ORALNE MANIFESTACIJE LICHEN-A PLANUS-A KONIČANIN DŽENANASTOMATOLOŠKA KLINIKA , MEDICINSKI FAKULTET NIŠ, NIŠ

ORAL MANIFESTATIONS OF THE LICHEN PLANUS

KONICANIN DZENANACLINIC OF THE DENTISTRY, MEDICAL FACULTY NIS, NIS

ABSTRACT

The Lichen planus is frequent dermatosis that only attack mucus with no skin manifestation. Its only location can be only upon oral mucus. The aim of the paper is to examine the oral localization incidence in all its key variants. From March, 1999, to December, 2002, 35 patients were examined, namely, 28 women and 7 men of 19 to 63 years of age. Of 6 variants of the Lichen planus oral manifestations 17 had an erosive-ulcerous form, 13 had a reticular one and 5 patients had an atrophic form. The erosive-ulcerous form that was dominant in the last few years in its clinic variants was diagnosed upon the byccal mucus, gingiva, tongue, hard palate, lips and mouth cavity floor.

This form requires an adequate therapy regarding its chronic nature as well as frequent check-ups due to the possibility of the "lichen dysplasia". Similar treatment is required with the atrophic form while the reticular variant requires occasional controls with no specific therapy except for the one referring to everyday maintenance of good oral hygiene, caries elimination and periodontal diseases along with the hygienic-diet regime.

Keywords:oral mucus;lihen planus;erosive-ulcerous variant;reticular;atrophic;

SAŽETAK

Lichen planus je česta dermatoza, koja zahvata samo sluzokožu bez kožnih manifestacija. Njegova jedina lokalizacija može da bude samo na oralnoj sluzokoži. Cilj rada bio je ispitivanje incidence oralne lokalizacije u svim njenim kliničkim varijantama. Ispitivano je 35 bolesnika od marta 1999. do decembra 2001. godine i to 28 žena i 7 muškaraca starosnog doba od 19-63 godine. Od 6 varijanti oralnih manifestacija Lichen planus-a: erozivno ulceroznu formu imalo je 17, retikularnu 13, a atrofičnu 5 bolesmka. Erozivno-ulcerozna forma, koja poslednjih godina dominira u kliničkim varijantama, najčešće je dijagnostikovana na: bukalnoj sluzokoži, zatim gingivi, jeziku, tvrdom nepcu, usnama i na podu usne duplje.

Ova forma zahteva adekvatnu terapiju, a obzirom na hronicitet procesa i česte kontrole, zbog mogućnosti "lihenske displazije". Slično je i sa atrofičnom formom, dok retikularna varijanta zahteva povremene kontrole, bez neke specifične terapije, sem one koja se odnosi na svakodnevno održavanje dobre oralne higijene, sanacije karijesa i parodontalne bolesti, uz higijensko-dijetetski režim.

Ključne reči:oralna mukoza;lichen planus;erozivno –ulcerozna varijanta;retikularna;atrofična.

UVOD

Oralni lihen planus (OLP) je hronična mukokutana autoimuna bolest. U većini slučajeva se prezentuje karakterističnom kliničkom slikom bilateralnih belih lezija, strija, papula ili plakova na bukalnoj sluznici, dorzumu jezika i/ili gingivi, s ili bez erozija, ulceracija ili bula.

Slika 1.- Lihen planus atroficus-na gingivi

Oralni lihen planus (OLP) predstavlja ozbiljan zdravstveni problem jer za razliku od lezija na koži, lezije mukoznog lihena mogu da se transformišu u oralni planocelularni karcinom (OSCC). Zbog toga se OLP prema kriterijumima Svetske zdravstvene organizacije (WHO) ubraja u oralne prekanceroze(3,4,5) .

Za smanjenje morbiditeta i mortaliteta od OSCC od velikog je značaja rana dijagnostika OLP-a, adekvatna terapija i redovno praćenje bolesnika(3).

Slika 2,3.-Lichen ruber planus reticularis - sluznica obraza

Definicija

Lihen ruber (LR) je bolest koja zahvata kožu i sluznice. Na koži se klinički manifestuje u vidu pljosnatnih, poligonalnih, lividnih papula ili plakova promera 0,5-8 cm, s belim strijama ili tačkama na površini, poznatim pod imenom Wickhamove strije. Na koži primarno zahvata fleksorne površine laktova, kolena, distalnu trećinu donjih ekstremiteta, abdomen, genitalije i nokte(12). Lezije LP-a pojavljuju se na sluznici češće nego na koži i pacijentima donose veću nelagodu, što uključuje bol i osećaj pečenja. Usna šupljina je najfrekventnije zahvaćena, ali su lezije opisane i na sluzokoži nosne šupljine, genitalija, farinksa, larinksa, ezofagusa, želuca, kolona, anusa, konjunktive, uretre(13,14).

OLP je važna klinička manifestacija LP-a koja može prethoditi ili biti pridružena kožnim manifestacijama, a može biti i jedina manifestacija bolesti.

Epidemiologija

LR zahvata 0,5-1% populacije i javlja se u svim etničkim grupama. S obzirom na sklonost pojavljivanja, razvija se tokom srednjeg i starijeg životnog doba, mada je prikazano i nekoliko slučajeva kod dece i adolescenata . Među obolelima ženska populacija čini 54-67% .

OLP je prisutan u celom svetu s prevalencijom od 0,1-4% . Pacijenti koji boluju od kožnog LP-a u 50-77% slučajeva imaju i oralne manifestacije, a u 20-30% slučajeva OLP je izolovana manifestacija LP-a(25,26).

Predisponirajući uslovi

U stručnoj literaturi se navodi mnoštvo potencijalnih predisponirajućih uslova. Deluju kao promotori razvoja OLP-a mehanizmom indukcije strukturnih promena površine keratinocita. Najčešće se spominju virusi, lekovi i zubni materijali. U ekstremnim slučajevima vrlo čestih egzacerbacija bolesti uobičajeno je zameniti amalgamske i zlatne nadoknade bolesniku (pa čak i ukoliko su patch testovi negativni) jer su kod nekih bolesnika lezije regredirale tek nakon zamene tih nadoknada(19,20).

Vrlo često na sluznici usne šupljine mogu se videti različite pojave uzimanja lekova, u svim uzrasnim grupama, u vidu vrlo različitih kliničkih slika.Pojave lekova na sluznici usne šupljine većinom su nespecifične. Međutim, ponekad mogu klinički oponašati neku specifičnu bolest kao što je OLP.adoknada, pa čak i kada su bile daleko od lezija . Simultano prisustvo dijabetes melitusa, hipertenzije i OLP-a kod jednog bolesnika zove se Grispanov sindrom(11,18). Bazirano na istraživanjima koja opovrgavaju povezanost OLP s dijabetes melitusom i hipertenzijom, danas postoji mišljenje, da je OLP u Grispanovom sindromu zapravo lihenoidna reakcija nastala kao pojava medikamentozne terapije hipertenzije i dijabetesa(19) .

Slika 4,5.-Lihen planus eritematoza

Etiopatogeneza

Etiologija i patogeneza OLP-a, bolesti koja je prvi puta opisana 1869. godine, danas su još uvek nepoznate. Učinak uzroka koji određuju podložnost OLP-u i inicijalni događaj nastanka lezija OLP-a do danas nisu u potpunosti razjašnjeni. Ipak na temelju brojnih istraživanja moguće je sastaviti mnogo jasniju sliku toka bolesti. U današnje vreme je najšire prihvaćena Boisonicova etiopatogenetska hipoteza, da je OLP posredovana autoimunološka bolest čiji je nastanak postaknut antigenskom transformacijom površine bazalnog sloja epitela(25,26,27).

Kliničke karakteristike OLP-a

OLP može se pojaviti na svim delovima usne šupljine. Lezije su najčešće bilateralno na bukalnoj sluznici, nešto ređe na jeziku, gingivi i vestibulumu usnica, a vrlo retko na nepcu .

S obzirom na veličinu lezije u odnosu na zahvaćenost oralne sluznice, moguće je razlikovati:

• lichen ruber planus - 80% (u nivou oralne sluznice)

• lichen ruber erosivus - 18% (ispod nivoa oralne sluznice)

• lichen ruber bullosus 2% (iznad nivoa oralne sluznice).

Lichen ruber planus pokazuje najviše morfoloških raznolikosti i najčešća je forma oralne bolesti.

Morfološki oblici su: LRP reticularis, LRP papularis, LRP plaquosus, LRP atrophicans i LRP anularis(20,21).

Retikularni tip OLP-a

Retikularni tip OLP-a (Slika 1) je najučestaliji. Karakteriše ga lividno-eritemetozno područje prekriveno mrežom brojnih uzdignutih belih linija ili strija, koje zovemo Wickhamove strije. Wickhamove strije se najčešće nalaze bilateralno na bukalnoj sluznici, ponekad na lateralnim stranama jezika, a retko na gingivi i usnicama. Ovaj tip lihena obično je praćen minimalnom kliničkom simptomatologijom i često se otkriva slučajno

Slika 6.-Lihen planus reticularis Slika 7.-Lihen planus atrophicus

Erozivni-ulcerozni tip OLP-a

Erozivni/ulcerozni tip OLP-a (Slika 8) je drugi po učestalosti među kliničkim tipovima OLP-a. Erozije su nepravilnog oblika, okružene su eritematoznom sluznicom koja je prekrivena hiperkeratotičnim strijama. Centralno područje lezija može biti ulcerirano, pokriveno žućkastim fibrinskim plakovima ili pseudomembranama. Erozije su perzistentne i bolne. Kod 25% pacijenata s erozivnim tipom lihena razvije se deskavamativni gingivitis(14).

Papularna tip OLP-a

Tip OLP-a je redak, a prepoznatljiv je po malim belim papulama promera 0,5 mm, koje je moguće prevideti prilikom kliničkog pregleda. Papule mogu prethoditi Wickhamovim strijama što nastanu iz konfluirajućih papula(14).

Atrofični ili eritematozni tip OLP-a

Atrofični ili eritematozni tip OLP-a se pojavljuje difuzno na sluznici usta u vidu crvenih mrlja s vrlo diskretnim belim strijama. Česte lokalizacije lezija su pripojna gingiva i dorzum jezika. Zahvaćena gingiva ima mrljaste lezije, često u sva četiri kvadranta. Atrofični OLP je jedan od najčešćih uzroka deskvamativnog gingivitisa(19) .

Bulozni tip OLP-a

Bulozni tip OLP-a se retko susreće. Lezije su vezikule i/ili bule promera od nekoliko milimetara do nekoliko centimetara koje brzo pucaju ostavljajući bolne

ulceracije. Lezije su locirane na bukalnoj sluznici, često u blizini drugih i trećih molara, ponekad lateralno na jeziku, a retko na gingivi i unutrašnjoj strani usnica. Navedene lezije prate i hiperkeratotične strije na okolnoj sluznici .

Lezije erozivnog, atrofičnog i buloznog tipa OLP-a su obično bolne, praćene osećajem pečenja pri kontaktu s određenom hranom, duvanskim dimom ili drugim iritansima što bolesnicima smeta prilikom govora, hranjenja i gutanja te im narušava kvalitet života. Za razliku od toga, retikularni, papulozni i plakozni tip obično su asimptomatski i otkriju se za vreme rutinskog pregleda(27,28).

Dijagnoza

Osim karakteristične kliničke slike OLP-a za postavljanje tačne dijagnoze potrebno je učiniti biopsiju oralne sluznice za patohistološki nalaz tkiva zahvaćenog bolešću, zatim imunofluorescentnu analizu tkiva

Slika 8.-Lihen planus erozivus Slika 9-.Lihen planus bulozus

Bitne karakteristike patohistološkog nalaza tkiva OLP-a su:

• hiperkeratoza,

• hiperparakeratoza,

• podebljanje stratuma granulozuma,

• akantoza spinoznog sloja,

• normalna epitelijalna maturacija,

• vakuolarna degeneracija/likvefakcija bazalnog sloja i bazalne membrane (ponekad toliko intenzivno da je bazalni sloj epitela odsutan).(16,13).

Opis slika:Osnovne mikroskopske karakteristike OLP-a uključuju hiperkeratozu, atrofiju epitela i gusti vrpčasti subepitelijalni infiltrat limfocita. Karakteristični su i izdanci lamine proprije prema epitelu nalik "zupcima pile", likvefakcijska degeneracija ili nekroza bazalnog sloja epitela i separacija epitela od lamine proprije. Pod elektronskim mikroskopom na uzorcima tkiva uzoraka oralne sluznice zahvaćene OLP-om vidljivi su lomovi, napuknuća i duplikature bazalne membrane.

Imunohistohemijski se unutar epitela nalazi povećan broj Langerhansovih ćelija koje verovatno učestvuju i prezentuju antigene T-limfocitima.

Direktnom imunofluorescencijom vidljive su kod 90-100% slučajeva fibrinogen u zoni bazalne membrane. Uz depozite fibrinogena ponekad se mogu videti i imunoglobulini i komponente komplementa(22,24).

Diferencijalna dijagnoza

Postoji niz bolesti čija klinička slika može nalikovati OLP-u, a koje se zasnivaju na temelju biopsije i patohistološkog nalaza zahvaćenog tkiva. To su primeri lupus eritematodes, hronična hiperplastična kandidijaza, displazija epitela, oralna Crohnova bolest, anemična stanja, reakcija odbacivanja transplatata, sekundarni sifilis, leukoplakija, pemfigus, pemfigoid i oralni planocelularni karcinom. Biopsija ne osigurava uvek jasnu dijagnozu jer nema distinkcije između OLP i lihenoidne reakcije, osim što se u poslednjem češće vide eozinofili subbazalno.

Ponekad se vrši i direktno imunološko obeležavanje, a svrha je isključiti maligne lezije(15,16).

Maligna transformacija

Dok za LP kože ne postoji rizik od maligne transformacije, OLP su mnogi autori referirali kao prekancerozu. Od 1910. godine kada je objavljeno da je dijagnosticiran karcinom gingive kod pacijenta s OLP-om, mnogi su autori opisali slične slučajeve, bilo u vidu prikaza slučajeva, serija slučajeva ili velikih prospektivnih studija.

U nekoliko prospektivnih i retrospektivnih studija kao i prikazima slučajeva objavljeno je da OLP ima povećani potencijal razvoja malignosti. Po navedenoj literaturi tumor povezan s OLP-om je OSCC, a udeo maligne transformacije je od 0-9% . Zbog toga se OLP prema kriterijumima Svetske zdravstvene

organizacije ubraja u prekancerozne lezije. Svi klinički tipovi imaju tendenciju zloćudne transformacije, a najveću imaju atrofične i ulcerativne/erozivne lezije OLP-a. Karcinomi većinom nastaju na jeziku ili gingivi, a vreme potrebno za transformaciju lezije OLP-a u OSCC je 1-11 godina. OSCC povezan s OLP-om ima lošu prognozu zbog velike mogućnosti pojave metastaza . Svi klinički tipovi imaju tendenciju zloćudne transformacije, a najveću imaju atrofične i ulcerativne/erozivne lezije OLP-a. Karcinomi većinom nastaju na jeziku ili gingivi, a vreme potrebno za transformaciju lezije OLP-a u OSCC je 1-11 godina. OSCC povezan s OLP-om ima lošu prognozu zbog velike mogućnosti pojave metastaza . Zatim su sledili brojni autori, koji su pored belih papula i plakovnih lezija u usnoj duplji, počeli da opisuju i brojne varijante bolesti, počevši od Poor-a 1905. godine, koji je prvi opisao vezikulo-bulozne lezije, pa ulcerozne i atrofične, koje su posebno obradili Lortat-Jacob i saradnici 1929. godine (Jandonski and Shklar, 1976)(27,28).

Cilj rada

U istraživanju je primenjena ekološka studija kao najpogodnija za ispitivanje ove vrste bolesti. Cilj rada bio je da se prikažu najčešće varijacije Lichen planus-a na oralnoj sluzokoži.

Metod i materijal rada

Obradjeno je 35 bolesnika, koji su došli na Kliniku za stomatologiju, na Odeljenje za oralnu medicinu i parodontologiju u roku od marta 1999. do decembra 2001. godine. Posle detaljne anamneze i kliničkog pregleda, analiza glikemije i krvnog pritiska, kod pojedinih erozivnih i atrofičnih formi uzeti su isečci sa promenama, radi patohistološke obrade i potvrde kliničke dijagnoze.

Od 35 bolesnika 28 je bilo žena a 7 muškaraca. Najmlađi bolesnik imao je 19 a najstariji 63 godine. Najveći broj obolelih bio je u starosnoj dobi između 35 i 60 godina.

Od šest varijanti oralnih manifestacija Lichen planus-a, erozivno-ulceroznu formu imalo je 17, retikularnu 13, dok je 5 imalo atrofičnu(26,27).

REZULTATI

Erozivno-ulcerozna forma

Retikularna forma

Atrofična forma

Ukupno

Muški 5 1 1 7Ženski 12 12 4 28Ukupno 17 13 5 35

Tabela 1.-Učestalost Lihena planusa prema polnoj strukturi

Erozivno-ulcerozna forma najčešće se dijagnostikovala na bukalnoj sluzokoži, zatim: gingivi, jeziku, tvrdom nepcu, usnama i podu usne duplje.

Najčešća lokalizacija retikularne forme bila je: bukalna sluzokoža, bočne strane jezika, gingiva, tvrdo nepce, pod usne duplje i usne.

Atrofična varijanta bolesti bila je na: bukalnoj sluzokoži, gingivi, jeziku, tvrdom nepcu, usnama i podu usta

Erozivno-ulcerozna forma bila je u obliku nepravilnih erozija ili ulceracija bledo-crvene, do tamno-crvene boje, različite veličine, sa ili bez tendencija ka konfluiranju, na čijoj su se periferiji nalazile razne varijante belih keratotičnih papula.

Atrofična forma nastajala je kao rezultat zarastanja erozivno-ulceroznih oblika i manifestovala se epitelnom atrofijom. Lezije su imale glatku i sjajno-crvenu površinu sa slabo ograničenom ivicom, oko koje su se nalazile bele linearne ili razgranate papule.

Retikulama forma bolesti je bila laka za dijagnostiku, nije zahtevala pato-histološku obradu, a terapija se svodila na povremene kontrole, higijensko dijetetski režim, uveravanje bolesnika da promene nisu znak malignog oboljenja a kod nekih su preporučivali i sedative i češče kontrole kod interniste, ako su bolovali od povišenog krvnog pritiska i šečerne bolesti(21,22).

U slučaju izolovanja Candidae ordinirani su fungicidi.

Erozivno-ulcerozna i atrofična forma zbog moguće "lihenoidne displazije" i straha za malignu transformaciju bile su i pored jasne kliničke slike podvrgnute patohistološkom ispitivanju(10).

Slika 10,11. Lichen ruber planus reticularis - sluznica obraza

Patohistološka ispitivanja kod oralnih varijanata Lichen planus-a pokazala su tri glavne karakteristike.

• hiperkeratozu i parakeratozu gornjih slojeva epitela,

• hidropsnu degeneraciju bazalnog sloja epitela,

• gustu infiltraciju limfocita u gornjem korijumu ispod epitela,

erozivno-ulcerozne lezije pokazuju jaku degeneraciju bazalnog sloja i plakovni gubitak epitela. Ako su postojale vezikule videla se i epitelna separacija od vezivnog tkiva, i

• atrofične lezije su pokazivale tanak i degenerisan epitel

Terapija ovih oblika je vrlo kompleksna i uključivala je sistemsko i lokalno primenjivanje kortikosteroida. Korekciju svih stomatoloških radova koji bi mogli da iritiraju sluzokožu, ekstrakciju svih destruiranih zuba, uklanjanje

radova iz oblasti protetike koji stvaraju razliku u elektrogalvanskom potencijalu, uz stalnu kontrolu da se sekundarno ne inkorporira Candida.-te tada bi davali lokalne fungicide. U terapiji se još koriste Cyclosporin vodice za ispiranje usta, sedativi, aromatični retinoidi, krioterapija, laser i hiruško otklanjanj(29,30).

Diskusija

Wilson koji je prvi 1869. godine opisao Lichen ruber planus notirao je prisustvo oralnih lezija, kod nekih svojih bolesnika (Dostanić i Dostanić 1998). Silverman i saradnici su 1985. godine obradili 570 bolesnika sa oralnom lokalizacijom i našli su prevalencu kod osoba ženskog pola u 67% sa prosečnom starosnom strukturom od 52 godine, Iokalizacijom na obraznoj sluzokoži u 87%, erozivno-ulceroznom formom bolesti u 46% i malignom transformacijom u 1,6% (Silverman et al., 1985).

Atrofična forma imala je redosled lokalizacije bukalna sluzokoža, gingiva, jezik, nepce, pod usne duplje i na kraju usne(5,6).

Svi ovi nalazi poklapali su se sa rezultatima, uz konstataciju da se u prethodnim istraživanjima, koja su obavljena sedamdesetih i osamdesetih godina prošloga veka, retikularna forma bolesti češće pojavljivala nego erozivno-ulcerozna forma. U poslednjim istraživanjima atrofična i erozivno-ulcerozna forma su daleko zastupljenije nego klasična retikularna varijanta.

Nije nadjena uzročna veza sa pušenjem i oralnim Lichen planusom, niti spontane remisije bez terapije. Za ovaj dvogodišnji period nije ustanovljena maligna transformacija bolesti. Rezultati se poklapaju i u proceni da više oboljevaju sredovečne žene nego muškarci, i da se nalaz Candidae u svim varijantama oboljenja može uzeti kao sekundarno dodatni faktor, jer su neki bolesnici ili dijabetičari i hipertoničari i imali protetske nadoknade čija higijena nije bila zadovoljavajuća(17,18) .

Axell i saradnici, a po navodima Krogh-a, su sugerirali da infekcija Kandidom, može da bude jedan od faktora maligne transformacije leukoplakije, i to nodularnog tipa, u ustima, a isto tako i Lichen planus-a to nije moglo da se dokaže(7).

Zaključak

Prateći dugo godina oralne promene kod Lichen planus-a, posebno u poslednje dve godine, gde su brojne dijagnoze potvrđene patohistološkim analizama, može da se zaključi:

• najčešće varijante su: erozivno-ulcerozna, zatim retikularna pa atrofična. Ostali oblici u ovom dvogodišnjem periodu nisu se javili,

• češće obolevaju žene srednje životne dobi nego muškarci,

• u 90 %slučajeva anamnezom je dobijeno da je pojavi prethodio stres na poslu ili u porodici,

• postoji povećana incidenca erozivno-ulceroznih formi u odnosu na istraživanja od pre 20 godina,

• erozivno-ulcerozna forma zahteva kontinuirano praćenje bolesnika, lokalnu i sistemsku terapiju, ne samo kortikosteroidima, već i brojnim drugim medikamentima, pa i fizikalnim i hirurškim procedurama(21.22).

Bez obzira na pristup u terapiji, remisija je ipak samo privremena.

Budući da je OLR hronična bolest koja se ubraja u prekanceroze, preporučuje se pacijente redovno pregledati dva do četiri puta godišnje sa ciljem ranog dijagnosticiranja oralnog karcinoma, a kako bi se smanjio morbiditet i mortalitet od OSCC-a(14).

Literatura

1. Bermejo,A.,Bermejo,M.D.,Roman,P.(1990)Lihen planus with simultanae ous involvement of the oral cavity and genitalia.Oral Surg Oral Med Oral Patrol,69(2):209-16

2. Jandinski,J.J.,Shklar,G.,(1976)Lichen planus of the gingiva.J.Periodontal,47(12):724-33

3. Silverman,S.,Gorsky,M.,Lozada-Nur,F.(1985)A prospective follow-up study of 570 patients with oral lichen planus,Persistence,remission,and maligua association.Oral Surg Oral Med Oral Patrol,60(1)30-4

4. Porter SR, Kirby A, Olsen I, Barrett W. Immunologic aspects of

dermal and oral lichen planus: a review. Oral Surg Oral Med

Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997; 83(3): 358–664.

5. Eisen D. The evaluation of cutaneous, genital, scalp, nail, esophageal, and ocular involvement in patients with oral lichen

planus. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod

1999; 88(4): 431–6

6. Miller CS, Epstein JB, Hall EH, Sirois D. Changing oral care

needs in the United States: the continuing need for oral medicine. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod

2001; 91(1): 34–44.

7. McCreary CE, McCartan BE. Clinical management of oral lichen

planus. Br J Oral Maxillofac Surg 1999; 37(5): 338–43.

8. Axéll T, Rundquist L. Oral lichen planus-a demographic study.

Community Dent Oral Epidemiol 1987; 15(1): 52–6.

9. Bowers KE, Sexton J, Sugerman PB. Commentary. Clin Dermatol

2000; 18(5): 497–8.

10. Lodi G, Scully C, Carrozzo M, Griffiths M, Sugerman PB, Thongprasom K. Current controversies in oral lichen planus: report of an

international consensus meeting. Part 1. Viral infections and

etiopathogenesis. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol

Endod 2005; 100(1): 40–51.

11. Scully C, Beyli M, Ferreiro MC, Ficarra G, Gill Y, Griffiths M, et al.

Update on oral lichen planus: etiopathogenesis and management. Crit Rev Oral Biol Med 1998; 9(1): 86–122.

12 . Edwards PC, Kelsch R. Oral lichen planus: clinical presentation

and management. J Can Dent Assoc 2002; 68(8): 494–9.

13. Thorn JJ, Holmstrup P, Rindum J, Pindborg JJ. Course of various clinical forms of oral lichen planus. A prospective follow-up study of 611 patients. J Oral Pathol 1988; 17(5):

213–8.

14. Sugerman PB, Savage NW, Walsh LJ, Zhao ZZ, Zhou XJ, Khan A,

et al. The pathogenesis of oral lichen planus. Crit Rev Oral

Biol Med 2002; 13(4): 350–65.

15. Brown RS, Bottomley WK, Puente E, Lavigne GJ. A retrospective

evaluation of 193 patients with oral lichen planus. J Oral

Pathol Med 1993; 22(2): 69–72.

16. Silverman S Jr, Bahl S. Oral lichen planus update: clinical characteristics, treatment responses, and malignant transformation.

Am J Dent 1997; 10(6): 259–63.

Taneja A, Taylor CR. Narrow-band UVB for lichen planus

treatment. Int J Dermatol 2002; 41(5): 282–3.

17. Schoelch ML, Sekandari N, Regezi JA, Silverman S Jr. Laser management of oral leukoplakias: a follow-up study of 70 patients.

Laryngoscope 1999; 109(6): 949–53.

18. Zouboulis CC. Retinoids-which dermatological indications will

benefit in the near future?. Skin Pharmacol Appl Skin Physiol

2001; 14(5): 303–15.

19. White JM, Chaudhry SI, Kudler JJ, Sekandari N, Schoelch ML, Silverman S Jr. Nd:YAG and CO2 laser therapy of oral mucosal

lesions. J Clin Laser Med Surg 1998; 16(6): 299–304.

20. Epstein JB, Wan LS, Gorsky M, Zhang L. Oral lichen planus:

Progr

ess in understanding its malignant potential and the implications for clinical management. Oral Surg Oral Med Oral

Pathol Oral Radiol Endod 2003; 96(1): 32–7.

21. Rozycki TW, Rogers RS 3rd, Pittelkow MR, McEvoy MT, el-Azhary

RA, Bruce AJ, et al. Topical tacrolimus in the treatment of

symptomatic oral lichen planus: a series of 13 patients. J Am

Acad Dermatol 2002; 46(1): 27–34.

22. Pindborg JJ, Reichart PA, Smith CJ, van der Waal I. Adenoid

squamous cell carcinoma. In: Pindborg JJ, Reichart PA, Smith CJ,

van der Waal I, editors. WHO histological typing of cancer and

precancer of the oral mucosa. 2. New York: Springer, Heidelberg; 1997. p. 15.

23. van der Meij EH, Schepman KP, Smeele LE, van der Wal JE, Bezemer PD, van der Waal I. A review of the recent literature regarding malignant transformation of oral lichen planus. Oral

Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1999; 88(3):

307–10.

24. Holmstrup P, Thorn JJ, Rindum J, Pindborg JJ. Malignant development of lichen planus-affected oral mucosa. J Oral Pathol

1988; 17(5): 219–25.

25. Silverman S Jr. Oral lichen planus: a potentially premalignant lesion. J Oral Maxillofac Surg 2000; 58(11): 1286–8.

26. Zakrzewska JM. Fortnightly review: oral cancer. BMJ 1999;

318(7190): 1051–4.

27. Mattsson U, Jontell M, Holmstrup P. Oral lichen planus and malignant transformation: is a recall of patients justified?. Crit Rev Oral Biol Med 2002; 13(5): 390–6.

Rev Oral Biol Med 2002; 13(5): 390–6.

28. McCartan B, McCreary C. What is the rationale for treating oral

lichen planus. Oral Dis 1999; 5(3): 181–2.

The paper received on October 21, 2008

29. Mravak-Stipetić M, Filipović-Zore I, Pirkić A, Manojlović S, Virag M. Oral Squamous Cell Carcinoma (OSCCA) Arising from an Oral Lichen Planus Lesion-Report of Two Cases. Acta Stomatol Croat. 2003;37(3):363-4.

30. Biočina-Lukenda D. Oral Lichen Ruber - I Etiology and Pathogenesis. Acta Stomatol Croat. 2002;36(4):451-73.