se u osnovi nije mnogo menjao.Od vlane meke gline rukama se,bez lonarskog vitla(kola) ili na njemu,odnosno izlivanjem u kalupe, oblikovao predmet, suio prvo na suncu, pa zatim pekao na otvorenoj vatri ili u pei.Ukraava se pre peenja urezivanjem, premazivanjem, bojenjem i posle peenja glaziranjem i bojenjem.KIKLOPSKI ZIDOVI, zidovi napravljeni od velikuh kamenih blokova ,ponekad 2metra dugaki i 1 metar debeli,bez vezivnog sredstva.Takvim su zidovima bili opasani gradovi Tirins i Mikena. Grci su ih nazvali kiklopskim, pripisujui njihovu izgradnju mitskim gigantima Kiklopima.KIMA (gr.kyma talas), dekorativni element u grkoj arhitekturalnoj plastici: uski niz stilizovanih listova srcolikog ili jajastog oblika i savijenih vrhova.KONTRAPOST (TAL. CONTRAPOSTO), stav ljudskog tela u skulpturi kod kojeg je teina tela prenesena na jednu nogu,to se izraava iskorakom.KONZOLA, ispupenje na zidu sa ulogom nosaa ili podupiraa krovnog venca,a ujedno je i ukrasni element.U antikoj arhitekturi je najee u obliku slova S, a u srednjem veku dobija ljudske ili ivotinjske oblike.

KORINTSKI STIL , najmladji stil grke arhitekture .Karakteristian je stub s bazom poput jonske baze,s dodatkom kvadratne ploe (plinta).Stablo stuba je kanelirano sa 24 kanelura, kapitel je sastavljen od stilizovanog lia biljke akantus, voluta na uglovima i abakus.Stubovi pridravaju arhitrav,ornamentalno ukraen friz s konzolama koje podupiru gejzon.Najpoznatiji korintski hram je Olimpejon u Atini. Hram olimpijskog Zeusa (Olympieion) uAteni.

Jonski stub1. Timpan,2. Akroter3. Sima,kima4. Geison,kruna7. Friz

13. Arhitrav

14. Kapitel

18.Kanelure19.Stilobat

20 Voluta

21.Balustar

23. Atika baza

Jonski, Dorski i Korintski Stubovi

MAUZOLEJ,grobnica kralja Mauzola i njegove ene u Halikarnasu sagradjena u IV veku pre n.e.Bila je to monumentalna gradjevina visoka 46m.Gradili su je Piteos i Satiros, a medju skulptorima je bio i Skopas.Mauzolej se ubrajao u sedam svetskih uda starog sveta.Po ovoj grobnici dobile su ime sve kasnije monumentalne grobnice.Rekonstrukcija grobnice kralja Mauzola u Halikarnasu.MEANDAR,reka u Maloj Aziji po ijem zmijskom toku dobio ime ornamnt u obliku neprekinute trake s pravim uglovima. MEGARON, pratip grkog hrama.jednostavna pravougaona gradjevina sa tremom (predvorjem).U sreditu unutranjeg prostora stajalo je ognjite, a etiri stuba su podravali uzdignuti krov.Megaron se spominje u Homerovim epovima ,a arheoloka iskopavanja u Mikeni potvrdila su njegov oblik.

METOPA , deo friza na dorskom hramu. Reljefno ukraene ploe postavljene naizmenino sa triglifima.MUZEJ (gr. Museum ) zbirka predmeta iz odredjenog podruja skupljenih radi uvanja i izlaganja.Raspored izloenih predmeta je po hronolokom redu. U depoima se uvaju predmeti koji nisu izloeni. Najpoznatiji muzeji : British Museum u Londonu,Louvre u Parizu, Metropoliten muzej u Njujorku i dr.

NAOS , osnovna i glavna prostorija grkog hrama.

ODEON , u Antikoj Grkoj natkrivena gradjevina u kojoj su se odravale muzike priredbe.

OLIMPIJA, naselje u Elidi, blizu zapadne obale Peloponeza, u kojem su se u antici odravale Olimpijske igre .Od VIII veka pre n.e. sredite Zevsovog kulta . Najstarija gradjevina Heraion ,dorski hram posveen Heri. i Zevsu iz VII veka pren.e. u dorskom stilu.Veliki Zevsov hram podignut je u V veku pre n.e.U njemu se nalazila uvena Fidijina statua Zevsa u Hrizelenfantinskoj tehnici.

Atletske igre su se odravale na stadionu kraj kojeg se nalazila palestra i gimnazija.

Godine 324. n.e.vizantijski car Teodosije zabranjuje Olimpijske igre i naselje zamire.Arheolka iskopavanja u XIX veku...OPISTODOM, prostor pred uim delom grkog hrama koji se nalazi nasuprot pronaosu.

ORKESTRA ,kruni prostor u grkom antikom pozoritu, mesto za hor i igru glumaca.

U modernom pozoritu mesto za orkestar.

PARTENON , hram Atine Partenos na atinskom Akropolju.Arhitekta ovog hrama je bio Iktinos, a skuptoralni ukras je uradio Fidija, izmedju 447 438. pre n.e.To je peripteros veih dimenzija izgradjen u dorskom stilu. U V veku Partenon postaje hrianska crkva, a u XV u dzamija.Godine 1687. teko je oteen usled eksplozije baruta. Vei deo skulptoralnog ukrasa nalazi se od 1816.g. u Londonu u Britanskom muzeju gde ga je preneo lord Elgin.PERIPTEROS, oblik grkog hrama kod kojeg je cela okruena redom stubova, s tim da je na proelju odnosno oba ua dela dvostruki red stubova. Partenon

PERISTIL , dvorite okrueno stubovima u grkoj i rimskoj stambenoj arhitekturi, obino ukraeno zelenilom.PERSONIFIKACIJA, (olienje) prikazivanje raznih pojava,pojmova i ideja pomou ljudskog lika. Preteni deo personifikacije potie iz antike. Reka ena s vrem iz kojeg tee voda,vetar glava nadutih obraza, vernost lik sa psom,pravda yavezanih oiju sa vagom i maem u ruci itd.

PERSPEKTIVA, Perspektiva(od Latinske rijeiperspicere, jasno vidjeti ) postupak kojim se ostvaruje iluzija trodimenzionalnog prostora na dvodimenzionalnoj povrini, tako da prikaz prostora i svega onog to se u njemu pojavljuje odgovara realnom opaanju ljudskog oka ; predmeti u daljini manji su od onih bliih, udaljeniji oblici i boje su svetlije od onih u blizini itd.PINAKOTEKA (grki,zbirka slika) naziv za prostor u jednom krilu propileja na atinskoj Akropoli u kojem su se uvali slikani zavetni darovi Atini.Taj naziv preuzele su ve u Antici druge zbirke slika, a ponovo ga u tom smisli koriste italijanski humanisti. Naziv je preuzela minhenska galerija slika Pinakoteka.PLASTIKA , JEDAN OD NAZIVA ZA VAJARSTVO.PROPORCIJA ,odnos,razmera medju delovima neke celine.Proporcije u slikarstvu i skulpturi najee se uporedjuju sa realnou; lik je dobro proporcioniran ako se prikazani odnosi (ne dimenzije realne veliine) podudaraju sa realnim. Grci su teili da otkriju idealne proporcije ljudskog tela: k a n o n- zakon, zbir pravila, izraen odnosom glave i tela Poliklet 1: 6, Praksitel 1: 7 Lisip 1: 8. Kao idealna proporcija formata slike odnosno povrine u arhitekturi smatra se zlatni presek manja stranica prema veoj odnosi se kao vea prema celini.U Grkoj i proporcije u arhitekturi bile su podvrgnute antropomorfiziranju ovek je merilo svih stvari pa se proporcije stuba pribliavaju proporcijama oveka, a razmak medju stubovima ljudskom koraku itd.SKENA, deo grkog pozorita, niska dugaka gradjevina smetena uz orkestar nasuprot gledalitu, sluila je kao garderoba, a njena fasada kao pozadina dramske radnje.

SKULPTURA je likovna umetnost koja se izraava oblikovanjem volumena, ostvarujui bilo pune volumene samostalna statua, bilo delimino vezane za podlogu reljef, u raznim materijalima i u razliitim tehnikama.STILOBAT , uzdignuto postolje antikih hramova.

STEREOBAT ,stepenasta osnova antikih hramovaSTUB ,slobodno stojei posupira koji nosi odredjen teret krunog preseka.Osnovni delovi stuba: stablo, baza i kapitel.Stablo moe biti iz jedne celine ili iz vie delova valjaka (tambur).U razvoju arhitekture stub predstavlja jedan od prvih elemenata kod kojih neposrednu funkcionalnost dobija estetsko likovni -oblik. (Dorski, Jonski, Korintski stil stub.

TAMBUR ,ukoliko nije monolitan, stub je sastavljen od niza valjaka,bubnjeva, povezanih medjusobno drvenim ili olovnim klinovima u sreditu.

TRIGLIF ,u grkoj arhitekturi,kameni blok na frizu dorskog stila,koji je dekorisan sa tri vertikalna ureza.Izmedju triglifa nalaze se metope. VOLUTA, spiralni ukras na jonskom i korintskim kapitelu.Zlatni presek,odnos dva dela u kojem se krai odnosi prema duem kao dui prema celini

Atinski Akropolj

Akropolj, ili visoki grad bio je prepoznatljivo obeleje grkih gradova. U Atini je smeten na stenovitom breuljku visokom 50m koji se uzdie nad gradom. Pre no to su izgraeni spomenici po kojima je postao slavan bio je mikensko utvrenje, s kraljevskom palatom opasanom dinovskim zidinama.U grkom polisu kraljevska palata zamenjena je hramom posveenim zatitnici grada, boginji Ateni i Akropolj postaje prostor sa graevinama namenjenim kultu. Poetkom V veka p.n.e. Grku napadaju Persijanci, zauzimaju Atinu i razaraju Akropolj.

Klasini periodBitkom kod Salamine (480 p.n.e.) Grka i Persijskih ratova izlazi kao pobednik a veliki dravnik Perikle godine svoje vladavine posveuje obnavljanju Akropolja koje okonava izmeu 447. i 400. p.n.e. Posao je bio poveren najboljim graditeljima i vajarima tog vremena. Oni su ostvarili remek-dela kojima se i danas divimo iako su ih i vreme i ljudi veoma otetili .

PartenonPrvi je, izmeu 447. i 432. p.n.e. podignut najvei hram itavog kompleksa, posveen Ateni Partenos (odakle i ime Partenon). Perikle je nadzor nad radovima i izradu statua poverio velikom vajaru Fidiji (430-431. p.n.e.).Graditelj Iktin i njegov pomonik Kalikrat izgradili su hram u skladu s kanonima dorskog stila, ali dimenzije ove graevine daleko su vee nego kod ostalih dorskih hramova.

Arhitektonska strukturaGraevina od belog mramora, ima 17 stubova na duim stranama i po 8 na frontalnim. Podignuta je na trostepeoj osnovi (krepidoma). Naos u unutranjosti hrama ima kolonade u dorskom stilu na tri strane i jo dva reda stubova du dve strane.U dnu naosa stajala je uzviena statua boginje, jedno od najlepih Fidijinih ostvarenja, u slonovai i zlatu, visoka oko 12 m. I danas moemo da se divimo izbrazdanim mermernim stubovima hrama visokim 11 m prenika u osnovi 1.9 m. Suavaju se ka vrhu i zavravaju dorskim kapitelom.Graevina deluje tako skladno jer je zasnovana na matematikim odnosima izmeu delova. Nae divljenje zasluuje i plastika stubova.

Priredila Jasna Petrovi, prof.

INCLUDEPICTURE "http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Doric.JPG/200px-Doric.JPG" \* MERGEFORMATINET

Naos

Pronaos