okres późnej dorosłości
TRANSCRIPT
![Page 1: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/1.jpg)
Okres późnej dorosłości
![Page 2: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/2.jpg)
Starość
Starość = wiek senioralny = późna dorosłość
• Naturalny, schyłkowy okres życia człowieka, charakteryzujący się przewagą zmian regresywnych nad progresywnymi
(Straś-Romanowska, 2011)
• Kolejny okres rozwojowy, łączący się z nowymi zadaniami, niekiedy bardzo trudnymi
(Steuden, 2011)
![Page 3: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/3.jpg)
Starość
W jakim momencie osoba przechodzi ze średniej do późnej dorosłości?
koniec starości
próg starości
kryterium biologiczne
kryterium socjoekonomiczne
kryterium psychologiczne
zmiany funkcji fizjologicznych
organizmu
zmiany aktywności życiowej podporządkowane czynnikom społecznym, instytucjonalnym,
ekonomicznym
przeobrażenia w sferze poznawczej, emocjonalno-motywacyjnej, osobowości
![Page 4: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/4.jpg)
Starość
1989
10%
2013
15%
2050
33%
Europa
Polska
![Page 5: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/5.jpg)
Starość • Próg starości:
– 60 r. ż. (Berger, 1998)
– 65 r. ż. (WHO)
– Wiek progowy późnej dorosłości 60-65 lat
Wczesna starość
60-74 lat
Zaawansowana starość
75-89 lat
Późna starość
>90 lat
![Page 6: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/6.jpg)
Sfera poznawcza
Sfera społeczna
Sfera osobowości
Sfera biologiczna
![Page 7: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/7.jpg)
„Starość staje się nieubłaganym ludzkim przeznaczeniem. Może ona przebiegać w
różny sposób i mieć różne oblicza, tak różne, jak różni są ludzie. Może być w
miarę pogodna, produktywna, twórcza, ale także smutna, uciążliwa, przykra.”
Józef Rembowski (1984)
![Page 8: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/8.jpg)
Poznawcze starzenie się (cognitive aging)
• jest zjawiskiem powszechnym, niemal nierozerwalnie związanym z przybywaniem lat (Smith, Rush, 2006)
• stopniowe spowalnianie tempa procesów mentalnych, co uwidacznia się w obniżaniu się sprawności wielu funkcji poznawczych (Salthouse,
1996)
![Page 9: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/9.jpg)
Kiedy obserwujemy przejawy starzenia się poznawczego?
• Pierwsze skargi na osłabienie funkcji poznawczych – 60. r. ż. <
– Pamięć i uczenie się (Steuden 2011)
• Bardziej wyraźne zmiany – 65. r. ż. < (Schaie 1983) lub 70. r. ż. < (Steuden 2011)
![Page 10: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/10.jpg)
Model śmiertelnego spadku • Autor: Robert Kleemeier (1962) i Klaus i Ruth Riegel
(1972) • Skorelowany ze zbliżającą się śmiercią spadek
sprawności poznawczej • Biologiczne podłoże:
(1) normalne procesy starzenia się organizmu, zachodzące już od okresu dorosłości
(2) patologiczne zmiany, które częściej obserwuje się w starości niż w poprzedzających ją okresach życia,
(3) procesy związane z zaprogramowaną biologicznie śmiercią komórek
![Page 11: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/11.jpg)
Kiedy obserwujemy przejawy starzenia się poznawczego?
• Wyraźny spadek sprawności poznawczej na kilka lat przed śmiercią
– obniżenie wyników w testach inteligencji na około 5
lat przed śmiercią (Riegel, Riegel, 1972)
– na około 8,4 lat przed śmiercią wyraźne obniżenie
wyników w zakresie pamięci werbalnej (Sliwinski, Stawski, Hall, Katz, Verghese, Lipton, 2006)
– na około 7,7 lat przed śmiercią zaobserwowano
istotne obniżenie wyników Krótkiej Skali Oceny Stanu Psychicznego (MMSE) (Muniz-Terrera, van den Hout, Piccinin, Matthews, Hofer, 2013)
![Page 12: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/12.jpg)
The figure displays the mapping between theoretical implications of terminal decline versus
drop and choice of statistical model for evaluating the distinction.
Stuart W. S. MacDonald et al. J Gerontol B Psychol Sci Soc
Sci 2011;66B:292-301
© The Author 2011. Published by Oxford University Press on behalf of The Gerontological
Society of America. All rights reserved. For permissions, please e-mail:
![Page 13: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/13.jpg)
Jakie obszary sprawności umysłowej w największym stopniu zmieniają się
w toku starzenia się?
• Uwaga
• Pamięć
![Page 14: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/14.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi
• Uwaga: – To system, który zapobiega przeładowaniu systemu
poznawczego nadmiarem danych
– Aby wyróżnić (ułatwić odbiór) jednych bodźców konieczne jest
– równoległe blokowanie (hamowanie odbioru) innych bodźców
– akt skupienia się na konkretnej informacji, który umożliwia jej pełniejsze przetwarzanie (niż tego, na co uwaga nie jest skierowana)
![Page 15: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/15.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi
• Ulega pogarszaniu:
– Uwaga selektywna:
• W zadaniach wzrokowych (Rabbitt, 1979; Walsh, 1982)
![Page 16: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/16.jpg)
Znajdź!
![Page 17: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/17.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi
• Ulega pogarszaniu:
– Uwaga selektywna:
• W zadaniach wzrokowych (Rabbitt, 1979; Walsh, 1982)
• W zadaniach słuchowych (McDowd, Filion, 1992; Dubno i in.,
1984)
![Page 18: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/18.jpg)
Auditory Shadowing
![Page 19: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/19.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi
• Ulega pogarszaniu:
– Podzielność uwagi pomiędzy dwoma i większą liczbą źródeł (Salthouse, 1985; Vaneste, Pouthas, 1999)
![Page 20: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/20.jpg)
![Page 21: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/21.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie uwagi
• Nie ulega zmianie:
– Zdolność do długotrwałej koncentracji uwagi (Salthouse, 1982)
– Zdolność koncentracji na małym wycinku pola widzenia (Kosslyn, Brown, Dror, 1999)
![Page 22: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/22.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci
• Ulega pogorszeniu
– Pamięć krótkotrwała
![Page 23: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/23.jpg)
![Page 24: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/24.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci
• Ulega pogorszeniu
– Pamięć epizodyczna
Na: www.flickr.com
![Page 25: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/25.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci
• Ulega pogorszeniu
– Pamięć autobiograficzna
• Ludzie starsi wolniejsi w przywoływaniu wspomnień (Rabbitt,
Winthorpe, 1988)
• Wspomnienia osób starszych pozbawione szczegółów (Rabbitt, Winthorpe, 1988)
• ALE: wzmożona potrzeba interpretacji wspomnień autobiograficznych (Straś-Romanowska, 2011)
![Page 26: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/26.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci
• Nie zmienia się
– Pamięć semantyczna
![Page 27: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/27.jpg)
Skorelowane z wiekiem zmiany w zakresie pamięci
• Nie zmienia się
– Pamięć proceduralna
Na: www.flickr.com
![Page 28: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/28.jpg)
Dlaczego umysł się starzeje?
• Hipoteza spadku wydajności systemu sensorycznego
Baltes, P. B., & Lindenberger, U. (1997). Emergence of a powerful connection between sensory and cognitive functions across the adult life span: a new window to the study of cognitive aging?. Psychology and aging, 12(1), 12.
![Page 29: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/29.jpg)
Dlaczego umysł się starzeje?
• Hipoteza ogólnego spowolnienia
Salthouse, T. A. (2000). Aging and measures of processing speed. Biological psychology, 54(1), 35-54
![Page 30: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/30.jpg)
Dlaczego umysł się starzeje?
• Hipoteza dysfunkcji płata czołowego
• W jednej chwili bardzo chcę coś zrobić, ale zaraz przestaje mnie to obchodzić.
• Bywam bardzo niespokojny i nie mogę usiedzieć w miejscu przez dłuższą chwilę.
![Page 31: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/31.jpg)
Hipoteza szybszego starzenia się prawej półkuli mózgu
• Lewa półkula – zachowania werbalne // prawa półkula – zachowania niewerbalne
• Podobieństwo w zakresie deficytów poznawczych pomiędzy osobami starszymi a pacjentów z uszkodzeniami prawej półkuli mózgu (Gawron, Łojek, 2014)
• Seniorzy gorzej przetwarzają bodźce wzrokowo-przestrzenne niż werbalne, gorzej zapamiętują ich lokalizację i mniej poprawnie je odtwarzają (Jenkins i in., 2002)
![Page 32: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/32.jpg)
Jak starzejący się umysł radzi sobie ze spadkiem sprawności?
• Teoria selektywnej optymalizacji i kompensacji (SOC) (Baltes, 1997)
– W starości adaptacji wymaga niekorzystny bilans pomiędzy zyskami a stratami w rozwoju
– Przystosowanie następuje dzięki:
• Kompensacji
• Optymalizacji
![Page 33: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/33.jpg)
Kompensacja
• rozwój mechanizmów wyrównujących i/lub zastępujących te funkcje, które uległy pogorszeniu
• rezerwa poznawcza
– zdolność do optymalizowania funkcjonowania poznawczego w sytuacji uszkodzenia mózgu (Stern, 2007)
![Page 34: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/34.jpg)
Optymalizacja
• wybór obszarów funkcjonowania (selekcja), dla których utrzymana zostanie wysoka sprawność (optymalizacja), przy jednoczesnej rezygnacji z utrzymywania równie wysokiego poziomu funkcjonowania w innych obszarach
• Mądrość życiowa jako wyraz selektywnej optymalizacji
![Page 35: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/35.jpg)
Mądrość – teoria P. Baltesa
• Mądrość nabywa się w toku długiego i intensywnego procesu uczenia się i ćwiczenia
• Przewodnictwo mentorów oraz umiejętność radzenia sobie z krytycznymi doświadczeniami życiowymi sprzyjają nabywaniu mądrości
• Mądrość to system wiedzy eksperckiej w dziedzinie podstawowej pragmatyki życia
![Page 36: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/36.jpg)
Mądrość – teoria P. Baltesa
Szczytowy okres rozwoju mądrości
60-70 lat
![Page 37: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/37.jpg)
Mądrość – teoria P. Baltesa
Elżbieta, 33-letnia kobieta sukcesu, od 8 lat pracująca jako ekspert w swojej dziedzinie,
otrzymała niedawno ofertę awansu na wyższe stanowisko. Jej nowe obowiązki wiązałyby się z koniecznością poświęcenia większej ilości czasu na pracę. Z drugiej strony Elżbieta i jej mąż chcą
mieć dzieci, zanim będzie na to za późno. Elżbieta rozważa zatem dwie możliwości:
zaakceptować propozycję awansu lub skupić się na sprawach swojej rodzinny.
![Page 38: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/38.jpg)
mądrość
Kontekstualizm biegu życia
Relatywizm myślenia
Świadomość niepewności
własnej wiedzy
Bogata wiedza proceduralna
dotycząca problemów życiowych
Bogata wiedza o ludzkiej
naturze i biegu życia
![Page 39: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/39.jpg)
Poznawcze skutki starzenia się – norma czy patologia?
![Page 40: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/40.jpg)
Neurobiologiczne przyczyny zmian w funkcjonowaniu umysłowym w starości
• Hipoteza hiperekscytacji • Zwiększona produkcja glutaminianu związana z:
– stresem oksydacyjnym – uwalnianiem się wolnych rodników – deficytem energetycznym mitochondriów
– ↑ stężenia glutaminianu – ↓ stężenia GABA
• Nadmierne pobudzanie neuronu – „szum informacyjny”
![Page 41: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/41.jpg)
Neurobiologiczne przyczyny zmian w funkcjonowaniu umysłowym w starości
• β-amyloid
– odpowiada za powstawanie płytek starczych (struktur uformowanych przez zdegenerowane aksony i dendryty) odkładających się pomiędzy neuronami
– agreguje się on i działa toksycznie
obumieranie neuronu
![Page 42: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/42.jpg)
• β-amyloid
– Indukuje nadmierną fosforylację białka tau
• Białko tau odkłada się w neuronach w postaci parzystych filamentów heliakalnych
– Powstają zwyrodnienia neurofibrynalne
obumieranie neuronu
Neurobiologiczne przyczyny zmian w funkcjonowaniu umysłowym w starości
![Page 43: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/43.jpg)
Między normatywnym a pozanormatywnym przebiegiem
starzenia się
• Skojarzony z wiekiem spadek sprawności
poznawczej
AACD (Age-Associated Cognitive Decline)
• Łagodne zaburzenia poznawcze
MCI (Mild Cognitive Impairment)
![Page 44: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/44.jpg)
Między normatywnym a pozanormatywnym przebiegiem
starzenia się
![Page 45: Okres późnej dorosłości](https://reader030.vdocuments.site/reader030/viewer/2022012516/6190670485d2f74c08034fe8/html5/thumbnails/45.jpg)
Między normatywnym a pozanormatywnym przebiegiem starzenia się
Grundman, M., Petersen, R. C., Ferris, S. H., Thomas, R. G., Aisen, P. S., Bennett, D. A., ... & Kaye, J. (2004). Mild cognitive impairment can be distinguished from Alzheimer disease and normal aging for clinical trials. Archives of
neurology, 61(1), 59-66.