Lars Skadberg

Olavskyrkja og _Kongsgarden

på Avaldsnes

Nils Sunds Forlag r Haugesund

COPYRIGHT 1950 NILS SUNDS FORLAG

HAUGESUND

TRYKT l SKOGLANOS BOKTRYKKERI A .S

HAUGESUND

FORORD

Olavskyrkja på Avaldsnes har ei særstoda millom kyrkjene i Noreg. Ho er den einaste av fire kollegiat-kyrkjer som står att no.

Kollegiat-kyrkjene var (i sein-millomalderen) dei fornærnste av dei 14 kongelege kapell som kong Håkon V. Magnusson hadde organisert til eit slag lite statskyrkje-system. Prosten ved Apostelkyrkja i Bergen gjorde tenesta Jom tilsynsmann (kongeleg biskop) for denne merkelege kyrkje­skipnaden, som i rØynda var ein lekk i den millomalderske kyrkjestriden millom pave og keisar, konge og bisp. A"aldsnes kyrkja står no der som eit monument om denne striden, eit utropsteikn, ein protest mot Romar­kyrkja sine totalitære makt-krav.

Ho vart bygd på eit tusen år, ja kannskje fleire tusen år gamalt hovding-sæte, ein kongsgard, som eit lite bil jamvel tente til rikshovud­stad. Avaldsnes si soga vert då eit stykkje av rikssoga.

Temaet konge og bisp, stat og kyrkja går difor som ein raud tråd gjenom suga ilt Olavskyrkja på Avaldsnes.

Det er naturleg at me ser denne soga i samanheng med riks- og kyr­kjesoga elles og i samanheng med soga åt fylket og grannebygdene. Me treng utsyn og samanheng utetter, men ogso innetter. Difor har me ikkje interessert oss for kyrkjemurane berre, men like mykje for åndelegF' rørs­ler, arbeid, liv og lagnad som knyter seg til kyrkjehuset. Difor vert dette arbeidet ogso eit band av Avaldsnes bygdesoga. Det er tanken at det skal koma eit band til liknande dette. For reint praktiske årsakar har tvinga oss til il slutta den breide bygdehistoriske framstelling ved året 1725 då kong Frederik IV. selde kyrkja til ein offiser og ho soleis slutta å vera kongeleg kapell. Likevel har me ført kyrkjehuset si soga fram heilt til notida av di dette skrifter ogso skal vera eit festskrift til kyrkja sitt 700-års jubileum Olsok 1950.

Bokreidaren, Nils Sund, har æra for at denne boka trass stoffmengden kann verta eit jubileums-skrift. For han har vore sterkt interessert i å få inn mange illustrasjonar. Han har hjelpt til med Cl finna fram og velja ut bilætmateriale.

Elles er det mange, bygde-folk og andre, som skal ha stor takk og æra avdi dei har synt stor vdviIje og har hjelpt til med råd og vink. Det gjeld arkiv-kunnige folk ved dei ymse arkiv og institusjonar, men ogso andre. Her lyt eg nemna stipendiat Odd Nordland i Oslo, billliotek-styrar Margit WestbØe, skipsreidar Jacob Odland S.S. og museums-styrar Nils Henrik Tuastad i Haugesund. Den sistnemnde har skrive vedlegget om Oldfunn og faste fortidsminne i Avaldsnes.

Mer, mest vil eg takka Gud, som har gjeve liv og helsa og har sett oss til å gjera tenesta i hans kyrkja på jorda, den kyrkja som helbeims portar ikkje skal få makt over.

Avilldsnes den 1. juli 1950. L. S.

INNHALD Side

Avaldsnes ug Karmsund i utga mail tid . . .. • . ... . .... 7 Vikingtida (800-1050 e. Kr.) .. .. .. . . .. 30 Jorsalferder og borgarkrigar (1030-1240) .. .• . . .. .. .. . . .. 52 Då Olavs-kyrkja vart bygd. Kongelege kapell (1200-1320) . . •• 63 Hanseatvelde og armodsdom (1320-1500) .. . . . .. . . 95 Reformasjonshundradåret (1500-1600) .. .. .. . . .•• . . . . .. .• 110 Frå Christian IV. til Frederik IV. (1600-1725) .... .. .. .. 140 Kyrkjehuset er privat eigedom (1725-1830) .. . .. . . . . .. . . . • 210 Oppattbyggjing (1830-1950) .. . . .. .. .. .. .. . . . . .. . . . . . . 227 Vedlegg I: Oldfunn og faste fortidsminne i Avaldsnes.. .. . . 243 -,- Il: Eit altar frå millomalderen .. .. .. .. .. .. .. .. .. 250 _ c_ III: Prostar og prestar .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 252 - c- IV: Kart over Avaldsnes prestegard (kongsgarden) .. 256

Namne- og sak-lista . .. .. . . .. .. . . . . . . 258

Kyrkja og prestegard ei tid f.;~r 1698. Orginalbilætet i KjØpenhavn. (I Nasjonalmuseet 2. avdeling).

Kyrkja n o.

,

AVALDSNES OG KARMSUND I UTGAMALL TID.

Det var ikkje noko slumpetreff at det vart bygd kyrkja på Avalds­nes. Dei hadde ein dubbel grunn for det.

Avaldsnes var nemleg eit utgamalt hovding-sæte, og det vart rekna for ein heilag stad.

Hovdingane i den heidne tida åtte guds-hus på gardane sine, og der var dei sjØlv prestar. I uminnelige tider har folk dyrka høgare makter her på Avaldsnes, og truleg stod her ogso eit hov då det leid på

So vart det kongsgard, og omsider kom det kristne kongar. Dei kristne kongane var plogjarnet som rudde grunnen for kristendomen i Noreg, og dei bygde kyrkjor, minst ei i kvart fylke.

Pave Gregor den store (600 e. Kr.) hadde gjeve misjonærane, som reiste til England, det råd at dei ikkje skulde Øydeleggja avgudshusa, men reinsa og vigsla dei til kyrkjer. Me "eit ikkje om det vart gjort slik her i landet. Men sers ofte vart kyrkje-huset sett nett der avgudshuset hadde stade. Det var klokt. For då fekk folk gå gamle, kjende stigar og vegar når dei for til kyrkja

Kongane sjØlv laut ha kyrkjehus på gardane sine. For dei lydde dag­leg på messa Sameleis bygde hovdingar og velstbnde bØnder kyrkjer på sine gardar (høgjendeskyrkjer). På BØ i Torvastad stod det kannskje ei lik . 1

S eI.

Avdi Avaldsnes-kyrkja står på ein kongsgard, har ho ei soga med røter langt, langt attende i den gråe gamle-tida Ved kyrkja og kringom i gran­nelaget på båe sidor av Karmsundet finnst merke og minne frå ymse tids­aldrar so det er reint ei bisn: gamle gravhaugar, bautasteinar og segn­stader. Dei står som ein krans kring kyrkje-huset og skaper ein bragd-rik

1 RPJnhard Hug!"", Skåre, har nemnt dette.

7

· bak-grunn for soga om kyrkja. Me vil av den grunn ta med eit stutt rit av dei gamle aldrane i Avaldsnes og kring Karmsund. Og me skal ogso få sjå at utan Karmsundet hadde ikkje Avaldsnes vorte det det vart.

STEINALDEREN. Det er fyrste tidbolken det budde folk her i landet. Dei meiner han varde i fleire tusen år. Jamvel i den fyrste luten, i den e l d r e steinalderen, levde det menneskje ved Karmsundet. På Moksheim, tvers over sundet frå Avaldsnes, har dei funne ei skive-~ks (stein-øks) frå denne tida. I denne eldste tida budde folk primitivt. Einast hunden var hus-dyr. Folket då var kannskje ikkje nordmenner. - Men i den y n g r e steinalderen var det nordmenner som budde her, og kringom i preste­gjeldet, mest på kvar gard, har me funne ting ",tter deL Det er øksar, knivar, pilespissar og andre reidskapar av stein. Metallar var ukjende her nord då. Men dei hadde kyr og griser og andre husdyr og dreiv litt jord­bruk kannskje. Og so hadde dei ein heil stein-industri. På sin måte stod dei hØgt i kultur i den yngre steinalderen. Kven vil ta på seg å laga so fine flint-dolkar i dag? Her i landet var ikkje so mykje flint. Men i Dan­mark hadde dei mykje og god flint. Difor meiner sume at me fØrde inn flint derifrå, ja, at. me på den tid patriarken Abraham levde, hadde drive flint-import frå Danmark i fleire hundrad år. Ved Nygårds tegl-verk har ein funne merke etter yngre steinalder-bustad med flint-industri. Og på Hausken i Torvastad har ein funne ei stor mengd flint-saker, det rikaste funnet i landet frå denne tid-bolken. So langt attende i tida var det altso noko av eit kultursentrum ved Karmsund.

Steinalderfolket gjorde seg ikkje mykje umak med dei avlidne. Reint vandelaust grov dei lika ned i avfallsdungen attmed bustaden eller burt i åkeren, og lik-kista brukte dei ikkje. Men elles hadde dei den trua at dei døde kom til eit paradis i lufta, vart alvar som leika seg oppe i sjølve nordljoset. Sume lærde meiner at steinalder-folket rekna jotnane (risane) som sine sanne, rette gudar og at dei trudde på hamskifte, d.v.s trudde at eit menneskje kunde skapa seg om til dyr, fugl eller fisk (metamorfose), ja at folk var i ætt med visse dyre-slag (totemisme) .

BRONSEALDEREN 1800 - 500 f. Kr.) har namnet sitt etter ei metal­blanding (0;'0 kopar og '/,0 tin) som då vart fØrd inn til Noreg frå Sudaust Europa over Danmark. Av bronsen laga dei våpn, reidskapar og prydnads­ting. Det vaks fram ein overklasse, og det var nok berre den som hadde råd til å eigna til seg dei kostesame bronse-greidene. Folk flest høyrde til underklassen, og dei laut framleis vera nØgde med steinalder-reidskapar.

8

Re-haugane.

Rikmanns kvinnor prydde seg med fagre syljor, spennor, ringar o.L av bronse, og mennene barberte seg (liksom egyptarane). Verlaget var nok varmare då enn no. Det voks herleg skog på Karmøy. Jordbruket hadde ei bIØmings-tid. Dei hadde plog. Dei hadde endå fleire slag husdyr: No hadde dei fått hesten.

Re-haugane på Blod-heiå. Blodheiå er utmark til Ut,.-ik og Lande i Avaldsnes, BØ og Hauge i Torvastad. So seint som i 1876 sag ein der 42 grayhallgar av ymis skap og storleik. Dei skriv seg frå ymse tidsaldrar. Men dei som no står att, dei største, kjempehaugane, dei me kallar Re­haugane, har sitt opphav frå den eldre bronse-alderen (omlag 1700 år f. Kr.) då Israels folk endå var trælar i Egypt. No ser me 6 stykkje i ei rekkja; men Heming Skre meiner at det har vore 12 i alt, 6 til lenger vest burt imot Luren. Dei austre i rekkja er dei største, 36-38 m. i tverrmål og 5-6 m. h;lge. Like til 1826 låg dei uskjepla; men då vart den nest-austre utgraven. I den var eit grav-kammer, ca. 2 m. langt og 0,90 m. breidt, der dei fann ein stor vriden gullring, noko tynnt hamra gull, stykkje av eit bronse-sverd og ei bronse-spenna. Den austre og største vart utgraven i 1831, og det var mykje kampestein inne i den; men i den· austre kanten av han, 2,2 m. under overflata fann dei eit graykammer av heller, 2,84 m. langt, 0,70 m. breidt og 0,63 Ul. hØgt, klædd med eit dubbelt lag med næver. I dette kammeret låg beinranglet av ein mann sveipt i ty. På brystet hans

9

låg eit sverd som var ei aIn langt, 2 knappar og noko pynt, ved føterne eit dolkehandtak, alt saman saker av bronse. Nordmennene hadde endå ikkje teke til å brenna dei dØde. I 1838 vart ein tredje haug opna. Der fann dei eit mindre gravkammer.

Me bØr merka oss at i bronsealderen vart det elles ikkje bygde opp slike ovstore gravhaugar av mold og grus. Det er reint eit særsyn. Nei, vanleg vart dei dØde då mura inne i store steinrøyser på hØgder og åsar (ås-røysar eller munke-rØysar). På A\'aldsnes prestegard har det vore slike. På Bjørnholmen aust for kyrkja såg dei i 1841 ei røys som var 56 stig i omkrins: men ho var halvveges Øydelagt. Ei liknande røys såg dei då ogso på Svinetangen (på Bukkpy) . Den var og til nedfalls. No er der in­gen ting att. Det vert fortalt at fiske-folk har teke steinane til barlast i båtane sine. Noko sØr på Kongs' haugen fann J an Petersen og Kristen LindØe i 1934 restene av ei steinsetning frå bronsealderen.

I Sverik og Danmark, særlig på Jylland, finn ein ei mengd med grav­haugar som liknar Rehaugane og er like gamle. Ogso i den eldre bronse­alderen har Karmøy stade i kultur-samanheng med Danmark. Kann det vera tale om ein liten invasjon frå Danmark til Sudvest Noreg? Korleis det no enn kann vera med det, so er Re-haugane gravstader for ei mektig hovding-ætt, kannskje kongeætt, som hadde medelog arbeidsfolk nok til å reisa seg gravminne som stod og som kunde sØrna seg for den makta dei hadde hay t i livande live. Det har i dei dagar vore eit hovding-sæte og rikdoms-bØle ved Karmsund. 15 ting av bronse eller gull er funne ved Avaldsnes frå den tid. Ingen stad i heile landet har dei funne so mykje frå den eldre bronse-alderen som her når ein ser burt frå J æren og Lista, som har meir. Hovdingane ved Karmsund spreidde sin sermerkte kultur innetter fjordane i Rogaland og Hordaland.

Kongs·beiå, som ligg på grensa millom gardane Skeie, Våge og Fiskå, hadde heile 56 gravhaugar i 1876. Ingen er att no. Dei fleste var små og for det meste øydelagde. «Butre-haugen. heitte ein av dei st~rste og var 110 stig vid.' Ogso desse haugane var frå ymse tidsaldrar. Men i ein grav­haug noko vestpå er det funne bronsesverd og prydnadsting frå bronse­alderen.

Religionen då har i surne ting likna på den egyptiske sol-dyrkinga. J a, dei lærde meiner at bronsealder-religionen er komen frå Egypt. H e m­i n g S k r e har sett fram djerve og forvitnelege teoriar om A\'aldsnes

1 Christie, Urda ll, merknad s. 325 f.

10

i bronsealderen. Han meiner <Jomfru Marias synål>, bautasteinen nord for kyrkja har vore eit geografisk sentrum for denne sol-dyrkinga. Gjenom <nåla. dreg han fleire linor, sol-linor, til andre kultuspunkter i landska­pet kringom: Re-haugane, Helgeland, Helgaberg, Helganes og <Dei fem dårlege jomfruene. (bautasteinane ved Salhus). Etter Skre sine teoriar gjer Re-haugane noko nær same tenesta som dei egyptiske pyramidane, eller er ein KarmØy-paralell til dei. Dette er mykje interessant. Elles mei­ner Skre at Avaldsnes har vore midtpunktet for ein verkeleg riksskipnad «med sams skikk, sams tru og sams styre. Eit styre der kongen og øvste­presten var sameint i ein person som budde på Avaldsnes ved hovudkult­sentret. Og hadde eit lærd presteskap kring seg som var med og styrde og stod for ritus og dei strålande seremoniar og religiøse festar. Dertil eit rikt hoff.' l

Brenn-alderen (med lik-brenning) tok til eit stykkje ut i den eldre bronse-alderen (omlag på Mose tid) og varde meir 'enn 2000 år hjå oss gjenom resten av bronsealderen og ned gjenom jarnalderen. Men i jarn­alderen kom ogso andre gravferdsskikkar til å rå, skal me få sjå. I brenn­aIderen vart dei dØde brende. oska vart samla i ei leir-krukka eller ei Øskja av næver og sett ned i ei steinrøys eIl.er i kanten av ein eldre grav­haug eller i ei lita vandelaus grav, der det var laga til ei firkanta kista av steinhellor. Ein kallar slike graver for brann-graver. Sina LØften, Avalds­nes, har fortalt at i hennar unge dagar fann dei ei krukka med oska og brende bein i Kytling-haugen (på prestegarden) . - Og Hans Knut Tor­bjØrnsen, Avaldsnes, fann omlag 1893 tvo graver med brende bein og oska på Hedle-haugane på Velde. I den eine var det dessutan noko som likna på eit <stett. (fotstykkje) av ei krukka Det var hellegraver med fjell til grunnlag. Dei låg i aust-vest leid, var lI2 m. lange og 6 turnar breide og hØge. Gravene låg paralelle, og det var ein fråstand på omlag 65 cm. mil­lom dei. Det var berre eit tunnt lag med mold over. Gravene er burt­raserte no.

Eit stort omskifte i tru og tenkjemåte var årsak til at folk tok til med likbrenning. FØr hadde dei jorda lika heile og ubrende. I brennalderen hadde folk fått eit meir dualistisk syn på menneskjenaturen med di dei skilde klårare millom sjel og likam. Dei meinte at når eit menneskje dØde vart sjela berre hefta av den dØde likarnen, ja likarnen liksom batt sjela

lKultminne ved Avaldsnes og på Haugaland, Museet i Haugesund 1925-1935, s, 106 ff.

11

12

til seg. Men dette var overlagt fårlegt for den dØde si sjel, meinte dei. For so lenge ho vart hefta av liket, låg det attved liket fårlege og fælslege vette som lurde på henne og vilde glØypa henne (redslemystikk) . Det var difor dei brende liket so sjela skulde verta heilt fri og frelst og verta ei luft-ånd, ein Ijosalv.

Gravene vart reint små og lite for seg gjorde i den yngre bronse­alderen.

Sume tider la folk dyre saker ned i myrar. På Vårrå har dei soleis i ei myr funne tvo halsringar av bronse frå tida kring 700 år f . Kr. (då profeten Jesaja levde), og på Våge er det funnen ein vriden bronse-hals­ring frå den same tida.

Asa-trua d.v.s. trua på æsene og vanene (Odin, Tor, Ull, Ty, Njord, Frøy og FrØya og dei andre norrØne gudane me kjenner namna på) nådde hit til landet eit stykkje ut i bronsealderen, meiner sume lærde. Jotnane, som hadde golde som gudar fØr, vart no degraderte til vonde vette. Dei nye gudane trengde undan dei gamle. Men seinare gjekk det på same måten med æsene då kristendomen vart innfØrd. Sume gardar, vatn og andre stadar vart oppkalla etter gudane t.d. Tysnæs etter guden Ty, Odense etter Odin, Nærland, Njæreim, Næreim etter Njord. - Odd Nor­land har gjort meg merksam på at kring Karmsund finn ein ikkje stad­namn med slike gudenamn i. Det kann tyda på at den nye trua på æsene ikkje har fått 50 sterkt fotfeste her som i andre bygdelag, eller folket har vore so religiØst konservativt at asa-trua har trengt inn seinare her, Der­imot finn me namnesamansetningar som minner om steinalder-religionen: Alve-nuten (opp for Aksdal) og Alvestad (på Bokn).

JARN-ALDEREN tok til hjå oss kring år 500 fØr Kristus, nett ved det bUet då Israels folk hadde kome heimatt til Jerusalem frå utlegda i Baby­lon. Men i Litleasia var jarnet kjent 1000 Ar tidlegare. So seint kraup den­ne kulturbylja nordover Europa Då jarnalderen tok til, vart det eit djupt­gåande omskifte på mange omkverv i menneskjelivet. Dessutan kom sam­stundes eit nifst ombrØyte i verlaget. For no vart det mykje kaldare enn det hadde vore i bronse-alderen, meinar dei lærde. Skogen minka burt på vestlandet. Det vart hardare livemåte både for folk og fe, ei vond lidings­tid, retteleg ein fimbulvetter, likevel ikkje so mykje kaldare enn det er i vår tid no.

Me gjer skilnad millom den eldre og yngre jarnalderen. D e n e I d r e j a r n a l d e r e n reknar ein til omlag år 600 etter Kristus. Han er altso

13

noko stuttare enn heile bronsealderen, og han vert skift i fleire luter. Jarn-alderen sluttar kring år 1000 e. Kr. når kristendomen vert innfØrt.

a) Den keltiske (eller før-romerske) jarnalderen varde til Kristi tid. Det "ar ei fatigsleg tid bjå oss. I Avaldsnes er det funne lite eller ikkje; men på Langåker (på s~rvest Karmøy) har dei i ei myr fUnne ei stor leir­krukka som det var rester av myrsmør (?) i. Og i det store og heile er det få og små og grå atterleivor ein finn frå denne tida. Keltiske (gaJJiske) folkeslag i millom og vest Europa gjorde seg gjeldande hjå oss (La-Tene-kulturen) , og kannskje gjorde dei sumtid innhogg i landet "ort og. Det er forvitneleg å hØyra at den greske astronomen Pytheas frå Marseille vitja Noreg kring 330 f. Kr. og for so langt nordover att han fekk sj å midnatts-sola.

b) Den eldre romerske jarnalderen (frå Kristi tid og til omlag år 200 e. Kr.) fØrde med seg større materiell velstand. Jordbruket hadde vorte tilpassa til det kalde verlaget og tok til å bløma, og nordmennene fekk handelssamband med det romerske keisar-riket. Det var frå sudaust innff;rsla kom, formidla gjenom eit germansk folk, markomannane, som budde i B!Jhmen. Me fØrde inn romerske bronse-varor (vasar som vart nytta til grav-urner), litt gull og jarnsaker til pynt. For det betalte me med skinn av pelsdyr. Gravene fekk noko rikare utstyr enn tidlegare i brennalderen. No kunde det henda at dei dØe fekk med seg på bålet fullt utstyr m ed våpen, som fyrst vart sundbrotne og so brende saman med liket. Det var nye meiningar, truer og motar som trengde inn i landet -frå sud-aust, slik som det hadde hendt fleire gonger fØr i tidlegare tids­aldrar.

c) Den yngre romerske jarnalderen (200-400 e. Kr.) vart ei særleg blømingstid for Avaldsnes og Karmsund. Dei gissar på at det har vore ein invasjon på Avaldsnes kring 250 e. Kr., «en innvandring til norden av fremmede germanske folke-element. (Sbetelig) , som har fØrt med seg ein ny rikdoms-kultur av romersk opphav. Avaldsnes vart i all fall eit nytt kultursentrum, eit «sprednings-sentrum •. I graver frå denne tida er det funne ikkje mindre enn 6 romerske bronse-kar berre på det stutte stykket frå Avaldsnes over BØ ·og bort til Norheim.

Me står no ved eit vendepunkt i norsk kultursoga. For dei importerte sakene kom ikkje frå sud-aust slik som fØr, men frå sud-vest, frå Gallia (Frankrik) . Denne vestorienteringa vart endå sterkare I dei komande hundradåra.

14

N. Hertzsberg: Kyrkja innvendes 1828, set mot ve3t. Tårnet kan rasa 5B-'"nan kva lid som helst. (Univ. i Bergen).

15

Ein av storhovdingane for denne kultur-invasjonen vart gravlagd i cFlagghaugen. , nokre meter nord-aust for kyrkja Det meste av haugen er burte no, berre omritet er synleg, og kyrkjegardsmuren går tvers over sentrum av han .

• F1agghaugell» var 170 stig i omkrins (33 m. i tverrmål) , og 8 alner hØg og hadde namnet sitt etter ei flaggstong som hadde stade der. Sokne­prest Claus Munkeberg grov i han kring 1725 og fann «nogle koraller. (mosaikperlor?) som biskop Kærup var eigar av i 1747. Men det var prost Lyder Brun som i 1834 gjorde sjØlve utgravinga. Den vart fullførd i 1840 av huslæraren hans, Johan K Christie, som elles har skrive om gamle ting vedkomande Avaldsnes i Urda IT. Jordmengda av haugen vart nytta til fyll på Avaldsnes kyrkjegard, der det alltid bar vore grunn jord. Langs ytrekanten inne i haugen låg det ei rekkja (ein ring) av store steinar. «Rundt omkring, lidt ·indenfor den ydre Stenring vare satte en Mængde aabne, helledækkede Stenkammere, nogle av mere end 2 Alens Længde og byggede ai svære Sidestene. - - I den nordvestre Kant ai HØYens Grund opdagedes tillige et cirkel-rundt, omtrent 1 Alen vtidt, indvendig med Næver beklædt, tomt Gravgjemme,. fortel Christie. Men det mest for­vitnelige er det dei fann midt inne i Flagghaugen. Der var det eit stort mura gravkammer som var klædd innyendig med trematerial og næver. Over dette var det lagt ei steinrøys, «og det Hele dækket med en uhyre Dynge Aurjord .• - Dette i midten er ei skjelett-grav. Liket er lagt ned ubrent. Men i utkanten, i sidene av Flagghaugen fann dei ogso tvo bronse­urnor med oska og brende bein L Det var tvo sekundære branngraver. Me ser at tvo gravleggjings-skikkar og tvo slag syn på livet etter dØden møtest i den same haugen. Dei konservative, dei gamaldagse no, dei brende sine avlidne. Men dei som vilde vera moderne, gjorde ikkje bruk av lik­brenning. Den nye moten, skikken med skjelettgrav var komen bit til landet frå det romerske keisarriket. Me skal likevel ikkje glØyma at 2000 år tidlegare var det ogso skikk og bruk med sjelett-graver her ver Karm­sund (Re-haugane) . Det går sume tider slik at gamle skikkar vert nye motar. - Det var midt inne i Flagghaugen, i skjelett-grava, dei gjorde det rike funnet av romerske saker, det rikaste i landet av sitt slag. Me skal nemna noko av det: Tvieggja sverd (romersk gladius) av jarn, i 8 stykkje, rusta fast i ei slira av treplator med messing og sylvband i kring «forsirede med snoninger og forgyllte plader. (N. Nicolaysen), spjot og pil av jarn, spikrar, klinkenagle av jarn, eit vakkert bronse-kar der det låg ein gull­halsring som vog 590,4 gram, og ein gull-fingerring, 24,1 gr., 6 mindre gull-

16

Kard om i<veld<m. Kolbcin SUDd

17

ringar, 31 spele-brikkor av glas, svarte og ljoseblå av farge, romersk bronse-vase, romersk bronse-fat, bronse-sil (vin-sil), sylv-staup, sylv­spegel, sy!lvbeslag til drikke-horn og ei gulinål, 2 turnar lang.

Dei fleste av desse sakene er i Historisk Museum i Bergen. Gull­ringane skal vera komne til Oslo. Halsringen er den største dei har i Oldsaks-samlingen der ..

Dette rike grav-utstyret vitnar om eit nytt syn på dØden og dei dØde, eit meir materialistisk syn. Folk meinte at den dØde si sjel ikkje for burt frå likarnen. Den døde vart buande inne i haugen, vart haug-bonde, trudde dei. Der var no heimen hans, sjØlve dØdsriket. Men han trong framleis til reidskapar, mat og moro. Difor var det han fekk sa mykje med seg i grav­kammeret. Og dei etterlivande bar mat til haugen, og til visse tider hadde dei dansemoro der til gaman for haugbonden. Men kom det dei dagar at dei møtte motgang i livet, sette dei seg til på haugen, klaga si naud for den dØde og freista å få gode råd av han på ei eller onnor vis. Slik ferde­dyrking har det sikker vore mykje av på Avaldsnes. Det går segner om at dei dØde i haugen kunde kveda og segja soga, Kong Augvald gjorde det. I soga åt Halv og Halvsrekkane vert det fortalt om landnåmsmanoen Finn den rike frå Akraneset på Island at han låg ved Avaldsnes og var buen til Islandsferd. Då spurde han korleis kong Augvald var fallen, og til svar høyrde han ein som kvad denoe visa i haugen:

-For lenge sidan lagde av stad mange hundrad Hæklings menner; siglde den salte silderåki, då vart eg hus band i haugen her .•

Sidan ein gong kom haugbonden fram or haugen og inn på kongs­garden og tala med Olav Trygveson, segjer ei segn. Men kongen trudde det var Odin, segjer Snorre. l

«Jomfru Marias SynåI-. I den yngre romerske jarnalderen tok dei til il setja høge, lange steinar, bautasteinar, attmed gravhaugane. På bauta-

1 Odd Norland, Karmsund og Avaldsnes, Hgsd. Museum 1950.

18

Funn frå Flagg-haugen (Armring av gull, hank med lØvehovud til bronsekar, sverd og rester av bronsekjel).

steinane sette dei gjerne ei rune-innskrift, og dei trudde det låg ei trolldomskraIt i ru­nene, som anten verna om den gravlagde dØde eller om dei att­livande eller om båe partane. _Jomfru Marias Synål>, som står tett innunder den nordre kyrkjeveggen, er truleg slik ein bautastein. Han er no godt og vel 6% meter hØg, den 'største bautasteinen i Noreg; men han har vore endå hØgare (Kraft: 13 alner; Neumann: 13%; de Fine: 12~2 alner) . Det ligg høgare med jord ved foten no, og dessutan kann noko vera avslege ein kvan gongen. Det vart slege noko av på innsida ved restaureringa i slutten av 1830-åra. Om dette segjer Chri­stie: «- - at Steenen, under Kirkens Istandsætte1se, ai sin Top nristede- en temmelig stor Splint ai den indre, d.e. den mod Kirken vendende Side, men mod Nord har den endnu sin gamle HØide ai 27 Fod.>

<Jomfru Marias synål. . Steinen er av småkorna, strakt gneis med småskjella glimmer.

Han er 1% aln breid og ei kvart aln tjukk. Biskop Wegener fortel at i 1639 stod det desse runene på vest-sida av steinen:1

20

ku i lc ai a ri u n i sl r

Det var fleire, men dei var utydelige. I 1828 tyktest dei lesa talet 1627,

l N. Nicolaysen, Norske FOrnlevninger, 1862-66, s. 342.

og etter det folk har fortalt, hadde kong Christian IV vitja Avaldsnes det året, og den dag i dag syner folk her eit merke på «Nålå . som segjer kor hØg kongen var. l

Hjå Snorre er fortalt om fleire bautasteinar som stod på Avaldsnes. Tormod Torfæus nemner tvo stykkje. Då prestegarden brann i 1698, ,·art den andre av dei sprengd i mange stykkje av hiten frå husbrannen. Berre ein liten stump yart ståande att og synte s taden der bautasteinen hadde stade (N. Nicolaysen, s. 342) . Denne skal ha \'ore 15 alner (= 9Y2 m.)hØg, altso høgare enn «Jomfru Marias· synå!. " og han lyt ha .stade på sør-sida av kyrkja, helst noko nærmare kyrkj etårnet enn «Nhlå. ; for elles vilde han ikkje lide nokon skade av brannen. Pii den tid låg prestegardshusa tett attmed kyrkjegardsmuren (cfr. J. C. Dahls teikning av k)Tkja og prestegarden i 1811 , set frå vest, der det synest ein bauta-stump litt sør for kyrkjeveggen s. 39). Det lyt ha vore ein sud-aust kuling då brannen sto på. For kyrkjerekneskapane frå den tid syner oss at koret i kyrkja og den vesle tre-kyrkja inn i vart ikkje skadd av brannen. Derimot har det sud-vestre hyrna av tårnet fått slik påkjenning av logane at det rasa ut eit par mannsaldrar seinare.

På Skudenes prestegard skal det ogso ha vore ein bauta med namnet «Jomfru Marias synå!. (Boye Strøm, s. 313 f).

Segn og ovtru. Christie har skrive ned ei segn om korleis «Jomfru Marias synå!. kom på plass:

HØit oppe i Tiden, da St. Olaf fØrst tog sig paa at christne Landet, var han herude og lærte Folket Gudsord. FØrend han reiste, ~-Ude han give Almuen en Kirke at bede til Vorherre i. Saa kom han overens med en Hougtusse (en Thurse) eller' en Jutul (en Jætte) , at han skulde bygge en Stenkirke med Taarn paa, imod at faae Sol og Maane eller St. Ola\' selv i ByggelØn. Slige Jutuller bygge med Troldskab og me­get fortere end nogen Mand kan troe. Denne Hougtusse, som boede oppe i Prindsehougen paa Blodheien (d.e. den ovenomtalte HØi med Kobberfundet) , tog nu paa Arbeidet, og det gik meget snarere end St. Olaf vilde, saa i En, To, Tre var Alting, paa Taarnet nær, færdigt. Nu vidste Olaf ikke sin arme Raad, forskaffede han ikke Sol og Maane - og det kunde han ikke, - - saa var han om en Hals. Rent for­tænkt red Kongen ud opover Blodheien i Kveldingen som Kirken

1 Ymse oplysningar om Jomfru Matias synål pa ein teikning av kyrkja av Nils Hertzberg 1828 (s. 41).

2 J. Kraft, s. 267. - .Veiledning til at lære at læse Haandskrifl>, utgjeve av Kyrkjedepartementet ca. 1840.

21

næste dag vilde være i fuld Stand; Her hØrte han inde i en ai . Rise­hougene. (saa benævnes endnu Blodheiens store GravhØie) et Barn skrige og Moderen synge:

.Ro, ro, liden Kind Imorgen kommer Sig, Far din med Sol og Maane til Barnet;.

eller som Andre, til klarligt Bevis for at Sagnet er hidplantet ifra (?) og det samme som det om Trondhjems Domkirke, fortælle sidste Linie: . Med Sol og Maane fra Trondhjem.. Da blev St. Olaf glad; ti han vidste hvorledes det har sig med Jutullerne, at naar de hØre Kristenfolk nævne deres Navn, saa sprikke de. Da han saa næste morgen stod og saa paa, hvorledes Sig byggede og just skulle lægge Kuppelstenen paa, raabte Kongen opp til ham:

.Agt dig nu, Sigge. Nu vil ikke sidste Stenen ligge .•

Og i det Samme sprak Sig, dat ned og kom hovedstups ned i Mulden nordved Kirken, hvor han stod fast, blev til Sten og staar der endnu. Hans Krop er Marias Synaal; men Taarnet rapede ned og slog Kirke­skibet istykker, saa Guds huset blev en Ruin, slig som den stod til den just 1839 blev sat i stand.. Ei ovtru har festa seg til synåla. Steinen lutar inn mot kyrkje-veggen.

Men når han eingong sig heilt inn mot kyrkje-yeggen, kjem domedag. -. MEm segni fortel vidare at prestane på Avaldsnes frå eldgamalI tid av har akta på steinen og banka noko av han, kvar gong han har vore stygt nær kyrkjeveggen. Det var um nettene i myrke vinterkveldar dei gjorde dette. Sume trur at Avaldsnespresten gjer dette enno, og at det retteleg er han å takka at verdi framleis sviv um aksen sin.' (Vigleik Rosseland).

Ei bygde-segn segjer at syn~a er teken frå Fosna-neset, or eit berg på vestsida av Leirvågen på Ola Skumshaugen sin eigedom (etter Elias Reiestad).

Dei fem dårlege jomfruene er namnet på ein krins av 5 bautasteinar ved Salhus på Fastlandssida, 2 km. nord for Avaldsnes. Dei og skriv seg frå den yngre romerske jarnalderen. Det låg opphaveleg ei låg stjerne-forma steinrøys med tri armar millom dei, og i den er det funne stykkje av ein bronse-vase med brennte bein og jamvel bjØrne-klør. Dei har ikkje vore so moderne i gravskikken ved Salhus som på Avaldsnes. I Avaldsnes er det ogso fleire bautasteinar, nemleg på Vårrå-neset, millom dei tvo største Rebaugane og på Mykjå ved FØrdesfjorden o. fl.

22

d) Folkevandrings-tida (400-600 e. Kr.) var ei veldig gjæ­rings-tid for heile Europa og Avaldsnes med. Dei mongolske hunane for som ei oskereid frå Asia gjenom sud Rusland vest over millom Europa, og dei dreiv german ane framføre seg. • Dei fleste germanane gjekk mot Romar-riket og la det un­der seg. Andre (angel-saksane) sette over til dei britiske øyane "Jomfru Marias synål> set frå nord-aust. og skipa rike der. Men eit par germanske ætt-greiner for nordover like til sud-vest Noreg og sette seg fast der. Det er r 0 g e n e (latin: rugli) frå grendene kring Rugen og Svol­der (i nord-aust Tyskland) og som sette seg fast i Rogaland (øyryger og adalryger) som har namnet sitt etter dei. Og so er det h a r u d e n e (latin: harudi) som busette seg nord for rogene og har gjeve namn til Hordaland, meiner dei lærde. Desse innvandrarane sette seg særleg godt fast langs skipsleida, t.d. i Karmsund. Hordaland og Rogaland vart tvo kongerike som sume tider låg i krig med kvarandre. Avaldsnes var då ein viktig, men utsett post. Det var det nord-vestre festningsverket for kongeriket Rogaland, som omfata Rogaland og Agder (frå Ryvarden nord for Hauge­sund til Rygjabit miilom RisØr og Kragerø). Sume tider hadde kongen i Rogaland makta over Hordaland med; men andre tider fekk kongen i Hordaland overtaket.

Kring 550 for ein norsk konge, Rodulv, frå riket sitt og til den vid­gjetne gotar-kongen Teodorik den store i Nord-Italia.

A u g val d (eller Ogvald), som A val ds n e s e r 0 p p k a Ila et­t e r, levde i folkevandringstida. Me kann merka oss at på denne tid er det eit stort skifte i heims-soga. Gamletida sluttar og millomalderen tek til. Augvalds ætt vert rekna slik: Han var son til Ragnvald, som var son til Rugalf, son til Gard Agde. Frå fyrst av budde Augvald Ragnvaldsson på Roga på JØsurheid, som ligg millom Rogaland og Telemark ved Brunke­berg, Kviteseid og Veum (i Fyresdal). Han låg på jakt her med hirden sin, og der fødde dronninga hans ein son som fekk namnet J øsur og som seinare vart sett til oppfostring hjå Gunvald jarl på Stord. Avaldsnes kallsbok segjer at Augvald <var Regent over det District som fra Fjordene

23

ostind og opad Tellemarken er beliggende, hvorom Josuns :>: Josurs Fjor­den i Hielmeland endnu vidner. - - - Kong Augvald har altsaa fØrst kuns haft eet Stykke af Rogaland, som ligger paa det faste Land, i Besid­delse (men Øerne været i andres, slutteligen den Fritiofiske Famillies, Hænder); men ved lykkelige SØetog og Sejervindinger siden indtaget det hele Rogaland, forjaget sammes Regentere fra deres Eiendeie baade paa Øerne og det faste Land, fæstet sit Konge-sæde paa Næsset midt paa Øen Korrnt, nu Karmen, som det efter hans TilbØieligheder og Hensigter be­hageligste og belejligste Stæd, og efter Sig givet det Nafnet Augvalds­næs •. - Namnet Augvald tyder: <Herskaren som sette folk i age. (Nor­land) . Augvald var heidning, og guddomen hans var ei k u som han førde med seg og blota til. Han drakk gjerne mjØlka hennar. Denne heidningen var meir religiØS enn mange moderne menneskje. For han vilde då stå i samfund med guddomen sin og henta kraft frå han. Elles veit me ikkje om so mange som nytta ku som kultus-objekt. Men eit interessant side­stykkje til Augvald er den svenske kongen Eistein Beila som ogso dyrka ei ku. Denne ku-kultusen har kannskje samanheng med sagnet om kua Audhumla, som vart til Ginungagap der rimfrost og hite m~ttest og som nØrde urjotnen Yrne med mjØlka sL Då Audhumla sleikte dei salte rimute steinane, kom det fram av ein stein ein mannsskapnad som heitte Bure, far til Bor, far til Odin.

Der er ymse segner om Augvald den tid han budde her på Avaldsnes. Bygdesegner segjer at han hadde strid med kong Ferking (Farthegn) på Ferkingstad på sørvest Karmøy, der det sikkert har vore eit hovdingsæte i folkevandringstida. Ein annan tradisjon fortel om striden med kong Varin på Skåre-strand. Det segjest at slaget sto på Kongsheiå i Avaldsnes, og der fall kong Augvald. Han vart hauglagd på Avaldsnes, og kua hans vart gravlagd der ho ogso. Der har gått segner om at ho vart gravlagd med gull-klave på seg. No spØrst det om det er hordalands-makt som har stade attom kong Varin slik at slaget på Kongsheiå har vore ein akt i kri­gen millom Rogaland og Hordaland. - etter det soga om Halv og Halvs­rekkane fortel, var det vikingen Hækling som drap kong. Augvald. Men etter Flateyarbok heitte drapsmannen Dixin. Me ser at vitnemåla er sa ulike at ein veit mest ikkje kva ein skal halda for sant. Og difor fester moderne soge-skrivarar seg ikkje so mykje ved det segnene fortel om kongane i folkevandringstida.

Gravhaugar på Avaldsnes. Me har merke etter (eller segn om) minst 5 gravhaugar på sjølve neset. Det er Flagghaugen nord for kyrkjekoret, eit

24

par små gravhaugar på Labam­maren ned ved sjøen nord for kyrkja, Kjellar-haugen millom preste-bustaden og paktar-huset og so ein gravhaug som skal ha stade på Kongshaugen s.v. frå kyrkja.' Kjellar-haugen vart i fyrstninga av 1800-talet inn­reidd til potetes-kjellar. Det er fortalt at den Avaldsnes-buen som sto for dette arbeidet, brått vart slik veJstandsmann, og folk meinte han hadde funne gull­saker der. «Kongshaugen, paa

Kongsgarden fra s .v . Kongshaugen t. v. for kyrkja.

hvis Midte findes en stump af en liden, halvomfalden Bautasten, som kanskee aldrig var Bauta, og hvor fØr saaes en Steenring, en Ting­kreds - -. (Christie). «Hvad der paa Kongshaugen er fundet, indskræn­ker sig næaten allene til et simpelt J ernsværd, som udgroves af Tingkred­sens Midte der oppe .• (d.s.). Flagghaugen er eldre enn Augvald. Men er ein av dei 4 andre Augvalds gravhaug?

Andre segn-kongar. J øsur vart konge over Hordaland. Han fall i slag med kong Vikar som so la under seg heile Hordaland og Rogaland. Skal­den Starkad frå Ryfylke var fosterbror til Vikar, og etter tilstøring frå Odin drap han kong Vikar. Son til Jøsur heitte Hjør og han hadde mykje strid med Vikar. Kong HjØr var ein mektig konge. Han døydde av sott og vart hauglagd på Rogaland. Sonen hans heitte Hjørleiv den kvenn­same avdi han hadde SD mange koner. Han var konge i Hordaland. På ein eller annan måte har nok desse kongane havt å gjera med Avaldsnes som ligg slik til at all ferdsla til sjøs millom dei tvo kongedøma går der framom.

Gravhaugar frå folkevandringstida har ein elles funne på Austevik, SkeisvolJ og Stegaberg. Det er funne leirkar på Mykjå, Myklebust, Vårrå og Våge. På Ferkingstad har dei funne ei samling av 9 hustufter, som er millom 15 og 50 m. lange. Det var gilde salar. Det vart innfØrt mykje gul! frå vest Europa til Rogaland. Jordbruket gjorde store framsteg. "Gren­dene innetter fjordane vart rudde. Me fekk då den busetjing som har vart til nyare tid. Frå Rogaland kom ei utvandring til Nordland, nord for BodØ.

1 Sjå .Veiledning til at Jære at 1æse Haandskrift.. J. Kraft, s. 266. 25

I denne urolige tida laut folk i Rogaland og andre stader gjera sers tiltak til å verja seg mot fiendane. På høge haugar, bratte nes eller holmar bygde dei romslege borger, bygdeborger. Der inne samla dei folk og fe so snart framande herrnenner var i kjØmda, og so verja dei seg med å kasta stein mot fienden. I Avaldsnes og finnst det ei slik bygde-borg. Ho ligg på Store BØrholmen (Bårholmen) ut for Buvik, på vestsida av Karmøy, lengst råd er frå Karmsundet.

Med denne tidbolken endar den eldre jarnalderen. Den yngre varer so til omlag år 1000 og vert skift i tvo luter, nemleg merO\-ingartida og vikingtida.

MEROVINGAR-TIDA (600-800 e. Kr.) har namnet sitt etter den konge-ætta som rådde i Frankar-riket då. Av arkeologisk materiale har me i Avaldsnes frå den tida berre ein gravhaug i Aksdal. Det fannst reid­skapar av jarn i den. Men elles har denne tids-bolken ei særleg interessa for Rogaland og vestlandet vidare nordover. Det har nemleg vore ei mer­keleg brytningstid millom gamalt heidenskap og påverknad av kristen­dom. Det syner seg særleg i gravferds-skikkane. Dei døde vart jamnast ikkje brende her på vestlandet no, men lagde ned i ei trekista eller noko liknande. Gravene var enkle og utan noko utstyr a\- \-åpn og reidskapar. Dette var kristen gravskikk slik nordmennene lærde å kjenna han i Fran­kar-riket og i England (som no var kristna for andre gongen) når dei for dit på handelsferder. Elles var det no helst frisaranel som dreiv handel på Noreg, so langt nord som til BjarkØY (nord for Harstad). Men på aust­landet hadde folk mest samband med Sverike som var kav"heidensk. Ei svensk kongeætt (Ynglinge-ætta), forfederne til Harald Hårfagre fekk fast fotfeste der aust, og det skaut fram ein heilt annan gravskikk med sers drusteleg utstyr i store gravhaugar. Denne var heidensk. Han breidde seg fyrst til Trøndelag; men i vikinge-tida fekk han ogso makt over resten av landet. <Grønhaug. ved B~krossen i Torvastad er ein av det slaget. Me ser at heidenskapet vann over dei fyrste påverknadane av kristendom i Rogaland.

Kong HjØrleiv den kvennsame, sonesons son til kong Augvald, var konge i Hordaland. Han gjorde herferder til Bjanneland og til Danmark, segjer segna. Ein av s~nene hans heite H a I v. Han og vart konge i Hor­daland, men reiste i vikingferder til austersjølanda i heile 18 år. Det var ein hardbalen kar, og dei 60 mann han hadde på skipet sitt yar ovkjem-

1 Frisarane budde ved NordsjØen i Vest Tyskland og Holland.

26

per, utvalde frå 11 fylke. Dei kallast Halvs-rekkane (krigarane). Strenge lover hadde dei. Dei minka aldri seglet og søkte aldri i hamn, men låg ved yttarste neset. Ingen skulde binda sår han hadde fenge før på same tid dagen etter. Dei bruka våpen av frankisk opphav: eit ein-eggja sverd som var berre ein aIn langt (scramasax). Men deira livs-ideal bar og merke av kristeleg påverknad : . Aldri hertok dei kvinnor eller born.' Kong Halv vart drepen ved svik av stykkfar sin. Dette var i fyrstninga av Merovingartida

JU.-RMSUND, PORTEN TIL NORD-VEGEN. Me stoggar ein grand fØr me går over til vikingtida. Me stoggar ved

Karmsund og ser kva det har havt å segja for Avaldsnes i dei gamle tidene.

Frå utgamall tid og langt ned i vikingtida var sjøen einaste ferdsle­vegen langs det lange landet vårt. N orl'5vegr var nok frå fyrst av berre namn på skips-leida, vegen nord-over. Men seinare vart det til namn på sjØlve landet, Noreg. Og denne nordvegen var ein sers viktig veg. Nord­over gjekk ein straum av varer som var innfØrde frå dei framande land lenger sud. I dei ymse aldrane var det innfØrsla av flintstein, bronse- og gullvaror, jarn, våpn og reidskapar, ymse kjerald og prydnadsting, trælar og matvaror og anna som nordmennene syntes vel om. Men det for ogso ein straum av varor sud-over. Den var ikkje mindre viktig. Til betaling for dei innfØrde varone fØrde dei ut or landet skinnvaror, dun, kostesam filsbein og kvalrosstann like frå Bjarmland på strendene i Nord-Russland. Seinare vart det turrfisk og. Frå fyrst av var det kannskje utlendingar som frakta varene. Men nordmennene tok nok snart etter. For handel og skipsfart har allstødt vore ein sers viktig liveyeg for Noreg.

Langs nord-vegen budde hovdingar og småkongar. Sume av dei budde slik til at dei kunde få makt over skipsferdsla. Dei kunde krevja avgift av skip som for framom eller beint fram rana dei. Kongen på Avaldsnes kunde verta den aldra fårlegaste ransmannen. Han budde slik til her på neset. Den som sat her, hadde vilkår for å ta heile handels-straumen og ferdsla i si hand, og han kunde verta rik. Var han mektig nok, slik som Augvald, Harald Hårfagre eller Tore Sel, kunde han knipa til når han vilde, og sleppa dei i gjenom han hadde hug til. Han kunde stengja eller opna porten til nord-vegen, Norig. Han hadde spiren i seg til å verta .lei­kongen. framom nokon, kongen over handelssambandet millom nord og sud.

27

Okkupasjon 1944-45.

Det var Karmøy og Karm­sund og havet vestanfor som skapte vilkår for dette. Det er vågalt å fara vest om Karmøy. Berre båtar som skulde rett til havs, tok utan om øya. K Q r m t (d.v.s. karrnr) tyder skilje-vegg, gjerde, og er namnet på øya som ligg og vernar . vassvegen>, sig­leieida, i mest tri mils lengd, fØr det ber nordover og ut på det opne og fårlege havstykkjet som heiter Slettå .

• Karmsundet er overlag lett å stengja. Litt nord for Avaldsnes stry­per sundet seg saman til ein trong straum, Salhus-straumen. Her er det berre eit par hundre meter tversover sundet. Denne straumen må ha vore ein strategisk posisjon av rang, for her vart seglfarty og rorskutor liggjande og venta på at straumen skulde gi seg såpass at dei kunde krø­kja seg gjenom med folk og last. Det er ikkje lenger attende i tida enn at eldre folk godt hugsar seglskutone som stua seg opp på haronane på kvar si sida av Salhus-sundet, og småbåtane som for der og slamsa og rodde og ropte opp i land: .Kva tid vender straumen?, So lenge strau­men fossa på, laut båtane liggja. Dei låg der og venta på midtsjØ, og i mellomtida kan me tenkja oss at dei i eldre tider var temmeleg utsette, om det var so dei hadde noko uoppgjort med den som hadde makta på Haugar eller Avaldsnes. For den som sette seg fast her ved sundet, var straumen lett å verja sjølv med temmeleg lite mannskap og få båtar> (Norland).

Denne lykle-stilling som Karmsundet har, lyt ein allstødt ha for auga når ein tenkjer på soga åt Avaldsnes og Olavs-kyrkja der. Karmsundet er vorte samanlikna med sundet ved Gibraltar. Det skapte vilkår for stor hovdingmakt i dei utgamle tidsaldrane, og det gjorde Avaldsnes til vår fyrste riks-hovudstad i den historiske tida.

Seinare vart det onnorleis. Nidaros, Bjørgvin og Oslo vart etter tur riks-hovudstader, og Bjørgvin overtok ogso kontrollen med handelsstrau­men til og frå Nord Noreg. Det som sa vart att av den gamle hovding­makt på Avaldsnes, har dei nærmaste byane teke i arv.

Likevel er då Karrnsundet framleis noko av ein port til vest og nord

28

Noreg. Det synte seg til fullnads under den siste heimskrigen. Tyskarane hadde stor trafikk gjenom Karmsundet. Dei fØrde m.a. krigsmateriell til Findland. Men engelskmennene gjorde mykje for å korka til sundet med miner som dei slepte ned frå fly. Det vart då våpen-strid om Karmsundet, og Avaldsneskyrkja ber varige merkje etter den striden. Tyskarane var på å skulde riva ned kyrkjetårnet. Det var og ein lekk i striden om Karm­sund- Men nordmennene fekk overtelja tyskarane til å kamuflera kyrkja i staden for å riva tårnet.

29

VIKINGTIDA (800 - 1050 e. Kr.)

Ei politisk stordoms-tid for Avaldsnes

Frå fyrste luten av Vikingtida (850-900) er det funne tolge-(kleber)­steins-kar og gryter i gravhaugar på Vorrå .. Frakkegjerd og Veim, eit par sers vene sylvringar (ein armring) på Eike, og elles ymse våpnrestar og reidskapar av bronse og jarn på BlodheiA, prestegarden, Skeie, KolstØ, VorrA og Frakkegjerd og eit spinnehjul av serpentin på H~ie m.m.

Men no er det ikkje berre steinane som fortel soga Me fær etterkvart fleire og fleire skriftlege kjelder til å ausa av, t.d. Snorre Sturlasons kongssoger.

Vikingtida vart ei veldig vill overgangs-tid for landet vårt, ikkje minst for Sudvest Noreg, noko av ei ny folkevandrings-tid. Ho kom som eit vulkansk utbrot. Vikingane vart liksom forheksa av vill tru på sin eigen styrke, av umetteleg hug til rikdom, makt og æra. Det var heiden­skapet som hadde si siste oppblØming og rasa mot kristendomen som no trengde nordover. Med mord og list og svik for dei fram som eit uver over dei kristne landa, plundra og brende kloster, kyrkjer og heimar, her­tok kvinner og born og fØrde heimatt umåtelege rikdomar og mange utanlandske trælar. No vart det ogso ei rik blømingstid att for jordbruket og ein materiell velstand som aldri fØr i landet.

So vart det utvandring. Ikkje berre frå vårt land. Svenske vikingar skipa eit veldig rike i Russland, danskane i Sudaust England og nord­mennene i Nordvest Frankrike, Irland og øYane vest og nord for Skott­land. r r l a n d skal me merka oss. For der har rogalendingane dominert. I Dublin vart grunnlagt eit norsk kongedøme som stod ved lag like til 1170, då dei fransk-engelske normannane hertok det. Tak om til utvida konge­dØmet i Dublin makta si til store luter av Skottland og England. Og vikingane stod lenge i samband med heimbygdene sine. Ingen stad er det so mykje irske saker i gravfunna som i Rogaland. Hovdingsøner frå

30

•

Armring av sylv frå vikingtida, 390 gr., funnen på Eikje.

Avaldsnes vart truleg okkupasjons-kjempor burt i Irland. Men fekk vikingane nederlag, var irarane ikkje eit hår betre enn nordmennene.

Avaldsnes vert riks-hovudstad. Burtimot år 900 var Eirik konge i Hordaland, Sulke konge i Rogaland (Sote jarl var bror hans) og KjØtve den rike konge i Agder (Tore Hakland var son hans). Desse kongedøma hadde no vore sterke og sjØlvstendige i fleire hundrad år. Dei hadde ala store svermar av ville vikingar, som no var noko av ei verds-makt i Vest Europa. Dei hadde stolte tradisjonar og var stolte sjØlv. Men i HaYsfjord knekte makta deira saman. Det hjelpte ikkje at dei hadde vikingar med seg .med Vesterlands-spjot og velske (franske) s,·erd. til il verja seg mot Harald Luva. Det var ei skam og ein katastrofe :for Rogaland, det som hende burt ved Sola. Tapt var fridom og sjØlvstende, tapt for alltid. Dei som var vane med å råda og herja, laut rØma landet eller verta tenarar for austlands-kongen. Me kann vera visse om at Avaldsnes-buen har nørt eit brennande hat mot Harald Håriagre og hans folk, minst like sterkt som det dei nØrde mot Qvisling og Hi tier seinare.

Kong Harald tok alle kongsgardane som dei slegne småkongane hadde ått. Og meir til. Soleis eigna han ogso til seg Avaldsnes. Og då han om­sider hadde grunnfest det store kongedømet sitt, busette han seg på .Midt­landet. d.v.s. Vestlandet og styrde det sjØlv. Resten av landet sette ban sume av sØnene sine til å rikja over. Her vest hadde han då 5 kongsgardar

31

FØrdesfj orden sedd frå Eike. (Otto Floor)

som han skiftesvis heldt til på. Det var Utstein og Avaldsnes i Rogaland, Fitjar på Stord, Alrekstad (Arstad) ved BjØrgvin og Sæheimr (Seim) ved Lygresfjorden i Alversund. Her var den uroligaste staden i riket hans. Når som helst kunde det verta opprØr, og opprØrsmennene kunde lett få hjelp frå vikingane utanlands. Men Avaldsnes var porten til nord-vegen. Av militære og Økonomiske grunnar var det den viktigaste kongsgarden. Det er professor Magnus Olsen som segjer <at Harald Haarfagres egent­lige residens, Norges fØrste <hovedstad. har vært Avaldsnes i Karmsund - - - et bindeledd mellem oldtidens fylkeshistorie og middelalderens rikshistorie .• 1 <Haralds kongsgård i Karmsund har utvilsomt hat gamle tradisjoner, som det for en erobrer maatte være politisk klokt at opret­holde. - - Vest-Norges Leire kunde man fristes til at kalde stedet,,2 At Harald Hårfagre vart gravlagd nord for Avaldsnes, er eit prov meir for at dette var hovud-staden hans.

Då Harald vart so gamall og tungfØr at det vart vanskeleg for han å fara kring i landet og stella med kongelege saker, leidde han Eirik, son sin til høgsætet sitt og gav han makt over heile landet. Han vart over­konge. Berre fire-fem år greidde han halda oppe konge-dømet sitt. So laut han rØma ut or landet. Men då vart det ogso slutt med Avaldsnes

32

l Mål og Minne 1913, s. 72. 2 Mål og m.lnne 1913, s. 70.

som rikshovudstad. For landet kløyvdest no faktisk i 3-4 rike att: Autslandet, Vestlandet, TrØndelag og Hålogaland. Den­ne sundklØyvinga varde meir eller mindre i hundrad år fram­over. Trøndelag og Austlandet (Vika og opplanda) freista rå­da seg sjØlv lengst mogleg. Det var på Vestlandet, -Midtlan­det> _Gulatings-Iagdømet) at kongedØmet hadde beste fot­feste, net t den luten av landet

Kyrk ja og prestegard i 174D·åra. Teikning i Riksarkivet.

som gjorde sterkast motstand då Harald samla Noreg til eitt rike. Soleis kann det snu seg. Difor ,'art Avaldsnes framleis ein verdfull stasjon for dei ymse kongane, jamvel om ikkje alle budde der so trutt.

Kongelege gravhaugar ved Karm<;und. Det gjeld 3 store gravhaugar i Torvestad (på Karmøy-sida) . Tvo av dei har lege på garden Gunnars­haug: -Storhaugen ., som "art utgraven i 1886, var 50 meter i tverrmål, -det mægtigste oldtidsminde på Karmøy . , den største skipsgrav på Vest­landet, minst like so stor som Oseberghaugen i Vestfold. Dei fann ein 20 meter lang skipskjØl i han, dessutan ein stor gullring, alle dei vanlege våpen, spelebrlkkor av glass og rav, kistor og skrin med ymse nyttige ting, toalettsaker, nøtter , frukt, ber osb. - ,S;1lbushaugen. (Salhus­haugen) vart utgraven 1906-08. Han var 43 ro. tv. mål; men han synte seg å vera utan grav-kammer av noko slag (kenotaf). Det er ein minnehaug over ein som er dØd i utlanda ein stad. Desse haugane er burte no. Men den tredje står att. Det er -Grønhaug. ved BØ-krossen, vel synleg frå riksvegen til Haugesund, eit par hundrad meter nord-aust frå den største av Re-haugane.' Han er 30 m. i tvermål og 4 m. høg. I den fann dei i 1902 eit skip som var 15 m. langt. Stomnen vende mot s.s.v., det vil segja: mot Odin i Valbald. I skipet var det tirobra opp eit gravkammer der liket hadde vorte lagt på fjØrdyner. Det har vore mykje arbeid og veldige kost­nadar med desse tvo skipsgravene. Slike er elles skjeldne her i landet med unnantak av Vestfold, der dei fann dei vidgjetne Gokstad-skipet og Ose­berg-skipet. Harald Hårfagre var frå Vestfold, og skipsgravene i Torva-

, Det skal liggja eit tidsrum av omlag 2700 år millom Rehaugane og . Grøn­haug .•

33

stad er so hoggande like dei i Vestfold at arkeologane er ikkje i tvil om at det er medlemar av Hårfagre sitt kongehus som er hauglagde her. Men kven av dei? Kannskje er kenotafen (SØlhus-haugen) minne-haug over over-kongen Eirik Haraldson (med tilnamnet BlodØks), som omlag 948 til 954 var konge i York i Nordaust England og fall i eit slag ved Stainmore i Westmorland (i Nordvest England)? Det er lite truleg at sonen, kong Harald Gråfell, har fått opp den haugen den stutte tida han var konge på Vestlandet og då sjølvsagt budde på Avaldsnes. Nei, etter di Harald var kristen, er det meir truleg at det er minnehaug over 'ein av dei tvo andre sønene til Harald Hårfagre: Guttorm eller Halvdan Hålegg, som båe tvo dØydde utanlands. Det vert ogso gissa på at Harald Hårfagre er lagd i cStorhaugen. eller cGrØnhaugen. . cGrønhaugen. er i minsto det einaste arkeologiske minnesmerke me har no frå den tid Avaldsnes var riks­hovudstad. Dessutan det yngste minnesmerke her ved Karmsund om heidensk religion. For folk trudde at dei dØde verkeleg budde i haugen og gjorde bruk av alle dei saker dei hadde fått med seg der. Det vart slutt med gravhaugar då hovdingane hadde teke den kristne dåpen.

Men dei gamle soge-bØkene: .\grip, Heimskringla, Fagerskinna og Egils soga samstavar alle i at kong Harald vart gravlagd ved Haugesund, ja Agrip segjer at han vart lagd i haug ovanfor Hasløy-sundet.

Utanlandske herar gjenom Karmsundet. - Det var minst tvo årsakar til at det skifte so ofte med kongar på Avaldsnes eit hundrad år framO\'er frå Eirik Blodpks vart driven ut av landet. Den eine var sjølvrådugskapen hjå bonde-hovdingane i Trøndelag. Den andre var at grannelanda, særleg Danmark, vilde leggja Noreg under seg.

Harald Hårfagre tenkte stort om det danske kongehuset, vart gift med prinsessa Ragnhild den mektige, dotter til kong Eirik av Jylland, og let Eirik, sonen i dette ekteskapet, verta gift med ei dansk prinsessa, Gunhild Gormsdotter som var syster til danskekongen Harald Gormsson med til­namnet Blåtann. Alle lyt skyna at det fannst sers mykje dansk kongeblod i Eirik-sønene. Det var naturleg at dei fekk dansk her-hjelp til å vinna kongedømet i Noreg. Fleire gonger kom danskane.

Håkon den gode (ca. 945-961) møtte ein slik dansk flåte ved Avalds­nes, fortel Snorre. Båe herane gjekk i land og slost kvast. Håkon felte med eigi hand bror-sonen sin, Guttorm Eirikson. Agrip fortel at ogso Halvdan og Øyvind Eiriksøner fall i det slaget. Det skal ha stade på B lod h e i å.'

l J . Kraft, s. 267, 268.

34

Avaldsnes fØr 1830-år a. Gloppe t v. (Litografi etter J oachim Frich).

Bekken der vert farga av blod, segjest det. Men moderne sogeskrivarar tvilar på at dette slaget i det heile har stade på Avaldsnes.

Harald Eiriksson med tilnamnet G r å fe Il vart konge etter Håkon og budde mykje i Hordaland. Me skal merka oss denne kongen. Han braut ned dei heidenske hov og skipla ofringane. Visseleg ogso her på Avalds­nes. Og truleg i hans tid, ein mannsalder fØr landet vart kristna ved Olav Trygveson, har me 'havt den fØrste kristne gudstenesta her. Ein engelsk munk, S i g f r i d, i Glastonbury kloster vart norsk biskop ein gong i åra 958-75, altso i Haralds tid. Det er den fyrste norske biskopen me kjenner til. - Harald vilde gjerne gå i farfaren sitt fotefar og med makt byggja opp eit sterkt kongedØme. Men då vart Håkon jarl (Sigurdson) i TrØnde­lag og danskekongen (morbroren) uvenene hans. Dei slo seg saman, lokka han til Danmark og drap han ved Limfjorden.

Broren, Ragnfrød Eirikson, tok konge-namn og sette seg fast på kongs­gardane i Hordaland og Rogaland (ca. 970). Gunhild, mor hans, og GudrØd, bror hans, var med han då Dei var dØypte. Han var den siste ektefØdde ættlingen av Harald Hårfagre som var konge i Noreg. Snart

35

kom Håkon jarl og 7 andre bondehovdingar med ein stor her og slo han so han laut rØma til Skottland.

Håkon jarl (974-995), den siste store heidningen, hadde søkt hjelp hjå danskekongen Harald Blåtann, han som kristna Danmark. Men til takk for hjelpa vilde Harald vera konge over Noreg med. Han vilde kristna både jarlen og landet. Det vilde ikkje Håkon vita noko av. Han laut nok vera med og hjelpa Harald i krigen mot den tysk-romerske keisaren Otto Il (974). Men like etterpå braut han heilt med kongen, for heim til Noreg og rådde som ein konge sjølv over Vest og Nord Noreg. Harald tok hemn. Han kom med ein stor dansk her og herja og brende alt landet millom Lindesnes og Stad. Og då gjekk fulla kongsgarden her på Avalds­nes ogso opp i rØyk. Nokre år seinare kom atter ein dansk flåte (Joms­vikingane) siglande nord gjenom Karmsundet. Men i Hjørungavåg vann heidningen over dei.

I hans tid vart det ofra att til avgudane på Avaldsnes. For han var ein ihuga blotmann.

TrØndarane vart på resten trøytte av jarlen og gjorde opprØr mot han. Og sidan hende det at både 0 l a v T r y g v e son (995-1000) og 0 l a v

H a r a l d son (1015-1030) fann d~en på grunn av illYilje og fiendskap trå trøndarane og danskekongane.

HEIDENSKAP OG KRISTENDOM. Den heidne religionen var ikkje nokon heilsti-iypt einskap. Heidningane trudde på. SD mange gudar og vætte, snart på den eine guden og snart på den andre, ja dyrka ogso sine eigne forfedre.

Ei tid hadde dei i Rogaland og Hordaland dyrka mykje Njord (Nert­hus), Frey (<<Herren.) og Freya (Venus), bad dei om godt år, rikt fiske, avling og avkom. Seinare kom Tor meir i æra. Han gav ogso grØda og velstand, var i særleg grad ein bonde-gud, endefram og traust. Men ban verna dessutan mot alle vonde vette. Det var han heidningane sette si von til når dei stridde mot kristendomen. Men vikingane heldt seg mest til døds-guden Odin, den sIøge og mangslungne, han som gav våpen-siger. Folk ofra og bad til gudane avdi dei vilde få timeleg materiel velferd frå dei; det var ikkje bØn om frelsa frå synd og straff og om æveleg sæla. For gudnne var store syndarar sjØlv og skulde gå under ved Ragnarokk.

Dei heidenske nordmennene hadde i mange hundrad år havt samband med dei kristne folkeslag. Difor vart heidensk gudelæra og gudsdyrking påverka av kristendomen. Kristus er vorten til Balder, Lucifer (Satan)

36

Kronprinsparet vitjar Avaldsnes 7. september 1936.

til Loke, Odin heng i eit vinnblese tre i ni samfulle næter, såra med spjet og ofra til seg sjØlv. Gudehova har skap som kyrkja med skip og kor, og sjØlve blotinga minner om den kristne nattverden.

Vikingane misste sumtid all gudstru ener dei trudde på lagnaden ener sin eigen styrke. Andre trudde på den gud som hadde skapt sol og himmel. Slik ein var Harald Hårfagre, som i mangt og mykje enes var ein -europear». -

I det heile var heidningane liberale når det galt gude-læra Det var ingen som meinka Håkon den gode i å tru på Kristus og dyrka han, Men på e i t t omkvel'\'e var dei sers strenge. Den offisielle, årvisse blotinga laut gå nøgje for seg etter ritualet. Og særleg laut kongen, hovdingane eller husfedrene vera med i den. Blotinga var ei samfundssak. Hovdingen var ansvarleg for den. Vart blotinga' fOl'sømd, vart det visseleg ufred og uår i landet, meinte folket.

37

Det fannst elles ikkje noko riks-hov for heile landet. Nei kvart gran­nelag, eller helst kvart ættesamfund blota til bate for seg og sine. For ætte-garden, ætte-sambandet var hovudhyrne-steinen i det heidenske sam­funds-li vet.

Kristendomen kom og gjorde sterkt inntrykk p'i. heidningane. Han hadde ein brikjande liturgi og ein fast-timbra lærebygning. Og det djerve trus-mod og den resolute framferd Olav Trygveson synte, tala ogso til fordel for kristendomen. Nordmennene var eit praktisk folk. Kunde dei berre verta overtyda om at Kvite-Krist hadde meir makt enn dei gamle gudane, gjekk dei gjerne over til kristendomen. Kunde Kristus berre gjeva dei gode år betre enn Tor, var dei veinøgde.

MisjollS""erket gjekk ikkje for seg då som ute på misjonsmarkene no. Dei fyrste misjonærane tok ikkje til med å preika e"angeliet for fatig­folk og trælar. Nei, det galt om å vinna stor-hovdingane for den nye trua. Lukkast det sa fylgde resten av folket etter som sauer. Det rådde eit slag åndeleg fØrarprinsipp. Difor var det dei kristne kongane fekk kristen­domen innfØrt på ting-stadene. For Rogaland og Hordaland sitt ved­komande, vart kristendomen innf~rt på Mostra- og Gula-tinget året 996. Sa vart det massedåp og seinare kyrkje-byggjing og undervisning i kristen­doms-kunnskap.

Olav Trygveson på Avaldsnes. Påskeafta 998 kom Olav Trygveson til Avaldsnes. Han kom frå Vika, hadde med seg dro~g Thyra og innpå 300 mann, og han vilde sj å korleis det stor til med kristendomen her vest. Same natta kom det til KarmØY eit stort langskip, fullsett med seidmenn og andre trollmenn. Øyvind Kjelda heitte hovdingen om bord. Snorre meiner at Øyvind var soneson til Ragnvald Rettilbeine, som var ein son av Harald Hårfagre. Ragnvald var ein stor seidmann. Difor let faren han verta drepen av Eirik BlodØks. Øyvind sjØlv var ein seidmann og stor trollmann. Dette var ei hemnferd. For Olav hadde freista brenna han inne eingong. .Øyvind gjekk i land og tok til å trolla. Øyvind sette huldre­hatten på dei og gjorde slik myrk skodde at kongen og folket hans ikkje skulde få sjå dei. Men då dei kom tett til garden på Ogvaldsnes (Avalds­nes), vart det ljose dagen, og då gjekk det onnorleis enn Øy,>ind hadde tenkt; for det myrkret som han hadde gjort med trolldomen sin, kom over honom og fylgjet hans, slik at dei såg ikkje meir med augo enn med nak­ken, og for heile tida i ring og i kring. Vakta til kongen såg kvar dei fbr, og visste ikkje kva det var for folk. Det vart fortalt til kongen, og han stod opp med alle sine menn og kledde på seg. (Snorre). Dei vart fanga

38

.. ! .: . .. ..... ·~ · ... ,l-//~~; '.:: : ' . .... , ';'

Avaldsnes kyrkjeruin teiknu frå Kongshaugen 1811 av Dahl. Prestegarden attved.

Kongen sette dei utpå ei flu og batt dei der. Soleis let Øyvind og alle hine livet sitt, og denne flu kalla dei sidan Skratteskjer (eie. Trollmanns-skjer). Det er truleg det skjeret me no kallar Pipeskjeret og som ligg millom Bukk-ø3'nå og Får-øynA.

Olav hadde vore viking og for hardhendt fram. Men han for ikkje verre åt eim dei som på 1600-talet brende .heksar- . Dessutan hadde han ein tyskar med seg som hirdprest, Thangbrand heitte han, og ein uvØren brand, ei slåsskjempa og ein drapsmann var han all sin dag. Sumtid var han truleg kongen sin rådgjevar. Olav sette han sidan til å fØra inn kristendomen på Island.

Ein kveld kong Olav var i gjestebod på Avaldsnes, kom det ein gamall og overlag klokmælt mann, som hadde ein sid hatt og var einØygd; denne mannen kunde fortelja om alle land. Han kom i svall med kongen, og kongen tykte det var stor moro i det han fortalde. Millom anna fortalde han om kong AugvaJd og kua hans. Då dei hadde site lenge oppe om natta, minte bispen Sigurd (Sigvard) kongen om at det var på tid å leggja seg. Kongen gjorde det. Men framandkaren sette seg på sengesteget og svalla lenge med kongen då og. Omsider sa bispen til kongen a t no var det på tid til å sova. Dette gjorde kongen og framand-karen gjekk ut. Kongen hadde stor age for bispen. - Om morgonen kann kokken og skjenkjar­sveinen fortelja til kongen at det kom ein framand mann og Så at det var

39

fælt so låkt kjØt dei koka til bordet åt kongen, og dermed gav han dei tvo digre feite nautesider. Det hadde dei koka med det andre kjøtet. Då sa kongen at dei skulde slå ut alt saman. For denne framande gam1ingen var nok ingen annan enn Odin. Men Odin skulde ikkje koma nokon veg med å svika dei, sa kongen.

Det rådde mykje ovtru millom vikingane, og Olav hadde nok sin part av det. Difor var det sume av uvenene hans som kalla han Olav Kråke­bein. Det var avdi han tok varsel av fuglane.

Ein gamall sogeskrivar, Odd Munk, forte! soga noko onnorleis: Den framande karen fær kokken med seg til eit hus på kongsgarden, og -der ser han kyreslagt so feitt og fint at han aldri hadde set slikt fØr .• Kokken fær med seg dette kjØtet. Men kongen segjer at dei som et av det, vil dØY. So tek dei til å leita etter den gamle mannen, men han er ingen stad å finna der på neset. Folk har då vel helst trutt at den gamle var kong Augvald sj~lv som var komen fram or gravhaugen sin.

Kongen let opna tvo gravhaugar, og i den eine fann dei mannebein, i den andre (mindre) haugen ku-bein. Dei gjorde haugbrot; for det var framgangsmåten ein brukte når ein skulde få has på attergangarar som uroa folk.

Desse tvo småglimt frå Avaldsnes gjev oss i grunnen eit målande tids­bilæte.

DEN FYRSTE KYRKJA PA AVALDSNES. Ein lyt helst tru at Olav Trygveson har gjeve påbod om å byggja eit kyrkje-hus her, slik pågåande eldsjel han var. Men me veit ikkje noko visst om det. Odd Munk fortel nok at Øyvind Kjelda og mennene hans vart blinda då dei kom til kongs­garden og såg kyrkja. Og Peder Clausen Friis skriv kring år 1600: .Der­hos staar en liden Kireke, kaldis Kongens Capel, oe er en aff de 4 fØrste Kirker som K. Olaff TrØgvesØn lod bygge her i Norrige .• Men det spørst om me kann lita på desse vitnemål

Sikkert er det at år 1024 står det kyrkja på kongsgarden. Påskedag stod kong Olav Haraldson og heile ålmugen inne og lydde messa, segjer Snorre, og då Erling Skjalgson kom, sprang dei inn i kyrkja alle som fØr var ute. Dette var hØgmessa påskedag so mykje folk har sØkt kyrkja. Etter dette skulde ein tru at det stod ei sto r kyrkja her. Men etter Friis stod det på 1600 talet _en liden Kirche, kaldis Kongens Capeh - - --oc staar dette Cape! nu Øde oc forfalden, men strax her hos er bygt en skiØn oc stor Stenkircke, paa huileken Chorit er allene ved Mact oe holdis

40

Teikning av prost Nils Hertzberg 11. april 1828. T. v. Flagghaugen fØr han vart utgraven. T. h. nokre av husa på prestegarden. I teksten under står m. a at på bautast. inen 3 alner opp finnst årstallet 1627 og nokre teikn. cBautastenen be­veges naar man kun med Haanden ryster den. - - Den kaldes efter Sagnet Jom-

fru Maria Syenaal eller Tændstikker.>

Tieniste udi. 1 Då var det i minsto ei lita kyrkja. Me veit ikkje noko sikkert om kor lenge den fyrste kyrkja stod. Det kann ha gått for seg ombyggjingar eller nybyggjingar som me ikkje har fått kunnskap om. SjØlvsagt er det ikkje umogeleg at det er denne fyrste kyrkja som har stade her ubrigda til inn i den nyare tid. Men det rimelegaste er at den vesle kyrkja som Friis nemner (den a-kanta) er bygd noko nær samtidig med Olavs-kyrkja (sjå side 67) . På 1600-talet har dei sa truleg brote henne ned og nytta steinmaterialet til ymse reparasjonar av Olavs-kyrkja, kyrkjegardsmuren eller til uthusbygninger på prestegarden. Kring 1840 heiter det i eit skrift: cDa Kong Olaf TrygvesØn her christnede Folket paa et Sted som Sagnet endnu benævner Daabshaugen, opfØrtes en Kirke, hvoraf der findes Levninger tilbage paa den nuværende Kirkegaard, om­trent 16 Skridt sØndenfor Kirken, hvor man, ved at grave omkring Grund-

1 Peder Clausen Frlls, Samlede skrifter 1881, s. 324 f.

41

volden, har fundet, at den var bygget ottekantet, omtrent 34 Alen i Omkreds.·1

- Etter desse oplysningane har den vesle ~kja lege sa pass langt frå Olavs-kyrkja at den noverande kyrkjegardsmuren går over tufta. Og gamle folk no segjer at når dei for eit halvt hundrad år sidan grov graver aust for den gamle kyrkjeporten, som det enno et merke etter i kyrkje­gardsmuren, fannst det tilhogne steinar ned i grunnen. Desse steinane vart etterkvart røysa saman ned i det sudaustre hyrna av kyrkjegarden. Sidan vart dei nytta då den noverande fjøs-bygningen vart sett opp. Legg me sa alt dette saman, kjem me til aen slutning at den fyrste (?) kyrkja har stade sud for det sud-austre hyrna av skipet i Olavs-kyrkja, omlag der som det veka ein stor ask no.

Dei fleste av dei fyrste kyrkjene her i landet var tre-kyrkjer, stav­kyrkjer. Stavkyrkje-stilen er kannskje ei etterllkning av gude-hova i vIkingtida. Sume tider vart kannskje hovda reinska for gude-bilæte og innvigde til kyrkjer - - sllk pave Gregor den store hadde sagt misjo­nærane kunde gjera det då dei kristna angelsaksane. Sokne- og preste­gjel ds-grensene skriv seg frå den tid det var hov, og bygdefolk laut betala avgift til hovet, havtall.

Dette med runde eller ottekanta kyrkjor var ein byggjemåte som opp­haveleg hØyrde heime i det aust-romerske rIket (Konstantinopel), men som hadde kome til Frankrike og England og derifrå til Avaldsnes. Elles var det lite eller inkje av det slaget her i Noreg. Høgkoret i Nidaros domen er ottekanta,

Ny tru og nye skikkar. Sa snart den fyrste kyrkja var bygd og inn­vigd, gjekk det for seg ei omvelting i bygda, ein revolusjon sa omfatande at me no vanskeleg kann tenkja oss det. Det kom nye lover og nye skik­kar. Det som fØr hadde vorte rekna for noko heilagt, det vart no stempla som djevelskap og vondskap. FØr var det skikk at ein vende seg mot n 0 r d eller sud når ein bad til einkvan av gudane. Håkon jarl bad om siger over jomsvIkingane med de han kasta seg på kne og såg mot nord. DEri kristne skulde sjå mot a u st. Gulatingloven byrjar slik: _Det er opphavet til lovene våre at me skal bpygja oss mot aust og beda til den heilage Krist om godt år og fred - - -.. Gude-romet (koret) i hovet var i den nordre enden. Hovet vende i leida nord-sud. Den kristne kyrkja stod i aust-vest og med koret i den austre enden. Før haug-la dei llk sllk

1 K. Dept, <Veiledning til at lære o.s.b.> - cDaabshaugen, segjest vera ds.s. Kongshaugen.

42

Sumar og friluftsfest.

at dei d~de låg med hoyudet mot nord eller sud. Dei kristne gravlegg dei dØde slik at når Kristus vekkjer dei oppat, vil dei reisa seg og sjA mot aust. Det var kristen tru at Kristus, den sanne morgonstjerna, vilde syna seg på austhimmelen når han kom att. -For liksom ljonet gjeng ut ifrå aust og skin radt til vest, so skal det vera når Mennesksonen kjem. , segjer Jesus (Mt. 24,27) . No vart det forbode å haug-leggja folk (eller brenna dei). Dei døde skulde samlast om kyrkje-huset. Dei fornæme fekk grav under kyrkje-golvet l kyrkja eller nærmast dropefallet på aust og sudsida av kyrkja. Trælane fekk sin plass lengst burte ved kyrkjegards-gjerde. Men på nord-sida av kyrkja vilde folk helst ikkje liggja. Nord var den heidenske og fårlege himmels-ætta (sml. ordtØket <Nord og ned. ). Men dei udøypte, udådsmenn, drottensvikarar, mordvargar, trygdbrytarar, tju­var og dei som sjØlv gjorde ende på seg, dei fekk ikkje grav i -Guds åker> (kyrkjegarden), men skulde gravast ned utanfor og helst ned i fjØra.

No skulde det ogso vera slutt på galder og trolldom, ofring i hov og på haug. FØr hadde vore mykje bruka å setja småborn u t i utmarka når

43

ein ikkje vilde fØda dei opp. Menneskje hadde ein ofra når noko stod på. Sidan den yngre romerske jarnalderen hadde det vore ein stygg skikk med enkjeofring (brenning). Den svenske dronning Sigrid Storråde skilde seg frå ektemaken sin avdi ho ikkje vilde resikera å verta brend livande i fall kongen skulde dØY før henne. Desse skikkane vart strengt forbodne no. Olav Trygvason tok burt dei 4 store årlege heidenske blot-festane, som hadde vore både gudstenester og familieselskap samstundes. Men i staden sette han ,kristelige> hØgtids-drikkelag: jolØl, påskeøl, jonsmesseøl og haustøi ved mikeli Dessutan laut folk no finna seg i kyrkjeleg disiplin: halda helg, koma til kyrkja, lata borna verta døypte, halda fastedagar, gjera skriftemål, betala bot for ymse slag missferder og synder, dei måtte læra litt kristendoms-kunnskap : truartiklane, Fadervår i det mindste, og endeleg nytta sakramenta.

Men skikkar er seige. I rØynda har ymse heidensk tru og sed halde seg like til vår tid. Ja, Olav Trygveson sjØlv trudde at Odin var til ; men han rekna han for ein vond ånd. Truer på jotnar og tussar, nØkk og draug, hulder og nisse er rester av heidenskap. J a, jole-nissen er i rØynda eit heidensk vette, eit slag spøkjelse, som har vorte «kristna.>

Det er heidensk religion som liver i sume gamle segner og eventyr. Me skal nemna eit par stykkje her frå bygda.

I eit fjell på Hinderaker var det hulder i gamle dagar. N år folk heldt seg til vens med dei, laga huldrene det alltid so at desse folk fekk god lØn for det same. I eit hus på garden hadde dei eingong lete huldrene få heile huset til å halda lag i. Husens folk for burt or huset, so huldrene fekk rå seg åleine. Då husfolka kom att, var huldrene burte; men dei hadde lete etter seg mange gilde ting: tvo store belte med sylv-stas på, dertil nokre små sylv-skåler, fine klæde, god mat og mange andre ting. - Den vissaste måten å yerja seg for huldrene var å setja stål over kvar ting. Når nokon hadde ein god ljå eller kniv, og den vart avbroten, so braut dei han i mange stykkje. Desse stykkje vart då kalla for «trekk-oddar>, og dei var den beste verja ein kunde få imot huldrene.

På Blodteigen i Uviksmarka var det ein gong ein utburd cl. v.s. atter­gangar av eit nyfØdd barn som var sett ut der. Utburden heldt til attunder ein kjempestein attmed Rehaugane. Eingong kom ein mann vestanfrå og hadde ei kipa med fisk på ryggen. Då han nådde Uviksmarkjå, vart kipa so fælt tung at han mest ikkje orka ho. Han strinta og sleit, men kipa vart tyngre. Sistpå laut han setja seg og kvila; då hadde han vunne mest til endes på Uviks-markjå. Då han so reis opp at, var kipa ikkje tyngre enn

44

•

Kyrkja kamuflert. Tyskarane baud at ho skulde kamuflerast innan 5 vikor ; men arbeidsfolket brukte eit heilt år på deL Det vart nytta 60-70 tusen laupande meter plank (2 X 4 og 4 X 4 tums) , mest svensk (eller finsk) materiale. Midsumars 1944

stod kyrkja heilt inneklædd. Tiltaket skal ha kosta kring 130 tusen kroner.

vanleg. Sa snart han kom over Uyiks-markjå, hadde utburden inga makt lenger, må vita.'

ROGALAND REISER SEG ATT. Mest hundrad år låg rygene svime­slegne etter nederlaget i Havsfjord Det reiste seg att i E r l i n g S k j a l g s son f r å Sol a. 2 Ein heil mannsalder var Sola hovudstaden i eit rike som tØygde seg over Hordaland, Rogaland og Vestagder (frå Sog­nefjorden til Lindesnes). Farfat hans Erling heitte Ogmund. Denne var son til Horda-Kåre, ein mektig hovding i Hordaland fØr Harald Hårfagre kom, og vart gift til Sola med di han fekk dotter til Gyrd, som ,-ar ætta frå dei gamle kongane i Rogaland og Agder. Erling var herse på Sola frå fyrst av. Då kristendomen vart vedteken på Gulatinget i året 996, fekk Erling si store makt Det er velkjendt at han vart gift med Astrid Tryg­vesdotter, syster til kongen.

1 Torkel! Mau1and: FolkeminDe trå Rogaland, 1928, s. 85, 154. 2 Om Erling Skjalgsson, sjå Vegard Sletten: Fram stig Rogaland, 1943,

s. 91 ff.

45

Kven er det som har innfØrt kristendomen i Rogaland? Kong Harald Eirikson (Gråfell) gjorde sitt. Men Håkon jarl let byggja oppatt hova. Olav Trygveson fekk innført kristendomen juridisk. Men elles var han lite i Rogaland, i det høgste 3 eller 4 gonger. Nei, det er nok Erling Skjalgs­son som har stade for den praktiske og faktiske innfØring. Kven annan skulde det vera? Han styrde på vegner av den brennhuga kongen og han var mågen hans. Dei fØrste kristne kongane sytte for at det vart bygd minst e i kyrkja i kvart fylke, ei sokalla fylkeskyrkja. Dåp og gravferder skulde gå for seg ved den. Sa ,"art det etter kvart seinare bygde kyrkje­hus for dei mindre einingane: fjordungs-kyrkjer, åttungs-kyrkjer og ende­leg heradskyrkjer. Erling er nok den som har havt ansvaret for at det kom opp kyrkjer. Det kan verta eit stridsspursmål millom A,-aldsnes og Sola kven av dei som fyrst har fått kyrkja. For sjØlvsagt har Erling sytt for at det snarast råd vart bygd ei på Sola. Det kann ogso verta spursmål om kvarhelst fylkeskyrkja i Rogaland stod: Avaldsnes eller Sola.

Olav Tryg"eson fall snart ifrå. Etterpå styrde Erling riket sitt heilt sjølvstendig. Ogso på Avaldsnes styrde han. Flateyarbok fortel at Sola­jarlen sette dotter si til fostring hjå årmannen på Avaldsnes. Sigerher­rane frå Svolder hadde avtalt at Eirik jarl, son til Håkon jarl, skulde styra Vest og Nord Noreg. Men Eirik våga seg ikkje inn i Erlings rike, Erling hadde stØdt minst 90 frie menn med seg, men 200 når han venta Eirik. Han siglde aldri med mindre styrke enn fullt mannskap på eit tjugetofta skip. Heime på garden hadde han jamt 30 trælar. Rogaland hadde no fått oppreising for usigeren i Havsfjord. Dl!t var fritt folkeland att. Skal me kunna skyna Erling sin handlemåte, lyt ein ha det klårt for seg at det var R 0 g a I a n d som var fedrelandet hans, der forfedrene hans hadde vore kongar i fleire hundrad år. Det var til fordel for dette fedrelandet han tok ved kristendomen, men det var ogso til fordel for det - etter hims mei­ning - at han seinare vart ckongss\ikar. og gav seg innunder Knut den mektige, som var konge i Danmark og England. Alt for Rogaland. Erlings personlege makt og æra var Rogaland - frendesamfundet - si makt og æra.

Men so kom det i 1015 ein ny Harald Hårfagre til landet. Det var Olav Haraldsson. Erling samla med ein gong ein flåte og for mot Olav (saman med Svein jarl); men Olav vann slaget Dei vart aldri vener. Dei møttest eit par gonger, fyrst på Kvitsøyane sa i Tunsberg, og gjorde ei semja. Un­der alt dette freista Olav å setJa' ein klave på Erling; men Erling rista klaven av seg, og Olav laut rØma landet.

46

Olav Haraldsson på Avaldsnes. Erling Skjalgsson hadde ei syster som heitte Sigrid. Ho var gift med ein hovding som heitte Sigurd Thoreson. Dei budde på Trondanes (ved Harstad) og hadde ein son som heitte As­bjØrn. Sigurd var bror til Tore Hund på Bjark~y. Då Asbjørn var IB år, dØydde faren. Det var ein framtØken og ærekjær ungdom og slo stort på det med gjestebod, jamyel då det vart uar der nord fleire år i trekk. Eit år tok han ut seint på sumaren med fØrsleskuta si og vilde til J æren og kjøpa korn sa han kunde få bryggja seg jole-ØL Han hadde 20 mann om bord. Då han kom til Avaldsnes, fekk han høyra at kong Olav hadde gjeve forbod mot å fØra korn-varar nordover. Kongen hadde nok bruk for kor­net for seg og hirden. AsbjØrn kunde ikkje segja noko til dette. Men når han fyrst var sa langt sud, vilde han helsa på morbror sin, Erling Skjalgs­son på Sola. Jau, han vart vel fagna av Erling, og korn fekk han kjøpa sa mykje han vilde av Erling sine trælar. På heimvegen overnatta han ved Avaldsnes; men om morgonen fØr det var retteleg ljost, møtte Tore Sel," kongens årmann, opp med 60 mann og let flytta heile farmen på land. Det fine, stripute seglet tok han og, gav eit · gamalt i staden.'

På kongsgardane i Hordaland og Rogaland hadde kong Olav teke makta frå Erling og set t inn sine eigne menn, og det var nett ikkje vener av Erling. Desse årmenn styrde kongsgardane, men var ogso på ei vis kongen sine ombotsmenner 50 langt dei kunde sleppa til for Erling. Serleg Tore Sel var ein torn i auga på Erling. Nett avdi han sat på Avaldsnes, ved porten til N ord-vegen, vart han sers mykje til meins. .Tore var av låg ætt, men hadde teke seg godt fram og var hard til å arbeida og klok i orda og mykje for stas. Han vilde gjerne koma seg opp i hØgda og fira aldri, og dette kunde gå for seg no han fekk hjelp av kongen. Han var og snarmælt og framtaIande. (Snorre).

Tidleg på vinteren kom AsbjØrn heimatt. Han laut hØyra mange sneid-ord for ferda .• Eg veit ikkje om han trur at han vil råka Sel-Tore på kvar holme., sa Tore Hund.

Heidensk ærekjennsla og trong til hemn rådde heilt i hugen hans AsbjØrn. Han var fulla dØYPt, men den kristelege audmjukskapen hadde han og fedrane hans ingen ting av. Etter kyndelsmesse stemnde han

1 Millom FosenØy og Bokn, ei god mils veg sud for Avaldsnes-garden, ligg ei øy som heiter Sælen. Fra gamalt av har ein fanga sel der. Det bur folk der no, og det kann det ha gjort fØr og. Var Tore Sel derifrå?

2 Nord 10r kyrkja er eit lite nes som heiter La-hamaren. På vestsida av det, ved Austre Klaksholm-vikjå syner det rester etter el bryggja og ein gamal veg opp mot kyrkja og prestegarden. Det er ein gamall losse· plass. Var det her Tore sel tok kornfarmen på land?

47

venene sine til seg og hadde innpå 90 mann, som alle var godt væpna, fekk dei med seg på eit langskip og får til KarmØY. Då dei kom sør i lan­det, siglde dei meir utanskjers enn skipsleida når dei kunde koma til. AsbjØrn kom til KarmØY skirtorsdag kvelden. Han la inn til Øya på ut­sida der som det var ubygt, let skipet liggja i ei lØynvik og gjekk åleine i land.] AsbjØrn hadde stygge klede og ein sid haU og ein båtshake i handa og eit sverd om livet under kleda. Han gjekk i land inn over JOya. Men då han kom opp på ein bakke, so han kunde sjå i garden på Ogvaldsnes og fram i Karmsundet, såg han mykje folk var ute og ferdast, både på sjøen og landet, og alle desse folk drog til garden på Ogvaldsnes. Dette tykte han var underleg» (Snorre). Det synte seg at kong Olav yar komen og nett var gått til bords. AsbjØrn fekk ein glytt inn gjenom stovedØra. Tore Sel stod framfor hØgsætesbordet. Millom anna fortalde han om då dei tok kornet frå Asbjørn. «Men då me tok seglet frå han, då gret han>, skrØnte Tore. Då AsbjØrn høyrde dette, drog han sverdet hardt og fort og sprang inn i stova og hogg straks til Tore. Hogget råka han bak på halsen, og hovudet datt ned på bordet framfor kongen, og kroppen på fØtene hans, og borddukane vart utbloda både oppe og nede. Kongen vart ovleg harm, men styrde orda sine, som han gjorde stØdt. Skjalg Erlingson, som hadde vore med kongen som eit slag gisl etter forliket i Tunsberg, baud kongen pengebot for drapet so AsbjØrn kunde få ha livet. Ola\' svara: «Er ikkje det livssak, Skjalg, når ein mann bryt påskefreden ? og det med at han drap ein mann i kongens hus; og for det tredje at han hadde fØtene mine til hoggestabbe, som du og far din vel synest ikkje er so fårleg.» - Skjalg tok same kvelden med seg 12 mann og rodde til Sola so snøgt dei orka, fekk Erling til å samla ein her på 1500 mann. Påskedag kom Erling til Avaldsnes då kongen var i kyrkja til høgmesse, nett i det bilet evangeliet vart lese. AsbjØrn stod i lekkjer utfor kyrkjedØra. Ein god ven av Skjalg, ein islending som heitte Torarin Nevjolvson - han med ovstygge fØtene - hadde teke seg av Asbjørn so dei ikkje hadde fått høve til å avretta han endå. Paskeafta hadde han soleis gjenge til den presten som hadde tilsyn med kyrkja og gjeve han tvo øyrar sølv (det var prisen på ei ku) for at - -----

1 Kvarhelst er den ubygde staden med ljlSynvika der AsbjØrn la skipet? Bu­vik ved Landanes hØver på ingen måte. Der kunde ikkj e noko langskip liggj a i lØynd. For folk kunde sjå det der både frå Visnes-garden, frå Hinderaker, Landa­nes og Torvastad. netta var gardar som var bygde lenge fØr kong Olavs tid. -Men sud for Visnes inn frå Helganes. går det inn ei bukt med ei IØynvik innst inne, som kallast I. Jsgaren,... Innanfor der er det ubygt den dag i dag. På Visnes var det då ikkje andre hus enn på dei ganlle tuna opp for Buvik. d,garen> hØvde sers godt for AsbjØrn. Lenger sud er ingen hØveleg plass.

48

han skulde ringja inn helga i det same kongen var ferdig med middags­måltidet. For kongen kunne ikkje lata nokon verta avretta når dei hadde ringt inn påskehelga Dette er den fyrste Avaldsnes-presten me høyrer gjete. Erling braut no lekkjone av AsbjØrn. Ved dette ståket og våpen­braket sprang alle dei inn i kyrkja som fØr var ute, men dei som __ ar i kyrkja såg ut alle i hop, so nær som kongen, han stod still og såg seg ikkje om. Erling og sØnene hans stelte opp mannskapet sitt på båe sidone åt vegen som gjekk frå kyrkja og til stova, og dei stod nærmast stova. Da alle messone var s'tngne, gjekk kongen straks ut or kyrkja; han var den fyrste som gjekk igjenom mannradene, og sidan gjekk den eine etter den andre av mennene hans. Det vart eit ålvorleg ordskifte millom dei tvo kongane; ja, det heldt på å bresta Erling sa millom anna: <Eg vil at me skUst forlikte, eller so er det venteleg at eg ikkje vil lata det koma til fleire møte millom oss.. Då \'ar Erling raud som blod i andletet, Det var Erling som hadde o\-ermakta her. Men no greip bispen Sigurd inn og sa til kongen: <Herre! Eg byd Dykk for Guds skuld lyda på meg og forlika Dykk med Erling, soleis som han byd, SD mannen vert trygg på liv og lemer, men De rår åleine for alle skllorda.. Kongen svara: <De skal råda. Og soleis fekk bispen forlika kamp-banane, og AsbjØrn fekk ha livet. Men kongen dømde at han skulde ta plassen etter Tore Sel og resten av livet vera kongens årmann på Avaldsnes.

Me skal merka oss den vyrdnad som kongen hadde for bispen, kyrkja sin mann, Og kyrkja freista a mildna dei harde viking-sedane som fram­leis rådde i landet.

Asbjørn fekk lov av kongen til a reisa heim ein tur til Trondanes fØr han tok over ombotet som årmann. Men han kom aldri til Avaldsnes. Tore Hund fekk overtelja han til å lata vera. Ein kongsmann på Hålogaland drap AsbjØrn med eit spjot. Mor til AsbjØrn gav dette spjotet til Tore Hund og sa: <No gjorde du som ein kar om du slepte dette spjotet soleis a,- hendene at det stod i brystet på Olav Digre (kongen), og det segjer eg deg at du vert kvar manns niding, om du ikkje hemner AsbjØrn.. Me veit at Tore Hund stakk kong Olav med spjot i slaget på Stiklestad.

Etter møtet på Avaldsnes vart det ope fiendskap, ja krigstilstand mil­lom Olav og Erling. Det "ar då Erling allierte seg med Knut den mektige. So møttest dei endå ein gong. Det var i eit slag sud for Bokn. Kongens ånnann på Fitjar, Aslak FitjaskalIe, gav Erling banehogg. Dei tvo var trirnenningar. Men etter dette vart det ope opprØr mot kong Olav Q,'er

49

heile landet. SØnene hans Erling stod i brodden her på desse kantar. Olav rØmde og kom sa attende - til Stiklestad.

Me ser at frå Avaldsnes fØrer det ei dubbel årsaks-rekkja fram til slaget på Stiklestad. Men det er ei vond årsaks-rekkja. Frå Stiklestad kom det sa ei ny årsaks-rekkja, ei god ei. Martyr-dØden åt kong Olav fØrde med seg ein straum av åndeleg fornying i folket vårt. Kristendomen vart ei åndsmakt. Tore Hund var den fyrste som sa at kong Olav var ein helgen. Den nye kyrkja på Avaldsnes vart kalla Sankt Olavs kyrkja på Avaldsnes.

Da Olav var fallen, drukna Erlings rike i dansk-engelsk hardstyre (un­der Svein Knutson og Alfiva, mor hans). Noreg vart i 5 år fullt og heilt ein dansk provins. Men Erlings ætt levde vidare. Han vart m. a ein oldefar til Olav Kyrre og soleis ein ætt-far til seinare riks-kongar.

Kvar helst låg kongsgarden? Det er mange som ynskjer svar På det spursmålet. Men det er uråd å segja noko sikkert. Ned gjenom dei· mange hundrad år, ja kannskje eit par tusen år, som det har vore hovding- og kongsgard på Avaldsnes, har det vore mange omskiftningar. Bygningar er bygde opp mange gonger og dei kan ha flutt dei og. Elles lyt me tru at der på ein kongsgard har vore heller mange hus, særleg etter at Harald Hårfagre kom hit. Olav Trygveson hadde ein gong med seg 300 mann og dei skulde ha husrom. So var det hus til trælar og andre arbeidsfolk. Me må heller ikkje gløyma uthus til buskap og krØter-for. Det har vore eit heilt kompleks av bygningar. - Men sjØlve hovud-bygningen, kongs.­hallen, kvar stod den? Me kann gissa på tri alternativ. Det fyrste er at kongshallen har stade i nærleiken av kyrkja, omlag på same tufta som den garnle prestegardsbygningen, aust for det gamle stabburet. Då kann ein rett nok spyrja kva plass det vart til dei 1500 mann Erling Skjalgson hadde med seg. No er det ikkje sagt at det var berre e i rekja på kvar sida av vegen frå kyrkja til kongsgarden. Dei kann ha stade i fleire rek­kjor. Her kann nemnast at det går segn om ein lØyndgang frå kjellaren under den garnle prestebygningen mot nord til kyrkja, og like nord for stabburet ligg det den dag i dag ein løyndgang so stor at ein mann kann krypa gjenom; men den går aust-vest. Det andre alternativet er Christie talsmann for. Han skriv ca. 1840: .Af et saadant Stræde findes endnu Spor paa Augvaldsnæs Kirkegaard, hvor man seer en muret Vei nede i Grunden, fØrende lige mod Syd og i Retning mod Østsiden ai den Tomt, hvorpaa Præstegaardsbygningen nu staae .• 1 Og han dreg den slutning av

l Urda Il, 1842.

50

dette at kongshallen har stade på dEn vesle sletta som den nover-ande (nye) prestebustaden står på Det tredje går ut på at hal­len har stade på sletta millom Kongshaugen og kyrkja SjØlve namnet på haugen kunde tala for det. Og her lyt nemnast no­ko som Hans Knut Torbjørnsen fortalde meg i fjor sumar. For omlag 40 år sidan såg han nokre murar ned i molda på den slet- Tutta til Kongshallen? Det er run-ta, s.v. frå kyrkja og n.v. frå ne restar av murverk der dei tvo paktarhuset no. Dei låg omlag personane stAr. 30 m. aust for Kongshaugen, omlag 5 m. sud for ein gardsveg som fØrer til haugen. Det nordvestre hyrna og stykkje av nord og vest-muren var synleg og var omlag 1 fot hØg. Berre på utsida var han synleg. På innsida var det jord: Det var ikkje hoggen stein i muren. Men eUes hadde muren . eit fint ansikt. » Innanfor (6 eUer 7 m. frå nordmuren og 8 ID. frå vestmuren) var det eit kvadrat av kvarts. Kvar sida var 4 m. lang. Vanleg gråstein var ikkje synleg der, berre kvarts; men sume steinar hadde flekkjer av blåkvarts i seg. Der var vinkel og retning. SØre sida såg han ikkje. Den var truleg dekka av mold Sume steinar var 50 store som eit heilt hestelass. Kva kann dette ha vore for bygning? Kann det vera kongshaUen med åre midt i? No er det burte.

51

JORSALFERDER OG BORGARKRIGAR (1030 - 1240)

Vikingferdene vart etter kvart -kristna. dei og. Etter at folket hadde teke ved kristen-trua, var det ikkje lenger god tone å gjera vikingferder til andre kristne land. Men kyrkja tok vikingferdene i si tenesta, fekk nordmennene til A gjera jorsalferder, fyrst pilgrimsferder, sidan kross­ferder til Det Heilage Landet og vera med å fria det ut or dei vantruande sitt vald. Vidgjetne jorsal-fararar var Tore Hund, Harald Hardråde, Sigurd jorsalfarar, Erling Skakke og' fleire. - Men dessutan fekk nord­mennene i denne tidbolken røyna kraftene sine innanlands i Øydande borgar-krigar. Ogso desse kom delvis til å stA i kyrkja si tenesta.

Etter drapet på Tore Sel går det 181 år fØr me hØyrer noko direkte om Avaldsnes, og då og er det eit drap. Men indirekte veit me noko om garden her. For det var framleis kongsgard, og kongens årmann budde her. Dessutan var det kyrkja og prest her, og kannskje var det nett fyl­keskyrkja som stod her. Og truleg var det ogso ting-stad her, d.V.5. stad for fylkes-ting eller fjordungs-ting. Men det veit me ikkje noko visst om.

ARMANN OG PREST. Dei fyrste kongane laut reisa mykje kring i landet i fall dei vilde liva. Sa fbr dei då frå kongsgard til kongsgard og tok veitsle d. v.s. dei budde på ein kongsgard med hirden sin sa lenge der var noko mat og Øl å få, og sa flutte dei til neste kongsgard. Hirden, det var den stAande heren som kongen hadde. Ein mektig konge med stor hird laut ha mange kongsgardar. Kongane hadde frå fyrst av berre med militær-stellet A gjera (.bud og bann.). BØnderne sjØlv stellte med lov­gjeving og retts-stellet på tinget. Men avdi kongen nett hadde militær­makt i ryggen, kunde han ved visse hØve fA sett sitt igjenom likevel. Etter som tida gjekk, fekk han utøvande makt.

Armannen på kongens gard hadde fulla ansvaret for gardsdrifta, og han skulde laga til når kongen og hirden var ventande. Men han var ikkje

52

berre gardsstyrar. Han var sivil-embettsmann, politi, som på kongens vegner skulde pas­sa på at lovene vart haldne, at domar vart eksekverte og bØ­ter betalte. Armannen skulde vaka over kongen sine rettar, fø­ra manntal, ha tilsyn med leid­angskipa og krevja inn avgif­ter der det var noko å få. Han var kongens fut. Med militær­stellet elles hadde han ikkje Kyrkja med stall, bårstova og stabur om!. 1920.

noko å gjera og var personleg fri for leidangstenesta. Det var kongens lendmann som hadde med krigs-stellet.

Kong Sverre gjorde kongedømet sterkt. Kongens sysselmenner fekk åleine alle dei gjeremål som lendmenner og årmenner hadde havt fØr. Folk . flest såg opp til både lendmenner og sysselmenner; for det var gjerne hØg­ætta folk i dei stillingane. Men årmennene var ikkje stort anna enn kon­gens trælar, og yrket deira gjorde at folk flest misslika dei, ja hata dei.

Kongsgarden på Avaldsnes har vore eit hovudb!'lle. Kringom i gran­nelaget har det nok vore fleire gardar som har vore krungods. Heilt sik­kert Noravedle og Våge. Men kannhenda ogso dei gardane som HalsnØY kloster åtte seinare t.d. Munkajord, Skår, Sund, Austreim, Håvik, KolstØ, Rygge, Lande, Landenes, Stange, Klovning (Utsira), Tuastad og Bratt­helgeland. Det var nemlig Erling Skakke som grunnla det klosteret då sonen, Magnus Erlingson, vart krynt til konge (1164) , og Erling (som budde på StØdle i Etne) hadde den faktiske kongemakt og kunde gjeva til klosteret sa mange kongsgardar han berre vilde. - Armannen på Avalds­nes hadde sjØlvsagt tilsyn med dei nærmaste krungods-gardane.

Mange kongevitjingar har det vore. Sumetider var det 2, 3 eller jam­vel 4 kongar samtidig. Då er det som regel berre e i n av dei som har havt inntektene av Avaldsnes. Av slike sam-kongar som har vore her, skal me nemna Magnus Haraldsson (t 1069), Håkon Magnusson Thorefostre (t 1095) og Magnus blinde (sett i kloster 1135). Kong Inge var ogso knytt til Vestlandet, og sjØlvsagt Magnus Erlingson frr. StØdle. Frr. året 1184 er det kong Sverre og birkebeinane som har makta på Avaldsnes, og det. synte seg seinare at kongane av Sverre-ætta hadde mykje godhug for Rogaland og særleg for Avaldsnes,

53

Presten på Avaldsnes vart frå fyrst av mykje ein statskyrkje-prest og hird-prest nett av den grunn at kyrkja stod på kongsgarden. Kongen har nok gjeve gardar til både kyrkja og prest. Til kyrkjene vart gjerne lagde gardsbruk som dei heidenske hov hadde havt inntekter av so lenge dei stod. Elles fekk presten sine meste inntekter av den betaling han tok for ymse kyrkjelege handlingar. Den romersk kathalske kyrkja har 7 sakra­ment, og med dei omspenner ho heile menneskjelivet frå vogga· til grav. Ikkje minst ved gravferder fall det store inntekter til presten. Kong Sigurd Jorsalfarar betra mykje inntektene for prest og kyrkja i det heile. Han fekk folket til å betala t i e n d e. Det var ei avgift på tiendeparten av alle inntektene. N år tienden var innsamla, vart han skift i fire like

. store luter. Ein fjordepart fekk presten, ein gjekk til vedlikehald av kyr­kja, ein fekk bispen og den siste fjordeparten skulde vera til hjelp for dei fatige (bonde-luten). Tiendebetaling varde til 1918. Sers lenge vart den betalt med varer (korn, smØr, huder 0.1.). Dei katholske prestane var for det meste gifte i den tidbolken. Dei vann fort inngang hjå folket, fortare enn i grannelanda. A d a m a v B r e m e n, ein tysk sogeskrivar samtidig med Olav Kyrre, skriv kring 1070 om tilhØva i Noreg: . Drevne av sin store mangel på gods, streifer de omkring hele verden, og på sine røvertog sanker de inn landenes beste rigdom og fØrer den hjem. På den måte utholder de sitt lands fattigdom. Men efter at de har mottatt kristen­dommen, har de fått en bedre undervisning og de har allerede lært å elske fred og sannhet og å nØies med sin armod, ja å utdele hvad de har samlet, og ikke som fØr samle det adspredte. Og mens de før allesammen trælet under trollmennenes avskyelige kunster, så bekjenner de nu med apostelen Kristus allene og ham korsfestet (1. Kor 2, 2) . De er også de mest nØisomme av alle dødelige, idet de elsker sparsomhet og måtehold både i mat og seder. Derhos har de så stor ærefrykt for prester og kir­ker, at den neppe ansees for kristen, som ikke daglig bringer en gave med når han hØrer messen .• l

BISP OG KONGE. Ute i Europa rasa det ein overlag kvass kultur­strid millom pave og keisar om kven som var den mektigaste. Båe partane gjorde krav på verds-herred,.met. Det var ein strid som var skapt av ær­lig overtyding hjå båe partane, ein prinsipp-strid, men ein strid på liv og dØd. Det var pave Gregor VII (Hildebrand) på Olav Kyrre si tid som gjorde opptak til striden. Den vart sers kvass under pavane Innocens ill

1 Daa Noreg var misjonsmark, Bibl Norw. Sacræ, 1924, s. 23 f .

54

og Bonifacius vm Det var to grunntankar i dei !crav paven sette: a) Kyrkja skal vera fri frå staten og b) Peters primat. Eller med andre ord: Peter er apostel-fyrsten; for han har fått lykle-makta av vår Herre. Men paven er Peters etterfyl­gjar på Roms bispestol. Difor er det paven som har Peters lykle-makt på jorda. Han er vår Herre sin vikar og den syn­lige hovding for Guds rike i alle land. Men Guds rike er det for­nemste. Guds rike, som er kyr­kja, er av ein høgare art enn keisar- og kongerike. So mykje gjævare sjela i eit menneskje er enn !croppen, so mykje gjæ­vare er pave-makta mot keisar­makta. Gud har gjeve paven denne makta. Difor lyt keisarar og kongar lyda paven: for då lyder dei Gud sjØlv. Liksom

,. I •

S. Loge: InteriØr fØr siste kyrkje-vØling. Torfæus-steinen midt i kordØra.

månen fær sitt ljos frå sola, slik fær keisar og konge si makt frå paven. Difor må keisar og konge lcrynast og salvast av kyrkja sine representan­tar (erkebispar og bispar) om alt skal segjast vera i orden.

Godt og vel 200 år varde striden. Paven var lenge den sterkaste, sidan gjekk det so opp og ned; snart var keisaren o\·.anpå, snart paven. Men det enda med at pavemakta sprengde seg (1303) . Denne strids-tida kallar me h ø g-mill 0 m a l d er en.

Det nådde bylgjor like til vårt land, store bylgjor. Her vart det til strid millom bisp og konge; men stridsemnet var det same. Denne spen­ning interesserar oss særleg mykje. Det ser ut til at den fekk varig og synleg frukt her på Avaldsnes: 0 l a v sky r k j a.

Like til året 1152 var den norske kyrkja ei katholsk f 0 l k e k y r k j a, ei nasjonal kyrkja. Det var fulla romersk-katholsk tru og gudsteneste­ordning. Men styremåten var nasjonal. Det var bØndene sjØlv som på

55

lagtinget gav kyrkjelover, og det var bØndene sjØlv som ved lagretten dØmde i kyrkjelege saker. Og kongen og hans år­menner hjelpte til å halda oppe det kyrkjelege liv og kyrkjeleg orden. Kong Harald Hardråde sa om seg sjØlv at han var Noregs erkebisp. Det var kongen som valde bispane, og kongen og b~nder sette sjØlv prestar til dei kyrkjene som dei bygde (kalls­rett). SjØlvsagt hadde ogso bis­pen mykje å segja når det galt interne spursmål i kyrkja. Men konge og bisp arbeidde godt saman i denne tid. Kong Olav Kyrre var sjØlv noko prestlærd, kunde lesa latin og gjorde ved høve tenesta som klokkar.

Men i 1152 fekk Noreg e i­Kyrkja no med .Jomfru Marias synål> t. v. g e n e r k e b i s p. Då hadde det

vore borglll"krig i 20 år og kongemakta var veik og ikke vaken nok. Tid­legare hadde erkebispen budd heller langt burte, i Bremen til 1103 og sidan i Lund. Difor kunde ein stella seg meir som ein vilde. No vart det heilt slutt med folkekyrkja. Den norske kyrkja vart lema inn i den romerske kyrkja sin organisme. Den romerske kyrkjeloven (kanonisk rett), som var internasjonal, den skulde gjelda meir enn dei gamle lovane, St. Olavs lov. BØndene skulde ikkje lenger dØma i kyrkjelege saker, konge og bønder skulde ikkje lenger ha kalls-rett (til å velja seg prestar sjØlv) og kongen ingen rett til å tilsetja bispar. Det skulde no vera domkapitel ved kvar domkyrkja, ei samling av dugande prestar (kannikar, kors­brØder) , og d e t skulde heretter ha retten til å velja bispar, vera biskopen sine rådgjevarar og dessutan syta for opplæring av prestar. Kyrkja skulde ha sin eigen domstol for kyrkjelege personar og saker, og det var bispane som skulde tilsetja prestar. Kanonisk rett og gregorianske synsmåtar vann seg fram på utruleg stutt tid.

Aret 1164 vart eit nytt merkjeår i kyrkjesoga. Den mektige Erling

56

Kyrkja innvendes oml. 1920.

Skakke skuva til sides dei siste kjende ættlingane av Harald Gille og fekk gjort den unge sonen sin, M a g n u s E r li n g son, til konge.1 Men der var ein leid hake ved Magnus: han var ikkje kongsson, berre dotterson til Sigurd Jorsalfarar. Dette laut Erling bøta på og fekk hjelp av kyrkja. Men han betalte dyrt: Magnus laut ta kongedømet i lån av Olav den Heilage. Kva låg det i dette? - Jau, kyrkja lærde at Sankt Olav "ar Noregs ævelege konge (rex perpetuus). Det var i røynda ingen annan konge enn han. Gud hadde gjeve Olav kongedØmet til æveleg tid. Men Sankt Olav styrde gjenom kyrkja. Difor kunde kyrkja gjeva kongemakta til kven ho vilde. Heretter skulde det difor gå slik for seg at når ein norsk konge var dØd, skulde konge-kruna ofrast som sjelegåva på alteret i Nida-

1 Magnus Erlingson lAg i Karmsund 8.-10. juni 1184. Det vart siste reisa hans framum her. Berre ei snau vika e!terpA fall Magnus i eit siØslag i Sogn med Sverre Sigurdsson.

57

ros domkyrkja, gjevast attende til Sankt Olav. Og so skulde det veljast ny konge; men bispane vilde ha mest å segja ved det valet. Heretter hadde ingen arverett til kongemakta. Kongen skulde vera berre ein vald vikar for Sankt Olav, som sjØlv var Guds vikar. Dette var det radikalt nye no.

Sverre kom, han som tok til som prest og endå som einvaldskonge mest. Han var radikal reaksjonær, og vilde ikkje gå med på at Sankt Olav var Noregs ævelege konge, vilde ikkje ta kongedømet som eit lån frå han. Nei, han meinte at han hadde ein guddommeleg rett til å vera konge av di han var kongsson. Han var arving. Det var kongeblod i han. D e t var nok for S,·erre. - Det låg noko gamall-norsk i det synet. Me veit at Snorre fØrer Harald Hårfagre-ætta (Ynglinge-ætta) attende til dei garnle gudane (Njord og FrØY). Danske kongar rekna seg som etterkomarar frå Odin. I kristen tid rekna kongane seg som cHerrens salva.. Sverre var ogso teolog, ein kvasstenkt mann. KongedØmet er ogso innsett av Gud, hevda han. Det er ikkje berre kyrkja som er av Gud Duor skal konge­dØmet og kyrkja råda og styra på kvar sin omkverv. Kyrkja skal ikkje råda over kongen. - Sverre vil setja stoda attende som det var før 1152. Det er Harald Hardrådes lina han vil fylgja. Ei nasjonal folkekyrkja vil han ha. Det er den garnle St. Olavs lov han vernar om, den som kyrkja og kongar braut både i 1152 og 1164. Difor minka Sverre erkebiskopane si makt slik at tvo stykkje rØmde landet. Duor nøydde han bispane til å kry­na han bl konge i Bjørgvin 1194. Difor gjorde han seg gjeidande ved bispe­val og kom med krav på patrons-rett (verje- og kaIlsrett) til fylkes-kyr­kjene. Og duor kom han med krav om at prestar skulde dØmast ved vanleg domstolar som andre folk og at dei skulde bera sarnfunds-byrder som an­dre. Det "ar heilt og fullt statskyrkja han vilde ha, slik som i den gresk­katholske kyrkja der Keisaren eller Tsaren var øvste tilsynnsmannen.

Biskopen av Oslo, Nicolaus Arnesen, organiserte ein kyrkjeleg her (baglane) som skulde strida for pavens synsmåtar med våpenmakt. Denne luten av borgarkrigen vart den verste. Eit syrgjeleg kapitel av kyrkje­soga. Sers mykje hemn-hug og personleg maktgir og vinnesykja blanda seg i. Eit par akter av det slaget gjekk for seg ved Karmsund.

Innocens In (1198-1216) ein av dei mektigaste pavane, legg interdikt over den luten av landet (Vest og N ord Noreg) som held fast på Sverre. Det var det kvassaste våpnet paven hadde. Interdikt var eit paveleg for­bod mot å gjeva nokon sakrament, halda gudstenestor og å gjera kyrkje­leg tenesta ved gravferder. Etter katolsk tenkjemåte var dette mest det same som å straffa folk med æveleg fortaping. Utanom kyrkja og hennar

58

sakrament var inga frelsa, lærde kyrkja. Mange yart sjØlvsagt skrærnde burt frå Sverre, alle bispane og dei fleste prestane. Men ikkje alle. For Sverre sjØlv var frihuga og tala Roma midt i mot, og det fannst prestar som trassa pavebodet og hjelpte folk med nåderådene. Kong Sverre er ein av dei ytterst få regentar som ikkje laut bØygja seg for paven. Me kann gjerne segja at han på den måten vart ein vegbrØytar for reforma­sjonen.

Håkon Sverreson (1202-1204), ein visleg og human konge, skapte fred i landet so lenge han levde. Det vart gjort ei semja millom kyrkja og konge, ein kompromis-fred. Men heller ikkje Håkon vilde ta riket som lån av Sankt Olav. Stridsspursmålet om bispevalog kongen sin ka1ls­rett til dei kongelege kapell var ikkje lØyst. Meinings-skilnaden og spen­ningen var der framleis. Men nett no var alle trøytte og laut kvila ei stund. Borgarkrigen var slutt for so vidt det galt kyrkjelege spursmål.

BORGARKRIG VED KARMSUND. Birkebeinane tok so etter tur Guthorm Sigurdson (t 1204) og Inge Bårdson (t 1217) til kongar. Baglane ottast gale og fekk seg eigne kongar, etter tur: Erling i:?teinvegg (t 1207) og Filip Simonsen (ein systerson til bisp Nikolaus) . Det vart ein stygg ufred nokre år. Av og til fekk baglane høve til å gjera drjuge innhogg på Vestlandet.

Ein baglarhovding hadde vorte drepen burtved Lillehammer. Dette skulde hemnast. Baglarhovdingane SØrkve Snåp, Simon Uxe, Erling Skam­hals, Halle Laud og Agmund Eikelund fekk med seg 30 mann, for vest over fjella til Hardanger og drap ein birkebeinar-lensmann der. So kom dei til Rogaland. P e t e r S t e y p e r var birkebeinane sin sysselmann her. Han var systkinnbarn til Håkon Sverreson og gift med dotter til Magnus Erlingsson. Ved Avaldsnes låg T 0 r k e 11 D r e k e, lensmannen hans, og Ane, systerson hans, med eit rorskip og 25 mann og hadde reist tjeld oppe på land. Baglane la til ved garden, gjekk rundt vika og tok fyrst vakta. Sidan reiv dei teltet ned over del Der fall Torkell og heile fylgjet hans. (Peder Claussøn segjer det vart drepe 35 mann). Men baglane for attende til Opplanda. Dette hende sumaren 1205.

Aret etter for baglarkongen Erling Steim'egg med ein flåte nordover. Torsdag kveld den 13. april stemnde han inn Karmsund. Men det hadde myrkna so fleire av skutone tok feil av vegen og for · inn i F Y I i n g s­fj ord (d.e. FØrdesfjorden). Om kong Erling var på eit av dei skipa, det er eit ope spursmål. Det vart langt på natt fØr dei kom seg i hamn ved

59

Karmsund (i Nottehamn ved Bukkøy). Denne venda kom baglane like til Nidaros då det stod eit stort birkebeinar-brud­laup der. Syster til kong Inge hadde vorte vigd til lenderman­nen Thorgrim av LjAnes i Har­danger. Baglane kom brått over brudlaups-folket då dei sov ru­sen av seg, og ei ovstor mengd

Ved PrestesiØen. Gravferd frå FosenØY. av dei gjævaste birkebeinane vart drepne. Kong Inge fekk

rØma opp på eit hustak i berre underklæda, stupte so ut i Nidelva, sumde over og berga livet so vidt.

Burt imot jol same året hende det noko fælsleg i Karmsund att. S ø r­k v e S n å p, som året før hadde drepe Torkeli Dreke, siglde ut gjenom Hardanger-fjorden. Han hadde berre 12 mann. Det var ei lita skuta. St y r k å r S t a g n å l, som hadde syssel i Rogaland, vart var Sprkve og forfylgde han like frå Bårdholmen ved Moster til Karmsund. Men då kom kvelden på dei Styrkår våga ikkje gå burtåt øyane ved Avaldsnes, men lenda ved Bp i Torvastad, drog skuta på land, og han og mennene hans -det var 26 i talet - gjekk opp til garden og la seg til å sova i stova der. 8Ørkve var ein modig maur. Om natta rodde han attende, lenda ved BØ han ogso, drog kjennsle på motparten sin båt og luska seg opp til garden. Han gjekk jamvel inn i stova der fiendane låg og sov. Der tok han 2 «kesjer. (lange spjot) og sprang ut med dei So samla han mennene sine og tok på birkebeinane. Han akta ikkje at dei var dubbelt so mange dei i stova. Ein slede vart dregen burt åt dØra og steilt opp der so ingen skulde kunna koma ut. Då vakna Styrkår og mennene hans, treiv til våpn, trudde det var ei stor mengd fiendar utanfor. Nokre slapp ut på den måten at dei sette eit bord til vindauga og sprang ut gjenom. det. Baglane reiv hol på taket og kasta steinar inn. Vindauga fyllte dei med brennande næver, so det vart ljost i stova. Endelykta vart at Styrkår fall og 17 mann med han. Berre 9 fekk liva. SØrkve Snåp sjØlv vart såra; men han miste ikkje ein mann.

I fyrstninga av året 1207 hadde baglane makta over Vestlandet sØr til Boknefjorden. Kongssonen Håkon Håkonson var i deira vald då Filip Simonsen var no konge over baglane i namnet, men bisp Nikolaus i gag-

60

net. Filip sende nokre skutor til Stavanger. BjØrgulf Båt, Byrge av Stange, Brynjulv Nev og Skæring stod for reisa. Dei skulde til Stavanger og få has på Peter Steyper. Men då dei kom til Moster i Buknafjorden, fE'kk dei h'lSyra at Peter budde ikkje i Stavanger om nættene, berre om dagane, so han var ikkje 50 god å få tak på. Difor rodde baglane for det fyrste so

Prestegarden sedd frå tiirnspiret.

langt som til Herfyle (HØvring?) og vart liggjande der for motvind i 4 dagar. Men so kom dei snikande til Stavanger tidleg ein morgon det var snØfok. Peter og fylgjet hans var i kyrkja (domkyrkja?) og lydde messa. Nett då baglane sprang i land, vart nokre birkebeinar vare dei, sprang til kyrkja og åtvara Peter, som med ein gong gjekk ut or kyrkja med men­nene sine og la på sprang utor byen. Baglane etter. Dei fekk drepa 11 birkebeinar, men ikkje Peter. For han var 50 spræk at han greidde seg, men berre 50 vidt. For han laut kasta både kjolen og beltet. Baglane fann kjolen og tok han med til byen. Dagen etter for dei attende til Bjørgvin.

Ved overfallet kjende Peter seg ikkje trygg i kyrkja. Han visste at baglane, bispe-partiet, ikkje rspekterte den. Berre tvo år tidlegare hadde dei drepe sysselmannen Einar Kongsmåg utfor dØra til domkyrkja.

Ein morgon innunder jol 1207, etter at baglar og birkebeinar hadde havt ein batalje i Sunnhordland, kom kong Filip Simonsen til H a u g e­s u n d. Her kom det folk til han med brev frå bisp Nikolaus som bad han gjera fred med birkebeinane.

Aret etterpå (1208) kom det til forlik og fred ved eit møte på Kvits­øyane. No skulde båe vera kongar. Filip skulde ha Austlandet og Inge resten av landet. Det skulde ikkje betalast noko skadebot eller takast hemn. Slik "ar semja millom hovdingane. Men herfolket på båe sidor knurra mykje. Dei treivst so godt med krigen. Det var deira liv, eller det var ein sport for dei. Og 50 vart dei samde om at dei skulde slå seg saman, både birkebeinar og baglar, og gjera v i k i n g f e r d. Sumaren etter for dei med 12 skip til Suderøyane (Hebriderne) og herja der, og dei plundra ogso den heilage øya, Iona, som nordmennene tidlegare hadde halde fredheilag. Det vart sis t e vikingferda

61

Men elles var det mange som i denne tida budde seg til ei stor kross­ferd til J orsaL

U-AR p A LANDSENS SEDER. Tida kring HOO-talet var rik på store motsetningar.

Kyrkje-livet blØmde fagert. No var det erkebisp øystein Erlendsson reiste den herlige Nidarosdomen. No vart Stavanger bispedØme skipa og fekk si domkyrkja (skipet). Kyrkja hadde fått større rettar og mykje større inntekter. Men kyrkja synte ogso at ho åtte åndeleg kraft. Me har preikesamlingar frå denne tida med framifrå gode uUeggjingar av ordet.

Men det moralske forfall var forfærdeleg på grunn av borgarkrigane. Eller kannskje det hadde ein djupare årsak: Det var heidenske·ugrasrøter i folkesjela som skaut renningar. Det var ein ålvorleg nedgang i kyns­moralen. Av dei omlag 20 kongane som styrde i denne tid-bolken - sume samstundes - var dei tri fjordepartane fØdde utan om ekteskap. Det var dessutan ein uhyggeleg framgang i brutalitet og valdsferd. Pininga av Magnus blinde og den prestelærde Sigurd slembe er vitnemål om ein bru­talitet og ei glede ved tortur som ein ikkje finn maken til i den heidne tida.

62

DA OLAVSKYRKJA VNRT BYGD KONGELEGE KAPELL

(1240 - 1320)

Desse 80 år er ei tid med byggjing og blØming på mange omkverv. Det er Noregs stordomstid. Grunnen til det er fyrst og fremst den at kristendomen har trengt meir gjenom i sarnfundslivet. Noreg har kloke og kristne kongar, som alle saman freistar å realisera sitt kristendomssyn i styringsverket. Men dessutan har ei ny kulturbylja nådd landet, nemleg riddar-kulturen, som var ei frukt av krossferdene. I <Kongsspegelen., som vart skriven i det bUet Olavskyrkja vart grunnlagd, møter me denne kristne riddar-kulturen i norsk bunad. Med interessa les me skildringane av sed og skikk i kongsgarden. Soleis var det altso på Avaldsnes i den tid.

Avaldsnes fekk ogso noko av ei blømingstid no. Det kan takka kon­gane for det.

HAKON IV. HAKONSON (den gamle), som bygde kyrkja; var fødd 1204 på garden Folkenberg i Eidsberg. Han hadde ei heller stormfull barn­doms- og ungdoms tidl og borgarkrig halve styringstida. Borgarkrigane enda då hans eigen ver-far, hertug Skule Bårdsen, hadde gjort opprØr og vart slegen i 1240. Håkon var sjølv prestlærd, ein lærd, varmhjarta kristen og ein samvitsfull, varsam og klok konge. Men han var ikkje veik. Det segjest at han hadde i seg dei beste eigenskapane åt Olav Trygveson, Olav Haraldsson, Harald Hardråde og Sverre Sigurdsson, kunde på ein gong vera kamerat, berre og konge (p. A Munch). Han har fått det ettermæle at han la meir hug på å styrkja kristendomen i Noreg enn nokon konge fØr han, sidan den heilage kong Olav.

Det var ei lukka for landet at han fekk liva og styra so lenge. Med

l I 1226 !flr Håkon Håkonson med 4 langskip nordover til Bergen. I Karm­sund fekk han slik sterk sudaust storm på seg at kongeskipet heldt pA å forlisa då han hadde sigla gjenom Feeyarsund (FØynA) nord for Karmøy. H.H. soga kap 1141.

63

det vart freden grunnfest i lan­det, og det vart hØve til å koma med gode rettarbØter. No vart jarnburden (Gudsdom) avlyst. Heretter skulde kongssøner fØd­de utanom ekteskap ikkje ha nokon arverett på kongedØmet. Berre den eldste ektefØdde had­de den retten. Den private blod­hemnen vart bannlyst. Heretter skulde berre kongen (staten) rå for hemn og straffa drap. Den mannen som to\< annan­manns kona, skulde straffast med landlysing. No vart det og

SylVjllata i eit b1yskrin under grunnstei- vanleg med kyrkjeleg vigsla av nen l det s.v. hyrna av tårnet. Grunnstei-nen vart lagd ned av sokneprest Endre ekteskap. Tidlegare hadde folk

Hove 1922. helst berre nytta borgarleg vigsla, altso skikkar frå fØr kristendomen vart innfØrd.

Kong Håkon skaffa seg ein trygg Økonomisk basis ved å gjera leidangs­plikta til fast skatte-plikt, statsskatt. Med dette fekk kongen regelmessige inntekter, og fekk rikeleg med midlar til byggja kyrkjor for.

Fyrstane ute i Europa sette stor pris på Håkon. Den tysk-romerske keisaren (Fredrik IL) vilde gjeva han herre-dØmet over hansabyen Lii­beck. Kongen av Frankrik (Ludvik IX, den heilage) naudbad Håkon om å slå lag med han på ei krossferd til Egypt og Palestina. Håkon var ingen viking. Han var klok nok til å segja nei til desse tilbod. Elles vert det fortalt at paven tala om å setja Håkon til tysk-romersk keisar. Dottera Christine vart gift med ein spansk prins (infanten Don Philiph).

I det heile vart Håkon rekna for ein mektig fyrste, ikkje minst på grunn av krigsflåten han hadde. Noreg hadde ogso nett no si største rom-vidd. Island, GrØnland (og Finnmark) kom inn under den norske konge sitt velde no. Den internasjonale vyrdnad Håkon fekk, gjorde mykje til at han hadde lukke med kyrkjepolitikken sin her heime, og dette lyt me no sjå nærmare på.

I kyrkjepolitikken hyste kong Håkon (og etterkomarane hans) same grunnsynet som kong Sverre. Han var kyrkjeven, men vilde ikkje ha kyrkja til herre over seg. Det vart likevel ikkje slik stor-strid som i far-

64

faren sine dagar. Det var fleire grunnar til det. Ein av dei var den at både kongen og erkebispen var moderate og fredsame menner båe tvo. I 1244 vart dei samde om at Fr os t a - t i ng skri s t enr et t skulde gjelda som kristenrett for heile landet. Denne fekk seinare namnet cden gamle kristenretten., og kongane seinare heldt seg strengt til den kvar gong kyrkja kom med nye makt-krav.

Kong Håkon hadde elles ein reint personleg grunn til å vera moderat og varsam med kyrkja. So mektig og vyrd fyrste han enn var, so hadde han ein leid feil, både i eigne og andre folks augo: Han var fødd utanom ekteskap. Slik dØmde folk no. Det hadde vore onnorleis fØr. Ja ikkje berre Håkon, men forfederne hans i den agnatiske lina heile 6 ættleder attende var alle saman fØdde utan om ekteskap. Var det då noko å gjera med dette? Jau, i dei dagar. Paven var so mektig at han greidde det ogso. Han kunde skriva eit legitimasjonsbrev og senda kongen, og dermed vart denne rekna for ektefødd. Det var mange som fekk slike brev. Denne vegen vilde no kong Håkon gå. Dessutan vilde han gjerne få paven sitt sam­tykkje til å verta krynt. For det vilde kasta større glans over konge­dØmet hans.

Kongen kal la saman bispane og bad dei om å gå i forb;n h jå paven. Det synte seg at det vilde dei meir enn gjerne gjera. Men dei sette det vilkåret at kongen skulde lova å sverja same krynings-eid som Magnus Erlingsson i 1164. Den romersk katholske kyrkja er alJtid den same (semper eadem) . Me hugsar at Magnus laut ta kongedømet som lån frå St. Olav og kyrkja. Men Håkon vart sint då. H a n "ilde ikkje sverja den eiden. Og sidan brydde han ikkje bispane meir med dette spursmålet. Han sende eit par mann direkte til paven med s r;knad om legitimasjons­brev og lØyve til å verta krynt, og dei hadde med seg 30000 mark sylv (d.e. 6429,6 kg.). Pave Innocens IV tok sers nådig mot denne sendeferda, og han hadde god grunn til å gjera Håkon til viljes. For nett no loga striden meNom pave og keisar på det .heitaste. Meir enn nokor tid fØr var det ein krig på liv og dØd millom dei tvo partane, ja, ogso krig i militær meining. Paven hadde både lyst keisaren i bann og avsett han frå keisar­dømet. Men keisaren, den lærde Frederik Il, ein av dei siste hohenstau­fane, vilde ikkje Iata seg avsetja. Fredrik og Håkon Yar frå gamallt av sers gode vener. Difor var nok Innocens IV. redd for at Håkon kunde koma keisaren til hjelp. Paven skreiv eit brev om at kong Håkon skulde gjelda for ektefØdd og sende kardinal Villjam (Vilhelm) av Sabina til Noreg. Han skulde kryna Håkon. Kardinalen reiste gjenom England, over

65

Nordsjøen og kom t il lands her på Utsira den 17. juni 1247. Ol­sokdagen vart kong Håkon krynt i Kristkyrkja (den opp­havelege domkyrkja) i Bergen, og kryningshøgtida varde ei heil vika i eit stort sjØhus som var pynta opp for hØvet. Det gjekk overlag høgtidsamt og flott for seg. Kongen elska prakt og prydnad. Men f ø r

Tårnet vart oppbygd i 1923. kongen vart krynt, hende noko som me lyt minnast her. Ein

dag kongen og kardinalen var saman i Kristkyrkja, spurde kardinalen om ikkje kongen vilde gjeva kyrkja større fridomar og rettar og sverja same kryningseiden som kong Magnus hadde gjort. Kong Håkon skyna med ein gong at det var bispane som hadde sett kardinalen på dette, og han svara tvert n e i. Då kunde det heller vara det same med heile kryninga. Kardi­nalen bØygde unda med ein gong. For paven hadde gjeve han instruk­sar om å fara varleg fram med kongen og ikkje støyta han. Men kongen betaLte kardinalen 15000 mark sylv til pavestolen. Dette var elles den siste gongen kyrkja kom med direkte krav til nokon norsk konge om at han skulde ta kongedømet som lån frå st. Olav.

Patronatsrett til kongelege kapell hadde ikkje kong Håkon nett no då han vart krynt. Men dronninga hans hadde slik rett til 3 kapell i Stavan­ger bispedøme' (St. Petri kyrkja i Stavanger var den eine, trur dei). Kon­gen har s~kt paven om å få att patronatsretten til dei kongelige kapell på kongsgardane sine? Og den 19. desember 1247 gav paven på nytt eit vel­viljugt svar: Kong Håkon, hans ckjæraste son i Chrilto>, skal ha rett til å velja prestar sjØlv til dei kyrkjor hari og forfedrene hans har reist ved . hans 3 kongsgardar, og til dei som han sjølv kjem til å grunnleggja.3 Dette var ein ny kyrkjepolitisk siger for kong Håkon. Me skal ogso seinare få sjå at kongane vinn slike sigrar når pavemakta er i knipa. Og no kjem ei tid med byggjing av kyrkjor og kapell. Forutan Olavskyrkja på Avalds-

l Dipl N. VIll, 6. 2 Byane hadde vakse fram pa denne tid, og kongane budde der. Kong Håkon

hadde Bergen til hovudstad . • D.N. 1, 43.

66

nes let Håkon byggja 3 andre kongelege kapell (meir om dei sidan). og for eigne midlar byg­de han Olavskyrkja med kloster til i Bergen (den noverande Bergens domkyrkja). Dessutan bygde han eit halv tjug andre kyrkjor og kapell. Og bØnder­ne på Voss gav han den gode råd at dei skulde byggja kyr­kja si av stein. ikkje av tre. Den steinkyrkja står framleis.

Tårnet vart oppbygd i 1923.

NAR VART OLAVSKYRKJA BYGD? Ho er trulig bygd ein gong millom 1248 og 1263. Men heilt fullferdig vart ho ikkje f~ etter 1319. Det ser me av Håkon V.'s testamente. I slutten av soga åt Håkon Håkonsson står det: ePå Agvaldsnes (Avaldsnes) let han gjera ei steinkyrkja. som er den fjorde største landskyrkja i Noreg.. FØr 1248 kann ho ikkje vera bygd. For i det ovannemnde pavebrevet av 19. des. 1247 heiter det at tvo av dei tri kyrkjone er steinkyrkjor (e_ - idem in tribus euriis suis eecle­sias habeat quarum duas lapideas --.). No veit me at kardinal Villjam den 2. juli same året hadde innvigt den nye Apostel-kyrkja (av stein) ved kongsgarden i Bergen. Og so er det spursmålet om kvar den andre steinkyrkja låg? Det kan vera den otte-kanta kyrkja på Avaldsnes. For den lyt på grunn av formen ha vore bygd av stein. Men har kongen havt ei steinkyrkja nokon annan stad. (St. Mikaels kyrkja på Slottsfjellet i Tunsberg. som i 1308 var kongeleg kapell. var bygd i stein på !lOO-talet) so er den ottekanta·.steinkyrkja ikkje eldre enn Olavs-kyrkja. men eit slag tilbygg til den. Og det lyt ha vore ei tre-kyrkja på Avaldsnes før denne tid.

Frå 1248 tek dei til med kyrkjebyggjing på fleire kantar av landet. Ja. ein stor part av dei gamle steinkyrkjone me har no. skriv seg frå denne Noregs stordoms tid. I Nidaros legg erkebiskop Sigurd grunnen til det nye gotiske langhuset i domkyrkja der. Trulig var det ein engelsk benedik­tinar-munk (frå St. Albans ved London). M a t t h æ u s P a r i s i e n sis. som inspirerte Sigurd til dette. Denne Matthæus var elles ein mangenyttig mann. t.d. sogeskrivar. og han var ein god ven av kong Håkon og har in­spirert han og til kyrkjebyggjing. I 1248 brann Bergen. Etterpå bygde kongen 3 kyrkjor der av eigne midlar. og etter det er SD turen omsider komen til Avaldsnes.

67

STODA, STIL OG STORLEIK. Olavs-kyrkja vart sett høgast frampå neset, og ho dominerar i landskaps-bilætet når ein ferdast gjenom Karm­sund. Ho vart klemd inn millom Noregs tvo største bautasteinar, slik at ein vart ståande (og står framleis) tett innåt den nordre veggen av skipet og den andre på sØr-sida av kyrkja. Den sistnemnde er burte no (sjå sida 21). Men for nokre år sidan fann Kristen LindØe toppen av ein bauta­stein inne i den BØre kyrkjegardsmuren, og det er rimelig at denne nett er toppen av bautasteinen som opphavelig stod på sØrsida av kyrkja. Kannskje det var omsynet til desse tvo bautasteinane som gjorde at kyr­kja ikkje "art sett beint aust-vest, men mot aust-sør-aust.

Kyrkje-huset var (og er) mest 47 m. langt utvendes. Koret er heller stort. Med kordØra er det 11. m. langt innvendes og mest 7 m. breidt. I midten av 1200-talet tok dei til å byggja store kor-rom. Gudstenesta då kravde det. Ho hadde vorte meir storfeldt. I koret skulde det difor vera plass til fleire prestar, deknar, korgutar og andre songarar. Og i Avalds­nes-kyrkja skulde det dessutan vera plass for kongen. Det ser ut til at han fekk sin plass i koret han og, midt for nordre korveggen (sjå nedan­for!). Dette er no underlegg. For lek-folk skulde ikkje koma opp i koret, og kongen var lekmann. Etter katholsk meining er dei lek-folk alle som ikkje er prestevigde, same kor lærde dei enn er. Lekfolket skulde halda seg i skipet. Skipet i Olavs-kyrkja er 22 m. langt innvertes, og største breidd er 10,5 m. I den katholske tida var det lite eller inkje benkjer der. Almugen laut stå eller knela på golvet medan dei lydde på messa. I tårn­foten stod dØype-fonten. Dåps-sakramentet hadde sin plass ved inngangen til kyrkja, og det var eit symbolsk uttrykk for at dåpen er dØra inn til den åndelege kyrkja. Elles- var der <våpenhus. nett innfor kyrkje-dØra. Det var nok ogso i tårnfoten. Dette med våpenhus i kyrkja vitnar om dei utrygge tilstand i landet fØr Håkon Håkonson si tid. Då rådde blodhem­nen. Ingen, ikkje eingong den skuldlause kunde vera trygg for livet når dei ferdast utandØrs utan våpn på seg. Ein blodhemnar kunde lett koma på dei og tyna dei. Men ogso etter at Håkon hadde bannlyst blodhemn, var det skikk at menner bar våpen på seg jamvel når dei gjekk til kyrkja. Lenger enn til kyrkjedØra fekk dei ikkje ta våpna med seg. For i kyrkje­romet skulde alle vera våpn-Iause. Kyrkja er fredheilag stad. Våpna laut stå att i våpenhuset.

Det opphavlege tårnet vart rive ved restaureringa i 1838;39; men i 1922'23 vart heilt nytt tårn sett opp og nett på same tufta som det gamle. Tårnmurane var eit par meter tjukke, og inne i murveggen (av det gamle

68

-

øverst: Kyrkja etter vølinga 1830-åra. I midten: Utskjæring på austre kor­veggen. Nederst: Grunnplan a .. kor og skip (etter 1840.

tårnet) nord for inngangsdØra var bygd ei vindel-tropp av hoggen stein. Muren i skipet har vore noko hØgare enn han er no og er 166 cm. tjukk. Muren i koret er 127 cm. tjukk. Desse gamle murane er duble med fylling av kulp og kalk inni. Men alle mur-hyrno og innfatningar kring dØrer og vindaugo og den spissboga portalen over kordøra er av tolgestein (kle­ber-stein). Denne skal vera teken frå Tolgetjøn på sørhaug i Haugesund.'

Kyrkje-huset er elles både s k e i v t 0 g s k a k t. Austre korveggen hallar noko utover. Veggjene i skipet er ikkje parallelle; for det er sma­last ved kordØra. Dersom nordveggen hadde vore parallell med sØrveggen, hadde han gått over Jomfru Marias synål. Der er ikkje rette vinklar mil­lom veggjene. Kor og skip står ikkje i rett lina med kvarandre. For midt­lina i koret vender litt mot nord. (I koret på Nidaros-domen er det eit

l Nils Henrik Tuastad: Dei gamle tolgesteinsbrot ved Haugesund (Stavanger Museums årbok 1949).

69

Gamall steinkulptur, funnen i grunnen ved kyrkja 1922

liknande høve; men der vender ho mot sud). Vind­augo på sørveggen står ikkje beint imot dei på nord-veggen,. korkje i skipet eller i koret. Heller ikkje står dei like høgt over golvet. Vindaugo på nord-veggen i skipet står noko høgare enn dei mot­svarande på sør-veggen. Men i koret er det heilt on­norleis : dei på sørveggen står hØgare enn dei på nord­veggen. Alle vindaugo i sørveggen av skipet var opp­

haveleg like store. Det austre (det attom preikestolen) vart utvida til det dubbelt-vindauga det no er, ved restaureringa i 183&'39. Men på trass av alt dette skeive og skakke og regellause ved kyrkja er ho både stilrein og fager.

Litt skulptur har der vore. Då dei i 1922 rydja opp i tårntufta, fann dei eit mannshovud utskore i stein, « - .- et mandshode med lokker, er meget sterkt medtatt av tidens tand - - . (Hgsd. Avis 30/8 1922). Tolge­steins-portalane kring inngangsdØrene er utkrota på ymis vis, mest den på søre langveggen. Det er rimeleg at det har vore kongeinngangen. Inn­gangs-portalen kring dØra på nordveggen er ikkje på langt nær so mykje tilstasa. Det har vore inngangsdØra for kyrkjefolk som kom sj~vegen og la til ved Lahamaren nord for .kyrkja. Denne nord-dØra vart blinda i 1929. På utsida av austre korveggen er det nokre utskjæringar, nemleg orna­ment med plante- (lilje-) motiv (s. 69) .

Veggjene innvendes i koret har yore prydde med målarstykkje, « k" l k m a I e r i '. Ved restaureringsarbeidet i 1927 kom noko for dagen. <Tegningene fremstår i r Ødbrun farve og er meget tydelige og skarpe. -- - Til venstre i koret (d. v.s. nordsida) tvers overfor bispen og et vindu har kongestolen vært. Det er avdekket i korveggen en bolt som - - -tydelig\'is må ha vært festet for kongens stol, for over dette er malt en konge-krone med Ola\·s-eplet. Tegningene fortsetter borto\'er veggen til begge sider med enkelte tårnlignende avbildninger. «Hgsd. Dagblad. 12112 1927). På sØre korvegen fann dei ogso restar av kalkrnaleri. Men altsaman fall frå veggen ein dag dei arbeidde med å avduka meir. No syner ingenting. Det er rimelegt at der har vore måla herlege bilæte un­taket i koren. Andre kyrkjer frå denne tidbolken har slike.

Det finnst ogso nokre r u n e r på nordsida av det nordaustre hyrna av koret utvendes. Dei står 1,10 m. over jorda og er ca. 3 cm. hØge og heller grunne (H i mm.). Diverre har einkvar klussa med dei so dei er utyde-

lege. Kristen Lindøe les dei (i Il( I ~ I I J Il J l 1 N I 1\. r <Hgsd. Avis. 16 ' 11 1933) soleis: r fl p. r 1 I I II

70

Initialane av jarn på utsida av austre korveggen er frå re­formasjons-hundradåret; men meir om dei seinare.

Bygnings-stilen åt Olavskyr­kja er u n g - g 0 t i s k. Tidlega­re vart kyrkjor av stein bygde i annan "til, nemleg den roman­ske (eller normannske) . Eit typisk dØme på romansk byg­ningsstil har me i den eldste (vestre) luten av Stavanger domkyrkja (skipet), som vart grunnlagt omlag 1124. Der er tjukke veggjer, massive tjukke søiler og rundboga vindaugo og inngangsportalar. Desse runde bogane er eit viktigt kjenne­merke på romansk byggjestiL Bernhard frå Clairvaux (t 1153), munken som styrde Europa, protesterte sterkt mot ymse u t­vekster ved denne byggjemåten. I so måte hadde han same sy­

Inngangsportal på sØrsida.

net som Calvin. Han Yilde at kyrkjehusa skulde vera enkle og praktiske og utan for mykje krusedullar og utbygg. Protesten bar frukt. Den munke­ordenen som Bernhard hØyrde til, clsterciensarordenen, gjekk i brodden for ei sers enkel og praktisk form for kyrkjehus. Det vart slutt med halv­runde kor- og kapellavslutningar. Dei vart firkanta. Cisterciensarane fekk med tida mykje å seia i N ord England, og derifrå fekk dei inngang i Noreg, særleg i Bergen og på Vestlandet, der Håkon hadde mest å segja når det galt byggjing. Bernhard frå Clairvaux ga soleis indirekte støyten til at den gotiske byggjestilen kom til, den stilen som med tida vart endå meir mangfløgd enn den romanske. For oss er det interessant å merka seg a t det soleis finnst ein års aks-samanheng millom den store Bernhard og Olavskyrkja på Avaldsnes.

Eit typisk kjennemerke på gotisk stil er den s p i s s e bo g e n øverst på Yindaugo og portalar. Nidaros-domen er bygd i gotisk stil og sameleis

71

· koret i Stavanger-domen, det som dei la grunnen til i 1275. Den cis+.el·cien­siske ung-gotiske stilen som kong Håkon nytta, var streng og ålvorleg. Den ter seg som ein blandingsstil helst. For murverket var i grunnen romansk. Berre dØrer, kordØr og vindaugo var spissboga, gotiske. Andre bygningar i denne Håkon Håkonsons stil er Håkonshallen i Bergen og kyrkjone i Fana, Kvinnherad, Ullensvang, Finnøy og fleire. Utstein kloster skri" seg ogso frå denne tidbolken. Dette klosteret (og Halsnøy kloster) bØyrde til Augustinar-ordenen. Martin Luther . vart i si tid munk i den ordenen.

KVA KUNDE VERA MOTIVET til at Håkon bygde Noregs fjorde største landskyrkja her på neset og so vigsla henne til St. Olav? J au, ho er fyrst og fremst noko av eit sigersmonument. Ho er ein Ørliten grand statskyrkja midt i pave-kyrkja. Ved å byggja denne kyrkja på kongs­garden nytta han ut den fyremun, den kyrkjepolitiske sigeren han hadde vunne seg då han fekk pa"ebrevet av 19. des. 1247, der det heiter at kon­gen skal ha rett til å velja prestar og forstandarar til kyrkjor han byggjer på kongsgardane sine og legg innkomor til. Ved alle andre kyrkjor hadde bispane den retten. Men at denne kyrkja vart bygd so stor, det syner at Avaldsnes og Karmsund framleis vart rekna som ein strategisk viktig stad. Det spørst berre om kong Håkon hadde i tankar det som sonesonen hans realiserte seinare: å gjera Avaldsnes til hovudstad for Sudvest Noreg (Ryfylke og Agder lagdØme) og Olavskyrkja her til ei kongeleg .dom­kyrkja. som på ei vis konkurrerte med Stavanger-domen? Kannhenda hadde han det. For der er god tankesamanheng i styremåten hjå kongane av Sverre-ætta. Og eitt er sikkert: Då sonen" Magnus Lagabøter, vart teken til hjelpekonge, fekk han nett Ryfylke til å rikja over. Kannskje har Magnus havt eit auga med kyrkje-byggjinga på Avaldsnes.

Og kvifor vart kyrkja vigsla til St. Olav? Det var ikkje avdi han hadde teke kongedømet i lån av Olav. Håkon vilde nett i k k j e ha helgen­kongen til overkonge, slik som bispane kravde. For Håkon var Olav ikkje rex perpetuus Norvegiae. Men likevel sette han frenden Olav sers høgt. Me kjenner alle soga om barndomstida til Håkon og kva han svara den gamie birkebeinaren Helge: at det var Gud, den heilage Maria møy og den heilage kong Olav som var hans ombodsmenner. Då kong Håkon skulde krynast og det vart spursmål om kva dag ein skulde velja til det, sette han igjenom at denne seremonien skulde gå for seg nett på St. Olavs festdag, den 29. juli. Avaldsnes-kyrkja vart ei kyrkja for kong Håkons tri ombodamenner. På denne staden vilde kongen påkalla St. Olav og

72

73

Maria møy og tilbeda Gud. For helgendyrkinga fekk stort rom i gudsdyrkinga på den tid. I året 1341 er der Maria-stuku i Avaldsnes kyrkja, d.v.s. ein nisje med altar for Maria møy. Kannhenda stod det lengst aust i skipet ved sida av kordØra.

Her i kyrkja vart han sa sun­gen den herlege olsok-sekven­sen .Lux illuxit letabunda>, salmen om ljoset som over lan­det dagna då kong Olav vart martyr (Nynorsk salmebok nr. 627) , den salmen som kom til å verta Noregs nasjonalsong like til reformasjonerL

Og sa nokre ord om kong Hå­kons gravferd. Han dØydde 1263 på Ørknøyane etter at han

Magnus LagabØtar. Skulptur i Stavanger hadde tukta skottekongen Alex-domkyrkja. (Bærheim). ander III. som vilde ta Man og

Suderøyane frå Noreg. Liket av kongen vart fØrt til Noreg. Dei landa sØr ved J æren, og kring 18. mars 1264 gjekk skipet .Christ-suden> med den avlidne kongen ombord framom Avaldsnes. Kannskje låg skipet nedfor kyrkja natta over. Prestane i kyr­kja las sjelernessa for den dØde sa sjela hans kunde koma gjenom skirs­elden snarast råd. Den 20. mars kom dei til Bergen. Der vart han gravlagd i koret i Kristkyrkja. Sonen, kong Magnus, heldt gravferdstalen over han.

KONGANE MISSER PATRONATSRETTEN. Avaldsnes kyrkja var altso frå fyrst av noko av ei stats-kyrkja, ei av dei få i landet. Men det varde ikkje sa lenge fØr det vart onnorleis. Kongen kom til å gjeva frå seg rettel\ til å velja prestar til henne. BIspen i Stavanger fekk den ret­ten. Dette heng saman med M a g n U S L a g a b ø t a r sin fredkjære. natur. Dei tri store lagting gav nemleg kong Magnus fullmakt til å ar­beida saman dei ymse, eldgamle lagtings-Iovene til ei einaste lovbok, som skulde vera sams for heile landet. I 1273 vart denne godkjend av Gula-

74

tinget, noko seinare av dei andre lagtinga, og ho stod ved lag i tri fire hundrad år. Kongen vilde ogso redigera ein kristendoms­bolk i denne nye landsloven; for ein slik bolk hadde der vore i dei gamle lagtingslovene. Men erkebispen, den myndige og lovlærde J 0 n R a u d e, sa nei takk til dette. Kongen skul­de halda seg burte frå all kyr­kjeleg lov-gjeving. Erkebiskop­en sjØlv vilde stella med det. Og det fekk han. Kong Magnus var ein klok og mild og sers samvitsfull herskar, og vilde ikkje ha strid med kyrkja. Jon Raude nytta dette høvet. Han arbeidde fleire år med den nye kristenretten. På møte i Bergen i 1273 og i Tunsberg i 1277 vart erkebispen og kongen samde. Etter denne semja (compositio,

•

I

Biskop Arne. Skulptur på austgavlen Stavanger domkyrkja. (BrØgger) .

sættargerd) fekk den katholske kyrkja i Noreg ymse nye og store ser­rettar, millom anna nett dette at kongen skulde missa patronsretten til dei kongelige kapell. Bispane skulde ha den retten. Dessutan skulde dei kyrkjelege domstolane (bispane og domkapitla) få endå meir å segja, alle kyrkja sine tenerar skulde vera fritekne frå krigstenesta og frå å be­tala leidangs-aygift (stats-skatt), og ålmugen skulde for framtida betala tiend av a Il e slag inntekter, ikkje berre av jordbruk, fe-al og fiske slik det hadde vore til dessar. Erkebispen skulde kunna ha like stor hird som kongen. Med alt dette vart den katholske kyrkja reint ein stat i sta­ten, og mange tykte at kong Magnus hadde vore altfor ettergjevande.

Atterslaget kom då Magnus var burte. Enkjedronning Ingeborg og baronane (stormennene), som styrde for den 12 år gamle kong Eirik Mag­nusson cPresthatar>, var sers nasjonalhuga og vilde på ingen måte vita noko av Jon Raudes kristenrett. Ja dei for fram med slikt hardstyre mot kyrkja at det minner om dei ugjerningar danske aldeIsmenner gjorde her

75

i landet då reformasjonen vart innfØrd. Erkebisp Jon laut rØma ut or landet og dØydde i Sverik. Men seinare då kongen vart myndig, stillna denne striden noko av. Likevel vart Jon Raudes kristenrett ikkje god­kjennd av nokon konge fØr Christian I gjorde det i 1458.

Frå 1277 var A r n e biskop i Stavanger, og han tok vel ,"are på biskoppen sine rettar. Det var av den grunn at han fekk slik Øgjeleg strid med sitt eige domkapitel. Denne striden kom ogso prestane på Avaldsnes med i på ein måte. Difor tek me han med her.'

Biskop Thorgils hadde i 1266 gjeve bispeinntekta av tienden av Finnøy til kannikane (d.v.s domskapitlet) i Stavanger. Det var no vanleg at bispane gav slike gåvor til domkapitla for å vinna deira velvilje. Men då Arne vart bisp, meinte han at inntekta av Finnøy laut hØyra han til, og det kann det vera noko i. Arne trong vel om desse inntektene, ikkje nett for sin eigen part, men avdi han hadde so mykje byggjing for seg. Det var han som fullfiJrde det storfeIlte gotiske koret på domkyrkja og bygde bispekapellet (attmed Kongsgård) . Men sjØlvsagt vilde ikkje kannikane gjeva noko frå seg. Dei var myndige herrar på denne tid, og so vart det ein leid og lang ufred. (Samstundes var det ein liknande strid i Nidaros millom erkebispen og domkapitlet der) . Båe partane klaga til paven. Stoda vart endå meir tilkvesst då h e r t u g H å k 0 n, bror ti! kong Eirik, blanda seg inn i striden og tok parti for domkapitlet og kom med strenge trugsmål mot biskop Arne. Ja, striden auka i omfang. Kannikane hadde kjØpt noko ved, men sa hadde den vorte lossa på bispen si bryggja i Østrevåg. Bispen tok like godt veden sjØlv. Paven sine fullmektige dØmde i saka den 13. juni 1298. Biskop Arne vart dømd skuldig. Det vart pålagt prestane ThorkeI Kota i Kinsarvik, B å r d (B a r d 0 n e s) p å A val d s­n e s og Erik i Gand (HØyland) å reisa til Stavanger og forkynna domen for biskop Arne og hans parti. Dersom bispen ikkje vilde bØygja seg, hadde dei fullmakt til å lysa han i bann og setja han av frå bispe-embetet. Biskoppen og hans menner vreid seg undan domen ved å klaga til paven på nytt, og presten Erik vart lyst i bann av biskop Arne som takk for umaken. Striden utarta, vart meir og meir smålig. Den 11. august same året var presten Bård i Stavanger att og saman med presten Erik i Gand forkynde han ein ny dom og det i bispens eigen gard. Men denne gongen var det ein dom over presten Beilif ved Martins kyrkja i Stavanger, ein av bispen sitt parti. Beilif hadde ti!vendt seg noko kom som hØyrde(

, E, utfØrleg utgreiding om kyrkjestriden i Stavanger har me i A. W. Brøg­ger: Stavangers historie i middelalderen, s. 75-100.

76

kanniken Ingemund til. Eit av vitna ved denne domsegjinga var Eirik, som nett då var vicarius (hjelpeprest) på Avaldsnes. Men denne uhuglege konflikten går berre vidare med nye klageskriv og motklagar. Tilslutt laut kongemakta gripa inn. Biskop Arne bygde på domkyrkja, men han bøygde seg korkje for konge eller pave. Dei kom ingen veg med han.

Våren 1301 hadde biskop Arne visitas på Karmøy og i Skåre. Han tok til hjå Bård på Avaldsnes. Det har nok ikkje vore hyggjelegt å vera Bård då! Frå denne visitasen finnst det eit skinnbrev, som no ligg i Riks­arkivet. Det er det eldste brevet me har frå Ryfylke, og er ein kyrkje­rekneskap (på gamall-norsk):

I . """"" ... l' ~ -T ... ~ """"~ "1' .. ..., ~ t"O _ /', .. -., ,.,, .... . 1' ·· ... ' · t!.,/"", ~-..t9 p.~ CO' ~"'" .'t~ 1' ~s ~

. .... f-1!~~\'~""" I . ~ ~~~h:1;. Ih r" \"'4l!t p ...

t . ~r.iai ,;')y ~f QL{" ~.~ \I : .,J,I illI" '" {I~I ( . r. !'1II 1\l ~l .1.(,t1 • • . ~,"~ , I ... , . ... j1 \~ .rJ} fl< ~r . ~'_'k~~\,,' , "h .. ~~I I".J~ ' l, t,tf~

.. 1.' , f~ ;:r' ~t " ?,' -

•

• pessi reiknan var gor firi kirkna goz pa en herra Arne biscup for vm Kormt ok Skare a fiorda are ok .xx. hans biscupsdæmes pa en han hof ferll sina a Awallznesi at Hallwartls voku, a Awallznesi atte sira Barllr at luka kirkiunne .ilij. merkr j testamentum Brynil'ldar, ok han skilldi lata brætla kirkiuna metl . vi tunnum, viii. kyr 1;il presteborlls ok adrar vii i iorllunne, Helgohalande.

J BØ atte sira Sigurtlr at heimta at kirkiunne .xii. aura ok .ill kyr til prestbortlz. A Torfostotlum atte sira Villar at heimta af kirkiunne .xv. merkr. ok loket pa kross fe ok kirkiu kyr.

A Akrom atte sira Hakon at luka kirkiunne mork ok ti. kyr til prest­bortlz. (D N. IV, nr. 50) .

(.Denne rekneskapen vart gjord for kyrkje-gods då herr Arne biskop

77

for kring om på Karmøy og Skåre i det 24. året han var biskop då han tok til med ferda si på Avaldsnes Halvards voka (de. den 15. mal 1301) . På Avaldsnes skulde presten Bård betala til kyrkja 4 merker i Brynhilds testament, og han skulde lata breda kyrkja med 6 tunnor (tjøra), (han skylda) 8 kyr til preste-bordet og andre 8 i garden Helgeland.

I BØ hadde presten Sigurd tilgode (på vegner) av kyrkja 12 øyre og 3 kyr til prestebordet. På Torvastad hadde presten Vidar til gode (på vegner) av kyrkja 15 merker, og med det var då betalt kross-gods og (ei) kyrkje-kyr. '

På Akra skulde presten Håkon betala kyrkja ' (ei) mork og ·2 kyi til prestebordet. . )

Korleis det enn kann hanga i hop, 50 er Bård på Avaldsnes den av prestane som kjem mest i skuld, godt og vel tjuge tusen kroner. Penge­verdet var: 1 mork var prisen på ei ku. Der var 8 øyre i ei mork. Men ei mork brent (d.v.s. reint) sylv var verd minst 3 kyr, dv.s. 3 merker i pengar,

I eit gåvebrev skrive på Karmøy 16. okt. 1305 i nærvær av Bjarne klerk Toresson og <Albiornar bonde a Sunde. (Sund) er nemnd ei Bryn­hild, enkja etter Sigurd bonde, foreldra til presten Hallgeir i Skåre. Men ho var ikkje enkja i 1301 (D.N. V, s. 49).

Ordsamansetningen <kross fe . (d.v.s. kross gods) finn ein ikkje andre stader i den gamall-norske litteratur. Me kann ikkje lata vera å tenkja på steinkrossen attved Haralds-stytta

Biskop Arne dØydde 1303. K e t i l heitte den nye bispen. Han hadde vore kannik i Stavanger før og ein beisk motstandar av Arne. Biskop Ketil var godt til vens med den nye kongen, Håkon V. Magnusson, som hadde hjelpt kannikane i striden mot Arne. Denne venskapen millom bisp og konge fekk fylgjor for Olavs-kyrkja på Avaldsnes.

KONGEN FÆR AT!' PATRONATSRETrEN. Biskop Ketil hadde ~isitas i Karmsundsbygdene i 1305. Ved same bilet gav han kongen patro­natsretten til Avaldsnes kyrkja, men med det unnantak at dei kanoniske lover skulde gjelda for kyrkja elles. Denne gåva vart vitne-fest den 30. september same året på kongsgarden i Bergen av erkeb;"kop JØrund og biskop Arne Sigurdsson av Bergen. Sannkjennings-brevet deira lyder soleis :

cUniversis Christi fidelibus, præsentes literas visuris vel auclituris, Jerundus dei gratia archiepiscopus Nidrosiensis, ·Arno ejusdem gratia electus confirmatus Bergensis, salutem in domino Jesu Christo.

78

Noverint universi, quod nos anno domini, m'. ece' qvinto pridie Kal. Octobris, in curia domini regis Bergis præsentes fuimus, qvando vene­rabitis frater noster;'dominus Ketillus episcopus Stavangrensis, jus patro­natus in ecclesia beati Olavi de Awallznes, Stavangrensis dyocesis, pure et simpticiter dimisit llustri principi Haqvino, dei grat ja r egi Norwegjæ, sibi in prædicta ecclesia omne jus libere concedendo, quod vero et legitimo competit patrono, juxta canonicas sanctiones. In cujus rei testimonium sigilla nostra præsentibus duximus apponenda. Datum anno die et loco supradictis.. (D.N. I , nr. 104),

På norsk: . Til alle Kristi truande som kjem til å lesa eller hø:vra inn­haldet av desse brev, sender JØrund, ved Guds nåde erkebiskop i Nidaros, Arne, ved den same (Guds) nåde vald og stadfesta bispekandidat til Be~­gen, si helsing i Herren Jesus Kristus.

Alle skal ha fått kjennskap til at me var tilstades i herr kongens gard i Bergen då vår ærverdige broder herr Ketil, biskop i Stavanger, gav pa­tronatsretten åt den sæle Olav si kyrkja på Avaldsnes i Stavanger bispe­dØme heilt og fullt til den gjæve fyrsten Håkon, ved Guds nåde Noregs konge, med di han sjØlv fritt gav frå seg all den ret t i fØrnemnde kyrkja som ligg til ein sann og rettsmessig patron (forsytar og forsvarar), ved sida av dei kanoniske fyresegnene (som framleis skal gjelda for kyrkja). Til vitnemål om denne sak har me sett våre segl til vedlegg på nærverande brev. Gjeve det året, den dagen og staden som er nemnde ovanfor .• -

Kongen vart yisseleg glad då han fekk att denne retten til kyrkja ; for det synte seg at ·han kom til å gjera stor æra på henne, ja på Avalds­nes i det heile. Håkon V. gjorde nemleg Avaldsnes til noko av ein hovud­stad for Sudvest Noreg d.v.s. Rogaland og Agder, eller omlag den same landevidd som Augvald var konge over i folkevandrigstida. Han gjorde Avaldsnes til sæte for eit nytt lagdøme, og kyrkja her vart kollegiat­kyrkja, ei kongeleg .domkyrkja •.

Og etterdi denne kongen tok seg av Avaldsnes på ein sers måte, er det sømelegt og rett at me reiser ein bauta for han.

EI STATSKYRKJA INNAN PAVE-KYRKJA. Håkon hadde same synet som sin store ætt-far kong Sverre nAr det galt stridsspursmålet mil­lom stat og kyrkja. Han trudde fullt og fast at han var konge av Guds nåde og at kongen var ein Guds tenar like fullt som paven og bispane. Difor tolde han ikkje at bispane fekk noko makt eller nokon rett som

79

Håkon V. Magnusson som hertug. Skulptur i Stavanger domkyrkja.

(BrØgger).

minka hans kong~lege vyrdnad og styrke. Teoretisk var han samd med den stoda mor hans tok mot erkebiskop Jon Raude i 1280. Han og heldt seg etter den -gamle kristenretten. av 1244. Men han gjekk ikkje fram på den same brutale måten som ho mot bispane. Han var for klok til det. I sa måte hadde han same synet som faren. Han hadde lært av soga at det kom ikkje noko godt ut av hard framferd mot kyrkja. Men idealet frå den gamle tida, frå den kongelige nasjonal-kyrkja fØr 1152, stod visseleg for augo hans og lokka. Og det vart ikkje berre ynskje og drau­mar. Kong Håkon var ein sterk og handle­

kraftig mann. Han nådde eit resultat, eit orginalt resultat. For i ei tid då kyrkja vilde vera ein stat i staten og på ein måte var det, fekk Håkon hØve til å organisera ei lita kongeleg nasjonal-kyrkja inoan pave-kyrkja. Ein kann nok segja at det var ikkje sa mykje han vann. Men det var då noko, og han venta seg visseleg mykje av det. Diverre fekk han ingen son som kunde fØra hans kyrkjepolitikk vidare.

Det var fleire hØve og hendingar som hjelpte Håkon til å nå noko av det han streva mot.

1) Håkon var ein k r i s t e n p e r sa nI e g d 0 m. Av natur var han sterk og myndig. Han tok den politiske makta frå lendermennene Qg alle stormenner og gjorde seg til einevaldstyrar i landet. I sa måte fullfØrde han den vegen kong Sverre hadde slege inn på. Det vart reine diktatur­styre i landet no. Men Håkon la vinn på å vera rettvis mot alle ogso mot bispane. Difor vart han velvyrd av alle. Han var ein prestlærd konge, kunde til og med tala latin. I sa måte var han nok den fremste av kong Sverre sine etterkomarar. Men ogso tidlegare kongar hadde synt stor lær­dom. Ein av dei, Håkon den unge (som anten var far til Håkon Håkonson ener son hans som døydde 1257), omsette frå latin til gamallnorsk ei op­byggjeleg soga om munken Barlaam som førde ein indisk kongeson, J osaphat, til kristen tru. Kong Håkon V. sjØlv stod for den endelege ut­arbeiding av det ganalnorske bibelverket -Stjorn. (d.e. styring) . Det er bibelomsetjing med ut-tyding til, men rekk ikkje lenger enn til og med andre kongebok. Håkon V. var pietisten millom kongane i minomalderen.

80

Han baud at det skulde lesast hØgt av Bibelen for hirden når den var samla, og han hadde imot dei franske riddar-romanane og folkevisene som vart so på moten no og som dronning Evfemia og versonen, den svenske hertug Erik, var so sterkt hugtekne i. Me skynar at der har vore sterke interesse-motsetningar innan kongehuset. Kongen var sjølvsagt ein rett­truande katholik og han elska kyrkja Det som me har nemnt om spen­ning millom konge og kyrkja, galt !'Illse ytre grensespursmål, spursmål om administrasjon. Og kongen hjelpte kyrkja når det vart stridar millom dei ymse kyrkje-organ. Han greip inn med myndig hand når pa,-en ikkje makta noko. I det heile vilde Håkon kyrkja vel og det skyna kyrkja jam­vel om ho ikkje alltid var samd med han.

2) Det var framleis ein kyrkjeleg samanheng millom Noreg og E n g­l a n d. Då Håkon var hertug (før 1299), hadde han ein engelsk hirdprest som heitte Galfrid. Og dei engelske kongane sin kyrkjepolitikk har sik­kert smitta på Håkon. I det store og heile hadde det lukkast for dei å setja grenser for paven sine makt-krav i England slik at engelske teologar i dag kann segja at den engelske statskyrkja aldri har vore r 0 m e r s k katholsk. Då kardinalen Villjam av Sabina får til Noreg og skulde kryna Håkon Håkonson i 1247, var det berre so v:idt at han fekk l~yve av den engelske kongen til å fara gjenom landet hans. Slik kongemakt stod det age av.

3) Men det var nok tilhØva i F r a n k r i k som fekk mest å segja for Håkons kyrkjepolitikk. I tida etter vikingferdene hadde den franske kongemakta vore sers veik. Den verdslege og kyrkjelege lens-adelen rådde då mest like mykje som kongen. Men i det siste hundradåret hadde det vorte ein stor snunad på dette. No var kongen mest einveldig. Men han bygde si maktstoda på det breide lag i folket, borgar-standet. Med hjelp frå folket fekk han overtaket over adels-velde og verdsleg kyrkje-makt. Frankrik var no den sterkaste statsmakt i Europa. Den franske nasjonal­staten innvarsla ei ny tid for Vest Europa. Det var dette nye som kom til Noreg med Håkon V. For det var ikkje noko land Noreg hadde sa mykje samk,-em med no som Frankrik. Frå Håkon Håkonson sine dagar hadde der vorte eit varmt venskap millom kongane i dei tvo landa, og Håkon V. såg opp til franskekongen Filip den fagre og hadde han til politisk fØredØme i alt og eitt so å segja. Noreg vart eit avbilæte av Frankrik i mangt og mykje. At dette ikkje berre bata landet vårt, er ei sak for seg.

Frankrik kom til å få makt over paven ei tid. I 1305 vart erkebiskopen av Bordeaux (i Frankrik) vald til pave (Clemens V.). Den nyvalde paven

81

fekk ikkje lov av kong Filip til å reisa til Rom, og i meir enn 70 år laut då pavane bu i Frank­rik, for det meste i byen A vig­non. Og med det hadde då den franske kongen mykje å segja over pavemakta. Denne tida vert kalla .Pavens babyloniske f2Jlgenskap.. Det var denne vanmakta åt paven kong Hå­kon nytta sa godt ut.

Kyrkja vert kamuflert 1943. Kongeleg kapell ,presteskap. Den 5. februar 1308 skreiv pave

Clemens V., som då budde i Poitiers, heile 4 brev vedkomande kongelege kapell. Desse breva er s,'ar på sØknadar frå kong Håkon, og truleg var det kongens kansler, prost Ake ved Maria kyrkja i Oslo, som var kon­gens talsmann hjå pB\·en. Men det kann ogso henda at Håkon har fått kong Filip til å diktera paven k\-a han skulde skriva. Me skal sjå noko på innhaldet i dei.

l det fyrste brevet (D.N. l, nr. 113) vert rekna opp 14 kapell som Håkon og far hans eller farfar hans har bygt og lagt innkamar til , og 4 av dei er kollegia t-kapell. Dinæst fastset payen med apostolisk autoritet at prosten ved Apostelkyrkja i Bergen skal vera forstandar for alle dei nemnde kap"ll og for framtida kallast <magister capellrum regis. (for­standar for kongens kapell), og dei ser-rettar denne forstandaren skulde ha, var desse: a) l si eiga k)'rkia (Apostel-kyrkja) kunde han bruka bispe­stav, bispe-huva (mitra) og bispe-ring når det var konge tilstades ved gudstenesta, og han kunde lysa biskopeleg velsigning dersom det ikkje var biskop til stades. b) Han hadde IØY"e til å halda visitas i alle konge­lege kapell og ha tilsyn med prostane og presteskap~t der og greida opp i mindre saker (eirea minora eorrigere), men elles skulde biskopane ha sine rettar uskjepla. Etter dette vart magister c.r. mest som ein biskop sjri]v, men ikkje ordinert biskop. Avaldsnes var eit av dei fire kollegiat­kapell; men meir om desse kapell nedanfor.

Det andre brevet var eit slag avlatsbrev. Alle dei ærleg botferdige som vitja eit av desse kongelege kapell (t.d. Avaldsnes) kvart år på ved­komande kapell sin vigtigaste fest-dag, skulde få avlat (eLv.s. ettergjev­ing av den bots-straff som skriftefaren hadde pål.agt syndaren) for heile

82

året. Men dei som kom like et­ter festen og vitja kyrkja med gudleg hug otte dagar i saman­heng, fekk 100 dagars avlat. SjØlvsagt laut desse pilgrimane betala pengar til kyrkja fØr dei fekk avlaten. (På liknande må­te skreiv biskop Arne ei mengd a':latsbrev dll han bygde koret pa domkyrkja i Stavanger). --

ni

Det har på visse tider kome Nyttårsdag 1944. Snøstorm frå D .V. braut slore flokkar med pilgrimar til nyttårsnatta ned ein stor part av Avaldsnes-kyrkja for å få syn- kamu!lasjen. deforlating. For foik flest rekna avlat for det same som syndeforlating hjå Gud. Men opphaveleg var det ikkje meint so.

Her kan det vera staden å nemna at på den gamle kyrkjevegen frå Førdesfjorden til Avaldsnes, er det ved ørpetveit (i Skåre) ein stad som .... ert kalla <Feginsbrekkå •. Der var ei Feginsbrekka ogso ved Nidaros. Pil­grimane vart fegne når dei nådde den brekka. I det tredje brevet vert det pålagt dei norske bispane a promovera (forfremja) alle kongelege klerkar, som magister c.r. ynskjer å få til prestar i dei kongelege kapell, når dei elles er dugelege til det, jamvel om dei høyrer til i eit anna bispedøme.

I det fjorde brevet (hjå P. A. Munch) gjev paven fullmllkt til bispane i Oslo og BjØrgvin med rett til sjØlv eller ved andre <at dispensere 60 ai Kongen udnænlte Klerker fra de Hindringer deres F~dsel ellers maatte stille i Vejen for deres Forfremmelse til gejstlige Grader samt ErholdeI­sen af Gejstlige Beneficier, om endog ti af dem vare Prestesønner, naar de kun ikke vare SØnner af Klosterfolk eller f#te i Blodskam eller Hor, samt forøvrig opfØrte sig skikkeligt.. Ved dette brevet fekk kongen nett hØve til a ,-elja seg ut prestar frå underklassen i samfundet. Det var kongens taktikk å lyfta opp dei små og sku,'a ned dei store, slik som kong Filip gjorde det iFrankrik.

Desse fire breva er det kyrkjerettslege grunnlaget for ordninga med kapell-presteskap. Der var både gamle og nye ting i den. Alt kong Sverre hadde ei ordning med kongelege prestar (hirdprestar) , Hakon Håkonson ei ordning med kongelege kapell. Dette var ikkje noko nytt. Magnus Lagabøtar gjorde i 1271 Apostel-kyrkja i Bergen til kollegiat-kyrkja med ein prost i spissen. Det nye er at Håkon V. har fått skipa tri kollegiat-

83

kapell til og 50 fått ein magister capellarum til å ha tilsynet med heile systemet. Det er noko gåtefullt korleis kong Håkon har fått tanken om denne skipnaden, som er utan sidestykkje. P . A. Munch meiner at det er prost Ake ved Mariakyrkja i Oslo som har lagt saka til rettes for kongen og hjelpt han med gjenomfØringa av planen. Prost Ake hadde studert teologi og jus i Frankrik og var oppglØdd for dei nasjonale idear som arbeidde seg fram der. Det var fulla Frankrik som var fyrebilætet. Lik­som Filip den fagre hadde vorte herre over paven og kyrkja i Frankrik, vilde no Håkon V. i nokon mun vera herre over ein part av den norske kyrkja, rettnok berre ein liten part. Ordninga med dei kongelege kapell var altso i stor mun ei frukt av pavens babyloniske fangenskap.

Det var kollegiat-kyrkjone som var hovudsaka ved den nye skipnaden. Like sidan Noreg fekk eigen erkebisp i 1152, hadde der vore kollegier (kannikar, domkapitel, korsbrØdre - kjært barn har mange namn), ved domkyrkjene, ved Nidaros domkyrkja eit kollegium på 24 lemer, i Stav­anger i høgda 12. Kollegiet skulde vera biskopen sine juridiske rådgjeva­rar og elles hans medhjelparar. Dessutan hadde det til oppgåva å læra opp prestar for kyrkja. Kollegiet var eit slag universitet. Denne ordninga med kollegium (domkapitel) er det no kong Håkon etterliknar og set i system ved 4 av kapella sine. Magister c.r. ,,-art som ein kongeleg erke­bisp, kollegiat-kyrkjone som kongelige domkyrkjor, og kollegia der vart kongens eigne juridiske rådgjevarar og medhjelparar og skulde læra opp kongetru og nasjonalhuga prestar.

Om det kongelege kapell-presteskapet segjer P. A. Munch: < - - at den inden Landets almindelige Presteskab dannede en særegen, ved sin Anseelse og sine Besiddelser indflydelsesrig Afdeling, der i alt væsent­ligt var und dragen fra Biskoppernes Myndighed og allene afhængig ai Kongen. Derved vilde han ikke alene kunde sikre sig en Planteskole for vordende Cantslere og kundskabsrige Raadgivere, men tillige stedse kunne søge al den gejstlige Bistand, han behØvede, uden at ty til Biskopperne eller de af dem afhængige Prælater; og det vigtigste var, at han inden Gejstligheden selv skaffede sig et mægtigt Tilhæng, som i paakommende Tilfælde kunde holde Erkebiskoppens og Biskoppernes Myndighed Stan­gen .• ' Og me kann i denne samanheng citera Absalon Pedersen Beyer (Om N origs Rige, s. 15): <Kongene haffde och sielff elleffue capeller j

l P. A. Munch: net norske Folks Historie, 1859, IV. 1. s. 477. Om dei kgl kapell sjå A. Chr. Bang: Den norske kirkes historie under Katholimen, 1887. s. 140 ti. og Anders Bugge: Kirkebygninger og deres udstyr (Nordisk kultur XXIII), s. 243 ff.

84

Norge oc en magister cappelarum j Apostel kierke omer dennom. De haffue hollit wden landz studentere at lere vdi vniuersiteter adskillige tungemaal, konster oc religionen, huilke siden haffue tient baade j kon­gens gaaid oc vdj kirken oc andre steder .•

Dei fjorten kongelege kapell var desse: 1) Dei tolvapostlars kyrkja i Bergen., bygd av tre av kong Inge Bård­

sen, bygd av stein av Håkon Håkonson. I den gØymde Magnus Lagab9tar eit stykkje av Kristi klunger-krans, som den franske kongen hadde sendt med erkebiskop Jon Raude til han. Kyrkja fekk prost og kollegium so tidleg som 1271. Men i 1275 bygde kong Magnus ei ny kyrkja i hagen ved kongs­garden (i Bergen). Ho var bygd i tvo hØgder liksom kyrkja Sainte Chapelle i Paris og fekk namnet Apostel-kyrkja denne ogso. Det skal ha vore ei sers fager kyrkja. Ho var den fremste i rang. I 1529 vart ho nedriven.

2) Saneta Maria kyrkja i Oslo var nok særs kjær for kong Håkon. Han bygde henne om, gjorde henne stor som ein kathedral og gav henne rikt utstyr. Dette hekk saman med det faktum at Håkon hadde iagt sin elsk på Oslo alt medan han var hertug 1 og sidan gjorde byen til riks­hovudstad, bygde Akershus festning 0.1. Kyrkja fekk eit kollegium (tru­leg på 6 medlemar) og ein prost (præpositus) fØr 1299, og den 22. juni 1300 fekk presteskapet ved henne ein særleg rang. Prosten fekk rang og rett som lendermann, prestane som riddarar, vikariane og diakonane som hirdmenner og klerkane som kjertesveinar. Prosten vart i 1314 gjort til «kruna sin kanslar., og han vart soleis ein mykje tiltrudd ma.nn, ja kon­gens hØgre hand. Ved å syna kapell-presteskapet slik æra, knytte kongen det fastare til seg. Kong Håkon vart elles gravlagd i Maria-kyrkja. Sidan vart han æra og dyrka som helgen av sume, og det vart reist altar for han nett i Maria kyrkja. Det var vel helst vener av kapell-presteskapet som dyrka St. Håkon. Maria kyrkja brann i 1523, og dei reiv henne ned ca. 1542. Men endå kann ein sjå mur-restene av henne millom jarnvegslinone.

3) Sankt Michaels kyrkja på sjØlve Slottsfjellet i Tunsberg var bygd fØr 1191, då danske krossfararar vitja byen. Her var ogso eit kollegium. No står berre mur-rester att.'

1 Da Håkon var berre 3 år gamall, vart han gjort til h e r t u g over Roga­land, ein stor part av Austlandet, FærØyane, Hjaltland (ShetlandSØyane) og kann­skje Agder med. Han vart myndig i 1284, og frå den tid atyrde han mest som ein konge i hertugdØmet sitt til han sjØlv vart konge i 1299; men han stod på god fot med broren, kong Eirik, sa lenge han levde.

2 Anders Bugge, s. 215.

85

4) Sankt Olavs kyrkja på Avaldsnes fekk sitt kollel:ium eingong mil­lom 1305 og 1308. Kor stort det har vore, veit me ikkje. I 1322 var det minst 2 prestar på Avaldsnes (Hallr ok Jon prestar a Awallznese). Anders Bugge meiner at kollegiet har halde møta sine i den ottekanta kyrkja att­med (sjå s. 40 f. og 67), og minner om at dei engelske kapitelshus ofte var ottekanta. Kannskje vart den ottekanta kyrkja her bygd nett til det for­målet. Svartedauden (1349/50) gjorde visseleg ende på kollegiet, og det er UYisst om det sidan vart skipa noko nytt.

Dette var dei fire kollegiat-kapell. Me merker oss at dei låg på konge­lege hovudstader. Avaldsnes k)Tkja er det einaste som står att no.

Dei andre ti kapell var ikkje kollegiat-kapell, og for det meste var det heller små bygningar.

5) Sankt Peters k)Tkja på SørbØ (Rennesøy) er ein romansk bygning med gotiske korvindaugo, og ho vart gjeven til Utstein kloster då det leid på. Denne kyr kj a er framleis i bruk.

6) Sankt Laurentius-kyrkja på Huseby kongsgard P"- Lista er burte no; men grunnmurane ligg framleis under jorda. Når det er turt, skal graset på tufta verta gult i ein halvrunding (romansk bygning med apsis). Steinar av henne skal ha vorte nytta i Vanse kyrkja.

.. ... • 1

Kyrkja og ottekanta kapell i sein-millomalderen. I midten ein stor bautastein som sprengdest sund i 1698. (Teikning av forf.)

86

7) Sankt Laurentius-kyrkja i Eikersund, nedriven fØr 1607. 8) Den heilage kross' kyrkja i Fana, som er ei heller stor kyrkja, står

framleis. Der var eit sylv-krucifiks som dei meinte gjorde sjuke folk friske. Stor valfart.

9) Sancta Kathrina kyrkja i BjØrgvin, bygd av Håkon Håkonsson, hadde hospital attved; er ikkje meir.

10) Allehelgens-kyrkja i Bjørgvin er burte. Ho hadde ogso hospital attved. Var bygd av Håkon Håkonsson.

11) Sankt Ludviks kapell på TussisØY (i Sund) sud for Bjørgvin, bygd av Håkon V. og vigd til den franske helgenkongen Ludvik den Heilage. Burte no.

12) Sankt Nikolaus kyrkja i Herdla, ombygd, nedriven 1863. 13) Saneta Maria-kyrkja i Trums juxta paganos (attmed heidnin­

gane) , var det einaste kongelige kapellet i erkebispen sitt bispedøme. Ho var ei misjons-kyrkja; for samefolket var endå heidningar. Det var Håkon Håkonsen som bygde henne og tok til med misjonsarbeidet i Finnmark. Er burte no.

14) Sankt Stephanus-kyrkja i Tunsberg hadde og hospital. Ogso denne kyrkja er burte.

Alt i alt er det berre tri av dei fjorten kapell som står att i vår tid. Finn Haldorson heitte den fyrste magister c.r. Han skulde vera ein

tilsynsmann ogso for Avaldsnes kyrkja. Difor har me interesse av å verta litt kjend med den mannen. Me fær inntrykk av at det har vore ein dug­ande, ja pågåande mann. Men sa hadde han no kongen å stydja seg til. I eit brev til paven titulerte halll seg sjØlv som «Magister capellarum rnagnifici principis domini Haquini dei gracia regis Norvegie jllustris> (d.".s. tilsynsmann for kapella åt den glimande fyrsten herr Håkon av Guds nåde Noregs vidgjetne konge). Då no Finn tok til med sitt tilsyns­yrke, vart det liv i bispane. Det syner seg at dei hadde ikkje den minste greide på den nye ordninga med dei kgl. kapell. Ikkje eingong kongens ven, biskop Ketil i Sta,-anger, visste noko. Det vart sjØlvsagt mest strid i Bergen der Finn budde og den lovlærde og stor-rådige Arne Sigurdsson var bisp. Denne striden gjev i rØynda eit råmande bilæte av dei kyrkje­lege tilhøva i Håkon V. si tid.

ErkebiSp JØrund og dei hine bispane vilde gjera seg gjeldande ogso over det kgl. kap. presteskapet og gripa inn i deira rettar. Kongen for­baud prestane sine å retta seg etter bispane og klaga til paven 26. mars 1309.

87

Dalen sedd frå tårnspiret. T. v . skug­gen av den kamu!lerte kyrkja.

Våren 1310 braut det laust i Bergen. Biskop Arne truga med å bannlysa presten Godfred ved Allehelgen-kyrkja avdi denne gjorde prestetenesta for folk som i rØynda sokna til andre prestegjeld i byen. Det ser ut til at det kgl. kap. presteskapet har vorte populært millom by­folket. Finn Haldorsson tok seg av denne saka, skreiv til bispen og bad han venta med bann­støy tinga til kongen kom til

byen og apellerte so til payen. Men biskop Arne skreiv ogso til paven og greidde ut om sitt syn på saka.

No var det ikkje so greidt å vera pave i Avignon. Her var tvo skjer han måtte akta seg for. Ikkje kunde han støyta kong Håkon. For denne kunde i so fall klaga til kong Pilip IV. som på si sida kunde koma til å klemma paven endå hardare. Og ikkje kunde han sjå burt frå biskop Arne sitt klagemål. For då vilde han svikta si eiga kyrkja og hennar skipnad.

Men det synte seg at pave elements V. greidde brasene. I mars månad 1311 skreiv han fyrst tvo brev til bate for den kgl. kapell-skip­naden. Det fyrste brevet kjem med påbod til dei norske bispane om at dei skal ver so god skaffa Finn Haldorsson og hans etterrnenner det han treng av heilag olja, vigsla kgl. kapell og kyrkjegardar, altar og bilæte. I fall dei nektar å gjera dette, skal abbedane i Lyse kloster. (sud for Ber­gen) HovedØY kloster (ved Oslo) ha paveleg fullmakt til å tvinga dei til å lyda. Paven er ikkje viss på at bispane vil bØygja seg for hans autoritet so utan vidare. Det er forfallstid for den romersk katholske kyrkja. I det andre pavebrevet får magister c.r. lØyve og rett til å bera bispeskrud ved fleire høve enn fØr. For framtida skal han og hans etterrnenner kunna bera bispeskrud ogso på dei dubbelte festdagane, dessutan når han held visitasar i dei hine kgl. kapell og elles allstØdt når kongen er til stades.

Finn Haldorsson levde like til 1330 50 han har nok halde visitas mange gonger i Avaldsnes kyrkja i full bispe-skrud.

Men samstundes svarar paven på biskop Arne sitt skriv, og han greider ut kva rettar magister c.r . i røynda har. Men kann henda tek paven her i røynda att noko han har gjeve lØyve til fØr. Han segjer at sjølvsagt skal

88

biskopane framleis ha full rett til å visitera dei kgl. kapell og ha tilsynet med deL .Dei min­dre ting. som magister c.r. skal kunna retta på, er reint ytre ting vedkomande gudstenestone slik at prestane fylgjer dei kanoniske tider, syng og les på rette måten, at der ikkje er uro under gudstenestone 0.1. Med andre ord: paven skifter sol og vind slik at bispane fær den utsyn 1944 45 frå BiØrnholmen. røynlege makta, men kongens tilsynsmann meir utvertes prakt og æra Tilslutt sender paven denne saka til sin lærde kapellan G u i d 0 d e B a y sio og let han arbeida ut ei kyrkjerettsJeg utgreiding om magister c.r. sine rettar i det heile, og h a n segjer seg samd med biskop Arne i Bergen.l

Kong Håkon gjorde sin magister c.r. til fehirde (kgl. skatte meister , kasserar) i Bergen.

Då kong Håkon var dØd (1219), bar det laust med strid att i Bergen. Biskop Audfinn Sigurdsson skriv 14. febr. 1320 eit strengt brev (på gamall­norsk, ikkje latin, som var kyrkjespråket) til Finn Haldorsson og klagar beiskt over dei stendige inngrep som han og det kgl. kap. presteskapet elles gjer i soknene åt prestane i Bergen. Det er den gamle soga oppatt. Denne gongen gjeld det særleg liket åt Thrond Bratt som Finn har til­vendt seg med urette. Bispen trugar Finn til å levera liket attende til presten ved litle Christ-kyrkja der det h~yrer heime. Når dei kunde stridast om eit lik, lyt me hugsa på at det fall rett god betaling til den presten som gjorde tenesta ved gravferder. Saka kom nok like tiL riks­styret (formyndarstyret for Magnus Eriksson), og biskop Audfinn sender brev til kongen og kongsmora, hertuginna Ingebj~rg, og segjer seg fri frå skuldingane om at han skulde ha forgripe seg på rettane åt magister c.r. Men no hadde ikkje Finn Haldorsson lenger kong Håkon å skyta seg un­der. Formyndarstyret gjekk med på at for framtida skulde bispane ha meir å segja over det kgl. kapell-presteskap (D.N. X, nr. 13), som skulde gjera prestetenaste for konge-huset og dei som budde i kongs-garden. Men

1 Om mag.cr. sjå D.N.m, nr. 86; D.N. 1, m. 120, 128, 129; D.N. IV, nr. 83, 84, 91 og 92; D.N. IV, nr. 141; D.N. Vll, nr. 73, 85, 86, 87.

89

fred vart det no ikkje. Biskopen levde i stendig konflikt med kapell­presteskapet so det vart til og med slagsmål i Apostelkyrkja millom partane.

Spenningen millom den kongelege kapell-skipnaden og bispemakta varde like til reformasjons-tida.

KONGEBREV FRA AVALDSNES. Kong Håkon V. vart ikkje sitjande i ro i Oslo, den nye rikshovudstaden, jamvel om han lika seg aldra best der. Nei, han var mykje ute på ferd kring om i landet. For han vilde sjØlv ha tilsyn med alt og alle. Difor fekk han god bruk for kongsgardane. So tidleg som i Magnus LagabØtar si tid "ar der ein kongsgard i Stavanger; for vinteren 1260:61 budde han der. Då Håkon var hertug over Rogaland (med meir), vitja han ogso Stavanger nokre gonger. So seint som i 1306 var der kongsgard i Stavanger. Men etter at han har fått organisert den kgl kapell-skipnaden, held han seg burte frå Stavanger, bispe-byen. Avaldsnes vart eit slag distrikts-hovudstad. Når han var på reis nordover leida eller kom nordfrå på veg til Oslo, stogga han gjerne nokre dagar her, men glØymde ikkje si kongeplikt. Han nytta tida til å ekspedera saker som gjerne vedkom heilt andre kantar av riket. SjØlvsagt gjorde han det same på andre kongsgardar ogso. Me har 6 brev som kong Håkon har skrive på Avaldsnes, og me vil sjå litt på dei; for dei gjev oss eit lite bilæte av hans limdsfaderlege styre.

Den 10. april 1308 skriv kongen frå Avaldsnes at han tek korsbrØrne (domkapitlet) i Nidaros under sitt kongelege hegn og varetekt, og med trugsmål om sin h~gste unåde og straff forbyd kongen kvar og ein, same kva stand han høyrer til, å forgripa seg på deira lovlege eigedomar og inntekter. Dette brevet har tydeleg brodd mot erkebiskopen, som låg j

beisk strid med domkapitlet, og det var Ballte klerk som skreiv det ned. (D.N. m, 71).

Det andre brevet er datert 16. mars 1309. Kongen har fått tiend om at erkebiskop J Ørund er avliden. Difor tek han i sitt kongelege vern Nida­ros domkyrkja med prælatar, tenarskap og gods so lenge erkebispestolen er ledig og byd at det skal betalast tiend og avgifter til erkebispestolen som vanlegt. Bård Petersson skreiv dette brevet. (D.N. m, 81).

So kan me nemna brevet av 14. desember 1313 til abbeden av HalsnØY kloster der kongen byd abbeden og klosteret betala den mulkta biskop Ketil! hadde dØmt han til å betala for eit rått overfall som 4 HalsnØY­menner hadde gjort på garden Faxstad i Suldal I meir enn tjuge år

90

hadde der vore strid millom Halsnøy kloster og domkapitlet i Stavanger om retten til lakse­fiske i Suldal, og overfallet var ein akt i denne striden. Dom­kapitlet sin leilending, Hafr Gudleiksson og kona hans og den gamle mor hans vart skam­slegne av munkane. Mora vart helselaus.'

Der er ein tydeleg kyrkje­politisk tendens i desse tri bre­va. Kongen grip inn i reint

Avaldsne3 7. mai 1945. Flagg pa tårn.spiret.

kyrkjelege saker som <stats-kyrkje. -konge; men han gjer det for å halda oppe god kyrkjeleg orden. Han vil ikkje gjera kyrkja skade, men aga dei ustyrlege og ovmodige. For Håkon er ein k r i s t e n einvaldskonge.

Sumaren 1313 for Håkon frå Nidaros og sørover, stogga på Avaldsnes, og den 10. juni sende han fyrst eit strengt brev til Island og mana folket der til il halda Alltinget oppe og so eit til det norske folk om at det må halda dei gamle lagting ved lag. Både på Island og her i landet hadde folk misst agen og interessa for desse eldgamle institusjonane, og det kunde det vera grunn til. For lagtinga hadde ikkje lovgjevande makt lenger, berre dØmande og lrunngjerande verksemd. Den lovgjevande makta hadde kon­gen og kyrkja teke og skift millom seg. Men kongen hadde sers god bruk for lagtinga; for der skulde dei viktigaste påboda hans kunngjerast.

Den 29. april 1314 var kongen atter på Avaldsnes. Då gav han pris­forskrifter for gullsmed-arbeid i Bergen. Det er eit dØme på korleis kon­gen vilde regulera alt. Men dette var no ikkje det verste. Me veit at Håkon ved andre høve kom med forbod mot å sy kjortlar av ymse klæde­lappar ordna som sjakkbrett eller å pryda kjortlar og hattar med myntar og medaljar. Ingen skulde gå med flottare klær enn kongen bruka. Alt dette pirkeriet hadde kongen lært av Filip den Fagre av Frankrik.

HAKON V. SITT TESTAMENTE. Håkon var den siste kongen av Harald Hårfagre-ætta på manns-sida. Dei siste år han levde, hadde han mykje sut for korleis det skulde gå kongeriket når han var burte, og han

l D.N. IV, 90; A. W. BrØgger: Stvgr. s. JlO-1l2, Lars RisvoU i Rog. H. årshf. 1939, nr. 25, s. 49 ff.

91

tok mange rådgjerder som skulde tryggja framtida for den unge dotter­sonen, Magnus Eiriksson.

Men Håkon tenkte ogso på «stats-kyrkja> si, dei kongelege kapella, og testamenterte store gåver til dei fire kollegiat-kyrkjene, særleg til Maria-kyrkja i Oslo ved kongsgarden der. Det er berre eit brotstykkje av testamentet me har no; men det er so heppeleg for oss at me har det som vedkjem St. Olavs kyrkja på Avaldsnes. Det lyder på latin slik:

c- - Eeclesie vero beati Olavi de Avalldsnes capelle regie legamus omnia indumenta, !ibros et reliquias, que in eadem eeclesia modo eon­tinentur, et omnes pannos serieos rubei eoloris velatos pro indumentis faeiendis, que in eista nostra inveniuntur; et tantum de panno serieo aurifilo contexto, quod sufficiat ad ornat-um dietorum indumentorum, et unam easulam albam de serieo eum dua bus dalmaticis, tribus eap­pis et uno antependio et unam eappam argenteam pro eorpore Christi, eum una magna campane, que fusa ruit in Ang!ia per Siglavum. Et eum hoc eonfirmamus diete ecclesie omnia privilegia et libertates per nos et dominam Eufemiam bone memorie quondam eonjugem nostram concessa. Et edifieio et structure ejusdem ecclesie legamus omnes redditus nostros in Kormt, quousqve predictum edifieium ruerit eom­pletum et perfectum; eonsummato dieto edificio predieti redditus de Kormt redeant ad eoronam.> (D.N. IV, nr. 128).

Omsett til norsk: c- - Men til den sæle Olav si kyrkja på Avalds.­nes, som er kongeleg kapell, testamenterar me alle klæde, bøker og relikvier, som finnst no i denne kyrkja, og alle klædesvaror av raud­farga silke, som ligg samanrulla, til il. laga (fleire) klæde av, dei som finnst i kista vår, og av det silke-tyet som det er vove gulltråd i, so mykje som trengst til å pryda dei nemnde klæde, og ein kvit messe­hakel av silke og dertil tvo dalmatikar (messeskjorter) \ tri korkåper og eit antependium (forheng framfor altarbordet) og ei sylvmor kåpa for Kristi Ukam~ og so ei stor klokka som vart sWypt i England av Siglavus. dg med dette stadfestar me for nemnde kyrkja alle dei fyre­muner og fridomar som er gjevne av oss og dronning Eufemina, vår avlidne ektemake, til velviljug åminning. Og til byggjing og muring

1 Dalmatika var frå fyrst av ein verdsleg klædebunad og har namnet sitt etter landskapet Dalmatia. Det var ein lang, kvit klænad med ermer og likna dei messeskjortene me brukar no. Den h~yrde til bispe- og diakon_bunaden.

2 Det er uvisst kva som er meint med «Kristi likam~. . Det kann tyda ei bilætstytta av Kristus, men likso gjeme nattverds-elementene (brØd og vin), sær­leg brØdet som vart gøymt i eit skrin (monstranshus). Dette skrinet vart bor. i prosesj onar.

92

av denne kyrkja testamenterar me alle inntektene våre på KarmØY like til denne bygningen vert heilt og fullt ferdig. Når so nemnde bygningen er ferdibygd, lyt dei fØrnemnde inntektene av KarmØY gå attende til kruna .• Me skynar av dette brevet at kyrkja har ikkje vore ferdigbygd endå.

Kannskje var det tårnet som ikkje var fullført. Men det er ikkje små sumar kyrkja fekk av Karmøy. Det har no for det fyrste vore inntektene av dei gardane kongen åtte der og dessutan leidangsskatten av tvo skip­reide (Avaldsnes og Stangaland). Truleg ogso ymse sakØyre (mulkter) folk laut betala. Kya tid kyrkja endeleg vart ferdig, er det ingen no som veit. Men det er ikkje urimelegt at det var eingong i 1320-åra.

Ved slutten av Noregs stordoms-tid stod då kyrkjehusa i fullferdig og god stand. Mange kyrkjehus var bygde frå nytt av, og ymse eldre vart ombygde eller påbygde. Kring 1280 stod Nidaros-domen ferdig i all sin glans, og omlag år 1300 er byggjinga av koret på Stavanger domkyrkja fullførd. Desse kyrkjehusa var reiste i ei nasjonal og kulturell stordoms­tid ja. Men nedgangstider for landet vart til forfallstider for kyrkjebyg­ningane, særleg for Nidaros-domen, men ogso for kyrkja her på Avaldsnes.

Me bØr merka oss at Avaldsnes-kyrkja saman med den kongelege kapell-skipnaden i det heile er frukta av ei kongeleg norsk nasjonalrørsla som fulla hadde sitt utgangspunkt i den eldste kyrkjeskipnaden her i lan­det, men som skaut ny fart då bylgjene frå den franske nasjonal-rørsla nådde våre strender. Men ikkje berre det.

Det mektige kyrkje-tårnet, som peikar oppover mot Gud for alle som fer gjenom Karmsundet, det var samstundes ein åtvarande finger mot Roms politiske makt-stræv. På sin måte var ogso Avaldsnes-kyrkja med og tala Roma midt i mot. Ho vart noko av eit protestantisk element her i landet 200 år fØT Martin Luther, ikkje når det galt kyrkje-læra eller kultus, men kyrkjepolitikk. Det prinsipp som låg til grunn for Håkon V.S kapell-skipnad, det sigra til overmål då reformasjonen vart innførd.

LAGTINGET PA AVALDSNES. Frå utgamalI tid omfata Gula l a g d ø m e Vestlandet, Agder, Hallingdal og Valdres. Det hadde ting­staden sin på eit nes i Gulen sokn (Eivindsvik) sØr for munningen av Sognefjorden. Gulatinget var staden for lovgjeving og den høgste retts­instans i lagdømet. Me hugsar at det var der kristendomen vart rettsleg innfrlrd i Rogaland og Hordaland.

Men det var lang veg å reisa frå RisØr til Sognefjorden. Difor vart det

93

gamle Gula lagdØmet klØYvt i tvo, og A val d s n e s vart gjort til ting­stad for det nye lagdømet, som var den sØre luten av det gamle. Avalds­nes lagting var heilt sideordna med Gula lagting; for det hadde den same ting-tid, nemleg Botolvsmessa (17. juni).

Avaldsnes lagting vert ikkje nemnt fØr 1322. Men P. A. Munch mei­ner at det er Håkon V. som har skipa det til og jamvel so tidleg som då han var hertug. Avaldsnes låg i Håkons hertugdøme.

I diplom av 25. noyember 1293 (D.N. XII, 18) vert nemnde «Bardhir laghe. og cSighurdir a A1lualdz næsi. (Avaldsnes), men om det kann ha noko it gjera med lagting der, er uvisst. Derimot er Sigurd Ormsson av Randa nemnd som lagmann 1299 og 1306 i saker som ,-edkjem Rogaland. Me veit at Håkon V. gjorde seg fyre med å halda lagdØme-institusjonen oppe. Det ogso var kannskje ein lekk i hans kyrkjepolitikk. For han vilde at lagmennene skulde dØma i saker som prestar og bispar var innblanda i, soframt det galt noko som hadde med Økonomiske emne å gjera. Elles ikkje.

Ved lagtinget på Avaldsnes sumaren 1322 hadde det gått beller vilt for seg. Gyrid Oddsdotter og Gunvor, dotter hennar, hadde sak med ThorbjØrn Olafsson om garden Aurdal (i Vats?). Då Jon lagmann skulde segja lovleg dom millom partane, vart det slik ståk og skrik at han ikkje kom til orde. Ombodsmannen hennar Gyrid skaut då saka til kongens hpgaste rad, og den 23. juni skriv fire prestar og sju lekmenner ei melding til kengen om dette. Her fær ein då vita namna på t,·o prestar på Avalds­nes: «Hallr ok Jon prestar a Awallznese •. Dei andre er: «Eirikr prest a Sundaleide (SØndeled ved RisØr), Sighur~r prestr a Leiknesi (Kvinesdal), porallde a Hamre, Jon kollr, Gunnar saul5r, Ormr suarte, ok Iuar smØr­næfr, Petar Ogmundar son, ok Sifuean armadr herre Gauta. (D.N. 1. 168).

Dette er alt me veit om lagtinget på Avaldsnes, og det er ikkje sa mykje å vera kry av. For tilburden vitnar om liten vyrdnad for retten. Det er forfallstida som melder seg.

Om staden for lagtingm~tet har vore på Gloppe eller på Kongshaugen eller ein annan stad, det er eit ope spursmål. Det me "eit sikkert, er at burt imot slutten av dansketida var det tingstad på Gloppe for skipreide­og fjordungsting (sume tider då).

Svartedauden gjorde ende på lagtinget (og preste-kollegiet) på Avaldsnes. I 1351 vert det halde i Stavanger.

Men sjølve Jagd:illlet stod ved Jag til reformasjonstida. Seinare vart Agder skilt ut for seg.

94

HANSEATVELDE OG ARMODSDOM (1320 - 1500)

Denne tidbolken er nedgangstid, Noregs skumingstime. Ingen har greidd il peika på djupaste årsaken til forfallet. Men der er fleire med­verkande årsakar som ligg heilt opp i dagen. Dei skal me nemna.

Kongehuset dØydde ut på mannssida, og Noreg fekk konge saman med Svec-ig (1319) og Danmark (1381).

Kongemakta hadde knekt adelsmakta og med det tynt det vesle som var att av demokrati i landet. Då det leid på, greidde ikkje den norske adelen å stå seg for svensk og dansk overmakt.

Foketalet i landet tok til å minka frir s,-artedauden (1349:50), og denne svimeslo folket for lange tider.

Kongemakta <regulerte> og .dirigerte> norsk næringsliv og skips­ferdsla so baltvendt at det for nordmennene gjekk den vegen hØna sparkar.

Og hanseatane gjorde seg til herrar over handel og skipsfart på Noreg, ja over kongane med. •

Dette siste var det nok folk her ved Karmsund merka klårast. For det vart hanseatane som meir og meir dominerte skipoferdsla framom Avaldsnes. Dei breide og h~gbygde utanlandske koggane fortrengde etter kvart dei gamallnorske langskipa, og norsk politisk sjfdlvstende og norsk skipsfart plar fylgjast åt både i oppgang og nedgang. So å segja dagleg kunde da folk her ved Karmsund sja symbol på Noregs undergang og ufridom. Men dessutan greip 4anseatane ved eit par hiN e direkte inn i Avaldsnes si soga.

HANSFATANE PA AVALDSNES. I eldgamle tider hadde det vore handelssamband millom Noreg og Millom Europa over strendene ved Austersjøen. Frå den yngre romerske jarnalderen og utover i 1000 år gjekk denne samhandelen over Nordsjø-landa (Dei britiske øyane, Neder­landa, Vest Tyskland og Frankrik) . Men no i nedgangstida vart det

95

AustersjØ-byane som fekk overtaket og hadde det like til reformasjons­hundradåret. Handelsbyane i Nord Tyskland gjorde seg til sjølvstendige bystatar, og når desse gjekk saman, vart det ei Økonomisk og militær stats­makt som det stod age av. Dei vart kalla hansa-byar og hansa-sam­bandet. Lubeck var den fremste av hansa-byane.

Tyskarane tok til å driva handel her i landet tidleg på llOO-talet. Men dei vart aldri vellikte her. Kong Sverre talar mot dei og lastar dei fordi dei fØrer vin til landet. I året 1237 gjekk det for seg eit slagsmål på hamnen i Bergen. Grunnen var den at tyskarane la koggane sine til bryg­gja, og nordmennene vilde ikkje vita av dei der. Nordmennene vilde vera herrar i sin eigen by. Håkon Håkonsson sjØlv kom på kant med hanse­atane, men laut forlika seg med dei att. For Noreg kunde ikkje brØdfØda seg sjØlv. Landet laut fØra inn store mengder korn-varor, som andre land t.d. England ikkje kunde skaffa so årvisst. Dessutan trong landet salt, og det var mest berre Lubeck som kunde skaffa salt. Avdi altso Noreg trong um korn og malt, mjøl og salt, laut kong Håkon og kongane etter han gjeva hanseatane lØyve og fridom til å handla Men etterdi tyskarane var sers pågåande og sjØlvrådige, freista kongane å setja grenser for handels­verksemda deira. Det vart i r~ynda e.i krigsstoda millom hanseat-makt og kongemakt. Men kongane vann so lite; for då det leid på, vart dei økonom­isk basta og bundne av hanseatane.'

_Den norske so (sugga) o heiter ei bok som ein tyskar i Bergen skreiv omlag 1584. Boka gjev e.i usminka skildring av tilhøva i Noreg då, men har ogso noko å fortelja om fortida. Om hanseatane segjer boka at dei bygde kontor (handelsstasjonar) på fire stader, nemleg i Brugge (i Flan­deren) , Londo"", Novgorod (i Russland), og det fjorde la dei i Noreg. Det var ei tid på N 0 t h a w (zu Nothaw), men ikkje so lenge. For skuld sjø­rØvarar laut dei flytta det lenger inn i landet til ein tryggare stad, og det vart Bergen. 2

Kvar ligg Nothaw? Anton Espeland målbar den tanken at det var NautØy, som ligg, aust for Bokn. Men styret for Rogalands Historielag (med prost Ludvig Solhe.im i spissen) gjorde den 2. juli 1930 ei ferd både til N aut",y og nordover Karmsund og fann ut at N othaw lyt vera det same som N ottehamn på Avaldsnes prestegard. Dette synet fær studnad av kon­rektor Edvard EdvardssØn som i sin Bergens Beskrivelse (frå 1670 -åra)

l Johan Schreiner: Hanseatene og Norges nedgang. 2 Om Nothaw sjå Norske Magasin, s. 22; RogaL Hist. årsh. 1926, s. 46 ff.; 1928

s. 4 ff.; 1931, s. 36 ff.; Maals og Minne, 1930, s. 110 ff. Både Vegard Sletten og Odd Nordland har sagt seg samde med Rogalands Historielag.

96

Bukk-øy med innlaupet til V. Nottehamn (Nora-Nottå) , som truleg er indent­isk med det gamle cNothaw: der hanseatane hadde sin fyrste

handelsstad her i landet. · (Kolbein Sund).

nemner -Notau som har været udi Karmsund, hvorom endnu en gam­mel digt nnnes.. At denne staden har lege ved sjølve skipsleida vert endå meir klårt av det som fortelst om erkebiskop Henrik Kalteisen. Paven hadde utnemnt han til erkebisp i Nidaros. Men kong Christian l. vilde ikkje vita av han, og so laut han rpma landet og til Rom .. På denne utreisa ~ stogga han på Nothaw (Notaw) tvo gonger (1453). Nothaw, N otau og N otaw er ulike skrivemåtar på same namnet. Det lyt ha vore ein stad med god hamn. Men ved NautØy finnst ikkje hamn. Eldre folk kalla Not!ehamn for berre -N 0 t t å., og der er slåande likskap millom uttalen av Nothaw og Nottå (den fyrste vokal er stutt). Den ligg ved Bukk­øy og er i røynda tvo haronar, -Nora (nØrdre) Nottå., som er den største, og <søra Nottå. som vender beint mot Karmsundet. Dei vert ogso kalla Vestre og Austre Nottehamn (sjå kartet over prestegarden i vedlegg IV.). Det er framifrå gode hamnar, som vart jamt nytta 50 lenge det. gjekk seglskutor. Ja når det ryk opp med sterk kuling, er dei gode å ta til no også for mindre farty. Og 50 ligg dei midt i skipsleida

97

På BuldqlY "ar altso fyrste staden hanseatane sette seg fast her i lan­det, midt i porten til vegen nordover. Dei valde ein lykle-stilling, og det vart eit dårleg varsel for framtida. Elles lyt me tru at det var under bor­garkrigane hanseatane sat på Bukkøy; for kring 1250 o,-ervintra dei i Bergen, og Håkon V. gav kring 1300 påbod om at a Il handel skulde sam­last i byane. . Sjørøvarane. som hanseatane laut rØma for, var fulla ikkje andre enn nordmenner, truleg representantar for styresmaktene, som ynskte il få hansa-veldet burt frå BukkØynå. Tyskarane hadde sikkert ikkje fått lØyve til å setja seg fast der. Men elles sa gjekk det no for seg sa mr kje og mangslag sjØrØvarskap i dei tid,er like til reformasjonen, både av kongar og private, at me mest kann tala om ei ny vikingtid.

_Avaldsnesbussen. kallast eit norsk handelsskip, som i juni 1303 var i Lynn (no Kings Lynn) i England. Ein BergenskjØpmann som heitte Thorgaut, hadde befrakta det. I 1305 er Avaldsnesbussen tvo gonger i L:vnn; men det aret vart skipet befrakta av ein annan Bergens-kjØmann, med namn Johannes Geiteskinn (eller Bukkeskinn). Dei same åra finn me ogso Utsteinbussen (frå Utstein kloster) i Lynn. Desse bussane fører trelast og andre norske eksportvarer til England og tek heim frå England malt og kledesvarer. I 1343 er der ein Avaldsnesbusse som forliser i Grin­davik på Island. Same året vert nemnt ein Lysebusse (frå Lyse kloster), i 1391 ein Halsnøy-busse og i 1394 ein ny L)"'ebusse. Alle desse bussane er skip som hØyrer heime på kongsgardar eller kloster. Dei ymse skattar og avgifter (leidang, landskyld og tiend) betalte folk for det meste med varer, og so laut varene ved eksport vendast i pengar.

Etterkvart som hanseatane fekk makt over handelen, minka det av med norske handelsskip. Etter svartedauden var Bergen meir ein hansa-by enn norsk. No hadde ogso hanseatane vorte ein stat i staten. For dei lydde berre sine eigne lover.

Ogmund Finnsson heiter den ypparste mannen i Rogaland på 1300-talet. Ivar Rova heitte farbror hans, og han var ei tid drottsete (stats­minister vil me kalla det) . Ogmund var fØdd 1321, budde på HestbØ (på Finnøy) . Då han var berre 22 år gamall, var han med i riksrådet på det viktige møtet på Varberg slott i Halleland der junker Hakon vart kåra til konge over Noreg (Håkon VI.). Sidan vart han sysselmann over Rygja­fylke og Indre Sogn og i 1355 drott-sæte. Med det vart han den mektigaste mannen i landet og sto for riksstyringa på Vestlandet. Han var ein ny Erling Skjalgsson. Både kongen og drottseten hans såg seg forarga på hanseatane si framferd og freista aga deL Kong Valdemar av Danmark

98

Glasmaleri i austre korveggen av Bernhard Greve. Det øvste syner ikkje. Innsette våren 1950.

var ikkje mindre arg, og so tok dei på å kapra hanseatiske handelsskip. På ein hansa-dag i KØln hausten 1367 vart ca. 70 hansabyar samde om

å gå til krig mot Håkon og Valdemar. Fyrst og fremst vilde dei sperra innfØrsla av matvarer til Noreg. Blokade var kvassaste våpnet deira. Men motparten dreiv på med å kapra handelsskipa deira. Ogmund Finnsson gjekk i brodden her på Vestlandet. Tidleg i 1367 tok han eit Lubeck-skip ved Eikersund, og det var lasta med 16 lester Øl, noko lereft, kjØt og sild, seinare tok han endå eit skip.

99

Hanseatane herjar og brenner på Avaldsnes. Det var året etter. Han­seatane l>adde fått med seg nederlandske krigsskip og la fyrst til ved Ag­der, aust for Lindesnes og øydela med eld og sverd femten kyrkjesokner til ein skade for 12000 merker brennt. Dinæst herja dei i Båhuslen og i Danmark. Etter dette laut kong Håkon gå med på ein stogg i striden. Den skulde vera til påske 1369. Hausten 1368 sende hanseatane nokre sende­menner som skulde forhandla om fredsvilkåra. Kongen let Ogmund Finns­son ta mot desse og tinga med dei. Det har vore gissa på at desse tinging­ane har gått for seg på Avaldsnes. Eller kannskje det var på Hestbø. Men noko semja vart det ikkje. Det vart ny krig og det på ståande fot. Hanse­atane sette fyr på kongsgarden på Avaldsnes og Øydela andre gardar ved Karmsund, både dei som hØyrde kongen til og andre. Dei brende fleire bygder i Sokndal og andre stader i Rogaland. På garden Tengs ved Eiker­sund brende dei dei gamle husa og tok med seg dei nye. I Sola sokn tok dei med seg so mange hus at bygda var heilt aud, og i lØynd drap dei Simon Litlaland og Jon Rott. I Ryfylke fanga dei tvo tenarar åt' drott­seten og plundra dei. Bonden Gudleiv Haraldsson i Ryfylke miste gods til eit verde av 40 mark og dertil skogen sin. Nikolaus Olavsson fekk eit tap på 40 mark. Etter kong Håkons klagebrev vart det i Sola gjort skade for 600 mk. brennt, ved Karmsund for 200 mk. og attåt dette Øydeleggjing av kongen sine hus til verde av 40 mk. bro (Prisen på ei ku var % mork brennt sylv).

Tyskarane brennde dessutan s å I e h u s e t1 som drottseten nyss hadde bygt opp att ved Salhus, og dei herja og brende sMehus og andre hus langs skipsleida like til Bergen. Der freista dei å herja kongsgarden og brenna den og. Men det greidde dei ikkje.

Medan denne krigen stod på, sette engelske han.delsmenner seg fast i Bergen. Dei vart verande der og tevla med hanseatane like til Vitalie­br~drene (sjør~varar frå Mecklenburg og Gotland) herja og brende byen i 142&'29. Ved hØve freista seinare både engelskmenner og nederlendarar å konkurrera med tyskarane. So det var ikkje berre hansa-koggar som seig gjenom Karmsundet den tida.

På ymis vis arbeidde hanseatane for at Noreg måtte verta sterkt knytt til Danmark. Dei gav studnad til dronning Margrete sin unionspolitikk og gjorde sitt til at greiv Christiern av Oldenburg vart kåra til konge i Dan­mark og Noreg då Christoffer av Bayern var avliden (1448) og mange

1 Om sælehus og Salhus kann ein lesa i Norsk kulturhistorie, B. r, s. 38t}-386 (Sverre Steen: Veier og reiseliv).

100

nordmenner gjerne vilde ha konge saman med Sverik (Karl Knutsson Bonde).

Olav Nilssøn var kannskje av dansk ætt; men han var norsk i sin politikk. Han rådde over Tolga og Hestbø-godsa, men var slotts­hovudsmann i Bergen. Det var ein sers djerv og sterk mann, mykje sjølsvstendig, ja sjØlvrådig, og ein stor sjørøvar når det galt hanseatane. Og kona hans, Elitse Eskildsdotter, var ikkje mindre djerv. Ho fØrde ei skuta for seg sjØlv og hjelpte soleis mannen sin når tyskarane skulde tuktast. Ola, NilssØn vilde at utlen­dingar som heldt seg i landet, skulde lyda land­sens lov. Eit diplom frå 1444 syner at han i K a r m s u n d hadde arrestert ein skipper og 3 kjøpmenner frå Rouen. Dei var mistenkte for sjørøvarferd og spionasje (D.N. XVIII, 63). På slutten vart det so øgjeleg tilkvest millom Olav NilssØn og hanseatane at dei bar våpn på han i Bergen (1455). Han rØmde inn i Munkeliv

Krusifiks på altaret modellert av Sigurd

Forchammer.

kloster med ein liten son sin. Men 2000 væpna tyskarar braut seg inn og hogde ned burtimot 60 menneskje. Biskop Thorleiv av Bergen stod for altaret i klosterkyrkja, heldt nattverds-sakramentet over den vesle guten og over ein bror til Olav og skulde verna dei. Men dei rasande tyskarane akta ikkje noko heilagt, men hogde hennene av biskopen og drap den vesle .guten som slo armane om halsen på han, og bispen sjølv. Olav Nilssøn hadde rømt opp i kyrkjetårnet; men dei gjorde opp eld og røykte han ned. Han bad om tri timar so han kunde få skrifta syndene sine fØr dei avliva han, og det fekk han. Munkeliv kloster vart nedbrent då. Dette er ein av dei fælslegaste hendingane i Noregs soga. Men kongen, Christian I., gjorde ingen ting for å straffa hanseatane for dette.

DEI KONGELEGE KAPELL. Etter 1319 budde kongane for det meste utanlands. Frå 1417 var KjØbenbavn kongens hovudstad. Men trass dette er det likt til at dei ikkje misste interessa for ordningen med kongelege kapell.

Kong Magnus skreiv den 18. januar 1342 ' frå Kalmar til prosten og kollegiet ved det kgl. kapell St. Maria kyrkja i Oslo og gav påbod om at

101

kvart år den 18. mai skulde det haldast ei stor hØgtid der for den heilage kong Eirik, ein svensk kongehelgen, og fehirden i Oslo fekk pålegg om å gjeva presteskapet 3 tønner godt Øl til den festdagen.

Kong Håkon VI. Magnusson og dronning Margrete stadfesta i 1364 dei rettar og fridomar som tidlegare kongar hadde gjeve til den nemnde St. Maria-kyrkja, og i 1380 gjorde kong Olav Håkonson det same.

Pave Johannes XXII. gav i 1331 Magnus lØyve om avlad under desse vilkår: Kongen og kyrkjelyden skulde få eit års avlad når dei lydde på messa som erkebispen eller ein annan bisp heldt i kongens kapell (eller i andre kyrkjor); men dei skulde få berre 60 dagars avlad når ein prest heldt m€3Sa. Nokre år seinare søkte kongen til paven om å få avladstida auka, og pave Clemens VI. Ia 40 dagar attått.

I tida kring svartedauden tok pavane til med omfram pengeinnsam­lingar til pavestolen. Det vart ekstra tunge byrder for folket. <De sendte avlatshandlere til Norge for å skrape det fattige folket like til skinnet. Rom var som et bunnløst kar, payene brukte en uendelighet ·av penger til sitt glimrende hoff, til elskerinner og sØnner og slektninger, til de stadige jaktpartiene i Roms omegn, til malere og arkitekter, for ikke å snakke om til krig med forskjellige kristne fyrster. Alt dette fikk nordmennene også yære med å betale .• 1

Men både kong Magnus og kong Håkon sette strenge forbod mot å betala noko umfram tiend og avgift til paven av dei kongelege kapell og presteskapet der.2

Prosten ved St. Maria kyrkja i Oslo var framleis rikskansiar, og prosten ved Apostelkyrkja i Bergen (magister eappellarum regis) var so seint som 1444 medlem av riksrådet, og minst eit par av prostane der vart seinare bispar i Stavanger. Kongen såg mun i dette kapell-presteskapet.

Om Avaldsnes-kyrkja segjer Peder Clausen Friis: <oe hafde Kon­geme jus patronatus til samme Kirker indtil Erick aff Pommeren, som oppgaff Bispen oe Kirken den frihed igjen .• ' Men til dette segjer Gustav Storm: <at Erik ai Pornmeren igjen opgav Patronatsretten, er urigtigt..

Professor Storm har fulla rett. Men elles kunde det likna kong Erik å gjera dette. For han synte ein særleg velvilje mot biskop Audun Eivinds­sort i Stavanger og mot Stavanger by.

102

Biskop Audun er' ein av dei fremste Stavangerbispane imillomalderen.

1 Ivar Welle: Norges kirkehistorie, 1948, s. 55. 2 D.N. VI, 192; I, 386; Vll, 423. 3 Samlede Skrifter 1861, s. 324 f.

Han hadde studert kyrkjerett i utlandet, havt fleire hØge kyr­kjelege embete i Oslo og var dessutan -Kong Eiriks daglige kappelan. (skrifte-far). Dermed vart han kongens fortrulege ven. Audun kom til Stavanger som medhjelpar for biskop Hå­kon som var gamall og sliten; og i 1426 vart Audun sjØlv bisp i Stavanger. Opphaveleg hadde kongane havt retten til å ut­nemna bispar. Etter 1152 fekk domkapitlet utnemningsretten. Men ved svartedauden (1350) tok paven sjØlv på seg å nemna

Ljosestakar frå millomalderen (Universitetets oldsakssamling, Oslo).

ut bispar (per provisionem) og kravde ei styggeleg stor betaling for denne utnemninga, heile 250 gullgyllen av Stavangerbispen. (1 gylden var = 12 danske skillingar). Men det var prestane og folket elles som laut betala Stavanger var kome under Rom og Noreg under Danmark. Likevel lyt det nemnast at Stavanger for det meste fekk norsk-fØdde bispar. Det var eit ljospunkt.

Audun var ein lærd, gudleg og mild mann. Men når det trongst, kunde han vera hard. 1438 sende han ein stor sum pengar frå Stavanger. Det var pengar som var innsamla til paven. Ein stad millom Stavanger og Bergen vart sendemannen overfallen og pengane rana. Men biskop Audun fekk tak i ransmennene og dømde dei til å verta _halshogde i Kristi namn •.

På ein eller annan måte har biskop Audun fått noko å segja over p r e s t e s k a p e t ved A val d s n e s - k y r k j a. Det syner soga åt St. Birgittas altar i Stavanger domkyrkja. I 1429 kalla biskopen saman eit prestemøte i Stavanger. Det vart halde omlag samstundes med lagtinget. Biskopen la då ut for prestane kor ille det stod til med sume avaltara i domkyrkja (der var minst 12 altar då). Med samtykkje av domkapitlet ordna då Audun det slik at 3 altar som vanta ymse utstyr (Michaels­altaret, St. Hallvards altaret og St. Birgittas altar), skulde hjelpast med prestetienden av ymse prestegjeld. Her er ikkje meint prestetiende i van­leg meining. Men det tyder at presten sjØlv skal betala til vedkomande altar tiandeparten av sine eigne inntekter.

103

St. Birgittas altar fekk cprestetienden» av Bjelland, Lund, Sogndal, Helleland, Lye, Hausken og A v a l d s n e s.

Truleg har kong Erik gjeve sitt lØyve til at Avaldsnes-presten som var ein kongeleg kapellan, soleis; kunde stillast på like lina med biskoppen sitt eige presteskap. Det lyt vera eit sovore lØyve som ligg til grunn for det Peder Clausen Friis fortel om patronatsretten.

St. Birgitta var av hØg svensk adel og levde på svartedauden si tid. Ho var sers gudleg, hadde ymse openberringar og vart middel til åndeleg vekkjing og skipa ein nonne- og munke-orden med hovudsæte i Vadstena. Alt i 1391 vart ho lyst heilag, og på biskop Auduns tid vart ordenen hen­nar innfØrd her i landet. Den fekk sæte i Munkeliv kloster i Bergen.

Det er ikkje underleg om denne rØrsla vart vel omtykt i Rogaland og St. Birgitta fekk sitt altar i domkyrkja. For drottseten Ogmund Finnsson var gift med dotter-dotter hennar, Katarina Knutsdotter, som elles hadde vore leikesyster til dronning Margrete.

Stavanger hadde i tri hundrad år vore by utan byrettar og soleis havt ei serstoda millom byane i landet. Byen hadde vore ein bispe-by. Bispen og domkyrkja hadde i si tid fått by-grunnen av kongen, og bispen hadde styrt der s om ein patriark. Men den 16. august 1425 gav kong Erik av Pommern Stavanger by·privilegiar. Byen fekk byfut og rådmenn som andre byar. Handelsrettar fekk han ogso, og i den nærmaste tida fram­over kom det eit økonomisk oppsving. Det flutte ogso inn hanseatar som dreiv h .. ndel og handverk.

Dei meiner at det var Audun som hjelpte Stavanger til å få byprivile­giane; for han var so inne med kongen. Men det fekk nok fylgjor for Avaldsnes kongsgard. Då Christian I. hausten 1450 reiste gjenom Roga­land - frå riksmØtet i Bergen - tok han inn til Stavanger. Avaldsnes kongsgard vart etterkvart til prestegard.

KYRKJELEGE JORDEGODS I AVALDSNES. Frå fyrste tid det var kyrkja og prest i bygda, låg det jordegods til Inntektene av det vart nytta til vedlikehald av kyrkjehuset og livemåte for presten. Men det er uråd no å segja kva gardar dette var. Men lenger nede i tida (1301) hadde Avaldsnes kyrkja inntekter av garden Helgeland, som kannskje er det same som Spannbelgeland. Vormedal, som grensar til Spannbelgeland (og opphaveleg kannskje var ein lut av det) hØyrde til Avaldsnes prestegard so seint som for 100 år sidan. Elles veit me at gardane Nora Vedle og Våge har lege til prestebordet, d.v.s presten fekk landskyld av dei som . 104

bruka desse gardane. Det har nok lege fleire gardar både til kyrkja og prestebordet; men dei vart tekne burt ved reformasjonen.

Men ogso andre kyrkjelege institusjonar har ått gardar eller gard­partar i Avaldsnes.

Munkeliv kloster (i Bergen) åtte i året 1285 % av garden Skeid (Skeie) , Avaldsnes, og Nonneseter kloster (i Bergen) resten; men Munke­liv bytte det året denne fjordeparten til seg (D.N. XII, 7) .

I seinmiillomalderen har det auka på. Etter jordeboka frå 1670 finn me at fleire kloster har ått jord i Avaldsnes og kor stor årleg avgift (land­skyld) brukarane laut betala til klostera:

HalsnØY kloster: Kolstø Landenes Lande Håvik

Lyse kloster:

3 pund korn al,~ vett «

6';'2« «

1'12 pund «

S. Vedle 2 pund korn. S. Våge (Øygarden) 3 ~~ vett korn.

Utstein kloster: Helgaberg 8 spann korn. Østhus '12 laup smØr og \ ~ vett korn.

østreim Rygge 'I'uastad Bratthelgeland

Verde av desse gamle vekteiningane er:

5 våg tunfisk 4 spann korn 1'12 pund «

3 vett «

1 pund (Skippund) = 187,17 kg., 1 vett = 46,29 kg., 1 spann = 7,72 kg., l laup = 15,49 kg. (1 stinn laup = 20,57 kg.), 1 våg = 23,15 kg. - 1 våg ogso = 18,52 kg. Der var 6 spann i 1 vett og 4 vett i eit pund eller 24 spann i 1 pund korn. I 1 spann korn var der 24 merker. l laup (smØr) = 3 bis­marpund = 4 spann = 72 merker. I eit spann smØr var der 18 merker. Pund, vett, våg, spann, laup og mork hadde under ymse hpve andre verde på andre kantar av landet.

Stavanger bispestol åtte ogso ei mengd gardar i Avaldsnes. Men på grunn av omskjeplinga ved reformasjonen, veit me ikkje sa visst kor mykje bispen åtte nett i millomalderen. Me skal koma attende til bispe­godset i neste bolken (s. 124).

Tek me eit oversyn ovet heile landet, finn me at på 1300-talet åtte kyrkja (d.v.s bispestolane, kyrkjebygningane, preste-embetta og klostera) godt og vel 'Is av jordvidda, kongen omlag Ys, adelen Ys og bØndene '/,. Men i slutten av millomalderen åtte kyrkj;t hl!iye jord\idda.

105

Korleis kunde dette verta slik? Jau, det heng nøgje saman med kristen-trua og gudlegdomen i millomalderen. Menneskja vilde gjerne til Gud. Dei hadde omsut for si sjel og det kannskje meir enn folk har det no. Dei gav i ymse h;lve sitt forgjengelege gods og gull til kyrkja og kloster so dei kunde få evig liv og ein uforgjengeleg arv hjå Gud.

Læra om s k i r s e l d e n vart ein dominerande faktor her. Katholikane lærer at når eit truande menneskje har andast, går ikkje sjela beinast til Paradiset, men lyt gjera omvegen til skirselden og vera der ei tid og lida for ymse brot som det ikkje er gjort bot for i livande live. Det er ein skirsle-prosess. Men so kann denne prossessen verta avstytta på ymis vis av dei som liver att: ved forbøne~, gode gjerningar og sjelemessa. Og nett her kunde prestane og kyrkja hjelpa til. So gav eller testamenterte folk pengar eller jordegods til kyrkja for at prestane skulde halda sjelemessa og gjera forbØner for dei dØde so skirsletida kunde verta stuttare. På denne måten fekk kyrkja mykje gods. Me skal nemna eit par dØme.

Den 2. august 1392 vart det på Avaldsnes kunngjort tvo brev etter drottseten Ogmund Finnsson (t 1388) ved Torkel Vikingsson, prest på Avaldsnes, Peter Nikulasson, sysselsmannen (fylkesmannen) i Ryfylke og tvo andre menner der Ogmund skriv at han har gjeve alt sitt jordegods millom Stavanger og Sire-å med unnantak av Vik på Jæren til kannikane ved domkyrkja i Stavanger for at dei skal halde tvo messor kvar vika for sjela hans (D.N. IV, s. 453).

l brev, skrive 24. november 1449 på Skutegjerde (?), gav Ingeborg Uspaksdotter -Joord sina NotuJand som ligger j Awaldznees sokn. (gar­den N 0 d I a n d i Avaldsnes) til biskop Gunnar i Stavanger -seer til bØna­halz (til bønehald for seg) med ollum lunnendom ok afangom som til for­nemdar jardar ligger oc liget hefwer fra fonno oc nyghio til æwerde ligar eignar.. Her er ogso meint sjelernessa, og det vert dessutan sagt at Nodland skal vera biskoppen i Stavanger sin ævelege eigedom. NB! (D.N. IV, 913).

Klostera vart sume tider nytta som gamleheimar, og på den måten fekk d e i mykje jordegods. Eldre menneskje gav ein pengesum eller ein garda-part til eit kloster mot at dei skulde få vera provent-folk der, d.v.s. dei skulde få bu i klosteret, få rØkt og stell for iikam og sjel og ei sømeleg gravferd til slutt. Då Ogmund Finnson hadde slutta som drottsete andre gongen, fekk han soleis opphald ved HalsnØy kloster og dØydde der, han den siste av den gamle storadelen i Rogaland. Og truleg er Skeie-garden ogso vorte klostergods på liknande måte.

106

InteriØr no.

Men kyrkja kjØpte ogso jord eller fekk henne som gåva på annan måte. Det lag eit ideelt syn attom dette arbeidet med å samla gods: Kyrkja laut ha midlar til å gjera misskunn og byggja Guds rike på jorda. I millomalderen hadde kyrkja mange humanitære og sosiale oppgåvor som stat, fylke og kommune har teke på seg i vår tid. Då var det kyrkja som på ymis \is sytte for dei fatige, bygde hospital for dei sjuke, tok seg av helsestellet - prestane laut vera lækjarar ogso - og sytte for under­visning. Kyrkja var fremste kulturberaren og folkeoppsedaren . Difor hadde ho bruk for store materielle midlar. Der er noko imponerande ved kyrkja i millomalderen. Men der er ogso djupe skuggar, særleg i sein­millomalderen. Det var av den grunn naudsynleg med reformasjon.

PRESTAR PA AVALDSNES I MILLOMALDEREN. Det er i grunnen ikkje so mange me veit namnet på, og lite kjenner me til dei og. Men dei er ikkje glØymde hjå Gud.

l. Presten som fekk tvo øyrar sylv (ca. kr. 800,00) av islendingen Torarinn Nevjulvsson so han skulde ringja inn påskehelga noko tidleg då Asbjørn Selsbane var dØmd til dØden (sjå s. 48 f .) .

2. Bård (Bardanes) er vel kjend frå kyrkjestriden i Stavanger i 1290-åra og biskop Arnes visitas på Karmøy 1301 (sjå s. 76 ff.) .

107

3. Eirik var «vicarius. (hjelpeprest) på Avaldsnes 11/8 1298. Dette kunde tyda at den ovannemnde Bård kannskje har vore medlem av dom­kapitlet.

4. Hall og 5. Jon er nemnde i samband med lagtinget på Avalds­nes 1322.

6. Hallstein Sigurdsson er 15/2 1341 «persona at Mario stuku j Ag­hualdzness kirkiu. (D.N. XI, 28), d.v.s. prest ved Maria altaret i Avalds­nes kyrkja. Han er truleg den same som er nemnd i eit brev dagsett Karmsund 7/9 1337 utan at det er sagt kvar han høyrer til.

7. Thorkei Vikingsson på Avaldsnes 1392, er ogso kjend frå eit brev dagsett HestbØ 1/2 1380, og kannskje var han prest på Finnøy då.

8. « - - herre Asleuer Gnttormson prester a Awalsnese som liggor i Karmssundhe., mester Olaf Tronddorson og hr. Botoluer Benedietson, "kannikar i Trondheim, bygslar <Berg baststouo j Beruen (badstova i Ber­gen) som liggor j Martens kirkio sookn j sex aar fore halwa læggo> til Bardor Erikson, 13. sept. 1446 (D.N. V, 740). Mester Olav Trondson vart seinare erkebiskop. Ei stund hindra både kongen og paven at han skulde verta det. Men til slutt lukkast det då. Avaldsnespresten har altso vore medeigar i ei badstova i Bergen.

9 Her Niels wdj Karmswndt, nemnd 1518-1524. 10. Hans Dietzer (Diiser) ? 11. Michael Jude fekk Avaldsnes 1530. Han er truleg den same som

M i k k e l S c h y t t . (Om dei tri sistnemnde sjå meir i neste bolken!) Etterdi Avaldsneskyrkja var privilegert kgl. kapell, var det kongen

som utnemnde prestane. Men elles var det biskopen sin rett å tilsetja og flytja prestar. I millomalderen hadde ikkje prestane rett til å søkja seg noko anna kall. Oftast vart dei verande i same prestegjeldet heile si prestetid.

Like til slutten av kong Håkon Håkonson si tid var det vanlegt at prestane gifte seg som andre folk. Paven og Roma-kyrkja hadde no for lenge sidan gjeve påhod om.at prestar skulde liva i ugift stand (cølihat); men prestane både her i landet og dei andre norderlanda; brydde seg ikkje om paven i det stykkje. Men no vilde Rom rydja opp i desse ting. Presta­ne sine ekteskap, som elles var skipa horgarleg, ikkje ved kyrkjeleg vigsla, vart av pave og hispar her i landet stempla som utukt. I 100 år, like til svartedauden, str æva bispane her i landet med å få prestane burt frå konene sine, men det lukkast ikkje, og sist på tok so biskopane ogso på å g~ seg <borgerleg., sume av dei då. Folket og staten godkjende prestane

108

sitt ekteskap. Prestekonene, .rids-konene. som dei ogso vart kalla, stod oftast h~gt i kyrkjelyden sine augo. Rom fekk med sine tvangsrådgjerder ikkje knekka denne Guds heilage skaparordning. 80 kann me då gå ut frå at det farmst prestekonor på Avaldsnes alt imillomalderen.

Me har no merka oss tvo protestantiske faktorar som har vore verk­same her i landet i hundradtal av år f ø r reformasjonen og som på sin måte var med å opna dØra for han. Den eine er kongane sin kyrkjepolitikk, som sette seg eit stort synleg minne her på Avaldsnes. Den andre er prestane sitt. borgarlege. ekteskap. For båe desse faktorane trassa paven. Korkje kongane eller prestane var samde med paven i a l t.

Om Avaldsnes-kyrkja heiter det i eit diplom frå 1482 at ho var. -­den gang en Fylkes-Kirke og stod den gang ved Magt, - - •. ' Dette er einaste gongen ho yert kalla f y l k e sky r k j a. Det er no ikkje urime­legt at ho var det. Me merkar oss dertil at ho • stod ved makt.. Forfallet hadde endå ikkje teke til.

, <Veiledning til at lære læse Haandskrift.'

109

REFORMASJONS.HUNDRADARET (1500 - 1600)

Millomalderen sluttar. Den nyare tid tek til. Gamalt og nytt bryt mot ein annan, og det er k 0 n g a n e som brøyter veg for det nye og val­dar omveltinga, denne venda som so mange gonger før. Der er mykje samanfløkt i denne tidbolken. Ljos og myrker, tru og vantru, svik og tru­skap, opprlir og statskupp, valdsferd og ageløysa blandar seg saman, filtrar seg ihop som ymselita tråar og gjev eit sers brokut bilæte. Nokre av desse trllane kann me no fil tak i.

Økonomisk vert det litt av ei oppgangstid. Folket tek til å reisa seg no etter dei stygge sår svartedauden gav. Folkemengda aukar munaleg. Nokre nye næringsvegar tek til, nemleg eksport av trematerialar og litt bergverksdrift. Her på Vestlandet vert det nokre år med godt sildefiske. Det kom vel med. Hanseatane fær fårlege konkurrentar i nederlendane og engelskmennene, og denne konkurransen kjem indirekte Noreg til gode.

Politisk kjem Noreg til å få intim samkjØring med Danmark. Kyrkjeleg går den romersk katholske kyrkjeskipnaden til grunns,

vert krasa av dansk konge- og adelsmakt, og kyrkjehusa vert i princippet til kongelege kapelL Kongane Frederik III. og Frederik IV. drog konse­kvensar av reformasjonspolitikken.

Moralen kjem i opplØysing. Gamall ovtru skyt friske renningar. Sjukdomen syfilis kjem til landet. «Pokker> kalla folk han; for dei trudde han hadde noko med koppane å gjera

Redsla for djevelen aukar og med det redsla for dei menneskje som selde seg til han (heksane).

Men trass mykje vondt og fælt finnst det ljospunkt. Den evangeliske kyrkja med Guds klåre ord er det største. Litt om senn fær det norske folket betre kunnskap om Gud og vegen til han. Trass kulturelle tap haustar det åndeleg vinning.

110

InteriØr no.

~IiBISTIAN I!. (1513-1523). Der var vilje og kraft til oppreist mot danskane i mannsalderen fØr reformasjonen. I 1506 sende difor kong Hans eldste sonen sin, Christian, til Noreg for å aga nordmennene, og han styrde som ein vicekonge her i 6 år. Stavanger fekk vitjing av han i 1507. Då kong Hans var avliden, laut landa hans få ny konge. I Danmark var det val-rike. Riksrådet og ein riksforsamling val d e den nye kongen. Det vart då sett opp ein kontrakt (håndfesting) millom konge og folk. Det var visse vilkår kongen laut gå med på. Kongen skulde ikkje stå fritt. Noreg var frå gamalIt ikkje valrike, men erverike. Her var det slik at eldste ektefØdde kongssonen hadde arverett til kongedØmet. Men likevel vart det til det at ogso nordmennene sette sine vilkår, kom med ymse krav til kongsemnet, liksom danskane gjorde. Men nordmennene hadde sine særlege grunnkrav: kongen måtte lova at han ikkje skulde setja danskar til å styra for seg her i landet. Nordmennene hadde vorte stygt brende. Dei danske kongene hadde allstØdt lova godt - like frå Kalmarunionen sine dagar. Men dei hadde halde det ille. Særleg hadde oldenburgarane vore leide.

Då no Christian IL skulde veljast til konge i 1513, kom det norske riksrådet med sine gamle krav og med nye formuleringar t. d. eit krav

I II

om at kongen s kuld e setj a berre innfØdde menner til p r e S t a r i d e i k Y r k j 0 n e h a n h a r k a 11 s r e t t t i l (d. v.s. dei kgl. kapell). Men Christian hØyrde mest ikkje på nordmennene. Han handsama Noreg som om det berre skulde vera eit stykkje av Danmark. Eit par år seinare sette han ein d a n s k prest, som heitte Hans Olssøn, til prost ved Maria kyrkja i Oslo og Noregs rikes kanslar. Denne prosten var ei stor ukjura, og prestane ved Maria kyrkja slost og kjeftast og levde usømelegt. Og den 24. mars 1523, 3 vikor fØr Christian rØmde landet, sette han ein dansk kannik, Klaus Pedersen (Nicolaus Petri) frå Lund, til prost (og magister capellarum regis) ved Apostelkyrkja i Bergen. Me ser av dette at skipnaden med kongelege kapell, som frå fyrst av tente særnorske interessor under dei norske kongane sin strid mot den internasjonale pave­makta, den vert no ein reidskap for danskekongen til å' kverkja det sær­norske. Det er under denne synsvinkel me lyt sjå på Avaldsneskyrkja og prestekall i denne tida.

_Her Niels wdj Karmswndt. vert presten på Avaldsnes kalla, og han finnst nemnd millom 1518 og 1524. Det ser ut til at han har stade seg god~ med lensherren på Bergenhus, den illgjetne dansken J ø r g e n H a n­s e n, og båe desse tvo har vore sers trugne tenarar for Christian Il.

Jørgen Hansen, ein ven av Sigbrit Willums, mor til Dyveke, «den lille due>, hadde vore kongeleg skrivar fØr, og han "ar ein sers dugande em­bettsmann som fØrde nøgje rekneskap for lenet og var hard mot hanse­atane og alle andre som ikkje vilde b:>lygja seg absolutt for kongen. Futen i Ryfylke, Thomas Jude, som ogso var danske, vart i 1522 arrestert og hengd avdi han hadde gjort underslag med kongens midlar.

Christian li. vilde gjerne ha kongemakta over Sverig. Han fØrde ein dyr krig med leigesoldatar og trong pengar og atter pengar for å nå dette målet. Og so laut det norske folket betala det 6g. Nett i dei åra her Niels var prest på Avaldsnes, kravde kongen nokre nye og sers tunge skattar: i 1518 ein utbodsskatt på 2 merker pr. bonde til krigen og i 1519 ein endå større ekstra-skatt (10 % av alt r~rleg og urØrleg gods av bØnder og han­seatar og 5 % av byfolk). Nordmennene reagerte ofseleg mot ekstra­skattane, særleg på Vestlandet. Bispesonen Jon Eilivsson tok på seg å reisa til KjØbenhavn og klaga for kongen; men han vart fakka på vegen, sett fast på Bergenhus og omsider avliva. Lagmannen i Stavanger, væp­naren (adelsmannen) Orm Eriksson, vart skulda for å ha eggja folk opp mot danskane, fØrd til Bergen i 1521 og drepen (hengd) av danskane utan lov og dom. - Kongen og lensherren Jørgen Hansen ilikna dei opprørske

112

Skip og tArnrom invendes no.

vestlendmgane ein drjug botsskatt til straff for folket og inntekt for kon­gen, ein botsskatt som var trldubbel so stor som tvornarkskatten. BØn­dene i Karmsund laut m.a. ut med 11 stutar i bØter. Dei pålag 1600 skatt­ytarane i Rogaland laut ut med kring 13000 merker i tvomarkskatt og botskatt, d.v.s. at kvar skattytar laut ut med verde av 8 kyr.

r hr. Niels si tid har Avaldsnes prestegard vore stasjon for lensherren sine sveinar, og presten sjØlv noko av ein kasserar for Jørgen Hansen.

r inntektsrekneskapet for sumaren 1518: . Jtem XX (20) Rhinske gyl­lene bethalidt her Niels wdj Karmswdt paa Cornelius Falckeness wegnæ szom forskreffne Cornelius bleff skyldigh tempore Hermoni ffor ett falke­leghe liggindis paa Skwdeness i Karmswndt eodem tempore •. l Og suma­ren etterpå skal hr. Niels betala 5 rhinske gyllen.

Jolehelga 1519 låg lensherren sine folk i Karmsund (d.v.s Avaldsnes), og det vart då utbetalt av statskassen 9y" mark til desse karane c- - till offerpennige iw)e affthen som loge i Kerswnd huer swend yj (6) shilling

1 H. J . Huitleldt-Kaas: Norske Regnskaber og J ordebØger fra det 16 de Aar­hundrede. I, IT og ID.

113

huer embetzmand 4 sh. huer arbeider ij (2 sh.).. Og futen Tomas Jude leverte til Jon småsvend heile 10 merker .iwle affthen wdi Karswnd •. Dette er joleoffer til presten. Det kunde altso fylgja gode inntekter med embetet; men so "'ar der ulempor ogso. Det gjorde likevel ikkje so mykje når ein stod på god fot med Jørgen Hansen.

Sumaren 1521 fekk hr. Niels ei godtgjersla på 2% mark ai lensherren for ei tynna lybsk Øl dor noget Øll swennene wddrucke for hanwm •.

Denne velviljen frå kongens lensherre har presten skynt på; for same året gav hr. Niels 3 .laaszer. (gaupeskinn) til .vor keriste nadige herre. (d. v.s. kongen). Men kvar fekk hr. Niels gaupeskinna frå?

Dei ovannemnde merknadane tyder på at lensherren og hans folk heldt seg på Avaldsnes den tid tvornarkskatten og botsskatten vart inn­drivne. Avaldsnes har vore eit sentrum for danskevelde og tyrani.

Christian Il. var den gåverikaste av oldenburgarane, og han åtte mange forutsetningar for å verta ein god konge. Han fylgde heller nøgje Håkon V. si politiske lina For han vilde styrkja kongemakta, halda i age adelen og kyrkjemakta, tøyma hanseatane og hjelpa opp underklassen. Men Christian var for bråfus og hard. Då hanseatane og den danske adelen gjekk saman mot ban, laut han rØma til Holland (13. april 1523)

FREDERIK I. (1524-1533>' farbror til Christian Il, var igrunnen ein opprfirar mot den lovlege statsmakt då han drog opp frå Holstein til KjØpenhavn og vart teken til konge, og han hadde fått hjelp av hanse­atane. No vart det ei vanskeleg tid for dei som heldt med Christian Il. Det fekk presten hr. Niels på Avaldsnes r~yna .

• Her Hans Diiser Prest fik Brev at beholde Avaldsnes Kirke, som hr. N i l s u d i K a r m s u n d, harn; Forfader (formann) havde, saafremt Hr. Nils ai Norges Riges Raad bliver gjort unyttig til samme Kirke,.1 heiter det i eit kongebrev Frederik I , ga\' 24. juni 1524, 10 dagar etter at biskop Magnus av Hamar hadde vore i Danmark og hylla han på vegner av det norske riksrådet. Kong Frederik si stoda som konge var ikkje sterk. Difor er han so varsam når han ordnar med prestetilsetjinga for det kgl kapell på Avaldsnes, at han let <Norges Riges Raad. få den endelege avgjersla. Og riksrådet hadde nett no - ved kongeskiftet - teke seg saman og vilde fØra ein sterk norsk politikk. Me veit ikkje korleis det gjekk med hr. Niels vidare, og heller ikkje veit me noko visst om Hans Diiser noko tid vart prest på Avaldsnes. Men truleg vart han det.

l Norske Rigsreg;.,tranter (N.R.R.), I, s. 4.

114

Englar over oppgangell til preikestolen, utskore av Thorleif Sohlberg.

Lensrekneskapa for 1518-1521 nemner fleire gonger Hans Dyttzer (Dissen, Ditzere, Diszer, Ditzer, Disszer), som då er i Jørgen Hansen si tenesta. Sumaren 1520 gjorde H.D. ei reis til Wismar etter stein etc. til lensherren. I 1521 vert han titulert <her Hans Diser. og det skulde tyda på at han var prest. Han gjorde det året ei ferd til Danmark for lens­herren. Skipperen på skuta heitte Hermenn Ladingh, og han fekk tVD våger turrfisk for bryet, medan hr. Hans fekk med seg ei tynna Rostocker øl (til 2~ mark) og dertil i alt 10 merker i tærepengar på reisa. Men av dei leverte han attende til lensherren 8 merker då han var attkomen til Bergen. Tru om presten levde av mest berre Øl på danmarksreisa ?

Hans Ditzer har visseleg vore ein utlending. Namnet tyder på det. I 1535 for Hans Ditzer med Vincents Lunge og kapra utanlandske skip (som hØyrde heime i Lubeck, Hamburg eller som høyrde til kongane av England og Skotland) . Det ser ut som ein av dei siste katholske prestane på Avaldsnes har gått over i sjørØYarbransjen'

Michel Jude fekk prestestilling på Avaldsnes 18. mai 1530. <Michel

1 Stavanger 1125 - 1425 - 1925, s. 121.

115

Jude fik Livsbrev paa Awinss Capel udi Awinssund, som han berettede Ingen havde Brev paa tilforn •. ' Nei Frederik I. har ikkje havt greida på korleis Avadlsnes skulde skrivast. Men so kom han no aldri til Noreg heller.

Esge Bilde, ein dansk adelsmann, var lensherre over Vestlandet med bustad i Bergen 1529-1537. På ettersumaren 1530 etla han seg til Danmark, men kom ikkje lenger enn til Karmsund. Der laut dei liggja i 14 dagar «Tha for wederss wolldt oc mynn hostrues leilighets oc skrobelighetz skyldt eifter wilse søØfarne mendz raadt som mett meg vore - -. (D.N. XII, 474). Det var nok presten Michel Jude som då laut ta seg av den hØge herren og frua hans. Seinare synte det seg at dei tvo karane ikkje hadde same politiske synet, og det laut hr. Michel svi for.

Svend Lauritssen heitte ein av presten Michel sine tenarar. Den 17. januar 1531 sto han for lagmannsretten i Bergen og vart dØmd som svikar. Han hadde rømt frå presten og teke tenesta hjå Vincens Lunge, som han hadde gjort tenesta hjå fØr, og dessutan hadde han teke imot av ein «Sty­remandt. noko av hr. Michels skyld til ein sum av 3 «bergergyllen. og handla med 4 eller 5 karar med di han sa at han skulde fara til Avaldsnes att. Men i rØynda hadde han etla seg til Sudlanda «ingen weste hvortt • . (D.N. III, 1126). Denne rettssaka syner at presten på Avaldsnes ogso dreiv handel på denne tid.

Vincens Lnnge, som ogso var dansk adelsmann, var lensherre på Vest­landet millom J ørgen Hansen og Esge Bilde. Han var ein lærd humanist, slØg diplomat, var gift med dotter til fru Inger til østråt og var i si tid den røynlege styraren i landet. Men han var upåliteleg og vart avsett frå stat­haldarskapet. Av og til kunde han fremja den lutherske læra. Lunge­gaardsvatna i Bergen har narnn etter han. Under oppstyr i Nidaros vart han drepen etter påbod frå erkebiskop Olav Engelbrigtsson, hans beiske motstandar.

Christian Il. var framleis i Holland; men alle venta at han skulde koma og vinna kongedØmet attende. Av og til sende han kaperfarty hit, og dei gjorde mang ein gong skade på sjø og land millom Karmøy og Lista. Esge Bilde ottast invasjon av Christian n. i Bergen og budde seg til å for­svara byen. Det var då han let gjera det store skjemdarverket å riva ned den fagre Apostel-kyrkja, og fekk biskop Olav sitt samtykkje til å riva den ærverdige gamle domkyrkja, (den store Krist-kyrkja) og andre kvr-

l N.R.R., 1, s. 22.

1l~

kjor under påskot av at desse kyrkjone stod for nær innpå festninga og \ilde hindra forsvaret.

Folket i Rogaland tok tydeleg parti for Christian Il. Biskop Hoskold Hoskoldson i Stavanger var i ei leid knipa. For han vilde helst ikkje ta noko parti. Han var nemleg ein fredselskande mann som levde og arbeidde for kyrkja og vilde ikkje blanda seg burt i partipolitikken. Politikken elleo laut han vera med i; for biskopane i den katholske tida var fyrste­lege personar og medlemar av riksrådet. Soleis stod då biskop Hoskold millom borken og veden.

Men onnorleis med Avaldsnes-presten. Han kvidde seg ikkje for å ta parti Han tok parti for Christian Il. slik som folket gjorde her på desse kantane. Men på den måten kom han til å ta parti mot kong Frederik som hadde gjeve han (hr. Michel) Avaldsnes prestekall. Palmesundag 1532 skreiv presten på Avaldsnes til biskop Hoskold og mana han til å vera tru mot kong Christian IL som nyleg var komen til landet med ein flåte. No er det ikkje sagt at hr. Michel mana berre bispen til oppreist. Det er sers rinwleg at Avaldsnes har vore noko av eit opprørs-reir desse åra, eit propaganda-sentrum for den landlyste kongen, og det var etter måten den mest nasjonale lina hr. Michel fylgde trass i at han sjølv tvillaust var danske (jyde).

Det gjekk gale for Christian Il. Han vart fanga og sat i fengsel resten av livetida (27 år). Og etter som det ser ut, kom ogso Avaldsnes-presten i fengsel ei tid. I eit brev skrive 7. juli 1575 på Avaldsnes yert det fortalt om ein tidlegare prest: c_ - vaar her paa Auelssnesz prestgaard en prest ved naffn her M i c k e I Sky t t, som i nogen maade forsaa sig imod salige her Eske Bilde oc fort!1rned hannem, huoroffuer hand lod hannem fencklig tage oc fØre thil Bergenhuusz, Oc effter att forne her Mrckel nogen tid lang vaar der anholdet, bleff hannem ~gen thilbødet sit prestegield, huilc­ket hand icke annamme ,-ille • .' Sogeskrivarane synest vera samde om at Mkkel Skytt er den same Michel Jude. Det er heilt rimeleg at Esge Bilde vart vond på hr. Michel slik som han agiterte for kong Christian.

Då hr. Michel hadde sloppe ut or fangenskapen, nekta han å vera prest på Avaldsnes meir. Men so fekk han eit anna prestekall, nemleg Lista, ogso var eit kongeleg kapell-kall. Hr. Michel var altso den siste presten på Avalåsnes før reformasjonen. K va tid han kom til Lista, veit me ikkje. Men han var der i 1546. Tru om han vart lutheranar den tid han var fange

1 Stavanger Domkapitels Protokoll, 1901, s. 201 og 225.

117

BilætfeIt i pre.;.l:estolen. Mathæus, utskore a-: Sigurd Forchammer. : Kolbein Sund).

i Bergen? - I 1553 klaga han­seatane til kongen på hr. Michel i Lista og futen Hans von Bremen med di dei påsto a t desse tvo hadde =kjØbt og p&rteret det rØvergods. som ,skalke og sjørøvere. hadde .ta­get fra den sjøfarende Mand •. For skuld denne klaga ,-art presten og futen stemnde til å møta i KjØpenhavn og gjera greida for seg der. Men kor­leis denne saka enda, det vei t me ikkje. Hr. Michel slutta prestetenesta si i 1561, og sonen hans, Kristoffer Mikkelsen S1.;ytt, fekk prestekallet i Lista etter han.

CHRISTIAN III. (konge 1536 -59). REFORMASJONEN. Det er med sterkt blanda kjennslor nordmenner les soga om ref or­n,asjonen i Noreg. Frå ei sida

er det soga om statskupp, overfall, overgrip og utplyndring. Frå ei onnor sida er det ein gamall norsk kongstanke (frå Harald Hardråde, Sverre og Håkon V. Magnusson) som endeleg vert sett ut i livet. Og frå ein tredje syns-stad er det eit hindrande stengsel som vert rive ned so Guds ljos kann få lysa fritt for menneskje.

Med hjelp av tyske offiserar vart reformasjonen innfØrd i Danmark, og ved danske adelsmenner vart han gjenomfØrd i Noreg.

Det var ein d a n s k riksdag som i oktober 1536 kunngjorde ;rt ogso Noreg skulde reformerast, og s a m e danske riksdagen gjorde vedtak om at Noreg skulde ikkje lenger vera eit kongeleg rike for seg, .men et Ledemod af Danmarks Rige. i likskap med Jylland, Fyn og Sjælland. Og kongen sende 14 danske krigsskip med 1500 knektar til Trondheim og skulde tvinga reformasjonen gjenom.

Eit uvanleg lett arbeid vart det for danskane å reformera kyrkja på

overflata. Dei katholske bispa-ne vart sette fast. Erkebiskop- ~

pen rØmde til Nederlanda. Det norske riksrådet vart opplØYst. Og so sigra kongemakta stort over kyrkja. Hadde kong Sverre levt no, hadde han likt seg. No vart kongen summus episkopus ("verste biskoppen) over kyrkja i Noreg, og han er det den dag i dag. Den makta som dei ka­tholske bispane hadde havt over si. kyrkja, den tok kongen over den evangeliske kyrkja. Difor tok han ogso dei jordeige­domar som hØyrde til bispe­stolane. Bispetienden vart til konge-tiende, og kloster-eige­domane vart sette under verds­legt styre. Men dornkapitJa vart verande ved lag og fekk ha sine jordegods til vidare. For Luther som var med og utar­beidde ny kyrkjelov (ordinans)

Bilætfelt i preikestolen. Markus, utskore av Sigurd Forchammer. (Kolbein Sund) .

for Danmark (og Noreg), la eit godt ord inn for dornkapitla. Prestane fekk ha sine gardar, og preste- og kyrkjetiende-skipnaden skulde stå ved lag som i den katholske tida. Kongen skulde utnemna bispane; men kyrkjelydane skulde sjølv velja seg prestar. Luther ynskte det slik. I staden for biskopar fekk ein no superintendentar;' men desse hadde på ingen måte so mykje å segja som bispane hadde havt. Kongen fØrde sitt tilsyn med kyrkja gjenom lensherren som budde i <stiftsstaden> «stiftsbefalingsmanden> ) og superintendenten, ein skipnad som i hovud­saka står ved lag den dag i dag (stiftsdireksjonen) . For det fyrste kom Stavanger bispedøme til å stå under tilsyn av lensherren i Bergen.

Reformasjons-metoden var ille nok på papiret; men han vart verre i pnksis, iminsto på Vestlandet og særleg på Avaldsnes.

1 Superintendent er eit latinsk ord og tyder tilsynsmann. Biskop (episkopos) er eit gresk ord og tyder ogso tilsynsmann. Då det leid på tok ·dei til å kaUa superintendantane for biskoppar.

119

Thord Roed heitte dansken som vart ny lensherre i Bergen i 1537. I Bergens by var reformasjonen gjenomførd fØr han kom. Hanseatane der var dei fyrste som tok den evangeliske tru. Fyrst hadde munken Antonius preika Guds ord for dei. Noko seinara kom tvo til, Herman Freze og Jens Viborg.

Katholsk gudstenesta slutta fyrst i Korskyrkja og so i Apostel­kyrkja. Den reformatoriske rørsla fekk vind i segla, og dei kongelige kapell torer ha havt sitt å segja her. Det er ikkje underleg at biskop Olav Thorkildson hausten 1526 skriv til erkebiskoppen og klagar over tilhøva i Bergen og ikkje minst over presteskapet ved dei kongelege kapell og bed erkebiskoppen om at han må få jurisdiksjon (domar-rett) over .de presthe och klercbke som tiene till kongens capelle eller andræ verslige herrer ad corrigendos excessus eorum. slik at .de motte bliffue sub diocesani obedientia som gode documenta finst j Bæren domkirkie (Bergens domkyrkja) •. 1 Bergen var einaste staden i landet som var åndeleg mogen for reformasjonen. Andre stader i landet var det lite eller ingen åndeleg forutsetning for ombota. I Stavanger bispedøme har der likevel vore litt kjennskap til den lutherske æra; for biskop Hoskold skriv i 1529 til den katholsk-huga Esge Bilde og manar han til ikkje å tillata . denne fordØmte Vantro og Lutheri, af hvilken nu mange desværre ere i Hjertet forblindede.?

Ved årsskiftet 1537-38 kom Thord Roed til Stavanger, fanga biskop Hoskold, som no var gamall og sjuk, og fØrde han til Bergen. Om ikkje lenge dØydde biskopen der i fangeskap. Domkapitlet sitt arkiv vart oppbrent og dertil verdfulle bøker. Det var ikkje den minste øydeleg­gjinga NB! Ikkje berre bispestolen sine eigedomar vart lagde under kruna. Domkyrkja og dei andre kyrkjone i Stavanger (Olavskyrkja og Maria­kyrkja) vart .reinska. for verdfullt inventar. Domkyrkja misste altara sine og St. Svithuns skrin. Til Danmark vart det fØrd. Ogso 5 klokkor vart (1558) tekne frå domkyrkja og skulde sendast til Danmark. Men skipet sokk ned ved .Klokkeskjeret. ved Håsteinen ut for Tananger.

Me kann vera visse om at noko liknande hende på A val d s n e s. Alt medan Christian III. var hertug og vitja Noreg i 1529 nytta han høvet til å «reformera. det kgl. kapell Mariakyrkja i Oslo på den måten at han plundra kyrkja for kostesame eignaluter og tok dei med seg.

120

1 D.N. VIII, 571 ; 2 D.N. Il, 808.

Ikkje berre kostesamt inventar er vorte teke burt frå Avaldsnes kyrkja, men ogso jordegodsa. Kor mykje det har vore, veit me ikkje so visst Men Avaldsnes kalIsbok har eit notat som lyder: «A ' 1263 haver Kirken og Præsten i Augvaldsnæs haft 100 Manataboel Jorder, hvoraf Kirkens Deel er Kroonen og Præstens Bispestolen .fra den Tid Kaldet blev Bispens frie Sogn ad Mensam og siden stædse forbeholden.. - Etter dette kan kyrkja sine eigedomar ha vore omlag 50 månadsmata-bol jord.' Dette er den fremste årsaken til at kyrkja kom til forfalIs. Det var ikkje lenger inntekter nok til å halda henne vedlike. Men det kom ogso andre årsakar til : Kyrkjeverjene streika, og folket streika. Dei brydde seg ikkje om å betala tiend til kyrkja og vøla henne etter at det vart slutt med dei gamle kathoIske messene. Folket i Stavanger bispe­døme hekk forunderleg seigt og fast ved den gamle trua. Og her skal me merka oss ein parallell med Harald Hårfagre si tid. Då og var det Sudvest Noreg som gjorde sterkast motstand mot den nye ordninga. Samlinga ay Noreg til eit rike og den lutherske reformasjonen hadde båe tvo sine siste sterke motstands-reir her.

Berghola i Valhest. Det kan høva i denne samanheng å gjera merksam på ei segn som segjer at då lutherlæra hadde vorte innført her i landet, gØymde dei kathoIske seg i hola i Valhest og heldt guds­tenestor der? Valhest er eit 300 m. hØgt fjell nordaust for garden Stak­kestad, og attmed der er ein stad som kallast Prestevarden.

Ikkje berre kyrkja, men ogso A val d s n e s p r e s t e k a Il vart <reformert.. Det er fortalt at preSten Mickel Skytt hadde sete i feng­sel i Bergen og at han, då han slapp ut att, kunde få attende preste­kallet på Avaldsnes. Men det vilde han ikkje. Då vart Avaldsnes preste­kall gjort tiI «en forlening. (eit len) og har seinare vore det.

Den fyrste som fekk prestekallet til «forlening. , var «slotzscriffu­eren paa Bergenhuusz. , ein statstenestemann. Han skulde ha all inn­tekt av prestekallet. Men etterdi Anldsnes sokn ikkje kunde vera for-

1 Elt månadsmat-bol var ei åkervidd på 2Y..., mål jord + beite eller marka­slått til minst 1 ku-for. Eit rrrindre gardsbruk (einvirkesgard = ~'2 mannysrk) var på 6 m.m.bl., ein fullgard (= 1 mannsverk) på 12 m .m.bl - I tilfelle av krig skulde ein gard på. 12 m.m.bl. stilla ein fulh'epna hermann med kost og fararkaup (reisepengar). Etter dette har kyrkja ått 4 store eller 8 små gardsbruk. Det ser ut til at dei gardane som Avaldsnes kyrkja åtte, har vorte lagde til bispestolen t:.l slutt (Stvgr. domk. prat., 1901, s. 201 ) .

, Etter Mathias L. Kalland ved Magnhild og Reinbard Huglen.

1 ~I

DØr til tarn-rommet,~' måla av Tormod Skjåmo.

utan prest, skulde denne slotts­skrivaren ha plikt på seg til å leiga ein kapellan (for ein billig penge) til å gjera prestetenesta. Denne ordninga stod ved lag dei fire åra Stavanger bispedøme var utan superientendent (bi­skop). I den tida var det omlag som nyss under den tyske okku­pusjonen: Kvar prest var sin eigen biskop.

I 1541 vart .Jon GnttorlllSsøn utnemnd til den fyrste evange· liske superintendent i Stavan­ger bispedØme. Han var av gamal adel. Far hans var 1490 lagmann i Bergen. Og han Val

gift med Anna Eriksdotter til Helvik i Kvinnherad. Ho var dotterdotter til den kjende Christopher Throndsson . Rust­ung, som stod på erkebiskop Olav Engelbrigtsson si sida j

striden mot Vincents Lunge. Kva skulde superintendenten

liva av no då kongen hadde slege under seg bispestolen sine eiendomar? J au, kong Christian baud lensherre Thord Roed

syta for at den nye bispen - me kallar han sa heretter - fekk nok jorde­godser tillivemåte åt seg. Og Jon Guttormsson, adelsmannen, hadde godt vit på jordegods og gjorde sikkert sitt til at den evangeliske biskopen fekk ikkje so reint små inntekter, og millom anna Avaldsnes prestekall, som altso vart teke frå slottsskrivaren på Bergenhus og gjeve som .forlening •

• øverst l v. er dØra gjenombora av maskingever-projektiL Middagstider torsdag den 7. desember 1944 gjorde tvo allierte jagarfly åtak på deo kamuflerte kyrkja med masJringever-eld, fyrst frå vest og sa frå sud. Der finnst varige mer­ker etter åtaket i våpenhuset og utvendig på murane og kopard,sra. Men sjØlve Kristus-bilætet naudde ikkje noko. Bilete måla av Tormod Skjåmo.

122

til biskoppen i Stavanger. Bi­skoppen skulde ha inntektene av Avaldsnes prestekall, men løna ein kapellan til å vera prest for seg der. Biskoppen fekk soleis ein slag patronats­rett til prestekallet. HØvet vart a:So heilt omsnudd no mot det var i millomalderen. Etterkvart vart det då regel at biskoppen tok landskyll av jordegodsa, medan presten fekk resten av inntektene, soleis som det vart formulert i biskop Scavenius's jordebok frå 1620 -åra (cGraa­gaas.) .

cAue1ssnes. Eller Agwalds­nes, haffuer Altiid werit Bissp­enns frij Sogenn ad Menssam, dogh er sidenn Beuilget en Re­siderende Sogneprest at nyde prestegaarden, och Thienden, med ald Anden Indkomst. Og thilleggelsse wisse och uwisse, Undtagen Landschylden, thill prestebollet, och dess herlighed, som Bissperne, En epther an­dens, haffuer hafft sig frij for­

cMaria-altareb i barnesakristiet ei Urnfoten), ml la av Tormod Skjåmo

beholden.. Denne reformatoriske reduksjonen av inntektene åt Avalds­nespresten står som eit typisk dØme på stats-kyrkjehøvet i det heile. I tider når statsmakta finn at kyrkja kann fremja staten sine interessor, vankar det velstand for kyrkja. Men meiner staten noko anna, vert det nedskjæring og smalhals. Etter Avaldsnes kallsbok lyt ein rekna med at biskoppen fekk landskyld av 50 månadsmats-bol som hØrde Avaldsn~ prestekall til, altso like mykje som kyrkja hadde ått. Denne reduksjonen vart aldri omattgjord. Den dag i dag er soleis Avaldsnes prestekall ein dorlening. med di biskopen (av Kristiansand?) har landskyld som opp­haveleg høyrde avaldsnespresten til. Men avaldsnesprestane gløymde

123

ikkje tapet, og eit par mannsaldrar seinare yart det ein beisk strid om saka (Abraham EngelbretssØn). Gardane Nora-Vedle og Våge var millom det jordegods som hØyrde prestekallet til.

Bispegardar i Avaldsnes. Etter reformasjonen fekk biskoppen årleg denne landskyld (avgift) av desse gardane i Avaldsnes:

Ytre Eide 1 pund korn Vedle H. pund korn (15'12 spann) Våge 3 < <

Indre Eide 3 vett og 4 spann Visnes 1'12 c < (l p. og 10 sp.) Hinderaker 3 < <

Midstokka 5 vett (5'12 vett) KalstØ 4 spann < IAustreim 11 sp. (5 sp.) Østhus 3 < < VedØy herunder 3 vett Veim 3 vett og 4 spann I Byggnes 3 vett I Møklebust 4 spann korn Austevik 3\ 2 vett Rpnnevik 'ti laup smØr Matland l pund og 3 spann og l Yz vett Fi3kå 3 vett Helgeland '1! pund korn

Våga l laup smØr og l <kobe speeck.

Tjoland 3 vett korn

Biskopen hadde sjØlvsagt gardar ogso i andre prestegjeld. Han fekk ogso kongetienden i Karmsund (det var bispetienden imillomalderen), og det var (ca. 1620):

Eukn 15 pund korn Torvastad 18 pund korn Falnes 4 < « Skåre 9 « «

Ferkingstad Akra Avaldsnes

2 4

20

<

«

«

«

«

c

Suegings (Sveio?) l Utsira l

« «

« <

l pund korn skulde reknast til ein pris av 8 slette merker, l laup smØr t il 9 slette merker og l laup spekk til l riksdalar. I 1662 er bispetienden noko st~rre:

Avaldsnes 21 '12 pund, Falnes 5 pund og 5 spann, Ferkingstad 2,. pund og 3% spann, Torvastad 20 pund og 11 spann, Skåre 12 pund, Akra 5'12 pund og 3 spann; men Bukn 6 pund og 2 spann og Utsira 5 våg fisk.

FØr me gjer oss ferdig med Christian III. Iyt me nemna at han elles var ein varsam mann når det galt å reformera sjtlve kyrkjelivet. Fyrebils fekk kyrkjelydane ha sine katholske prestar og kyrkjeskikkar. Helgen­bilæta fekk stå i kyrkjone for det fyrste. Difor vart det ikkje gjort So

124

Folketone frå Avaldsnes.

I " "'!'-d. t1.~ a.-Jy,u b.nd d" sr-1<J.J.Ha. og ..,/ GuJ;Jr-sl-5n'~ Du st.J-'bl 7IMI. ".ir jr",,,,mdfrT.tJ ''1Itfrd dd/inn ,, -hel-""r n. lyf- t .. 1 'ff mtd {" "J krøf'f" sJy-er l

I ~~ I

grø - dd

sit· 'ilT Fr~l· .!Idr

Denne sjeldne folketonen frå Avaldsnes er nedskriven og harmonisert av Klara Johannessen. Teksten her er frå kantaten for Avaldsnes kyrkja sitt 700-års jubileum, skriven av Lars Skadberg_ Men tonen har vore nytta (like til for eit halv tjug år sidan) til graysalmen ;Hv; kvider KjØd og Blod sig SaD. Den er nærmast dorisk toneart, som var mykje nytta j

millomalderen.

12.5

mykje åndeleg reformasjonsarbeid so lenge Jon Guttormsson var bisp. Han vart omsider trøytt og fekk løyve til å slutta. Seinare vart han sok­neprest ved domkyrkja i Stavanger og hadde i 1570-åra ein leid strid med domkapitlet der om inntektene av ymse jordegods, ein strid som ogso avaldsnesprestane vart innblanda L Me skal få høyra meir om det.

Då Jon Guttormsson hadde gått av, tenkte kongen på å leggja ned Stavanger bispedøme. Rogaland og Vestagder skulde leggjast inn under BjØrgvin-bispen og resten under biskoppen i Oslo. Christian III. vilde gjerne spara pengar.

Men i 1558 vart so Jens Gregerssøn Riber, ein danske, utnemnd til superintendent (biskop) i Stavanger. Han hadde fØr vore superintendent på Fær9lyane - den fyrste og siste dei hadde der - og var ein mann i 80-års alderen då han kom som bisp til Stavanger, og han «styrde. bispe­embetet omlag 13 år. «Det gik da ogsaa stig, som det maatte gaa: stiftet lignede et vrag, der omtumles af bølgerne, et aadsel, omkring hvilket Ørnene samler sig. (Bang).

Det gjekk 140 år fØr det kom nokon nordmann på Stavanger bispestol. Danskane var herrar i landet.

BISKOPPENS .RESIDERENDE SOGNEPREST- pA AVALDSNES. FØr reformasjonen var Avaldsnes ein kongsgard, etter reformasjonen ein bispe-gard eller «bispens fri sogn ad mensam. som det heiter. FØr refor­masjonen var det kongen som tilsette prest ved Avaldsnes kyrkja, etter reformasjonen var det kannskje biskopen. Soleis hadde reformasjonen snudd opp ned på tilhØva her i prestegjeldet. Avaldsnes var i båe høve noko for seg sjØlv samanlikna med grannesoknene.

I tida frå reformasjonen og utover godt og vel 100 år var det elles regelen at k y r k j e l y d a n e valde prestar åt seg. Almugen kom saman og kåra sju valmenner. Saman med prosten i prostiet valde 50 desse den nye presten. Denne laut so stella seg fram for bispen som skulde prØva om han var «skikkelig udi lærdommen., og tilslutt skulde lensherren (i Bergen eller Oslo) stadfesta valet. Residerende kappelanar på landet og personellkappellanar vart "alde av vedkomande sokneprest.

Det faktum at Avaldsnes i resten av reformasjons-hundradåret hadde berre sers dugande prestar, kann taIa for at det er biskopen sjØlv som har utnemnd prestane til dette kallet. I fleire andre prestegjeld i Rogaland 'iar det i denne tida mykje dårlege prestar.

1. !:lans Klingenberg er den fyrste presten me veit om i Avaldsnes

126

etter reformasjonen, eller som det heiter hjå Bang: .Han havde gjort tjeneste som vicepastor i Karmsund.. Bang meiner at Karmsund her er det same som Avaldsnes. Men andre tider tyder det openberrt Torvastad eller Skåre slik som når hr. Rasmus Ottesson vert nemnd <sogneprest udi Karmsund udj Ryfylke. (N.R.R. III, s. 187). Det er elles ein ting som kann ~'da på at Klingenberg har vore prest i Skåre, nemleg det at Ingle­bret InglebretS3en frå Hauge i Skåre skipreide er vitna mot lPingenberg ved Herredagen i Bergen 1599. - Sidan var han kapellan på Skutegjerd på Finnøy og deretter sokneprest til Lye (Time). Der døydde han omlag 1560 og vart gravlagd i Time kyrkja. Han hadde ein bror, herr Jørgen Klingen­berg, som ogso var prest.

FØrti år etter at han var død, kom det opp ein stygg arvestrid millom borneborna hans, og den eine parten sulka ut bestefaren sitt gode namn og rykte på ein sers ufjelg måte for å få større part av arven. Pengekjær­leV< er rota til alt vondt. Hans Klingenberg hadde tri born som me kjen­ner til: 1) Laurits, som var skrivar og borgarmeister i Bergen. 2) Anna Hansdotter, som levde 1599 og hadde ein verson Peder PederssØn i Bergen, og 3) ~i dotter som var gift med ein som heitte Svend, og ho hadde dØrene Lucæ Svendsdotter og Birgitte Svendsdotter. Det var desse tvo og men­nene deira som sette ut det rykte at Laurits Hanssen var frilleson som Hans Klingenberg <aufflede med Anne Hans Mais effteleffuerske. og at <forne Anne Hanszdaather adt verre fØdt vdj aabenbarlige hoer •. Og ved eit hØve hadde dei funne eit vitne for seg i Ingelbret Ingelbretsen Huge (Hauge) i Skåre, ein bonde, som Suend Storm av Oslo hadde skjenkt full, og i fylla hadde bonden fortalt at Hans Klingenberg hadde fått dottera Anna med ei tenestgjenta, Anna FerØske (frå FærØyane), på Skutegjerd. Denne stygge skuldinga vart so prpvd for retten på Herredagen i Bergen den 25. juli 1599 og av Stavanger domkapitel i 1600, og båe rettar fann at Hans Klingenberg var skuldlaus i dette. Skamma fall attende på dotter­døtterne som sverta hans ettermæle.

2. Rasmus Tordssøn var prest på Avaldsnes i 1553, men kann alt ha vore del' ei tid då. Han har vore ein uvanleg dugande mann, som i si prestetid fekk fleire vanskelege oppgåvor å lØysa. Han vart soleis med­lem av domkapitlet ved kongebrev av 31. januar 1553 som lyder:

<Til Rasmus ThordssØn paa Avaldsnes, at han maa have og beholde et Præbende og Kannikedom i Stavanger Domkirke, som nu er ledigt efter Hr. Eivind (Kold), med al Rente og Tilligeise for Livstid, dog at gjøre sæd­vanlig Tjeneste som andre Kanniker og være Ordinantsen og den Skik

127

· Marie Schanche f. Gar­mann, prestefrua pi! Avaldsnes 1776-1789. I 1805 var! ho gift reNi Adam J alles, sokneprest i

som Kongen om KannikedØmmer der her­efter gjør, og Kapitels Statuter under­given, bygge den Residentzs han faaer, og ikke uforrette Tjenerne eller forhugge Skovene til Uplikt. Holder han ikke disse Artikler, skal han derved have forbrutt dette Brev. (N.R.R. r. s. 171 sml. s. 628). - Det var «Krigens. præbende han fekk. Ei præbenda var ei samling av gardar eller gardpartar som vart gjevne til ein kannik til å liva av. Ho bar namnet etter hovudgarden. Krigen var namnet på ein gard (grunn) i Stavanger by. Til Kri­gens præbende hØyrde ikkje mindre enn 10 gardar på ymse stader i Rogaland (mil­lom deim Frakkegjerde i Førdesfjorden og Halseid i Skåre) og dessutan luter (halvpartar) i 6 andre gardar. Den samla inntekt av denne præbenda var 9 laup og i bpd smør, 7'12 pund og 3 spann korn, 2 bpd Turrfisk og 21 slette merker og 3 skil­ling i pengar. Attåt dette hadde so Ras­mus ThordssØn dei fØr nemnde reduserte inntektene av Avaldsnes prestekall' Ei tid før 1560 (truleg 1557) vart han forflutt til T 0 r vas t a d. Etterdi det vert disponert over præbenda hans den 22. juli 1575, lyt han vera dØd ei tid fyreat, (N.R.R. Il, 161-162) .

Men Rasmus ThordssØn var ikkje ferdig med Avaldsnes fordi om han var flutt 1il

Torvastad.

ettermann i Avaldsnes. dei tvo granneprestane.

Torvastad. Han greip inn og hjelpte sin Det var då (liksom no) hjarteleg venskap millom Han er ikkje nemnd som prost; men han har vore

det i gagnet. 3. Christopher Sigurdssjln (Sivordssøn.) var prest på Avaldsnes minst

t Sem Austrumdal: Vm pæbrendi ved Stavanger domkyrkja i l600-talet og jordegodset deira. Rog. His!. Arsh. 1939, s. 4 H.

128

45 år. Han var kannskje Stav­anger-gut. Fyrst gjekk han på latinskulen i Stayanger. Det var presteskule i den tida. Då han var ferdig der, reiste han til utlandet og studerte teologi ved uni"ersitetet i hansabyen Rostock. Han vart immatriku­lert der november 1553. Avalds­nes fekk difor ein sers lærd og vel utrusta prest då han flutte hit noko fØr 1560. Men preste­killet hadde vorte redusert ved reformasjonen, hØyrde me. Hr. Christopher freista å bøta på den skaden. Dei verdslege sty­resmennene (futar o.a.) nytta hØvet til å eigna til seg eige­domar som var lagde til bispe­stolen. Då hr. Christopher såg det, reiste han til Bergen og fekk Jacob Hardenberrig, Hans To)mes~n i Saltøn og skrivaren

Johannes Irgens von Hadem, sokneprest 1814_1826.

Anders Christensen til å paverka den garnle utlevde biskop Jens Riber so han avstod til Avaldsnespresten tvo gardar (hausten 1560). Desse tvo gardane lyt vera Nora-Vedle og Våge, som tidlegare hadde vore mensal­gods til preste-kallet. Det er truleg futen Holger Bagge som har inspirert presten til å ta det stiget.

Frederik 11. (konge 1559-1588) fØrde sjuårs-krigen med svenskane (1563-1570),1 og av den grunn vart det lagt sers tunge skattar på prestane. I 1563 må dei betala halvparten av alle sine inntekter (hr. Chr. betalte 9% dalar og H 2 mark sylv i skatt); men i 1569 slapp dei med å betala berre tredjeparten av all innkoma.

Domkapitlet i Stavanger hadde vorte sers misnØgde med den fyrre bi­skoppen, Jon Guttormsen, av di han hadde slege under seg 3· præbender og

l Det vart ei ræl skipskapring då på desse kantar av landet. Soleis bar det til at jarlen av Bothwell. mannen til den \.-enheppne dronning Maria Stuart av Skottland, vart fanga i Karmsundet i 1567. Han hadde rømt heimanfrå med tvo små skip, men kom no til å enda dagane sine i dansk fengsel.

129

andre inntekter som i røynda hØyrde kapitlet til. I mars månad 1570 sende då domkapitlet Rasmus TordSSfJn, soknepresten i Torvastad, og nokre andre medlemar av kapitlet til kongen i KjØpenhavn og klaga over desse inn­grep. Samstundes nytta Toryastad-presten hØvet til å hjelpa sin kollega med di han skaffa ehristopher Sigurdssøn kongebrev av 10. april 1570 på Stokka præbende. Til denne præbenda hØyrde gardane Stokka i HØyland, Stokka i Hetland og Hilde i Høle, og ho gav innehavaren ei årleg inntekt av 6 pund korn og 2 våger spekjelaks. Med tilføre av domkapitlet sitt klagemål baud kongen hovudsmannen (lensherren) på Bergenhus, Mats Skeel, at han skulde røkja etter i sak.,. og retta på det som rangt var. Det vart gjort. Men Jon Guttorsson rnisslika desse rådgjerdene og fbr sjØlv til KjØpenhavn og klaga til kongen. Og i KjØpenhavn hadde dei so lite greide på sakene her oppe i Noreg at kongen gav den siste klagaren rett. Kongen tok nådig imot den fyrre bispen og let han få sin vilje heller langt. Og a,· den grunn fekk so Avaldsnes-presten eit skitleg og urett­ferdig t brev frå kongen, dagsett Fredriksborg 20. august 1570, og det lyder slik:

.Til Hr. ehristopher SivordssØn, Sogneprest udi A ,'a1dsnes Sogn. Fr. lI. V. G. t . Vider, at eftersom I nogen Tid siden forleden har været her og forhvervet vort Forlenings brev paa Stokke Præbende, hvilket vi nu forfare at være lagt til Prædikestolen (sokneprestem­betet) i Stavanger Domkirke, da kunne vi os ikke noksom forundre, at efterdi I vidste samme Præbende er lagt til Prædikestolen i Stav­anger Domkirke, at I da turde Eder fordriste og understaae med slig vrang Underviisning os derom at besØge og Brev derpaa at fordre; bede vi Eder derfor og ville, at I retter Eder efter herefter aldeles Intet at befatte med forne Præbende, men det ubehindret lader følge Prædikestolen udi forne Stavanger Domkirke, som det forordineret er, og vi nu med vort Brev det til Prædikestolen, som før er rørt, bebrevet have, og at I skikke os tilhende vort Forleningsbrev, som I udi saa Maade med vrang og usandfærdig Beretning forhvervet have .• (N.R.R. I. 3. 662) . Til denne sak segjer Bang: <Nogen uærlighed fra hans (ehristopher

SigurdssØns) side forelaa imidlertid ikke, da det først var efter den tid at Stotkke præbende ble,' perpetueret Stavanger sogneprest-embede .•

Om Rasmus Tordssyn segjer kongen i eit brev til Mads Skeelog Hen-rik Brockenhuus at , En ved Navn Hr. Rasmus Tordss1n i Torvestad nogen Tid siden har været her udi Riget og med vrang Undervisning forhvervet

130

vort Brev til en anden Prestemand ved Navn Hr. Christopher SivordssØn paa et Præbende - -'. Det er openberrt Jon Guttormson sine klagemål som går att i kongebrevet ogso når det heiter: eSammeledes skal forn~ Hr. Rasmus have indbrudt i Sacristiet og der imot Kapitlets Vilje og Sam­tykke udtaget baade Stigtens (bispedømets) og Kapitlets Breve, som de æJdste ai Kannikerne have havt Nøglen til, med mere Uskikkelighed og utilbørlig Handel bedriver - -. (N.R.R. l , s. 664).

Sanninga var den at Mads Skeel hadde sett Torvastad-presten til for­"altar over dornkapitlet sine eigedomar og inntekter. Slik tiltru hadde dei styrande her i landet til Rasmus TordssØn.

l 1571 vart mag. Jørgen Erikssøn biskop i Stavanger og styrde em­bettet i 33 år. Han var danske, fØdd i Hadersleb år 1535 og har fått æres­namnet eN orges Luther • . Med eld og glo arbeidde han på å få reforma­sjonen gjenomførd i ånd og sanning. Han fekk sers god studnad frå kong Frederik Il, som hadde store kyrkjelege interessor. Me kann merka oss at både konge og bisp var moderate lutheranarar. Kongen sette dØds­straff for dei som spreidde den streng-lutherske eformula concordiaeo i landa hans, og dei prestar som åtte boka skulde avsetjast frå embetet.' Biskopen hadde mykje stræv med å reparera domkyrkja og få god skikk på latinskulen i Stavanger, der dei lærde opp prestar for bispedømet. Etter mykje strid om den parten av tienden som kallast bondeluten, gjekk ålmugen i Rogaland med på å yta eit spann korn av kvart mannsverk årleg til livemåte for elevane ved latinskulen (eSkoledegnene. ) som tid­legare hadde halde livet oppe ved å gå kring og tigga. Her er ikkje plass til å rekna opp alle storverk Jørgen ErikssØn fekk gjera. Det som vedkjem Avaldsnes er dette, at Jørgen ErikssØn fekk atlende til bispestolen alle dei jordegods som Jens Riber hadde slept frå seg, og difor laut ogso Chri­stopher SigurdssØn gjeva frå seg gardane Nora-Vedle og Våge. Kongen hadde gjeve påbod om det. Men då bispen skyna at hr. Christopher var ein mykje dugande mann, sytte han for at han vart prost i Karmsund og i 1574 kannik (medlem av dornkapitlet) , og som kannik-lØn fekk han Harvid præbende. Ti! denne hØyrde desse gardane: Horve i Høle, og del­ler av gardane Østhus, Bierge og Voll på Rennes~y og præbendens grunn i Stavanger, og den årlege avgift av henne \·ar : 2% pd. og l vett korn, l laup smpr, l hud og 3 riksmark og l skilling i pengar. Omsett i moderne prisnemning vil inntekta av denne præbende verta verdet av mest 4 kyr årleg.

1 A. Faye, s. 201.

131

Det var eit sers hØve som gjorde at det var vanskeleg å få endane til å hanga i hop på Avaldsnes prestegard (ogmange andre prestegardar): det for 50 mykje ferdafolk innom prestegarden, og etter gamall skikk og bruk fekk del der fritt opphald. Det fannst ikkje hotell dei t ider. Ved Salhus hadde der lenge vore eit sælehus for ferdafolk, men det strakk ikkje til for so mange, og det var kannskje berre fatigfolk som tok inn der. Men lensherrar, futar og offiserar eller langfarande utlendingar tok inn på prestegardane. Det vart ogso halde ting-møte der. Og alle fekk gratis opp­varting. Avaldsnes-presten klaga til kongen og fekk eit nådig svar i brev av 5. juli. 1577:

. - - at efterdi denne Brevviser hæderlig Mand Herr Christopher SivordssØn paa Aveldsnes udi Karmssund i vort Rige Norge, har under­danigst ladet berette for os hvorledes han sidder paa en Alfarvei og meget besværges med Gjesteri baade af vort eget Folk og Andre, som enten reiser til eller fra Bergen, og beklager, at han derfor ikke kan til komme med hvis aarlige Presterente han har af hans S ogn, og at han herover meget bliver forarmet, da have vi af vor synderlige Gunst og Naade undt og tilladt og nu med dette vort aabne Brev unde og tillade, at forne Herr Chr;stopher Sivordss~n maa herefter aarligen bekomme og lade opbære vor og Kranens Part af Tienden af Avaldsnes Sogn, og den have, nyde, bruge og beholde kvit og fri ad gratiam,' (N.R.R. Il, s. 224).

J a, det var ein venlegare tone i dette brevet enn i det fyrste han fekk frå kongen. Kongetienden av Avaldsnes, 20 pund korn, var verd 60 riks­dalar eller verde den tid av 20 kyr. Dette lønstillegget vart nokre år seinare redusert til godt og vel tredjeparten med di bispen i Stavanger fekk kongetienden av Avaldsnes og Christopher SigurdssØn istaden for den fekk kongetienden av Skjold sokn (omlag 6V. pund korn årleg), . Item Redegierd som giffues i steden for Smaatiende off forne Skioldtz Sogen 2 Bismerpund Sm~r oc 272 pund osb'

I Stavanger åtte hr. Chr. S. ein . Grund næst op til Bryggen ved Torvet>. Den leigde han i 1592 burt for eit år til Anne Jensdtr., borgerske i Stavanger, _saa vidt som hun kan udbygge den paa SØen, og skal hun give ham for hver Alen 2 R(\ksdalal') danske i rundleie (eller hvad andre give til Kgl. Maist. og Capitelet) •. 2 Denne grunnen kann vera noko han har arva.

l Jordebok for geistlig gods i Stvgr. stift fØr 1600, Kanselliet pakke 133, Riksarkivet.

~ Diplom av 24. sept. 1592, i Riksarkivet.

132

Biskop Jørgen ErikssØn har havt ein framifrå god hjelpes­mann i hr. Chr. S. Domkapitlet sin protokoll syner at han var med i kapeitelsmØte når vik­tige saker var oppe, soleis i møte den 17. juni 1601 då dei tvo prestane i Vanse vart av­sette frå prestestiIIingane sine. Grunnen var den at dei for det fyrste ikkje kunde forlikast seg i millom, og dinæst at dei anten forsømde gudstenestone eIler kom fulle til kyrkja og heldt gudstenestor i den tilstand.

Ved bispevisitas i Avaldsnes den 22. mai 1607 påsto etterman­nen hans at Jørgen ErikssØn hadde teke gardane N. Velde og Våge frå Christopher Sigurds­

Jncob von der Lippe, sokneprest 182; _1832, seinare biskop i

Kristiansand.

sØn utan lov og dom av di denne ikkje vilde ,bansette sin stiffsØn, Hans Simensen i Kobberuig" slik som bispen hadde bode.

DOlUKAPITLET hadde no omlag dei same oppgåvor som i den kathol­ske tida. Det var ein kyrkjeleg domstol. Særleg var det ekteskapssaker det fekk med å gjera, forlika usamde ektefolk, døma utukt og hor, gjeva skilsmålsbrev til ektefolk som vilde skiljast og dØma saker vedkomande truloving. Me skal ta med ei slik sak frå Nord Karmøy frå 1620.

Magdalene Lauritsdotter Bygnes og Eleff Nilssen hadde vorte gla i kvarandre og hadde trulova seg i lØynd. Men sjølvsagt vilde han få offent­leg truloving. Difor fekk han tvo mann, farbroren Ole Hausken og Gun­nar Stange, til å fara til Bygnes og beda om foreldra sitt samtykkje til ekteskapet. Han sende med dei ei feste-gåva til Magdalene, nemleg eit par sylv-kjede, tri sylv-skeier og seks riksdalar i kontante pengar. Folket på Bygnes vilde ikkje gjeva noko svar den dagen. Friaren har fulla ikkje vore god nok for deira familie. Og fØr det var ordna med den offentlege trulovinga - presten skulde ogso vera med då - , vart Eleff kommandert ut i kongens tenesta som soldat. Det var gjerne fatig-folks sØner som vart tekne til det.

133

Det har vore fleire unge gutar som har tykt vel om henne Magdalene, slike som foreldra hennar likar betre, og 50 tek dei utan vidare feste­gåvone som ho hadde fått frå Eleff, og sender dei til ein bror hans, som heitte Laurits, og han var toskutt nok til å taka imot dei. Dette fær Eleff omsider greida på, og 50 skriv han brev Mde til Laurits Bygnes og til farbror sin og segjer at ingen av hans vener måtte ta imot festegåva til henne Magnhild. Gjorde dei det, skulde dei få med han å gjera. Han har sett seg fyre at han vil halda lovnaden til gjenta. Men dersom han skulde dØY medan han var ute i militærtenesta, skal Magdalene likefullt ha og eiga festegåvane, og arvingane hans skal ikkje få deim.

Foreldra let so denne sak koma fram for domkapitlet i Stavanger varen 1620. Dei vilde ha dom for at Magdalene ikkje var bunden til Eleff so dei kunde gifta henne burt til einkvar annan bilaren. Men denne gongen fekk dei ikkje viljen sin. Den myndige lensherren i Stavanger len, Gabri,,] Krusze, tykte synd på gjenta og let om at når Eleff hadde vore ute i tenesta i 5 år, var det voner om at han kunde koma heim att. Det kunde vera det beste for gjenta om foreldra venta 50 lenge. Domkapitlet samtykte i dette.

Stakars Magdalene! Det vart ei sers vond tid for henne no. Foreldra gnog og gnog og vilde ha henne til slå frå seg dette med Eleff. Kor langt dei har vunne med henne, er ikkje so visst. Men berre tri fjordung år etter på er saka på nytt framme i domkapitlet Foreldra påstår at dei har fått greide på at Eleff vil buset ja seg i Danmark, og no vil dei ha avgjersla i spursmålet om gjenta er fri. Domkapitlet svara at etter ordinansen fal 24 er løyndtruloving ugyldig soframt foreldra eller andre fyresette ikkje har samtykt og presten ikkje har vore tilstades ved truloviga. Truloving var ei offentleg akt den tid og hadde juridisk bindande verknader. Dom­kapitlet kan med godt samvit ikkje segja anna enn at Magdalene Laurits· dotter Bygnes _ia her effter maa giffue sig i ekteskab med en anden erlig person, huor Gud det haffue vil, heller end at hun (mueligt) aff wtol· modighedt oe menniskelig skrØbelighedt skulle falde hen i IØszaktighedt och wtukt, Gudt til fortørnellsze oc mennisken thil forargellsze .• - So­leis vart ærleg og trufast ungdomskjærleik trakka under fØter, både av for~ldre og samfundet.

Men me skal ikkje gjera desse urett heller. Det kunde vera på plass å vera streng og myndig i den tid. For moralen var i opplØysing. So lenge den katolske kyrkja sto ved lag, dirigerte ho folkelivet med sterk hand og myndig kyrkjetukt. Dette bandet losna ved reformasjonen. Den evangeliske

134

fridomen vart mykje nytta til fridom for kjøtet. Det var ei tid heilt vanleg at kvinna og mann flutte saman utan vigsla og levde saman som ektefolk Elles var det mykje fullskap og vill­skap med slagsmål og jamvel drap, og det gjekk ei tid f"r staten og kyrkja saman fekk tøyma folkelivet att.

BRIGDE I KYRKJESKIKKANE. Det norske folket var åndeleg lite fyrebudde på reforma­sjonen. Med stor misstru har dei set på det nye som kom. Og det var ikkje få og små ombrigde dei vart vitne til.

Det vart slutt med .gangdagane. då folk

Johan Lyder Brun. sokneprest 1832-1848.

gjekk i prosesjon med prest og kross og sakrament i spissen. Ymse fest­dagar vart forbodne som t. d. Olsok og .kØrmØser>. Desse siste var kyrkjemesse-dagar, festdagar til minne om den gongen kyrkja vart inn­vigd. Men dei hadde utarta til ungdomsfestar av det mest frilynde slaget med dans og mykje fyll. Det vart ogso forbode å halda helg laurdag etter non (kl 3 em) slik folk var vane med frå fØr.

Men endå meir vart folk forbina over brigde i sjølve dei heilage hand­lingane i kyrkjehuset og elles.

Dåpshandlingen vart forenkla. FØr hadde presten dØypt barnet ved å dukka det heilt under i vatn. Dei bruka store dØypefontar i den katbol­ske tida. Dåpsorda hadde vore på latin. FØr dåpen hadde presten lagt innvigt salt i munnen åt barnet og med sputt på hØgre peikefingeren hadde han gjort krossmerke på barnet sine øyro og nase. Etter dåpen hadde han salva det med heilag olje og gjeve den fadderen som bar barnet, eit brennende ljos i handa. No vart det lese på dansk og berre aust vatn over hovudet åt barnet attåt dåpsorda

Det var ingen konfirmasjon (ved biskoppen) lenger. Ved nattverden skulde lekfolk få nyta både brØd og vin. FØr hadde

dei fått berre brØdet. Presten fekk all vinen åleine avdi ikkje noko av Jesu blod skulde spillast på golvet.

Dei gamle skikkane for brurvigsla heldt seg lenger. Det gamle var at brurparet vart vigde utfor kyrkjedØra. So gjekk brurfylgjet inn i kyrkja og det vart halde ei ekteskaps-gudstenesta (pusadar messa). So fylgde prest og klokkar heim til brudlaupsgarden og presten velsigna Ølet og

135

brur-senga. Slik varde det ved, berre det at brurfolket skulde gå til altars sundagen fØr vigsla medan dei var fastande. Brudlaupsdagen var dei jamnast ikkje det Når brurfolka skulde gå til sengs, gjekk klokkaren fyre dei og song ein salme for hØvet.

Den slste olje, eit katholsk sakrament,vart det slutt med. Men det kom opp den skIkken at sjuke menneskje likevel skulde ha presten hjå seg når det leid mot slutten so dei kunde få nattverden. Ymse skIkkar i samband med gravferder vart forbodne t.d. <sjelebad.. Sjelebad skulde gagna dei døde. Dei pårØrande og gravfylgjet bada seg, las for dei dØde, og drakk seg so fulle etterpå (grav-øl).

Men skriftemålet heldt seg omlag som fØr. Det vart etter kvart helst ein pr~ve i kristendomskunnskap.

Det vart slutt med messeofferet i gudstenestone. No skulde prestane fyrst og fremst preika og undervisa unge og gamle i, katekisma. Elles skulde no kyrkjelyden vera med å syngja salmar no, i den fyrste tida berre mennene. Kvinnone skulde tegja, knela på kyrkjegolvet og lyda på. Men i den fyrste tida vart det no mykje skrål under salmesongen. Det var ikkje kome salmebøker på landsbygda endå, og lite og ikkje biblar. I 1550-åra sende kongen nokre biblar til Stavanger stift, men dei cbleve optagne i Havet og henførte af SØrØvere, saa at der kom ingen tilstede af dem. (Faye, s. 131). Det minka elles stygt med kyrkjegonga no. I den katholske tida hadde folk ein åndeleg tvang på seg til å vitja kyrkja. For utan om kyrkja var inkje frelsa, lærde dei. Men no rådde ikkje den tvangen lenger. Og nokon ny tvang var endå ikkje komen. Men han kom sidan og det me fynd og klemm.

KYRKJE- OG PRESTESKATT ANNO 1563: Då sjuårskrigen braut laus, laut både kyrkjone og prestane det fyrste året betala ein krigsskatt på 50 % av heile si innkoma, For Karmsund ser det slik ut: Falnes kyrkja ved Oluff j Viig: 2 dalar og 9 skilling. Ferkingstad kyrkja ved Trundt po Ferkingstadt. 2% lodd sylv (1 lodd =

13,355 gram). Akra kyrkja ved Mogens po Aakre: 2 dalar og 18 sk. Avaldsnes kyrkja ved Samson po Melandt: 4 dalar, Torvastad kyrkja ved ThØrgels po Øfreby. 5% dalar, 2 lodd og 1 % kvintin

sylv (1 kvintin = ~ 4 lodd) . Skåre kyrkja ved Thorleiff po Grønhoug: 2 dalar, lort og 3 sk. Tysvær kyrkja ved Niels j Tiistzfiordt (Tysvær): 1 dalar, :W. lodd og

1 kvintin sylv.

136

Bucknebergs (Bokn) kyrkja ved Oluff po Hougnelandt: 3 dalar. Presten hr. Morthenn po Skudenes: 91~ dalar og 7 skilling.

- , - hr. Matz i Ferkingstad -Kirche prestegieldtt. : 5 dalar. -.- hr. Christopher pa Aueldtznes 9% dalar og 1% mark. - «- hr. Rasmus po Hofflandt (Torvastad): 21 dalar og II skilling.

NB: Torvastad er den mest velståande bygda. OLAVS-KYRKJA I REFORMASJONSIiUNDRADARET. Det var då

ho kom i sitt store forfall, som varde i 300 hundrad år minst. Det er fØr fortalt at ho sagdest vera i god stand i 1482. Då vart ho

nemnd som f y l k e s-kyrkja. Men 85 år seinare skriv bergensaren Absalon Pedersen Beyer om henne: -men nu er den største part der aff forfalden >, og han fortel om henne at ho -haffuer verred en aff de allerstØrste herrets kircker y Norrig. . Og kring 1600 segjer Peder Claussen Friis at _Chorit er allene ved Mact oc hollis Tieniste Ulii. . 1 Dette er alt som dei gamle sogeskrivarane fortel For halvt anna hundrad år sidan gifsa dei på at det var ljonet som hadde slege ned og sett fyr på kyrkjetårnet. Og det kann 50 vera. Men me lyt tru at det er sjØlve -reformasjonen" som er skuld i forfallet. For ved den tok statsmakta inntektskjeldor burt frå kyrkja slik at det ikkje lenger vår Økonomiske midlar nok til å reparera skaden heilt og fullt. Dei laut nøgja seg med å få tak over koret for det fyrste.

Kyrkjehuset hadde gjeld Då biskop Jørgen ErikssØn skulde reparera domkyrkja i Stavanger, fekk han kongen til å gjeva påbod om at kyr­kjone på landet i Stavanger stift skulde yta heile si årsinntekt for 1577 til byggjing av domkyrkja med unnantak av sume kyrkjor som var i gjeld: Avaldsnes, Falnes, TalgØ, Orre, BØ (NærbØ) og Ogna i Rogaland og 3 til i Agder. N.R.R. lI, s. 223.

Bokstavane og årstalet i kor-brystet. N aka hØgt oppe utvendes på austre korveggen er festa nokre store bokstavar (initialar) av jarn, HB til venstre og truleg XL til hØgre, men sette liksom i Jn·arandre. Nedanfor har kanskje stade årstalet 1560.2 No står det att berre eitt-talet og seks­talet. Kva tyder dette? Jau, dersom me kan gå ut frå at både initialane og årstalet hØyrer saman og soleis skriv seg frå same tid, kann me nærma oss ei løysing.

Det var lensherrane og futane som var representantane for den kongelege makt i Noreg. Me veit at sume tider vart lensherrane sine

1 Absalon Pederssen Beyer: Om Norigs Rige, s. 15. - Peder Claussen Friis: Samlede skrifter, 1881 s. 324 L

, Sjå L C. Dahl sm rejknjng av kyrkja frå nord 1811. s. 165, bilære av aust­veggen s. 138 og merknad nr. 3 på same sida.

137

våpen- (familie)-merke eller namne-merke (initialar) måla på altertavlor eller preikestolar.' På denne måten vilde kyrkja æra statsmakta Men i den fyrste tid etter reformasjonen "'ar tilhøva i administrasjonen heller rotut. Bang segjer at <lensherrerne paa flere steder ~

gav sine fogder paalegg om at have tilsyne med kirkerne, h\oorfor ogsaa mange av disse tog sig fore at skalte og valte

..

Initialar på korveggen.

med kirkerne og deres gods efter eget godtykke, tog <jordegaver. af kir­kernes gaarde, udhuggede deres skoge, fylte kirkehusene med varer, tiltog sig ret til at istandsætte forfaldne kirker osv .• ' Stavanger len fekk ikkje eigen lensherre fØr i 1568 då Henrik Brockenhus vart lensherre her. I 1560 låg Rogaland under lensherren i Bergen. So spørst det då: Er det i 1560 nokon lensherre i Bergen som H B kann hØva på? Nei, Erik Rosenkrantz hadde i 1559 vorte lensherre etter Christopher Walkendorf. Men i 1560 heitte futen i Ryfylke (som KarmØY høyrde til) H 0 l g e r B a g g e, og på han hØver bokstavane HB på kyrkjeveggen. Dei til høgre, XL, er -etter vanleg skikk og bruk - namne-merke for frua hans. Dei kann tyda: Christine Lavransdotter, med di X er å lesa for Ch.3

Me fær inntrykk av at Holger Bagge har vore ein heller sjØlvrådig herre-mann, ja han har steilt seg mest som ein konge i futedØmet sitt. Det ser me av den måten han for åt på garden Fragefjord (Frafjord) i HØgs­fjord. Denne garden vart gjeven til bispestolen då Jon Guttormsen vart

1 Robert Kloster: Stavangerrenessansen o.s.b. s. 79 og D.N.F. IV, s. 237. , A. Chr. Bang: Den n. kirkes h. i ref. aarh., s. 368. 3 Våren 1558 vert nemnd cHolger Bagge, som laa ud! slotslovet1> (i Bergen),

Norske Magasio r, s. 580. - Sumaren 1558 er han cfegt i Fiordane cc Karsundb, D.N. VI s. 818, nr. 791. - H.B., foged I Ryfylke, sende den 18. januar 1564 ein fange ti! Bergenbus for å verta halshogd. N. Magasin I s. 243.

Prosten Peder SchrØder skriv 1746 i Carmesunds Provstiets Justlts-Protocoll> fol. 11a: , - - man fioder disse tal af iern iodmuret i det Østllg-brost: 660. Hvor 1 tallet fatles, som ventelig er udfaldet af muren.. - Han meioer altso at det har stade 1666. Det kan fulla hØva ti! namnet på lensherren i Stavanger då, Henrik Below, som ogso svarar til initialane HB. Men prosten blandar i saman talla. Eitt­talet var ikkje falle ut; f 0 r d e t s t A. r f r a m l e is. Det lyt vera tallet for hundrad-året som a I t d å har falle burt. Men iogen kann prova at det har vore eit 6- tall

138

bisp. Men då den eldgamle Jens Riber fekk bispeembetet, gav kongen denne garden til lensherren Otto StigssØn på Agdesida. Men i 1560 kom det klage på futen Holger Bagge over at han utanvidare hadde overteke denne garden og <udsat Bonden, som paa Gaarden boede, og selv den be­sidder •. No hadde lensherren Otto Stigsslln festa den fØrnemnde bonden att og samstundes bede kongen hjelpa seg mot Holger Bagge. Kongen byd lensherren i Bergen, Erik Rosenkrantz, at han «skikker det saa at samme Bonde, som tilforn besad samme Gaard, den igjen bekommer og ikke der­fra fortrænger. (N.R.R. l, s. 293). Men det ser ut til at Erik Rosenkrantz ikkje kom nokon veg med Holger Bagge. For 4 år etterpå fær H.B. sjØlv kongebrev på Kronens Gaard Frafjord, <som han nu selv udi boer, kvit og fri indtil videre, dog skal han være Lensmannen (lensherren) paa Bergenhuus hørig og lydig" Me fær inntrykk av at kongen (den godslege Fredrik Il) med det gode vil få H.B. til å vera snild og lydig gut for fram­tida, (N .R.R. l. s. 418).

Holger Bagge har tedd seg som ein småkonge. Og dette har gjort sterkt inntrykk på den unge presten som nett då var komen til Avaldsnes, Christopher SigurdssØn. Futen sitt fyredøme har dåra presten. Då presten såg at futen fekk tak på ein gard som hadde høyrt bispestolen til, reiste han til Bergen og fekk ordna det slik at han fekk tvo gardar (N. Vedle og Våge) attåt prestegarden. Det var nett i 1560 det og hende. Me øygnar no samanhengen millom presten og futen og bokstavane på korveggen. presten har vorte so oppglØdd over futen, som direkte eller indirekte har hjelpt han til å få tak i dei tvo gardane, at han syner futen den store æra å få namnemerka for seg og frua på den ærverdige Avaldsnes kyrkja. For alt det me veit, kann det ha vore eit meir personleg venskap millom dei tvo embettsmennene.

Og kannskje kann det det året (1560) ha vorte utført ein reparasjon på kyrkja. Då var det so mykje meir grunn til å æra futen.

Men elles var det ikkje 50 ofte venskap millom prestane og futane. Dei gjorde det mange gonger vanskeleg for prestane, plåga dei på ymse måtar.

139

FRA CHRISTIAN IV. TIL FREDERIK IV. (1600 - 1725)

Kongemakta aukar ofseleg og utartar til kongeleg diktatur (einvalds­styre). I millomalderen laut kongen dela makta med tvo andre makt­faktorar, nemleg kyrkja og stor-bØnder (adel). No vert han åleine om henne.

Kongemakta grip difor inn i alle greiner av samfunds- og åndslivet, regulerar næringsvegane og tuktar syndarane. Domane vert strengare. I millomalderen var det kyrkja som heldt folk i age. No vert det stats­makta som tek på seg den oppgåva, men lyt likevel ha hjelp frå kyrkja.

Presteskapet går over til å verta kongens embettsmenner, og kyrkje­bygningane ved rekna som kongens (statens) eigedom.

Kongens embettsmenner og byborgarane ved den nye overklassen i samfundslivet.

Handel og skipsfart og ymse andre næringsgreiner tek til å blØma att. Fiskarane fær betre reidskapar (lina og garn). Utanlandske kapita­listar set seg til i norske byar.

I mangt og mykje er det ei byggjetid. Men ikkje for bØndene. Dei lyt driva det på den gamle måten og har det i røynda verre enn fØr. Ikkje mindre enn 6 krigar fØrer danske-kongen i denne tid-bolken, 5 med Sverik og l med Tyskland, og bØndene er den folkeklassen som lyt bera dei tyngste byrder. Det skynar dei, og ein og annan gongen rykkjer dei i lekkjone sine. Då går det helst ut over fut og skrivar.

Kongemakta syter for at det er den reine lutherske læra som vert forkynnt (orthodoksi). Katholikar og disentarar vert jaga ut av landet.

Det er no hekse-båla lyser kringom i Rogaland.

CHRISTIAN IV. styrde frå 1596 til 1648. Han var ein glup admini­strator som vilde ha orden i sakene, ein retteleg renæssanse-fyrste som

140

vilde ha framsteg i landa sine, og om han lyt me segja at han var verkeleg ein norsk konge. Han tok seg av Noreg og vitja landet vårt minst 26 gonger.

Sumaren 1607 var ei stor tid for Rogaland. Då kom kongen sjjJh' og mange hØge rådsherrar med han og heldt Herredag i Stavanger 3.-8. august. Ved det høvet kunngjorde han den nor­ske kyrkje-loven (ordimmsen) for det norske folk, og med det var då reformasjonen formelt fullfØrt hjå oss. Denne kyrkjeordinansen var mykje lik den danske. I det heile var norsk og dansk kyrkjeliv støypt i ei form, og denne kyr- Otto Ludvig Sincling, kjelege einsrettinga varde eit par hundrad år. sokneprest 1848-1860.

Medan kongen budde i Stavanger, sende han skipet <Trost. fyre seg til Karmsund. Det skulde liggja der og venta pa nærmare greida på ein <svensk Pinke. som var komen til Bergen. Når me dreg oss til minnes at svenskane nett då hadde hug på Finmark, skynar me mykje vel at kong Christian var på vakt. Fire år seinare vart det jamvel krig med Sverik om Finnmark. Den 13. august 1607 låg Kgl. May's livskip «Viktor. i Karm­sund, truleg ved Avaldsnes- Me kann vera visse om at kongen då vitja Avaldsnes-kyrkja, og kannskje han nett "ed det hØvet hadde samanstøyten med presten her, hr. Abraham Engelbretssøn, om lengden på prestekjolen. Christian IV. minner om Håkon V. Magnusson. For ogso kong Christian sende kongebrev frå Karmsund med di han gav svar på ein søknad frå bØndene i Arendals skipreide om utfØrsla av timber til Holland. (N .R.R. IV) .

Elles går det fråsegn om at kongen vitja Avaldsnes i 1627 og ved det hØvet sette høgde-målet sitt på Jomfru Marias synål. <Det er iallfall en be­kjennt sak; at han under sit besØk her skal ha avsatt sit h'llidemaal et eller andet sted ved kirken .• l Til hØgre for den sØre kyrkjedØra skal stå eit merkje K I V «Kristian IV) i ei lita mannshøgd?

Kong Christian tok seg mykje av dei kyrkjelege tilhøva hjå oss. Me skal her med ein gong nemna tvo rådgjerder som kom til å gagna k y r­k j e b y g n i n g a n e i stor mun. Den eine er påbodet om at kyrkje-

1 Sokneprest Endre Hove i cHaugesunds Avis, 3 '3 1916. 2 E. Hove I skriv av 14/8 1911 til Kyrkjedepartementet om kyrkj a sl soga og

tilstand (RIksantikvariatet) .

141

verjone skulde gjera rekneskap for inntekter og utgifter åt kyrkjebyg­ningane. Den andre er ei planmessig utbetring av kyrkjehusa og for­syning med nytt kyrkjeinventar og utstyr elles. Me fær ei byggjetid med kunstrenæssanse.

KYRKJEREKNESKAPA for Avaldsnes tek til i 1590-åra og går til 1723.1 Dei er i røynda sers interessante kulturhistoriske dokument om bygda i dei tider. Me ser at det har kosta mykje strev å halda Guds hus i sømeleg stand. Me finn namna på dei beste menner i bygda, dei som vart valde til kyrkjeverjer , namna på meistrar og andre bygningsfolk. Og særleg fær me greide på kor mykje og kva slag material det har gått til ved reparasjonar, og kva det har kosta. Me fær ei klår soga om kyrkje­huset og kyrkjelyden i denne tidbolken. Ja, me finn til og med merke etter hendingar i rikssoga vår. Vanleg vart det gjort rekneskap for 3 år om gongen. Kyrkjeverjene laut for kvar periode møta fram til rekne­skaps-forhØyr for prost, stiftsskrivar (og stiftsbefalingsmann) og dregne til ansvar.

Rekneskapa for 1650-51 og 1698-99 og 1700 skal me referera fullsten­dig (med unnantak av den fyrstnemnde der me har modernisert skrive­maten av talla).

T. Anno 1652 Den 22 martij Paa Kongsgaard i Staffuanger, Nero­erende Erlig Och Welbyrdig Mand, Malte Seested ti,!. Ryhauff. Kong. May.st Befalingsmand offuer Staffuanger Leen, Er Thuende Aars Regen­schaber bleffuen forhØrt Aff Prousten, Hæderlig och Wellærd Mand Her Bendt Bendixen, Och Stigtschriffuernn Falck Jenssen, pro Annis 1650 et 1651.

Ombudzmend Baard l\1øglebusted, Anders Mogenssen Och Oluff Waare.

Indtegt aff Baard Møglebusted 50

Tiende Kom 7 pund 10 spann

22 dalar lort'

Anno 1651 Jndtegt vt Supra

22 dalar 1 ort

1 Dei .finnst i Riksarkivet; men for tida etter 1700 ogso i statsarkiva i Kristi­ansand og Stavanger.

Z I slutten av millom.a1deren fekk Norig nye myntnemni.ngar: dalar, ort (mark) ~g skilliog. 1 mork = 16 skilling; 1 ort = 24 skilliog; 1 dalar = 4 ort = 96 skilling. I 1870 vart ein ort rekna for 80 øyre, men på 1600-talet hadde pengane større kjøpekraft. (Etter 1816 rekna dei 5 ort i ein specidale.).

142

Summa Nahr 1 phd Korn Agtes for 3 dlr.

Er 44 '1:, dlr.

Wdgifft. Kiercken Mayed 1 art V dlagt til it Rødt Alterklæde 5 dlr. 2 schuffler h art

Anno 1651 Visitadtz Penge 2 dIr. Kirchens bestigeIs-se till prousten 1 dir. Bekosted paa Alle Kirckeportene som en Deel Ny er Op-set tilsammen 12 dIr. Oplagt 2 tr tiere 8 dIr. Thill it Nytt Vaa-benhuss Som schall byggis 100 bord 8 dir. Regenschabet at schriffue 16 sko Skat til Thrund-hiembs Kierche 1 dIr. Domkirchen 1 art Regnschabs forhør l art Kosthold 'I:, dIr.

38% dIr. 4 sk.

Indtegt aff Anders Mogensen 50

Tiende Korn 7 % phd. 6 Spd.

Anno 1651 Jndtegt vt Supra

Surna Er

23 dIr . l art

23 dlr. 1 art

46Y, dlr.

Wdgifft. Messekleder Washed Y2 dIr. 2 tr tiere oplagt 8 dIr. Visitadtz Penge ~ dlr. Thi! det Ny Alter­KJede Skredderlpn

l dIr. 'h dlr.

4 dlr. ,~ dlr. 8sk.

Lius KiØbt for BudelØn Contribution Thill børnehuset i Aall­borrig 1 dir. 16 sko

Anno 1651 Messekleder Vashed '1; dlr. Voxlius met bude-lØn 6 dir. Kierken boertegt paa den N 1rre sidde 7 dir. till Thrundhiembs Kirche 1"2 dlr. 1 hull J gi en Muret for Regns Jndslag paa tre kirchen 1 dIr. Skaffidt bord i Ee­redschab till Vaa-benhuset for 5 dlr. Regenschabet Att scriffue 16 sko Stigtschriffurs I~n 3 art Domkirchen l art Regensehabs forh "r 1 art Kosthold ~:, dir.

-----40 dIr. 1 art 8 sk.

Indteg t aff Oluff Waare 50

Tiende Korn

Anno 1651 Jndtegt vt Supra

8phd. l Spd.

24 dIr. 'h ort

24 dIr. 'h art

143

Suma 1 hull tillugt paa Ehr 48 dIr. 1 ort Muren for Regn i

Wd g ifft. trekirchen 1 dir. For Win och brØd 5 dIr. 16 sko Win och Afflet 6~2 dIr . 16 sko t ill det Ny Alter Thil det Nye Waa-Klede 3 dlr. benhuss bord 4~~ dlr. till børnehusit i Kirchen offte Mayed 'f" dir. Aalborrig 1 dir. 16 sko Regnschabit At

Anno 51 schriffue 16 sko Boertegt den SØnder Stigtschriffr lØn 30rt Side paa træ Regensehabs forhØr 1 art Kirchen 7~'i dlr. Kosthold 'f" dir. 1 taffle t il Thime glaset 1'f" dlr. 7 art 32\12 dlr. 1 ort 4 sko

Jndschreffne penge til mig leffueret Och Jeg dem J gien ført til Regenschab

Philippi 1653. F. Jenssen.

Li gnet Indtegt Imod Wdgifften befindess

Baard Knudsen bliffuer Kircben Skyldig .. .. .. .. .... 6 dir. 4 sko Anders Mogensen bliffuer J ligemaader til Kirchen Skyldig .. .. .. .. .... 6 dlr. ~ 16 sko Och Olle Waare bliffuer Pligtig till Kirchen . ... 15 '12 dIr. ~ 4 sko

Il. Kirche Regenschab for Hans Kongelige Mayesteds Kirker udi Stav­anger amt for Annis 1698 = 99 og 1700 udj Stavanger Prousty ForhØrt og Forfatted dend 4de, 5te, og 6te July Anno 1701 paa Stavanger Prouste­gaard af os under Schrefne Proust og Stichtsschrifver Saauit mueligt efter Kongelig May st: Nordsche Loug som følger:

Agvoldsnæs Hoved Kirke Der ere Kircheverger for Annis 1698-99 og 1700 nemblig Helge skjessei og lauridtz Meeland og lauridtz N æssimb.

Inventarium 1 Kalch og disch af forgylt weger 29 lod 1 SØlf Kalch og disch til Sognebud wigtig 9 ~~ lod 1 rød flØyels messehagel med it Bardyret Crucifix paa og sØlf Kniplinger

paa, 1 gl: udslit blommed fløyels Messelhagel 1 forslit messeschiorte, 1 brugel : ditto 1 gl: rød Klædis Alter Klæde, 1 læridtz ditto kiØbt til kirchen 1697 l gl: og udslit SØnder flØyels alterteche, l gl: Alterbog 1 gl : tør Klæde til Kalchen med Kniplinger

144

1 gl: Kiste med it indlaas for til Alter Klæderne Frederici 2 Bibel gandsche udslit udset af hr: Bent tll Niels Ifuerss: i Carmsund for 5 Rdr:'

l bibel i fire bind nyes inbunden Lutherij Postil in iolio - 1 gl: Psalmebog, l gl: Alterbog

l nye Kirche Ritual l nye Alterbog begge inn qvart Kipbt 89

end nu en af de gl: Alterbøger, l mahled Ablat Esche l nye dito gnuen af Sogne præsten, 1 steen Krus til Meseviin 1 nye dito stort gifued af Sognepræsten l becken i fundten af tin, 1 taile til HelsingØrs schole og Hospital l jernstang Iliden udslit JernlØchte 1 gl: udslit tiere Kiedel % tdde stoer, Iliden Kloche l anden Kirche Klocke er spruchen er nu iorbedred og omstØbt l schrin med laas for til Kirche stoelen, l tafle til Stavanger schole l nye Gradual be Kaasted Anno 1700 af Kirchen l af M: Hans Thomissens Psalmebogen, l spade, l dito, 1 schufle l dito til groi Redschab, l thime glas paa 'h thime 1 nyt HØyrØd Klædis Alter Klæde gifuen af Almuen Anno 1699 1 fin læridtz Alterdug med breede Kniplinger gifuen til Kirchen af Sog­

nepræstens Kierisste Margareta Edvardsdaatter l liden messing Iiuse Crone med 12 piber gnuen av Welædle Tormod

TorvesØn l messing liuse Aarm gnuen af Sognepræsten Hr Anders Hegelund og

hans Kiereste Marg: Edvardsdatter

Indtegt rdr ort sk

Beholdning fra Seeniste Regenshab .. .. .. . . .. .. " . . 167 2 Korn tienden in Summa Anno 1698 Hoested og Gismervigs 12 Spand undtagen, er 26 pund 10 spand eitersom iornefnte 12 spand det Aar ligger till Tysfiords Annex a sp andet 12 sko er pundet 3 rixd .. .. ., ., . . .. .. .. . . .. .. .. . . 79 l Ao 1699 aspandet 12 sk. er pundet 3 Rdr. .. .. .. .. 80 3 naar Hoested og Gismervigs 12 spand er tillagt bliiuer 26 pund 22 spand

l Rdr tyder riksdalar.

145

Ao 1700 gaar Haaested og Gismervigs 12 Spand herfra igien til Tysver Annex blifuer igien 26 pund 10 Spand aspandet

rdr art sk

11 sk. er pundet 20/.. redegiØr. . .. . . .. .. .. .. . . .. .. .. 72 2 14 landskyld Korn 7 Spand a 13 sko spandet de 2 første Aar og de 3d. Aar 12 sk. er I 3 Aar efter Taxten .. . . .. . . . . .. 2 3 2 Herforuden 10 spand tiende aarlig rneer efter Sallig Hr: Christen Hegelunds angifuelse ind fort I Kirche stolen i Aaremaalled: 89-90 og 1691 bedrager for Anno 1698 a spand 12 sk. .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. . . .. .. 1 1 Anno 1699 ligesaa aspandet 12 sko .. .. .. . . .. .. .. .. .. 1 1 Anno 1700 aspandet 11 sk. er .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. 1 14 Salig Rasmus i Kaabervigen blef lagt neder i Kirchen der-for til Kirchen .. .. .. .. . . .. . . .. .. .. 3 1 Koe har Olle KaalstØe gifued til Kirchen

Surna Indtegt 409 2 6 Udgift

Biscopens Salarium Aarlig l rdr er 3 Aar Proustepenge .. .. .. vi,sitats fior Prausten Aarlig 1 rdr er Prousten for Kaasthold . . .. .. . . .. ..

rdr art sk 3 1 3 1

Studij schat aarlig 2 rdr: 1 art 20 schil: er i trej Aar 7 1 12 Bispe Enchens benaadind ligesaa .. .. .. .. .. .. .. 7 1 12 Catedraticum til Christiansands Dom Kirche .. .. .. 3 Sticht schrifuerens lØn aarlig 5 rdr 2 art 4 sko er .. 16 2 12 Dend nye Gradual Materien 1 rdr 1 art 8 schilling bindet 2 art fragt 12 sko at Indpache 6 sko er i alt .. .. .. .. .. .. 2 2 Winn og brØd med wox . lius og ta1gelius sambt ornamen-terene at holde Reene er hidtil Aarlig tillagt 8 pund og 13 spand af Korn tienden som fØris til udgit efter Capituls Taxt Anno 1698 a spandet 12 skilling er pundet 3 Rdr giør 25 2 12 Ao 1699 ligesaa .. .. . . . . .. .. .. .. .. . . .. . . .. .. .. 25 2 12 Ao 1700 er spandet 11 sko er pundet 2%, rixdr: giØr .. .. 23 1 23 Deignen Aarlig 1 pund Korn er disse trej Aar efter Taxten 8 3 till Agvoldsnes afhrendte Præste gaard .. .. .. . . .. .. .. 1 Anno 1698 da de mange draaber War I Kirchen udschiched Pofue! Muurmester at giØre det færdig for Reisser og Arbeid 8

146

6 tønder Kalch hente i Stavanger for .. . . .. .. . . for samme a t f.åre med Baad og folch 4 mill . . .. .. .. Kalche slaaerne for sidt Arbeide . , .. .. .. .. " .. .. . . beenhuused at giØre færdig igien efter branden af Præste-gaarden " ........ . .......... , . .. . ... . Kirche schrinet forbedred beslauget til ornamenterne med Krydtz Jern udj de vindver i Træ vestibulet derfor .. B;Jssinger og tapper af J ern till Klocherne da der Ringedis for Salig HØyløflig C 5 (Christian V.l, Jerned og Arbeid .. TØmmermændernis løn derfor og Klochebielcherne som de henger udj som gansche war brØstfeldig .. . . .. .. .. .. 2 nye Klochestrenge af Kabel samme tiid for de forslitte Atter 2 tØmmermænd at giøre nye Kloche binding Tuert ofuer Kirchen med 4 J ern bolter Kaasted ..... . . .. .. .. Anno 1699 befantis at Kirchens tag som laa med steen paa, bahre legter i Kalch iche Kunde blifue draabe frj derfor af hØye Øfrighed befahled at lade besigte huordan dend beste kunde hlelpis gaf saa tømmermænderne som Reiste ud at besigtige .. .. .. . . . . ., .. . . .. .. . . .. .. .. .. leyed 1 mand til Næstrand at bestille boer, for sin Reisse som befant at det thag maatte neder tagis en dell nye Spa­rer ind settis og giØris nye Sunetag under og saa brædis og saa med legter og tagsteene derpaa. .. Anno 1699 kit'lbt af Fogeden seign Trønder 500 Kiøbmands­boer a 100 for 5 rdr bedrager .. . . .. . . . . .. . . . . . . .. J egt og folch leied efter boerene paa Nærstrand fra Sau­gen begieris 4'12 rdr: godtgiØris .. . . .. .. .. .. .. .. .. for Kirchens tømmer gifuen af Hr Cammer Raad Rye og laae om Kring paa landet at hiemflaade med besuering .. Glar mesteren for vind verne at forbedre paa dend syn-dere slide .. ....... . .. . ........ , . . . . . .. . Kierchens boer at op Kiere efter som Almuen efter Sogne­præstens anmodning indtet wild kiØre .. .. .. .. .. .. .. 6 tylter smaat og stordt TØmmer till sperer og bindinger ofuer Kirchen som gandche war nedre og det gamel meest Passered at la de huge i schougen og hiem flaade .. .. .. gifued dem som hente de boer fra Stavanger som her efter følger .. .. .. " .. .. . . .. .. . . .. . . ..

rdr ort sk 1 2 1 2 2 1 8

1 8

l 1 16

3

1 1 16 1 1 8

2 1 8

2 2 16

25

3 2

2 3

20

2 16

6 3 8

l

147

Snedcheren Johannis Pofuelssen vig som haide begiønt at antage sig Kirchens arbeid som mand siden iche torde be-troe saa stordt idt werch, mens betinget siden med 4re by-ens tømmermænd, mens for det hand haide huget Klofued

rdr ort sk

og slinged tømmered be Kom efter accordt med Sogne­præst Stichtsschrifuer og Sex mend .. .. .. .. .. .. . . .. 10 Jern 4 bismerpund til 900 boer spiger som torbiØrn Halland slog op derfor gifued .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. 2 1500 pande spiger anfØris lort hundrede tør iche meere got giØre end a hundre 18 sk. er .. .. .. . . .. .. .. .. 2 3 14 Aatte anchere til Kirchens liuss (?) .. .. . . .. .. .. .. .. 2 3 8 legte spiger 200 a lort .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 2 3 waager Jern opslagen i 2100 legte og scharfue spiger for J ern og Arbeid .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 6 2 leijd folch med 1 stor baad til Stavanger efter de 1200 pan-der eller tagsteen .. .. .. .. .. . . .. . . .. .. .. .. . . .. 2 2 16 KiØbt 4\'2 tØnde tiere i Bergen som nu ere meget Dyre dog fØris ichun til udgift i KiØb oplægelse 4 rixdr: som er lagt paa det nye Sune tag .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. 18 noch oplagt paa dend Rand muer wed enden ai Coored der som er lagt boer oppaa begge slider derfor I KiØb og op-lægelse Een tØnde tiære .. .. . . .. .. . . .. .. .. .. .. . . 5 3 nye Kirche porte i stæden for de med Præstegaarden af­brændte de 2 ai det ofuer blefne Kirchens træfang og dend tredie ai nyet med ". vaag J ern til hengseller og Kraa-gerialt ............. ... ............ 5 meer tør vij iche got giØre Betalt tømmermændene for alt Arbeid med Sparerne at opreisse och indsette, Sundthag at lægge, legte, de nye steene at bohre og opslaa med 1 spiger i huer nye og gamle med buster og alt øxefrj (?) .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. 30 Coored gau fl var gandsche brØstfeldig med boer Aasser og Arbeid. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. 1 Stempled pappir til TØmmermænds Contract . . .. . . .. .. 1 tiære vasser i alt godt giøres .. .. .. .. .. .. Kirchens nye pande steen at opp KiØre .. .. 1 1 tømmered at opKi~re som Almuen ey vilde .. 1 giort en magelig stie med 12 trinner . . .. .. 1

148

rdr art sk Begier 2 art tør vij iche got giøre . . •. • . . . .. . . .. .. KiØbt 260 nagle spiger 8 a 6 tomme lang .. .. " .. .. " 1 8 400 KiØbmands boer hos Sr Jurgen Thomissen i Stavanger a 100 = 6 snesse a 5% Rdr. er .. .. .. .. .. .. .. .. .. 22 Betalt Tarald Fosmarehen for at fØre afuen sehreine til Kirchen .. ' . .......... .. .... ...... 3 2 noeh 4000 scharfue spiger a 100 = 18 sk. er . . .. .. . . 7 2 Hos Marthe Jurgen Cortssens 40 fem tomme spiger .. 20 nach 136 dito 4 tomme .. .. .. . . . . .. .. .. .. .. .. " 1 21 335 tre tomme 4 for a sk er .. .. .. .. .. .. . . .. 3 1000 tagsteen .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. . . .. .. 9 Niels Smed for 150 spiger 7 tomme wigtig 1 vaag 4 merker 3 Jurgen Thomissen for En t ylt prydtz planeher 9 allen lang til bust og vindschieder 20 sk. støcket .. . . .. . . . . .. .. 2 2 Jens Olsen for 3 waager Jern .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3 3 som biet ap slagen til pande spiger 2300 betalt Knud Knud-sen for en opslagen traadsse 50 fafne lang til at ophidtze Materialier med som End nu er i Behold . . . . .. .. .. .. 2 For Tømmermændernis Reisse ut at besigtige Kirehen .. 1 1 8 betalt for et Aareh stempled pappir til Contraeten anden-gang .. .. . . .. .. ... .... . . . " . . 1 Betalt Hermand Høyer for 500 legte spiger a 20 sko . . .. .. l ·1 Jurgen Thornissen for 1200 pander til Kirehen .. .. .. .. 9 2de Rug huggere, 3 Handtlangere som meest har woren Idelig hos Arbeidet at ophidse Materialer Bow steen og huad forefalde Kunde som iehe alt Kand opreignis eftersom Almuen ey wilde, de 2 fØrste paa Egen Kaast .. .. 8 De andre til sammen paa Egen Kaast .. .. .. .. .. 6 Kirchevergerne for deris umage .. .. 2

Surna udgift 362 2 19

Ligned og lagt Indtegten imod udgiften de befindis at Kirehevergerne blifuer sehyldig til Kirehen .. ., . . ., 46 3 11

Kireheverger i gienn Cristopher Hans: Staehesta og Hans anderssen Hinder&ger.

149

KYRKJEOMBODSMENNER (kyrkjeverjer):

1563: Samson paa Meland. 1591193: Olluff Vaage paa Foxen (Fosenøy) skylder 7 dalar og 3% mark

betalt til Peder Tue3tad. Desse pengane vart betalte til Gud­mund Fosen .Udi Kierkens Gield •.

1594'96: Gunder Jacobsen Vaare og Oluff paa Vaare. 1600/02: Lauritz Bøgnis. 1603/05: Toralat Moglebustadt og Johannes Kolstadt. 1606108: Berdines Hauge, Johannes Hinderager og Erlandt paa Eije. 1609/11: Joenn· Hindel'ager og Jacob (Isach) Haavig. 1612/14: Rasmus Landenes, Asslach Stangelandt og Peder Thuestadt,

P.T .• haver udlagt en Koe til Kirchen for 5 mrk .• Peder Thuffue­stad var i 1620 fullroektig for Erich Folmerssen .fogit paa Hals­senØ Closter., og klosteret sin .landboende Olluff paa Lande. fekk på Avaldsnes skipreideting på BØ den 27/ 1 1620 den domen på seg at han .Eeffter Norigs lough. har .forbrut sin jord till jordeyeren, med mindre hand den kand faa Wdj hans minde och derforuden at betale sin resterinde landschylde.. Han skylte landskyld for tvo år a Yz pund korn,

1615.'17: Anders Meelstocke, Ellenndt Axnes og AsbjØrn Hinderager. 1617/19: Holger Uvig, Sivert Haaland og Evind Sivertsen. 1620' 22: Tollef Vaage (Todlach Waage), Asslach Eike (Eige) og Michel

østuigen. 1623' 25: Jngemund Nødeland, ThorbiØrn Wiissnes og Lauritz Kaalstad. 1626;28: Aslach Eye (Eike?), ThorbiØrn Visnes og Lauritz Kolstad. 1629.'30: Aslach Eye, Niels Landenes og Hellie ytre Eije. 1631/33: Nils Landenes, Johans Stoche og Gunder Kalffueuigh. 1634/35: Nils Landenes, Knud Østhus og Jacob Haavig. 1636138: Truls FØrre, Villum Skeiye og Ingebret Vaare. 1639/41: Rasmus Sund, Peder DØlle og Oluff VigingssØn. 1642,'44: Rasmus Sund, Oluff Wigindsøn og Johannes NØddeland. 1645.'47: Rasmus østrim, Kristoffer Stakkestad og Ingebret NØrre Velde. 1648149: Morten østrim, HeUge Schey og Peder KaUeuigh. 1650/51: Baard Moglebusted, Anders Mogensen og Oluff Waare. 1652153: Hr. Kristen Bentsen, Kristoffer Holgersen og Johannes Siguord­

sen. 1654155: Thomas Stocke, Holger Helleland og Engelbret Visnes.

150

1656.'58: Christen Bendtzøn, Holger Helgeland (olle Fyrre i sl. Holgers sted 1658) og Baard Breche.

1659/61: Knud Hinderager, Gunder Førre og Mogis Østevig. 1662:63: søren Hinderager, hr. Christen Bentsen og Tore Knudsen Thue­

stad. 1663 '65: hr. Christen Bentsen, søren Christensen NØrre Velde og Tore

Thuestad. (Hr. Christen Bentsen (Skaaning) er soknepresten, og søren Hinderager - som er den same som SØren Christensen NØrre Velde - er son hans).

1666/68: hr. Christen Bentsen, TØrris Andersen Stoffue, Knud Tholleffsen Woye.

1669:71: Laurits Kollstad, Jon Vaage og Tallich Stachestad. 1672: Daniel Kaalstøe, Hans Frachegierd og Olluff Uduig. 1673: Reier Nøedeland (paa Olle fØrris Vegne), Olle Wduig och Daniel

KaalstØe epaa egen Vegne •. 1674.'77: Reier NØdeland och Joen Lande.

1678: Reier Nødeland esvarer til Kirchevergeriet for Olle Eye •. 1679/80: Anders Landenes, Knud Møglebustader og Peder Eye. 1681.83: Knud Næssem, Gunder Waare.

1686: Lauritz Jacobsen Haavig, Peder Osmundsen Eide, Truls Sivert­sen Stakkestad.

1687/88; Frandtz Oelssen Østeviig, Amund (Aanen) Amundsen Schejsseid, Peder Omundsen Eije og Olle KolstØ.

1689/91: Johannes Olsen Nord Ege og Rasmus Fischaaen, ei deris sted hans Hæderlighed Hr Christen Hægelund som sig det sielf hafuer til­taget uden Stifftschrifuerens Widenschab.

1692'94: Jens Eriksen Haavig, Aslag Skee (?), Gunder Baardsen Østrim, Johannes Andersen østre Vaage (siges SØre Vaage).

1695/97: Knud Helgeland, Knud Gundersen FØrre og Olle Wisnes. 1698/1700: Helge skejzej, lauridtz Mæland og lauridtz Næssimb. 1701/03: Christopher Hanssen Stachesta, og Hans Anderssen Hinderager. 1704106: Peder Matland og Peder Kallevig. 1707.'09: Johannes Waage og Gudmund Landens. 1710112: Jacob Olsen Udviig og Lars Knudsen MØchlebustad. 1713:15: Jacob Knudsen Axnæs og Niels Thorsen Hinderager. 1716.'18: Peder Biugnæs og Mathias Helgeland, 1719/21: Tomas Skaar, Villum Landenes og Lars Aksdal.

151

1723: Ole Matland, Johannes Gundersen FØrre og Ole Johannessen NØre Eike «isteden for Helge Mathiesen Hauge som er bleven svag og miserabel at betjene kirke ombudet og Lars Larssen Nessem befindes at have værit k.v. før ham.>

Kyrkjeverjene vart tekne av dei beste menner i bygda. Det er Avalds­nes sin a d e l me lærer å kjenna i lista ovanfor. Dei hadde mykje tyngre oppgåvor og større ansvar enn kyrkjeverjene no for tida. Dei laut fara rundt i sin lut av prestegjeldet og samla inn (eller i minsto krevja) tiende­kornet til kyrkja, senda det til byen og venda det i pengar. Altarljos, vin og brØd (oblatar) skulde skaffast til vegar, altarklæda vaskast, og kyrkja skulde «mayes>, d.v.s. pyntast med grønt lauv. Til dette kom so vedlike­hald og reparasjonar. Det vart mange av dei so utsett som kyrkja var for uver frå alle himmelsætter. Det var ikkje alltid so lett å få tak i materi­alar heller. Aslak Eikje skulde i 1621 ha tvo store vindaugo til kyrkja og reiste til Stavanger og vilde kjØpa. Men då han kom til Stavanger, var det ingen glasrneister der. Han laut til Bergen, og der fekk han tak i glas. - Og so skulde kyrkjeverjene få tak i arbeidsfoik og fagfolk, som ein helst fekk frå Stavanger, og endeleg ha tilsyn med arbeidet. Det var ikkje underleg om Madz Axdal i 1659 betalte 4 dalar til kyrkjekassen so han kunde sleppa vera kyrkjeverja.

Litt vederlag fekk då kyrkjeverjene for strævet. Dei slapp å betala tiende og redegjerd sjØlv til kyrkja medan dei hadde ombodet, og sa fekk dei vederlag for særlege oppdrag eller ulempor. Aslak Eikje fekk Hi dir. og l mork for reisor og umak. Og i 1673: «Efftersom paa den partt Reier Noedeland (Nodland) Er Kircheuerger , findes Nogle gaarder som han Jn­gen tielIde faar aff, formedelst de der paa Sider, ere Megedt forarmede, Til med Boer denne Mand hØidt ap i fieldet, saa Hand med Stoer Be­suærlighed maa Lade ffire Kornet Til Bergen, och der AnVende det Til penge, Saa paa det Hand Ei shal Lide for Stoer Schade, der for Er Beuil­get hannem som er det Ringeste Hand Kand Haffue - 1 pund Korn Eff­ter Capitels Taxt l Rdl 3 art 20 sk.> I 1711 kravde kongen halvparten av kyrkjetienden som eit <allerunderdanigst laan med reede Penge>, av Avaldsnes kyrkja 38 Rd og 1 art; men då kyrkjeverjene frakta tiende­kornet til Stavanger, sa måtte dei «ligge for storm og u-veir over 8 dags tid i Buchen og fortære deris ringe Middeler>. For denne ulempa fekk dei ein dale kvar av kyrkjekassen.

SKIPREIDA. Avaldsnes prestegjeld omfata luter av heile 4 skip­reidar. Heile Karmpy var skift i tvo, Avaldsnes og Stangaland skipreidar.

152

-~

T 0

.. H

.IJ.N ........ ~

~;.

~~ 11* J("X ..... 'lt "-v,

--

.... AL~ . ,. '>ilk .l'~. ~_ 4~ . "-'"

Kart over Karmsund med skipreideerensene. Den tjukkaste striken er gran~a for Avaldsnes prestegjeld no.

Grensa millom dei gjekk nett der herads-grensa ligg n·o millom Avaldsnes og Stangaland. Til Avaldsnes skipreida høyrde ogso gardane Snik, Vorme­dal og Spannhelgeland. Resten av Avaldsnes prestegjeeld (på austsida av Karmsundet) hØyrde til Hetland skipreida, men med unnantak av gar­dane Veim, Nodland, Nesheim, Stakkestad, Aksdal, Aksdalshelgeland, Fjellet og Frakkegjerde, som hØyrde til Skåre skipreida. På Håkon den Gode si tid vart det pålagt kvar skipreida å rusta u t eit skip med mann­skap og mat for ei viss tid til forsvar av landet (leidang) . Seinare vart skipreidene tinglag og lensmannsdistrikt (til 1855). Avaldsnespresten hadde med 4 lensmenner å gjera. Kyrkjeverjene vart vanleg utnemnde slik at det var ein i kvar av dei 3 største skipreide-lutene.

KYRKJA SIN KORN-TIENDE i 1663. Gardsnamna er skrivne onnor­leis enn me er vane med. Der det fannst fleire oppsitjarar på ein gard, vart tiende-plikta skift på dei etter storleiken av bruka. Store gardar stor tiend. Sørstocke .. Meellstocke .. Noorstocke .. Aasen . .. . Stangeland . Bøgnæs ... . Vare . .. . . . Haaland . . . _ .. Helgeberg Østviig .. . - . . Haavig .. __ . . Eyed . ..... . . Bræcke . . .. . . Skaar .. . .... . Sund . . . . . .. . Ytreland .. . .. . Qvalevog . . ... . østrem .. . .. . Kollsted . . Mæland . . ... . Mattland .. ... . Fiskaaen . . SØr vojie . ,

154

. .. ..

12 spann 10 sp. 10 sp.

3 sp. 24 sp. 10 sp. 24 sp.

6 sp. 3 sp. 8 sp.

12 sp. 18 sp. 3 sp. 3 sp. 3 sp. 4 sp. 2 sp.

14 sp. 27 sp. ( ?) 6 sp. 8 sp. 6 sp. 4 sp.

SØr Velle .. .. . . .. 13 spann NØrre Velle .. ... .. 18 sp. Vojie ............ 26 sp. Skeje .. l 'h pund og 2 sp. Sinder ager 1 pund 1

vett og 2 sp. ~

Visnæs Landenæs Lande . . Udviig . . Helleland

3 yetter og 4 sp. 21 sp. 13 sp. 18 sp. 3 sp.

Tuesta . . Østhus .. Myge . . ... . MØglebusta . . Axnæs . . . . Skreie .. . .... . . . DØle . . . . . . .. . _ NØr eike . .. .. .. . SØr eike ....... . Veim . ...... .. . Fyrre . . .... . .. . Nøddeland . . . .. .

10 sp. 3 sp. 8 sp.

12 sp. 8 sp. 2 sp. 3 sp. 4 sp. 8 sp. 4 sp.

16 sp. S sp.

Næssim . . . . .. 5 spann Slaekesla 10 sp. Helleland .. •. 4 sp. Axdall .. .. .. 9 sp. F'raekegiær . . . . .. 4 sp. Skedtseie . . 3 sp. Staffue .. . . 3 sp. sør vaage .. 8 sp. Stigeberg .. 2 sp. Kalleviig . . 12 sp. HØie.. .. . . .. .. 18 sp. Tvede. . .. .. .. .. 2 sp.

her er oe 7 sp. Korn i Land­skyld foruden Byxell. gaar derfor liige med tienden.

Gissmerviig Haaste ....

10 sp. 2 sp.

NBi Disse to gårder giffver deris Tiende iekun hverandit aar hild.

Vaage .. 6 sp. 15 sp. 5 sp. 6 sp.

Fosen ... . Tionland . . . . . .

Bratt-helleland . .

Testor Christen BenttaØn

egen haand loci P .

KYRKJE-KYR, LANDSKYLD OG ANDRE INNTEKTER hadde ogso Avaldsnes kyrkja. I millomalderen gav folk til kyrkja. ikkje berre jord­eigedomer og gull og sylv. men ogso kyr og andre husdyr. Kyrkje-kyrne fylgde med inn i den nyare tid. Desse kyrne vart då leigde burt til gard­brukarar. som svara ei årleg leigeavgift for dei. vanleg lort pr. ku. til inntekt for kyrkja. T a l e t p å k Y r k j e k y r var ulik for dei ymse kyr­kjer. og det skifta ogso med tidene:

Falnes ... . ..... . F'erkingstad .. .. .. Ageraa (Akra) .. •.

ca. 1591' 3 2 1

ca. 1626' 5 2 1

ca. 1654' 7 3 3

Bukn . .. . . . ...... .. 9 + 3 sauer 10 + 4 sauer 5 o 6 6 7 ? 7 ?

+ 2 lamm Torveslad. . . . .. •..... Houge (Skare) .. .. •. .. .. Udsire . . . . Avaldsnes .. Skjold ... . Tysvær ... . Vats ..... .

4 3 0 0 9

12 17

l Jordebok i Kanselliet, pk. 133. Riksarkivet.

0' 2 ? 0

12 13 18

2 Biskop S'cavenius' (Skabos) jordebok som vert kalla cGrågås). • Amtm. i Stvgr. pk. 32. St.St. -l cTorvestad hadde 6 Ulforn, dem tog Kieckevergen til Kirkens bygning ...

155

Avaldsnes-kyrkja sine s a m I a å r s - i n n t e k t e r var i 1620-åra 21 pund korn («Grågås. har «henved 25 pundb), 7 lamm («Grågås.: Smaa Thiende 13 Lamb), tersk fisk: 1 tynna som vart verdsett till dIr og 1 kyr­kjeku («Grg .• har korkje fisk eller ku).'

Kyrkje-ku hadde ikkje Avaldsnes kyrkja den fyrste tid etter reforma­sjonen. Men i 1613 fekk ho ei på den måten at kyrkjeverja Peder Tuastad stod i skuld til kyrkja for kyrkjernidlar han hadde samla inn, og so betalte noko a,- den gjelden ved å gje\'a ei av kyrne sine til kyrkja. Kua vart taksert til 5 merker (ort).

I 1631 er denne kua «Affsagt for medelst loulig Aarsag Och er Jgien 1 Quie thill kommen som skall paa Leje .• Men i 1663 heiter det: «Denne Koe har ey \'er~ till nu i 28 aar .• ' - Kyrkja fekk ei ny ku i 1670, og den var i leiga hjå Johannes HØie. I 1694 fekk ho atter ein ny ku; 1713-18 hadde Hans SØr-Vedle ei kyrkjeku til leiga; men ho dauda for han.

Me har fortalt at Avaldsnes-kyrkja misste jorde-godset sitt ved refor­masjonen. Eit heilt hundrad år hadde ho difor ikkje inntekter av land­skyld- «Grågås . segjer: «Denne Kiercke er nock forsørgett med Thienn­den, och haffuer derfor Ingen Landschy Id hafft. . Men denne satsen er usanning frå ende til annan. Han er fulla berre ei officiell orsaking for overgripet danskane gjorde. Det var elles fleire andre kyrkjer som ikkje åtte landskyld; t.d. Ferkingstad, Bokn, Håland og HØyland. Men dei fleste hadde då ein eller fleire gardar som dei fekk landskyld av.

Då det leid på, fekk likevel ogso Avaldsnes kyrkja landskyld, nemleg av g a r d e n N 0 r d t vei t i FØrdesfjorden. Nordtveit låg Øyde i 1567. I 1602 er ', ~ vett korn i garden krungods (statseigedom) , og i 1629 er krun­godset auka til 6 spann (l vett) korn. Men i 1634 ligg garden Øyde att, og då åtte Peder Pedersen Koll alt i han (14 spann korn). I 1665 er Nord­tveit under kultur att. Leilendingen då herter Peder Mogenssøn og er 55 år gamalL Og i 1670 eig kanslar Peter Reitz 7 spann i Nordtveit og Avalds­nes kyrkja 7 spann, altso halvparten av garden. Kyrkjerekneskapen 1663 fortel korleis kyrkja fekk den: cLandschiuld- J Thuede - 7 Spd- K. - -3 ort e sko som Sal Jffuer Ni'.elss. foræred til Kirchen for han' og hans Hustru at niude Stoel Sted, Nemblig - '. Denne mannen var I var N i I s­s Ø n L e m, som hadde \'ore fon'altar ved Udstein Kloster, budde 1655 i Stavanger og vart gift med ei enkja som heitte Anna, dotter til råd­mann i Stavanger Hans Pettersen GammeL Dei busette seg seinare på

156

l J ordebØker 1595-1754 i Statsholderarkivet D. IX. 14, R.a. , Krykje-stol til Avaldsnes k. 1609-62, R.a.

Stangalandsgarden 1866 med stova frå Torfæus-tida i midten.

Stangaland. Mannen dØydde fØr 1661, og enkja, Anna Stangeland, gifte seg den 9. juli 1665 i cKobbervigen. med cammerarius Tormod Torfæus. Etter at kyrkja vart seld til private eigarar kom Nordtveit burt frå henne.

cGaardbrugerne fik mod Betaling sine Sto I e s t a d e r. Men de var uden Bænker, saa at de, som vilde have nogen Hvile, maatte hænge ud over Stolekanten eller, som Kvinderne havde for Ski;k, huke ned paa Gulvet, de ene støttende den anden. Stolerne var desuden kun for Ældre. Ungdommen maatte staa nede i Skibet. Gutterne til høire og Pigerne til venstre, hver ved sin Gaards StoL Ovne fandtes ikke, saa at de Kirke­sØgende om Vinteren ofte har frosset jammerlig og flittig maatte rØre Hænder og FØdder for at holde Varmen i sig.,l

Det var fleire som betalte for sitjeplass langt framme i kyrkja. I 1634 var der dører for kyrkjestolane. Kring 1720 betalar gjestgevaren på Høge Vardane Lauritz Pedersen Holm 16 sko årleg i eStoIeleie., og det er truleg den same som er nemnd i 1710:12: Leye ai dend stoel under Prædiche­stoelen Aarlig 16 sk. . . Denne gjestgjevaren .... ar danske, fØdd på Jylland, og hadde i 1701 vore fullmektig for futen då manntalslistene vart sette opp.

l A. V. Heffermehl: FolkeunderYisning i Dorge, s. 187.

157

Tormod Torfæus hadde retts-sak med lensmann Morten Sigmundsson Austreim om sitjeplass i Avaldsnes kyrkja . . Lensmannen vilde inn i dei stolane som gardane Stangaland og Skeie hadde saman.

Overklassen sat lengst framme i kyrkja. Der rådde stands og rangs­skilnad i Guds hus. Husmennene skulde helst sitja på galleriet. Slik Standsskilnad stod ved lag langt ned på 1800-talet.

Burt i mot år 1700 kom det til ein folkeklasse som ikkje livberga seg ved jordbruk eller fiske og som difor ikkje betalte tiend til kyrkja og prest. Men det var då ikkje rett at desse skulde sleppa betala. Omsider vart det ordna slik at ogso dei laut betala. Denne folkeklassen omfata: kjøpmeuner, skiprar, gjestgjevarar, enkjer, strandsitjarar og husmenner. Kring 1712 var der i Avaldsnes 16 stykkje (huslydar) og dei betalte 8 sko pro persona kvart år til kyrkja. Det var: Lauritz Pedersen Holm, Ole Hellesen Riort, Carl Carlsen, KiSten udj Kaabervigen, Kristine samme­steds, Knud ibm (ibidem = på same staden), Maren i Ringen, Lavrj Laurid­sen Roseyd, Niels paa Rabben, Ole Smed, Tollef Tunge, Elias Brattham­mer, Jacob Helviig, Lars Haranger, Erich Harranger, Johanis Halland.

Dessutan hadde kyrkja sume tider inntekter ved gravferder, mest når lik vart nedsette i kyrkja. Ei namnelista over sume av gravlagde i kyrkja kjem seinare.

RENESSANSE-TIDA i AVALDSNES. Renessanse tyder atterfØding. Det er namnet på ei kunst- og kultur-rØrsla som tok til i Italia på 1400-talet og nådde si hØgd på den tid reformasjonen vart fullfØrd. Renessan­sen vilde vera ei oppattnying av den kunst og kultur, ja den HWs-stil som , rådde grunnen i det gamle Rom og Hellas fØr kristendom og kyrkja fekk overtaket der. Difor vart det mykje heidensk ved rØrsla eller i det minste noko sekularisert (verdslegt) og antikyrkjelegt. Elles var no individu­alisme og humanisme sterke grunndrag i henne og gjorde opprØr mot den romersk-katholske kyrkja sitt herredØme over alle livsomkverv. Det finnst mykje renessanse-mentalitet i vår tid no. Den tykkjer gildt om den eldgamle (antike) kulturen og fegnast over den nyare. Men tida imillom, då den katholske kyrkja sat som dronning over all kunst og kultur og filosofi, den tida vert rekna for ei tung trældoms-tid under kyrkja, ei svart overgangstid, ein millomalder. Omgripet .millomalder. har ein anti­kyrkjeleg tendens. Renessansen kom likevel til å gagna den kril;tne kyr­kja. Gud har mange underlege reidskapar. Renessansen var med og rydja veg for den lutherske reformasjonen på ymse måtar, og renessanse-kunst

158

fann veg inn i kyrkjene, både katholske og evangeliske. Ogso her i landet. Jamvel i Avalds­nes. Alt kong Christian IL var renessanse-konge, men diverre før si tid Men Christian IV (qvartus) var heldigare. Han fekk vilkår til å realisera sine renessanse-ideal. Han likte å byggja og pryda, og det kom no kyrkjebygningane til gode. Me fær inntrykk av at like etter at han vart konge, kom det meir fart i vØlinga av kyrkjehusa her i Rogaland.1 Det ser ut til at det har gått for seg etter ein plan. Kyrkjebygningane er fyrst sett i stand og sa har det kome utstyr i dei etterkvart. Dei tok til sØr i Rogaland og arbeidde seg sa nordover. Kyrkjerekne­skapa gjev nøgje greida her.

Når det gjeld Avaldsneskyr­kia, øygnar me ein plan ogso her. Fyrst har dei sett i stand koret. Sa har dei halde fram med skipet, altso arbeidt seg fram frå aust mot vest slik dei

Preikestol frå RØldals kyrkja, laga av Christen snikkar og måla av HendlzscheL Liknande preikestol stod i Avaldsnes kYrkja på 1600-talet.

gjorde i millomalderen når dei bygde ei ny kyrkja.

Kring 1615 greidde lensherren Jørgen Kaas for 15 lester kalk til Avaldsacs-kyrkja. Kalken kosta 65 Rdr og 1 art (eller 78 dalar og 24 sko ccouranh) + 3 riks art (eller 3~ art oh 2 sko kurant) til cByenns Maaler for samme Kalch at opmaale .• 2 Det er ingen liten reparasjon av mur-

1 C. W. Schnitler: Slavangerkunst i 1600-årene (i Stavanger 1125 osbr.). -Robert Kloster: Stavangerrenessansen i Rogalands kirker, 1936.

2 Lest var eigenleg eit skipsmåL Vanleg var der 12 skip-pund i ei lest, eller og 12 tunner. - Riksdalar (specie-dalar) hadde større kjØpekraft enn kurant-dalar. Ein kurant-dale vart skift i 6 mark a 16 skilling, men i Noreg helst i 4 art a 24 sl<.

159

Jacob Vetlesen, sokneprest 1860-1869, gravlagd sØr for kyrkja. Gift med

Pauline Severine f. Prebensen.

verket. Det ser me av den store mengden kalk. Til samanlik­ning kann me nemna at ved restaureringa i 1830-åra nytta die 27 lester kalk.

1620: kjØpt til ein altarduk 13 alner lerred til 4 dlr 1 ort og 8 sko

1621: Holger Uvig fekk % rd for at han la eit halvt kvar­ter tjøra på kyrkjetaket. Same året arbeidar J on Murmester Stayanger ei vikes tid på kyr­kja.

Men med året 1624 kjem sjØl­ve renesaansen til Ayaldsnes. Tvo kjende kunstnarar arbei­dar då i henne. Fyrst nemner me C h ri s t e n s ni k kar, som laga preikestol og altar­tavla. Det var den SØkk rike

lensmannen, Gudmund i Fosen, som sytte for kosthald til snikkaren (5 pund korn = 12% rdr.), og snikkaren sjølv fekk 15 rdr. og 2 ort i arbeids­lØn. Denne Christen snikkar laga preikestol til Torvastad og Skåre. Men dei er ikkje meir no. Derimot finnst endå dei altartavler og preikestolar han laga til Skjold og Røldal og altertavla i Suldal I desse kyrkjone kann me sjå korleis det har set ut i Avaldsnes kyrkja etter renessanse-restau­reringa. Dei meiner at Christen snikkar høyrde heime i Bergen, men vart innkalla av lensherren i Stavanger til å restaurera kyrkjene i Karmsund og Nordre Ryfylke elles. Han har vore ein sers dugande snikkar, vel so stor meIster som Thomas snikkar og Laurits snikkar, som båe tvo budde i Stavanger og laga inventar til kyrkjene lenger srlr i Rogaland. Kunst­stilen hans har vore noko sermerkt. <Hans altertavler skiller sig ut fra stavangersnekkernes ved at sokkelfeltet er trukket ut i hele tavlens bredde, og at toppstykket er bredt og tredelt, mens de små sidegavlfelter er forsvunnet. . Dertil kommer at han allerede i 1620-årene bruker sØyler i oppbyggingen både på tavvlene og prekestolene, mens dette ledd fØrst blir innført i stavangerskolen ti år senere. Christens ornamentikk bygger

160

på den eldre kassettestil, men har dog et personlig preg som ganske tydelig skiller den fra stavangersnekkernes. (Klos­ter).

Same året vart Peter Con­trafejer henta frå Stavanger til Avaldsnes. Men truleg vilde dei berre rådftjra seg med han den gongen; for det er ikkje utbetalt noko Illn til han det året. Han heitte Peter Reimers og var tyskar. Hans fag var målarar beit av alle slag, ogso kunstmålar. Kannskje yar det biskop J ~rgen ErikssØn som fekk han til Stavanger til å må­la altertavler og anna kyrkje-inventar i Rogaland.. Tilnam- Lars Oftedal, silltskappellan 1870'71. net .kontrafejer. tyder at han ogso var portrett-målar. Peter Reimers grunnla ei kunst-verksemd i Stav­anger. På det omkverv vart byen den fremste i landet i den tid. Reimers vart borgar i Stavanger og dØydde før 1628. Han måla alterta\'la i Eiker­sund ky.kja og har elles utført kunstmålar-verksemd i sØre luten av Ro­galand Då han var dØd, leigde enkja hans ein målargesell ved namn G od tI ri d H end tz s c h e I til å utfJ<ira det arbeidet Reimers hadde teke på seg, og Hendtzschel vart endå større kunstnar enn Reimers. Hans arbeidsfeldt vart Stavanger by og Nord Rogaland. Han var ogso tyskar, fØdd i Breslau i Schlesien.

I millomalderen fekk Noreg sine kunst-impulsar frå England, frå vest. Men etter reformasjonen vert landet vårt påverka frå sud, frå Tyskland, Danmark og Holland. Desse snikkarane me har nemnt, gav stpyten til at sni,kkar-kunsten breidde seg utover bygdene våre. FØr fannst ingen snikkar-kunst hjå oss.

I 1629 fekk kyrkja ein funtstol, som med bord og anna tilfang, kost og arbeidsløn kosta 14 dalar.

1630 vart eit nytt merkje-år for kyrkja. Då .Bleff thill det Nye støch

161

Thomas Fredrik Weibye Barth. sokneprest 1871-1879.

aff Kierchens bygning hug og NederfeJt vdj Kierchens schuf­fue, Thrummer - 14 thØlter.> -. FØrnte Nye stØche Kierche bleff opbygt vdj femb V gers Thiid •. Bygningen vert ogso kalla-denn Nye Kierche.. Her er tvillaust t&!e om timberkyrkja som var t b y g d i n n a n 0 m m u­r a n e p å s k i P e t i samband med koret. No var det ikkje lenger noko tak over skipet. Men om dette er den fyrste timberkyrkja innanom murane, veit me ingen ting om. Det er helst rimelegt at det har vore noko framfor kordøra fØr og, men at ein i 1630 fekk eit rum­melegare tilbygg istaden for det fyrste. Materialen kosta omlag 32 dalar. ArbeidslØner 31 dalar 2 mark og 24 skilling og kostutlegg til arbeidsfolket 31 - l - 8. ArbeidslØna var 1 sylvmark pr. dag eller 1 dale

vika, og kosten vart rekna likt : 1 Rdr for vika. Som ein umframpost i rek­neskapen kjem: _For muren at legge Under Suljen., i alt 60 sk. Dette gjeld tvillaust underlaget under trekyrkja. Tri tynner tjøra a 3 rdr. vart innkjøpte det året; men den eine vart stoli. TjØra vart nytta på taket, som var tekt med tres pan. Eit omfram tak var lagt på muren over kordØra.

No ,'ar det 3tØrre plass under tak i kyrkja. Men med det opna det seg nye høve for kunstnarane, både snikrar og målarar. Og dei kom. I dei komande fire fem åra vart det steilt til mykje nytt og vakkert i Avaldsnes-kyrkja. Renessanse-restaureringa vert fullfØrd.

Då er det Niels snikkar som står for arbeidet med tre-vyrket. For det fyrste arbeidde han omlag 5 månadar i samanheng. Men kom att tri fire år på rad. Kven er då Niels snikkar? Truleg er han den Niels Hanssen som i 1618 bur på UbØ (Stjernarøyane) og som har sak med Knud Hidle på Hessbye fjerdingsting 27-'3 1622 og då er titulert Niels snediker. Han

162

er ryfylkemann, og truleg har han desse åra gått i lære hjå Christen snikkar. Det står in­!Sen ting i kyrkjerekneskapa om at han vart henta frå byen (Stavanger). Aret 1631 vart det innkjØpt 400 gode .kjøbmands­bord., og sa vart det sett opp . pulpitur. (galleri, lemm) og stolar i skipet. Det kom dører for stolane. Dessutan vart det Stott s p r i n k I e ver k millom k 0 r 0 g s k i p. Men dette har truleg stade eit godt stykkje ovenfor kord~ra. For me lyt tru at minst halve koret vart nytta som .skip. d v.s. sitjeplass for kyrkjelyden. Spursmålet om Tormod Torfæus sin gravstad krev ei slik tvedeling av koret; (sjå sida 184). Sprinkleverket har då avgrensa altarpartiet i

Klokkar Torkel Lindeland, far til presten B. A.. Llndeland.

koret. Slik avgrensing var i rØynda ein arv frå den katholske tida, og når det kom i bruk no på 1600-talet heng det kannskje saman med det hØg­kyrkjelege straumdraget som orthodoksien førde med seg. I 1634/35 fekk Niels snikkar eit nytt oppdrag: .Accordert Provsten och Stigtsskriffuern med Niels Snedicher for den nye funtt och funtestoell med piller, lØff werch oCh andet for arbeidet 9 daler, 3 ugers kost selvanden 6 daler, fire tølfter furebord og 3 daler, Eggebord och Asche træ l dIr, Baadshyre fra Stavanger didud 1 dIr.. Det vart tilsaman 20 dalar. Det er påfallande at kyrkja fekk funt alt no. For i 1629 hadde ho då fått ein til 14 dalar. Det

.lyt vera noko nytt som har kome til i restaureringsplanane. Om f u n t e­s t 0 l a n e skriv Robert Kloster: .Nederst på kvinniolkesiden har den såkalte funtestol hatt sin plass. Det var et avlukke med sprinkel­verksvegger. Inni stod dØpefonten. At denne middelalderske plassering av døpefonten i et avlukke like ved kirkens inngangsdØr har vært hyppig, fremgår av regnskapene der fontstoler stadig nevnes. Der er ikke bevart nogen fontstol fra rogalandskirkene, men i Ardal kirke, som vi vet hadde

163

en slik, mangler de to nederste stolestader på kvinnfolksiden. Da stole­stadene ellers er i behold over hele kirken, ligger det nær nå å tro at de manglende to stader markerer fontstolens plass .• - Når det gjeld font­stolen i Avaldsnes kyrkja, er det eit spursmål for seg om han har stade innfor dØra i «tre-kyrkja. eller om han har stade på den opphavelege staden i tårn-romet. For der var tak over tårnet til 1680-åra

I 1631 var «Maleren. i arbeid. Han vart fØrd til byen att då han og sveinen hans hadde halde seg på Avaldsnes ein månad. Denne målaren lyt vera G 0 d f r i d H e n d t z s c h e I. Fyrst no fekk altertavla og prei­kestol si fulle utpryding. Det var Hendtszschel som stod for målararbeidet i RØldal kyrkja ogso og måla altartavla i Suldal. Desse tvo kyrkjene har difor ei særleg interessa for oss i Avaldsnes. Den tid hadde kyrkja her liknande interiØr som RØldalskyrkja.

Carsten Glassmager fekk 24 dalar og l mork for å setja inn heilt nye vindaugo i kyrkja.

På denne tid arbeidde stavangersnikkaren Thomas snikkar fem f a t i g .. b lok k e r (Eit slag bØsser til å samla inn pengar i) til dei kyr­kjone i fylket som vart oftast vitja av sjØfolk. Avaldsnes fekk si fattig­blokk. Dei andre kyrkjone var Skåre, Kvitsøy, Ogna og Eikersund. Dette vitnar om at sjøfarten auka på eller at det har vorte godt sildefiske att.

Elles vil me nemna at Oluff Fosen var millom dei som leverte tre­materiaier til kyrkja.

Kring 1635 er då renessanse-restaureringa fullfØrd i Avaldsnes-kyrkja. Men ho er ikkje åleilne om det. .Omkring 1640 har da praktisk talt alle fylkets kirker fått nyreist sine interiØrer, og nesten alle i nye eller om­bygde kirker. (Kloster). Eit storverk lyt dette kallast. Det er berre skade at i. Avaldsnes har me ingen ting att av kunstverka frå renessanse­tida. Då har Skjold, Suldal og RØldal vore mykje heldigare, ja, ogso AI­dal som heilt igjenom er ei renessanse-kyrkja

So stod då kyrkja der nokolunde brukande. Det er den fyrste større restaurering etter reformasjonen. Og det skulde gå godt og vel 200 år fØr den neste kom. Men trass i restaurering laut det jamt VØling ~ Rett ofte laut ein henta ein murmeister og .kalkslager. frå Stavanger til å stella murane, tetta vindaugo eller i det mi,ste kalka kyrkjeveggjene (murane) innvendig so dei vart kvite. Det laut leggjast .nogle bord paa Muren. av og til, d.v.s. austmuren av skipet. I 1640 vart det lagt ut 5 dalar på . Muren at nedbryde og igjen forfærdige., men prisen tyder på ein liten reparasjon. Same året fær Jochurob tømmermann 8 dalar for

164

Kyrkja på nordsida 1811. Teikning av prof J . C. Dahl (Universitetet i Bergen).

utført arbeid på kyrkja. Våpenhuset, som bles ned i 1630, laut vølast ti år seinare. I 1641 fekk kyrkja ein brudestol og året etterpå 2 likbårer. Me lyt hugsa på at det fannst ikkje køyrevegar den tid. N år det kulde vera gravferd einkvar staden, fekk dei pårØrande låna desse likbårene, som dei då sette likkista på, og so bar dei kista til kyrkjegarden på den. Sume stader var I~kbårene laga slik at dei spende ein hest i kvar ende på henne so tvo hestar bar liket til kyrkja. Det vart nytta ei tylft bord til _skaped i Muren. og innreidd eit skap under preikestoltroppa med hengsler og lås. -For tvende Kierche led som aff stormen war sønderslaget at forferdige 2'h sølvmark., og for ei lysekista l sl. mork, heiter det 1644. Til maling i koret vart det u1llagt 4 dalar i 1645, og tvo år seinare laut det til nye glas­ruter att: -Jnd set - 3 store W~duff r aff fin Glas udj huert Vinduff -118, Ruder med Thin Blye och Vaaben udj tilsammen. 5,. dir. 3 sl:.

BAROKKEN kallast den kunststil og byggje-stil som avlØyser renes­sansen. Han har sitt opphav i den italienske bilæthoggaren, målaren og

165

Christen Bentssen Skaaning, sokneprest ca. 1637-1679. Bilæte i kyrkj a.

arkitekten Michelangelo og gjorde seg gjeWande her i Rogaland frå 1650-åra. Denne kunst-stilen er ikkje so enkel og roleg som renessansestilen, men er mykje meir dynamisk og samanfløkt med liv og fart over seg. Den vil imponera.

Henrik Below, lensherren i Stavanger, fekk i 1658 skotten Andrew Andrew Smith slo seg til her i landet, vart nordmann liksom Peter Rei­er den praktfulle preikestolen som står der den dag i dag. Den er eit fram­ifrå godt dØme på barokk treskjærar-kunst, ja eit av dei fremste i landet. Andrew Smith slo seg ti lher i landet, vart nordmann liksom Peter Rei­mers og Godtfrid Hendzschel fØr han. Han gifte seg med Karen Knutz­datter og busette seg på Sola. I domkyrkja kann me sjå endå meir av Smiths barokk-kunst. For det er han som har skore ut dei pompØse epitafie-råmene åt familiane Godtzen, Humble, Hiermann, Frans~n og Tausan, altso store råmer kring familieportrett som heng i kyrkja. Her

166

på Karmøy har me ogso litt av denne barokk-kunsten. Fyrst nemner me då den gamle altartavla i Akra kyrkja, laga av Anders Smith. Ho er ikkje so stor, har berre ein etasje. .En frisernæssig relieffremstilling av Davids historie langs overkanten er ornamentalt utnyttet paa original vis. (C. W. Schnitler). For det andre har me målarstykkjet som heng no i den blinda norddØra i avaldsneskyrkja, det av presten Cbristen Bentssen Skaaning. Det er måla av Aanders Smith.' Det tredje døme på barokkstil er preste­bustaden her på Avaldsnes, den som vart sett opp etter brannen i 1698. Det våningshuset er rive no. Men der finnst fleire bilæte av det, og i andre hØgda på den noverande prestebustaden finnst dØrer og dørlåsar som har høyrt til barokk-bustaden. Elles lyt me gå ut frå at den nye stilen har gjort seg gjeldande av og til når dei vølte kyrkja her etter 1650-bilet. Me skal sjå meir på Avaldsnes-kyrkja sin strid for tilværet.

1656: -Den lille tavle i Prædikestolen. vart måla, og Thore tømmer­mand tekte kyrkja. Materialar til dette. 800 bord, 22 tunner kalk, 10 tylf­ter huer (1) 1 tylft sperrer og 7 tunner kjØra

1660: Eike- og furu-tirnber vart hogge i skogen, køyrt med hestar til stranda og fløyta til kyrkja 5 (gamle norske) mil (1 mil = 11,295 km.) , og det vart nytta til ckirkens mur og stillinger da murmesteren var udj at forfærdige kirken •. Det vart henta kalk frå cBergenhus lehn., og bjelkar vart «indlagt i Kirchens Murer..

1663.'65: coplagt paa kirken paa den sØndre side 200 døgtige Vdualde dobbelte ki,rkebord baade brede tre finger tykk ved Sugen Kost ., 20 rd. i! mile fra Sagen at hente og dennem fra fra sjøen kjØre " . . 5 rd. TØ=ermanden paa egen kost la 200 bore over take .. .. .. .. . . 7 rd. De gamle bord benyttet til et undertak paa hans egen kost .. ., .. 7 rd Spiker til dette tak .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .... 2 rd. 1 ort 8 sk. 3 tØnder tjære oplagt paa kirken .... . ............ , .. . . . . 12 sko Tønunermanden 5 mil at fØre fra og til byen at fØre til vands . . .. 1 dir.

Desse reparasjonane kring 1660 markerar noko av e i n m il e p æ l i k Y r k j a s i b Y g n i n g s - sog a. FØr denne tid, heilt frå kyrkja vart bygd, hadde ho vore tekt med trespon, som hadde vorte tjØrebrædd år om anna etter som det trongst. Siste gongen me hØyrer gjete spon på taket, er i 1644 då det vart lagt opp 230 stykkja, og i 1646 har avaldsnes-

, ;_ - et av tidens allerbeste portretter, åndlullt oppfattet og delikat gjen­gitt Det spillende liv og lune er samlet i og kring øynene, mens den brede, tunge skikkelsen i den kostbare sorte embedsdrakt lorlener helheten med uforlignelig verdighet og geistlig pondus.> Henrik Grevenor: Norsk Malerkunst under renes­sanse og barokk, 1928, s. 260 og fig. 222.

167

Johan Christian Selmer-Andersen, sokneprest 1879-1890.

buen ikkje tenkt på å slutta med dette tekkjematerialet en­no; for dei kostar seg det året eit <spaanjern. til 16 skilling. Me lyt segja at dei hadde vore mykje konservative. For lens­herren Gabriel Kruse hadde 50 år tidlegare gjeve påbod om at kyrkjene skulde tekkjast med tvo-finger-tjukke bord når dei gamle tak med spon var Øyde­lagde.

1666/68 vart det kjØpt 1 tylft bord og laga 2 luker for nordan­,,;nden for tvo vindaugo, og <En Trappe giort ' i den sØrre dØr paa dend gamble Kirche. (2 ort) . _En Been kiste giort, kiøbt et t ylt bord der til . 2 ort 16 sk., tømmermandens ar­beide lort 8 sko Desse stutte merknadane fortel oss at grun­nen innanfor dei nakne murane i skipet låg lågare enn kyrkje­

garden utanfor. Difor var der tropper innfor inngangsdørene. Beinkista skulde vera til å kasta menneskjebein i når dei grov oppatt gamle graver. Folkemengden hadde auka no; men kyrkjegarden var den same og heller liten. Det vart trongt innanfor murane i den vigde jorda. Mange dØde fekk ikkje kvila so lenge i fred fØr dei laut oppatt og ned i beinki8ta.

Frå 1669 og 1670 har me dokument som fortel om kor dårleg det stod til med kyrkja då

Det fyrste er ein rapport til kyrkjekommisæren T i t u s B ii l c h e frå lagrettesmennene i Avaldsnes: Hellie Skeye, Jerar ibdm, Johannes ibdm, Knud Woye, Lauritz ibdm och Joenn ibdm, og han lyder soleis:

-Tl'æ Kirchens Søndre tag er gand ske forraadnet, som vil med Nye Bord Tæehis, hvor till wille forbrugis Saavuel som till anden Smaa flæcherje en part Steder paa Kirchen : = 300 Bord, Steen Kierchens SØn­dre och Nordre tag BehØffuis at brædis, Samrneiedis Træ Kierchens naar

168

forfærdigit Blifer Som for er melt, ofer alt Boertag och tag paa Begge Sider. Item taget ofer muren, Saavelsom waapen­huussetz tag oc Boertag med tuende Winduescher paa den Nordre Side Kirchen will for­bruges och med gaar till Bræd­ning 8te tønner Tierre Dennd NØrdre trap i muren vill aff Nye giøris, Som will koste % Rdl. Thellerne i Prediche stoel­len BehØffuis at reppis och aff Nye leggis Jt Nye huiss till at Legge Kierckens Stier udj, med mindre de ey Slet och gand­sche Schal forraadnes, det Stie­huus Som nu er findes gand­sche Vtimelig och er til Jndtet, - - - En her foruden will Kierche porten, hour J giennem

Rasmus Mathias Rasmussen, sokneprest 1891-1907.

Ligene bæris, aff Nye giøres, Saauelsom en Nye Stie Beh~ffuis .• '

Det andre er ein ckirkebesigtigelse. av 28, august 1670 cudj Sogne Præstens Her Christen BendtzØn sKaanning ·Religions proust offuer Carmsunds Proustj, och Stiffs skriffuerens Peder Sørrenssens Sampt Effter skreffne LaugRettes mends offueruærelse, Nemblig Bundee Lens­manden i Auguoldsness skiiberde, Olluff Øffuere BØe Christopher W -uiig, 5Ørren Chrestenssøn Welle, AnBjørn Wæstnæs, Iohannes Landenæs, oel: Daniel KaalstØe .• - - -

cDer Træe Kircben Er SkiØdt ihaab med den muur Aff den gammel Kirche, som Reignet for Coeret Saa och der Lemmen Ligger, Till dette moed at forbedre Will - 6. Tylter - 6 Alen Lange Bord; Saauit der Taget Er offuer Coeret, saa och paa Een deel Wdaff Kirchen der Muured Er, Wil! Brædes strax Iped Thiere, Efftersom det drypper ned igiennem sam­me Tag, Hvortil! BebØffuis Tiere -- 6. Tønder, Och saa meget aff Kir­chen med Thræe Wegge Bygt Er, der paa Will offuer Thaget paa Baade

1 Stavaoger amts kirkeregnsk. 1662-1668, St. St.

169

sider giøris aff nye, Hvortill Will -- 300. goede Kirche Boerd, deraff kunde och komme den Wester Ende aff Kirchen till Hielp paa Bord Taget, Item till tag paa Waabenhuusset;

2. J·ern Spaer, 2. Øxer, Et Jern picke, och 2. skoffler Behøffuis till Kirken, formedelst fattig folchis sKyld, som for dets Redskab iche Kand komme i Jorden naar de dØd Er;'

En Stie paa 24 Alen Lang, och Een paa 18. Alen Lang feyller. It toug paa 200 favfner Langt fornødigest, forend at Kircken Kand

Komme till at faae Thiere Braad; Een Bibel som er i -- 4. Bind, Hulleken will till Bogebinderen at Lade indbinde paa nye igien; En Øxe Huorpaa will Legges staael til at forBedre den med;

Een gammel Kiedel som staaer paa W-uig, Er paa 3 quartter stoer, Huilken Er BØdt och flechet Ald igiennem som Er Wndt Brem, den Will Boert Byttes for Een nye i steden, i det Ringeste paa ly" TØnde stoer;'

Och Er EenLiden Kloche, der Himmelen Er i den, som Colffuen sKal Henge i, Er sØnder, och Colffuen der for Bunden till med Een Oxe Senne, Will forbedris, Endnu Een mindre Klocke, som er ganske i SØnder spruchet, Hulleken Will omstøbees i Een større, Eend den Anden Klocke, om det aff den Høye och Gunstige Øffrighed maae Tillades, som Alleunderdjte for­moedes, Effterdj at dette Er Een Kireke der Baade HØye och Laffue til­søger, fordj saa at den Ligger i En Alfare Wey, Baade till Land och Wand, Till med iekun den Eeniste Kireke i Auguoldsness Gield, derfore Temme­lig Stoer; - - -. (Amtmanden i Stavanger, St. St.) .

net gjekk fulla ikkje so snøgt å få retta på vellene. I 1670 har Christof­fer målar fått 2 rdr og 2 ort for å måla s k r i f t e sto l e n og .for alter­tavlen som han har anstrøgen.. Skriftestolen var staden der folk sanna sine synder for presten og han prøvde kristendomskunnskapen deira. Denne stolen vart visseleg laga under renessanse-vØlinga, men har no fått barokkmåling over seg. Han stod i det nordaustre hyrna av koret.

, Det fannst ikkje fast tilsett gravar. Det var dei pårØrande sjØlv som laut grava grav. Men det har altso funnest so fatige folk: I Avaldsnes då at dei ikkje hadde grave-reidskapar sjØlv.

2 Det var ein korparkjel som stod på Utvik, og den vart brukt til å koka tiøra I når taket på kyrkja skulde braedast. Det vart fulla aldri kjøpt nokon ny koparkjel til kyrkja. Den gamle var der I minsto I 1706. Dei fleste andre kyr­kjene hadde ogso koparkjel då. - Torvastad: . har ingen Vorren i min tid>. Skåre: ein kjel på 7 kvart tunna. - Skjold: <har ingen vaaren I min tid>. - Vats: ein kjel på l tunna. - Tysvær: cer udlagt i gield for min tid>. - Falnes cborttaged at Capere i fordum Krig .• - Bukn: ein kjel på 1% tunna. - Aha: en kjel på l y" tunna. - Ferkingstad: cl kledel med et Øre og 1 ditto paa Iq ter .•

Dette var elles ikkje berre taket som vart tiørebrædd på desse kyrkjene, men ogso veggjene utvendig. (Amtmannen i Stvgr, pakke 94. St. SI.).

170

Og der var lØynde veiler som ingen håtta fØr det var for seint. «For p r e d i c h e sto Ed e n n .Jgien at oplØffte medt Mande hielp, som gaff Sig hastig lØs aff Muuren, dend fØrste SØndag Effter hellig 3 Kongers dag Sidst forleden (1672) som præsten Stooed der udj, Haffde gud och Mandtz hielp Jcke veret der, da haffde dend Slagit J StØcher, Manden som stooed der J och Andre Til døde, Jeren, træ, Och arbeide der til, koested 1 rd og 20 sk. . Og det samme året er lagt ut 3 rdl avdi «Vaa b e h u u s e t for kirc­kedøren udsigen fra Kirckeveggen, det at opveie og med sterke kne at belegge med bolter .•

SØren glasmager og ein kalkslager arbeidde 4 dagar i 1674 med å laga til og setja inn nye vindaugo i koret Der gjekk 4 tønner kalik a 8 sko til dette. Eit par år seinare vart det innkjøpt 150 kyrkjebord «til d e n sto r e ·L e m. og den sØre parten av taket på tre-kyrkja og fØrt hit «fra Saugen 6 Mil>. For k jØp og fØrsla vart forlangt 15 rdl; men kyrkjestyret vilde ikkje betala meir enn 12 rdl. Det vart sett inn tvo nye vindaugo på l e m­m e n 1681183, og på same tid tvo vindaugo i k 0 r e t på sØrsida til 5 rdl. <Siden tau Vinduer paa dend NØre Side udj udblest Som igienn blef for­bedret 1 Ed 2 ort. Rammerne dertil lort. - - Ladet i f u n d t e n ind­sette 2 nye Winduer .• Då vart det ogso 1 tønna tjæra «oplagt paa t a a r­n e t • , og det er siste gongen me hØyrer noko om at d e t vert vølt; for ti år seinare vert det rapportert : « T a a r n e d N e d e r f a l d e n • . Gjenom størsteparten av 1600-talet har dei freista halda vedlike tårn­hjernen, og det har vore eit våpenhus av tre framfor inngangsdøra. Det er truleg det som i 1649 vart kalla «Vdschuedet. og som det vart laga ein benk til då Jamvel i vår tid vert våpenhuset kaLla «udskaadet. lenger sØr i Rogaland.

Den djerve presten Christen Hegelund gjekk personleg inn for ei stor vØling av kyrkja 1689/91. Det vart ogso eit merkjeår for kyrkja. Det tjærebrædde bordtaket vart rive burt, og istaden vart det lagt t a k -s t e i n (panner) på, 3575 stykkje i alt. Sume kom frå Bergen og sume frå Stavanger. Dei vart no sette godt fast til taket. For fyrst la dei kalk mil­lom lektene, og dinest spikra dei pannene fast opp-på kalken. Det var ikkje lite arbeid berre å bora hol i kvar panna. Kjøpt vart omlag 5000 spiker, og den kosta 10 rdr, 3 art og 4 sko Av kalk gjekk der til 6 lester a 10'12 danske merker, tilsaman 12 rdr og 20 sko Av Truls Hesche kjøpte dei 4 lange tre til sperrer. Dinæst tok presten seg fyre og sende den garnle sprukne kyrkjeklokka, som vog «en Wet og nogle Spand lad were 3 Spand., like til Hispanien (Spania), og der vart ho støypt om att og gjort

171

større. Denne klokka hadde vore ute av bruk i fleire år og stade på kyrkje-lemmen ei tid, seinare (1670) i presten sitt sjØhus. Då ho kom att, hadde h o lagt på seg so ho vog . Tou Wetter og nogle Spand lad og vere 3 Spand. . Denne oppatt­nyinga kosta 22 rdr. , og 2 art og 20 skilling. Det vart laga -Tven­de half DØre. for den sØre sida på kyrkjegarden. (I Hauge­sunds museum finnst det ei slik halv-dør frå A"aldsnes kyrkja). Frandtz østwiig gjorde ymse snikkar-arbeid. Eit b e i n h u s laga han. Folkemengda har auka sa mykje no at det vart for lite med den beinkista dei

Frans Henrik Aubert, ingeni~rkaptein, var h dd å f 3 li «arkitekb for kyrkjerestaureringa i 1830-åra. a e fr ~r. Det gjekk ty-

ter med bord til beinhuset, og det lyt ha stade på sØrsida av

kyrkja, kannskje i _Fattigmanns-holå. s .v. kyrkjetårnet. For det strauk med då prestegarden brann i 1698. Det vart bygde nye beinhus både etter brannen og sidan i 1720. På altaret vart -giort som en schifue. og altarfoten og golvet kringom og deilvis under stolane vart reparert. Og so merker me oss at det vart gjort ein g a p e sto k k no til 2 ort. Det er fyrste gongen me hØyrer om gapestokk i Avaldsnes. Denne var vanleg ein t jukk trestokk som vart sett rett opp ned ei god mannshøgd, og i ~vste enden pa den var festa ein stutt kjetting med jarn-klave i Gapestokken var ein kyrkjeleg straffereidskap. Syndaren fekk klaven om halsen og laut då stå der ei tid til spott og spe for kyrkjelyden. Alt Christian IV. hadde i 1629 gjeve påbod om at -De, som ubluelig sværge og bande, skulle sæt­tes i Gabestokken og betale 4 sko inden de lØslades •. Ungdom som uroa gudstenesta, laut sona si missferd i gapestokken. Ein munnleg tradisjon (ved H. K Torbjørnsen) segjer at det stod gapestokk i det gamle preste­gardstunet nokre få meter nord-aust frå det gamle stabburet, som enno står (1950) .

172

Tanken om å restaurera kyr­kja fullkome var oppe, og det er vel den pågåande presten, Christen Hegelund, som har målbore han for styremaktene. Men dei ser ikkje syn på det. For i rekneskapen for 1692/94 står denne merknaden: .Skulde denne store Muured Kirche techis og forseeis ofuer alt ell­ter Murens store Begreb som staar i aelpa Sagie i Carmsund for Alle som farer Till eller fra Bergen Jgiennem Carmsund da wilde der brafue Midler til, gissis 1500 Rix. dr. i minste nu bruges ichun bare Choored og it støche ai Træ tilsæt ind i dend store Kirche, Mens paa dend Store Kirche er huerchen Bielcher Lofft eller Sperrer og Taarned Nederfalden.>

Då prestegarden brann i 1698, Endre Pedersen Hove, var det ikkje noko som brann sokneprest 1907-1918. i kyrkja (anna enn kannskje s;re inngangs-dØra i skipet). Men det er yel då at det sørvestre hyrna av tårnfoten og det ytre laget av sØre muren på skipet nærmast tårnet har fått ein skade som deilvis varde like til 1922. Og kannskje har den nyss opplagde taksteinen (som var lagd i kalk) fått så pass påkjenning av varmen at taket vart utett. For d e t vart det. Og i fleire år på rad vart det då kjØpt inn ymse slag materialar til vØling av taket millom anna 3000 panner frå madam Seehuusen i Stavanger. Ei onnor last med takstein til kyrkja forliste .paa Vaagen>, og det vart prosess om ansvar og skuld. Domen gjekk på at kyrkjeverjene skulde betala .paa Kirchens Wegne>.' Hans RossebØe skaffa .it q toer: lange spiger. som fyrst vart brukt til dei store stilUngane og sidan capslagen paa de store beschadiged Muure.>

Sumaren 1702 gjekk det for seg ei radikal vøling inne i koret. Preike­stolen var no .saa meget brØstfeldige at der var frycht for huer gang det

173

Kristian Lindtner, O. J. Eide (klokkar h. v.), Endre Hinderaker.

schuld betrædis ai Præsten,> særleg den nederste rund-del av han, og altertavla var like skrøpeleg. Desse inventar laut ein taka ned stykkje for stykkje, reparera dei og setja dei opp att. C l e m e d s n i k k a r gjorde det arbeidet. Den 20. juli vart det betalt 28 dalar til <schielderen H a n s S a g e r for hans arbeid med Altertaflen, Prædichestolen og ofuer hen­gende Cronne og widere i Coored at staffere.> - Glasmeisteren L 0 r e n t z K r ø g e r, som vart sendt hit av stiftskrivaren, fekk 5 dir, 3 ort og 8 sko for «at forfærdige Kirchens Vinduer som saa ilde ud>. I desember månad kom ein overlag sterk storm og reiv ned «dend store Kii-cliiS bust~; d.v:" .. ryggåsen på koret, og Niels Welde og Erich Voie 'sågpå skaden, som sa vart reparert for 4 rdr. Det vart sett fleire og tjukkare anker til enn det hadde vore fØr på sa «HØyt RØsted>.

Eit par år semare sende dei ei jakt inn til Hardanger etter 2 lester uleska kalk, som dei hadde i nye tønner og millombils sette innfor dei

174

Sokneråd og restuareringsnemnd 1948. Atterste rekkja frå venstre: Odd Aarsand, Einar Kjetland og Severin Lande. Millomste rekkja: Hans Haugland, Nils Selle, Jens Aarsand, Kristoffer Eriksen Fosen, Vilhelm østhus (ordførar) og Peder Skeie. Sitjande: K. K. Nissestad,

Kaja Øfstegoard, Bertel Vaage, Lovise Skadberg og Lars Skadberg.

gamle murane i kyrkja. .Og som mand leved i frycht at dend v-Iedsched Kalch schulde antende Kirchen maatte Murmesteren hendtis, dend at Tem­perere. • 0 l e S m e d utfØrde arbeid for kyrkja, og det vart kjØpt 5 tylf­ter bord til stilling h jå S ø f r e n G u n d b i ø r n s s e n .

Det vart s ett luker for vindaugo; dei var tunge og laut heisast opp med taljer. Vinteren -1708 var særleg hard. Då kunde dei ikkje grava graver, men laut bruka ei øks til å hogga opp grav, og dei sleit ut ei heil Øks på kyrkjegarden den vinteren. G u t t 0 r m K y p p e r og H a n s S k e Y1! vølte kyrkjetaket-ca. 1711, og berre fire fem år seinare laut det til ei stor-vøling att. Bygningsmannen J e n s P e d e r s e n S n i c k e r arbeidde her i 13 viker og 4 dagar for ei betaling av lort og 8 sko pr. dag. Det var golvet som laut nyast oppatt, benkjer vØlast, og .Dend stoere Kirche Porte af Eege TØmmer af Nyt at opbygge, med Laager, hengsler og ald sit tilbehØr, . Ein murmeister frå Stavanger brukte 2 lester kalk-

175

Kyrkja sine tenerar 1948. Staande f. v.: Andreas Aasb!j (kyrkjetenar og gravar), Klara Johannessen (organist), Odd Aarsann (klokkar) og Jens Clausen jr. (kyrkjet. og gravar h.v.) Sitjande: Lars Skadberg (sokneprest), Anne Jorunn

A~sbØ og Hans Knud TorbjØmsen (k!·rkjeverje h.v,)

til åreparera . østre og westre BrØdsted" og dei lånte ei talja af G a b r i e I C 0 I n æ s .til Muurmesterens brug og til Pande steenens opIeggeIsse.; men dm vart ~ydelagd, og eigaren fekk l dIr og 2 ort i godtgjersla for henne. Den sØre kyrkjeporten bles ned i 1722; men året etterpå vart han sett oppatt, og då la dei p a n n e r på han. Det har altso vore panne-tak over kyrkjegardsportane på den tid.

Dei dØme me no har nemnt, gjev berre eit veikt bilæte av det stræv og den kostnad det har vore med å halda kyrkja i nokolunde brukbar stand.

INV:;;NTAR OG ORNAMENT. Med det meiner me dei heilage kar, klær, bøker og andre reidskapar som trengst til gudstenesta og andre kyrkjelege handlingar. Me har tidlegare referert inventarlista frå år 1700; men her vil me ta den eldste me har, den frå renessanse-bolken. Den er frå «Kierche Stoel! thill Auffuellsnes Kierche 1609-1662:.

176

-En søllff kallch och Disk, forgyllt veyer thill 28Y2 loedt.' 1 gammell alltiige messhagell (Merknad: -Beretis at uere hen kommen

thi! en Anden Kierche.) och 1 R øcklinn der till (kannskje = messeskjorta) 1 Allterdugh ringe l Allter Klede mallitt, 2 gammell Lipsse stager all Messing (overst. og skr. : Kobbtr) ' 1 Keiste med Laass for att gieme Kierkenns Klede udj (overst. og mrkn.:

-er Nu Jcke, derfor i steden l schab i Muren.) Dette Inuentarium skall haffue verrett Anno 1604. Ehr Sidenn forbedritt Som eftter føllger.

l flØyells Messhagell l Messesseerek all Smaat lerritt 1 flØyells Decke paa Alltaritt 3 serueter thill Kallkenn [Noch 1 All Latunn (?) ] I bibell (mrk.: aff kong Fredrerichs) l Sallmebogh l Allterbogh l Glassflaske (mrk.: - i steden l Kruss med sØlff Log. ) 1 Kierke kedell, Thager l tønne 2 klocker, denn enne brugis, denn Anden staar paa Lemmen, och er in­

genn kleber i (kolv?) .•

Desse ting var komne til kyrkja og var på plass der den 30. mars 1623. (Merknadane i parentes er komne til i 1632 eller 1649). Men det kom til meir seinare. Kyrkjerekneskapene fortel om kva kyrkja sjØlv har kjøpt, og av seinare innventarlister kann ein finna ut kva ho har fått som gåver.

1623: 1 Nytt lerridz Alter Klede.

1629: Luthers posti! på latin (in folio). Millom 1623 og 1646 har kyr­kja fått (som gåva?) l thinbeckenn i funtenn. I 1670 er der eit stort mes­singbekken i funten. Dette er fulla eitt og same fatet, som har vore for­tinna frå fyrst av; men etterkvart som det har slitest, er messingen (eller bronsen) kGmen fram i dagen, og me lyt tru at det er nett det d ø y p e-

1. Eit lodd er 1/ 16 mork = 13,395 gr. Denne kalk og disk vart stolne frå kyr~ kja ved eit innbrot i 1817; men var heilt ubrukelege då dei kom til rettes att.

2 Desse ljosestakane skal vera frå millomalderen. I 1647 miste ein av dei ein fot; men Engebret N. Velde sylte for at det vart seti pA ein jarnfot for ~ mork. Den jarnfoten står framleis. Stakane finnst no utstilte i Universitetets oldsaks­samling (Historisk museum) i OsJo, sjå bilæle s. 103. Det er no omlag 45 år sidan dei kom burt frå kyrkja. HØgda på dei er 29 ctrl- + stikka for ljoset 9 cm. Breidd over foten 17,5 cm. og over den øvre !lata 17 cm.

177

f a t e t som m e f r a m l e i s b r u k a r.' I botnen på innsida står det ei innskrift på latin, skriven med gotiske små-bokstavar. Rundt i ein ring står fire ord med ein or­namental prydnad millom kvart so ein veit ikkje kvar ein skal taka til å lesa, og tvo bokstavar er vanskelege å tyda. Der står: «d e u s - - - t a t e - - - e v t b e n e d i c i t e , . Fyrste ordet tyder «Gud., det siste er grammatisk eit impera­tiv 2. person fleirtal og tyder: <velsigne (de må velsigna)!. Ogso det andre ordet

DØype-fatet. med endinga -ta t e synest å vera eit im-perativ 2. pers. fleirtal. Det tredje er

kannskje ei avstytting av e t v 0 s som tyder «og de •. Men det er vanske­leg å få noko samanhengande tyding av inskr~psjonen.

1647: Eit nytt praktfullt messehakel av raudt flØyel med sylv­kniplingar og eit <Baldyrer!> crucifix på. Til det gjekk med 7Y. aln fløyel a 4 dalar, 13V4 aln sylvsnorer a '12 rdr, l lodd .aff farffued silche. til % rd., l,2 lodd kvit silke til 16 sk., 7 alner ']iff-farffued sardug. til 2% rd + 8 sk., skreddarløn 1 dale, gje,-e ein kar 1 mork og 8 skilling for å henta mes­sehaklen i byen. Dette vart tilsaman 39'1. rd. og 20 sko Og året etterpå vart lagt ut for crucifixet 28Y., rd., so alt i alt kosta då denne messehaklen 68 dalar og 20 skilling.

1646: KjØpt ein kagge til å ha kyrkje\.m på. Det vart sett ein kopar­hane på rien.

1649: KjØpt ein n y b i b e l i 4 partar til 5 dalar. Dette var ei ny bibelomsetjing av den danske professor, seinare biskop på Skjelland, H. P . R e sen. Han var ein av dei djervaste forkjemparane for orthodok­sien (den reine luther-oke læra) i Danmark. Resens bibelomsetjing vart seinare revidert av professor (seinare erkebiskop) Hans Svane «Den

1 Om dette dpypefatet skriv konservator Svein Molaug, Norsk Folkemuseum, i eit privatbrev 31.'10 1949 m.a.:

«Fotografiene syner eit fat som nok er laga i Tyskland. Eit liknande fantes i Kunstgewerbemusewn i Berlin. Det kan være laga i slutten aå 1400-åra; men direktØr J. van Falke skriv s. 92 i Geschichte des deutschen Kunstgewerbes at stansene vart nytta både i det 16. og 17. århundre. Der er ei minuskelinnskrift i botn. Det kan truleg gi nokre opplysningar. Det er sannsynlig at fatet er laga ein gong i 1500 åra.? - Sja bi lætet ovanfor! Tverrmålet på det er 42,5 cm. og djupna 5,5 cm.

178

Svaningske Bibel», han som på ein sers måte hjelpte kong Fredrerich III. i 1660 til å verta einevaldskonge. Frå 1718 har me ei lista over kor mange kyrkjer i Karm­sunds prosti som då hadde Svanings bibel (og kor mange som ingen bibel åtte):

Torvastad: S"anningii Bibel 4 tomi (i 4 bind); Skåre: Ingen Bibel; Utsira: «Af megit ringe Vilkaar og gield, ingen Bibel>; Avaldsnes: Svanningii Bibel 4 tomi; Fal­nes: er i gield, Svaningii Bibel 4 tomi; Bokn og Akra: er i gield, ingen Bibel; Fer­

Ei «tavla til å samla inn pen­gar i under preika

(Vals kyrkja).

!tingstad: «af megit ringe Indkomme og i gield, Ingen Bibe], ; Tysvær, Skjold og Vats: ingen Bibel. ' - Når kyrkjene ingen bibel hadde, korleis var det då med biblar ute i kyrkjelyden? Den einaste som åtte nokon bibel, var vel presten. Difor trongst det ogso at preikene på den tid i stor mun var lære- og kunnskaps-preiker.

1660: KjØpt e~t timeglas til 1'. rd. Kyrkja hadde fått seg eit alt i 1637, og ho fekk seinare eit med 3 glas i. Timeglaset skulde stå på preikestolen og varsla presten so han ikkje preika for lenge «den gemene Mand til Kjedsommelighed og desmindre Opbyggelse. . Det Yar (og er framleis) forbode å preike lenger enn ein time "ed Gudstenesta.

r 1670 kjem fleire nye ting til i Avaldsnes kyrkja. a) H a n s T h o­m e s e n s «ny oplagde. salmebok med noter i. Ved eit kongebrev 1569 vart den gjort til einaste tillatne salmebok i riket. Men ho kom ut i fleire opplag, og for kvar gong tok boktrykkjarane seg fyre og sette til fleire nye salmer på eiga hand. Då 50 Avaldsnes kyrkja seinare (1697) atter kjøpte ny salmebok, som vert nemnd «en fuldkommen Psalmebog., hadde ho sole;;; fått 4 tillegg og inneheldt i alt 1000 salmar. I Hans Thomesens Salmebok stod tvo bordvers (<<I Jesu navn går vi til bords. og «I Jesu navn så har vi ett.) som kom til å verta eit stykkje av barnelærdomen, ja på 1700-talet vart tekne inn i katekisma Dei versa er eit åndeleg ervegull frå orthodoksien si tid og er enn i dag dei mest brukte bord bøner i Noreg. - b) Presten C h r i s t e n B e n t s e n gav eit .Steen Krus med Proustens och Hans SaL quindes Name paa .• - c) Av T 0 r m 0 d T 0 r f æ u s fekk

, Bispearkivet, Krsd. pk 12.

179

kyrkja cl Abelat Maallet three Eske. (ei måla treøskja til å gøyma altarbrØd i), og kona hans, ho Anna Stangeland, og dotter hennar gav eit cSmuch Cammertugs ThØr Klæde med Knipling om, Noch 1 gammel udslidt Cammertugs ThØr klæde och med Knipling om, Baade till at Haffue offuer Kalchen,. altso tvo staselege serviettar til å leggja over altar-kalken. Den nemnde dottera heitte Mette Ivarsdotter, og det var far hennar som gav halve garden

Lorentz Oluf Reitan, Nordtveit til kyrkja for stolstade der. organist 1886-93. Mette vart gift med Laurits Bentsen, som

var sokneprest i Lye (Time) på Jæren. d) Det vart skaffa til vegar ei av .d e f a t t i g e s T h a f f l e r " som elles vart nytta herre eit par år. Ei slik tavla var eit kebrett med ei låg råma omkring og eit handtak ut frå eine sida og såg mest ut som ei lita skuffa. Denne tavla vart nytta il kyrkja til å samla inn friviljuge penge-gåver (kollekt) til dei kengande i bygda. Innsamlinga gjekk for seg under preika og laut sjØlvsagt skjepla andakten både for kyrkjelyd og prest. Den ting at kyrkja no fekk slik tavla er eit vitne om at det fannst meir mynt millom folk Bygda står på overgangen millom natural-hushald og penge-hushald no. I Sveio kyrkja og Vats kyrkja finnst framleis tvo slike innsamlingstavler (Bilæte · av ei frå Vats s. 179)

1672: Det kom til tvo nye tavler til å samla inn pengegåver med, ei for HelsingØr skule og hosp~tal (i Danma~k) og ei onnor for Stavanger .kule. Den ovannemnde tavla for dei fatige høyrer me ikkje meir om etter at dei tvo andre kom. Det var nok eit kongebod som var skuld i at dei fatige ikkje fekk meir den vegen. Kongen laut syta for HelsingØr på ein omfram måte no då Danmark etter 1660 hadde misst alt fastlandet aust om Øresund. Det norske kyrkjefolket laut vera med å bera tapet. Men skulen i Stavanger vedkom oss meir direkte. For det var ein fyrebuings­skule for dei som skulde verta prestar i bispedømet.

1689: Ny altarbok med nytt kyrkjeritual for 2 rd og 2 ort. Det var det . kirkeritual som var regel for vår gudstjeneste like til 1885. Det fjer­net de latinske stumpene som fØr hadde vært tillatt i messen, men som vel ikke var blitt brukt på 100 år, det innfØrer til gjendrivelse av kalvinismen ordene . Jesu sanne legeme .. .. . . sanne blod .• Og fastslår en høykirkelig

180

formel ved prestevieIse som vi enda har> (Welle).

1690: Disken (patellet) til soknebods-stellet var burtkasta. Men Anders Hegelund (som "art prest i Avaldsnes 5 år seinare) gav ei ny disk, som var laga av gullsmeden Michel VaIe i Bergen og var 7,1 cm. i tverrmål. Der er m.a. ei inn­skrift på gresk (frå Odysseen C, 138), og den tyder: -For det eg segjer, at verre enn sj~en

inkje er til å herja ein mann, (etter Garborg). På ein eller annan måte kom disken til å hamna i Kopervik kyrkja, og var i minsto der i 1918. Bilæte >. 207.'

1699: Ein tvoarma ljosestake av messing, gjeven av presten

Ljosestake, gjeven av Tormod Torfæus ca. 1702, (Haugesunds Museum).

Teikn. av S. Loge,

Anders Hegelund og kona hans, finnst no bak altaret; men fØr stod han fest til preikestolen.

1700-1703: Tormod Torfæus gjev ei tolvarrna ljosekruna a\' messing og 2 -messing liuse arme udpochlede af gammel arbeide foræred af Tormod TØrvesen>. Ljosekruna heng framleis i kyrkja (i s.v. hyrna av skipet) sa­man med fleire andre av ny dato, og dei er nogg-granne avbilæte av henne. Ljose-armane stod før siste restaurering feste på kvar sida av kordsJra, men vart diverre tekne burt. Dei er for tida deponerte i Haugesund mu­seum, men er kyrkja sin eigedom.

1700: Dr. Kingos graduale (salmebok) vert innkjøpt. Kingo salmebok var so i bruk her i Avaldsnes like til omlag år 1875 då Landstads salme­bok avløyste henne (V. Søndenaa). Landstads var altso den tredje salme­bok (etter reformasjonen) som har vore i bruk her.

Millom 1700 og 1713 fekk kyrkja fleire målarstykkje: 2 epitafier (minnetavla med portrett av heile huslydar) og 3 -Contrefay tafler>

, Thor Kielland og Helge Gjessing: Gammelt sØlv i Stavanger AmI, 1918 s. 317, nr. 773.

181

182

Gamall k!°rkjedØr (Universitetet i Bergen),

(portrett) . Av alle

desse 5 bilæta finnst det no berre eitt att, portrettet av presten Christen Ben tssøn Skaaning, måla av Anders Smith (s. 166). Det har denne innskrifta : ÆTATIS SUE AO 57. Anno 1663 (d.\".s. i hans alders 57. år. Aret 1663). På boka han held star: .Jesus crucifixus", .. Jesus krossfesta). Bae inn­kriftene er pa latin. Men eldre folk kann fortelja at det skal ha stade nokre gamle måla bilæta attom al­taret. Ein annan tra­disjon knyter bilæte frå kyrkja til eit gamalt (lensmanns) hus pil. Snik, der ein av dei pri\-ate kyr­kje-eigarane hadde budd.

Amtmannen de Fi­ne skriv ca. 1745 at på den tid hekk i ko­ret «St. Peters skilde­ri, meget curieux gjort og ansees for et gammelt skjØnt ita­liensk stykke •. 2

2 N. Nicolaysen, Norske Fornlevninger, 1862-66, s. 341.

På Historisk museum i Bergen finnst ei gamal k y r k j e d ø r frå Avaldsnes, sjå bilæte s. 182. Fridtjof Ø"rebØ skriv om denne: «Den er helt oversaatt av indskaarne navn, bumerker og aarstal. Det ældste, som kan læses, er fra 1610; men dØren har enkelte eiendommeligheter, som tyder hen paa, at den muligens stammer fra middelalderen. Den vilde i saa fald oprindelig ha tilhørt stenkirken.

I den gamle tid trodde folk paa en sygdom, de kaldte «elsk>, som kom av, at den syke stadig blev besØkt av sin døde slektning eller ven, der elsket ham. Som middel mot denne sygdom skar man da den sykes navn eller forbokstav ind paa kirkedøren, helst noget utydelig - eller bakvendt, saa kun den dØde skulde kunne læse det. Saa slutted den dØdes besØk, og sygdommen var hæ,·eb.'

LIK NEDSETTE I KYRKJA. Frå dei aldra eldste tider har dei kristne kyrkj~hus hyst gravstader. Me kan berre minnast katakombene i Rom i den tid dei kristne vart forfylgde. Dei var både gravplassar og gudsteneste-rom. Denne gravferdsskikken var eit ytre uttrykk for den livande von om livsens oppstoda, uttrykk for vissa om at dei avlidne fram' leis var medlemar av Kristi kyrkja. Men med tida vart det ikkje plass for alle inne i kyrkjebygningen. Dei fleste laut kvila ute på kyrkjegarden. Det var berre dei aldra fornæmste og dei rike som fekk gravplass under kyr kj egal vet. Gjævaste plassen var i koret ved altaret.

l siste halvparten av 1600·talet kom den ordning at det laut betalast for gravstad i kyrkja. Prisen ymsa etter plassen frå 2 til 6 dalar. Klokke­rinjing ved slike høye kosta 2 art. Frå den tid gjev kyrkjerekneskapa namna på dØde nedsette i kyrkja.

1689 '91. Malene i Fosen (4 rd). Ho var dotter til Jon Raunes og hadde '.'ore gift med 3 lensmenner som alle heitte Daniel til fornamn. - 1695i97. Birte Wig (2 rd). - 1698 '1700: Rasmus i Kobbervigen (3 rd). - 1701 '03: Anna Rasmusdtr. Skår og hennar siste mann Cort Pedersen, borgar til Stavanger (tils. 6 rd.). - Johannis Nætland «ai Bergen dØd J Kaabenigen begrafuen i Kirkchegaarden> (1 rd.). En Salig Daniel Pedersen fØd i Hinderaa Sagen opholt sig nogen tiid i Agvoldsnes sogn, DØd i Muschovien (Russland?), der Testamenteritt og hidsendt til Ag­voldsnes Kirche 17 rdr •. - 1704/06: For ein gravstad til son åt Osmund Stokka l rd For Sl. Erich Thorssens lik i kyrkja 3 rd. (var strandsitjar under Stangeland). For Sl. Knud Visnes på kyrkjegarden 2 art. (Strand·

1 Tidsskrift utgit av Hiswrielaget for Rogaland, nr, 2, S, 57.

183

sitjarar, utanbygdsfolk og andre som ikkje betalte tiend til kyrkja, laut betala for gravplass ogso på kyrkjegarden). - 1710/12. «En Islandsch Skip­per begravet i Mit-gangen 6 rd., for Klochernis Ringning til hans Jorde­færd 2 ort.. -

For åra 1716118 skal me citera in extenso; for der kjem stands-skil­naden tydeleg fram. Det er dyrare å liggja øverst udj gangen enn nederst. «Ysteen Fossen sin Kone (Sofie Torsdtr) nedlagt nederst i gangen 4 rdr. Hr Assessor T 0 r m 0 d T 0 r v æ j liig nedlagt i Kirchen øverst udj gangen, derfor bør tilsvaris .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. " 6 rdr. Noch for Klochenrls Ringning da liiget blev bestædet til Jorden 2 ort Sr Christiern Egelunds Kone i Kirchegaarden nedsatt des for bør tilssvaris " " "" 2 ort Carl Carlssens barn nedsat i Kirchegaarden, derfor . . " .. . . .. lort Anders Hellessens barn ligesaa .. .. " .. .. " .. .. . . " . . .. lort.

1722: Forrige bygdelensmann østen Danielsen (Fosen) «n<!drest i kirchens gang. (4 rdr). Ein skipper frå Bergen ved narnn Dissington (4 rd,) .samt uden sang og Klang •. Toldarenkja Sophie Amalia (Klingen­berg) (4 rd). Oluf Helliessen Hiort «under stolene med klokkernes ring­ning (4 rd). Forrige bendelensmann Daniel Fosen «med hans hustrue nederst i kirchen. og ringjing til (4 rd. for kvar av dei). Anne Erichsdtr. «nedsat under stolene øverst i gangen, og ringjing til (4 rd).

1723: Enkja etter Tormod Torfæus nedsett .i kirkens gang. med klok­keringjing (6 rd og 2 ort).

Tormod Torlæus, døds-år og gravstad. Det er vanleg læra at T. T. døydde på Stangeland 31. januar 1719, 83 år gamall. SjØlve kyrkjeboka segjer at d<:ldsåret er 1719. Men ovanfor har me set at det er betalt for !<ravstaden hans i terminen 17lfi'18. Kan han vera dØd alt i 1718? Over g r a v s t a d e n hans vart lagt ei raudleg sandsteinsplata, 2,40 m. lang, 1,50 breid og 20 cm. tjukk. Der var ei lang innskrift på henne, men den er avsliten no. I kvart hyrna finnst bilæte av ein evangelist, kvar med sitt symbol: Mattæus med eit menneskje, Markus med lØva, Lukas med ukse og Johannes med ei ørn. (Same bilæt-motiv finn ein ogso på den nye preikestolen). Og midt på steinen bilæte av ein engel. Ved restaureringa i slutten av 1830-åra' vart steinen flutt frå grava og lagt midt i kordøra, og i 90 år gjekk all ferdsla frå skipet til koret over ham (sjå tei:kningen s. 55 og 185. Men kvar låg gravstaden åt Torfæus? Vitnemåla om det synest '\;era motstridande. Me citerar Fridtjof Øvrebø: «Dette (familie­gravstedet) var (ifØlge John Eirikson: .Torfesens Levnetsbeskrivelse.)

184

<en muret Begravelse strax ne­denfor Choret.. Biskop Neu­mann skriver derimot (Urda Il, s. 240), at Torfæus hviler <un­der en stor Marmorsten i Aug­valdsnes Kirkes Chor, tæt ved Udgangen til Kirkens Skib .• Neumann lod ogsaa graven av­dækkeJ og fandt den <indhug­gen i en blød Klippemasse, og paa Bunden av den fandtes et tykt Lag av hvid Sand .• I gra­ven fandt han tre hodeskaller Sl\IDt endel andre ben. Endelig skri ver J ac. Aan i teksten til Torfæus portræt i <Norske Sa­gaer., 2. bind, noten, at Tor­fæus og hans kones lik endnu findes i Avaldsnes kirke i en stor ekekiste. Det er, som man ser, paafaldende uoverensstem­melser mellem disse forfattere. En av Avaldsnes ansete og tro­værdige mænd, gaml!, Kolbein Hindaraaker, hadde som <lesa­regut. vært tilstede, da kirken

I I ' , ,I'

I1

I1

,c -'-

Gravhella over To rm 0 d To r f æU5

Teikn. av S. Loge.

restaurertes (1839), og han fortalte mig, at der under gulvet i ki.rkens skib fandtes en mængde smukke likkister, hvitmalte, gulmalte, sortmalte. En­del var barnekister, og likene laa ganske hele. Enkelte smaa laa i smukke, rØde barnehuer, pyntet med sliflvtraadsmønstre. Blandt disse kister saa Kolbein en svær, fin eikekiste med vredne smedejernshaandtag. Paa laaket en metalplate med navnet T 0 r m 0 d T 0 r f æ u s indgrayet .• ' Den nemnde motsetningen møter me ogso i andre vitnemål. Me såg at rekne­skapen hadde <øverst udj gangen.; mEm presten J. Irgens Hadeln segjer i ein rapport av 16. mars 1819 at Torfæus ligg gravlagd <omtrent midt paa Gulvet ai det tilbageværende Kor.. Men der er ei løysing. For me meiner

1 Rogalands H. 1 nr. 6, 1920, s. 21-23.

185

Gravhella frå 1760 i koret.

koret har vore delt i tvo med eit sprinkleverk (s. 163) og at den vestre halvparten av koret har vore fyllt med stolsæte for kyrkjelyden med ein gang i midten. Det er berre aust­parten som har vore nytta som kor i den tid timbre-kyrkja stod ;,mom murane av skipet. Tor­fæus si grav har frå fyrst av lege omlag der steinen ligg no, og med det vil alle vitnemål kunna samstavast i røynda. Det er sant at Torfæus var grav­lagd øverst udj gangen (som låg i koret), strax nedenfor Choret (d.v.s. nedanfor den austre lu­ten av koret som då vart nytta som kor). Det spørst nett om ein tenkjer på halve eller heile kor-rommet. Tenkjer ein på heile det opphavelege kor­romet, har eiu difor rett til å segja at Torfæus er gravlagd midt i kirkens kor>.

Ein noko mindre gravstein, myrkare på lit, ligg no millom Torfæus-steinen og kordØra (mot skipet). FØr siste restaurering låg han i sakristiet (attom altaret) like innfor den vesle inngangsdØra der. Men kvar han opphaveleg har lege, skal "era usagt. Dei som la han der han no ligg, syntest at gravkammeret under hØvde godt til han. Mesteparten av overflata har vore dekt med indskrip­sjonar; men den øverste luten er avsliten no. Kring inskripsjonane går ei breid bord av lauvverk utskore i steinen, og i kvart hyrna er der eit engle­hovud med vengjer. Det er gravsteinen over ei kvinna som døyde i 1760. Me veit ikkje noko visst kven det har vore. Den latinske teksten tilslutt kunde tyda på at det "ar ei prestefrua; men me kjenner iJrkje til nokor prestefma som dØydde på Avaldsnes i 1670 - 3 år seinare dØydde der ei Den nedste luten av inskripsjonen kann ein lesa. Men i 1933 kunde,

186

Kristen Lindøe lesa endå meir' Etter hans tyding sto der då å lesa dette: DØDE PAA - - AAR 1760 DEN 9 NOVEMBER I HENDIS ALDERS

75 AAR VENTENDE EN GLÆDEFULD OPSTANDEL

SE (ACC)EPIMUS REGNUM DECORIS ET DIADEMA

SPECIEI DE MANU DOMINI

Den latinske teksten tyder: ·,Me har teke i mot herleg­doms riket og fagerdoms kransen av Herrens hånd.>

Ved kyrkje-vøl1inga i 1830-åra vart dei aldra fleste li,k-kister tekne burt fra kyrkje kjellaren, ogso Torfæus si. Kolbein Hinderaaker fortel til ØvrebIl at arbeidsfolket tok kistene og t~mde innhaldet i ei stor open grav på kyrkjegarden, og sidan slo dei kistene sund og brende dei. Men Ver­mund Søndenaa fortel etter sin far at det gjekk ikkje sa radikalt for seg med lik-kistene.

Men tvo lik-kister vart sparde. Dei fekk ~gja under korgolvet langs med nordveggen nord for altaret og kista med kvinneliket i låg heilt i det nord-austre hyrna. Det er rimelegt at det har vore prestfolk som har vore so pass kjende og \'Y"de endå i 1830-åra at dei framleis fekk liggja der dei hadde vorte jordfesta. Segna segjer at det skal vera ein prest og frua hans. Er det tilfelle, kunde det hØva på presten J ens Saxe og frua, som båe t\'o dØydde på Avaldsnes med få dagars millomrom i desember 1763. Elles har det ut frå ymse forutsetningar vorte gissa på at den eine kota, som no står bak altaret, gøymer skudenespresten Peder SchrØder,' han som ved eit misstak enda sine dagar ved å ta rottegift i staden for medisin. Schrøder vart nemlig eigar av Avaldsnes kyrkja i 1749 og laga til åt seg ein familie-gravstad i henne. Eit er stkkert og det er at versonen til Schrøder, torvastad-presten Christian Ruberg, som døydde i 1756, vart sett ned i Schrøders familiegravstad i Avaldsnes kyrkja. Elles er prestar og prestefruer i Avaldsnes "isseleg vorte gravlagde i koret både fØr og etter den tid.

Ved den siste restaureringa vart den eine kista (med kvinneliket?) sett ned under altarringen like ved Torfæus sin gravstein, den andre under golvet innfor inngangsdØra til koret (bak altaret). Elles vart det då ogso funne nokre lause bein og hovudskallar i jorda under korgovet. Merkeleg nok fanst det og ei mengd av bein i molda under golvet i kyrkjeskipet.

l ~Haugesunds Avis- 16/ 11 1933.

, Hgsd. Avis 27/ 8 1928 og 30' 11 1948.

187

Det var mykje meir enn ei;n kunde venta, om det so hadde vore ein vanleg kyrkjegard der ein gong. Denne beinblanda molda vart teken burt og lagt i bakkehallet på kyrkjegarden nord for kyrkja. Der ligg dei få restene som no er att av storfolket i gamle dagar.

KYRKJE-KASSA ER BRANNKASSA O. L., men vert mest som ei s t a t s - k ass a til slutt. Tidene hadde vorte slik no at dersom det hende at kyrkjer eller prestegardar brende, so makta ikkje kyrkjelydane eller prestane å reisa nye bygningar att. Ved slike hØve gav kongen påbod om at kyrkjene i eit eller fleire b'osped;Jme skylde yta ein viss sum av kyrkje­kassen til hjelp for dei skadelidne. Nokon annan brannkasse hadde dei ikkje den tid. Her er eit par dØme:

I 1641 vart det ytt 5 dalar til Bergens domkyrkja. Trondheims dom­kyrkja fekk 2% rdr. i 1651 og 3 rdr. i terminen 1707/09. I 1700 vart det gjeve 1 rd. til Avaldsnes brende prestegard og i 1701 gjeve 1 rd. til Tind bro prestegard Og BØ (NærbØ) kyrkja på Jæren fekk i 1723 heile 25 rd. Her kann me ogso nemna at då bispestolen sin gard Meelstocke (sØr for Kopervik) brann i 1718, vart han fri skattar i tvo år og slapp betala kyrkje­tiend for 1718 «paa Høyere øvrigheds goede approbation •.

Denne trygde-hjelp kom ved hØve ogso utanlandske institusjonar til gode:

Til SorØ kloster 3 sl. dalar i 1642, «BØrnehuseb i Aalborg 1 rd. og 16 sko i 1650 og til den brende skulen iAltona 1 rd. i 1713. Ved dette siste h~vet hjelpte Avaldsnes kyrkjekassa Falnes kyrkja med 1 rd. og Åkra annekskyrkja med lort.

Då danskekongen i 1660'hadde gjort statskupp og vorte kongeleg dik­tator (einvaldsstyre) , tok han utan vidare domkapitla sine jordegods (præbendene) og sekulariserte dei, gjorde dei til statseigedom. Men med det vart det slutt på ordninga med domkapittel. Og ikkje berre det. Akademiet i KjØpenhavn misste ogso sitt Økonomiske grunnlag. Difor ,·art det i 1667 palagt dei norske kyrkjene å betala 1 rd. kvart år i «studie­skatt. til det .akademiet. Det vart ein årviss skatt.

Ein annan årsYiss skatt var frå 1683 og utover «bibel-skatten. på 3 rd. - lort og 8 sko for terminen.

Frå 1692 betalar Avaldsnes kyrkja 1 rd. og i 1713-1718 2 rd. - 1 ort og 18 sko pr. år (etter kongeleg ordre) til den danske Lutherske kyrkja i London, og frå 1716 2 rd· pr. år til cFindmarchens hØystp.iissItg anord­nede Missions Werche.. Dette er sjØmannsmisjon og Finnmarksmisjon

188

som er starta og halde oppe av statsmakta. Men det er den nye ånds-rørsla, pietismen, som er drivkrafta.

Men etter at einevaldsstyret hadde vort innfØrt, disponerte kongen over kyrkjekassane som om dei skulde ha vore sjØlve stats-kassa. Soleis laut Avalds­nes kyrkja (og alle andre nor­ske kyrkjer) 'i terminen 1663/65 betala heile 24 rd og 16 sk. til den danske ,prinsessa sitt utstyr og ein liknande sum til same formålet 1670171. Inkkje min­dre kraftig vart kyrkjekassa tappa når det vart krig.

Under Hannibal-feiden 1644/ 1645 laut Avaldsnes kyrkje­kasse ut med 43 rd. Til krigs­førsla kring 1659 laut kyrkja yta tiende-korn og kosta frakt og maling til mjøL Stathaldar Gyldenløve kravde kyrkja sin korntiende for åra 1675;77.

Gravar og kyrkjetenar J ens Clausen sn. og kona Marta Serine.

Dette kunde svida hardt nok sa lenge det stod sa lenge.

på. Men det var ikkje

Onnorleis vart tyngsla under den store nordiske krigen: .Dend halfue deel Af Kirchens Indkomster til Ao 1709 til Kongl. Mayts tieneste 41 rd l art og 21'h sk.. - - dend halve deel af Kirchens Tiende Korn for Ao 1710 formalet i Meel og levert til deris Kongl: May Is tieniste 26 rd. og 3 art -Noch dend halve deel af Kirchens tiende eller indkomster for Ao 1711 erlagt som et allerund: laan med reede Penge 38 rd. og l art. Ligeledes for Ao 1712 36 rd. og 6'h sk .• Soleis gjekk det i eit bankande i heile 15 år minst, frå 1709 til 1723. Kvart år laut kyrkja i Avaldsnes (og andre kyr­kjer i Noreg) levera halvparten av inntektene sine som ein allerunder­damgst forstrekning til hans Kongl: Mayts Cassa. Denne kongen var

189

Frederich IV., som hadde Tordenskjold i si tenesta. Han førde krig mot broderlandet Sverig der Carl XII. var konge då

I 1723 var det .forstrakt. til kongens kassa av Avaldsnes kyrkja alt i alt 388 rd. og 12 sko Dette allerunderdanigste lån betalte kong Frederich attende på den måten at han i 1725 tok og selde Avaldsnes kyrkja på auksjon for 575 riksdalar og stakk desse pengane i sin eigen konge­lige lumme.

PRESTAR UNDER ORTHODOKSIEN. Christopher Sigurdss~n hadde havt Harvid præbende av di han var kannik. Men då han d~de (ca. 1606), fall den inntekta burt for presten som kom etterpå.

Abraham Engelbretssøn heitte han, og han skal vera fØdd i Gausdal den 25. april 1573, altso ein norsk·fØdd prest. Sume meinar (Worm. Lærde Mænd) at ei syster hans ·var mor til Dorothe Engelbretsdatter, ho som dikta salmar. Han var prest i Avaldsnes då .biskop Lauritz Skabo (Scave­nius) hadde visitas her den 22. mai 1607, og etter bispen si fråsegn då har hr. Abraham vorte hjelpt fram av Jørgen ErikssØn (.- - som oc meget got haffte forskylt aff h: Abraham, -'. - Stv. domk. prot. s. 225). Han har fått det ettermæle at han var ein sers strilynd og kranglevoren prest. Og det var han nok og i dei fyrste åra han var sokneprest i Avaldsnes. Men ein lyt vera varsam med å vurdera ein mann b e r r e etter vitnemål frå rettsprotokollar; for då kann ein koma til å gjeva eit vrengjebilæte av mannen. Sanninga om Abraham Engelbretssøn er heller den at han har set seg harm på qet overgrip danskane gjorde under reformasjonen då dei tok mensalgodset (Nora-Vedle og Våge) frå preste-embetet her og la det til bispestolen. Det var eit slag norsklynd reaksjon mot danskeveldet, og den kom særleg til å gå utover bispen, som var danske. Men det er ikkje godt å gå bera slik brennende harme. Ein kann verta urimeleg. Hr. Abra­ham vart so urimeleg at han ogso kra\'de inntektene av Harvid præbenda, som han for sin part ikkje hadde noko med. Han ~ art irritabel og vrang mot grannane sine, og omsider laut han få utl:a.dning. Den 4. mai 1610 sende han klage til domkapitlet på bispen som tok inntektene av gardane Nora-Vedle og Våge. Han meiilte han hadde rett på dei som vederlag for Harvid prebende. Aret etterpå sende han klage og krav til bispen sjØlv, men dessutan kom han med søknad om å få løyve til <at leie sin preste­gaard hen thil bønder for onde granders skyld.. Ein av desse grannane var bispen sin clandbonde. på Vedle, som presten hadde tverka med. Presten skulde nemlig vera pliktig .effter lougen att fØre thil støls met

190

sjne grander.; d.v.s. Nora-Vedle og prestegarden hadde beite saman p~ Prestøyane eller Vor­medal (som var stØlen), og prestegarden skulde vera med å føra kr!1tera dlt. Denne «land­bonden. var kannskje den same som budde på Vedle i 1620 og heitte M 0 g e n s (M 0 n s) Ve I­d e, han som vart dregen for retten og klaga av bispen for ulydnad mot bispen sin full­mektige Simen J acopssen som hadde bede Mogens skaffa skyss til V åge. (Simen Østhus og «gamilI Olluff Vaage. var yjt-ne i denne sak). No ja, då presten sin søknad vart hand-sama i domkapitlet den 17. juni 1611, s,'ara lensherren J ø r g e n K a a s' kontant at prestegarden

Lærar John Hægland, organist 1900-1924.

skulde ikkje paktast burt, «vilde hand miste gaarden, skulde hand oc miste gieldet.. Domkapitlet gjev ogso ei utgreiding om mensal-godset og påviSer at bispen har juridisk rett til det.

Hr. Abraham kann ikkje slå seg til ro med denne juridiske avgjersla. Han er overtydd om at Avaldsnes presten har historisk rett til gardane Nora-Vedle og Våge, og difor nytta han alle høye til å tala ille om biskop Skabo, .hannem att beklaffe oc schandere for en huer som hans huzs søger.. For skuld dette og fleire andre misgjerningar vart sa presten inn­kalla for domkapitlet 17. juni 1612 (det same året Sinclar-heren vart tJnt i Gudbrandsdalen), Det er tydelegt at bispen er arg no. Hausten fØr hadde hr. Abraham vorte tilsagd å koma til eit viktigt møte i Stavanger saman med dei andre prestane. Det galt utrustning av soldatar (til Kal­mar-krigen). Kongen kravde nemleg at kvar prest skylde hyra og utrusta ein soldat. Men hr. Abraham møtte ikkje. Dei hine prestane vart samde om å møta i Stavanger innen 1. september «med sambt sin soldat, hans

1 Om junkaren Jørgen Kaas sj a Ola Aurenes: Menne3ker og skjebner, s. 47 ff.

191

skibs fettallie oc tre m aaneders besoldning i pendige.. Abraham Engel­bretssøn møtte ikkje då heller, sat berre heime og sende «fremb for sig en halffuoxsen wduelig benge!. med ulovlige våpen som guten ikkje hadde vit til li bruka. Han var elles bror til prestefrua. Og då bispen seinare på hausten gjenom prosten Rasmus Pederssøn i Torvastad hadde sendt brev med lensherren sitt krav om «Mehre besoldning thil presternis soldater., hadde hr. Abraham ikkje svara eit ord på det. Dessutan hadde han nekta å betala gjelden sin til ein Anders tatter og hadde tverka med dei på Vedle. Presten vrei seg merkeleg godt unda desse drjuge skuldningane. Han skulde deils på vanhelsa og deiils på at kallet hans var so ringt. Men faktisk var det ei form for hemn. Han kann ikkje fri seg frå tanken om at styresmaktene har gjort urett mot han ved å nekta han å nyta godt av det gamle mensalgodset, og difor bryr han seg ikkje om å stydja stats­makta. Men biskopen er reint morsk no. Han las opp ein vedteken regel frå Jørgen ErikssØn si tid der det heiter at dersom ein prest sit heime tvo eller tri gonger når han er vorte innkalla av bisp eller prost, kann han verta avsett frå embetet sitt. Domkapitlet vart samde om at dersom hr. Abraham ikkje hadde vorte forlikt med biskoppen innan kl. 7 neste mor­gon, skulde det gå rettens veg. Men avaldsnes-presten er sta og trassig. Morgonen etter samlast domkapitlet (og bispen) på avtalt tid, men ikkje presten. Då han omsider kom, kravde bispen dom over ham. Då fall hr. Abraham til fote og bad om nåde. Dette gjorde sovore inntrykk på dom­kapitlet at både lensherren, lagmannen og dei andre i gjekk i forbØn for han at bispen måtte la nåde gå for rett. Etter 'ein lang tale til presten, gav bispen endeleg etter, men sa at saka skulde stå open ifall hr. Abraham vart ulydig seinare. «Her paa tog de huer anden i haand cc bleff saa denne gang i voris neruerelse venldgen oc vell forligte .•

Seinare stod han seg godt med bispen. Den 13. januar 1616 fekk han eiD. lagmannsdom på seg i Stavanger for «dristigbedtt oc wlydighedtt. både mot verdsleg og kyrkjeleg styremakt. Men då so Anders Albretssen bar denne saka fram for dornkapitlet, svara hr. Abraham at stemninga var ikkje forkynnt for han i lovlege former. Elles bad han om domkapitlet sitt skotsmål, og han fekk godt vitnemål av bispen. Dessutan fekk han per­misjon til å reisa til herredagen i Tunsberg, der saka hans skulde opp neste år. Men vilkåret for permisjonen var det at han laut få kapellanen i Tor­vastad til å vera vikar for seg. Denne heitte P e d e r H a n s s e n H j 0 r­t e la n d og er vorten sers illgjeten for «druchenscab, trette, skendsord, truselI, slagsmaal etet.>

192

Ein sundag fyremiddag, då Laurits Hemingstad var pr. veg til Torvastad kyrkja, hadde han møtt denne kapeJlanen som då skulde til Sklire kyrkja. Denne gauv på Laurits og slo han til blods i andlitet med ei bok og gav han sidan næve-slag. Men Laurits gav sa kapeJlanen juling att sa då saka kom for retten på Hausken 31110 1616, hmt båe kamphanane betala mulkt t il kongen. N aka sovore hØyrer me då ikkje om hr. Abraham. Korleis det gjekk med han på herredagen i Tøns­berg, veit me ikkje. Men han vart verande prest i Avaldsnes endå mange år.

Til Stangaland skipreideting den 29, no". 1621 hadde han late stemna inn tvo skuldrnenner frå SØr Karmøy. Dei hadde kjØpt korn av presten. Hans

Sverre Immanuel Hougsnæs, sokneprest 1919-1933.

Risdal skulda 2 riksdalar, men hadde sendt eit åklæde i pant; for noko anna hadde han ikkje til å betala med. Aslak Liknes var skuldig 6 riks­ort, men hadde sendt presten eit pund lyse (tran). Då dei sa kom for retten, lova dei at dei skulde betala skulda si innan 14 dagar.

Sa seint som 1628 er hr. Abraham prest her. Det året var han tilstades på eit prestemøte i Stavanger. Noreg "ar no kome med i tretti-års-krigen, og prestane skulde dryfta ymse forsvars-spursmål . Elles er det ei soga om denne presten som har levd på folkemunn i lange tider, og den lyder slik: Konk Christian IV. spurde hr. Abraham kvifor han bar sa stutt preste­kjole. (På den tid var prestekjolen ogso prestane sin selskapsbunad) . Presten svara kontant eat denne var bleven beklippet tilligemed kaldet .• Segna segjer at han vart avsett tilslutt; men det er truleg ikkje sant.

Det var ein ting som tyder på at Abraham EngelbretssØn har vore ein rett åndeleg prest. Han skreiv ei bok som heitte .Anthologie ) : de for-

193

nemste Kjærner af Bibelen med Skriftens Historier stadfæstede. . Boka er ikkje til meir no. Ho vart prenta i KjØpenhavn 1618. Det var ikkje noko prenteverk her i landet fØr 1643. Presten Anders KjeldssØn Tybo i Nedstrand, ga," ogso ut eit par religiØse bØker. Det voks fram ein trong' etter kristeleg oppbyggjingslitteratur som prestane freista å stetta, og alt dette er ljospunkter me merker oss med gleda. For elles var det i denne tida nok av brutal ageløysa.

Den 31. oktober 1616 fekk Laurits Hinderaker ei mulkt på % dale, .for neffue slag han vdj en Ølboe gaff Rasmus paa Lande. . Endå verre var det som gjekk for seg på eit tingmøte på G i s m a r v i k der tingfreden vart broten. Der gjorde bØndene retteleg opprØr mot futen Rasmus LauritssØn og sorenskrivaren Mikkel LauritssØn, og den siste .blev i Søen forjaget og undkom i stor Perikei (fåre) med Lh"et>. BØndene tvang futen til å retta seg etter deira vilje. Det var I n g e m u n d T ys , æ r som stod i brodden for opprøret. Då saka kom fram på herredagen på Akershus i 1610, laut han vedstå, men skulda på fylla. Truleg fekk han dØdsstraff for opprøret. K r i sto f e r F ø r r e, Peder Are og Anders Gjerde vart ogso dømde. Dei skulde straffast med bØter . efter yderste formue •.

Trollkjerringar og trollkarar fannst ikkje i Avaldsnes etter det me veit no. Men i grannebygdene budde 'der sume. I 1633 vart 4 menneskje dømde for trolldom og avretta. Det var I n g e g e r d M 0 n s d 0 t t e r frå Torvastad og son hennar, G j e r t K r i s t e n s e n. Ho vedgjekk at ho kunde lesa i salt for fe og gjera åt for troll,erk, og både ho og sonen hadde mptt eL"l svart hund på Sveio kyrkjegard ei myrk natt, ein hund som kunde tala, og dei hadde lova å gå i hans tenesta. Då presten Rasmus Pedersen i Torvastad låg på sotteseng, ytra han mistankar om at det var Ingegerd som hadde sett det vonde på han, og folk trudde at ho ogso hadde skuld i avferda åt den fØrnemnde presten Peder Hanssen Hjorteland. Den 12. juli vart ho brend på FinnØy, og sonen vart halshogd same dagen på same staden. FØr ho vart brend, namnga ho J 0 h a n s F i s k å i Avalds­nes og sa at han kunde lesa både for folk og fe (d.v.s. gjera trollkunster). Han ,art seinare sterond for hausttinget for Avaldsnes skipreide. Der sa han at skuldinga var skir lygn Det trudde tinglyden og. Difor vart det ikkje gjort meir med han Johans. Same sumaren vart ogso tvo kvinnor fra Bokn halshogde på Finnøy, der futen budde. Det var I n g e b 0 r g S t e i n s d 0 t t e r frå Boknaberg og A r n b j ø r g 0 a v s d 0 t t e r, båe dØmde for trolldom. Den siste sa at ho hadde hjelpt I var G i 5 m a r -v i k med trolldomskunstene sine. Han hadde klaga for henne at nota

194

hans ikkje vilde fiska godt. Då sa ho at dersom han vilde gjeva henne lika for umaken, skulde ho gjera det so at nota alltid fiska godt. Ho vilde hava noko salt og braud oppi ein liten pose, og lesa trylleord i det, so skulde han binda det på nota. Dette gjorde ho og gav Ivar posen, og den bruka han som ho hadde sagt. Sidan fekk han nytteleg med fisk. Det vart ikkje gjort noko med I var Gismarvik ; for han var ein av dei rikaste mennene i Avaldsnes, åtte mykje jorde­gods og vart lensmann i Het-land skipreide då det leid på. Nokre få år seinare vart eit stakars kvinnemenneskje fr" SØr Karmøy, Lisbet Stava,

Fridtjof øvrebØ.

skulda for trolldom og dØmd til dØden. Ho vedgjekk at ho hadde lært ymse lesingar og bØner av gamle folk. Men ho ~sste ikkje at det fylgde noko trolldom eller djevelskap med det. Ho ogso vart halshogd. Slo t t e -S vei n kalla dei ein kar frå Skjold -eller Vats. Han var ein namngjeten trollmann i Karmsud-bygdene og vart dØmd til å brennast i 1641. Det ser ut som om dette er siste avrettinga for trolldom i Karmsund. Det er nok eit par kvinner seinare som vert klaga for trolldom, I n g e r i d L i k n es i 1648 og Turid Litlasund i 1680; men dei fær ikkje dødsstraff. Den sistenemnde fekk Tormod Torfæus til forsvarar for seg og .-art heilt frikjend.

Denne trua på trolldom var rester av eldgamalI heidenskap som hadde blanda seg med katholsk helgentru og vissa om Satans eksistens. Ikkje berre trollkjerringane sjØlv, men både fut og prest, bisp og konge trudde at trolldom var ein realitet.' Dei ottast vondemaktene. Heksebrenninga var ei form for sjØlvforsvar og vart av kyrkja rekna som åtak på Satans

l Om trolldom i Rogaland har me ei utfØrleg utgreiding av Torkell Mauland: Trolldom, Kristiania 1911.

195

rike. Soleis gjorde salmediktaren biskop Thomas Kingo sitt til at ei dansk trollkjerring kom på bålet.

Presten fær medhjelparar i 1629, det året Christian IV. tapte sitt slag i trettiårskrigen. På landsbygda valde lensmannen og prosten tvo kyrkje­verjer, og dei skulde no ogso vera presten sine medhjelparar. Del fekk mange viktige oppgåver som gjekk ut på å lyfta folkemoralen. Millom anna skulde dei kontrollera om nokon forsømde å gå i kyrkja eller ikkje sØkte nattverdsbordet, skaffa seg greida på misbruk av heilagdagar til gilder, drikk, fekting, banning og sverjing, tretta millom ektefeller eller millom foreldre og born, lettlynnt snakk og anna sovore· Dei skulde ta syndarane for seg og åtvara dei, eller dei skulde segja frå til presten. Tvo hundrad år seinare var det i Avaldsnes ikkje mindre enn 7 medhjelparar med kvart sitt distrikt der dei hadde oppsyn med alt som vedkom kyrkje­liv, skulestell og fatigpleie. Medhjelparinstitusjonen står framleis ved lag i den norske kyrkja. Men den har mindre å segja no.

2) Ein Kapellan vart innsett i Avaldsnes i 1634/35, og det kann tyda at Abraham Engelbretssen var dØd eller hadde slutta som prest då Kapel­lanen er kannskje den S ven d M i c h e I s e n som i 1648 fekk koma .til Kald igjen.. Han hadde vore suspendert frå prestestillingen eit heilt år avdi han hadde missfare seg ved nattverdstenesta (J. hadde late natt. verdsgjestene få vinen fØr brødet). Men han fekk ikkje verta prest att på den staden han hadde forsynda seg. Jau, Christian IV. var streng mot prestane. (N.R.R. IV s. 225).

3) Christen Bentsen Skaaning vart prest i Avaldsnes kring 1637 og gjorde prestetenesta her godt og vel 40 år. Prosten fekk 2 dalar av kyrkje­kassen for sin .særdeles. umak med å setja han inn i embetet. Dessutan laut kyrkjekassen betala 12 slette dalar til hr. Christen etter ordinansen for hans rciser før ban vart kalla til prest. Kyrkjelydane hadde framlcis rett til å velja prestar sjøN. Det heng bilæte av han i kyrkja, og etter det som står skrive på det, lyt ban vera fØdd i 1611. Han er truleg den Chri­stirnus Benedicti Scanus som deponerte (vart oppteken som student) 1. juli 1630. Kallsboka segjer at .han havde været Skibspræst og troes i Familie med den Jacob Skanning, som ved reformasjonen blev Biskop i Viborg .•

Prestegarden var sa mykje til nedfalls at han laut søkja kongen om hjelp til å få vØla bygningane. Den 8. februar 1643 skriv kongen dette brevet til Noregs rikes kanslar, Jens Bjelke:

196

.C. IV. V. G. t. Vid, at os elskelige Hr. Christen Bendtss~n, Sogneprest paa Agvaldsnes i Karmsund der udi Stavanger Len, underdanigst for os haver ladet andrage, at hans Prestegaard, han paabor, skal være meget brøstfeldig, og at han den ikke formaar selv at opbygge, for­formedelst til hans Kald ikke uden heel ringe Indkomst skal være, underdanigst begjerendes, vi hannem naadigst nogen Hjælp til for.ne hans Residents's Opbyggelse ville bevilge: da, efterdi vi af din under­danigst Erklæring sUg hans Angivende sandferdig at være erfare, bede vi dig og naadigst ville, at du tilholder Bønderne, at de hjelper hannem for.ne hans Præstebolig at opb~'gge, saavidt Ordinantsen er gemæs; desligeste bede vi dig og ville, at du med Bispen haver Ind­sende, at for.ne Hr. Christen Bendtssøn ikke hØiere bliver lagt i Preste­skatten, naar den paabydes, end billigt og han taale kan, paa det vores Skattebreve ikke skal agtes uefterkommet at blive, idet de formel­der, at den rige skal hjælpe den fattige, anseende, han og underdanigst angh-er for hØit i Presteskatten at være taxere!.> (N.R.R. VIII s. 260). Christen Bentsen var elles ingen fatig prest. Han vart nemlig gift

med K i r s t e n G a l t u n g, som var dotter til Laurits Johannessen på Torsnes (f. ca. 1579, t 1659) og Lisbet Ottesdtr. Orning (t 1676). Ho var av gamall adelsætt (frå Hardanger) og arva fleire gardar. I 1661 atte soleis hr. Christen 2 laup smrJr og 2 huder i garden Sandve, l % laup sm. og 1% h. i Tendeland, 1'/2 l. og Ph h. i Kallestad, 1;2 l. sm. og 9 mrk. i Mehus, Y. 1. sm. og l bukkeskind i Hambre, 4 pund i Gierrestad og 9 mrk. i Haukenes, og i 1670 åtte han dessutan 3 vett korn i Vibrandsøy.

Det har vore ymis-arta språk-klang på Avaldsnes prestegard i dei dagar: Presten tala breid dansk (for han var truleg frå Skaane) , hus­mora klingande hardanger-mål og born og tenarar karmØy-dialekt.

Om prestetenesta hans høyrer me ikkje so mykje direkte. Men kyr­kjerekneskapa vitnar om tiltru. Kyrkjekassa betalte i 1648 5 dalar til .Presterne som ,-ar til hyldningen. av Fredrik III. i Kristiania. Sameleis 2 dalar til hyllinga av Christian i 1657 og 8 rdr. som .Prostens reisepenge til hyllingen. i 1661. Eit par vender yart han sett til kyrkjeverja, og han er den einaste avaldsnes-presten i denne tidbolken som dei syner denne tillit. Omlag 1660 vart han prost i Karmsund prosti. Skjold og Vats høyrde då ikkje med i det slik som no. .

Avaldsnes fær dekn (klokkar) i 1636, og det hadde då vore utan sovaren truleg i hundrad år (sidan reformasjonen). Me kann segja at med denne klokkartilsetjinga vart reformasjons-verket fullfØrt her i preste-

197

gjeldet. Over heile landet hadde det gått sers trått med å få klokkarar; men ingen stad gjekk det seinare en.n i Stavanger bispedØme. Det var fleire årsakar. Lens-herrane, som skulde syta for bustad og lØn for klokkarane, brydde seg lite om denne oppgåva. BØndene vilde ikkje yta noko til klokkar-lØn. Men dessutan var det vanskeleg om klokkar-emne. Helst skulde ein finna dei millom elevane på latinskulen (i Stavanger). Men der var ikkje nok. På landsbygda laut ein so nytta bygdefolk til klokkar:,.. Etter kyrkje-ordinansen skulde presten i samråd med prosten velja klok­kar med samtykkje frå seks av dei fornemste soknernenner. Den valde klokkaren skulde so overhØyrast av bispen eller prosten. Klokkaren skulde vera geistlig postberar, gå med embettsbrev frå prest til prest. Men den viktigaste oppgåva hans var å undervisa born og ungdom i kristendoms­kunnskap. Tyo dagar i vika, sundag og ein yrkedag skulde nyttast til det, ikkje berre ved kyrkja, men ogso ute i bygda (omgangs-skule). På 1500-tale var ikkje kunnskaps-kravet so stort: Borna skulde læra dei tri fyrste partane (utan Luthers forklåring) og ha litt kjennskap til sakramenta. Men no på 1600-talet auka kravet munadleg: dei 5 kathekisme-partane m e d Luthers forklåring og dessutan: hushØner, hustavla med tillegg, salmar or salmeboka og eit uh-al av David, salmar. Men ikkje nok med dette. Dei einskilde bispane skreiv forklåringar til Luthers kathekisma til bruk for klokkarane innan deira bispedøme. Og styremaktene gjorde sitt til so ungdomen I a u t læra. For i 1645 kom eit kongebrev med forbod mot at prestane trulova unge folk f ø r dei hadde gjort greide for barne­lærdomen sin. Og i kyrkjeritualet av 1685 står det: . Præsterne maa ingen sammenvie, som ikke har været til Guds bord, . Men til nattverdsbordet kom ingen som ikkje kunde barnelærdomen sin.

Me lyt tru at det vart ei andeleg byggjingstid no her i Avaldsnes. Klokkaren sin undervisning vart ei veldig hjelp for presten. I 1661 budde klokkaren på garden Kolstø, som var Halsnøy kloster sin eigedom, og han laut betala 24 skilling (lort) året i grunnleiga T 0 r p h i n S a I v e s ø n heiter han som er klokkar i 1665. J 0 n P e d e r s e n S ø n d r e Vaa g e (Øygarden) er nemnd som klokkar i 1698, og i 1701 vert det sagt om han at han • begynder sangen i Kirken.> Han dØydde ca. 1722, og i 1726 vert nemnd som klokkar Laurits Isaksen KolstØ (t 1746).1 Desse fyrste klokkarane hadde i lØn 24 spann (= l skippund) korn for året av kyrkjekassen. Det var lit e; men livemåten betrast noko etter kvart. Kring

1 Om klokkarar og lærarar i Avaldsnes til år 1800, sjå Rogl hist!. årsskrift =. 28, 1942, s. 74 ff.

198

1830 var klokkarløna: kyrkje­tienden av Visnes og Kvalavåg og dessutan 1 spann korn av hevar mann i _kolkkar-told. for året og hØgtidsoffer , offer ved barnedåp og brurvigsla og be­taling for å leida inn kyrkje­gongskonene og av konfirman­tane.

Biskop Thomas Cortsøn Weg­ner (biskop 1627-1654) av dansk ætt, var mannen som fekk ord­na opp med innsetjing av klok­karar i bispedømet. Han var til vens med skjellandsbispen Hans Povel Resen som -havde Kon­gens øren. og fekk kongen til stramma opp lensherrane i bis­pedømet so dei skaffa til vegar klokkar-bustader og livemåte. Wegner var ein lærd mann og flittig biskop, den mest dugan­de Stavanger bispedØme hadde på 1600-talet. Han skreiv ei god forklåring til Luthers katekis­ma som vart nytta i bispedømet

Tormod Torfæus v art fØdd på Engey ved ReykjaVik 27. mai 1636, budde på Stan­galand frå 1665 til han dØydde der den 3l. januar 1719 og vart gravlagd i Avaldsnes kyrkja. Lærd sogegranskar, .:Noregs Snorre:,

her. Men han interesserte seg ogso for -Landets og Stiftets Produkter og havde adskillige Samlinger af Naturriget., og dessutan hjelpte han den vidkjende antikvar Ole Worm med å finna fram og skriva opp runeinn­skrifter (ogso dei som var på -Jomfru Marias synåh). Me har særleg grunn til å minnast biskop Wegner; for Wegner-namnet liver framleis her i bygda som person-namn. Ein son til biskoppen vart nemleg sokneprest i Torvastad; Thomas Wegner heitte han og var gift med Anna Lauritsdtr. Galtung, syster til kona åt Christen Bentsen Skaaning. Ein av deira sØner heitte og Thomas, var gift med Marita Knutsdotter Hinderaker, budde på GrØnningen og var klokkar i Torvastad, dØydde 1697.

Ymse forskrifter om gudstenesta vart publisert i 1640-åra. Det skulde vera slutt med latinsk korsong i gudstenesta. Ein skulde syngja danske

199

Fac.:dmile av Christen Bentssen Skaaning si skrift

åndelege salmar i staden. No skulde kvinnone få sitja oppe og vera med og syngja salmar. FØr laut dei tegja og knela un­der salmesongen. .1 en hver Kirke ansættes En, som med en lang Stokk skulde stØde til dem, som vare faldne i søvn .•

Eineveldet som Fredrik III. sEtte gjenom i 1660, fekk mykje å segja for kyrkja. No vart ho statskyrkja som aldri fØr. Kon­gen rekna seg som eigar av bå­de kyrkjehus og prestegardar, ja av prestane med. Kyrkjely­dane fekk ikkje lenger velja prestar. Heretter vart dei ut­nemnde av kongen. Dei vart statstenestemenner. Avdi pre-teskapet i KjØpenhavn hadde

hjelpt kong Frederik til å gjera statskuppet og setja adelen til veggs, fekk prestane nye fyremuner. Etter denne tid fekk dei venda seg til kongen gjenom biskoppen. FØr gjekk vegen gjenom lensherren. No vart det elles slutt med lensherrar og len. Heretter heitte det amt og amtmenner. (No er det fylke og fylkesmenner) . Men statskuppet fØrde openberre ulemper med seg for kyrkja og prestane. Det vart slutt med domkapitla, og kon­gen eigna til seg præbenda. Prestane fekk fleire nye arbeidsoppgåver for staten. T i t u s B ii l c h e, ein danske, vart sett til kyrkjekommissær (1662) og skulde fØra tilsyn med kyrkjeverjene sine rekneskap, ha inspek­sjon over både kyrkjer, prestegardar og kyrkjegodset. Gjenom han kom det påbod til prestane om å skriva manntal over prestegjeldet. Christen Bentsen Skaaning hadde misstydd instruksen og laut difor levera mann­tallslister 2 gonger. Men endå var ikkje Titus Biilche nØgd, og sa fekk han lensmennene til å gjera det som han vilde ha det. Manntallslista frå 1663 har ogso s var f r å p r e s t e n på nokre s p u r s m å l som Titus Bill­che hadde kome med:

.1. Den visse indkomst her paa Stæden som fattig er, er alldeelis intet ·andett end dett haffre korn ieg aff bondens Aull oppebærer ved 24 pund.

200

2. Kand saaes till Præstegaarden, som er en skarp ager, efter væir­!igen - ved 20 eller 24 tønder haffrekorn. Kand oc fØdis efftersom aars­væxten 20 eller 24 Creaturer, Smaatt oc stort. Tre gaards øger. Her er ingen Annex, derfor inted der med.

3. Er till Præstebolett ingen Skaug. 4. Offerett andlangende, hØytiidz, troloffuellse, brudeviieUse, oben­

bare scrifftemall, liig predicken etc. Da er dett for Gud att klage, att Sogne-follkett nu med tiiden er saa udarmett att Di har liidet eller intet. bekommis derfor liidett oc off test intet, men Gudz ære vi søge ved Aan­dens hiellp, kand intet visst svaris paa.

5. Her er ey meere end en kiercke som haffver hver predicke dag sin predicken, næste Kiøbstad er Stavanger der hen er 5 miile.

6. Fordringsskap er her intet, thi kircken er for Præstegaarden, oc er allene ut supra.

7. Capellan er her endnu ingen. 8. Sognedegn er her. 9, Prædiken foregis hver predicke dag. 10. Her er till Præsteboligen alldelis dette inventarium, Sc: xiij (13)

kiør unge oc gamle, iiij unge smaler och i iij gamle smale r, vgeder, ij Bucker, j ga=ell hæst hiellk dØde andet aar for mig af! alder, i skiud (merr) oc vij pund korn .•

Ei liknande inventar-Usta finn me alt i 1575 (Stvgt. Domk. pr. s. 201). G r å g å s har ein merknad om at Avaldsnes prestegard er fire manns verk, _Kand saaes thiJl - viij (8) pund haffuert Korn. Setterstøll hertill er Een ved Nafn Warmedall. 3 store holmer som brugis !hill wdmark. Eng er till 60 NJled smaa och storre og till 4 hester. At holde Aarligen.. Når me samanliknar desse oppgåvene, finn me at åker-vidda bar auka munaleg i dei 40 åra som ligg millom GrågåJ; og Titus Biilcbe. Men talet på krØter har gått tilbake. (Torvastad prestegard var i 1654 på .halffanden Mands Verk, Kand Saaes dertil 15 Idr. Eng til 30 N~d. Ingen holmer .• - (Amt­manden i Stvgr. pk. 32)

Like frå millomalderen hadde kongane arbeidt for at a Il h a n d e I s k u I d e g å f 0 r s e g i b y a n e. Oldenborgarane berre kvesste for­bodet mot fri handel på bygdane. Men bygdefolket freista likevel å bandla på eiga hand. Sokneprest Anders Andersen R i b e r i Eidfjord (I Har­danger) sende i 1669 Anders Svendsen med ein båt til svogeren sin, Chri­sten Bentsen Skaaning på Avaldsnes. Det var 11 tønner sild eller brisling i båten. Men byfuten i Stavanger hadde fått nyss om denne bandelsferda.

201

Både båt og sild vart fØrde til Stavanger, og presten laut betala i mulkt 8 ørtungar og 13 merker sylv og dessutan 3 rdr. i omkostningar. Men då det bar til stykkje, hadde ogso futen i Hardanger, Hans Hansen, seldt sild ulovleg til bØndene i Ryfylke og kjØpt korn attende. Statsmaktene plaserte inspektØrar i Karmsund til å vakta på ulovleg handeP

Christian Matssen Tausan (biskop 1661-1680) hadde \'isitas i Avaldsnes 29. april 1662, og ved det hØvet gav fru Thorfæa (d.v.s. Anna Stangeland som den 12. febr. 1665 vart trulova på Stangaland med Tormod Torfæus og gift den 9, juli same året på same staden) ein ministerial-bok (kyrkje­bok) til Avaldsnes kyrkja.

Christen Bentsen vart enkjemann fØ" 1670, og på sine gamle dagar laut han dessutan vera med og bera se r s tu nge Økonom i s k e byr­d er pa grunn av ein ny krig millom Danmark og Sverik (<<GyldenIØve­feiden. ).

I 1675 betalte han «Rosstenesteskatt. soleis: . Halff Hest .. .. . Anrets penge ... , .. . . . . .. . . . . .. .. .. . . . _ Måneds tract. belo1ber derefter hver måned .. ..

20 dalar 2 dalar og 2 ort 2 dalar og 2 ort.

I 1678 laut presteskapet i Karmsund betala dette i «Krigs StJT' : Augvoldsnæs.

Hr . Christen Schonning 12 sko dagligen = .. . . ., 45 dir. 2 ort og 12 sko Hr. Bent Christensen Capellan på Augvaldsnæs 2 sko dagligen = . . .. .. . . .. . . . . . . . . . . 7 dir. 2 ort og 10 sko

Schudenæs. Hr. Hans Pedersen 12 sko dagL = .. 45 dir. 2 ort og 12 sko

Torvastad. Hr. Tomas Wegner 12 sko dagL = . . 45 dlr. 2 ort og 12 sko Hr. Bendix Bentsen Capellan 4 sko dagligen = . . 15 dir. 20 sko

FØr 2. '10 1679 lyt Christen Bentsen vera død. Då hadde sonen Bernt Christensen vore kapellan hjå han nokre år. Ein annan son heitte Frede­rich Christensen, og han møtte i staden for faren på rekneskaps-forhØyr i Stavanger den 5' 6 1673 (året etterpå at preikestolen hadde ramla ned medan presten stod i han). Ein tredje son heitte S ø r e n C h r i s t e n -s e n (født ca. 1638 og gravlagd 12/4 1722) . Han budde på N. Vedle og var lensmann 1678-1714. I 1678 åtte han 2 pund korn i Velde og 1 laup smØr i Kallevik. Denne SØren har no visseleg mange etterkomarar kring Karm-

1 Rektor Eriksens Samlinger I s. 405.

202

sund. Han hadde ein son, Nils sørensen Velde, som var skys­skaffar i 1707 og lensmann 1714-1741. Dessutan hadde han 6 dØt­re som var gifte med gardbru -karar i grannelaget. ei til Nord­stokka, ei til Moksheim, ei til Dale, tvo til Snik og ei til Hå­land. Den dag i dag bur det et­terkomarar på Vedle.

4) Bernt Christensen fekk brev på kallet 11. juli 1671. Han vart utnemnd til sokneprest et­ter far sin i 1679, (Det vert sagt under skiftet etter biskop Tau­san 1680). Han fekk eit mindre bra ettermæle: . Hafde een slem Vane hengiven til Drik.> Atått dette kom a t han stod seg dår­leg med Tormod Torfæus. I året 1687 søkte Torfæus til bi­skoppen om løyve til å nytta ein annan prest ( ved nattver-

Arkitekt Eyvind Moestue som planla og stod for den siste store restaureringa.

verden o. 1.) , og so seint som hausten 1698 hadde T. T. og den lærde Arne Magnussen moro seg i millom med å minnast rispor om hr. Bent (. purga­torio HI . Bentis. - A. M. brevveksling med T. T. s. 284). Kyrkjerekne­skapen for 1686 fortel at hr. Bernt hadde selt den gamle kyrkje-bibelen (.Frederici 2 Bibel gandsche udslitt> ), som var kjøpt fØr 1623, til N i l s I ver s e n i K a r m s u n d for 5 riksdalar. Denne Nils var kannskje den einaste lekmann på desse kantar som åtte ein bibel på den tid. Han var stykkson til Tormod Torfæus. I 1695 var han ein slag inspektØr i Karm­sund og skulde kontrollera om det gjekk for seg ulovleg handel. Han budde på Bakarøy i 1701 og på SebØ i 1706. - Bernt Christensen var gift med systskinnbarnet sitt Karen Eliasdtr. , som var dotter til sokneprest (seinare prost) i Skånevik Elias Andersen (t 1690) og den andre kona hans Elisabeth Laurititsdtr. Galtung frå Torsnes.

Bispesætet vart i denne tid flutt frå Stavanger til Kristiansand. Kon­gen gav påbod om dette i 1682; men biskop Jersin hadde liten hug å flytja

203

frå Stavanger og drygde heile tvo år fØr han lydde kongens bod og får til Kristiansand. Stiftamtmannen laut ogso gjera same flytjereisa. Han heitte Ludvig Rosenkrantz, og det var han som bygde baroniet i Rosendal. I garden Visnæs åtte ihan 1 % laup smØr i 1670. Då desse tvo var farne, var det ikkje lenger noko Stavanger bispedøme. Det vart Kristiansands stift. Men i 1924 vart Rogaland skildt ut frå Kristiansands stift og gjort til eit nytt (og mykje mindre) Stavanger bispedØme.

Bernt Christensen lyt vera avliden tidleg på året 1689. 5) Christen Hegelund, som var prest her frå 1689 til 1695, er kannskje

den Christiernus Christophori N ormannus som - t idlegare Alumnus (elev med friplass) ved Academia Carolina - vart immatrikulert i KjØpenhavn den 23. desember 1678. I skrifteprotokollen er namnet hans ein gong skrive Christen Christensen, men ein annan gong Chr. Christophersen. Han vart utnemnd til prest i Avaldsnes 13. april 1689 og han dØydde fØr 23. juni 1695 då Oror hans søkte Avaldsnes soknekall. O. A. LØwold fortel at Christen Hegelund tidlegare hadde vore prest i 10 år i Snodenstrup ved Fredrik­sund på Skjelland og at han var gift med Anne Henne MØller. D. Thrap segjer at han var gift med Anna Olufsdtr, Hinne. På ettersumaren 1726 vart ei Margrethe Christensdtr. Hegelund gift med Christian Dvernys (Dornis) , og Christina Ditlovia vart gift med Sr. Diderich Petersen, «har lævedt indtil 1773 i Juli • .

Dei fyrste tri år han var prest her, for han fram med stor sjØlvrådig­skap og restaurerte kyrkja. Det var eit godt stykkje arbeid han fekk gjera. Frå hans tid av vert spursmålet om å restaurera kyrkja teke opp til ålvor­leg dryiting. Me meiner difor at han bØr nemnast som ein forlaupar for Endre Hove og Fridtjof ØvrebØ. Men han fekk mykje kritikk etterpå av prosten og stifsskrivaren. Dei talde kvar taksteinen som var lagd opp på kyrkja og fann ut at . hans Hæderlighed. - soleis titulerar dei presten -hadde skrive opp 800 takstein for mykje på utgiftssida i rekneskapen. Ja, ved fleire postar meinte dei at presten hadde rekna seg for store person­lege inntekter. Etter rekneskapen skulde han ha til gode av kyrkja godt og vel 20 rdr. Men endelykta vart at han laut sjØlv betala attende til kyrkjekassen 37 rdr. - 3 ort og 1 skilling. Korleis det no enn kann hanga ihop med dette, so fekk han på den andre sida folk til å gjeva gåver til kyrkja. Bror hans gav disk til soknebods'stellet, som nemnt før . • 1 liden BiØrnehud forærit af Sr. Christen Hegelund som bor i Nordlandene .• Toll­i orvaltaren i Bergen Hinrich Rye gav 20 rdr. til kyrkja, skipper Hindrich Grefue 2 rdr. Ja sjØlve stiftsskrivaren gav 10 rdr.

204

Kvinnelaget cKyrkjevenene,:. 1949. Ståande frå venstre: Ingrid Skeie, Hanna Øygarden, Lina Lande, Klara Lande,

Sara Skeie, Gunhild Kal.tØ, Sofie Lande og Gunhild Lande. Sitjande: Kaia Øfstegaard, Olava Lande, Kaia Eide, Lovise Skadberg

Olga Andersen, Ellen Hope og Tora Skeie.

Truleg har han vore ihuga i si prestetenesta; for i hans tid vart det sett opp gapestokk ved kyrkja.

6) Luca. Friis var kapellan i Avaldsnes under Christen Hegelund. Han var kannskje den Lueas Martini som deponerte frå Odense 20. juli 1669. Om denne kapellan skri" D. Thrap: .Han leverer et ikke umerkelig Bidrag til Kirkens indre Historie i hine Dage. 8. August 1690 indsendte 12 Bønder til Sognepresten Christen Hegelund en Skrivelse, hvori de anmo­der ham om, naar han ved Reiser eller andet er hindret fra at prædike i Avaldsnes Kirke, at bede- sin Nabo Hr. Jens på Torvestad (Jens Larsen Barsøe) eller en anden om at udfØre Tjenesten. De maatte beklage sig over Hr. Lueas, fordi han .ieke Predieher uden læser sine Predickener paa Prædichestolen af Papir, hvorved vores gudelige andakt i Herrens Huus ved hans ords rette brugs forkyndeise blifver betaget - -'. Han h avde Strid med sin Soknepræst angaaende Lønnen, og han fik Medhold af Kapitlet(?), men det sees ikke hvad Sagen har dreiet sig om .•

205

7) Magister Andreas Hegelund, som var 36 år i 1701, var bror til Christen Hegelund og prest her frå 1695 til 1710, og han var truleg den A H. som deponerte frå Bergen 18. juni 1684. Den 6. juli 1695 vart han utnemnd til Avaldsnes soknekall. Han hadde grunngjeve sØknaden med "de mange umyndige BØrn, som derved kunde . konserveris>" (Thrap) . Den 24. mai 1702 vart han magister (d.v.s. fekk doktorgrad). Våren 1708 vart han prost i Karmsund. Han dØde fØr 15. okt. 1710. Tvo gonger var han gift. Fyrste gongen med M a r g r e t h e E d var d s d t r., som var dot­ter til den kjende sogeskrivaren konrektor Edvard Edvardssen, som truleg var ein av lærarane åt Ludvi€ Holberg (i Bergen). I 1697 sydde ho av 10 alner lærret ein ny fin altarduk med breide kniplingar (. gi,fuen til Kir­chen af Sognepræstens Kieriste (dv.s kona) M. E .• ) og . idt TØr Klæde ofuer Kalchen. > Tvo år seinare gav ho og mannen den før nemnde tvo­arma ljosestaken til kyrkja. Margrete dØydde i 1701, og dei tvo borna hennar arva 600 dalar etter henne. De,n 5. nov. 1702 vart presten oppatt­gift med E l i s a b e t h L e i g h, dotter av lektor Michael Leigh.

Prestegards-husa brann i 1698. Dei husa vart vølte mykje, ja kannskje bygde nye i presten Skaaning si tid. Det har truleg vore millomalderske gavlhus . Den nye prestegarden vart bygd oppatt i barokk-stil dv.s .• fasa­debygning, ofte med sterkt markert midparti, rikt utformet inngangspor­tal, kraftig utladende gesims, senere også med brutte mansardtak •. ' Til att.er-reisinga kom det pengegåver frå kyrkjekassane ever heile landet. Denne nye bygningen sto sa til 1870-åra Men noko av materialane, d~rer og vindaugo er nytta i lofts-høgda på den noverande prestebustaden. I denne boka finnst neire bilæte av prestegarden etter 1700 (s. 12, 33, 35 og 39).

Kyrkjeverjene Christopher Hanssen Stakkestad og Hans Andressen Hinderaker hadde i 1701/03 utan ordre levert til presten 57 rdr. - 3 ort og 10 sko av overskotet av kyrkjekassen, og Johannes Våge og Gudmund Landenes hadde nokre år seinare late presten få ein liknande sum. Det var vel som eit lån. Men pengane vart ikkje betalte attende av presten fØr han døde. Det vart sak om dette, og kyrkjeverjene vart dØmde til å betala pengane sjØlv attende til kyrkjekassen. Johannes Våge og Gud­mund Landenes hadde fått noko vederlag i jordegods etter Anders Hege­lund. Det vart selt for 20 rdr. og 11 sko Kannhenda var det oppattbyg­gjinga av prestegarden som dreiv presten til å ta slike .lån •.

8) Claus Munkeberg var prest i Avaldsnes i 21 år, frå 6/2 1711 til han døydde j 1732. Han var danske, son av sokneprest Claus Nilsen på Munke-

1 Einar Lexow: StilfØlelse og stilformer, 1944, s. 148.

206

boe (Mukeberg) på Fyen og Sophie Clausdtr. Mor hans var systkinnbarn til Sophie Amalie Moth, den vidkjende frilla til kong Christian V.t Kona hans var syster til presten Christian Ruberg i Torvastad, og han hadde 3 søner og 4 dØtre med henne. Jørgen Munkeberg, ein av sØnene, budde i Bergen, og ei dotter vart gift med Sr. Jørgen Thommesen i Kopervik. I 1716 dØydde kona og fekk gravstad i kyrkje­koret. For det gav presten ei ny vakker messeskjorta, som var verd meir enn 10 rdr.

Claus Munkeberg vart dimittert frå Odense 1696, vart pres. kapellan i Slange-rup (n. v. for Kjøpenhavn) i 1707; men året

Disk til soknebodsstell, gj even av Andreas Hegelund

(Kopervik kyrkja?).

etterpå vart han skipsprest og i 1710 var han prest på orlogskipet <Danne­brog. der nordmannen Ivar Huitfeldt var sjef. Skipet hadde 70 kanoner og 600 mann. Den danske flåten vart uventa overfallen av den svenske (slaget i KjØgebukt sØr for KjØpenhavn) . <Dannebrog. la seg i vegen for svenskane og vart sprengt i lufta; men den danske flåten elles vart berga.

Kyrkjetukt. Lars Pedersen ved HØge Vardane var kjend for sitt cuforligelige og utillbØrlige lefnet. med kona si. Prost Hegelund hadde sendt S~ren Vedle, ein av medhjelparane sine, sØr til Lars Pedersen og skulde henta han til prestegarden so prosten kunde tala han til rettes. Men Lars vilde ikkje lyda bodet, og han rauk på søren Vedle og vilde slå han. Prosten sende då bod på nytt og melde frå at kom han ikkje god­viljug, <schulle hand blifve sat fra herrens hellige naader. , d.v.s. han skulde ikkje få koma til altars. Slik nekting vart då rekna som ei ikkje lita straff. Men Lars Pedersen vart ikkje mjuk. Han sende prosten <en Skandschrift>. Saka vart so sendt til biskop Bircherod, som i eit skriv den 11/11 1710 - prosten var alt død då - gav rettleiding på korleis syndaren skulde reisast etter loven: Klokkaren og ein annan mann, som ikkje var medhjelpar, skulde innkalla han til kyrkja, og etter preika skulde prosten saman med alle medhjelparane tala han til rettes. Men vilde han ikkje møta, skulde han betala ei bot på 2 lodd sylv. Vilde han trass alt dette ikkje koma etter endå eit nytt varsel, eller vilde han ikkje betra seg,

1 I Personalhistorisk Tidsskrift 1. bandet (1880) s. 104 f . finnst ei utfØrleg utgreiding om ætta til C. M.

207

skulde han trugast til å halda seg burte frå nattverden og trugast med bann. Hjelpte ikkje desse åtgjerder, skulde det haldast ein prosterett over han sa han kunde verta dØmt til å stå openberrt skrifte. Dei ytterste råd­gjerdene om dette ikkje hjelpte, var b a n n .1

SjØlve lensmann Daniel østensen Fosen fekk kjenna kyrkjetukt. Han hadde slege stykkmor si. Faren vart arg for det og melde frå til presten Claus Munkeberg, og det tener til æra for denne presten at han ikkje gjorde skil på folk. Daniel Østensen fekk ikkje koma til altars. Det var eit hardt slag for den storkaren, og han tedde seg egansche utilbørlig og med stor forargelse for Menigheden> medan presten skrifta dei andre av kyrkjelyden. Attpå dette klaga lensmannen til bispen i breva,· 9. -april 1718. Men presten fekk eit godt eschudsmaah av tilhØyrarane sine og sende til bispen, og denne gav då påbod om at lensmannen Daniel østen­sen Fosen skulde straffast for si framferd i Avaldsnes kyrkja ved å estaa aabenbare Skrifte>, d.v.s. lensmannen skulde stå i kordØra og sanna sine synder so kyrkjelyden hØyrde på og elles ta imot ei straffepreik av presten. Presten vilde nok helst at lensmannen skulde lysast i bann. Men bispen meinte at ein fyrst fekk freista med ein protestrett, ifall lensman­nen ikkje godviljugt vilde stå fram i kordØra og skrifta si synd. Det at han hadde slege stykkmor si, var meldt til amtmann Nobel; for det var ei verdsleg sak.,

Eit sers oppdrag fekk presten Munkeberg frå biskop Bircherod i brev av 14/10 1719. Det galdt p ros t e n E r i c h L e g a n g e r i Torvastad. Prosten hadde slutta med å svara på biskopen sine brev og han hadde ikkje sendt inn til biskopen dei påbodne kollektar t.d. etil de Dansche og Norsche Fanger i Tyrkiet for lste Juledag 1718 og Kyndelsmessa 1719>. No skulde Munkeberg fara til Torvastad og syna prosten brevet frå bispen og sa skriva ein rapport om utfallet. - Men i januar neste år har bispen ikkje hØyrt noko frå nokon av dei tvo prestane på Karmøy, og i eit nytt brev trugar han med å kalla dei inn for ein prosterett. Biskoppen visste endå ikkje at prost Leganger hadde vorte heilt apatisk og mergstalen på grunn av sorg og sjukdom i heimen sin. Saka enda med at Leganger laut segja frå seg prostestillingen. Karmsund prosti vart då slege saman med Ryfylke prosti like til Leganger vart frisk att i 1732.'

208

Biskop Christopher Nyrop gav Claus Munkeberg ein god attest den

l Kopibok Dr. l , bispearkivet i KristiansaneIs statsarkiv. 2 Bispeark. Kr.sand. kopibok nr. 2. " Blspeark. kopibok nr. 2; Belling, s. 58 f.

18.'11 1724 med di han ynskjer å søkja seg frå Avaldsnes. Bispen skriv at Munkeberg _haver her i stiftet med god berØmmelse alt passerit hen ved 14 aar tid og som en god hyrde baade fØdt sine faar forsvarlig og fore­gaaet dem Christelig, men at hand nu har resolverit allerunderdanigst paa nye at søge D. K Mayts naade til en anden employe, volder Kaldets ringhed, med hvilket han er aflagt, der som et af de maureste i Stiftet ej tilstrekkelig kand ernære hans aar lig tilvoxende Familie, eller tillade ham dend Prospitalite som baade hans Embede og Christendom ham tilfor­binder, saa og stædets Situation udkræver for Reisende folch .• '

Claus Munkeberg dØydde i Avaldsnes og vart truleg gravlagd under golvet i koret i kyrkja. Han let etter seg 128 bØker ial,t, og 33 av dei er .nemnde med namn. Med unnantak av -Norske Lovbog., _Appothecher taxten. og _Flora Daniea. synest det vera teologisk litteratur alt saman. Der er ein tysk bibel in folio med sylvspenner, Lutheri tyske-Bibel og ein hollandsk bibel. Elles er det helst bøker på tysk og latin. Eit lite skrift av Aug. Hermann Francke (.Conciones mist .• ) syner at Munkeberg har gjort seg kjend med pietismen, den nye rØrsla innan den lutherske kyrkja 2

• Med dette lyt me då . bryta av den breide bygde-historiske framstelling

av Avaldsnes si soga. For dei siste 225 år tek me med berre soga åt kyrkje­bygningen.

Sjå elles forordet!

1 Kopibok nr. 4, s. 58 b. " Karmsund geisU .krilleprotokoll l 1792-98, fol 221. Statsarkivet i Bergen.

209

KYRKJEHUSET ER PRIVAT EIGEDOM (1725 - 1830)

KON<1EN SEL KYRKJA. Me har merka oss at frå fyrste stund kristendomen vart planta om i det norske folket, synte konge-makta (staten) god hug til å vilja råda over kyrkja. Og etter kvart lukkast dette for statsmakta . . Men ingen gong tedde ho seg so rovgirug som då kong Frederik IV. tok seg fyre å selja kyrkjebygningar og kyrkjegods. Det var eit ro\·. For kyrkjene var då bygde opp av kyrkjelydane sine eigne midlar, og kyrkjegodsa var gåver til kyrkjene, ikkje til staten.

Det var nauda som dreiv kongen. Under den store nordiske krigen (som enda 1720) hadde han tømt heile statskassa og attpå det lånteke minst halvparten av kyrkjene sine inntekter frå 1710. Då krigen var slutt, var statskassa like tom, og det fannst ikkje det grand til å betala attende dånet. med. Nye inntektskjelder for staten \'ar det smått med. Det meste av krwl-godset var selt undan tidlegare (frå 1660-Ara og utover). Og nett no var det uråd å pressa meir skatt av folket.

Då var det at Hans Nobel, som hadde vore amtmann i Romsdal, rådde kongen til å selja dei norske kyrkjene til private. Kongen beit på, og biskop Deichman i Kristiania vart oppnemnd til å vera med å gjenomfØra dette salet. Det var til fånyttes at stiftsdireksjonen i Kristiansand prote­sterte.

Andre kom med framlegg om å selja ogso prestegardane. Prestane skulde då so å segja tvingast til å kjøpa del av staten. So kunde dei selja del att til sine et~ermenn i kallet og kannskje tena på handelen. Men kon­gen våga seg ikkje ut på den glatt-isen. Med rette ottast han at prestane kunde verta missnøgde og at dei i so fall kunde koma til å eggja opp nord­mennene mot heile danske-slyret.

Alt i 1721 tok det til med offentlege auksjonar over kyrkjer. Det gjekk sers trått i fyrstninga. Folket misslika heile tiltaket og gjorde passiv mot-

210

stand. Men eit par år seinare kom det fart i salet. I det sudlege Noreg vart selde 620 kyrkje-hus, og kongen fekk ei urnframinntekt på 190000 riksdalar og slapp attpå å betala attende «lånet.. By-kyrkjene og kyrkjene i Nordland vart ikkje selde.

Avaldsnes kyrkja vart seld og skjøta til oberst Georg von Krogh den 26. april 1725 for 575 riksdalar. Men i 1727 selde han henne at. Broren, oberst-lØytnant C h r i 5 t 0 P h E r v 0 n K r 0 g h, kjøpte henne. Han budde på Hogganvik i Vikedal, og han eigna til seg fleire kyrkjer i Ry­fylke. Eit godt kaup gjorde han då han fekk tak i Røldal kyrkja. Frå den henta han heim ei god klyv med gamalt kyrkjesylv, segjer segna. Det var elles ikkje få offiserar som kjøpte kyrkjer. Kaptein Peter Petersen kjøpte kyrkjene i Skjold, Vats og Tysvær. Sum prestar kjØpte, t.d. prost Ein'k Leganger, som eigna til seg alle tri kyrkjene i Torvastad prestegjeld (Skåre høyrde med d å). BØndene Daniel Druuelsen Trosnavåg og broren Jon Danielsen Aar";k i Tysvær fekk bod på alle fire kyrkjene i Skudenes prestegjeld (der Akra og Bokn hØyrde til då). Men kyrkjene vart snart ei handelsvara som gjekk frå hand til hand.' Dei som kj9pte kyrkjer, fekk retten til kyrkjegodset og inntektene av det og elles inntektene åt kyrkja slik som tiend og leiga av kyrkje-kyr (og -sauer). Men kyrkjeeigarane had­de plikt til å VØla kyrkje-husa og halda dei i stand. Det var ikkje berre netto-inntekter.

Salet av kyrkjene var eit rov. Men kannskje ikkje når det galdt Avaldsnes kyrkja; for ho var då frå fyrst av eit kongeleg kapell, altso kongens eigedom. Etter 1725 er ho med vissa ikkje lenger noko konge­leg kapell.

SKAL KYRKJE-MURANE RIVAST NED? Frederik IV. bygde slott etter slott i KjØpenhavn. Ein annonym prosjektmakar hadde sendt kongen eit framlegg om å taka «Vegsteene. (tolge-steinar) frå Utstein kloster og Avaldsnes kyrkja, senda dei til Danmark og nytta dei til bygningsmaterial der. Amtmannen i Stavanger fekk påbod om å synfara dei tvo garnle bygningane og 50 segja si meining om planen. Den 31. mars 1730 skriv han ein utførleg rapport til stiftsdireksjonen, og han fortel m.a. om kyrkja her at det finnst der «Een anseelig Mængde Veegsteene foruden Een Høye Vindel trappe udj Taarnet af lutter tilhugne samme Sort Steene, der uden og inden er udj god stand, i Sær de som findis inden til, baade paa den

l Erik Bakkevig: kirkesalg i Kannsund og Sunnhordland, «Haugesunds Avis • . - Bolling s. 188.

211

Fa,csimile av presten K n u d L e e m si utgreiding om skulestellet i Avaldsnes, skrive på eit prestemøte i Torvastad. Der står på denne sida: cHvad Spiisning an­gaar, gaar her saa tarvelig til i BØndernes Brylluper, at det ey kand forlanges tarveligel'ej Men det tildrager sig at een og anden dricker meere ennd een christe­lig, ærbar og god Mand er anstændig. Ingen her i Præste-gieldet hayer fordring i Coldinghuus-amt.

Jeg hiertelig forØnsker mine HØy-Gunstige Herrer Guds Naade. beder mig i deres Yndest recommenderet, og med allerdybeste submission forbliver,. HØy-ædle og Velbaarne Hr. Stills-Befalings-Mand. HØy-aedle og HØ)"-ærverdige Hr. Biscop. HØY­Bevaagne Herrer,

Torvestad d. 29. april A 0 1739.

Deres Allerringeste og aller Y dmygste Tiener

Knud Leem.)

stoere port og udj Kanterne af begge DØrene og Vinduerne, der efter Jtzige architecturs Maade ere bequemme og brugelige til en anseelig Byg­ning.> Men amtmannen lyt likevel råda i frå Der er 50 mange vanskar. Skal ein ta tolgesteinen ut or muren, kann ein gjera skade på tre-kyrkja

112

innanfor murane, steinane sjØlv kann sprikka sund, kyrkjegarden og noko av prestegarden vil verta fyllt av gråstein og grus o. l. Mykje arbeidsfolk laut til. Ved kongebod kunde ein saktens tvinga folk frå fleire prestegjeld til å vera med og ta stein ned, og fØra han til sjøen. Men <var det dem dog til en stoor SinkeIsse udj deris gaarders dyrkelse og fiskeriers fortsettelse. . Dessutan trongst store farty når steinen skulde skipast til Kjøpenbavn. I Stavanger fannst ikkje store nok. Då laut ein til Bergen eller til Aust­landet. Alt i alt vil det verta for mØdesamt og kostesamt å realisera pro­sjektet, segjer amtmannen.'

ALTARLJOS OG PIETISME. Christian VI. (1730-1746) var den siste av oldenburgane som gjorde seg noko personleg gjeldande i riksstyringa. Han var ein samvitsfull ålvorleg kristen kongen som både positivt og negativt la vinn på å fremja gudlegdom i landa sine. Det vart forbode å ha teater-frams)'ningar. Loven om helgedagar vart endå strengare. I 1736 kom påbodet om konfirmasjonen. Pontoppidans forklåring <Sandhed til Gudfryktighed. kom tvo år seinare, og med den vart kravet til kristen­domskunnskap sett 50 hØgt som aldri fØr. Omlag halvt anna hundrad år var denne læreboka i bruk. Dei nye krav om større kristendoms-kunnskap fØrde med seg loven at· 23. jan. 1729 om skiping av folkeskulen. Men til det trongst lærarar, og lærarane laut ha lØn. Kvar skulde ein taka den frå? Kyrkjelydane fekk snart merka det når dei kom til kyrkja og skoda innover mot altaret. Frå gamall tid hadde det vorte nytta voksljos på altaret under gudstenestene. Men ved kongeleg reskript av 2. jan. 1739 kom eit påbod om at altadjosa skulde avskaffast, og dei pengesumane ein hadde lagt ut til ljos ("Lysepenge. ), skulde nyttast til lærarlØner. Dette er karakteristisk for pietismen. Den la mest vekt på det indre, åndelege liv. Dei ytre former fekk heller koma i andre rekkja om det trongst. Men kyrkje-eigarane skulde ogso betala ein viss avgift til skulekassa.

For det n. v. Karmsunds prosti var desse ljosehaldspengane (og kyrkje-eigar-avgiftene i rekkjefylgja) slik for året: ' Avaldsnes.. . . .. .. .. 8 riksdalar (3 riksdalar) Torvastad. . .......... .... .. 3 rdr. (3 art og 16 sk.) Skåre . , .. . . . . . . .. .. . . . .. , ., .. 1 rd. og 2 art (2 ort) Utsira hadde ikkje utgifter til skulestellet. Falnes . . .. .. . . . , .. .. " .. " .. 1 rd. 2 art og 16 sk. (3 ort og 8 sk.)

l Amtmannen i Stvgr. Kopibok nr. 2, s. 22 ff. (St. St.j. " Bispearkivet, pakke 12, Kr. sand.

213

Bokn ........ . . ... . Ferkingstad . . . • .. .. Akra .. Tysvær .. .... _ . .. . .. . Skjold . ........• . . .. Vats .. .

l rd. og 2 ort l rd. og lort l rcl. og l art l rd. 3 rdr. og 2 ort l rd. og 2 ort

(3 ort) (2 ort og 8 sk.) (2 ort og 8 sk.) (2 ort) (1 rcl. og 2 ort) (2 ort og 8 sk.)

KYRKJA PA GLOPPENESET?' Syttenhundrad-talet vart ei vond tid for kyrkje-bygningane. At kongen under den store nordiske ufreden tok halvparten av kyrkje-inntektene, \'alda sjØlvsagt mykje forfall . Men at dei privat e kyrkje-eigarane vilde ha kyrkjene som mjølke-kyr, gjorde forfallet fullstendig. Difor laut kongen gripa inn med ein streng· forord­ning a,' 13. aug. 1734 og stramma dei opp. Det vart her m. a. sagt at heldt dei ikkje kyrkjene i fors,'arleg god stand, kom kongen til å taka dei att­ende, og att på det laut kyrkje-eigarane fyrst setja dei vel i stand på eigen kostnad. OberstlØytnant \'on Krogh hadde då retta opp tre-kyrkja noko, lagt nye svillar og telåsar under henne. Men so nekta han å vøla henne meir. For han studde seg til kongelege reskript frå 1687 og 3. mai 1704 der det vart pålagt å I m u g e n å kjøpa og skaffa heim timber når det galt stØlTe kyrkje-reparasjonar. Fekk han no berre det naudsynlege timberet til kyrkja, skulde han sjØlvsagt vøla henne og syta for alle andre turvande materialar og bera utgiftene til arbeidsfolket o. l. Han på si sida skulde fylgja kongebodet, let han ,berre ålmugen vilde gjera sin skyldnad.

Den 3. oktober 1744 vart det so halde synfaring av kyrkja. Det var prosten Peder SchrØder i Skudenes, som stod for den saman med sokne­presten, kyrkjeeigaren og 4 av _de kyndigste paa bygninger her i Aug­valdsnæs Præstegield. , nemleg Ole !yersen Eidet, Jon Danielsen Nord­stokke, Aane Helgesen Visnes og Daniel Siursen Visnes. Christopher Ivar­sen Caaben-iig og Christopher Knudsen Waare, dei mest dugande byg­ningsmenner, hadde forfall på grunn av vanhelsa. K yrkjeeigaren gjorde nok sitt til at timberkvoten ,-art sett heller hfJg. På eit seinare .møte (15/ 1 1745) , der futen Niels Hundt, lensmann Thore Knudsen Myge og 12 av dei gjævaste bygdefolk ( <<Dannemænd. ) kom saman, \'art denne vØlinga kost­nadsrekna til heile 140 riksdalar på ålmugen sin part, og når det vart ut­likna etter matrikkelen, fall det l rd. - lort og 20 sko jamtover på kvart laup i heile sokna.

n"mokratiet tek til å gjera seg gjeldande i Avaldsnes under striden

1 Ein stor part av kjelde-tilfanget finn ein i . Carmesunds Provstiets Justits­Protokoll Andskaffed udj Aaret 1744 af Peder SchrØder .•

214

om kyrkjevølinga. Bygdefolket sjølv vert ein faktor dei styrande lyt rekna med. Folket sin hovding er lensmann T h 0 r e K n u d s e n M y g e, som var lensmann i Hetland skipreide, men som i fleire år ogso hadde lensmannsstillingen i Avaldsnes skipreide. Det var han som fØrde ordet mot kyrkjeeigaren von Krogh når det var synfaringsmøte o. l. Almugen hadde tidleg på året 1744 lova at dei skulde betala 24 skilling pr. mann til kyrkjevølinga. men den nye drjuge utlikninga vilde dei ikkje finna Seg i. Difor fekk dei sorenskrivar E r l a n d C h r i sto P h e r s e n til å setja opp eit klageskriv som vart sendt til stiftsdireksjonen. Denne nye utlikninga er _een anseelig skat» segjer dei, og dei protesterar mot at det er vorte pålagt dei å -fremfØre det store t~m­

mer, som til Reparationen behøvis, fra Skovene 6 a 7 Miile over store og farlige Fiorder». Biskop J a c 0 b K æ r u p i Kristiansand skri" den 6. mars 1745 eit strengt brev til von Krogh og manar han til å slå munadleg av på sine krav til bygde-folket sine ytingar, og elles trugar han med at kongen kjem til å overta kyrkja ifall oberstløytnanten ikkje v~ler henne no.' Me skal ikkje undrast på at bisp og bygdefolk gjekk mot kyrkjee;garen. For han hadde kvart år 81 dalar i inntekt av Avaldsnes kyrkja. Trass dette vart det inga v~ling det året.

Hausten 1746 gjorde bygdefolket seg på nytt sterkt gjeldande. Då prosten hadde visitas her den 14. august, _blev af det Præstegjelds Almue forlanged ,at det maatte Befries fra den farlighed, som de nu i nogen tid havde søgt Guds Huus med, eftersom det var ~yensynligt, at denne for­ældede og meged brpstfældige Kirke stod hver Dag fare for at crepere og falde.» Og tri dagar etterpå kom 25 mann saman i Kopervik og skreiv ei fråsegn til prost og prest om at frå fyrstkomande sundag vilde ikkje ål­mugen kome til kyrkja meir so lenge kyrkje-eigaren forsØmde å vøla henne. Dei bad ogso prosten hjelpa til so kyrkjelyden kunde få nytta andre kyrkjer til å ha gudstenester i. SjØlvsagt var det lensmann Thore Knudsen som gjekk i brodden for denne kyrkjestreiken, og han var ogso den fyrste som skreiv under pa streikebrevet. Dei andre som skreiv under, heitte: Jon og Ole Nordstokke, Tasten Visnes, Aadne Visnes, Rasmus Aanesen, Anners Matland, Jacob Stangeland, Knud og Gudmoll Skeie, Spren Velde, Helge og Mathias HØie, Jon og SØren Vaage. Sigvard FØrre, Gudrnon Kallevik, Sven, Henrich, Claus, Ole og Rasmus Eidet, Christopher Skeie, Christopher og Gunder V årå Dagen etterpå kom 4 bØnder med dette brevet og leverte det på prestegarden. Det skulde

1 Kærups kopibok nr. VIT s. 49.

215

fulla mot og mannskap til å hevda demo­kratiet, og presten Knud Leem syntest no at ålmugen var reint bråfus. For han skreiv ogso eit brev og .forlanger paa Al­muens vegne bædre tid til betænkning i denne sag .•

Det er klårt at bygde-folket med denne kyrkje-streiken vilde setja saka på spissen og klemma kyrkje-eigaren so det kunde sleppa å yta sa mykje sjØlv til vølinga Det er ein akt i småkårs-folket sin opposi­sjon mot kapitalismen.

Peder SkeIe formann i tvo

restaurertngsnenrnnder

Prost og bisp hadde samhug med kyr­kjelyden. Den 22. oktober samtykkjer bispen i at Ayaldsnes sin prest og kyrkje­

lyd fær nytta fire andre kyrkjer i Karmsund til å ha gudstenester i, .men at aldting herved kand skee ordentligen og skikkeligen til Guds ære og Christelig opbyggelse med god og eenig Kierlighed imellem Præsterne og Almuerne.»l

Denne utlegda kom til å vara i heile 4 år, og det var ofte strævsamt for sjukelege eller gamle menneskje (.især bedagede og frugtsommelige.) å fara til granne-kyrkjene. Det var heller ikkje lett for presten Leem, som Val' noko vannhelsa i den tid.

Kyrkja var skrØpeleg. Taket kunde ikkje halda regnet ut. Jolehelga 1744 ramla det stein ned frå den sØre muren og krasa eit fag vindaugo på tre-kyrkja. Tolgesteinen kring det austre vindauga på den same muren hadde falle ned. Eit anna vindauga var skadd på same måten. I kvar ende av den sØre muren var noko av det ytre murverket ramla ned (sjå teik­ningen av kyrkja frå tida fØr 1698 lengst framme i denne boka!), og den tilhogde steinen var burtfprd. .Desuden er og de fØrste steene næst over jorden udvendig største deel udfalden rundt om baade Kirken og Cooret som af frost er udsprængt formedelst at vandet derfra ikke kand aflØbe, men bliver bestaaende, muuren til beskadigelse .• 2 Men verst var det med den austre korveggen. Sjølve grunnlaget under den svikta. Kyrkja er nemleg bygd på ein bergskolt, som er litt for liten for henne. Tårnet står der som berggrunnen skråar vestover og austre korveggen der han hallar

I Kærup VII, s. 63. , Justits-protokoll fol. 15b.

216

austover. Difor var det alt tidlegare kome rivner i sØre kor-veggen opp for inngangs-dØra der og i den nordre korveggen ved det austre vindauga der. Ein hadde då freista å styrkja austveggen med 2 binddingsbjelkar inne i koret. Dei var festa med jarn-band til muren.' Men det såg no ut til at dei ikkje vilde greida halda muren på plass lenger. Difor skreiv prost SchrØ­der 14. aug. 1746 i ein raport: c Vi kand ikke bædre forstaa denne Kirkens skade end at der er vitium in prima palpatione, quord non corrigitur in secunda aut tertia. (d.v.s. der er gjort ein feil ved det fyrste kjærteikn, noko som ikkje vert retta på ved det andre eller tredje). Kyrkja er sett på feil plass, meiner han. Det vil vera uråd å kunna VØla henne til gagns.

Kyrkjegarden var i dårleg stand. Der ,"ar tri kyrkjegards-portar, og dei trong alle sårt til reparasjon. Kyrkjegardsmuren var mykje til ned­falJs og burde murast hØgare. Og på gravstaden låg det fullt opp med stein og grus som skreiv seg frå stein-kyrkja.

Saka gar til kongen. Kyrkje-eigaren hadde lenge masa om at dei gamle murane i skipet og tårnet måtte rivast ned. Prost og bisp vert om­sider samde med han. Men dei meiner ogso at kyrkja lyt rivast og flyt jast til ein stad der det er betre grunnlag. Kyrkjelyden sin streike-aksjon set fart i bispen. Den 28. oktober skriv han til kongen og legg fram pl:mar for flyt jing av kyrkja. Om den gamle kyrkja skriv han m.a.: eat indtet deraf staar tilbage, uden forfaldeen store Steen-muure, og Steen-Taarn, hvor over paa voxe store vilde træer, som ieg Kærup ved min Kirke Visitats sammestæds selv haver seet, og hosfØlgende korte afridzning nærmere ud­viiser. . (Den nemnde teikningen ser ein s. 33).

Den 25. november 1746 kjem sa kongebrevet. Det er i stor mun eit oppatt-tak av det bispen hadde skrive, noko som er typisk for tilhØva pa 1700-talet. For då var det i røynda d e i h Ø g a r e e m b e t t s m e n n e n e som styrde land og rike, og styresmaktene i Kjøpenhavn strØdde for det meste berre sand på framlegga frå desse. Kongebrevet er adressert til biskop Kærup og lyder slik:

cFriderich den Femte Ai Guds Naade Konge til Danmark og Norge, De Venders og Gothers, Hertug udi Slesvig, Holsten, Stormarn og Ditmersken, Greve udi Oldenborg og De1menhorst!

Vor syndelig Bevaagenhed tilforn! Udi een Eders forestilling, dateret den 28: Octobris sidstafvigt, haver I til os alJerunderdanigst indberettet, at der udi det Eders alJernaadigst anbetroede Stift, Stavanger Amt og i

S Me ser framleis tvo steinar i koret, ein på sØre og ein på nordre veggen noko hØgt oppe. Dei har kannskje vorte nytta til å festa desse bindingsbjelkane i.

217

Carmesunds Proustie, er en Kirke, som kaldes Augvoldsnæs Kirke, der næst Trundhiems Kirke, skal ,'ære en af de ældste, af Qvader-steene op­bygt, men baade fØr og siden Reformationen, tiid efter anden saaledes ned­falden at intet deraf staar tilbage, uden fOrfaldne, store Muure og Steen­Taarn, hvorudover paa denne Kirkes Choors staed skal siden Reformati­onens Begyndelse i N orge være bygt en Træekirke, udi hvilken Sognets Almue hidind til I : skiønt i sit Ruro gandske utilstræckelig : l have holdt deris Guds Tienniste. Men som denne Chor·Kirke udi Aaret 1725 ble,' solt til os elskelig Oberste Georg Friderich von Krogh og af ham 1727 skiØdet til hans Broder Os elskelig Obe"st Lieutnant Christoph von Krogh, som nu er Eyer af bemte Aug,·oldsnæs Kirke, og der baade for Eder og Eders For­mænd i Embedet ofte af Kirkens Sogne-Præster og Almue, efter lovlig tagne Syn, er bleven klaget Kirkens forfaldne Tilstand, og den Fare og IDykke, Præst og Almue ved Kirke Tiennesten af de gamle Muure og Steenel's Nedfald daglig ere exponerede, have J fplgelig vores allenaadig­ste lov og Forordninger af den 13. augusti 1734, aarlig tilholdt baade Kirke Eyeren, fprnævnde Oberst Lieutnant von Krogh under den i samme for­ordning citerte Straf, at sætte forskrevne Kirke i forsvarlig Reparations og Bygnings Stand, saa og beordret Almuen, at forskaffe den i Forordnin­gen anbefalede Tømmer hielp og Pligt Arbeide dertil, Hvorpaa Kirke Eyeren har beklaget sig, at hand ey kand Reparere denne Kirke, uden sin ruin, i sær da hand ikke skal haye kiøbt uden Træ-Kirken, og ikke Steen Muurene, som nedslaaer og Ruinerer den af ham kiØbte Kirke, og Almuen forklaret, at de ere saa fattige, at de ey formaae, at contribuere de dem af Stiftet Paalagde Penge, dertil; Til den Ende I af foranførte Aarsager, saa og i anledning af det til os nedsendte Tings vidne og Proustens Relation, til befD-gtende Ulykke og livs Fare af den Fald færdigede Træe-Kirke, at forekomme, have consenteret, at Almuen, som nød es til at forlade Kirken, i næst 4 hosliggende Kirker paa Carmesund maa søge og holde deres Guds Tieneste paa vis tiid med deris nu værende Sognepræst Knud Leem.

Thi give vi Eder hermed tilkiende, at vi, efter slige Omstændigheder, og siden I finde, det at være af hØY fornødenhed, at den gamle Træ-Kirke og Steen-muure maa nedbrydes, og en nye Kirke paa det anviste stæd paa Præstegaardens indgiærede Grund, G l 0 P P e - N æ skaldet, igien op­bygges, dette Eders allerunderdanigste Forslag her med allernaadigst have approberet, saavelsom at Almuen maa være inddeelt paa ovenbemelte 4 Kirker paa Carmesund, for der at betiennes af deris egen Præst; Udi det øvrige have vi, efter for berØrte Eders allerunderdanigste Forestilling ved

218

hosfølgende vores obne Brev allernaadigst bevilget, at der til denne nj-e Kirkes Bygning og de gamle Muures, Taarns og Steen3 nedriveIse, skal gives ai hver Hoved Kirke i vort Rige Norge Een Rixdaler og af hver An­nex Kirke 2 orter, saa og en Collect Synden fields og i Bergens Stift fo, KirkedØrrene saa vel i KiØbstæderne som paa landit; og haver vi ligeledes ladet befale, at hvis ai Kirkerne i de andre Stifter i saa maade skal con­tribueres, og ellers for Kirkedørrene i KiØbstæderne og paa landet bliver indsamlet til Eder, imod Eders Qvittering skalleveeres; da I haver at drage omsorg, at denne gamle Kirkes Materialier kand blive deels soldte paa offentlig auction, deels brugte til den nye Kirke Bygnings hielp, hvor­over Kirkens Forsvar' i Christiansands Stift skal have tilbØrlig Opsyen, at alting skeer forsvarligen. - Derefter I Eder allerunderdanigst haver at rette, og udi det øvrige os allerunderdanigst at indberette, at I denne vores allernaadigste Ordre haver bekommet. -

Befalendes Eder Gud Skrevet paa vort Slott Christiansborg i vores Kongl: Residentz Stad KiØbenhavn den 25. november 1746: -

Under vor Kongelig Haand eg Signet Friderich R.

J :L: z: Holstein.'

KANN KYRKJA BERGAST? Presten i Avaldsnes, Knud Leem, var ikkje samd med prost og bisp i at kyrkja burde rivast ned og flyt jast, og han gjorde seg so m!'kje umak at han reiste like ned til Kj~penhavn , til kongen, og la sine synsmåtar og framlegg fram for han. I skriv av 7. des. 1747 bad han com ikke den gl:: grundmurede Kirke henseende til den ælde og Kaastbare Bygning maatte Vorde conserveret og i stand sat>, og han bad kongen gjeva påbod om kollekt til kyrkja ogso i kyrkjene i Trond­heims stift og i Danmark. Ja, kvifor kunde ikkje Danmark vta noko? Og etterdi 50 mykje ,jØfolk og fiskarar vitja Avaldsnes kyrkja burde det ytast ein skilling pr. lest av kvart skip som vart klarert ved tollbua i Bergen.

Kongen tok ikkje noko omsyn til presten si naud bøn. Han fekk ikkje lov til a samla inn nokon kollekt i Danmark. Men det var kannskje ikkje til fånyttes lell at han stridde 30 for den gamle kyrkja. For stiftsdireksjo-

l d. e. Stiftsdireksjonen (stiftsamtmann og biskop) . " Amtmanden i Stavanger, pakke 94 (St. SI.).

219

nen fekk ny interessa for å vøla kyrkja der ho stod. Den sende murmeister H a n s B i l t z i n g, _den dygtigste, ædrueligste og vittigste mand i desse grændser mand til samme værk kunde faae., frå Kristiansand til Avalds­nes med det oppdrag at han fyrst og fremst skulde røkja etter om det var mogleg å restaurera kyrkja heilt ut. Han kom til Avaldsnes hausten 1747, saumfor den gamle kyrkja' og fann at ein godt kunde restaurera henne med unnantak av tårnet. Det laut rivast ned. Det vilde kosta 2504 riks­dalar å vØla koret og skipet og riva tårnet - den same restaurerungs­planen som vart realisert 92 år seinare, Bygdefolket vart oppglØdde for planen. Lensmann Thore Knudsen Myge og andre avaldsnesbuar med han gjorde gjeldande at _Det agtes ganske n~dvendigt, at vor brke kand blive større, deels i betragtnin,; at husmænds tal, der forøges, deels af de gaar­der som er bleven skiftet at Forældre med børn .• - Men når det galt å skaffa pengemidlar til vølinga, stod dei fast, -men de indfalder alle til den allernaadigste Landets Fader og Kirkens Foster-Fader deres høypriise­Hgste Arve Konge og Herre, at Hand vilde af hØymedfØdde mildhed for­hielpe denne anseelige bygning til sin ældgamle berømmelige stand; hvor­for de dagligen vilde med deres bØrn og efterkommere priese Gud, vel­signe Kongen, og i det bede-huus tilbede det Kongl: Huus ævig varende freed og floer?

Ved 'den .pengeinnsamlinga kongen hadde gjeve l!lyye til her i landet,

, K 0 r e t var da 10 alner hØgt <under tag, . cDerudi Alteret, Prædikke stoe!, Skriftestoel er bestaaende. Og resten med 9 Almues stoele paa hver slide befunden .• - T r e - k y r k i a var 12 alner lang, 10 alner breid og 7~~ aln hØg under taket. cDerudi er 8 almuesstaelestæder og i yderste ende Daabens Jfonnt, og paa den anden silde en Ilden trapp til et Poulpitur deroven over af liige Beskaffen­hed med stoeler. Dernæst i samme strækning er et lidet træe-hygt Vaabenhuus eller forstue i qvadrat 6% run.:" - SØre muren i s k i P e t er 14 alner høg, like hØg som den nordre. Tvers gjenom den sØre muren er eit hol 4 a ~ ~lner i firkant <= og 2de vinduer udfaldne, hvoraf den hugne steen er borle, som Igjen maae hug­ges og opfØres.) rå nordre veggen i skipet «er og· et hull igjennem af 5 al in -quadrato:t. Desse drjuge opningane (som ein kaml sjå på gamle bilæte av kyrkja, s. 33 og 165) låg i austre enden av murane, og dei var laga for A. skaffa ]jos til tre-kyrkja innanfor. - T å r n e t var 28 alner hØgt. og opningen inn til skipet, ein boge, var 5 alner og 20 tumar breid og 18 alner hØg «staar paa fald.:-. Denne hØge boge-opningen miUom tårnrom og skip provar at det frå fyrst av i k k i e h a r vore loft over skipet slik som det er no. Tjukna på sØre og nordre tårn-vegg var 3 alner og 15 turnar, på den vestre 41/2 aln, «hvorav den s~ndre siide aldeles den halve muurs tykkelse er udfalden og det sydvestre hiØrne alt, og ind paa vestre slide til 3 al. 1 vestre slide er ald den stoere døers bauge udfalden, og hen paa begge siider a 7 al: og i hØyden 14 al: og det deroven til fra bemældte dØr op igjennem til det Øverste aldeles ad- og fraskilt og staaer paa fald. AI det ud­faldne ere de beste steene mest bortkommen, og hvem der blev spurt, hvor de var benkommen? viiiste det ikke .• Karms. prost. iustisprotokoU fol 15 f.).

2 Justisprotokoll fo1. 18. f.

220

kom det inn 166 rd. her i bispe­d~jmet, 284 rd. i Akershus, 151 l·d. i Bergen og 74 i Trondheims bispedØme.' Dette vart mykje for lite midlar til å hjelpa seg med. Men kongen sjØlv vilde ikkje hjelpa Han skreiv berre eit nytt brev (av 25. okt. 1748) med eit strengt pålegg til oberst von Krogh - han hadde stige i gradene no - om å setja kyr­kja i stand att, og gjer han ikkje

F ØrJesfjornen kyTkja, bygd 1893 (Heming Skre) .

det. vil han verta sett under tiltale og ved rett og dom missa eigedoms­retten til kyrkja. Kongen såg heilt burt frå den stortøkne restaurerings­planen. Det laut vera bra nok om den forkomne trekyrkja og koret vart reparerte.

No vilde kyrkjelyd, prest og prost gjerne få byggja på trekyrkja noko. Då laut en fyrst taka ned den gamle trebygningen. Men dette sa kyrkje­eigaren tvert nei til. Tilslutt vart dei samde om at ein kunde gjera den gamle trekyrkja hØgare ved å byggja på henne ei tylft timber eller noko meir på kvar vegg. Då vilde pultituret (galleriet) verta større og kunna rØma nokre sneis menneskje meir. .

Ved eit tredje kongebrev (av 17. sept. 1749) gav kongen løyve til at kyrkjeeigaren, oberst von Krogh, skulde få dei pengesumar som hadde kome inn ved landsinnsamlingen. Men 50 skulde han og byggja trekyrkja høgare og galleriet rumslegare, VØla koret og r i van e d t å r n - m u r a n e og 5 k i P e t. Heile dette arbeidet var kostnadsrekna til 1402 rd. og 4 sk. Kongen sa med reine ord at ifall dei innsamla midlane ikkje strakk til, laut han, von Krogh, leggja til av sitt eige.

Det ser ut til at bygde-foiket - -denne dristige Almue> nemner pros­ten det - nådde det dei vilde: Dei slapp å kosta timber til kyrkjevØlinga. Denne djervskapen hjå bØndene var noko sermerkt for tida. Og han voks. -Strilekrigen. 14 år seinare vitnar om det.

Men oberst von Krogh var no trøytt og leid av heile Avaldsnes kyrkja. Han vilde ikkje reparera henne. So tidleg som 15. januar 1749 bad han prost SchrØder om ikkje han vilde kjØpa kyrkja, og fØr året var ute hadde SchrØder eigna henne til seg for 200 riksdalar. Og Schrøder vØlte sa kyr-

1 Bolling, s. 182.

221

kja i 1750,' men gjorde ikkje alt han var pliktig til. F 0 r h a n r e i v i k k j e n e d m u r a n e. Som prost hadde han havt so mykje å gjera med henne at han hadde vorte glad i henne. For her laga han til familiegrav­stad for seg og sine. Og han hadde visst vorte glad i Avaldsnes meci Då presten Knud Leem flutte frå i 1752, søkte SchrØder om å få ha Avalds­nes prestekall tilliks med Skudenes; men bispen stogga denne sØknaden. Prost Schrøder var no enes ein velståande mann. Han hadde kjøpt kyrkja i Bokn alt i 1741, og i 1754 kjØpte han Torvastad, Skåre og Utsira kyrkja på auksjon etter provst Leganger.'

NYE KYRKJE-EIGARAR OG VERRE KLAGE. Lensmann K n u d Larsen Myklebust, Mathias Larsen Snik og Mathias H e 1 g e s e n H ø y e kjØpte i 1758 Avaldsnes kyrkja og eit skulehus på prestegarden på auksjon. etter prost SchrØder, og gav 700 riksdalar. Desse ættene åtte henne like til 1814. Eigarane i 1799 var soleis: lensmann Baar Mathiassen HØie, lensmann Joen Jacobsen Snik og prestens medhjelpar Thore Andersen Myklebust.'

, Ei ny k y r k j e k lok k a fekk Avaldsnes i denne tid. Den store klokka hadde for mange år sidan vorte fØrd til Bergen og skulde støypast om. Og lenge vart det ikkje gjort noko for å få henne vplt attende. Ho hadde innskrifta: ANNO 1746 - SOLI DEO GLORIA - JOHANES ANDREAS BIEBER IN HAMBURG ME FECIT (Aret 1746 - Aleine Gud æra - Johanes Andreas Bieber i Hamburg laga meg), Denne klokka brast då dei ringde inn jolehelga 1908. So vart denne brustne klokka og ei onnor gamall mindre klokka som var utan nokon inskripsjon, sende til Trondheim og skulde stØypast om att. Men skipet dei vart sende med. forliste, og klokkene sokk med skipet på H u s t a d v i k a. (E. Hove i skriv av 14. aug. Igl! til Kyrkjedepartementet) .

Dei fann g a ro l e 5 a k e r på Avaldsnes. eI 1746 skrev Biskop Kærup til Leem og anmodede ham om at sende sig en ved Augvaldsnes Kirkes Restau­rationen funden Antiqvitet af Vox, 6 Pd. vægtjg, med gamle Karakterer paa, for at han selv kunde undersØge, om den var værd at nedsende, hvis ikke ,-ilde han indsætte den i s i t l i d e t M u s æ u ro blandt de andre Augvaldsneses Rarite­ter, . Finder man ogsaa nogle URNAS hele, da lad mig dem nyde.. (A. Faye, s. 356 mrk.).

2 Sjå Bolling s. 19 og Bakkevig s. 4 ff. - Arkivstoff som er nytta til soga om 1740-åra: I bispearkivet (i Kr.sd. statsark.) biskop Kærups kopibØker (VI s. 47; VII s. 49 og 63; VIII s. 65, 363 og 365 1.; IX s. 3.), Canselliet (pk. nr. 10 b ). I Stav­anger slatsarkivkontor Amtmandens kopibok nr. 4 (nr. 53) og pk. nr. 94-

a Mathias HØies ','3 part kom ved skifte i 1780 til sønnen Baard Mathiassen SØre Eike, senere hØie. Baard blir også I 1810 eier ytterligere '.'12 part kjøpt av Knud amundsen Viken, som denne har arvet efter sin far, Omund Sjursen Viken. I 1793 selger en arving efter Knud Larsen Møklebust 2/'1:1 parter til Th(!r Andersen MØglebusts sØnner Knud og Anders. I 1814 blir partene mere samlet, idet Ba~.rd Matbiassen Høie selger 6,'U parter. Knud Larsen Brekke på hustruen Gjertrud Baardsdtr. vegne ~4 ' østen Larsen Gismervik på hustruen Sophle Johns­dlr.s vegne ' i12, John Jacobsen Snik på sin datter Tbala Johnsdlr.s vegne ' / 12 til Lars Olsen Seldal, Rasmus Olsen Salthellen og Ole Olsen Græsdal på SeibØ· (E. Bakkevig) .

222

Kopervik kyrkja, innvigd 2. okt. 1861.

L a r sOl s e n S e l d a l, R a s m u sOl s e n S a I t h e II e n og 0 I e Ols e n G r æ s d a I på S æ I b ø i Fitjar kjØpte sa kyrkja i 1814 for 1333% riksdalar. Dei siste private kyrkjeeigarane budde altso i Sunnhordland

Ein kunde ha venta at kyrkjehuset hadde fått betre stell etter at avaldsnesbuar hadde kjØpt det. Men det vart i sa fall eit stort vonbrot. For ogso desse gubbane skulde ha fortenesta av kyrkja. Og då var det om å gjera for dei å kosta minst mogelegt ut på henne. I arkiva finn me ei rikeleg mengd klagar frå prestar og kyrkjelege styresmakter over dei ynkverdige tilhØva på Avaldsnes.' Og der er jamt tri tema i klagesongane.

For det fyrste vert kyrkja som står, nedslarva og kyrkjegarden van­steilt. 1768 hadde det på lenge ikkje vore glas i det øvste austre kor­vindauga sa loftet over altaret heldt på å rotna. Kring altarfoten hadde dei sveipt <en gammellapped Bord dug som ilde pryder det hellige Stæd •. Det vanta ei messeskjorta, altarbok og saks til altarljosa. Deknen sitt graduale trong innbinding. Men eit halv tjug år seinare vart det ruska

1 Arkiv-kjelder til tida etter 1768: Bispeark. (Kristiansand) pk. 4, 10 e, Il , 12 a og b; Tidemann k op.ibok nr. ill s. 277; stiftsdireksjonen 1762 - 1777 s. 85 og 89; Hagerups kopibok nr. I s. lI6 og 124; Amtmannen i Stvgr. (St. St. ) pk. 189.

223

ålvorleg opp i desse tilhØva, og etter den tid fær kyrkje-eigarane det vitne­målet at dei . held huset og ornamenta i nokolunde god stand. Ja, i 1814 skriv sokneprest Irgens Hadeln at samanlikna med andre kyrkje er tilhøva rett gode, <især siden de nye Kirkens Eiere meget have oppyntet Kirken med indvendig Maling •. - Men k y r k j e g a r d e n var mykje for grunn. Presten Schanke klagar Øgjeleg over det i 1780 i eit brev til amtmannen. «Jorden er mange stæder paa denne Kierkegaard for Augvaldsnes Kirke ikke l a1n dyb; de fleste Liigkister kommer ikke en tver Haand dybere end Jordens Overflad men mange vel en tver Haand og meere over den hori­sontale Flade, allene noget J ord i haug opkastet paa Kisten.. Det er reint fårleg å ferdast på kyrkjegarden, og for dei som bur på prestegarden, er det reint nifst, «der saa ofte i alle Vaanings-Huuse besynderlig i stille Sommer heede, incommoderes af den giftige Stank som med Luften op­fylder værelsene, hvilket og til sin Tid har aarsaget stor Sygdom paa Gaarden·.

So tidleg som i 1730-åra var trekyrkja alt for lita til kyrkjelyden, og etter-kvart yart kyrkje-trengsla trykkjande. Presten Schanke klagar til bispen i 1779 over at kyrkja ikkje kann rØma meir enn % av ålmugen i sokna «endsige den store Hob der hver Præken-dag fra N aboe-sognerne strømme hid til Kirke, hvor di viide at Præken hver SØndag forrettes •. Denne trengsla var særleg til hinder for katekisasjonen av ungdom. Men ho fØrde med seg ulemper ogso for nattverds-tenesta. For i denne kyrkja var det kvart år millom 1100 og 1200 nattverdsgjester (i 1949: 646) . Og i ein sØknad til kongen 1784 skildrar han stoda soleis: «Communicanterne, naar de skal søge op til Alteret, saa fortrykkede at endog deres klæder sØnderrives. Mange formedelst en utaalelig Heede af en stor Hob samlede og sammentrykkede mennisker falde i Afmagt hvorved atter megen For­vtrrelse aarsages; og de som ikke kand komme ind i Kirken, besynderlig naar stormende Veyer forhindrer dem at staa ude under Kirkens Vinduer og ved DØrene for at hØre Prædiken, i Harme at de forgjeves har reist lang Vey og liid ondt søger de i Stædet for Kirken til angrænsende Kroe­Huuse og Ølkipper, og der til Guds megen FortØrnelse, Menighedens Forargelse og mig til smertelig Græmmelse fordrive Tiden .• l Kyrkja er dessutan myrk, heiter det i 1789, «at man paa mange Steder, Især ved Prædike-Staden og Fonten ikke uden største MØie kan see at læse i en Bog.. Dei tvo kyrkjeklokkene «hænger gandske indelukte paa Kirke-

i R. H. 1916, s. 52 f. - Sjur Lothe: Underveis s. 104 f.

224

loftet, hvor de, naar der ringes, neppe kan hØres 2de Bøsse-Skuds Længde borte fra Kirken •. '

Tårnmurane er det tredje klage-temaet. Og skodar me på teikningane s. 15 og 41, kann me ikkje undrast på det Etter som åra skrid, vert prestane kvassare og kvassare i tonen. Presten J ~rgen Sverdrup melder frå i 1789 soleis: .Den (kyrkja) er i saa slet Tilstand at man ei kan nærme sig til den, ende sige gaae ind i den, uden Fare for at blive beskadiget og ihjel slaget af de inlmer ned faldende Steene. - - dens hen­ved 30 al: h~je Taarn-Fod truer den nu bruge-

Klokkar Odd Aarsand. lige Kirke med at begraves under dens Rui-ner .• ' Gong pa gong minna prestane styres­

maktene om at kyrkje-eigarane (.vore stolte Kirke Eyere. nemner pres­ten Daldorph dei) hadde plikt på seg til å riva dei gamle murane ned. Men desse gjorde ingen thlg - til all lukka for oss, kann me segja

Biskop Tiedemann klaga i 1770 til kongen og sa at det var ei stor skam å ha det slik etterdi det for sa mange utanlandske båtar gjenom Karm­sundet. Riksstyret vart interessert og vilde ha greida på soga til gamle­kyrkja. Kongen vilde og få ei utgreiding om det kunde nytta å byggja oppatt kyrkja i gamal stil. No skunda stiftsdireksjonen seg å svara at kunde ein berre få pengar, var det inga sak å reisa kyrkja oppatt til den gamle herlegdomen. net vart berre med fagre ynskje denne gongen med. For pengar fekk ein ikkje.

Sokueprest C. H. Schanke var sers ihuga for kyrkja. Han etla seg til Kjøpenhavn i 1779, men kom ikkje heimanfrå. Men sa bruka han då pen­nen flittig, skreiv eldhuga til alle innstansar i styringsverket.. net galt om å få større kyrkja og få burt dei fårlege murane. Han kom med posi­tive .framlegg om innsamling av pengar til restaurerings-arbeidet. I eit brev til bispen 23/8 1779 segjer han at ifall styresmaktene vilde reisa oppatt dette forfalne Herrens hus, .som vist da ville blive een Ædelsteen i vor Allernådigste Konges Krone. , var det fulla råd å skaffa seg pengar. Når eit eller anna verdsleg embete var ledigt, kunde kongen lysa ut at den kandidaten som gav 2000 riksdalar -til Augvoldsnes Kirkes OpPbyggelse, . skuBe få det." Nokre år seinare freista han å få til ein eigen . blokk> for

l Bispearlti vet pk. 12. 2 Bjspearltive l, Kud. pk. 4.

225

kyrkja her, altso noko liknande _Salhus_blokken •. ' Han vilde altso få ein mann tll å ro ut i Karmsund kvar gong eit farty for framom neset, og beda om ei pengegåva til kyrkjerestaureringa. Diverre hadde Schanke ved sin store dugleik og djervskap fått seg ein fiende i prosten, Troels Christian Krag, i Skudenes. Prosten kjende seg tilsidesett og motarbeidde avalds­nespresten ved giftige skriv til biskop Hagerup.' Ein tredje utveg som han freista, var den gamle velrøynde å få kongen sitt samtykkje til landsinn­samling. Prosten arbeidde mot det og; men bispen såg med stor samhug på det framlegget. Når sa heller ikkje det fØrde til noko, låg skulda hjå kyrkje-eigarane. Forbanninga ved dette privateigar-systemet synte seg tilfullnads no. Det vart avaldsnesbuane sjØlv det stranda på Kyrkje­eigaran!: vilde ikkje vita av at kyrkja skulde utvidast jamvel om det vart gjeve løyve til ein kollekt. Dei vilde ikkje ta på seg vedlikehaldet om kyrkja vert sett i stand eller utvida på ein privatmanns kostnad eller av regjeringa. For slik restaurering laut fØra med seg større utgifter og min­dre inntekter for eigarane. Og ålmugen i sokna krympa seg for hØgare tiend eller onnor ny avgift til kyrkja (Hagerup til kongen 6/8 1784) .

Sa vart det med det gamle. Tak om til laut eigarane ta seg saman og VØla det som stod. Men burt imot år 1830 var det forfall att.

1 På 5 a l h u s skipa biskop Wegener 1655 ein heim for spillsjuke. Ein kar rodde ut til båtane med el bØssa ( . blokk» og fekk sjØfolka til å gjeva ålmoser, og soknepresten i Torvastad skifte pengane likt millom roaren, hospitalet i Stavan­ger, dei spillsjuke i Salhus og dei spillsjuke i dei andre Karmsund-bygdene. Bi­skop Stoud (1699-1705) hadde ikkje noko samhug med cZahlhuuset. og vilde skifta Innkoma millom hospitalet og Avaldsnes kyrkja. Presten A. Hegeund og stiftsskrivar Laurits Friis arbeidde for ei restaurering av kyrkja og søkte om å få antan all ellt:r tredjeparten eller halvparten av innkoma av Salhusblokken til kyr­kja vart ferdig. Men dei spillsjuke klaga til kongen, og skipnaden vart halden ved lag. I 1707 var det berre 3 armringar på Salhus. (Bolling s. 236). I 1714 var det på tale at Jacob ei Gloppen> (Gloppe) skulde fØra bpssa; men biskop Bircherod talde til at anten Rasmus i Zalhuuset eller Knud Holgersen (Salhus) som bu:lde på staden, kunde få den jobben. Der var no 4 låsar på bØssa, og bispen meiner at 2 kann hengja på Avaldsnes og 2 på Torvastad prestegard. 50 lyt båe prestane vera tilstades når bØssa skal opnast og pengane skiftast ut. (Eriksen: Saminger Il, s. 126, 2.;2 ff. og KarmØY (dei var då 3) har kvar sm lykel. nei møtest ein gong om aret og skifter pengane i 5 luter som fØr. Det kom inn 60 a 70 riksdalar eller meir om året ved bØssa. No var det del fatige som fekk hjelpa. Det har kannskje ikkje vore sa mange spillsjuke på 1700-talet. (Amtmannen i Stavanger, kopibok nr. 2, 12i4 1738) .

2 Bispearklve ~ . 'l:{r.sd. pk. 4.

226

OPPATTBYGGJING (1830 - 1950)

Sokneprest von der Lippe melde dei private kyrkje-eigarane (i Sunn­hordland) avdi dei ikkje brydde seg om å halda kyrkjehuset ved like. Un­derretten dØmde dei den 16. oktober 1830 til å gjeva kyrkja frå seg til Avaldsnes kyrkjelyd, og attpå det skulde dei betala 460 spciedalar (+ 30 spd. for dei garnle materialane) og saksornkostnaden.

No korn det ei tid med mykje ordskifte om kyrkje-vØling eller nybygg. von der Lippe vilde ha ny kyrkja sØr for Fantaskaret (på prestegarden); men sa får han frå bygda.

Tredje joledag 1832 vart det halde eit stort ålmannamøte i kyrkja. Til restaureringsnemnd eller -Commission for Augvaldsnæs Kirkes Istand­sættelse. som dei kalla det, vart valde desse 15 mann: Lensmann N. Skeis­vold (Skeie), grb. Aadne Skeie, John Vaage, Iver Vorre, Niels Matland, Rasmus Ytreland, lensmann Thorkild Asseldal, Sjur Nielsen (i Kopervik), gbr. Halvor Olsen Midtstokke, Peder Sjursen Helgeland, Gudmund Stave, Helge M. 8Ørvaag, Ingebrigt Thuestad, lensmann Knud MØglebustad, gbr. Aamund Stakkestad og attåt desse presten Brun som kyrkjeverja.

Nemnda vende seg til ingeniØr-kaptein F. H. Aubert (bilæte av han s. 172) og bad han korna til Avaldsnes, granska kyrkja og utarbeida restau­reringsplan og kostnadsrekning. Den 14. jan. 1833 hadde han ferdig ein plan med 3 alternativ: 1) Restaurera kor og skip, men riva tårnet ned. 2) Riva tårn og skip, lata berre koret stå og byggja ei hØveleg stor tre­

kyrkja (skip) attåt. 3) Finna ein ny grunn til ei heilt ny kyrkja.

Det var ikkje få bygdefolk som vart oppglødde for det siste alternativet. for _enåeel Almuesmænd. sende sØknad like til kyrkjedepartementet om å få tvo kyrkjesokner i prestegjeldet med tvo nye kyrkjebygningar, ein på garden Aksnes og ein på garden Håvik eller i nærleiken der, med di ein slutta å nytta den gamle Avaldsnes kyrkja til offentleg gudstenesta.

227

Men ein kongeleg resolusjon av 19. des. 1834 gav til svar .at man ikke paa det Ansøgte kan in.dlade seg.. Det var det fyrste alernativet som vart realisert avdi det vart det billegaste.

På eit nytt ålmannamøte den 15. juli godtok bygdefolket med 206 røyster mot 63 eit tilbod frå 3 murmeistrar frå Telemark (Hans Hansen Grønvold. Aslak Osmundsen Huustvedt og Østen Jonsen Bakke) om vølingsarbeidet. Dei skulde ha 590 specidalar for å riva tårnet ned og mura oppatt og reparera det som trongst. Men 50 skulde dei ha fritt 12 mann dagleg til handtlangarar. fri timbremann. frie reidskapar og materialar.

Men til alt dette laut ein ha pengar. Våren 1836 tok nemnda seg fyre og gjekk kring i kvart sitt distrikt med .Kollektbøger. (lister) og vilde få inn friviljuge gåver til dette formålet. Prost Brun og lensmann Scheie (Skeisvold) gav heile 20 speciedalar kvar for seg og sine hus. Dei andre medlemane av nemnda halvparten eller mindre (2 Spd.). Det kom inn i alt omlag 1300 specidalar. Diverre var det mykje for lite. Det synte seg og at fleire hadde teikna seg for reine småsumar samanJikna med det mange andre hadde gjort etter mede! og evne.

På ålmannamøte i kyrkja 12. sept. 1836 vart vedteke at ein skulde prØva få eit lån i Oplysningsvæsenets fond på 1500 Spd. Dessutan vart det vald ei likningsnemnd på 30 medlemar til å likna ut ein sum på 2000 Spd. på bygde-folket. Denne nemnda fekk eit vanskeleg arbeid, og ho gav sjØlv den loven at dersom nokon av medlemene heldt seg burte frå møtene der utaL lovleg forfall, skulde vedkomande betala l spcidale i mulkt kvar gong. L~net fekk ein i 1837, og 50 gjekk dei i veg med restaureringsarbei­det. Det same året tok f 0 r m a n n 5 k a p slo v a til å gjelda, og heretter var det kommunestyret som tok avgjerdsler vedkomande arbeidet med kyrkja.

Våren 1838 skulde ein riva den gamle trekyrkja. Prost Brun rådførte seg med kommunestyret om det var tenlegt at ein fekk halda kyrkje­tenest for Avaldsnes skiftesvis i Torvastad, Skåre og Akra, til nytt skip var oppfØrt. Men kommunestyret lika ikkje dette, og det vart vedteke å søkja om å få bruka koret millombils til kyrkjetenest med ein provisorisk vegg i kordØra soleis at gudstenesta skulde vera for Karmøy-sida ein sun­dag og ful' fastlandssida den andre. Dette fekk dei lov til av styresmaktene. Sidan var det litt med kyrkjevØlinga på kvart m~te.

Sumaren 1839 vart det gjort kontrakt med Ottesen (frå Koparvik) om innreiding av pulpitur, stolar 0.1. Den 9. og 10. desember vart stolane i

228

kyrkja fordelte, i rangsjering ettersom bygdefolket hadde gjeve meir eller mindre til arbeidet med kyrkja. Det vart p1asert i alt 376 familiefedre i 20 stolrekkjer. Då var reparasjonen på det nermaste ferdig. Midfaste­sundag den 29. mars 1840 vart so den nye Avaldsnes kyrkja innvigd av prost Brun.

Endeleg hadde kyrkjelyden fått stort nok rom i kyrkja. Gleda var stOl".

Men endå vanta det noko u t s tyr. Truleg er det i denne tida at den gamle preikestolen og altar et frå renessanse-tida vart tekne burt. I 1843 er det tale om å byta om den gamle a I t e r t a v I a med eit gyllt kors; men i 1868 vert det sett opp ei n y altar-tavla. Denne \'ert i 1889 seld for 40 kroner til Skåh·ær kyrkja, anneks til Tjøtta. Avaldsnes kyrkja hadde alt i 1885 fått endå ei ny altartavla (måla av kunstmålar C. Brun, ein son av presten Lyder Brun) ein kopi etter den italienske kunstmålaren Guido Reni (1575-1642). Det var ei gåva frå Brun. Ved privat innsamling fekk ein kr. 300 til ei staseleg råma kring denne altartavla. Den stod på altaret like til 1929; men då vart bilætet hengt opp utan råma over spelebordet på vestre tårnvegg, der det heng framleis. Kyrkjelyden skal ha den kross­feste Frelsaren for augo når han går heim frå gudstenesta Ordfflraren i Avaldsnes fekk i 1857 pålegg om å syta for ny d ø y p e f 0 n t .

Kring 1860 fær kyrkja nytt taktekkje. Då dei vØlte henne, nytta dei hol­landske tak-panner, som vart lagde ned i kalk. Men no fekk ein s k i f e r . Det kosta 700 spd. Og i 1862 fekk kyrkja eit nytt og noko fyldigare • t å r n " slik som ein ser det på bilæte s. 53.

Både i 1830-åra og seinare hadde Avaldsnes sØkt kongen om lØyve til å ha kyrkja utan tårn, men fekk båe gonger avslag. Det nye tårnet ,-ar teikna av Fr. von der Lippe, Stavanger, og T· Olsen i Kopervik bygde det.

Klokkar-stolen vart i 1855 flutt lenger fram og fekk sin plass i kor­dØra på sØre sida. Den 5. des. 1862 vart k y r k j e sto l a n e skifte att etter at Kopervik har fått eiga kyrkja. Men no delte dei stolane i samhØve med matrikkelskylda. Presten sin huslyd hadde benk langs nordre kor­veggen. Der var framleis dØrer for kyrkjestolane, og ingen hadde lov til a gå inn i eit stolstade han ikkje hadde rett til. Det hende nok rett som det var at uvedkomande vart viste ut or kyrkjestolen han eller ho hadde sett seg i. Men i 1895 vart det ein snunad på dette. Då tok dei burt dØrene til stolstadene, som vart omgjorde til åpne benkjer.

I 1874 vart vedteke å få .fattigbØsse. istaden for .tavlen., som altso har vore i bruk so lenge. I 1882 vart kyrkja kalk-pussa utvendes og inn-

229

vendes og alt trevyrket nymåla. 0 m n fekk kyrkja fyrst i 1890. Herads­kassen løyYde kr. 350,00 t il det. Men den surnen var for liten. Ved private innsamlmgar fekk ein resten av dei midlane som trongst. Fsfr dette års­talet hadde det altso ikkje vore nokon omn i kyrkja. Elles kom ein seg på andre omkverv og. I 1890 vart det kjøpt sputtebakkar til kyrkja. Tvo år seinare fekk soknepresten fullmakt av heradstyret til å skaffa messehakel og altar-duk <efter eget behag. . Kyrkja vart opp-pussa på nytt i 1895, og bygd ein vegg på tvers av skipet under gallerigolvet so det vart eit slag våpenhus der. I denne veggen vart sette flØy-dØrer. Elles er å merka at det o1t tidlegare var sett opp ein låg bordvegg attom altaret, som stod lenger framme i koret då enn det gjer no. Millom altaret og bord­veggen var sa pass breidt at dei som skulde ofra på altaret, kunde koma gjenom. Romet innanfor tente til prestesakristi (sjå bilæta s. 55 og 57). Noko barne-sakristi var ikkje då i kyrkja. Men sØr for kyrkjegardsmuren var sett opP' ei timbra stova, < b å r s sto va . , som tente m· a. til barne­sakristi (bilæte s. 53). Den vart i 1929 seld til Anton Kristian Birkeland på Snik for kr. 350,00.

Orgel fekk kyrkja i 1885. Soknekassen betalte kr. 3000,00 for det. Bokhaldar Lorentz Oluf R e i t a n, Visnes, som var ein stor musikar i dei dagar, gjekk saman med klokkar T. Lindeland (s. 163), og dei tvo hadde arbeidt for å få orgelet. Reitan var den fyrste organisten her, og han spelte fleire år utan betaling. I 1894 vart det lØyvt kr. 150,00 til organistlfin. l

Nye kyrkjesokner kom etter kvart til· Ved kongl. res. av 21. novem­ber 1855 vart det gjeve Hyve til at gardane Sør-, Midt- og Nord-Stokka, Søndeno., Stangaland med Kopervik, Eide, Brekke, Skår, Sund, Austreims­nes, Au.treim og Assaaldal, skildest ut frå Avaldsnes og vart eiga sokn med kyrkja i K 0 P a r v i k. Ved ny kgl. res. av 21. jan. 1856 vart ogso Ytraland skilt ut frå Avaldsnes og lagt til Kopervik sokn. I 1860 tok dei til å byggja Kopervik kyrkja etter teikning av arkitekt Nordan. Ho kom til

10rgani s tar i Avaldsnes: 1. Lorentz Oluf R e i t a n 1886-1893. Etter den tid spelte han \'ed visse hØve

berre (bilæte s. 180). 2. Lærar J. Wulff (i Kvalavåg) frå 26/6 1898. 3. Strømme (lærar?) ei stutt tid til 29.'3 1900. 4. Lærar J. Hægland, 1900-1924. Han var lærar i Eide og Sund Stangaland,

(bilæte s. 191). 5. Heming R. Skre, tilsett 14112 1925. 6. Klara Jobannessen, 8/ 11 1929-31/12 1948. 7. Marta Kolnes, 1949 - - .

230

å kosta 4508 spd. Den 2. oktober 1861 vart ho innvigd. Denne nye sokna var so nokre år framover anneks til Avaldsnes. Men ved kgl. res. 26. novbr. 1887 vart Kopervik anneks-sokn skild frå Avaldsnes og saman med Akra sokn av Skudenes gjort til eit nytt prestegjeld ved namn Kopervik. Likevel var Kopervik landsokn framleis ein lut av Avaldsnes kommune. Men ved kgl. res. av 27/6 1908 vart ho skild ut frå Avaldsnes og vart eige herad, rekna frå 31/12 1908. .

På heradstyremøte den 31. januar 1861 vart handsama ein søknad om eiga kyrkja i F ø r d e s f j 0 r d e n. Ved kgl. res. 12. des. 1892 vart FØr­desfjorden skild ut som anneks-sokn, og sokneskiftet skulde gjelda frå 1. jan. 1893. Same året (1893) vart FØrdesfjorden kyrkja bygd. Tjærand Solheim var både arkitekt og byggmeister for henne, Fullferdig kosta ho 8 il 9000 kroner. Stortinget løyvde kr. 3000,00 av Oplysningsvesenets fond, resten greide bygda sjs;lv med di det vart teke eit lån på kr. 5000,00. Kyr­kja vart mnvigd av prost Jacob Kielland 19. sept. 1893. Alle prestane i pro­stiet var då til stades. Altartavla . ECCE HOMO. er måla av Jacob SØmme og er ein kopi etter Eilef Peterssen. Ho vart oppsett i kyrkja juli 1907. Råma er laga i Haugesund. Til dette formålet var det fyreåt samla inn privat godt og vel kr. 700,00.

Avaldsnes kyrkjegard vart utvida noko kring 1840. Då nytta dei cFlagghaugen. til påfylling der. Ved kgl. res. 28/11 1857 vart han utvida meir mot nord 5000 kvadrat-alner. I 1861/62 vart den vestre luten av kyr­kjegarden rydja rein for steinmaterialar etter det gamle tårnet. Det vart kØyrt burt (ikkje lenger enn 300 alner) ved plikt arbeid Presten Wetlesen tok sa noko av denne steinen til mur under den søre enden av prestegards­løa. Men då vakna kommunestyret og truga med saksøkjing ifall han ikkje la steinen attende att. I 1870 gjorde heradstyret vedtak om at lik frå Vis­nes ikkje skulde gravleggjast på kyrkjegarden her. Der var ugreida mil­lom kommunen og Visnes koparverk om kommuneskatten. Ei ny utviding på 1400 m' s.v. for kyrkja gjekk for seg år 1900. Soknerådet gjorde i 1934 opptaket til endå ein ny utviding av kyrkjegarden etter ein plan av heradsagronom Mons Dale. Det galt eit areal på 67 X 45 ro. langs heile vestsida av den fyrre kyrkjegarden. Gunvald Langaker og sØner har stade for utgrøftinga, flytjing av mur og anlegg av veg. Han har og stade for anlegg av den nye hovudinnkjørslevegen våren 1950· Smed Andreas Anker Andersen har laga den nye kyrkjegardsporten s.v. for kyrkja.

Gravar (og kyrkjetenarar) det siste hundradåret: Godskalk Gregori­ussen Velde (t 1873), Helge Andreas Mathiassen Høie «Helge gravar.)

231

t 1897, Knud Tørressen Lande, Jens Clausen sen. (t 1941), Jens Clausen jr., Helge Baadsvik (t 1942) , Olav Johannessen og Andreas Aasbø.

DEN STORE RESTAURASJONEN. Den vØling som vart utfØrd i 1830-åra var på sin måte praktisk, men ikkje fager. Der var flatt loft over koret, og loftet låg heller lågt, eit godt stykkje nedanfor spissen av bogen i kordøra. Kring siste hundradårsskifte fekk ein so· arkitekt Johan Meyer til å planleggja ei vØling av koret so det kunde få sperra tak. Men dette tiltaket ztranda. Avaldsnes heradstyre vilde ikkje lØyva pengar.

Fyrebuingsarbeidet vart for ålvor teke opp i 1910 av F r i d t j 0 f ØvrebØ (s. 195), som det året skreiv ein artikkel om Avaldsnes kyrkja i <Haugesunds Avis>. Øvrebø var ein merkeleg mann, autodidakt lærd historikar og arkeolog, ein stor bibliofil eller helst ein polyhistor og attåt det ein ~ympatisk, fin mann. Han var Torvastad-bu og i mange år direktør i Torvastad og Skaare Sparebank. Med sin lærdom og vakne sans leid han sårt under djgharmonien millom det kyrkja no var og det ho ein gong hadde vore. Han sag at kyrkja var beint fram stygg, at ho var ein invalid der ho sto utan det opphavelege tårnet. Det voks fram ein uslØkkjeleg trå i han etter å få byggja opp att det som hadde falle i grus.

Eldhugen hans fengde hjå sokneprest E n d r e H 0 vei Ayaldsnes (s. 173) , og han og vart ein traust stridsmann for kyrkja. Den 14. aug. 1911 skreiv Hove eit utf~rleg skriv om kyrkja si soga og tilstand no og sende til kyrkjedepartementet. Seinare ytte båe desse dioskurene vektige innleg i tidsskrift og dagspressa.

So slo det ein gneiste over til Stavanger. <Foreningen til norske for­tidsmindesmerkers bevaring> hadde ei deilt her. Den sette seg fyre å ar­beida for VØling av Avaldsnes kyrkja, og den 16/9 1912 peika ho ut ei nemnd på 3 mann som skulde arbeida ut ein restaurerings-plan og samla pengar: arkitekt E. Halland (Haugesund), bankdirektør Fridthjof Øvrebø og sokneprest Endre Hove. Det var ei god nemnd. Ho arbeidde fort og godt. Alt 9. oktober 1913 låg planen ferdig. Nemnda vilde auka høgda på murane: (koret med 90 cm. og skipet med 50 cm.), byggja nytt tårn på den gamle sin grunn. Dette tårnet vilde Halland ha hØgt og spist, mest liksom det er på Vår Frelsars kyrkja i Haugesund. Kostnaden vart sett til kr. 87 500,00 for heile restaureringa.

Men planen møtte motstand i Stavanger-deilda, som tykte at det vart for kostesamt å byggja oppatt tårnet. Tårnet var stridsemne no ei tid utetter. Det vart ein seig drag-kamp. Men nemnda her nord, som hadde

232

valt Hove til formann, vilde ikkje gjeva veg. l Den fØrste heimskrigen braut ut og stogga arbeidet for kyrkja.

Nemnda sovna ikkje. Det kom etter kvart mykje pengar millom folk. Den 8. mai 1917 vart det sett i verk ei storstilt p en g e i n n s a m li n g . Nemnda skreiv til bankar, kommunar og fylket. Gjenom pressa sende dei ut opprop til alle. Og det var ikkje til fånyttes dei bacl. Det fyrste til­skotet kom frå Torvastad og Skaare Sparebank som gay kr. 5000,00. Tor­vastad herad ytte like mykje. Haugesunds Sparebank sameleis. Dei var særleg rauste til å gjeva i Haugesund både bankar og andre. Rogaland fylke løyvde i 1918 kr. 10000,00 .av amtets andel av brændevinssamlage­nes overskudd. og tvo år seinare ein liknande sum av fylkeskassen. Avaldsnes kommune lova i 1917 å yta kr. 20000,00 til kyrkjerestaureringa på det vilkår at det vart bygt nytt tårn. I 1918 hadde då nemnda fått inn 94 000,00 kroner. Men so hadde prisane på alt stige so mykje at nemnda rekna med at kalkylen laut setjast opp til minst kr. 200000,00. DifQr laut ein samla endå meir pengar. Frå Koparvik kom kr. 1000,00 frå Avaldsnes kr. 680,00, og i 1920 gav Torvestad og Skaare Sparebank og Haugesunds Sparebank på nytt kr. 5000,00 kvar .Alt i alt kunde so Fridtjof ØvrebØ i januar 1921 levera kr. 124 888,00 til byggjenemnda som då var komen til. Dette hepne resultat hadde so den verknaden at statsmaktene gjorde sitt. Stortinget lØyvde i 1922 100 000,00 av Oplysningsvæsenets fond.

Det hadde elles hjelpt mykje på at fleire av landet fremste menner talde til: professorane A. W. Brøgger, Håkon Shetelig, Johan Meyer og Oscar Alb. Johnsen. Likeeins Gerhard Munthe, Harry Fett og Arne Garborg.

I 1919 vart det utskriven ein arkitekt-konkurranse for ny restaurerings­plan. Det kom inn fleire framlegg. Domsn.emnd var: riksantikvar dr. Harry Fett, arkitektane Georg Greve, Georg Eliassen, Johan Westbye og Fridtjof Øvrebø. Arkitekt E Y v i n d M 0 e s t u e (s. 203) vann fyrste­premien på kr. 4000,00. Kyrkjedepartementet godkjende framlegget hans og sette han til arkitekt for heile restaureringa og godkjende den valde b y g g j e n e m d a : arkitekt Georg Greve, Fridtjof ØvrebØ, sokneprest Sverre Hougsnæs (s. 193), ordførar Peder Skeie (s. 216) og gbr. Mathias Thuestad. Den sistnemnde dØydde i 1925 og gbr. Severin Thuestad kom inn i staden hans).

l Nemnda sin forhandlingsprotokoll og andre arkivsaker finnst i Stavanger Museum. Om restaureringsarbeidet elles kann ein lesa i Vigleik Rosselands bok .Olvskyrkja på Avaldsnes •.

233

OrdfØrar Peder Skeie vart vald til formann og sokneprest Hougsnæs til nestformann.

Den 27. aug. 1921 gjorde heradstyret vedtak om å setja i gang restau­rerings-arbeidet.

Tårnet vart bygt fyrst. Det var ei sprikka i det nordaustre hyrna av korveggen som hadde gjeve fyrste støyten til den praktiske utforming av restaureringsarbeidet, og frå fyrst av var det nok meininga at ein skulde taka til nett med koret. Men byggjenemnda tenkte som 50 - og det med rette - at skulde ein ha von om å få hØvelegt tårn i det heile, laut ein taka til med d e t. I juli månad 1922 tok dei so til med rydjingsarbeidet, og jole-tider same året var det undagjort. Då hadde ein både utbetra fun­damentet for austre korveggen ,reinska opp der tårnfoten skuide stå Den 28. desember 1922, retteleg ein ruskevers-dag, la dei grunnsteinen ned og under den ei sylvplata i eit blyskrin (5. 64) i det sudvestre hyrna av tårn­tufta .. Dei hadde bede sokneprest Hove, som no var flutt til Sandnes, om å utføra denne høgtidelege handlingen. FØr han la ned steinen, heldt han ein storfellt tale. . Over Avaldsnes har sagaens natt og sagaens morgen­dæmring drysset drømmene rikeligere end over de fleste egne i vårt fedreland., sa han og minna til slutt om at ingen kann leggja annan grunn­stein enn den som er lagd, Jesus Kristus. Prestane på Karmøy var inn­bedne til hØgtida. Arkitekt, ingeniørar og byggjenemnd var ogso til sta­des. . Man glemte det kolde veir. Gjennem sindene strømmet en varm taknemmelighetsfØlelse fordi man var kommet saa langt med dette ar­beide som allerede lenge hadde været forberedt av varmhjertede menn •. (Hougsnæs).

Det hadde vore på tale å setja arbeidet med tårnet burt til ein entre­prenØr; men nemnda fann at det var best å driva det fritt. Ingeniør og entreprenørfirmaet Stoltz R~thing & Co Als, Haugesund, tok på seg grå steins entreprenør arbeidet. Hr. Jørgensen var arbeidsformann. Gråsteins­materialet vart teke frå M ø l s t r e v å g og tolgesteinen (klebersteinen) frå T 0 l g e t j ø r n, det gamle steinbrotet i Haugesund. Det var fleire steinhoggarar i arbeid då tårnet vart bygt. Ole LØften, Hans Knut Tor­bjørnsen, Thore Kvalavåg og nokre frå Rubbestadneset hogde granitt, Oskar Svensen frå Visnes og tvo svenskar var finhoggarar (på tolgestei-

l UtfØrleg utgrei<ling om restaureringsarbeidet finnst i byggjenemnda si mØtebok som p.t. er i Peder Skeie si varveitsle. Ein har og nytta munnleg opplys­ning frå H. K. TorbjØrnsen og Peder Skeie. Prenta kjelder er Sigurd Jacobsen: Avaldsnes og Olavskirken (Stavanger Turistforenings årbok 1936, s. 100 f) . og Heming Skre: Avaldsnes, skrift til kommunejubileet 1637-1937.

234

nen). Attåt desse nytta ein so ymse handlangarar. Det var nedgangs­tider no. Tårnbyggjinga vart difor utfØrt som <nØdsarbeid.. Kommunen fekk godt og vel 9000 kroner i naudstilskot frå staten i tillegg til dei penge­midlar em hadde samla f~r. Fagarbeidarane fekk kr. 1,55 pr. time. Grunn­løna for ikkje fagfolk var kr. 0,80 timen + eit forsytartillegg på 4 Øre timen for kvar person arbeidaren var forsytar for. Men Oskar Svendsen fekk eit omframtillegg på 10 øyre timen avdi han var slik allsidig og sers dugande arbeidar.

Mest heile året 1923 gjekk med til it reisa tårnet,' ~ og tårnet stod ein dag ferdigt i all sin velde og spraka av kraft. Og tårn og kyrkjeskip hadde gått saman til ei .einaste støyping, - til eit heilrendt byggverk. Den gamle soga hadde vorte ny. (Rosseland). Men tårnet vart dyrare enn tenkt var, og det fannst lite pengar i kassen. Og endå stod det att å vp1a kyrkja innvendes.

Nye vindaugo (kathedral-glas) vart innsette i kyrkja 1924. Same året granska ein altaret. Ein vilde sjå om det kunde vera gamalt. Det synte seg at det var kleberstein utvendes med ei treplata over og innanfor var det fullt av laus stein og kalk. No la ogso arkitekten fram planar om inn­reiding av kyrkja. Men fyrebils hadde ein ikkje pengar nok til å gå i ferd med den. Fyrst laut ein verta ferdig med det indre av tårnet.

Tårnpartiet vart fjelga i 1926. F r a m f 0 r d e t vart det bygd opp ei breid tropp, og ved friviljug arbeid av bygdefolk kom det ei hØveleg påfylling framfor tårnfoten. Det var elles mykje arbeid med å få tårn­veggene tette. Innreidinga av kjellar-romet (barnesakristiet og belg­romet) gjorde murmeister Lars Skjoldal (Haugesund) same året. Golvet i tårnromet dekte ein med heller frå Sollesnes. Då vart ogso det gamle orgelet flutt ut i tårnrommet. På tårngolvet kann ein framleis sjå merke etter trestyttene som bar det provisoriske orgel-galleriet. Namtvedt als i Bergen leverte trevyrket til vindfanget (bislag og ytredØr) og dørene i kjellaren, og C. Johnsen i Bergen skaffa kopar til vindfanget.

Arbeid med innreiding. Avaldsnes kommune hadde forp'likta seg til it ful1:føra restaureringa og greida med resten av utlogene. Men no hadde kalkylen stige med kr. 100000,-, og kommunen si økonomiske stoda hadde vorte mykje verre og ikkje betre. Dette var i åra kommunar vart sette under konkurs-handsaming.

No vart det difor spursmål om kyrkja her ogso denne venda skulde

1 Det nye tårnet er ca. 23 m. hØgt under ufsa og 32 ro. opp til toppen av spiret. Tåmromet (<minnehallen, ) er 15Yz m. over golvet.

235

verta ståande halvferdig og framleis vera ein invalid. Det såg mykje myrkt ut. Då var det at byggjenemnda sØkte om tilskot hjå Pengelotteriet. nen 30. januar 1927 skreiv Fridtjof Øvrebø ei utfØrleg utgreiding om vølinga og stoda ein var komen i. Han skreiv klårt og overtydande, soleis som hans vis var. Dette skrivet vart lagt ved søknaden. Og det lukkast. Penge­lotteriet gav 50 000,- kroner.

Øvrebø var til stades i byggjenemnda sitt møte på Mæland den 11. august då denne gledelege tidend vart referert. Det vart siste gongen han møtte der. Han dØydde på Stavanger sjukehus den 1. desember 1927. Byggjenemnda skreiv i mØteboka si desse minneord om han :

<Nemdi er samd i at Fridtjof ØvrebØ er den som har gjort mest til at restaureringi kom i gong, og at han den heile tidi har lagt ned mykje og godt arbeid for denne saki>.

Torsdag den 8. desember skulde han jordast på Torvastad kyrkjegard. Men sjØlve syrgjehØgtida gjekl< for seg i den kyrkja han hadde gjeve sa mykje av si arbeidskraft.'

I juli månad 1928 gjekk ein sa i ferd med den andre storbolken av restaureringa, innreidingsarbeidet. Severin Thuestad var arbeidsformann denne venda. Sa lenge dette ståket stod på, laut kyrkjelyden ha guds­tenestene på bedehuset <Karme!>, som er det eldste bedehus i bygda. I koret laut dei fyrst ta heile taket ned. Den eldgamle skaden i den austre korveggen laut betrast. Burt imot % meter har han sige utover. Men no vart det støypt ein stø fot på fjellgrunnen utfor veggen. Og sjØlve veggen er festa til resten av kyrkja med tri tumstjukke jarnstenger. Men taket over skipet vart ikkje teke av. Der ligg framleis det som vart lagt i 1838' 39.2 Difor vart heller ikkje murh~gda auka noko diverre. Men golvet i skipet vart lagt 10 cm. lågare enn det var. <Koret er blitt over­hvelvet med et noe forhøiet halvcirkelformet tre tØnnehvelv •. ' Murverket fekk ein overhaling, og klebersteinsinnfatningane vart reinska for kalk med raspefil. Det var no ein fann ei trerot i murveggen. Frå Sollesnes hellebrot fekk ei ny forsyning med golvheller til gangen i skipet og til koret.

l På kyrkjegarden sØr for Avaldsnes kyrkja reiste bygdefolket 1936 ein bauta til æra for ØvrebØ.

2 Jarnhakane ein kann sj A. under ufsa utvendes på søre og nordre sida av skipet, skriv seg frå den tid. Dei som vØlte kyrkja då, såg at sØre muren halla utover. Difor feste dei hakane parvis til annankvar bjelke. Hakane skulde tena til å halda muren på plass. Men det kann godt vera at han har vore skakk frå fyrst av .

• Eyvind Moestue: Restaureringen av Avaldsnes kirke (i Fortidsminnes­merkeforeningens årsberetning 1929 s. 65).

236

Øgreid & SØnner i Stavanger leverte alt trevyrket til innreidinga, og Otto Bjørnsen sette treverket opp. Elias Reiestad, Severin Lande og Helmik Myklebust var snikkar, medan Hans Knud Torbjørnsen stod for kalk­pussinga. Haugesunds Elektriske Forretning als la inn elektrisk ljos. CiselrJrane Pursch & Windelstad laga dei ljosekronene som heng i skipet. Til modell nytta dei den som Tormod Torfæus gav. Det er den som heng nærmast galleriet på sØrsida. Sentraloppvarmingsstellet leverte als Tek­nisk Bureau i Stavanger. Den gamle inngangsdØra på nordveggen i skipet vart blinda so ein kunde få plass til fleire sitjeplassar på «kvinnfolksida. (1929).

Alt utstyret inne i kyrkja vart nytt. Nytt golv av hardingheller, ny altarfot, nytt altar av kleberstein med kvit sol-kross i. Ny preikestol, som vart sett fleire meter lenger ned i skipet enn den gamle. Ny døypefont laga i tre etter teikning av arkitekt Moestue.

Om den klUlstnariske utpryding er elles å segja at dei fire evange­listane på preikestolen er modellerte og utskorne av bilæthoggaren Sigurd Forchammer, krusifikset på retabulum er modellert av den same, englane over oppgangen til preikestolen er modellerte og skorne av bilæthoggar Torleif Sohlberg, det dekorative målararbeidet i koret (attmed altaret), i skipet (preikestol og benkjer), på galleriet og i kjellaren (altarskapet på «Maria-altaret.) har målaren Tormod Sjaamo stade for. Akantus-blada på galleri-knektane er forgylte. På retabulum står ogso fire ljosestakar skorne i tre etter teikning av arkitekt Moestue. Dei er altso ikkje gamle. Langs korveggene står korstoJar, som er laga av eit firma i Oslo. Desse korstolane skal minna om det preste-kollegiet, kapitlet, som var knytt til kyrkja i fyrste helfta av 1300-talet. Den nye dØypefonten er ogso laga i Oslo.

Det nye orgelet har ei soga for seg. Byggjenemnda hadde helst gjeve opp vona om å få nytt orgel. Det var nemleg tinga glasmaleri til austre korvegg, og ein hadde ikkje på langt nær pengar nok til både det eine og det andre. Då var det at sokneprest Hougsnæs på sin resolutte måte hogde i tvo den gordiske knuten Han fekk skipa eit kvinnelag, som han kalla « K i r k e v e n n e n e " til å stilla seg som låntakarar og fekk ein heil flokk gode folk i bygda til å garantera for eit stort nok lån (optil kr. 6000,-) so byggjenemda med ein gong kunde tinga eit nytt og stort nok orgel. Glassmaleriet laut venta til vidare. Gjenom ingeniØr Olaf Platou i Oslo fekk ein so orgel frå det tyske firma Walcker & Co. Det hadde 14 røyster. Det vart se \'idt ferdig innstalert til innvigjingsdagen. Det gamle

237

orgelet vart selt til Lygre kyrkja i Lindås for kr. 1200,00 og levert i fyrst­ninga av mai 1929. - Marie Hougsnæs var formann i cKirkevennene •.

Den h~tidsame vigsla gjekk for seg sundag den 16. oktober 1929 ved biskop Petersen, prostane Solheim, Hove og Rasmussen og sokneprestane Hougsnæs, Telhaug og Skaadel. Hougsnæs intimerte frå kordØra og slutta med dei orda: e Vi lØfter våre hjerter opad og ber alle sammen om at Han velsigner ikke blott denne dag, men hver dag vi kommer til å samles i dette hans hus.. Biskop Petersen heldt vigsletalen ut frå Matteus 22, 34-46 og heldt ei ålvorJeg og manande preik om å elska Gud og nesten og sa m.a: eDet er mitt Ønske at troen og kjærligheten må bli værende i denne me­nighet når gudstjenesten skal holdes i dette nyreiste gudshus .•

Dette storfelte atterreisings-arbeidet skal vera den dyraste lands­kyrkje-restaureringa i Noreg. Ho kosta omlag 320000,- kroner. Byggje­nemnda hadde eit stort og ansvarsfullt arbeid. All avgjerdsla, alle vedtak hadde dei i si hand. Peder Skeie var formann heile tida.

Vigleik Rosseland har på sin meisterlege måte gjeve uttrykk for s t i l og s t e m n i n g i den nyvøJte kyrkja med desse ord:

eEyvind Moestue har heile tida vore arkitekt for restaureringa Han har forma byggverket og skapt stilen og stemningen. Det er ei ålmenn meining at han har vore sers heppen og råka det rette, både i dei store grunndragi og i dei finare utformingane. Arbeidet er til æra for sin meister.

Kyrkja er no eit kunstverk, ein bygnad med sjel i. Kva ånd eller stemning har då meisteren lagt inn i verket sitt? Eit

svar hel' kann ikkje hØva alle; for syn og kjensla er so personleg, Men eg kann leggja 'fram mitt eige syn.

Kva grunntanke eig no byggverket? Kva stemning er det som fyller Avaldsneskyrkja ?

Kraft og klarleik - kraft utan tyngsel. Formene og fargene er rein­skorne og friske, og står klåre for syn og tanke. Det er styrke, men ingen tyngsel Det finnst ingi oppdyngjing av symbolikk eller mystikk. Det finnst mykje av rette vinklar og straka linjer, som gjev kjenslene spaning og styrkje. Det er ein stemning som talar til viljen, skapar ålvor og lang­syn. 0;: dei spisse gotiske bogane vender tankane mot høgdi til Gud den almektige, som har skapt himmel og jord. Stemningen vil skapa ein kristend.om med kraft i>

Under den tyske okkupasjonen fekk kyrkja ein underleg lagnad. Ogso no vart kyrkjehuset eit symbol på folkelagnaden.

238

Allierte fly kom ender og då i ljose måneskinnsnæter og slepte miner ned i Karmsund og stogga med det skipstrafikken for tyskarane i dage­vis. Okkupasjonsmakta kom etter at desse flya kunde nytta tårnet på kyrkja til orienteringsmerke. Og det kann det sjØlvsagt vera noko i slik det dominerar i landskapet.

Innunder jol 1942 fekk me gjenom <biskop. Kvasnes tilsendt avskrift av eit brev frå Feyling til riksantikvaren, dagsett 3. desember, og det lyder:

«Herr riksantikvaren. Kirkedeparte.nentet har fra Der Reischskommisar mottatt fØlgende skriv

av 1. d.m,: «Aus Sicherhcitsgriinden ist die VerkUrtzung des Turmes der Anwaldsnes­

Kirche auf Karmp bis zur HØhe des Langschiffes unbedingt notvendig. Ich bitte, das Erforderliche zu veranlaS5en.~ Det dreier seg dessverre om den verdifulle gamle cOla"·sdomera. Det er fra

tysk side klart gitt uttrykk for at militære hensyn nØdvendiggjØr nedtakningen av tårnet slik at eventuelle 1 0 r handlinger på forhånd må ansees nytleslØse. Det gjelder her om å handle.

En skal be herr Riksantikvaren om 11 anmode kirkens arkitekt ved restau­reringen om å fo~tå. arbeidet som må settes igang snarest mulig.::-

Riksantikvar og arkitekt forhandla likevel med tyskarane og fekk dei til å spara kyrkjetårnet. Men istaden for å sprengja sund tårnet skulde no tårn og kyrkja byggjast inne, kamuflerast, sa tårn-konturane vart ut­viska og det heile skulde sjå ut som ein liten fjelltopp. Bygningsfolket fekk ordre om å setja dette opp på 5 vikor; men dei nytta eit heilt · år. Midsumr 1944 var det fullfØrt. Ei mengd med plankar vart pyde opp her, millom 60 Og 70 tusen laupande meter med plank (2 x 4 og 4 x 4 tums) mest svensk eller finsk materiale og heile tiltaket skal ha kosta kr. 130000,- kroner. Dette tiltaket berga kyrkje-tårnet. Men det vart til fånyttes for tyskarane. For då kamuflasjen var ferdig-bygd, kom dei allierte flya ikkje lenger om natta. Dei kom om dagen, og då var den kamuflerte kyrkja eit endå betre orienteringsmerke for deL

Middagstider torsdag den 7. desember 1944 kom ein flokk allierte fly og skulde sleppa miner i Karmsund. Ved eit mistak kom då tvo jagarfly til å pepra kyrkja med maskingever-projektilar, fyrst frå sudvest og sa frå sudaust. Under siste åtaket skaut dei 6 projektilar inn i prestebustaden sa det tok til å brenna i ein haug med nyvaska klær. Men nokon stor skade vart ikkje gjort.

239

Omlag 330 radioapparat vart deponerte på kyrkjeloftet. På ein slØg måte vart dØra til lageret opna fleire gonger og apparat tekne ut, og det vart lydd på London, sume tider under preikestolen, andre tider under orgelpipone eller i tårnkjellaren.

Gåver til kyrkja. Til Yigsledagen fekk kyrkja ein ny m ess e h a ke l, laga på fru Margit ParveIs atelier Casula i Oslo. Den kosta kr. 500,00, og desse pengane kom inn ved ei privat innsamling ved R. Mack, Haakon øvstegaard og Alfred Gaustad. Eit par prektige b lom s t e r vas a r av sylv gav systrene Bertha og Thea Landenes nett fØr dei dØde i 1934. Ei abooolutt annonym gåva er eit s e n k e - a p p a r a t. Kyrkjevenene har arbeidt vidare ogso etter at dei hadde greidd orgel-gjelden. Dei har gjeve fleire verdfulle ting til kyrkja: 38 s e r k a l k a r med vinausa til, alt av sylv, d å p s m u g g a av tin, bord med s k å p til dåpsrnugga og serkal­kar, og no skal dei gjeva g 0 l v l ø p a r a r. Lovise Skadberg har vore formanIl dei åra ho har vore i bygda. Kvalavåg ungdomsforening har gjeve 2 serkalkar,

Av eldre inventar har kyrkja forutan det gamle døypefatet kalk og disk og vinsil av sylv. Kalk og disk er laga i Bergen i 1822. Vidare er det eit par heller store ljosestakar av messing og ein ljosesløkkjar, som skriv seg frå 1800-talet.

Restaureringa held fram. Peder Viksnes var sers ihuga for at kyrkja skulde få nye og store klokker. Han gjekk igang og samla inn kr. 1300,­til det. No høyrde nye klokker med i restaureringsplanen. Difor vart det våren 1939 skipa ei .klokkenemnd. der desse var medlemer: Peder Skeie og Kristoffer Kvalavåg (valde av soknestyret), Lars Skadberg (sokne­rådet), Einar Kjetland (Av. kr. ungdomslag), K. K. Nissestad (Av. Spare­bank), Kaja Øfstegaard (Kyrkjevenene) og Odd Aarsand (Av. lærarlag). Peder Skeie vart vald til formann og Skadberg til nestformann. Nissestad vart kasserar. Denne klokkenemnda fekk i 1943 mandat til å verta restau­reringsndIlIld og har no skaffa til vegar:

a) Tri nye kyrkjeklokker (frå Olsen & BØn, Nauen). Vekta på dei er 1140, 678 og 327 kg. Dei kom til kyrkja den 19. sept. 1949. Jens Clausen henta dd med lastebil. Den «gamle. var nokre dagar fyreåt flutt inn til Førrlesfjorden kyrkja. Den største klokka har inskripsjonen «GLORIA IN EXCELSIS DEO. (æra vere Gud i det hØgste), den andre «Ok fri1'lr it jorllu. (og fred på jordi) og den minste: .Guds hugnad med menneske •. klokkeklangen forkynner englesong på latin, gamallnorsk og nynorsk. :Men dei ymse klokkene avspeglar ymse bolkar i Norsk kyrkjesoga. Det

240

•

var lahn som var kyrkjemålet då kristendomen vart innfØrd På den tid Olavskyrkja vart bygd, vart Bibelen omsett til gamallnorsk.

b) Seinsumar 1946 vart orgelet utvida med 6 nye røyster. Det var orgelbyggjar Ernest MUhleisen frå Strassbourg og dottera Edith, som stod for det.

c) Våren 1950 glasmaleri i dei fire vindaugo i austre korveggen (sj. s. 99), laga av kunstmålar Bernbard Greve etter plan av prof. Kolsrud, ein plan som han elles har nytta i Trondheims domkyrkja.

d) På baldakinen (ljodhimmelen) over preikestolen skal setjast opp englefigurar uskårne i tre av Torleif Sohlberg.

Denne luten av restaureringa kostar omlag kr. 75000,-, og kommu­nen har sytt for å skaffa dei, (med unnantak av omlag kr. 15 000,- som nemnda har skaffa på annan måte).

Men det vilde vera feil å tru at restaureringsverket er fullført med dette. Komande ættleder fær til oppgåva å skaffa glasmaleri til nord og sØr sidn av koret og til tårnvindauga, sameleis utpryding av takrunningen over koret. Ein dØypefont av kleberstein, lik dei ein brukte i millom­alderen, vilde hØva godt.

For det er med Olavskyrkja på Avaldsnes som det er med det kristne menneskjet sitt liv her i tida: restaureringsverket vert ikkje absolutt full­ferdigt nokon gong. Der er stØdt nye og høgare mål å strekkja seg mot.

241

Vedlegg l.

Oldfunn og faste fortidsminne i Avaldsnes.

(B = Bergens Museum. C = Universitetets Oldsaksamling, Oslo. Sl = Stavanger Museum. Sla = steinalder (ned til kring 1800 f. Kr.), br.a. = bronse­alder (1800-500 f. Kr.), e. r. j.a. = eldre romersk jarnalder (Kr. f. -200 e. Kr. f.), y. r, j.a. = yngre romerske jarnalder (20(}·4OQ e. Kr., f.v.t. = folkevandringstid 40()..600 e. Kr.), e. j.a. = eldre jarnalder (til 800 e. Kr.), v.l = vikingttd (800-1050).

Gardsnamn Avaldsnes (Prestegarden):

Uvlk.

Gravrøys ro. stort mura gravkammer på BjØrnbolmen. Gravrøys på Svina­tomen. BukkØY. Truleg bro a. Jamkniv (B. 1597) frå gravhaug m. mura gravkammer. Funne kring 1830. Truleg e. r. j .a. cAvaJdsnesfwmeb, Flaghaugen ved kyrkja, utgraven 1834: Romersk bron­se&pann, bronsekjel, romersk sil av bronse, romersk bronsefat, romersk bron­sespaon, sylvbeslag til drikkeborn, tveeggja sverd, gullplate, bronsebeslag til sverdet, gullring (halsring) vekt 590.31 gr., fingerring av gull, 24.075 gr., 31 spelebrikkar av glas, bronsestykke, stykke av netta taug. (B. 604-617, halsring av gull: C 718) y. r. j.a. (3. åh. e. Kr,) Omkrinsen av haugen ennA synleg n.a. for kyrkja, dels utanom steingjerdet. To bronse beslag m. fig. av andlet og bronsering. Skal vera sendt til Kunst­kammeret, KØbenhavn kr. 1867. y. r. j.a. Hengesmykke av gull funne 1940. Truleg y.r. j.a Kjellarhaugen, gravhaug, kring 200 skritt søranfor Flaghaugen inni den nåverande prestegardshagen. Jomfru Marias synål, bautastein ved nordre muren av kyrkja, høgste bauta i landel e. j.a. Spinnesjul av tolgestein. Funne 1933. (St. 6085) truleg e. j.a. To spiralringar av bronse (B 5776) funne i ein haug 1903. v.t. Spjotodd av jarn og eit jarnstykke «B 916) v.t.? Gravhaug, på neset nede ved sjøen nordanfor kyrkja. v.t.?

SteinØks, fragment, funne 1902 (B5756) st. a Øks av grjlnstein, funne 1911 (B 6468) st. a. Dolk eller spjotodd av flint, funne kring 1875, uvisst kor den er vorten av. st. a. To spjotoddar av flint og 39 flintskiver, funne 1905. (St. 3309) st. a. Lite spjotblad, furme på Dalen. (St 5069) st. a

5pjotodd av flint. Funne kring 1912 (C 21117) sl a. SteinØks funnen på Bloheiå (B 217) st. a. Kniv av skifer, praktstykke, funne kring 1878 på Blodheiå (St. 2) sla. Skrapar av flint, liten skeiforma skrapar av flint, stykke truleg av dolke-

243

blad av flint, tlintflekkje, 335 større og mindre flintstykke, alt saman fmme samla i ei myr 1940 (offerfunn?) (St. 6807) st. a. Trereidskap: fire spjotliknande emne, 44.5 - 70 cm. l funne i Tungemyrå 1940, 60 cm. djupt. (St. 6785). Uviss tid Leirkrukka, sverd og menneskebein, funne i gravhaug kring 1875. Trul e. j.a

BlodheiA Reh augane. I 1942 låg her 40-50 gravhaugar og firkanta steinsetningar og ~vst pa heil i rekkje frå aust til vest 7 eller 9 større gravhaugar, nå att 6 haugar som ein ser eller finn merke etter, mellom dei to austre haugane ein bautastein atterreist 1925. br.a. - e. j.a. Funn i Rehaugane: spjotodd av bronse, funne 1831 (B 999) , bladgull, funne 1823 eller fØr (B 1616) br.a. 1500 f. Kr. Armring av gull, funne 1823 eller fØr (B 1893). Sverd av bronse (C 566), stykke av sverdskei av tre (C 567), dopsko av bronse (C 568), stykke av dobbeltknapp av bronse (C 569), stykke av bron­sespenne og tystykke (C 570), alt saman funne i gravkammer i en haug 1831. FØr 1100 f. Kr. Dobbeltknapp av bronse (B 546), brende bein (B 547), bladgull (B 548), funne i gravhaug 1844. b.r. a Kring 1000 f. Kr. Brot av leirkar, stykke av skjoldbule, skrapar av flint, flatt jarnstykke, funne ved utgraving av fire haugar 1876 (B 3152) e. j.a. Leirurna, funnen i el hellesett kiste i gravhaug fØr 1876 e. j.a Rmgspenne av bronse, funne fØr 1878 (St. 331) V.t.

HIndariker. Bygdeborg på Store Bårholmen i Buvik. e. j.a.

Lande. FliniØks funne 1929. (St. 5088). st.a. Brot av leirkar (St. 5761), to stykke av bryner av kvartsitt, (St. 4762). funne i myr 1931. e. j.a

Visnes.

Skeie.

Liten flintØks, funne 1911 (St. 3459) sta. Euen av steinØks, funne 1911 (St. 3460) st.a. Spjotodd av fint, funne 1879 (B 3312) st.a. Spjotodd av flint, funne 1880 (B 3719) st.a

Kniv eller spjotodd av flint, funnen kr. 1900 (St. 2379) st.a Flintdolk, funnen 1932 (St. 5898) st.a. To leirkar m. hank, funne kr. 1895 (B 5177) y.r. j.r. St~'kke av kvartsittbryne, funne 1947 (St. 7272) e. j.a? Gravfunn: skjoldbule, klinkenagJar, gryte av tolgestein, liten flinteskjerv, firsida jarntein og rester av menneskesjelett, frå 3 graver, funne 1922 St. 4264) V.t.

SkeisVoll.

244

Gravfunn: brot av spanniorma leirkar, spinnehjul av stein, reimspenna av bronse. Funne 1902 (B 5767) iv.t.

Våg •. Sty kke av steiopks (St. 6762). stykke ay sagblad av flint. (St. 6765). Funne kr. 1940 st.a. To fiskes~kkjer, funne kr. 1940. (St 6764 og 7666) uviss tid (steinoldertype). Stykke av leirkar, funne 1941. (St. 6763) e.j.a. Spannforma leirkar funne 1895 (B 5176) iV.t.

Kongshelå. I 1876 låg her 56 haugar, tidl. var her og stykke av bautastein. Halsring av bronse funnen i ei gravrøys 1915. (St. 3779) br.a. (700 f. Kr.) Bronsesverd og gullstykke som truleg har vore ein spiralring, funne fØr 1876 i ein gravhaug. br.a. Styklæ av kvartsittbryne, funne 1915 i same gravrøys som St. 3779 (St. 3780) e.j.a.

Velde. Stor flintdolk funnen 1876. st.a. Stor gravhaug og bautastein i 1859. I 1892 var der på garden nokre små haugar kalla Hedlehaugane. Ein av del vart fjerna 1892. I eit lite helle­kammer fann dei stykke av leirkrukke og restar av brende bein og ei spenna av bronse. e.j.a.? Spmoehjul av tolgestein funne 1935 (St. 6351) e.j.a

Nygård.

FiskA.

Buplassfunn, flekkjer og spaltestykke av flint funne ved Nygård tegelverk 1905 (B 5956) st.a. Spinnehjul av tolgestein funne i ein liten haug 193!. (St. 5759) e.j.a.

St('rre flekkja av flint, funne etter uttapping i Fiskånlnet 1940. (St. 6761) st.a.

KoJstø. Fingerring av gull, 42.885 gr., funne i jorda 1872. (B 2774) y.r.j.a. Spjotodd av jarn, stykke av eineggja sverd, jarnreidskap. stykke av jarn­hank, spjotodd av jarn, eldstAl, eldflint og knusk. Alt funne i ein haug 1894. (St 1856-64) v.t. Økseblad av jarn funne laust i jorda 1909 (B 6211) V.t.

K1aftbus. I 1842 "ar her ein bautastein. Uviss tid

Mæland. Eggen av steinØks, funne 1927 (SI 4879) st.a. Stykke av steinØks funne i 1940 (St 6829) st.a.

Håvik. SteinØks med skafthol, funne kring 1940 nede ved sjøen, men burtkomen st.a.

Anstevilt. MiniatyrØks av t()lgstein, innkome 1913 (SI 3574) st.a. Fem steinØksar og noko flint funne 1932 og 1933 på Saraplasseo. (St 5896 og St 5994) st.a.

245

SteinØks, funnen 1934 nær same stad som fyrrnemnde. (St 6231) sl.a. Liten steinØks funnen 1944 på same bruk som dei fyrrnemnde. (St 7026) st .•. Liten steinØks funnen 1948 (St 7338) st.a. SteinØks funnen 1948 (St 7339) st.a. SteinØks funnen 1948 (St 7342) sl.a. Oddstykket av flintdolk funnen 1948 (St 7343) sLa. FlintØks funnen 1948 (St 7407) st.a. Stykke av Øks av skifer funnen 1948 (St 7408) sla. Spenna av bronse m. rest av sylvtråd, funnen på Tubaug 1948 (St 7345) r.j.a. Spinnehjul av tolgestein funnen 1948 i åker (St 7409) (fv.t.?) Gravfunn: stykke av 3 spannforma leikar, to perler av rav og 6 av glas, to be1testeinar (e1dslagsteinar) av kvarts, Funne 1892 (C 16941-44) fv.L Spinnehjul av tolgestein ml ornament, funne 1948 (St 7344) V.t . ell mellald.

Vori. Liten meisel av stein funnen 1931 (St 5742) sl.a. Stykke av steinØks, funne i 1937. (St 6508) s1.a. To halsringar av bronse funne i myr fØr 1854 (C 1952 og 1953) br.a. (ca. 700 L Kr.) I 1842 er nemnt to bautasteinar, den eine låg i ei bryggja. I 1876 er nemnt 3 gravrøyser. Gravfunn: leikar m. hank, sylvspenna, 4 sylvband, to sylvtrådar, stykke av ein sylvtein, stykke av ei bronsenål, alt funne i ein liten haug med kol­blanda jord 1909 (St 3196) yr.j.a. 16 gule og raude glasperler funne under ei hella 1897 (St 2000). e.j.a. Gravfunn: Leirurne, brende bein, kol og stykke av krossforma bronsespenne funne i ein gravhaug med hellesett gravkammer 1876. e.j.a. Stykke av spannforma leirkar funne i ein liten haug 1909 (St 3220) fv t . Stykke av tolgesteinkjerald funne i ein haug med bautastein 1885 (B 4361). v .L Økseblad av jarn og tangen tll ein kniv funne i same haugen sOm sistnemnde 1909 (St 3219) v.t. (9. å. h .) Tolgesteinsgryte, rester av spjotodd av jarn, rester av beitsel av jarn, stykke av jarnhank tll tolgesteingryta, nokon klinkenaglar, alt saman funne i ein liten haug i 1909 (St 3221) v.t..

'iIilland. SteinØks funne kring 1935 (St 6303) sl.a. Ved det gamle skulehuset rett over frå Voråneset var det fØr 1876 funne eit sverd i ei røys uviss t.

BeJpberg. I 1841 kunde ein tydeleg sjå ringen av ein avlang gravhaug like under He1gabergnuten uviss l

Byggn ....

246

SteinØks funne 1937 (St 6476) st.a Skal ha funnest 6-8 steinringar 1,5-2 ro. i tvermål med brende steinar og mØrk jord innanfor, uviss tid

To einsfarga raude glasperler funne 1937 (St 6467) v.l? Ringnål av bronse funne i 1880-åra på flat mark (St 2980) v.t.

Kvalavlg. Melcling om ei hustuft, truleg frå mellomalder eller nyare tid.

Ukjend stad i Avaldsnes.

HØ7··

Stjerneforma kØlle av tolgestein med 5 armar, i sin tid innkome til jord­bruksskulen på Tveit (St 7(40) sla.

Spinnehjul av serpentinstein funne i sØre part av .HØyemarka 1940-åra (S, 7149) v.t.?

Jl:allavtk. FlintØks funne kring 1930 (St 5725) sla.

Nortveil En mindre gravhaug 14 ro. i tvermåL u viss tid

Stegaberg. Gravfunn: StØrre leirkar, fleire leirkarbrot, beinstykke med ornament, brende bein i gravkammer i ein haug 1926 (St 4751) fv.t. Bautastein atterreist i 1920. Uviss t.

Sørvlg. SteinØks funne ved sjøen på Vikaneset 1940 (St 6830) st.a.

Staua (Slava). Krossforma miniatyrkØlie av klorittskifer funnen 1930 (St 6430) st.a.

Aksdal

Stykke av fUhtdolk funne i 1930-åra (St 6082) s1.a. Økseblad av jarn, hakke av jarn, nokre mindre jarnstykke, eitpar vinkel· bØygde jarnnaglar m. store hovud, 3 bryner, alt saman fumle i ein haug 1914 (St 3679) merovingertid. (600-800 e. Kr.)

Frakkagjerd. Spjotodd av flint funnen 1938 (St 6562) st.a. ToJgesteinkjerald funne i gravrøys (B 1441) v.t.

Nesheim, På ein odde nede ved Nesheimsvatnet ei stor nå utjamna steinrØYS kalla .Dpse •. Ved graving skal det vera funne ein koparkjel i røysa. uviss tid.

NodIand.

Velm.

SteinØks funnen 1933 (St 6080) sla.

ToJgesteingryte funne 1914 i leivdene av ein Øydelagd gravhaug der det tid­legare skal vera funne oldsaker (St 3682), v.t.

FØrde. Flintflekkja og 8 mindre avfallsstykke av flint funne 1939 på bruket Leite (St 6668). s1.a. Jl:Øllehovud med takkut kant, ovalt, finsk type, av toJgestein, funne 1941 I Udnavtk (St 6849). sla Stykke av steinØks funne 1914 (St 3618). sla. Hustuft 31.7 ro. l 10 ro. breid på «Arak>, same stad 8 gravhaugar. I Skorve-

247

Skre.

Eike.

myra ein bautastein. Hustufta utgraven 1935 ved Jan Petersen, ingen viss datering. e.j.a.? Gravfunn: Tveeggja sverd, spjotodd av jam, skjoldbule av jam, Økseblad av jarn, beitsel av jarn, jarnklump, brot av stor tolgesteingryte, alt saman funne 1920 i ein liten gravhaug i FØrdesbotten. Fleire haugar ikring (St 4130) v.t.

Sagblad av 1l1int og samling trekol funne 1933 (St 6015). st .•. Steinpks funnen 1945 på Slettatre (St 7087). st.a.

KØllehovud av bergart funne 1945 (St 7067). st.a. Båtforroa dorgesØkkje av stein funne 1945 (St 7067). uviss tid. To ringar av fletta sylv, ein armring vekt 388.15 g. og ein handledring, vekt 149.5 g., båe funne 1929 i jorda (St 5130). v.t.

Kolnes. Stjerneforma kØlle av klorittskifer funne 1903 (St 2540). st.a. PiIodd av kvit kvarts funne 1928 (St 4887). st.a. Stykke av steinØks, stykke av steinmeisel, fintskraper, stykke av slipestein, alt funne 1928 (St 4963) . st.a. Lite leirkar m. brende bein funne i gravkammer i ein gravhaug 1927 (St 4888). e.j.a. Gravfunn: Stykke av gullgrønt glas, samling brende bein og trekol, stykke av ein flintskrapar, leirkarbot, alt funne i ein gravhaug med steinsett grav­kammer 1928 (St 4962) e.j.a.

Myklebust. SteinØks funnen i 1940-1\ra (St 7285). st.a. Fire steinar i ein firkanta krins, kanskje tingstad. Steinane atterreist 1920-åra. uviss tid. Brot av spannforma leirkar funne 1927 (St 4855). iv.t. Gravfunn: stykke av leirkjerald, brende bein, Økseblad av jam, klinkesaum, spjotodd av jarn, alt funne i 1927, i ein gravhaug (St 4854) v.t.

Mykjå.

Snik.

To flekkje av flint, funne i myr (St 7273). st,a. Bryne av kvartsitt, funne 1927 (St 4934). e.j.a.? Brot av spannforma leirkar funne 1926 i ei nå burtteki hustuft (St 4801). iv.t. Bautastein på hØgda ved Vassbotn. Vart Øydelagt ved tyske festningsarbeid i krigen 1940-45.

SteinØks funnen 1909 (B 6285). Tidlegare var på same stad funnen ei fiint­pil, men den var bortkomen. st.a. SteinØks funne 1909 på same bruk som fyrrnemnde (B 6286). st.a. Flintefunn 1910 (B 6370). st.a.

Tna.stad

248

Stykke av slipestein av kvarts og bryne av kvartsitt funne 1938 (St. 6593-94). st.a. . KØlilehovud av klorittskid'er funne 1938 (St 6560). st.a.

Øydegard med hustufter og gardsanlegg undersØkt og utgrave av Jan Peter­sen 1937. I hustufta funne steinar til handkvern, avIstein til smidja, slagg­klumpar, blå glassperla m.m. (St 65\1-13). v.t. eller mellomalder.

østhus. Her var i 1842 ein gravhaug. Ein mindre gravhaug ligg på SnØrhaugen ovanfor nedste tunet. På Joneset ved Røyksund fans! ei stor rund røys der det skal ha vore eit gravkammer. uviss tid.

Fosen. SteinØks funnen 1924 (St 5096) st.a Ein haug kalla eGofarhaugen», nå for det meste fjerna, ikkje undersøkt.

Leirevå:. To steinØksar funne 1924 (St 4548). st.a. SteinØk,s funnen 1950. st.a.

Svartups. Brotstykke av tolgesteinkjerald funne 1941 (St 7583). truleg V.t.

Tjoland. SteinØks funnen 1932 i botnen av ei torvskjør under torvlaget (St 5919) sl.a.

(Interesserte vil finna meir utfØrlege opplysningar om oldsakene i setelkata­logane i Haugesund Museum og Stavanger Museum).

249

250

Vedlegg Il.

EIT ALTAR FRA MlLLOMALDAREN. (Sjå teilming ved sida av) .

Frå Script. Rer. Dan. Tom VI, 375 (i Universitetsbiblioteket) bentar me ein teikning som Langebek bar gjort etter eit gamalt pergament <inter Manuscripta Magnæana:., og som syner oss eit gamalt 'altar, som truleg har stade i eit konge· leg kapell. Der finnst 3 rekkjer med namn på tavla, 14 namn i kvar rekkja. I dei tvo øv~te finn me helgen~namn, for det meste kvinnelege, men i den nedste namn på kongar. Avdi det vert rekna opp ei heil ættelista for dei .fyrste norske kongane, meiner forfattaren av ovannemnde verket at det gjeld eit altar som har stade i eit av dei kongelege kapell, belst det som var vigsla til St. Olav, neII(leg Olavs­kyrkja på Avaldsnes. Kong Ludvik den heilage av Frankrik er nemnd - han dØyde 1270 og vart lyst heilag 1297 -, og det kann tyda på at tavla skriv seg nelt frå Håkon V. Magnusson si tid.

øvste rekkja: S. (= sancta) Elisabeth - S. Ruffina - S. Caritas - S. Barbara S. Agnes - S. Scholastica - S . Juliana - S. Sunniva - S. Catharina -S. Anastasia - Angelus - S. Agatha - Althangelus - S . Felicitas.

Andre rekkja: Deo (for Gud) I Asta Regina mater beati Olavi (Dronning Asta, mor til den sæle Olav) - Maria Jacobi - S. Elisabeth mater Johannis (den hei­lage Elisabeth mor til J ohannes) - S. Theodora - S. Pelagla - S. Elizabeth ducissa (grevinna, dotter til kong Andreas av Ungarn og kona tillandgreive Lud­vik av Thiiringen) - S. Maria Magdalena - S. Helena mater Constantini (den heilage Helene mor til Konstantin den store) - S. Ludovicus Rex Franciæ (den heilage Ludvik konge av Frankrik) - S. Edmundus Cantuariensis - S. Mauros Abbas - S. Leo Papa - S . Nicolaus - S. Franciscus (Frans av Assisi).

Ned.rste rekkja: Ragnalldus dictus Lodbroch (Ragnar Lodbrok, dansk viking­konge som la grunnen til det danske herredØme i England) - Siglbardus Rex orm ij anglla (son av Ragnar Lodbrok og Aslaug, dolter av Sigurd Fåvnesbane) -Aslaug dieta Regina (A. som er kalla dronning) _ . Sigwardus Rex Hiort­Ragnillda Regina (dronning Ragnhild) - Haralldus Rex Harfagre - Erieus Rex BlodØxe - Haqvinus Rex Adalsteins fostre - Haralldus Rex Grafilde (gråfell) filius Erici BlodØxe - Olavus Rex Tryggvini filius coronatus1 per prædicationem - S . Ol"vus coronatus! per Martirium - Magnus Rex filius Olavi Regis (Magnus den gode) - Haralldus Rex Hardrade non coronatus (ikkje krynt), frater Beati Olavi, pater duorum sequentium - Magnus Rex Gode dictus, non coronatus.2

'Coronatus (krynt) i overfØrt tyding, Olav Trygveson ved sin thuge for den kristne forkynning, Olav den heilage ved sin matyr-dØd.

2 Denne sistenemnde Magnus er ein annan enn den som me vanleg kallar cMagnus den gode>.

251

Vedlegg ID. PROSTAR OG PRESTAR.

A. Prostane i Karmsund.

I millomalderen var prosten (på latin: preapositus 0: -!den som er sett i brod­den~) det fornærnste medlem av dOmkapitlet næst etter bispen, og ved sume hØve gjorde han tenesta som domar i kyrkjelege saker. På Austlandet var det dessutan skipa prosti utover landsbygdene med ~var sin prost.

Eit slag prostar for seg var ved dei kongelege kapell (s. 82, 84 f., 87 ff.) . Etter reformasjonen vart prosti-ordninga meir gjenomfprd, ogso her p å Vest­

landet Karmsund prosti omfata frå fyrst av tri prestegjeld: Skudenes (med Bokn), Avaldsnes og Torvastad (med Skåre). Men bispane tok seg makt tll å svinga prostigrensene etter eige godtykkje. Biskop Bans Munch la ned Ryfylke prosti i 1697 og skifte det mtllom prostane i Karmsund og Stavanger. Karmsund fekk Skjold, Nedstrand og Vikedal. Men ryfylkingane vart missnøgde med slik sentralisering og fekk biskop Jens Bircherod til å retta opp att Ryfylke prosti i 1708, men med den skilnadden at prosten i Karmsund fekk ha Tysvær anneks under Skjold.'

Kvart år skulde prostane halda visitas i kvar kyrkja i prostiet, hØyra prestane preika og røkja etter korleis ungdomen kunde kristen1æra o. 1.

1. Rasmus Tordssjln som var prest fyrst i Avaldsnes og so i Torvastad (ca 1557), var medlem av domkapitlet og dermed prost i gagnet.

2. Christopher SigurdssØn i Avaldsnes, medlem av domkapitlet og prost frå 1574. 3. Rasmus Otte8sØn i Torvastad prost 1591-1605. 4. Rasmu. Pedersen i Torvastad 1605·1622. 5. Daniel Jørgenssjln, son av bispen Jørgen ErikssØn og sokneprest i Hjelme·

land, var prost både i Ryfylke og Karmsund i åra 1622-1630. 6. Bendt BendlxØn Brose ' paa HoUlands prestegaard" (Torvastad) 1631-1659. 7. Christen Benlsen Skaaning i Avaldsnes ca. 1660-1679. 8. Mag.ster Madtz (Mathias) Tausan i Stavanger, son til biskop Christian Matssøn

Taus.n, er nemnd som prost den 2.'10 1679. Ogso i 1681 bur prosten i Stav­anger.

9. Jen. Lauritasen Barsøe, Toryastad, 1692-1708. 10. Anders Christensen Begelnnd, Avaldsnes, 1708-1710. 11. Jørgen Nilsen Prahl, Slrudesnes, 1711-1716. 12. Erik Ivarsen Leganger, Torvastad, 1716-1739. Mlllom 1724 og 1732 var prost

Leganger so deprimert at han ikkje kunde passa prostestillingcn, og i den tida låg Skudenes under Stavanger prosti og Avaldsnes og Torvastad under Ryfylke.

13. Peder Johanne •• en SchrØder, Skudenes, 1739-1759. 14. Jens Jensen Sue, A"aldsnes, 1759-1763. 15. Christopher Jensen LIndevald, Torvastad, 1764·1772. 16. Trnla Christian Krog, Skudenes, 1772-1791.

1 F. Schi~m: Den norske Kirkes Prester og Embeder 1700-1900 (Manuskript i Riksarkivet). - Bolling s. 58. - Kyrkjerekneskapa

252

17. 1ørgen Jørgensen Sverdrup, Avaldsnes, 1792-1796. 18. Christian Bendix RjlthIng, Torvastad, 1796-1803. 19. Fredrik Arnlz Krog, Skudenes, 1804-1817. 20. Adam Ped .... en Jalles, Torvastad, 1817-1824. 21. Jacob Gerhardsen v. cL Lippe, Avaldsnes, konst. 1826, tilsett prost 1829-1831. 22. Johan Lyder Brtm, Avaldsnes, kst. 1832; 1835-1848. 23. Christian Severin Bloch Wille, Skudenes, 1850-1852.

24. Otto Ludvig SInding, Avaldsnes, 1853-1860. 25. 1ens Jensen, Torvastad, 1861-1871. 26. Thomas Fredrik Weybye Barth, Avaldsnes, 1871-1877. 27. Tomas Henrik Ørsted MØinlchen Plathe, Skudenes, 1880-1889. 28. 1acob Jensen Kielland, Haugesund, 1889-1897. 29. Ejnar Henriksen Borehgrewinch, Skudenes, 1898-1905. 30. Svend Borchmann Hersleb Sverdrup, Haugesund, 1905-1908. 31. Hans 1acob Bone Geelmuyden, Haugesund, 1908-1927. 32. Ludvig Olai Theodor Solheim, Kopervik, 1927-1931. 33. Sverre lmmanuel Hougsnæs, Avaldsnes 1932-1933 . . 34. Kom_Uus O. KomeUns, Haugesund, 1933-1934. 35. Jakob SkasdeI, Torvastad, kst. 1934-1935. 36. Sverre Immanuel Hougsnæs, Haugesund, 1935-

B. Prestar i Avaldsnes.

Prestane i millomalderen, sjå s. 107 f. -<.- under orthodoksien 5. 190 ff. -("- i reformasjonshundradåret s. 126 ff.

Presle-retkja 173%-1950 ser soleis ut: 1. Peder Andersen S.heen, 1732-1734, var fØdd 1683 og vart personel kapellan i

HØyland i 1709. Han kom frå HØyland til Avaldsnes og dØydde her. Gift 1) med Anna Jonasdtr. Schanche; 2) med Anna Margrethe Godtzen.

2. Knud Leem, 1734-1';52, f. 1697 på Harams prestegard, misjonær. i Porsanger 1725 og fylgde Thomas von Westen på den tredje reisa hans gjenom Finnmark. Pl Avadsnes skreiv han samisk ordbok og grammatikk, samia og dessutan el hell bok full med KarmØy-uttrykk og ordIØke. Ein vegbrØytar for Ivar Aasen. I 1752 vart han professor ved Seminarium Lappomcum i Trondheim og dØydde 1774. Gift med Sophie A1etha Ruberg, sysler til Torvastadpresten Chr . . Ruberg.

3. 1ens Sue, 1752-1763, f. i HMand 1707, pers. kap. i HMand 1737, hospitalprest i Trondheim 1745. DØde her i Avaldsnes. G.m. Ingeborg Reimer Linda!, som dØydde her same år og mmad som mannen.

4. Peter NIcolaI Daldorph, 1764-1773, var fØdd 1718 i Fredrikstad, vart kateket 1740 i Fredrikstad, personell kap. 1745 i Hoff i SolØr og dØde her i Avaldsnes. G.m. Cathrioa Lange.

l Meir omtale av desse prestane og deira verksemd her i bygda hØyrer heime I andre bandet av Avaldsnes bygde-bok. Det same gjeld klokkarar, lærarar O.a.

253

5. Richard Berg, 1773-1776, f. i KiØpenhavn 1732, sokneprest til Loppa 1767, var sers bråfus i si prestetenesta og gjekk 50 seint som 1866 under namnet cden gale Prestem, fekk 1776 lØyva av kongen til å byta kall med ettermannen sin og kom til Hosanger, avskil 1785, dØd 1786. G.m. Anne Helene Holch, som døde 1775. g. 2. m. ei enkja frå KiØpenhavn.

6. Carsten Henrik Schanke, 1776-1789, var fØdd i Trondbeim, hadde både teolog­isk og juridisk embettseksamen, kateket i Oslo, sokneprest l Hosanger 1773. DØydde i Avaldsnes. Han fekk god skikk på skulestellet i Avaldsnes. Kals­boka er frå hans tid. G.m. Karen Marie Garmann (bilæte s. 128) som i 1805 vart gift att med prost Adam Jalles i Torvastad.

7. Jørgen Sverdrup, 1789-1807, var fØdd i Alstadbaug 1732, misjonær på Grøn­land 1764-1788, 1774 prost over Nord Grønland, gifte seg med ei eskimokvinna. Tok avskil frå prestestillingen i Avaldsnes i 1807, dØydde 1810, ligg gravlagd tmder golvet i Bokn kyrkja. Kista står der enn i dag.

8. Hans Nicolai Cormonlan, 1807-1814, t 1755, res. ksp. til Oddernes ved Kristi­ansand, flutte frå Avaldsnes til Undal og dØydde der 1827. G.m. Nikoline Meldal.

9. 10h=nes Irgens von HadeIn, 1814-1826, fØdd 1776, res. kap. til HitterØ 1805. utn<=nd til sokneprest i Raade 1825 og var prest der til 1844. Det heng bilæte av han i Raade kyrkja (5. 129). Han dØydde ugift i Bergen 1647.

10. lacob von der Lippe, 1825 (1826)-1831, f. i Bergen 1797, res. kap. til Haus 1819, sokneprest i Skånevik 1821, vart stiftsprost i Kristiansand 1831, biskop over Kristiansands stift 1841-1875, dØde 1878. (Bilæte s. 133). G.m. Ingeborg Erik­sen, dotterdotter av biskop Johan Nordal Bnm. Ein son, Hans von der Lippe, var fyrvaktar på HØge Vardane og er gravlagd nord for kyrkja her.

Il. 10han Lyder Brun, 1832-1848, t i Bergen 1902 (soneson av biskop Johan Nor­dahl Bnm), persane! kspellan i Bergen 1825, sokneprest i Norderhov 1848, i Modum 1862 og dØde i Oslo 1865. Stod for kyrkjevØlinga i Avaldsnes. Under ein hard sjukdom fekk han eit åndeleg gjenombrot G.m. Karen Claudine Ulrikks PaveIs, ei dotter til biskop Pavels. Biskop J. Lunde og professor Lyder Brun var barnebarna tll presten Brun (s. 135).

12. Otto Ludvig BindIng, 1848-1860" t 1809 i Fredrikstad, 1835 adjunkt ved Larviks millomskule, 1842 res. ksp. i Nes på Romerike og 1860 sokneprest til St. Petri i Stavanger, 1868 prost i Stavanger prosti, dØde i Stavanger 1881. G.m. Dorthea Magdalene Lammers, som dØydde her på Avaldsnes. Gravhella hennar ligg sØr for troppa opp til hovudinngangen (s. 141).

13. Jakob WeUesen, 1861-1869, t 1814, 1841 lærar pl Trums lærarseminarium, 1846 sokneprest i Lebesby, 1852 sokneprest i Alten-Talvik, dØde 21. okt. 1869 pA A valdsnes, gravlagd sØr for kyrkja. G.m. Pauline Severine Prebesen (s. 160)

14. Lars Oftedal var her som stiftskapellan frå februar 1870 til februar året etter. Der vart ei gjenomgripande vekkjing I Avaldsnes då Tanken på å byggja bedehus kom opp (s. 161).

15. Thomas Fredrik Weybye Barth, 1871-1879, f. 1820 i Hjelmeland, 1850 lærar ved Arendal miJlom og realskule, 1855 lærar ved Christiania borgarskule, 1856 styrar ved Fredrikshald hØgare skule, 1861 klokksr og skuleinspektØr på

254

Kongsberg, 1863 res. kap. til Hamre, 1879 sokneprest i Siljord, dØyde 1902. G.m. Elise Nikoline Sandberg (s. 182).

16. Johan Christian Selmer AnderseD, 1879-1890, 1. 1844 på Fredriksvern, 1869 adjunkt ved Tromsø lærde skule, 1872 sokneprest til BjØmØr, 1890 sokneprest til Veisen og 1899 til Gran. Kom seinare atiende til Avaldsnes og var vikar tmder eit prestesldfte. G.m. Valborg Elfride Sogn (s. 168).

17. Rasmus Mathias Rasmussen, 1891-1907, 1. 1856 I Skudenes, 1883 styrar av Amtskulen i Sunnfjord. 1907 sokneprest til Manger, seinare prost der. Tilslutt vart han prest i Skudenes og dØydde der. G. 1 m. Bertba Christine Waage. som dØydde i Avaldsnes, g 2 m. Christiane Waage (s. 169).

18. Endre Pedersen Hove, 1908-1918, f. 1869 i Vik i Sogn, 1898 sekretær 1 Fredrik­stad ynglingeforen!ng, styrde 1900-1902 Vik soknekall i Sogn, 1903-1908 aS8. sekretær ved eDet Norske Misjonsselskap. og lærar ved misjonsskulcn i Stav­:mger, 1918 SQkneprest i Sandnes, prost der 1926, 1929 sokneprest ved Maria kYrkja i Bergen, dØydde 1934 i Vadbeim interimskyrkja l Sogn. G.m. Josefine BØrresen (s. 173) .

19. Sverre Immanuel HougsDæS, f. 1885 i Arstad ved Bergen, 1912 res. kap. Førde, 1933 sokneprest i Nesodden og 1935 i Haugesund. G. 1 m. Betzy Amanda Tokvam, som dØydde i Avaldsnes, m. 2 m. Marie Lothe (8. 193).

20. Lars Skadberg, f. 1898 i Sola. 1927 res. kap. i Kvinnherad, 1933 sokneprest i Avoldsnes. G.m. Anna Lovise TjØrhom.

255

•

Vedlegg IV.

. ~ "

•

•

256

KONGSGARDEN PA AVALDSNES. (Tydingar av teikn og avstyttingar på neste sida) .

4,~'I..,tt, f ;>0 •

.. tI'l"'t~ '1'01,..,

•• k_.

i \ , \

• •

: • ..r.n : ~

• • \ \ \ \ \

\

0'" 'I 'q~.

.s, 7" . J .,.

" f.-. t't}F

\ • \ , • • t , , , , ,

I ! , •

· _ . _ . _ grensa millom Torvastad og Avaldsnes. _ _ _ den opphavelege grensa for kongsgarden (prestegarden).

.............. ......... den noverande grensa for prestegarden . .. ....... ..... ", .. """" .. ," '. ".' "."'" '' gamall ferdsle-veg (frå Torvastad til SØr-karmØY og til

Gloppe). "'-_ _ __ ===.~ ... ~ .. ~ .. stubbar av dei gamle vegane i bruk no.

Vedle: H.H. - Hedlehaugane. Utvik: R.K. - Rau-kleiv. T.V. - Tunge-vikjå. K. - Kristoffers-haugen. Morta-neset

heitte fØr det n.a hyrna av Dalen, n .v. for Tungesvikjå. No heiter staden cLindbOrg • .

Avaldsnes: Sk.h. - det gamle skulehuset" no

kommunehuset. Kylh. - KytJiug-haugane. D.S. - Dala-søylå. Dj.m.. - Djupemyr. K.p. - Kapteins-plasset (Evers-plas­

set) aust for Nota-haugen med bryg­gja sØr for N.h.

N.h. - Nota-haugen. Br. - Bratte-rein. Gio. - Gi-odden, der ein fØr sette opp

makrel-gilja. V.K. - Vestra KIaksholm-vikjå. A.K. - Austra KIaksholm-vikjå. K .g. - Karva-grovene. Lh. - La-hamaren. G.h. - grav-haugar. P.S. - Presta-sjøen. RV. - RØyte-volL Når dei tok til å

slå hØY der, vart det aJ1stØdt regn­ver.

F.h. - Flagg-haugen, utjamna. Kj. h. - Kjellarhaugen, utjamna. B .h. - Billar-hålå. Millom Kjellar-

haugen og Bilarhålå ligg cJette­lund>, eit platå spr for preste-hagen.

S. - Smeis-Mlå. R.A. - Ryss-åkeren. F.S. - Fantaskaret. K O.h . - Kongshaugen. Frå botnen av

D.S. gjekk fØr ein . gongeveg> rett over Ko.h. til kyrkja.

L .A. - Lear-åkeren. I den ligg det rett vest frå F.S. ei låg røys som ein i k k j e måtte grava i. Det har ' ''OT2: kn!"it ei ovtru til den staden.

T.S. - Troll-skaret. Ved bekken len-ger nede er Trulsa-Ieet.

Sh.b - Sumarhus-bakkane. G. - Gloppe og Gloppe-sundet . Gr.v. - Grauta-skjær -vikj å (Bukk-

øy). L.M. - Litie Mons-holmen. SlM. - Store Mons-holmen. Br.h. - Brak-holmen.

SkadIasund ligg millom StudØY og Husøy· Skrevsund ligg til Longevågen. Kattugleholmane vest av HåvØyna.

N.F. - Nora Flataskjær. M. - Mellom-skjærel S.F. - SØra Flataskjærel

(Dei ymse -stadnamn er sette etter opplysningar frå Bertha Serine (Sina) LØften, Olga Andersen, H. K. ThorbjØrnsen, Hans Olsen, Kristian Bertelsen, Jens Clausen jr. o. fl) .

257

Litteratur-lista.

Andersen, Arne Bang: Forhistoriske invasjoner og ekspansjoner Rogaland. (R.H. 1937) .

Aurenes, Ola: Mennesker og skjebner. 1938. Bakkevig, Erik: KIrkesalg i Karmsund og Sunnbordland. «Haugesunds Dagblad • . Bang, A. Chr.: Den Norske KIrkes Historie under katholicimen. 1887. -«_ .. : ~ Den Norske Kirkes Historie i Reformasjonsaarhundredet. 1895. -c- < « Den Norske KIrkes Geistighed i reformasjonsaarhundredel. (1536-

1600). Birkeli, Emil: Fedrekult. 1943. Bol1ing, Reidar: Kyrkjeliv i Christiansands stift i attende hundreåret. 1947. Boye StrØm, : Typografisk-statistisk Beskrivelse over Stavanger Amt. 1888. Brandrud, A.: Stavanger Domkapitels Protokoll 1571-1630. 1901. Brøgger, A. W.: Stavanger historie i middelalderen. 1915. Christie, Johan K.: Antlqvarisk-historisk Skllse ai Augvaldsnæs «Urda. ll). 1842. Daa Noreg var misjonsmark (Bibl Norv. Sacræ IV.). 1924-Det norske folks liv og historie, bd I-V. Faye, Andreas: Christiansands Stifts Bispe- og Stiftshistorie. 1867. Fett, H.rry: Norges kirker i midd.lalderen. 1909. Hamre, Lars: Erik Valkendorf. 1943. Hellermehl, A. W.: FOlkeundervisningen i Norge inntil omkring aar 1700. 1913. Hovstad, Johan: Helm, Hov og Kyrkje. 1948. Hægstad, Marius: Veslno .. "e maalfØre fyre 1350 (IL Sudvestlqndsk, Rygjamål).

191:'. Joys, Charles: Biskop og Konge. 1948. Kloster, Robert: Stavanger renessansen i Rogalands kirker. 1936. Kolsrud, Oluf: OlaVskyrkja i Trondheim. 1914. Kongsspegelen (FOlkeutgåve). Oslo 1943. Kraft, Jr:ms: Topografisk-statistisk Beskrivelse over Kongeriket norge (IV Del.

Stavanger Amt). 1830. Lexow, EInar: StillØ1else og Stillormer. 1944. Lorenzen, Vilh: KIrkebygninger og deres udlsyr (Nordisk kultur xxm) . 1933. Lothe, Sjur: Underveis (Historisk roman). 1949. Lund, Harald Egenæs: Trekk av Rogalands eldste kulturhistorie (R. H. 1938). LØwold, 0.: Præstehistorier og Sagn fra Ryfylke. 1891. Moestue, Eyvind: Restaureringen av Avaldsnes Kirke (Fortidsminnesmerkefor~

eningens årsberetning 1929, s. 65). Munch, P. A.: Det norske folks historie. Nordland, Odd: Karmsund og Avaldsnes, handelsveg og hovdingmakt i segn og

soge (Haugesunds Museums Arshefte 1950). Paache, Fredrik: Landet med de mØrke sklbene. 1938. --<- - :- Hedenskap og kristendom. 1948. -c- -<- Kong Sverre. 1948.

258

Petenen, Jan: Haugaland i oldtiden (Museet i Haugesund 1925-1935, s. 29 ff. -Med fleire lItteratur-tllvisningar).

-<- «Rogaland i den hedenske tiden (Kjenn ditt land, III, Stavanger og Rogaland).

Rogalands historielags års-skrifter (R. H.) Rosseland, Vigleik: Olavskyrkja paa Avaldsnes. 1929. Schreiner, Johan: Olav den Hellige og Norges samling. 1929.

--<- « Hanseatene og Norges nedgang. 1935. Skre, Heming: Kultminne ved Avaldsnes og paa Haugaland. (Museet i Hgsd. 1925-

1935, s. 106 ff.). Sletten, Vegard: Fram stig Rogaland. 1943. Snorres kongssoger Stavanger 1125 - 1425 - 1925. (Utgitt av Stavanger kommune) . Steinnes, Asgaut: Mål, vekt og verderekning i Noreg (Nordisk kultur XXX) .

1934135. Thrap, Daniel: ChristIansands StIfts Prester i det syttende Aarhundrede. 1899. Welle, Ivar: Norges kirkehistorie. 1948. øvrebØ, ~"ridtjof: Avaldsnes (R. H. 1916 s. 42 ff.) --<- c Tormod Torfæus (R. H. 1920).

Ymiss annan prenta litteratur og alle uprenta kjelder er nemnde i fotnoter på staden dei er nytta.

Avstyttingar: D. N. - Diplomatarium N orvegicum. N. R. R. - Norske Riksregistranter. R. H. - Rogaland Historielags årsskrifter. R. a. - Riksarkivet. St. St. - Statsarkivkontoret i Stavanger.

259

•

RETTINGAR

S. 5. Namne- og saklista kjem i andre bandet av Avaldsnes bygde­soga.

e 24. Lina 18 ovanfrå skal lyda: Audhumla, som vart til i Ginunga-gap o. s. bro

e 31, 1. 5 oy.f.: Tore Hakland les: Tore Haklang. e 82, 1. 15 nedanfrå, les: - - «magister cGi'pelJarum regis. - -• n, 1. 15 o\·.frå les: eum una magna eampana o. s. bro e 168, 1. 5 ff. ov.frå s!,al lyda: Henrik Below, lensherren i Stavanger, fekk

i 1658 skotten Andrew (A'lders) Smith til å laga ein ny preike­stol til Stavanger domkyrkja. Det er den praktfulle preik"stolen som står der den dag i dag. 0 S. bro

e 178, l. 8 ov.fnl skal lyda: står: r.deus - - tate - etv-«226, lina 5 nedanfrI>. i merknaden om Salh!lS: S. 126,262 ff. og 291). -

I 1738 har b;Jssa berre 3 låsar, og prestane på KarmØY (dei var da 3) har kvar sin lykel.