onbehagen bas heijne
TRANSCRIPT
Inhoud
Introductie
Economische context: verliezers van de globalisering
Filosofische context: het postmodernisme
“Onbehagen”
Bas Heijne:
2016 - Een waanzinnig gaaf land (essays)
2016 - Onbehagen – nieuw licht op de beschaafde mens (essay)
2016 - Mens of onmens - humanisme in de eenentwintigste eeuw (essay)
2016 – PCHooftprijs 2017
2017 - Staat van Nederland, een pleidooi (essay)
Kanttekeningen bij verliezers
Armen stemden vaker op Hillary Clinton dan op Trump
Rijken (>$50.000 pj) stemden meer op Trump
Bij Brexit stemden lageropgeleiden vaker voor leave dan hoogopgeleiden
De remainers maakten zich vaker zorgen om economie en ongelijkheid
Het gaat bij globalisering ook om een culturele kant (bedreiging)
De kiezers in West-Europa laten zich ook leiden door angst en onbehagen
Filosofische context: het postmodernisme
Waar in het modernisme het verval van culturele eenheid en de oude op de
rede gebaseerde orde betreurd werd, daar viert het postmodernisme juist
de uit dit verval voortkomende diversiteit en het gebrek van een centrum.
Modernisten gaan ervan uit dat er een goed fundament is om kennis op de
stand van de (toen) geldende wetenschappen te baseren.
Het postmodernisme gaat daarentegen uit van een gebrekkige fundering van
kennis.
Filosofische context: het postmodernisme
Volgens het modernisme leiden kennis en argumentaties uiteindelijk tot universele
principes en theorieën. De mensheid komt steeds nader tot de waarheid.
Volgens postmodernisten bestaat kennis echter vooral uit gedachteconstructies,
'Waarheid' als zodanig bestaat dan ook niet. Met de op consensus gebaseerde ‘’grote
verhalen’’ vervallen ook de universele doelen. Dit leidt tot waardenpluralisme en –
relativisme.
Volgens het modernisme kunnen de gestelde doelen in de praktijk ook worden
bereikt. De mens is het subject dat op een rationele wijze richting geeft aan de
gewenste maatschappelijke ontwikkeling.
Het postmodernisme relativeert de mogelijkheid om middels ingrepen doelen te
bereiken.
Filosofische context: het postmodernisme
Lyotard (The postmodern condition,1979)
Ongeloof in metanarratives (religie, totalitaire ideologieen, marxisme,
christendom, wetenschap)
Koppelt taal van de wetenschap aan taal van de ethiek en politiek
Foucault
Kennis is een direct product van macht
Mensen zijn culturele constructies
Derrida
Introduceert het begrip deconstructie (kritische analyse)
Is gespitst op taal
Er is niets buiten de tekst
Iedereen mag zijn eigen betekenis er aan toekennen
De relatie tussen het teken en de referent ligt niet vast, maar wordt
bepaald door context, de politieke overtuiging en vooroordelen van zender
én ontvanger.
Onbehagen (1,2,3)
“De cultuur bedwingt de gevaarlijke agressielust van het individu door het te
verzwakken, te ontwapenen en te laten bewaken door een instantie in zijn
innerlijk, als een veroverde stad door bezettingstroepen.” (Freud, Het
onbehagen in de cultuur)
Opdracht aan Bas: leg onze beschaving op de sofa met in het achterhoofd de
opvatting van Freud, dat cultuur mogelijk wordt gemaakt door een
wisselwerking tussen het lust- en het realiteitsprincipe.
Bas is gevormd door cultuur van de verlichting (na 1945):
Wereldbeeld
Mensbeeld
Optimisme en vooruitgang
Onbehagen (4)
Geboeid door lievelingsschrijvers Dostojevski, Conrad, Couperus:
De mens is niet opgewassen tegen cultuur.
Steeds onverbloemder zichtbaar worden emoties als nationalisme, groepsdenken,
racisme, moslimhaat, anti-europa.
Susan Neijman (Morele helderheid) vraagt om standpunt: Vóór of tegen verlichting?
Oftewel: oprecht optimistisch wereldbeeld of pessimistisch wereldbeeld.
Bas vraagt zich af of je aan beide kanten tegelijk kan staan.
Onbehagen (5)
Charlie Hebdo zet het wereldbeeld onder vuur.
We dachten dat dat niet meer zou gebeuren.
Op macro niveau worden gebeurtenissen gerelativeerd (nog nooit zo rijk, zo veilig,
enz.)
Maar pessimisme groeit.
Onbehagen (6)
Maar cijfers zeggen niet alles. Perceptie doet er toe.
Er is sprake van een verschuiving in ons mensbeeld. Steeds meer cultuurkritiek richt zich niet op
onze aangeboren en door beschaving getemde agressie, maar op het afvlakken van onze vrijheid
en dus onze humaniteit door steeds strengere controle.
Toename van vrijheid (o.a. via sociale media) bleek afname van vrijheid door beheersing en
controle van deze middelen. De burger bleek object in plaats van subject.
Beschavingsparadox: naarmate technologie steeds meer gebruikt wordt om onze veiligheid en
gezondheid te waarborgen of te bevorderen, lijkt die onze bewegingsvrijheid, lichamelijk en
geestelijk steeds verder in te perken.
Meetbaarheid blijkt vorm van reductie. Cijfers en statistieken worden maatgevend. Burgerschap
wordt gereduceerd tot tabellen en grafieken. Die zeggen hoe de samenleving naar hem kijkt.
Minder interessant is hoe hij naar de samenleving kijkt.
Onbehagen (6) vervolg
De paradox van de wetenschap (in het bijzonder de biologie):
*Wetenschap helpt de mens niet alleen verder, maar confronteert ons ook steeds sterker met
de natuurlijke grenzen van onze vrijheid.
*De evolutie heeft ons slecht toegerust voor het door ons gekoesterde verlichte mensbeeld
*De verwachting dat de mens en zijn geschiedenis in een bepaalde richting zouden bewegen,
spreekt niet langer vanzelf
*Naarmate de wetenschap steeds dieper in onze levens doordringt, worden we steeds meer
gewaar hoezeer we door onze biologie gedetermineerd zijn
Onbehagen (7)
Het wereldbeeld (van de verlichting) wankelt:
* populisme
* identiteitsbewaking
* eigen kleine wereld tegen grote boze wereld
* groeiend fundamentalisme
* individuele belangen worden steeds vaker vereenzelvigd met die van de eigen
gemeenschap, het geloof, de identiteit, de natie…
Het idee van universele gelijkheid wordt ondertussen nog wel her en der met kracht
uitgedragen (LHBGT), maar het stuit op steeds meer verzet.
Onbehagen (8)
Het Europese project (symbool van het naoorlogse verlichtingsdenken) wordt steeds meer
gezien als een bedreiging voor de eigen kleine gemeenschap
Volgens historicus Y.N.Harari (Sapiens,2014) zijn mensen evolutionair toegerust om samen
te werken in kleine groepen. Om grote groepen samen te laten werken is een verbindend
verhaal nodig, een gedeelde overtuiging of geloof - een mythe
Europa begon met de wederopbouw-mythe van de verlichting (geen oorlog meer,
optimisme, steeds beter).
De emoties van de contra-verlichting (benauwd groepsdenken, nationalisme, superioriteit
van de eigen cultuur, eigen volk en vaderland, fascisme) waren na ‘45 taboe verklaard.
Dat leidde tot een onderschatting van de opgave om een gemeenschap te vormen zonder de
klassieke eigenschappen van een gemeenschap.
Onbehagen (9)
In de bezuinigingslanden (Spanje, Griekenland) is de weerstand tegen Europa enorm.
Europa wordt gezien als een bezettingsmacht, zowel op de linker als de rechter flanken.
Beide flanken leunen tegen de traditie van de contra-verlichting aan:
- links, vanwege neoliberalisme en globalisering
- rechts, vanwege immigratie en vluchtelingenstromen (identitaire problemen)
Als de mythe van de verlichting aan draagkracht verliest, komen de mythen van de contra-
verlichting naar boven (o.a. n.a.v. de (vluchtelingen)crisis):
- In West Europa meer waardenunie
- In Oost Europa meer economische belangen
Het verlangen naar een radicale versimpeling van een complexe, ongrijpbare wereld, samen
met het verlangen naar herstel van autonomie, leiden naar de behoefte aan een sterke
man.
Onbehagen (9) (vervolg)
Habermas (Over de constitutie van Europa) meent dat niet een gebrek aan democratie
Het probleem is, maar veeleer het imago van de bestuurlijke klasse (“mandarijnen”).
Die bestuurlijke elite vlakt vrijheid af, bureaucratiseert emoties, perkt de bewegingsruimte
in…, allemaal voor ons eigen bestwil.
Iedere nieuwe mythe over Europa zal altijd tweeslachtig zijn: de burger, die zijn eigen belangen
ondergeschikt wil maken aan een groter (niet meteen vanzelfsprekend) belang: het streven naar een
gemeenschap voorbij de grenzen van de eigen kleine wereld (= het verlichtingsdenken).
Er zal altijd spanning zijn tussen een individu en de cultuur waarvan hij deel uitmaakt.
Fukuyama (The origins of political order) meent dat bestuurlijke elites vrijwel altijd ten onder gaan
Omdat ze geen oog hebben voor veranderende omstandigheden in de samenleving die zij besturen.
Zijn de Europese hervormingsvoorstellen een serieuze poging tot metamorfose of zijn het
afgedwongen opportunistische concessies? (hoop?? vrees??)
Onbehagen (10)
Als het verlichtingsdenken uitdrukt, hoe de mens zou willen zijn, doet die hardnekkige
traditie van de contra-verlichting een instinctief beroep op hoe de mens van nature is
(aan de ene kant de mens als kroon op de schepping, aan de andere kant de mens als
dier tussen de dieren).
Beinvloeden de neurologische inzichten over hoe ons brein werkt ons idee van ons mens-
zijn? Worden we gegijzeld door onze kennis over onszelf?
Onbehagen (11)
Marilynn Robinson (The givenness of things, 2015) meent dat we zoveel meer zijn als
ons brein. Er is zoveel meer dan biologische aspecten.
Vergelijk: de uitspraak dat een bankbiljet niets meer is als een stukje papier, is een reductie.
Het zegt niets over de aard en de betekenis van dat bankbiljet!
Maar de nieuwe neurologische kennis kan niet ongedaan gemaakt worden. Ze beïnvloedt ons
mensbeeld wel degelijk. Ons verwetenschappelijkte mensbeeld wordt steeds meer object dan
subject. Hoe beter we de biologische mens leren kennen, hoe makkelijker hij naar de hand
gezet kan worden.
Onbehagen (12)
Menselijk gedrag kan ongemerkt beïnvloed worden door gebruik te maken van die kennis
(het zg. “nudgen”).
De mens wordt dan niet gezien als een autonoom individu, maar als een biologisch object.
Onze redelijke vermogens worden met opzet niet langer aangesproken.
De Amerikaanse filosoof Matthew B. Crawford (The world beyond your head, 2015) illustreert dit
aan de hand van een onderzoek naar gokgedrag in Las Vegas (met name gokautomaten).
Het gokbeleid stelt dat het individu autonoom is en eigen keuzes kan maken, terwijl de
gokautomaten gericht zijn op het ongemerkt manipuleren van onbewust gedrag.
Kan de mens zichzelf als autonoom wezen blijven zien (humanisme!) als die notie in de
maatschappij zelf ondermijnd en ontkend wordt?
Onbehagen (13)
Op een verkiezingsbijeenkomst van Donald Trump in 2015 waren veel “lower-middle-class”
mensen. Er werd harde muziek gedraaid (You can’t always get what you want…)
Trump gaf een zwalkende speech, waarin complexe, moeilijk beheersbare kwesties teruggebracht
werden tot enkele simpele frases (Klimaatverandering? Kijk naar buiten…)
Het populisme maakt de wereld simpel en overzichtelijk en het geeft de burger de illusie van
zelfbeschikking terug.
De vijanden zijn de buitenstaanders maar vooral de elite, die de idealen van de Verlichting belijdt,
en de experts die ongewenste feiten aandragen.
Onbehagen (14)
Freud (Het onbehagen in de cultuur,1930): er is een onoplosbare spanning tussen een individu
en de samenleving waar hij deel van uitmaakt.
Oerdriften in een mens worden getemd door beschaving.
Het lustprincipe wordt geconditioneerd door het realiteitsprincipe
Naast lustprincipe ook doodsdrift. “Soms wil een mens gewoon iets stuk maken”
De cultuurgemeenschap (de beschaving) wordt permanent bedreigd door verval
Er zal altijd een grote spanning bestaan tussen ons besef van onze biologische oorsprong en aard
en de menselijke behoefte om betekenis te geven aan het bestaan.
Onbehagen (15)
De spanning tussen “ik” en “de buitenwereld” kan op 2 manieren opgelost worden:
* door het oceanisch verlangen (een positief gevoel van verbondenheid met de wereld)
* door met agressie en geweld de buitenwereld (symbolisch of echt) te vernietigen
Het huidige populisme belooft het tweede: het belooft Freud’s realiteitsprincipe ongedaan te
maken: je kan de wereld naar je hand zetten.
Politiek populisme is een product van onze cultuur, geen ontsporing er van.
Onbehagen (16)
Crawford ziet dat het realiteitsprincipe overbodig wordt gemaakt door het postmoderne
idee, dat de werkelijkheid niet reëel is, maar slechts een kwestie van perspectief. Het
lustprincipe wordt niet langer in toom gehouden door een realiteitsbesef. Het individu is de
ultieme klant, de ultieme consument.
De strijd met de werkelijkheid (de bron voor zelfverwerkelijking) wordt steeds meer overbodig
door nieuwe technologie en indirecte communicatie.
Wanneer (daardoor) onderlinge verbondenheid tussen individuen afneemt, zien mensen de
ander steeds meer als vertegenwoordiger van iets en niet langer als individu.
Onbehagen (17)
De werkelijkheid moet domweg ontkend worden: facts don’t work en people are tired of experts
(Brexit leave-campagne). Emotie werkt wel. De rede is een wapen in de handen van de elite.
Paradox: verwende, ongeduldige individuen, die geen zin hebben in inspanningen hunkeren naar
een verloren gemeenschap.
Aan de ene kant dus een permanent ontevreden burger die gewend is zijn zin te krijgen
(voorspoed) en niet langer een algemeen belang erkent. Een diva, egocentrisch en intolerant
tegen alles dat anders is.
Aan de andere kant het individu, dat vooral een verlies van autonomie ervaart. Er is teveel wat
zijn aandacht opeist, empathie van hem verlangt en hem confronteert met zijn beperkingen.
Zijn cultuur is verwaterd, o.a. door globalisering en immigratie, onder leiding een
kosmopolitische en multiculturele elite.
Het ontmantelen van cultureel gezag heeft geleid tot eigen keuzevrijheid, wat vraagt om (lastige)
zelfregulering.
Voor Crawford is het realiteitsprincipe gelijk aan de morele orde, gelijk aan cultuur. Een
individu verwezenlijkt zich zelf in contact met zijn omgeving, zijn cultuur.
Onbehagen (18)
De omgeving doet dus ter zake. We zijn niet ons brein en we zijn geen autonome rationele
wezens, die mens en wereld stapje voor stapje vooruit helpen naar een lichtende eindstreep.
De tendens om de mens steeds meer los te zien van zijn omgeving, meer klant dan burger, als
object voor manipulatie, als optelsom van tabellen en statistieken, maakt zijn verbondenheid
met de omgeving zwakker en versterkt het onbehagen.
De omgeving beschermt niet langer, maar moet terugveroverd worden. Net als de identiteit.
De buitenwereld is bedreigend.
Wie Freud’s realiteitsprincipe erkent, zal die wereld willen hervormen. Wie dat principe ontkent,
zal haar willen vernietigen.
Onbehagen (19)
Allerlei ontwikkelingen (nationalisme, populisme, radicalisme, identitaire botsingen,
immorele bankiers, het rendementsdenken, een in zichzelf gekeerde elite) lijken af te doen
aan het humanistische optimisme van voorgaande decennia.
Het verlichtingsdenken wilde ontsnappen aan menselijke neigingen, die in toenemende mate
verklaard worden door middel van de wetenschap, die zelf het vervolg is van de Verlichting..
Een verhaal blijft nodig (mythe, godsdienst, cultuur). De mens heeft een brein én bewustzijn.
We kunnen zowel ons brein als de wereld slechts vanuit ons bewustzijn beschouwen.
We moeten ons mensbeeld bijstellen, maar het gaat nog altijd om wat wij er zelf van maken..
We moeten betekenis geven! (Wil je kunnen leven, heb je er meer aan te weten wat een
bankbiljet betekent dan wat het feitelijk is)
Onbehagen (19) vervolg
Nieuwe technologie (robotisering, genetische manipulatie, zelfsturende auto's) confronteert
ons met nieuwe ethische vraagstukken.
De exacte wetenschap heeft de humaniora meer nodig dan ooit. Maar de humaniora zien zich
steeds meer geconfronteerd met een samenleving waarin het humanistische gedachtenged
verwaarloosd of radicaal verworpen wordt.
Ondanks de verwetenschappelijking van ons wereldbeeld regeren de destructieve mythes en
verhalen in kranten, op internet en tv: fundamentalisme, bedreigde identiteit, de nationale
lotsbestemming, het religieuze radicalisme.
Doodsdrift?
Onbehagen (20)
Terug naar Charlie Hebdo:
- Misschien niet onmenselijk, maar juist heel menselijk
- Niet een uiting van een bepaalde cultuur, maar het falen van cultuur, beschaving
- Het wegvallen van iedere remming en ieder realiteitsbesef midden in de beschaafde wereld
zelf!
Wanneer het humanisme te zeker van zichzelf wordt, wordt het onherroepelijk naïef – en ook
hypocriet. De mens laat zich niet rationeel beheersen. Hoed je voor de overmoed van de rede,
het idee dat de wereld zich een kant op laat sturen, dat beschaving een blijvende garantie is
tegen menselijke agressie en vernietigingsdrang. Beschaving en verlichting roepen het onheil
over zichzelf af zodra ze blind worden voor tegenkrachten – van buitenaf, maar ook van
binnenuit.
Reken jezelf niet rijk, denk niet dat de mens het alleen af kan, leun niet lui achterover met het
idee dat instituties de beschaving voor altijd waarborgen. Hoed je voor de barbaar in je
omgeving. En voor de barbaar in jezelf.