OSMANLI'DA KAPİTALİZMİN GELİŞEMEMESİ TARTIŞMALARI ÜZERİNE ELEŞTİHEL BİR DENEME

A Critical Essay on the Discussions on Transition to Capitalism in the Ottoman Empire

A. Mesut KÜÇÜKKALA Y*

Özet

Bu çalışma Osmanlı'nın neden kapitalizme geçernedi­ği ve neden ekonomik olarak gerilediğiyle ilgili tartışmala­n eleştirel bir bakışla değerlendirmektedir. Yazıda Osmanlı İmparatorluğu'nun neden kapitalistleşemediği, neden sermaye birikimi sağlayamadığı sorusuyla başlayıp, bu yüzden bugün içinde bulunduğumuz ekonomik geri kalmışlığa sebep olduğu yargısıyla noktalanan kab indirgemeci bakış açısı eleştirilmekte, Avrupa merkezli tarih anlayışıyla bu meselenin izah edilmesinin ciddi sorunlan olan bir yaklaşım olduğu wrgulanmaktadır. ·

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kapitalizm, . Kapitalistle.şme, İktisadi Geri Kalm!§lık.

Roma İmparatorluğu'ndan sonra, sınırlan Hint Okyanusu ve Avrupa toprakları arasında uzanan; sa­hip olduğu etnik unsurların ç~itliliği, yüzyıllar boyun­ca göstermiş olduğu kurumsal değişim ve bu kurum­ların dönüşüm dinamiklerindeki özgüllük ile tarihçinin karşısına çıkan bir başka imparatorluk da Osmanlı İmparatorluğu'dur: Buna rağmen sözkonusu impa­ratorluğun dünya siyasi-iktisadi tarihinde yeterince incelenmediği ve Osmanlı merkezli bir tarih yazıcıltğı­nın geliştirilmediği de açıktır. Son yirmi yıla gelinceye değin hem klasik tarih yazıcılığından, hem de Avrupa merkezli tarihe bakıştan kaynaklanan nedenlerle Os­manlı, Avrupa tarih yazınında "öteki" olarak değer­lendirilerek Avrupa'nın "zıddı muhkemi" şeklinde kategorize edilmiş ve istisnalar dışında klasik belge tarihçiliği ile ve Rankegil yöntem ile incelemeye tabi tutulmuştur. H. Spencer, F. J. Tumer, J. H. Robinson, F. Simiand gibi 1900'lü yıllarda yükselen sesler birey, siyaset ve kronoloji endeksli analiz yöntemini dışlar­keri, tarihin bundan böyle _antropoloji, iktisat, psiko­loji ve sosyoloji. ile birlikte çalışmasının zorunluluğuna vurgu yapmıştır. Yatay ve dikey karşılaştırmalı tarih teorisi ile incelenen ·tarihsel olgu, artık hem bulundu-

• Doç. Dr., Osmangazi Üniversitesi, iiBF Iktisat Bölümü, iktisat Tarihi ve iktisadi Doktrinler Tarihi Anabilim Dalı Öğrelim Üyesi, amesud@ogu. edu.tr, Değerli eleştiri ve ön!ffileri için bir anonim hakerne ve Mustafa Aca:r'a ~kkür ederim.

Abstract

This article critically evaluates the discussions on why · Ottoman Empire could not achieve a smooth transition to the capitalisi system and the possible impacts of this failure. lt criti­cizes the reductionisi approach which argues that it was about capital accurnulation and Ottoman Empire failed to achieve capital accumulation, hence became backward. The boltom­line is that one has to leave ~ide the European-centric history approach in order to put forward a convincing explanation to the failure of the Ottoman society.

Keywords

Ottomans, Capitalism, Transformation Towards Capitalism, Underdevelopment, Backwardness.

ğ"...ı yüzyılda hem de yüzyıllar arasında karşılaştırmalı bir incelemeye tabi tutulmaya başlanmıştır.

Son yıllarda sorgulanan bir başka inceleme yön­temi Avıi.ıpa merkezli tarih yazıcılığıdır.-Nitekim A. Toynbee, Hegel,· Marks, M. Weber, J. Pirenne ve Ranke gibi tprihçi/sosyologların· tezlerinin kesişim ala­nında öne çıkan ortak görüş, doğu toplumlarının pat­rimonyal, merkeZi idareye bağımlı (despotik), hiçbir devinim göstermeyen, ·göçebe niteliği ile bir "sürü" tavrı sergileyen ya da feodaliteyi ,bile idrak ederne­miş toplumlar olduğu noktalannda birleşmekteydi. W. McNeil'in "Dcinya Tarihi"nde, Paul Kennedy'nin "Büyük Güçlerin Yükse/iş ue Çöküşü"nde, hat.ta K Marks'ın ciltleri bu,lan tahlillerinde Osmarılı'ya ayrılan pay veya verilen önem hayret uyandırncak düzeyde düşüktü. C. Cipolla'nın editörlüğünü yaptığı Fontana Aurupa İktisat Tarihi'nde 1500-1700 Avrupa iktisat tarihi incelemesinde Osmanlı'ya hiç değinilmeyecekti. Özellikle bu çalışmada 1500-1700 arasınCia Avrupa ticareti incelenirken Osmanlı'dan hiç söz edilmiyor, Osmanlı'nın uzun yıllar boyunca Batılı tüccarlardan vergi aldığı gerçeği görmezden geliniyordu. T. Mun'­un East Indian Company'nin ve İngiltere'nin ticareti üzerine kaleme aldığı iki risalede (A Discourse of Tra­de from England unto the East Indies ve English Tre­asures by Foreign Trade) Memluk ve Osmanlı sultan­Iarına ödenen verginin İngiltere açısıridan ne büyük

İSLAM! ARAŞTIRMALAR DERGISi, ClLT: 18, SAYI: 4, 2005, Sayfa: 453-462, ISSN 1300-0373, TEK-DA V

. .

A. MESUT KÜÇÜKKALA V

bir kayıp olduğu feryadı da duymazdan geliniyordu. · İskandinav tarih öğretiminde ise,. 1500-1600 dönemi üzerinde çalışmalar yürüten Stockholm Ün~versitesi Tarih Bölüm BaŞkanı G. Dolbeck 2001 · yılında yap­b~ bir konuşmada Osmanlı'ya bir iki sayfa ayımuş olmalannı sanki nonnal bir tarih öğretimi yöntemi tercihi gibi rahatlıkla ifade ediyor; böylece sözkonusu dönemin Osmarılı olmadan da anlaşılabileceğini ima ediyordu.

Tarihe Avrupa merkezli bakış açısı dünya hari­tasında kendini haritanın tam orta yerine otu.rtmak­taydı. Hindistan'ın nüfusu ve yüzölçümü ile fazla .bir farkı olmamasına ve anakara bütünlüğü açısından bakıldığında aslında Asya'nın . bir yarımadası olarak görülebilecek olmasına rağmen, (kendisini bir altkıta olarak gören) Hindistan'ın tersine, Avrupa kendisini bir kıta olarak nitelendirmekteydi. Bu bakış açısından mucizevi gelişmeler, insanlığın uygariaşma-ekonomik büyüme modeli ve bilimsel .gelişmeyi sağlayabilmesi­nin nihai reçeteleri Bablı ülkelerin elinde bulunmak­taydı. Bir zarnarıl~ uzunca bir dö}'lem Çin gibi doğu medeniyetlerini tanımak ve taklit etmek eğilimi tersine dönmüştü. Kendi protatip kalıpianna ve gelişme çizgi­sine uyıım göstenneyen medeniyetler, belki de garip bir takiye ile, öteki olarak bir kenara bırakılıyor, ya da modem Avrupa gelişmesine eklerrılenmek suretiyle ve Avrupa'ya paralel bir geUşme-gelişoıeme süreci içine alınarak onurlandınlıyordu. Esasen "ben ve öteki" . şeklinde tezahür eden bu seçkinci ve aynmcı anlayış Antik Yunan'dan kaynaklanan bir gelenekti: Yunanlı­lar ve ötekiler, yani barbarlar.

Bu söylenerılerin ışığı altında bu yazı Osmanlı İm­paratorluğu'nun neden kapitalistleşemediği, neden sermaye birikimi sağlayamadığı sorusuyla başlayıp, bu yüzden bugün içinde bulunduğumuz ekonomik geri kalml§lığa sebep olduğu(!) yargısıyla noktalanan kab indirgemeci bakış açısını eleştirel bir gözle değer­lendirmeyi amaçlamaktadır.

* * * Avrupa merkezli tarih bakış açısının bir diğer görü­

nümü Osmanlı tarihini dönemlendinne meselesinde ortaya çıkmaktadır. Erol Özvar'ın Osmanlı Tarihini Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Lite­ratürü isirrıli eserinde beliİttiği gibi, Osmanlı tarihini yükselme-gerileme ve çöküş dönerrtlerine ayırarak . incelemek son derece yetersiz görünmektedir. Çünkü ekonomik kur:urrılann Osmanlı'daki yükseliş ve çöküş­leri zamansal farklılık göstennektedir ve Osmanlı'nın kimi kururrılan imparatorluğun "çöküş" olara~ nitele­nen döneminde olgunluğa ulaşmış durumdadır. Kimi kururrılan ise bizzat "klasik dönem" olarak isirrılendiri­len yükselme döneminde çözülme sinyalleri venneye başlaml§br. Kemal Karpat ise Ottoman State and [ts Place in World History isirrıli çalışmasında Osmanlı'-

454

nın her dönemini, o döneme ait teorik ve pratik alet­lerle incelemek gerektiğini ifade etmektedir. Yoksa, bu yapılmaksızın Osmanlı tarihini protatip kalıplara oturtmak bizzat tarihin bize küskünlüğünü beraberin-

. de getirecektir. Mehmet Genç ise Osmanlı kurumla­nnı, müziğin ne zaman yükselmeye başladığı ve ne zaman bittiğini arılamanın zor olduğu bir klasik esere benzetmekte, bu nedenle de Osmanlı'da yükselme ile çöküşün belirli bir zaman aralığına sıkıştırumasının zor olduğuna işaret etmektedir.

Bu iki temel sorundan dolayı Osmanlı ekonomisi­nin incelenmesi bir yana, bu incelerneyi yapabilmek için sorulması gereken sorulann bile genellikle tam bir netlikte fonnüle edilmedikleri görülmektedir. Özellikle Osmanlı ekonomisinin dünya ·ekonomisi ile ilişkileri sözkonusu olunca bu daha da belirginleşmektedir. Oysa kurulmaya çalışılan teorilerin, ideolojik bakış açısından anndırılmadan, Osmanlı ekonomisinin eğilip-bükülerek bazı protatip kalıplara uydurulmaya çalışılması, İbn-i Haldun'un dediği gibi, yazılan tari­hin, gerçekte olup bitenlerin yanında ikinci bir gerçek­lik alanı oluştunnasına ve bunun da politik ve siyasi olarak belirlenen amaçlar doğrultusunda kullanılma­sına sebep olmaktaydı. İsteğe göre tarih yazımı veya tarihin tek yanlı yazımı neredeyse, CoUingwood'un "amaçlara uygun bir tarih yoksa, her zaman yeniden yazılabilir" önennesini haklı çıkaracak boyutlara ulaş­maktaydı.

Bu yazı bu bakış açılanndan harek~tle, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş döneminde Avrupa'da ge­lişen kapitalizm ile ilişkileri noktasında sorulabilecek bazı temel sorulann fonnüUeştirilmeslne yardımcı olmayı ve Osmanlı-kapitalizm ilişkisinde yeni bakış açıları ve tartışma sorulan geliştirebilmeyl amaçla­maktadır. Bir diğer amaç, tarihe bakış açısını farklılaş­tınnanın, mevcut yorumlan ne derili farklılaşbracağını ve bu nedenle son yargıyı ifade etmeyi ne denli zor­laştıracağını ortaya koymaktır.

• • • Osmanlı iktisat tarihine yönelik çalışmalann pek

çoğu onun ekonomik yönden gerileyişinin ayak iz­lerini sürme çabalanyja doludur. Bu bağlamda elde edilen sonuçlar, çöküşün ekonomik · nedenlerini biri içsel, diğeri dışsal olmak üzere iki genel gruba indirge­me eğilimi taşımaktadır. Ekonomik gerjleyişi ideolojik bir bakışla açıklamak isteyenler de bu temel gı;uplan­dınnanın dışına çıkmış değildirler. Fakat her şeyden önce ortaya konulması gereken, "ekonomik gerileyiş" ya da "ekonomik çöküş" kavrarrılannın analiz ara­cı olarak kullanılmaya başlanması ile birlikte, hangi durumun bu kavrarrılarla nitelendirilmesinin uygun olacağına ilişkin bir ön kabulün belirlenmesidir. Buna paralel bir şekilde yine hangi gelişmenin, değer yargısı yüklü olsa bile, "iyi" ya da "istenilen" olup olmadığı-

OSMANLI'DA KAPITALIZMIN GELIŞEMEMESI TARTIŞMALARI ÜZERINE ELEŞTIREL BIR DENEME

nın saptanması önemlidir. Bu anlamda çöküşli içsel ya da dışsal ya da her ikisine bağlı olarak açıldama eğiliminde olanların temel argümanları, Osmanlı eko­nomisinin gelişim trendi ve Batılı ulusların göstermiş olduğu mucizevi ekonomik .büyüme çevresinde dö­nüp dolaşmaktadır. Böyle bakıldığında sorulması ge­reken sorular şuna benzer bir şekil almaktadır: Acaba Osmanlı yöneticileri Batı tipi bir ekonomik gelişmeyi arzuJamışlar mıdır? ArzuJamışlarsa gerçekleştirmek

için hamle yapmışlar mıdır? Şayet gelişen dünya ekonomik sistemi içerisinde yenilik yapmak isteğinde olmuşlarsa bu istelderini sekteye uğratan şeyler neler olmuştur?

Osmanlı ekonomik gerneyişini bir gerileme olarak değerlendirmez, ama bu kez Batilı ulusların ekonomik gelişmeleri sonucunda Osmanlı toplumunun göre­li olarak geride kaldığını ya da, Osmanlı'nın gelişen kapitalist toplumların ekonomilerine bir yan sömürge olarak eldemlendiğini ifade edersek, bu kez sorulacak soruların görünümü farldılaşir. Nitekim "18. ve 19~ yüzyılda Avrupa uluslannın mucizevi şekilde ilerleme­lerinin temelinde ekonomik büyüme yatmaktadır. I. Wallerstein, "Bu büyümenin insanlık için iyi olduğunu ifade eden şey nedir? İnsanlığın hangi ortak inimcı, bunun insanlık için arzu edilen bir şey olduğunu söy­lemektedir?" diye sorar. Bu soruya kendisinin cevabı şudur: Bu, baskın kültürdür. K Polanyi'nin Büyük Dö­nüşüm isirrıli çalışmasında ifade ettiği gibi bu sayede yalnızca Batılı kapitalist ülkelerde ekonomi toplumsal ilişkilerin belirleyici egemenliğine değil, sosyal yapı ve toplumsal ilişkiler ekonominin belirleyici egemenliği altına girmiştir. Wallerstein'e göre bütün medeniyetler bu paradoksal durumdan bilinçli bir şekilde kaçınmış­lar ancak bu akıldışı sistemi her şeye rağmen Batılı uluslar geliştirmişlerdir. Wallerstein'in saptamasında ulusların tercih sıralamalanndaki farklılaşma gizli bir şekilde yer almaktadır. C. Issawi, Osmanlı İmparator­luğu'nun Avrupa Ekonomisindeki Yeri 1600-191.4 isirrıli çalışmasında zaten bu anlamda, belirlenen ter­cihierin öncelik ve sonralık sorununun tartışılm~ınin gereksizliğini ifade eder. Hele Osmanlı yönetici elitini tercih öncelilderindeki farklılıktarı dolayı suçlamak Is­sawi'ye göre, yersiz bir şeydir. Yapılması gereken, bu tercihierin nedenleri ve sonuçlan üzerinde çalışmalar yürütebilmektir. Yani, uluslann ya da yöneticilerin kendileri dışındaki her şey için belirledilderi duruş, bir ifade biçimi olarak uygulamayı ve sonuçlan etkileye­cektir. O halde yapılması gereken şey, bu tercihleri eleştirrnek ve varsayırrılarla uğraşmak yerine, söz ko­nusu tercihierin nedenleri ve sonuçları üzerinde tartış­malar yapmaktır.

Çöküşün nedenleri ister Osmanlı merkezli içsel, ister Avrupa merkezli dışsal faktörlere dayalı olarak ele alınsın, benzer önkabullerden ya da kavrarnlara yüklenen kabul edilmiş soyutluklardan kaçmarak bir

analiz yapmanın ne denli zor olduğu ortadadır. Bu önkabul, değer yargılanndan anndınlmış bir şekilde kabul edilse bile, sorun çözülmüş gözükmemektedir. Nitekim Osmanlı ekonomisinin; kaynakların dağılımı, üretim, tüketim, bölüşüm, yatırım ve ticarete ilişkin önceki reflekslerinin modem makro iktisat terminolo­jisi pe ekonomik büyürneyi gerçekleştiremediği ·kabul edildiğinde, bu kez önceden sorulan sorulara ek ola­rak, fakat gizli bir şekilde, şöyle anlamsız bir kabulle karşı karşıya kalırız: O~manlı Batılı ulusların ekonomik gelişim trendini yakalayamadığı ya da yakalamadığı, kabaca kapitalist bir ekonomik örgütlenme kUrama­dığı için başarı sağlayamamıştır. Osmanlı idarecileri kapitalizmi geçerli kılmak istemişler midir? İstemişler­se bunu sosyo-kültürel yapıya elderrıleyememelerinin nedenleri nelerdir? Kapitalist nitelikte bir gelişmeyi arzu etmemişler midir? Etmemişlerse bunun nedenleri nelerdir? Sermaye birikiminin, büyük ölçeldi mülkiye­tin, ekonomik sömürünün, serbest ticaret politikasının avantajlarını görememişler midir? Ya da, görmüşler de bunları kendi yönetsel tercih ölçelderinde ötelemiş­ler midir? Yoksa her şeye rağmen tarihsel gelişmelerin bizatihi kendisi, tarihin öznesi olan Osmanlı yönetici­lerinin önüne geçerek kendi kendini mi belirlemiştir? Bunlar kapsamlı bir şekilde açıldanması gereken, her biri tek başına uzun tartışmalara konu olacak nitelikte sorulardır.

•• * Osmanlı ekonomik gerileyişi konusunda ideolojik

kalıplardan hareket etmenin bir diğer sonucu, kar§ı­mıza, Osmanlı öykünmeciliği ve Osmanlı karşıtlığı olarak çıkar. Öyle ki, kimi çalışmalara göre asr-ı sa­adeti temsil eden bu devlet, kimilerine göre Türk ta­rihinin bir parçası olarak bile kabul edilmemeli; Türk tarihi ve geleneğinin referansı olarak ancak Göktürk­ler değerlendirilmelidir. Bir diğer bakış açısı ise, zor­lama bir şekilde Osmanlı toplumsal yapısı içinde bir sömürü mekanizması kurmaya ve bu sayede Osmanlı toplumunu Mar~ist tarih aşamalarından birine dahil etmeye çalışmaktadır.

Laissez faire'cjl bakış açısı için durum daha basit­tir. Kısmen merkezin baskıcı yönetimi ve kısmen de toplumsal grupların durgunluğu; sermaye birikiminin, özel teşebbüsün, toprakta özel mülkiyetın ve · serbest ticaretin önünü keserek kapitalizmin ve dolayısıyla toplumun gelişmesinin önünde engeller oluşturmuş­tur. Ekonomik liberalizmin ve sosyal serbestinin olma­yışı2 ekonomik gelişmenin önündeki en büyük engel,

. ya da ekonomik geri kalmanın nedenidir. Bu grubun

1 Uberal öğretiye bağlı Klasik iktisatçıların temel felsefesini özetleyen, "bırakınız yapsınlar" anlamına gelen ifade.

2 Bir devlet formuna ulaşmış geleneksel ekonomllerde ulusal güvensizlik sorunu, teknolojik yetersizlik ve merkezkaç güçlerin balık-sırtı dengesi koşullannda, böyle bir serbestinin nasd uygulanabileceği de ayn bir tar-tışma konusudur. ·

455

A MESUT KÜÇÜKKALA Y

söyleminde Marksist anlamda bir sömürü kavramına yer yoktur. Her şey kapitalizmin yahut liberal piyasa ekonomisinin mükemmel kendiliğindenliği ile sağlan­mıştır. Bugünün ileri kapitalisttoplumlannın, çoğunlu­ğu militarist güce dayanan sermaye birikim süreçleri­ne pek değinilmemektedir. Kanımca liberal söylernde bu "teğet geçme" biraz da liberalizmin örselenmemesi için tercih edilir; Oysa yaklaşık ıso yılda ll milyon insanı köleleştiren ve bugünkü dünyanın· % 7S'ini, çoğunluğun u askeri zora dayanan yöntemlerle sömü­rüye tabi tutmayı ötelemenin; Hindistan\ ArTıerikan plantasyonlannı inceleme alanından dışlamanın, kimi ülkelerde oluşan sermaye birikimini masum ve doğal karşılamaya neden olmayacağını belirtmek gerekir. Ayrıca sömürüye wrgu yapmak hiçbir ideolojinin ve düşünürün tekelinde olmadığı gibi, bunu sawnan her bilim adamının da bir ideolojiye me'nsup olması ge­rekmeyebilir.

Başka bir bakış açısı da Osmanlı'nın "sui-generis"­liğinden (kendine özgülüğünden) yola çıkar. Gelenek­sekilik ilkesi-üzerine inşa ettiği kurumlar, sosyo-kültü­rel yapıstnın insanlığın ortak değerlerinden alınması, etnik aynıncılık gözetmeksizin her etnik unsura yaşam hakkı tanıması, döneme uygun çözüm araçlan_nın Os­manlı zihniyet küresinde dönüştürülüp pratiğe aktanl­ması, sonuçta kendi diyalektiği olan ve ancak kendi paradigması içinde tutarlı ve anlaşılabilen bir toplum­sal yapı ortaya çıkarmıştır. Sözü edilen tüm bu bakış açılanyla ilgili olarak da yine cevaplanması gereken derinlikli sorular bulunmaktadır.

ister açık, ister örtük bir şekilde olsun, Avrupa merkeıli tarih anlayışının etkisi ile bu düşüncelerin hepsinde biraz farklılıklar bulunmak kaydı ile Osman­lı-Batılı uluslar karşılaştırması ve bir şekilde "ilerleme­gerileme", "Batılılaşamama" ya da "Batılı gibi olma­ma/olamama" düşüncesi egemendir. Yani kapitalizm ve bilinen anlamıyla onun kurumlan ile ekonomik gelişme ve toplumsal refah arasında gizli bir benzetme ister istemez kendini hissettirmektedir. Hatta bu söy­lem laissez faire taraftadannda olduğu kadar Mark­sist terminoloji ve inceleme tekniklerini kullananlarda da vardır. Nitekim bilindiği gibi Çin, Hint ve Osmanlı toplumlan ilkel-komünal toplumla başlayıp komünist toplumla sona eren klasik Marksist tarihsel gelişim şeması içinde değil, Asya Tipi Üretim Tarzı (ATÜT) olarak nitelenen, kenarda bir yerlerde, feodal olarak . bile kabul edilmeyen çizgi dışı bir toplumsal aşama­da durmaktadır. Bu nedenle Osmanlı tipi toplumlann köleci-feodal-kapitalist ve sosyalist aşamalan idrak et­mesi beklenemez. Bu çıkmazda aranan çözüm, ATÜT analizinde yer alan; "ticaretin içsel ve emperyalizmin dışsal baskısı ile bu tür toplumlann kapitalizme doğ­ru dönüşmesinin olası olduğu" §eklindeki formüUe bulunmuştur. Yani örtük bir biçimde Osmanlı toplu­munun kapitalistleşmemesi, kapitalistleşememesi ya

456 .

da kapitalistleşmelde gecikmesi sorunu gündeme gel­mektedir. O halde, Osmanlı'nın ekonomik çöküşün­de bütün yoUar, her zaman çok net olmasa bile, bir şekilde kapitalizm ve Osmanlı İmparatorluğu arasın­daki ilişkiye çıkmaktadır. K Polanyi'nin wrguladığı, piyasanın tüm toplumsal ilişkilerin üzerinde ve onları belirleyici bir şekilde benimsenip yükseltilmesinin ve Wallerstein'ın wrgusuyla b"'nun hangi kültür tarafın­dan insanlığın temel, vazgeçilmez amacı olarak dikte edildiği tartışmasının ışığı altında, Osmanlı' da ya da benzeri başka bir toplumda, kapitalist üretim biçimi­nin gelişmesinin sözkonusu toplumlar için iyi sonuçlar doğurup doğurmayacağı bir tartışma alanıdır. Ekono­mik büyüme ve toplumsal refah birincil amaç olarak algılanıp bir varsayım olarak kabul edildiğinde, kapi­talist üretim biçiminin kabul edilme ve edilmerne ne­denleri ve Osmanlı yöneticilerinin yönetim tarzlannın bu ndaki rolü yeni ve karmaşık bir tartışma alanı daha oluşturmaktadır.

* * * Şayet ekonomik büyümenin toplumsal kalkınma

ve refahın temeli olduğu hipotezi bir varsayım olarak kabul edilirse, lOOO'li yıllardan beri önce Batı Avrupa uluslannın sonra da tüm Avrupa'nın büyüyerek kal­kındığını kabul etmek gerekir. Karşılaştırmalı olarak Osmanlı ekonomisinin bu büyüme karşısındaki gelişi­mi ve yöneticileriri tutumu ile imparatorluk içinde sul­tana rakip olarak gelişen/gelişerneyen güçlerin tutu­mu bilinen yorumların dışında farklı bir bakış açısı ile değerlendirildiğinde; Osmanlı ekonomisinin çöküşü bağlamında yeni bir yorum ve yeni bir tartışma alanı da gündeme gelmiş olacaktır. Btt noktada tartışmaya açılan iki temel hipotezimizden ilki şudur:

Osmanlı'da bilinen tüm yönleriyle kapitalist bir üretim biçiminin ve sosyal yapının gelişememe nede­ni, Osmanlı medeniyetinin gelişmişlik düzeyi ile Batı medeniyetinin gelişmişlik düzeyindeki zamansal fark­lılıkta yatmaktadır. Medeniyetlerin yükseliş ve çöküş trendleri ile dünya ekonomik-siyasal konjonktürü ara­sındaki zamansal farklılık o medeniyetlerin dönüşüm seyrini, hızını_ ve yeni oluşumun şeklini belirlemektedir.

Diğer tüm bağımsız değişkenleri kapsayan bu hi­potezde "ge/işememe" yerine, veya onunla birlikte, "geliştirilmeme" kavramını kullanmamamızın nedeni Osmanlı yöneticilerinin, hedef kapitalizm olmasa bile, birtakım ekonomik ve sosyal dönüşümleri arzulama­lan ama bunda başansız olmalanndan, veya, bu dö­nüşümleri istedikleri şekliyle gerçekleştirememelerin­dendir.

Gerçekten de Osmanlı toplumunun, Avrupa'ya kıyasla çok erken tarihlerde bir siyasi yönetim siste­mi, bir mali, ticari ve hukuki sistem kurmuş olması ve Avrupa'da lS. yüzyılda henüz yeni yeni belirmeye

OSMANU'DA KAPITALIZMIN GELIŞEMEMESI TARTIŞMAlARI ÜZERINE ELEŞTIREL BIR DENEME

ba§layan milli devlet kimliğine daha erken tilaşmış olması, ilerleyen dönemlerdeki dönüşüm isteklerinin önündeki en büyük engel olacaktır. 'Osmanlı, siyasal anlamda partikülarizmin egemen olduğu Avrupa'nın aksine 1300'1ü yıllarda, devlet kurumlarının ilk nüve­sini oluşturmaya başlamıştı. Kimilerinin iddia ettiğinin aksine, merkezin iktisadi dünya görüşü içinde, serma­yeyi, toprağı, büyük karlan ve etnik merkez dışı güç­leri kontrol etmesi, dinsel faktörler bir kenarda tutul­duğunda, bugün bile mantıklı görünen bir uygulama olmuştur. Bunun mantıklı görülmesi asla bir savunu olarak algılanmamalıdır. Nitekim erken tarihlerde ula­şılan merkezi bi,r devletin varlığı, temel sorunsaliardan en önemlisi olan ulusal güvenliğin sağlanması ve ülke bütünl.üğünün korun·ması olarak Osmanlı yönetici elitinin karşısına çıkmıştır. Dönemin her türden tek­nolojik ko§ullan, iklim yapısı ve toplum özelliği göz önünde bulundurulduğunda, merkezin, çevresel un­sur(an kendisine bağlaması normal karşılanmalıdır. Bu, patrimoriyalizmi benim.seyen (benimsemek zo­runda kalan) geleneksel devletlerin biraz da zorunlu olarak yaptıkları bir tercihtir. Bunun için toprakların mülkiyeti devlete mal edilerek zirai üretim kontrol al­tında tutulmak istenirken, kapıkufluğu, deo§irme ve müsadere sistemi ile tebaanın tüm etnik gruplannın varlığı merkezle ilişkilendirilmiştir. Kimi zaman sürgün tarzı zorunlu iskan politikaları ile imparatorluk içindeki halkın etnik ve mesleki homojenliği sağlanmıştır.

Devletin büyük sermaye birikimine genellikle mü­saade etmemesi dinsel bir kaygı ile olduğu gibi, yine merkezin egemen olduğu coğrafyalara dönemin tek­nolojisi gereği hızlı müdahale edememesi nedeni ile (en azından büyük askeri güçlerle) merkezin egemen­liğine rakip tüm güçleri kontrol altında tutmak iste­ğinden kaynaklanmış olmalıdır. Bağımsızlığın, toprak bütünlüğünün korunmc;ısı ve halkın ihtiyaç duyduğu zirai üretim miktannın gerçekleştirilmesi, çağın gereği olarak, merkezin üzerinde titizlikle durduğu "balıksır­tı" dengelerdir. Bu anlamda Osmanlı diğer gelenek­sel imparatorluklarda olduğu gibi, pragmatik olarak nitelenebilir. Devlet bilincinin Batı uluslaı;ına kıyasla erken olu§ması aynı zamanda .bu titizliğin . ulusal dci­zeyde algılanmasının nedenidir de.

Toprağın devlet mülkiyetinde olması b~ bağlamda en çok tarb§ılan sorunsaliardan birisidir ve kapitalist gelişme önündeki en büyük engel olarak algılanır. Biz bu noktada t,am tersinin sözkonusu olduğunu iddia ediyoruz ve meseleye bakış açısını farklılaştırmak is­tiyoruz. Dolayısıyla bize göre bu yargı şu şekilde dü­zeltilmelidir: Osmanlı'da her ne kadar toprağın sahibi devlet olarak bilinse bile, Ö. L. Barkan'ın ifade ettiği gibi, bu kiracılık ilişkisinin bugünden farklı olarak, pra­tiğe, çiftçi sanki toprağın gerçek sahibiyın i§ gibi yansı­ması (devletin tüm toprakların sahibi olması vurgusu değildir önemli olan), kapitalist" bir zirai üretim ilişki-

sini engelleyen temel nedenlerdir. Zira, söylendiğinin tam tersine, Avrupa köylüsü toprağı istediği gibi kulla­namamakta ve toprak üzerinde hak iddia edememek­tedir. Fransa' da feodal mülkiyet haklannın 1789' da, Rusya~da 1851'de ve İngiltere ile Güney Avrupa'da 16. ve 17. yüzyıllarda tasfiye olduğunu düşündüğü- .

müzde durum daha da netleşir. Avrupa halkının yıllar süren seıjlik süreci bir refleks olarak toprağa ve onun mülkiyetini ele geçirmeye, skolastisizmin baskısı dinsel kalıplan yırtmasına, ve. zenginliğe olan özlemi kara yönel­mesine neden oldu. L Huberman, feodalizmin çözülüşü sürecinde ve 1789 İhtilali öncesinde Avrup~ köylüsünü "toprağa aç idiler" şeklinde nitelendirmektedir.

Oysa Osmanlı insanı doğal olarak bu refleksierin güdümünde değildi. Topraktan ihtiyacını kar§ılayabi­liyor, onun sahibi gibi davranabiliyor ve en önemlisi kendisi iÇin gerekli olan ekonomik özgürlÜğü kullana- . biliyordu. Bu nedenle iç dünyasında bunların özlemi­ni çekmedi. Bu nedenle merkezin bazı kaygılarla, be­lirli siyasi/ekonomik poljtikalar izlemesini ve köylünün ise en azından 18. yüzyıla gelinceye değin bu duruma kar§ı tavır geli§tirmemesini onlann davranı§lannı yön­lendiren, yaşadıklan dönemin kendi koşullandırmala­nnda aramak gerekir. Devletlerin ve halkiann tercih­lerini kullanırken ve bu tercihlerini gündelik yaşama aktarırken, onların tercih sıralamasını hangi koşulların etkisi altında yaptıklarını ve bunun nedenlerini iyi in­celemek gerekmektedir. Yoksa bugünün bakış açısı ile -çoğunlukla da ideolojik bir zorlama ile- o günün tercih skalasını eleştirmek, elde edilen bulguların ve yorumlanan tarihin çehresinin olduğundan farklı gö-rünmesine neden olacaktır. ·

Avrupa . ii1scinı medeniyetlerin geli§mişlik düzeyi arasındaki bu zcimansal farklılığın getirileri nedeniyle, Ortaçağın geç dönemi de dahil olmak üzere, kurum-, sal yerleşiklik açısından Osmanlı boyutunda bir devlet yapısına ula§amamış, bunun kurumlannı oluştura­mamı§ ve dolayısıyla Osmanlı insanının çağına göre yakalayabildiği üretim, tüketim ve bölüşüm ilişkilerini pratiğe yansıtamamıştır. · ·

İkinci temel hipotez, tersinden söylemek gerekirse, şu şekilde ifade edilebilir:

"Osmanlı, feodaliteyi idrak etmemiş değildir; Av­rupalı uluslar Osmanlı toplumu ile eş zamanlı olarak bir devlet bilincine ula§mamışlardır; ya da Osmanlı feodal olamadığı için kapitalizme geçernemiş değildir, merkezi bir devleti Avrupa uluslanna kıyasla erken dönemlerde tesis ettiği için kapitalizme doğru olan dönüşümü gerçekleştirmekte, ya da en azından kendi dünya görüşü ekseninde ekonomik gelişmeyi başar­mada, z.orluklarla yüz yüte kalmıştır."

Bunun kapitalist geli§me ile arasındaki ilişki ilk ba­kı§ta sezinlenemeyecek şekilde delaylı bir görünüm

457

A. MESUT KÜÇÜKKAlA V

arz eder. O dönemlerde Avrupa toplumlannın içinde bulundukları ilkel koşullar her ne kadar bir c;lezavantaj gibi görünse de daha sonraki gelişmeler bu dezavan­tajın avantaja dönüştürülmesinde Avrupa insanına ilham kaynağı olara~ tetikleyicilik görevi üstlenmiştir. Avrupa insanı, kendisine sunulanların ötesinde insan · olma bilinciyle ve aklı ile hareket etmeye başladıktan sonra kan, sermayeyi, ticareti kulsayarak işe başlamış; her şeyden önemlisi, içinde bulunduğu koşullar onu böyle davranmaya ve bunları istemeye itmiştir. Oysa Osmanlı insanının· ne bir parça toprağın mülkiyetini elde etmeye, ne denizaşırı seyahatler yapmaya ne de "işine fazlaca yaramayacak'' zenginliğe ve sermaye biriktirmeye ihtiyacı vardı. Kar ve bunun sonucun­da oluşacak sermaye, bizatihi Osmanlı yönetici elitj ve halkın gözünde ve onların zihin dünyalarında bir amaç değildi ve mevcut durum onlar için yeterli görü­nüyordu. Bu iki açdı gerekçe ve kısmen de merkezin politikalan ile, kapitalist anlamda bir ekonomik geniş­leme gerçekleşmemiş, gerçekleşmesini istemeleri için onlara baskı oluşturacak gerekçeler de geç tarihlere kadar zaten oluşmamıştır. İçinde bulunduğu koşul­lar, başka bir deyişle o dönemde başka bölgelerde yaşayan halkiara kıyasla, daha iyi bir insani yaşam standardını yakalamış olmaları onları bu konuda yeni arayışlara zorlamıyordu.

. Avrupa insanı, feodal toplum yapısından kapita­lizme geçiş sürecinde, mevcut merkezi kurumları ile oturmuş bir devlet yapısını dönüştürmek gibi zor bir mücadele ile yüz yüze kalmamış; aksine feodal üre­tim biçiminin örselenmeye başlamasıyla, arzu ettiği şeylere ulaşma hedefiyle hareket ederken kapitalizmi kucağında bulmuş, her hamlesi onu kapitalizme daha da yaklaştırmışbr. Bu, tarbşmaya açık olmakla birlikte sosyolojik bir kendiliğindenlikle vücut bulmuştur.

Oysa Osmanlı toplumunun dönüşümü, var olan merkezi bir otoritenin tüm organları ile evrilerek yeni bir toplumsal yapının oluşumunu gerekli kılmaktayciı. Devlet olmak Avrupa ile eş zamanlı olarak bir" avantaj gibi görülebilecekken dönüşüm söz konusu olduğunda bu bir dezavantaj haline dönüşecekti. Daha o tarihler~ de-kurumlaşmanın getirdiği şey, sistemin içinde bizzat o sistemden nemalanan statükocu grupların sistemin bulunduğu yere yapışkanlığını sağlamasıydı. Toplum­sal refleksler böyle bir dönüşümün gerekip gerekme­diğini düşünürken, istenilse bile, devlet kururrdannın ve üretim biçiminin kapitalistleşmesi, bizzat devlet için<;ien muhalefetle karşdaşacaktı. Zira ortada siya­si anlamda partikülari~ küçük birimerin dönüşümü değil, tüm kurumlarıyla oturmuş bir imparatorluğun dönüşümü söz konusuydu. Osmanlı merkezi yöneti­minin bu dönüşümeri hangi ölçüde arzulayıp arzu­lamarlığını ölçme olana~ bugün yoktur. Yöneticiler kapitalistleşmeyi istemeseler bile uluslararası alanda söz. sahibi olmak için mutlaka değişimi arzulam ış ve

458

bunun için mücadele etmiş olmalıdırlar. 18. yüzyılla başlayan ve 19. yüzyda uzanan uygulamalar bunun belirtisidir. Feodal düzen içinde de statükonun deva­mı için çaba harcayan soylular ve din adamları var olmuşlardır. Ama Osmanlı'nın kurumları, bürokrasisi ve yüzydlar süren uygulamaları ile karşılaştırddığında küçük feodal birimlerin içindeki bu direnç yok ölçü­sünde kalmaktadır.

Devşirme, müsadere uygulamalan ile birlikte dev­letin etnik bir tanımlama üzerine kurulmamas1 yine Osmanlı'nın tüm Ortaçağlar boyunca üniter bir dev­letin birliğini sağlama düşüncesinden yola çıkılarak pratiğe aktarılmış uygulamalardır. Müsadere sistemi ile, merkez dışı güçlerin zenginleşme yoluyla merke­zin otoritesine ve ulusal bütünlüğe karşı geliştirebile­cekleri tehditler önlenmeye çalışdırken aynı zamanda merkezin bürokrasi üzerindeki kontrolü sağlanmakla; devşirme sistemi ile de tüm etnik grupların devlet bü­rokrasisinde ajanları bulundurulmaktadır. Bu sayede, 1550'lerde toplam nüfusun yaklaşık %40'ının gayri­müslim olduğu düşünüldüğünde, iki temel amaç ger­çekleş.tirilmiştir.

Bunlardan ilki, tüm etnik gruplan ve merkez dışı güçleri devletin birliğini sağlayacak şekilde kontrol albnda tutabilmektir. ikincisi bu unsurların özellikle ekonomik fazlalar elde ederek sermaye yığınasını ve merkezin kontrolünden çıkmasını önlemektir. Kimi za­man sultaniann kız kardeşlerini ve yakınlarını devşir­me bürokratlarla evlendirmesi, kapıkullarının ve aynı zamanda ö.rtük bir biçimde tebaariın kendisine olan bağlılJğım artırmak için yapılmış uyguİamalar olabi­Lir. Ancak daha sçmradan mali-askeri ve zirai ince bir denge üzerine kurulan sistem, merkezi otoritenin gü­cündeki her azalma ile devletin içindeki bu devşirme bürokral ve taşrada konuşlanarı merkez dışı güçler ile 18. yüzydda nüfuzlan artan ayanların merkezi otori­tenin egemenliğine meydan okumaları ile sonuçla­nacaktJ. Devlete bağliliğını yitiren ya da herhangi bir nedenle üstlendiği fonksiyonları yerine getirerneyen kurumann merkezi otoriteye olan tazyikleri arlıyor ve bunlar, dünya ölçeğinde sorunlarla uğraşmak duru­munda kalan merkezin işini daha da gGçleştiriyordu. Tam da bu noktada bir başka amaç daha belirmek~ tedir.

Osmanlı, geleneksel imparatorlukların pe~ çok şeyden {iklim, savaş, yangınlar, salgınlar, depremler, eşkıyalık hareketleri vb.) etkilenen hassas dengelerinin bozulmasını önlemek ve üretici, tüketici ve maliyenin zarar görmesinin · önüne geçmek için aldıklan önlem­leri kendisine uyguladı: Ekonomiye müdahale etti, onu yönlendirdi; tahsis ve stok politikaları izledi. Narh ile pazardaki taraflardan zarar göreni korumak istiyor­du. iddihar, ihtikar ye inhisarcılığı sert tedbirler alarak cezalandırdı. Devletin ayakta kalması için halkın hu-

, OSMANLI'DA KAPITALiZMIN GELiŞEMEMESI TARTIŞMAlARI ÜZERINE ELEŞTiREL BİR DENEME

zur içinde olması gerekiyordu: Fitne istenmeyen bir şeydi. H. İnalcık'ın da .belirttiği gibi, ülke içinde gıda maddelerinin miktannın çokluğu ve 'ticaretin devamı­nı sağlayacak para miktannın bulunabiliyor olması, yalnız Osmanlı'nın değil, tüm modem dönem öncesi imparatorların en önemli amaçlan olmu§tur.

Devletin hem merkezden aldığı kararlar ile hem de loncalar kanalıyla ekonomiye müdahale etme po­litikasını, merkezin ekonomik çıkarlarını korumak ve sömürüyü sürdürmek için benimsediğl ileri sürülmek­tedir. Hele bu uygulamayı, hanedan ve halkı ayıra­rak, merkezin halk üzerinde yıllarca kurduğu baskı ile gerçekleştirdiğini ileri sürmek, tarihi realiteye pek uy­gun düşmemektedir. Örneğin narh, arz esnekliği katı olan mailann arz miktanndaki ani değişiklikler sonucu ortaya çıkacak fiyat hareketlerinden üretici ve tüketi­cilerin zarar görmemesi için benimsenmişti. Devletin devamını sağlamak için ekonomik nedenlere daya­nan kanşıklığın önlenmesi arzulanmaktaydı. Lonca sistemi ile piyasalar düzenleniyor, hammadde dağılı­mı gerçekleşiyor, karaborsa kontrol altında tutuluyor ve ~nafın bir sosyal kuruluş olarak merkezle temasa geçebilmesi sağlanıyordu. T opraklan, nüfusu, eko­nomisi, maliye ve ordusu küçük olan bir beylik için bu uygulamalara gerek olmayabilirdi belki. Sonuçta bunların hepsi, başta ileri sürdüğümüz hip6tezde ifa­de edilen nedenlerden kaynaklanan uygulamalardı. Aynı dönemde Avrupa'da büyük bir üniter devlet var olmuş olsaydı, bu devletin birliğinin sağlanması için uygulanacak önlemler de muhte'melen fazla farklılık göstermeyecekti. Zaten lSOO'lerde Avrupa'da güçleri giderek artan merkezi hükümetlerin, üretilecek çora­bın iplik kalitesini dahi denetleyen binlerce sayfalık kraliyet emirnameleri ile ekonomiyi güdümlemeye başlamalan bunun en güzel kanıtıdır. Ancak bu mü­dahaleler Avrupa'da, bulundukları yerde yeterince güçlenmeye olanak bulamadan yerini liberal .politika­lara terk edecek, terk etmek zorunda kalacaktı.

Osmanlı'nın bu hipotezde ifade edilen bir başka yönü, uğraşmak durumunda kaldığı sorunların ve bunlar için düşündüğü çözüm önerilerinin büyüklü­ğünde yatmaktadır. Özellikle Ümit Burnu yolunun açılması ile birlikte Osmanlı bir yandan kutsal top­rakların korunması, bir yandan Akdeniz güvenliğinin sağlanması, bir yandan güneye doğru ekonomik ve askeri baskısını artıran Rusya'nın ve Awsturya'nın zaptı ve diğer yandan Avrupa uluslarının her geçen gün gerçekleştirdiği yeniliklere karşı bir şeyler yapıl­ması gibi ciddi sorunlarla uğraşmaya başladığı zaman, Avrupa toplumları ticaretin, karın ve uzunca bir süre­dir hasretini çektiği "Doğu'nun zenginlikleri"ne ulaş­manın sarhoşluğu içindeydi. Feodal yapı içinde uzun­ca bir dönem birçok yere ulaşma rüyası ile yaşayan Avrupa halklarını harekete geçiren dürtü psmanlı in­sanını harekete geçirmedi. Zira çağın koşullanna göre

Osmanlı tebaasının böyle bir davranışı sergilemesini gerektirecek hiçbir somut şey ortada görünmüyordu. Onun hayal dünyasında ne Atlantis, ne Prester John ve ne de dağlan taşlan altın ·olan bir yerin hayali, efsa­ne bile olsa, hiç yer almamıştı. 1200'1ü yıllarda Vivaldi

· Kardeşlerin, kaynadığına inanılan denize açılmalarını sağlayan güdü, coğrafi keşifler de dahil olmak üzere kaybedeceği bir devlet, bir toprak ve bir özgürlük ol­mayan Avrupa insanına sürekli yol gösterecekti. Bu, kendiliğinden ortaya çıkan bir açılma değil, feodalite gibi siyasi bir partikülarizm içinde kıvranan Avrupa halklannın bizzat bu kötü ekonomik, siyasi ve sosyal koşullannın bir zorlamasıydı. L. Huberman lSOO'Ier­de Paris halkının %40'ının dilenci olduğunu söylerken belki bu insaniann yıllarca biriken yoksulluk ve baskı karşısındaki duygulannın hangi sonuçlara yansıdığını da bu yargısına eklemeliydi. İngiliz Doğu Hindistan Şirketi yöneticisi Thomas Mun lSOO'lerde kaleme aldığı kitapçıkta, Uzakdoğu · ticaretinde Müslüman sultaniara verilen vergilerin hacmine wrgu yaparken aynı zamanda Avrupa1halkları üzerinde yıllarca var olan dışsal ekonomik baskının, gizli bir şekilde itirafını yapmaktaydı. Sonuçta koşullar, küçük feodal beylik­terin çözilierek yeni yeni şehirleşmenin başladığı ve özgürlüklerin tadıldığı kıtada lehe işlemeye başlamıştı. Nitekim o dönemlerde bir Alman atasözü, şehir hava­sının insanları h ür yaptığını ifade ediyordu.

Osmanlı ve kapitalizm, dolayısıyla ekonomik ge­rileme-çöküş noktalannda sıkça başwrulan söylem­lerden b4" tanesi, yine lSOO'lerde Avrupa insanının skolastik dinsel baskıdan kurtularak dirri kiliseye geri göndermesine rağmen, Osmanlı' da bunun başarı­lamamış olmasıydı. Yukardan beri geliştirilen kur­gu içine alındığ'!nda bu söylemin de yanlış bir bakış açısından kaynaklandığı ortaya çıkar. M.S. 8. ve 9. yüzyıllarda başlayan, Katelik kilisesinin toplum üze­rinde kurmuş olduğu baskı, yaklaşık 800 yıl sonra tabandan gelen halk direnişi ile iktidar alanından bir kısmını yeni bir İnezhebe, Protestanizme bıra~asına yol açmıştır. Avrupa'da feodal siyasi partikülarizmin tam aksine dinsel anlamda o tarihe kadar bir birlik söz konusuydu. M. Weber Protestan ahlakı ve kapitaliz­min ruhu ve dolayısıyla ekonomik gelişme arasında doğrudan ilişki kurarken, aslında yüzyıllar süren bu baskıyı yine örtük bir biçimde ifade ediyordu. Öyle ki Protestanizmin ortaya çıkmasından sonra bile özellik­le İspanya'da bu yeni mezhebin taraftarianna yapılan işkencenin boyutunu J. R. Scott !'İşkencenin Tarihi" (History of Turture) isimli kitabında gözler önüne se­riyordu. Fransa'da 1789 ihtilali sonrasında topraklar tasfiye edilirken 1/3'ünün kiliseye ait olduğu saptana­caktı. Dönemin şiirleri din adamları aleyhine kurgu­lanmaktaydı ve halk zaman zaman kilise ve manas­tırlara karşı fiili kuwet gösterisinde bulunuyordu. Bu baskılar, din adamlannın çıkar amaçlı otoritelerine ya-

459

A. MESUT KÜÇÜKKALA Y

pılan başkaldınyı beraberinde getirdi. Ancak var olan mezhebin ilkeleri ile bu başkaldınyı uyumlaştırmanın olanaksızlığı bizzat Katolisizmirı kendisinde yapılması gereken bir reforma doğru evrildi.

Osmanlı'da tekil örnekler öulunmakla birlikte, şimdiye dek yapılan çalışmalarda din adamlannın, bir sınıf bilinci ile, iktidann m~ruiyetini onaylayarak sultanın egemenliğini doğrudan payla§bklan, vergi topladıklan, kanun yapbklan, inanç ve vicdarılan zor­ladıklan, ve sınırsız toprak mülkiyeti edindikleri yar­gısına rastlanmamaktadır. Hele tebaanın vicdanına hükriıedildiği, dins·eı inancından dolayı halkın işkence gördüğü ya da cadı avına çıkan müftüler ve şeyhül­islamlar tarafından sistemli işkenceye tabi tutulduğu hiç söz konusu değildi. Feyzullah Efendi gibi adam kayırınacı politikalar izleyen ve imparatorluğun uzun hayalında istisna ol~k kalanlar bu noktada dışanda tutulmalıdır. Tercihlerini Sünni ekol tarafında kullan­masına rağmen merkez bunu hiçbir zaman kendi te­baasının üzerinde bir baskı aracı olarak kullanmadı. Avrupa ve Osmanlı'da dinsel inancın din adamları ve yöneticiler tarafından algılanışındaki bu farklılık yine Osmanlı'nın bir devlet bilinciyle hareket etmiş olmasından kaynaklanıyor olmalıydı. Tebaa istisna­lar dışında din adamlannı kendi faaliyetleri üzerinde bir baskı unsuru olarak algılamadığı gibi bunun revize edilmesi için de ciddi mücadelelere girişmemi§tir.

Bu nedenle din konusundaki tartı§malar daha çok halk ile din adarrıları arasındaki ilişki ve din adamla­nnın siyasal-ekonomik rollerinin ağırlıklan noktasında değil, elinin kendi iç sorunlan ve toplum içindeki rolü konulannda cereyan etmekteydi. Dolayısıyla Osmanlı köylüsü din adamlan aracılığıyla din in kendi üzerlerin­deki baskısından kurtulmak için çaba harcamamı§ ve zihninde dinde reform yapmak şeklinde bir düşünceyi besleyip büyütmemi§tir. Osmanlı tebaası, A. Taba­koğlu'nun belirttiği gibi, modem uluslarda olduğuna benzer biçimde, yalnızca güverılik, adalet ve özgürlük karşılıwnda gelirinin %15'ini geçmeyen vergiler ödü­yor ve yaşadığı dönemin kab ko§ulları gereği askerlik hizmeti ile ulusal savunmaya da katkıda bulunuyor­du. (Oysa Geç Ortaçağ'da Avrupa köylüsü gelirinin %85'ini, feodal Japonya'da %30-35'ini vergi olarak ödemekteydi). .

· Buradaki bir başka farklılık, İslam dini ile Kateli­sizmin toplumun sosyal ilişkilerini belirlerken takındı­ğı tutumda yatmaktaydı. Bu farklı bir alana, dinlerin naslanna ve bunlann algılanışındaki farklılıklara kadar ·da geni§letilebilirdi. Nitekim Avrupalı uluslar kendi dinlerini algılamalannda seküler alan ile uhrevi alan arasındaki dengeyi kurmada ba§anlı olamarnı§lardır. Skolastik dönemde, biraz da din adamlannın kendi üstürılüklerini sağlama almak için, uhrevi alan lehine kayan denge, Protestanizmle birlikte seküler alanın

460

üstürılüğüne doğru yönetmeye ba§lamı§br. Oysa Ka­tolisizmin 1500'1ere kadar toplumun sosyal. ye eko­nomik hayalında takındığı, kanun vazetmeye varan bağucu baskısı İslam dininde o ölçüde hiçbir zaman · var olmamı§hr. Bu nedenle geri kalmışlıkta dinin rolü bağlamında yine sıkça yapılan "Osmanlı'nın dinsel reform gerçekle§tiremediği için ekonomik gelişmeyi sağlayamadığı" yargısı aslında ikna edici olmaktan uzakbr. Böyle bir reforma İslam dini bağlamında gerek olmadığı gibi, toplum da bu tür bir dönü§üm ihtiyacı duymamı§hr. O zaman bu yargı ya kurulan nedenselliğin yanlı§lığından ya da bilinçli bir sapbr­madan kaynaklanmaktaydı.

Dinsel bağlamda vurgulanması gereken bir ba§ka unsur, İslam dini ile Hristiyanlığın naslan ve b.unlann algılanışının farklılığının toplum hayalının "ekono­mik" olarak nitelenen alanında yarattığı algı ve ter­cih farklılığıdır. Daha açık söylemek gerekirse İslam'ı benimseyen bir toplumun insan-insan, insan-eşya ve insan-tabiat ili§kisi serisinde takındığ! tavır ve duruş ile Hristiyanlığı (Katolisizmi) benimseyen bir toplumun takındığı tavır ve duruş tamamıyla farklıdır. İslam'ın dikte ettiği duru§ta denge ve uyum ile birlikte, Pelan­yi'nin dile getirdiğine benzer bir bakı§la, salt ekono­mi ve maddi refah insan ya§amının biricik ve nihai amacı olmaktan alınarak yerine ba§ka unsurlar konur. · Issawi'nin vu~guladığı tercih farklıla§ması vurgusu da budur. Böyle bir toplumda ise belki iktisaden geli§e­memekten değil, fakat ekonomik zenginliği me§ru ya da gayri meşru tüm yollan kullanarak gerçekleştirmeyi tercih etmemekten bahsedilebilir.

Paradoksal bir şekilde, kimi zaman Osmanlı'nın dönü§üm gerçekleştiremediği için gerilediğine, kimi zaman da klasik dönemindeki yapısını koruyamadı­ğı için gerilediğine vurgu yapılır. Bu vurgu yapılırken sanki Osmanlı yöneticilerinin ve elit bürokratlannın bu dönü§ümü bilinçli bir §ekilde engellediği, özellikle kla­sik dönemde başka tercihleri söz konusu olduğu halde bunlara yönelmediği gibi gizli bir sonuca da abfta bu­lunulur. Hele mevcut tercih kapitalist geli§me olarak algılanınca, bu geli§menin önündeki engeller de bir bir sıralanır. Bu sıralama yapılırken de genellikle, C. Issawi'nin vurguladığı gibi Osmanlılar'ın tercihlerinde­ki önceliklere, hedeflerine ve stratejilerine, hepsinden önemlisi bunlara ula§ırken kullandıklan politik araç­lara ve bu araçlan hangi amaçlarla tercih ettiklerine genellikle vurgu yapılmaz. Devletin Bab'ya kıyasla er­ken tarihlerde kurumla§ması, dönü§ümün önündeki en büyük sorunsal olarak belirmi§tir. Ba§ka bir deyi§le bünye, hızlı ve etkili bir dönü§ümü gerçekleştirmeye olanak verecek kadar küçük ve esnek değildir. Bir dö­nemin avantajı kimlik deği§tirmi§ ve dezavantaj olarak etkisini göstermeye ba§lamı§br.

18. yüzyıl dı§ ticaretindeki d(;inü§ümü tanımlayan

OSMANLI'DA KAPITALIZMIN GELIŞEMEMESI TARTIŞMALARI ÜZERINE ELEŞTIREL BİR DENEME

Syrett'e göre, Osmanlı'nın Avrupa ile olan ticari ili§ki­leri deği§mekteydi. Ama kapitülasyonlar ayni kalmak­taydı ve Osmanlılar kendileri ile ticarete giri§en her yeni devlete önceki ticaret ortaklarıyla aynı muame­lede bulunuyorlardı. Latince'den İngilizce'ye . geçen . "capitüfate"den türeyen kapitülasyon aslında güçlü olanın zayıfa bir ihsanı iken, sonradan devlet güçsüz­le§tikçe Osmanlı ekonomisinin aleyhine i§leyecekti. Artık, Osmanlı'nın kar§ısında kendisine ticari avantaj ihsan edilecek küçük, kontrol edilebilir birirrıler değil, büyük ulusal devletler bulunmaktaydı. Modem mak­ro iktisat bilgisine sahip çoğu ki§inin, ithalab serbest bırakıp ihracab yasaklayan bir dı§ ticaret politikasının · bir ülke ekonomisi için ne derıli zararlı sonuçlar do­ğurabileceğine kolayta aklı yatar ve bu politikayı §id­detle ele§tirebilir. Ancak ilk kapitülasyonlann verildiği Anadolu Selçuklu Devleti'nin çağını anlamaya çalı§an bir dü§ünsel çabayla ve o çağın çevresel ko§ullannı dikkate alarak incelemesini sürdüren bir ara§bncının, bu politikaya ele§tirilerini en azından bir süre daha bekletmesi anlarrılı olacak gibi görünmektedir. Dev­letlerin, sınır çizgilerindeki insan ve mal mobilitesini kontrol etmelerinin olanaksız olduğu; birçok malın coğrafi olarak üretildikleri bölgelerin tekelinde bulun­duğu; uzun mesafeli ticaretin. yapılmaya gerek duyul­mayacak derecede caydıncı maliyet kaletiıleri içerdi­ği; halkın tükettiği· mal Çe§itlerinin temel ihtiyaçtarla sınırlı olduğu; pazarın, paranın ve pazar için üretimin geli§mediği ve en önerrılisi halkın ihtiyacı olan temel tüketim maddelerinin arzının kaygan bir zemin üzerin­de bulunduğu bir toplumsal organizasyonda; bir ihsan niteliğinde olmak üzere yabancı ulusların tüccarlan­nın ülke içinde mallannı satabilmelerine izin vermek, manbksal olmanın da ötesinde, bir zorunlulilk §eklini almaktadır. Dünya ölçeğinde, üretilen maliann gele­neksel üretim teknikleri ile üretilmeleri, makine-insan emeği rekabetiniri var olmaması ve dolayısıyla böyle bir ticari politikanın bugünkü ölçülerde yıkıcı etkile­rinin bulunmaması, uygulamaya yönelik muhtemel direni§leri de ortadan kaldırmaktaydı. 0s)1larılı da bu nedenle benzer uygulamayı benimsemekte sakınca görmedi.

Ancak ilerleyen dönerrılerde ülkeler arasında orta­ya çıkan üretim tekniğindeki farklıla§ma, fıyat farklılık­lan sonucunda uluslararası mal hareketinin ba§laması ve maliann üretilmesinde ortaya çıkan muazzam ma­liyet farklan ile birlikte dı§ ticaretin ekonomi üzerinde­ki rolü ç<;>k daha önerrıli boyutlar kazariacakb. Arbk, ürünler bölgelerin tekelinden kurtulmaya ba§laİnı§ ve birçok bölgede üretilebilme olanağı doğmu§tu .. Ta­§ıma maliyetleri azalmı§b ve pazann her geçen gün bir parça daha büyümesi, pazar için yapılan üretimi arbrmı§, üretim tekniğinde iyile§tirmeler yapma gerek­liliğini ortaya çıkarmı§b. Ancak tüı:n bu dönü§ürrıler Osmanlı tarafından algılimmaya ba§landığında, ön-

ceden de bahsedildiği, gibi mevcut kururrılan, üretim ve tüketim refleksleri ve toplum içinde sosyal statüleri yerle§ mi§ gruplann dönü§ümü ve bu dönü§ü~ için . mevcut siyasi örgütlenmenin yenilenmesi gerekliy­di. Bu ise Osmanlı hacminde bir devlet için, oldukça çaba gösterilmesine rağmen, ba§anlması son derece zor bir i§ti.

Bu nedenle Osmanlı yöneticilerinin ve toplumu­nun önceliklerini, kaygılannı, davranı§ kalıplannı ve bunlann · arkasındalti motifleri çözmeksizin izlenen uygulamalann ve politikalann yanlı§lığına vurgu ya­pılması ve hele bunda alb yüz yıllık bir genelleme ile yöneticilerin kimi art niyetli tutumlannın bulundu­ğunun soylenmesi, meseleyi izahtan uzak kalacakbr. Sonuç olarak denebilir ki, Osmanlı insanı, sahip oldu­ğu devlet ve devletin kurumsal bütünlüğü nedeniyle çağda§ı olan toplulUklar gibi sermaye biriktirmenin, a§ırı karın, kıtalar arası ticaretin, toprak mülkiyetinin pe§inde ko§turmak ihtiyacını hissetmemi§tir. Bu aynı zamanda onun dünya1görü§ünün de bir parçasıydı. Zamanla ko§ullar deği§tiği, buna paralel olarak kendi­sini ve çevresindeki kurumlan deği§tirmesi gerektiğini

hissetmeye ba§ladığı zaman ise, bir zcmıanlar sorgu­suz kabul ve itaat ettiği sistemin güçlü direnciyle kar­§ıla§mı§br.3

Yararlamlan Kaynaklar

ARMAGAN, Mustafa (Haz.), İlber Ortaylı İle Ta­rilıin Sınırianna Yolculuk, Ufuk Kitapları, İstanbul-2002.

ARİV1AGAN, Mustafa, Kır Zincirh~rlni Osmanlı, Ufuk Kitapları, ~stanbul-2004.

ARMAGAN; Mustafa, Osmanlı İnsanfığın Son Adası, Ufuk Kit~plan, İstanbul-2002.

BARKAN, Ö. Lütfi, "Feodal Düzen ve Osmanlı Tı­man", Türkiye İktisat Tarihi Semfneri, Ankara-1973.

BARKAN, Ö. Lütfi, "Tımar", Türkiye'de Toprak Meselesi-Top/u Eserler I, Gözlem Yayınları, İstanbul-1980.

BURKE, Peter, Fransız Tarih Devrimi: Anafes Okulu, (tre. Mehmet Küçük), Doğu-Batı Yayınları, Ankara-2002. .

CLARK, Edward C., "Osmanlı Sanayi Devrimi", (tre. Ebru AFAT), Çerçeve Dergisi, Y. 8, S. 25, Ocak- · 2000.

3 Bu ~ada ortaya konmaya çalışılan yorum körü körüne bir Osmanlı sawnusu olaıak da, eleştirisi olaıak da alınmamalıdır. Yapılmaya çalışı· lan, mevcut görüşlere eleştirellıakan farklı bir bakış açısı geliştirebilmek ve bu bakış açısının isabet düzeyinin tartışılmasına zemin. hazırlamak amaoyla ortaya konmuş bir diŞlllsel çabadan ibarettir. Iktisat tarihi bilimi ile uğraşan araşlınnacı bilim adamlannın iyi niyetli eleşlirileri, değerlendinne ve katkılarıyla zenginl~cek bir tartışma platfonnu hem tarihe hem de bugüne ve geleceğe bakışımızı daha sağlam temellere oturlmamıza yardım edecektir.

461

A. MESliT KÜÇÜKKALA Y

DAVUTOGLU, Ahmet, 'Tarih İdrakinin Oluşu­munda Metodolojinin Rolü: Medeniyetlerarası Etkile­

•şim Açısından Dünya Tarihi ve Osmanlı", Divan İ/mf Ara§tırmalar Dergisi, Y. 4, S. 7, 1992.

DİVİTÇİOGLU, Sencer, Asya Üretim Tarzı ve Os­manlı Toplumu, Serınet Matbaası, Kırklareli-1981.

GENÇ, Mehmet, "Osmanlılar'da Zanaat Ahlak İktisat ilişkisi", (Söyleşi), Salı Toplantıları, YKYYayın­Jan, İstanbul-1994.

HAMİTOGULLARI, Be§ir, Çağda§ İktisadi Sistem­ler, Savaş Yayınlan, 4. Baskı, İstanbul-1986.

HEATON, Herbert, Avrupa İktisadi Tarihi, (tre. M. Ali KIUÇBAY), İmge Yayınevi, Ankara-1995.

HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, (tre. Murat Belge), İletişim Yayınlan, İstan­bul-1995.

ISSAWI, Charles, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa Ekonomisindeki Yeri 1600-1914", Osmanlı ve Dünya, (Haz. Kemal KARPAT), Ufuk Kitapları, İs­tanbul-2000.

İNALCIK, Halil, "Osmanlı İktisat Zihniyeti ve Os­manlı Ekonomisi", Tarih Risale/eri, (Der. Mustafa ÖZEL), İz Yayıncılık, İstanbul-1995.

İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorlıi§u'nun Eko­nomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, (tre. Halil BERK­TAY), Eren Yayınları, C. 1, İstanbul-2000.

KENNEDY, Paul, Büyük Güçlerin Yüksel i§ ve Çö­küş/eri, (tre. Birtane KARANAKÇI), İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara-1991. .

KIUÇBAY, M. Ali, Feoda/ite ve Klasik Dönem Os­manlı Üretim Tarzı, Gazi Üniv. Yayınları, No. 8, İİBF Yay. No: 8, Ankara-1982.

KÜÇÜKKALAY, A. Mesud, Coğrafi Keşifler ve Ekonomi/er, Ai#upa ve Osmanlı Devleti, Çizgi Kita­bevi Yayınları, Konya-2001.

MCNEIL, William H., Dünya Tarihi, (tre. Alaaödin ŞENEL), imge Kitabevi, Ankara-1994.

MCNEIL, W., "Osmanlı İmparatorluğu'nun Dün­yadaki Yeri, (tre. Melek EGİLMEZ), Tarih ve Toplum Dergisi, S. 2, Şubat-1984.

MUN,· Thomas, A Discourse of Trade From Eng­land Unto East Jndies, Fascimilie Text Society, New York-1930.

NORTH, D. C.; THOMAS Robert P., "The Rise and Fall of the Manarial System: A Theoretical Mo­del", Journal of Economic History, Vol. 36; 1971.

462

NORfH, Dauglas; THOMAS Robert P., The Rise of Western World-A New Economic History, Camb­ridge Univ. Press., New York-1973.

ORMAN, Sabri, İktisat Tarih ve Toplum, Küre Ya-yınlan, İstanbul-2001. ·

ÖZCAN, Azmi, "Toynbee'nin Gözünde Türkler", İzlenim Dergisi, Y. 1, S. 11, Kasım-1993.

ÖZEL, Mustafa, "İktisadi Oryantalizmin Sonu, Çin Hint ve Osmanlı Ekonomilerine Yeni Bakış", Divan İl mi Araştırmalar, Y. 5, S. 8, 2000/1.

ÖZVAR., Erol, "Osmanlı Tarihini Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Literatürü", Divan İl ml Araştırmalar, Yıl 14, S. 7, 1999/2, s.135-151.

PIRENNE, Henry, Ortaçağ KenUeri Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, (tre. Şadan KARADENİZ), İleti­şim Yayınlan, 4. Baskı, İstanbul-1994.

POLANYİ, Karl, Büyük Dönüşüm, (tre. Ayşe Buğ­ra), İletişim Yayınları, İstanbul-2000.

SCOTT, George R., işkencenin Tarihi, (tre. Hami­de Koyukan), Dost Yayınlan, Ankara-1995.

SEE, Henry, Modern Kapitalizmin Doğuşu, (tre. Turgut ERİM), Yöneliş Yayınları, İstanbul-2000.

SYRETT, E. Frangakis, "Trade Between Ottoman Empire and Westem Europe: The Case of !zmir in the 18th Century", New Perspedives on Turkey, V. 2, No. 1, 1988 . .

T ABAKOGLU, Ahmet, "XVII. ve XVIII. Yüzyıl­. larda Dış Konjonktür Şartlannın Osmanlı Ekonomisi Üzerindeki Etkileri", İÜ. İTİA. Dergisi, C. 1, S. 2, Ara­lık-1981.

TABAKOGLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, 2. Baskı, İstanbul-1994.

ÜŞÜR, İşaya, "Kapitalizmin Gelişmesi Üzerine in­celemeler ve Geçiş Tartışmaları: Bir Takdim", Kapita­lizmin Gelişimi Üzerine İncelemeler, (Maurice DOBB), (tre. F. AKAR), Belge Yayınları, İstanbul~1992 .

ÜŞÜR, İşaya, "Osmanlı Toplum Yapısı", Gazi Üniv. İİBF. Dergisi, C. 8, S. 2, 1992.

·wAI.J...ERSTEİN, Immanuel; KASABA, R., "Os­manlı İmparatorluğu'nun Dünya Ekonomisi İle Bü­tünle§me Süreci", Toplum ve Bilim Dergisi, S. 23, Güz-1983.

WEBER, Max, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, (tre. Zeynep Gürata), Ayraç Yayınları, Ankara-1997.