OUZ KAAN DESTANI

OUZ KAAN DESTANIHAZIRLAYAN: PERHAN KESGNOuz Kaan destan M.. 209-174 tarihleri arasnda hkmdarlk yapm olan Hun hkmdar Mete'nin hayat etrafnda ekillenmitir. Btn Trk destanlarnda olduu gibi bu destann da ilk ekli gnmze ulamamtr.

Bugn, elimizde Ouz destannn varyant bulunmaktadr. XIII ile XVI yzyllar arasnda Uygur harfleriyle yazlm ve islmiyetten nceki inanc yanstan varyantn ilk rnei temsil ettii kabul edilebilir. XIV. yzyl banda yazld bilinen Rededdn'in Cmi t-Tevrih adl eserinde yer alan Farsa Ouz Kaan Destan slmi varyantlarn ilkini temsil etmektedir. Ouz Kaan Destannn nc varyant ise XVII. yzylda Eb'l-Gaz Bahadr Han tarafndan Trkmenler arasndaki szl rivayetlerden ve nceki yazmalardan faydalanarak yazlmtr.

Ouz kaann doumuGnlerden bir gn Ay Kaan'n gz parlad. Doum arlar balad ve bir erkek ocuk dourdu.Doan ocua Ouz ad verildi. Bu ocuk anasnn gsnden bir kere st emdi, bir daha emmedi.i et, orba ve arap istedi. Dile gelmeye balad. Krk gn sonra byd, yrd ve oynad. Ayaklar kz aya gibi, beli kurt beli gibi, omuzlar samur omuzu gibi, gs ay gs gibi idi.At srleri gder, ata biner ve av avlard.

Kahraman arketipiO ada, orada byk bir orman vard. Bu ormann iinde de byk bir canavar at srlerini ve halk yerdi.Ouz Kaan gz pek ve yiit bir kii idi. Bu canavar avlamak istedi.

Gnlerden bir gn karg, yay, ok, kl ve kalkanla ava gitti. Ormanda bir geyik ele geirdi, onu st dal ile bir aaca balad ve oradan uzaklat. Tan aarrken gelip grd ki canavar geyii yemi.Sonra Ouz Kaan bir ay tuttu, onu altn kua ile aaca balad gitti.Tan aarrken geldii zaman canavarn ayy da yiyip gittiini anlad. Bu kez o aacn dibinde kendisi durdu. Canavar geldi ve ba ile Ouz'un kalkanna vurdu. Ouz karg ile canavar ldrd. Klc ile ban kesti, alp gitti.

Ouz Kaann Evlenmesi (gk)Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan bir yerde Tanrya yalvarmakta idi. Karanlk bast gktenbir k indi. Gneten ve aydan daha parlakt. Ouz Kaan oraya yrd ve grd ki o n iinde yalnz oturan bir kz vard. O kz yle gzeldi ki, glse Gk Tanr glyor, alasa, Gk Tanr alyordu. Ouz Kaan onu grnce akl gitti; sevdi ve ald. Gnlerden ve gecelerden sonra kz, erkek ocuk dourdu. Birincisine Gn, ikincisine Ay, ncsne Yldz adn koydular.

Ouz Kaann Evlenmesi (yer)Yine bir gn Ouz Kaan ava gitti. Gl ortasnda aacn kabuunda yalnz bana oturan ok gzel bir kz grd. Ouz Kaan onu grnce akl bandan gitti; sevdi ve ald. Gnlerden ve gecelerdensonra kz, erkek ocuk dourdu. Birincisine Gk, ikincisine Da, ncsne Deniz adn koydular.Bundan sonra Ouz Kaan byk bir len verdi. Ouz Kaan krk masa ve krk sra yaptrd. Trl yemekler, trl araplar, tatllar ve kmzlar yediler itiler. lenden sonra Ouz Kaan beylere buyruk verdi:

Ben sizlere oldum kaanAlalm yay ile kalkanNian olsun bize uurBozkurt olsun sava parolasDemir karg olsun orman,Av yerinde yrsn kulanDaha deniz, daha nehirGne bayrak, gk adr. ( dnya imparatoru)

Ondan sonra Ouz Kaan drt yana buyruklar yollad, bildiriler yazd ve elilere verip gnderdi.Bu bildirilerde yle yazlyd:"Ben Uygurlar'n kaanym ve yeryznn drt kesinin kaan olsam gerektir. Sizden itaat dilerim".

Yine o zamanlarda sa yanda Altun Kaan adnda bir kaan vard. Bu Altun Kaan OuzKaan'a itaat etti. Sol yanda Urum Kaan vard. Askerleri ve ehirleri oktu. taat etmedi.Ouz Kaan gazaba gelerek onun zerine yrmek istedi, bayran aarak askeriyle ona kar yrd.Ouzun seferleri ve kurt nderliiKrk gn sonra Buz Da adnda bir dan eteine geldi. adrn kurdurdu ve sessizce uyudu.Tan aarnca Ouz Kaan'n adrna gne gibi bir k girdi. O ktan gk tyl ve gk yeleli byk bir erkek kurt kt. Bu kurt, Ouz Kaan'a hitap etti ve: "Ey Ouz, sen Urum zerine yrmek istiyorsun; ey Ouz, ben senin nnde yrmek istiyorum" dedi.Gk tyl ve gk yeleli bu byk erkek kurt bir ka gn sonra durdu.

Burada til Mren adnda bir deniz vard. Burada sava balad. Ouz Kaan yendi ve Urum Kaan kat.Sonra Ouz Kaan askerleriyle til adndaki rmaa geldi. til byk bir rmaktr. Ouz Kaan onu grd ve: "tilin suyunu nasl geeriz?" dedi.Askerler arasnda iyi bir bey vard. Onun ad Ulu Ordu Bey idi. O akll bir erdi. Grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok aa var. O aalar kesti ve bu aalara yatt, suyu geti. Ouz Kaan sevindi, gld ve "sen burada bey ol, senin adn Kpak Bey olsun" dedi.

Yine ilerlediler. Ouz Kaan yine nnde gk tyl, gk yeleli kurtla birlikte Hint, Tangut ve Suriye taraflarna yrd. Pek ok vurumadan ve pek ok arpmadan sonra onlar ald ve kendi yurduna katt.Anayurttan, Afgan ve Hind zerine sefere kan Ouz Han, yolda her zaman bindii ala aygr kap, tepeleri dim karl Muzdan karlar iine gitti. Buna ok zlen Ouz, ordusundaki cesur, soua dayankl bir bein, dokuz gn iinde gidip bu at karlar iinde tutup, getirmesine ok sevindi. Onu mkaftlandrarak Tanrdalar blgesinin karl yaylaklarn ona balayp; Sen, buradaki belere ba ol ve senin adn hep Karluk olsun. dedi.ran zerine Horasana yrd. Yolda, duvarlar altndan, pencereleri gmten, ats ve kaps demirden ulu bir konak grdler. Bunun kilitli kapsn amak, ok zor olduundan, Ouz Kaan pek becerikli, hnerli bir kii olan askerlerinden Tmrd-Kaul adl birisine, Kal-A diyerek, burann kapsn amasn buyurdu.Seferde yamalar ve savalarda alnan ganimetlerini tamak iin aa araba yapan usta askeri ok beenen Ouz Han, ona ykl arabann yrrken kard Kang-Kang sesine gre Kangl adn verdi.

Ouz Han Amuderyay (Ceyhun) geerek, Ilak lkesindeki Semerkand blgesine vard. Buhara snrndaki Yalbulaaz mevkiine geldi. Anayurduna eriti. Elli ylda dnyy feth eden ulu cihangiri, Kangl ve Uygurlar, dokuz gnlk yoldan gelerek karladlar. Krtak Yaylana gelen Ouz Han burada, bin evi doyuracak koyun ile dokuz yz ksrak kestirerek, ulu bir toy verdi. Ouz Hann yannda soylu, yal, uzun tecrbeli ve ak sal bir Dme(vezir) vard, ad Ulu-Trk idi. Bu vezir, bir gn ryda grd ki, bir Altn Yay doudan batya doru gidiyor. Uyanp, ryy, Ouz Hann ve neslinin cihan hkimiyetine tbir etti. Ouz Kaann oullarOuz Kaan byk ve kk oullarn artt ve: "Benim gnlm avlanmak istiyor. htiyar olduum iin benim artk cesaretim yoktur; Gn, Ay ve Yldz dou tarafna siz gidin; Gk, Da ve Deniz sizler de bat tarafna gidin" dedi. Douya gidenler yolda bir altn yay buldular. Batya gidenler de gm ok buldular. Bunlar getirip babalarna verdiler.

Ouz Kaan yay e bld ve "Ey byk oullarm yay sizlerin olsun, yay gibi oklar ge kadar atn." dedi. Oklar da e letirerek "Ey kk oullarm oklar sizlerin olsun. Yay oku att, sizler de ok gibi olun." dedi. Ondan sonra Ouz Kaan byk kurultay toplad. Halkn artt. Yurdunu "Boz Oklar" ve " Oklar" diye anlan oullar arasnda paylatrd ve dedi ki:Ey oullarm, ben ok atm;ok vurumalar grdm;ok karg ve ok ok attm;Atla ok yrdm;Dmanlar alattm;Dostlarm gldrdm.Ben Gk Tanrya (borcumu) dedim.imdi yurdumu size veriyorum.Ouz Kaan Destannn zellikleriEski Trk tarihinde hkmdarlarn douu, efsanelere brndrlm ve kutsal bir olay gibi anlatlmlard. Hkmdarlar byle kutsallatrlp, gkten indirilir iken; elbetteki Ouz-Kaan gibi, btn Trk kaviminin atas olan kutsal bir kiinin meneleri de, Tanrya ve ge balanacakt.Aslnda ise Trklerde, kutsal olan en nemli ey, gkten sonra dnyamz tan gne idi. "Uygurlarn, gneten aya gemi olmalar, mani dinin etkisidir". Bu sebeple, Uygurlar anda yazlm Ouz-Kaan destanlarnda, eski Trklerin dedikleri gibi kutsal kiiler, artk "Gn olu" deil; "Ayn oullar" oluyorlard. Ouz-Kaan da "Ay Tanr" nn bir olu idi.

Eski Trklerde de " says" ve " yanda" olma nemli idi. Fakat Trk mitolojisinin en nemli says "yedi" ile "dokuz" saylardr. Mslman Trklerin Ouz destanlarnda: "Ouz-Kaan, gn iinde olgunlamt". Halbuki eski Altay destanlarnda: "ocuun olgunlamas iin, yedi gnn gemi olmas gerekiyordu" Hatta ok gzel, yle bir Altay efsanesi de vardr:

Altay'da olmu idi, bir ocuk domu idi, Dnyaya gelir iken, nurlara bomu idi. Yedi kurtlar umular, koku alp komular, "ocuu ver", demiler, uluyarak comular. Annesi ok alam, yreini dalam, ocuk da dile gelmi, yarasn balam. Demi: "Anne, szlama! Oyala da, alama! "Yedi gn mhlet iste, ii bala salama!" Yedi gn mhlet dolmu, annenin benzi solmu, Olan beii krm, bir civan yiit olmu.

"Ouz-Kaan, kutsal bir ekilde domutu":

Gk mavisiydi sanki, benzi bu olancn! Az kpkzl ate, rengi bu olancn! Al, al idi gzleri, salar da kapkara, Perilerden de gzel, kalar var ne kara!

Yz, eski Trklere gre, insann en nemli bir yeri idi. Kt bir insann yz, elbette kara idi. yilerin de yzleri, akt. Ama kutsal insanlarn yz rengi, gk mavisinden baka birey olamazd. nk gk, Tanr'nn oturduu ve hatta bazan, Tanr'nn kendisinden baka birey deildi. "Ouz-Kaan doarken, yznn gk renkten olmas, onun gkten geldiini ve Tanr'nn rengini tadn gsteren bir belirti idi."

Ouz-Kaan'n az atee niin benzetilmiti":Bugn Anadolu'da sylenen, "Gzleri Kanl" deyimi de, bize ok eyler ifade eder. O'nun gzlerinin al oluu, daha dorusu kan rengine benzemesi, Ouz-Kaan'n byk bahadarlnn, bir zelliinden baka bir ey deildi."Trkler yemeklerini, ilk alardan beri piirerek yerlerdi":Ama byk kahramanlar, o kadar korkun idiler ki, zaman zaman i et bile yerlerdi. Onun iin Ouz-Kaan'n, i et istemesinin sebebi de, bundan ileri geliyordu.

"Ouz-Han'n vcudu, gl ve korkun hayvanlara benzetilirdi":

Dede Korkut masallarnda da byk kahramanlarn yry, arslanlara benzetilmi ve vcut yaplar da, korkun hayvanlar gibi anlatlmlard.Destana gre, Ouz'un elleri ve penesi, aynn byk ve gl penesini andryordu. Ama kurdun bilei baka idi. Kurt, yeryzndeki hayvanlar iinde, koma bakmndan, en dayankl hayvand. Bir trl yorulma bilmezdi. Bilei ince idi. Fakat o ince bilekli kurdun penesi korkuntu. Bir samur byklndeki, kll omuzlar ve aynn gs gibi, gergin ve ikin gsler, Ouz-Kaan'n bir insan olarak ne derece gl olduunu anlatmaa yarayan szlerdi.

"Ouz-Kaan'n vcudu niin "tyl" idi":Eski Trkler, "ilk insann, tyl olduuna inanrlard." Altaylarda yaayan birok efsanelerde, bu konu ile ilgili, saysz rneklere rastlyoruz: "Tylere kapl olan ilk insan, Tanr'ya kar gnah ilemi ve bundan dolay da tyleri dklmt. Tyleri dklnce de insanolu, bir trl hastalktan kurtulamam ve lmszl elinden karmt. (Bir sylenie gre) Tanr, insan yaratrken eytan gelmi ve insann zerine tkrerek, her tarafna pislik iinde brakmt. Tanr da, insann dn iine, iini de dna evirmek zorunda kalmt. Bu suretle insann iinde kalan eytann pislii ve tyler, insanolunun ruhunu ve ahl'kn kt yapmt. nsann geri d, Tanr yaps idi ve gzeldi ama; ii eytan tarafndan kirletilmi ve eytana benzer, bir zellie brnmt". Bu sebeple Ous destannda, bu ok eski Trk inanlarnn izlerini de buluyoruz. nk Ouz-Kaan, bizim gibi tysz deil; her taraf kllarla dolu ve fevkal'de bir yaratkt:

Bir insan idi fakat, tyleri dolu idi, Vcudu kll idi, ok uzun boylu idi. Gder at srleri, tutar, atlara biner, Daha bu yata iken, kar, avlara gider. Geceler gnler geti, nice seneler doldu. Ouz da byyerek, bir yahi yiit oldu!

"Ouz korkun bir gergedan ldrerek, erginliini ispat etmiti":

Trk mitolojisinde byk kahramanlarn, ocukluk ile genliini birbirinden ayran, baz nemli, alar vard. Altay efsanelerinde bu a, daha ok "Ad koyma" treni ile balard. Ad olmayan bir ocuk, henz daha yetikin bir gen ve kahraman saylmazd. Bir gencin ad alabilmesi de, kolay bir i deildi.

Bunun iindir ki, Ouz-Kaan, insanlar ve srleri yiyen bir gergedan ldrr ve milletini, byk bir bel'dan kurtarr. Eski Trkler, karanlk ve sk ormanlara da sayg gsterir ve hatta onlara taplanrlard.

Hepimiz biliyoruz ki, Ortaasya'da "gergedan" yoktu. Trklerin gergedan grm olmalar da, pek ihtimal dahilinde deildi. Ama gergedann, ok korkun bir hayvan olduu kulaktan kulaa, Ortaasya'ya kadar gelmi ve Trk mitolojisinde de gerekli yerini almt.

Ouz-Kaan'n korkun bir canavar ldrerek, kendi yurdunu kurtarmas, Trk mitolojisinin ilk ve son motifi deildir. Bu motif, dardan gelmi bir tesire de balanamaz.

Ouz kaann evlenmesiUygurlarn Ouz destanna gre Ouz Kaan, "Gkten inen gn kz ve yerdeki bir aa kouundan kan, yerin kzlar ile evlenmi" ve bu yolla soyunu meydana getirmiti.Ouz-Kaan da, hatunlar da, ocuklar ve aknlar da, hepsi birer sembolden baka eyler deil idiler. Burada artk Ouz-Kaan destan, bir destan deil; daha ok, gerek bir mitoloji halinde idi. yle bir mitoloji ki, Trklerin dnya grlerini, uzay anlaylarn ve dolays ile, Cih'n hakimiyeti hakkndaki dnce ve isteklerini, hep kendisinde topluyordu.Eski Trklere gre, hem gk ve hem de yer, kutsal idiler. ran'da ve Avrupa mitolojisinde olduu gibi, yer ktln ve fenaln bir sembol deildi. Ama gk, yerden daha nemli idi.

Ik ve aa motifleri trk masal ve destanlarnda nemli bir yere sahiptir.

Ouz-Han'n oullar ile boylarnn saylar birer takvim rakamlar idiler

Ouz destan, eski Trk dnce ve toplumunun, mantk zerine kurulmu dzenlerini gstermesi bakmndan, byk bir neme sahiptir. Eski Trkler, ranllar veya Hintliler gibi, hesapsz ve dzensiz dnmyorlard. "Trk dncesinin her yn, matematik bir mantk zerine kurulmu ve bu, topluma da sk bir disiplin ile benimsetilmiti". Ouz Han'n alt olu vard. Gn kzndan doan ocuklar Boz-Ok blmn; yerin kzndan doanlar da, -Ok blmlerini meydana getiriyorlard. Bu yolla alt ocuk, ikiye blnm ve l bir dzen meydana getirilmiti. Yani 12 saatin, 12 ayn ve hatta 12 burcun yars olan ocuklar, yine blmlere ayrlyorlar ve takvim biriminin bir eyreini meydana getiriyorlard. Btn rakamlar 12 ile 24 saylarn blen, birimler idiler. Aslnda eski Trklerde ou zaman bir sene 12 ay deil; 24 ay idi. Bu da ayn, onbe gnlk devrelerine gre hesaplanyordu. Nitekim Ouz Han'n da 24 torunu vard.

"Atilla'nn klc" gibi, Ouz-Kaan'n oullarnn bulduklar "Altn Yay" ile " gm ok" da, Tanr tarafndan gnderilmi bir hakanlk sembol gibi dnlyordu.Yay Trklerde bir hakimiyet sembol idi. Hatta Byk Seluklu devletinin sembol de, bir yaydan baka bir ey deildi. Fakat Ouz Kaan destanndaki altn yay, gkyzn batan baa kaplyordu.