Ömer Ö̈zyılmaz - osmanlı medreselerinin eğitim programları

8/2/2019 mer zylmaz - Osmanl Medreselerinin Eitim Programlar

1/91

mer zylmaz _ Osmanl Medreselerinin Eitim ProgramlarKitaplar, uygarla yol gsteren klardr.

UYARI:

www.kitapsevenler.com

Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar...Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarakgrdmz sitemizdekitm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesineistinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacylaekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartmaekranvebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibiformatlarda, tarayc ve OCR (optikkarakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin,hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdekie-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama

gzetilmeksizin, tamamen gnlllkesasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emeisayesinde, grme engelli kitap sevenlerinistifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veyakanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecektmyasalsorumluluklar kullanana aittir.Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.www.kitapsevenler.comweb sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmekve kitap okuma alkanln pekitirmektir.Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz.Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleriabalardan veyaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz.Bilgi paylamakla oalr.

LGL KANUN:5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EKMADDE 11" : "derskitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyateserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksahibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veyanc bir kii tek nsha olarakya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibikurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeriformatlarda oaltlmas veya dn verilmesibu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibirekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz vekullandrlamaz.Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerinbulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir.Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Nemutlu ki, bir grmeengellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduusevinci paylaabilmektm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnztarayp,

[email protected] gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.


2/91

Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfenbu aklamalar silmeyiniz.Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaanediniz...Teekkrler.Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.

mer zylmaz _ Osmanl Medreselerinin Eitim ProgramlarManzume-i Tertib-i Ulm, Tertibu'l Ulm,Kaside Fi'l-Ktbi'l Mehure Fi'l Ulm, Kevakib-i Seb'a veErzurumlu ibrahim Hakk'nn Tertib-i Ulm simli Eserine Gre,XVII. ve XVIII. YzyllardaOSMANLI MEDRESELERNN ETM PROGRAMLARImer zylmazTarama ve dzeltme: hekimhanT.C. KLTR BAKANLII Yaymlar Dairesi Bakanl kltr Eserleri Dizisi/362T.C. KLTR BAKANLII, 2002-ANKARAISBN 975- 17-2978-5

Kapak Dzeni / Yeni Umutzylmaz, merManzume-i tertib-i ulum tertibu'l ulun kaside fi'1-ktbi'l mehure fi'l ulumkevakib'i seb'a ve Erzurumlu ibrahim Hakk'nn tertib-i ulum isimli eserine greXVII. ve XVIII. yzyllarda Osmanl medreselerinin eitim programlar /merzylmaz - Ankara:Kltr Bakanl,2002.XVII, 244 s. ; 20 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ; 2850. Yaymlar DairesiBakanl kltr eserleri dizisi ; 362)ISBN 975-17-2978-5]. k.a. II. Osmanl medreselerinin eitim programlar III. Seriler:371.009561015www.kultur.gov.trE-Posta: [email protected] Basm-5000 detYEN UMUT MATBAACILIK & TANITIM HZMETLERTel : 0.312. 424 02 90 Fax : 0.312. 424 12 59 1---

SUNUEngin bir tarih ve kltr hazinesi olan Osmanl Devletive onun eitim sisteminin zerinde, bugne kadar ok deerli almalar yaplmolmasna ramen, kapal pek ok ynnn bulunduu bilinen bir gerektir.Dolaysyla Osmanl Devleti'nin, aratrlmas gereken en nemli ynlerindenbirisinin, onun eitim sistemi olduu kukusuzdur. Zira Osmanllarn baarylauygulad o eitim sistemi, hem devleti alt asr ayakta tutmu olan, hem deok deiik etnik, dini ve kltrel kkene mensup uluslar, hibirisinin bukimliklerini zedelemeden, birini dierine ezdirmeden bir arada yaatan, bununlaberaber onlara "Osmanl" olmay bir st kimlik olarak uzun zaman kabul ettirennemli etkenlerden birisidir. Onun gerekletirdii bu olgu, bir bakma deiiketnik, dini ve kltrel kkene mensup insanlar bir arada yaatma projesi olandemokrasinin de bugn gerekletirmeye alt hedeflerdendir. Bundan dolaybu eitim sistemi, btn olumlu ve olumsuz ynyle aratrlp, ortayakarlmal ve gnmz eitimcilerinin kullanmna sunulmaldr. Kukusuz bundanalnacak pek ok dersler olduu inancndaym.te elinizdeki bu alma, Osmanl Devleti'nin, sz konusu eitim sistemini veonun, en nemli blm olan eitim programlarn konu almaktadr. Bu alma,birinci derecedeki kaynaklara dayal olarak yaplm zgn bir almadr.V, 'Bir eitim bilimci olarak, Osmanl Devleti'nin eitim sistemine ynetip, onun ennemli ve bilinmeyen ynlerinden birisi olan eitim programlarn, Osmanlkaynaklarna dayanarak ortaya karan deerli bilim adam Do. Dr. merOZYILMAZ'a teekkrlerimi sunuyorum.


3/91

Prof. Dr. B. Suat ALAYAN', -\ >. . .t-. Kltr Bakan~\ Mt

\ J , .

TNDEKLERNSZ .....................................XIKISALTMALAR................................XVIIGR .....................................1A- OSMANLI MEDRESELERNN KURULU VE GELMES ...... 3a- Medreselerin Kurulu ve levi .............. 3b- MedreselerinTarihGeliimi .... ._.............7c- retim Eleman (Mderris) Yetitirilmesi ve stihdam ...... 15d- Eitim- retimden Yararlanma Hakk ........16' B- OSMANLILAR DNEMNDE YAZILMI BAZI ETM PROGRAMLARI ....... 17M 1- ETM PROGRAMLARININ NEM ve - ' TANIMI ........ 17'


4/91

(CEDEL DYALEKTK) LM VE RETM.......1301- Cedel lminin Tanm ve Geirdii Safhalar.....1302- Adabu'l Bahs ve'l Mnazara lminin retimi . . .1323- Abadu'l Bahs ve'l Mnazara lminin Yararlar . . .135BELAGAT LMLER VE RETM ......... 137

1- nsan Psikolojisi ve Edebiyat...............137

2- Edebiyat retimi..................... .139rK- HKMET (FELSEFE) VE RETM ............1431- Felsefenin Tanm.......................1432- Felsefenin retimi .....................1453- Kelam lmi ve retimi...................146L- RYAZ LMLER VE RETM ..............1521- Bu Programn Hedefledii nsan Tipi.........1522- Hendese (Geometri) ilmi ve retimi:.........1543- lm-i Hisab (Matematik) lmi ve retimi: ......1554- Im-i Hey'et (Astronomi) lmi ve retimi: . . . . . .1575- lm-i Zic ve retimi: ....................161v 6- Tp lmi ve retimi:.....................163M- USUL (METODOLOJ) LMLER VE RETM . . .168

' 1- Usul Kelimesinin Etimolojik Tahlili:...........168^ a-Lgat Ynnden: .....................168b- Istlah (terim) Ynnden: ...............1692- On ikinci Blme Usul Denmesinin Sebepleri: ..........170: 3- Fikh Usul lmi Ve retimi:...............172r 4- Hadis Usul lmi Ve retimi:..............1745- Tefsir lmi ve retimi: ...................176:' N- PSKOLOJK DANIMANLIK YA DA TOPLUMSAL FAALYETLERE HAZIRLAMA .... 1801- Evlilie Tevik etme:.....................182' 2- Halkla likilere Dikkat ekme:.............184' 3- evre ya da Dnya ile likiler: ...... V. .... .1854- Allah ile olan irtibat: ........".''............1905- Varln Gayesi:...................;,;.....192SONU ...................... ;: ' 197Ek'ler(Kitab- Tertib-i Ulm)............ ......207Genel ndeks ...............................233Bibliyografya ...............................237---

NSZBilindii gibi ecdadmz, edeb sanatlarn, ilimlerin, edebiyatn, tekniin, vedevlet idaresinin gelimesi ve ykselmesi yolunda byk hizmetler yapm, busahalarda nemli eserler vermilerdir. Gayet aktr ki, eer onlar eitim veretime kar ar derecede bir ilgi duymam olsalard, bu ilm, siyas ve(alarna gre) teknolojik hedeflere ulamalar mmkn olamazd. Uzun tarihimizboyunca, atalarmzn ayrc zellii olan bu ilgiyi, dier etkenlerin yannda,onlarda, Kur'an ve Ha-dis'in srekli olarak ilme tevik etmesi uyandrmtr,denebilir.Bu yzden ecdadmz, bahsedilen o yce hedeflere ulatran eitim-retimmesseselerini, onlarda uygulanan eitim programlarn, metodunu ve disiplininiincelemek zerimize den nemli bir grevdir. Zira bunlar bizim mazimizdir vebizler kk mazide (gemite) olan atileriz, yani gelecein kendisiyiz. Ayrcagemiini bilmeyenler, geleceklerini de baarl bir ekilde dzenleyemezlerkural da bu manada hatrdan karlmamaldr.Bizler, ecdadmzn eitim-retim sistemlerini, bir btn halinde incelemekle,ayn zamanda bugn deiik, eitim sistemlerinin ortaya att grlereyenilerini eklemi, insanln fikir hazinesini zenginletirmi, mnakaa,mnazara ve mukayese imkanlarn artrm oluruz.Bu maksatla biz, tarihimizin nemli bir kesiti olan Osmanllar dnemine ynelip,onlarn eitim-retim sistemleri zerine alma yapmay nemli bir ura alanolarak setik. OsmanlXI"&&>


5/91

' s\ -.l 'eitimi zerine, gerek lkemizde, gerekse yurt dnda ok deerli almalaryaplmtr, yaplmas da arttr. Zira oras bizim olmakla beraber, insanlaait bir kltr hazinesidir. Yaplan bu almalar byk lde, tarihiler bataolmak zere, deiik bilim uzmanlarna aittir. Bu almalar ok deerli olmann

yannda, Osmanl eitimine ynelik olarak hazrlanm birer bilgi arivihkmndedirler ve asla yadsnamazlar. Ancak bu almalar,"eitim bilimci"mantalitesiyle ve o metotla yaplm almalarla desteklenmelidir. Zira konu,eitim bilimlerinin konusudur. mit ve temenni ediyorum ki, bata A. . EitimBilimleri Fakltesi retim elemanlar olmak zere, eitim bilimleri zerinealmalar yapan dier btn bilim insanlar, Osmanl eitimine ynelikalmalar yapmaya balarlar. Bu almalar ayn zamanda, lkemizde gelimekteolan "Eitim Bilimleri" alannn da nemli bir temelini oluturacaktr.Biz, ok geni bir konu olan Osmanl eitiminin nemli bir blmn, "EitimProgramlarn" inceleme konusu yaptk. Bu konunun temel verilerini, Osmanlktphanelerinden aramak gerekiyordu, yle yaptk. almamz ilk nce, bireitimci gzyle, tarihimizin yetitirdii mmtaz ilim adamlarmzdan olanbrahim Hakk Erzurumi'nin yazma bir eseri olan Tertib-i Ulm zerine

younlatrdk. Aratrmamz, brahim Hakk Erzurumi'nin sz konusu eserinitespit etme, bulma, ondaki bilgileri aa karma ve onu yorumlamay hedefedinmiti. Bununla birlikte almamz esnasnda, eitli aratrmalarmzneticesinde, Erzurumi'nin eseri seviyesinde ve onun benzeri, yaklak olarakayn asrda yaayan melliflere ait drt eser daha buldukXIIve almamzda onlardan da yararlandk. Bu tr eserlerin geneli ile ilgiliolarak syleyeceimiz ilk sz, onlarn birer "tekliften ziyade, "haber"olulardr.Biz bu almann Giri ksmnda, nce medreselerin ortaya klar, naslbirer eitim kurumu olduklar, fonksiyonlarnn neler olduu ve bufonksiyonlarn icra edip edemedikleri, tarihi geliimleri ve naslsistemletirildikleri hakknda zet bir bilgi sunacaz. Bu, daha ok, bireitim kurumu olarak medrese ile ilk defa karlaacak olanlara ynelik olarakhazrlanm "oryan-tasyon bilgisi" anlamndadr. Daha sonra sz konusu drteseri ksaca tantacaz. Bunlardan sonra, I. Hakk'nn eserinde, Osmanlmedreselerinin eitim programlarnn ne olduunu; onlardaki retim, faaliyet(alma) ve rehberlik programlarnn nasl dzenlendiini; eitim durumlarnnne olduunu, yani hangi snflarda, hangi derslerin; hangi derslerde hangieserlerin, hangi metotlarla okutulduunu; snama (deerlendirme) durumlarnnnasl gerekletiini tespit etme imkann bulacaz.Eser birer eitim program olduu iin, tahsil hayatna balayan gen insana,ikna edici bir slpla, baz metodik bilgilerin verildii blmle balyor. Buksm, renciyi eitim ortamna hazrlama ve onu motive etme blm olarakgrebiliriz. Daha sonra srayla dier blmlere (bablara) geiliyor ki, Tertib-iUlm'da bu manada blm says on ikidir. Bunlar almamzda etrafl olarakele alyoruz.Biz, bu almay, Tertib-i Ulm sistematiine gre belirledik. Konularilenirken Tertib-i Ulm'daki bilgileri esas olarakXIIIftv\ "'*'"'.' ?^'^.--, ' - -' *tf-:kabul ettik. Bu maksatla eseri, yani Tertib-i Ulm'u batan sona beyit beyityorumladk. Bu beyitlerin orijinallerini verdik, fakat okuyucuya kolaylk olsundiye, bugnkTrke ile de yeniden yazdk. Bu arada, ok rahat anlalacak bazbeyitleri de aklama gerei duymadk.Konu balklarna isim olarak verilen ilim dallar hakknda ve konununbalangcnda eserin akn sekteye uratmamak kaydyla zet bir bilgi sunduk.Bu bilgileri o ilim dallarndaki otoritelerden almaya dikkat ettik. Ayrca herblmde rencinin okumas istenen ders kitaplar hakknda tantc bilgivermeyi de ihmal etmedik. Yaklak yz yirmi civarndaki bu eserlerin byk birksm hl, bilim dnyasnda yararlanlan eserler arasndadr. almamzda


6/91

objektif olmaya yani bu programlardaki dolaysyla Osmanl medreselerindekinormallikleri, gzellikleri ve eksiklik yahut hata diyebileceimiz hususlarrahat bir ekilde ortaya koymaya gayret ettik. Ne, olduundan daha gzel, ne dekt gstermeye ynelmedik. Zaman zaman gzellikler sergilenirken, bir cokununolduu hissedilrse de, bunu yazarn, ait olduu milletten bahsetmesine vermenin,ona kar bir ltuf olaca aktr. Bu yaplanlarn, almamza ayr bir

zellik katacan dnyorum. Bunun yannda asl olarak Erzuru-mi'nin Osmanleitimine ait gr ve dncelerini, asrn da gz nne alarak tenkit vetahlile tbi tuttuk.almamzn Sonu ksmnda da, bu almadan bizim elde ettiimiz yahutkardmz somut bilgilerin veya derslerin neler olduunu okuyucuylapaylaacaz.Aratrma konusunun seim ve hazrlannda yardmc olan deerli hocam Prof.Dr. Halis Ayhan Beye; almamz, basm esnasnda inceleyerek, kendisinden okyararlndm deerli eletirileriyle bize k tutan ve byk katk salayankymetli Hocam Prof. Dr. Beyza Bilgin Hanmefendiye en derin teekkrlerimisunmak benim iin bir bortur. Ayrca, U. . lahiyat Fakltesinin dier deerliretim yelerine ve mesai arkadalarma; bata Sleymaniye Ktphanesi yneticive alanlar olmak zere, stanbul, Bursa ve Erzurum'daki dier pek ok

ktphanelerin alan ve yneticilerine, esirgemeden gsterdikleriyardmlarndan dolay minnet borluyum.Do. Dr. MER. ZYILMAZ20/06/2002ANKAYA/ ANKARAXIVXVi" d v19 ot ' .'tM r"; ' rr *'L*1.1 1 ' 'KISALTMALAR a.e. : Ayn esera.g.e. : Ad geen eserA..E.B.F. Yay. : Ankara niversitesi Eitim BilimleriFakltesi Yaynlar A..I.F. Yay : Ankara niversitesi ilahiyat FakltesiYaynlar Bkz. : BaknzC. : Cilt ev. : evirenD. : DoumuD.I.B. Yay. : Diyanet leri Bakanl YaynlarH. : HicriIst..Yay. : stanbul niversitesi Yaynlarst. .E.F.Yay : stanbul niversitesi Edebiyat FakltesiYaynlarKr. : KarlatrKtp. : KtphanesiKrt. : KitaplM.E.B.Yay. : Milli Eitim Bakanl Yaynlar Mt. :MtercimM.. : Milattan nceM.S. : Milattan SonraNr. : NeredenT.T.K.Basmevi : Trk Tarih Kurumu Basmevi V : VefatVb. : Ve bunun gibiVd. : Ve devamVr. : VarakXVIIO>%r*&H


7/91

A - OSMANLI MEDRESELERNN KURULU VE GELMESBu almann asl amac, Osmanl medreselerinin eitim programlar zerindeyounlamaktr. Fakat konuya hem bir hazrlk, hem de bir giri olmasdncesiyle "Medrese" hakknda ksa bir tantc bilgi verilecektir.a- Medreselerin Kurulu ve levi: .slm dnyasnda, eitim-retim faaliyetleri, Peygamber (s.a.v.) dneminden

beri, byk lde mescit (cami) lerde, kttaplarda, ulema evlerinde, kitapdkkanlarnda, sarylarda ve edebiyat salonlarnda yaplrd1. zellikle rgneitim-retim faaliyetlerinin younluk kazand mescitler, aslnda ibadetarlkl eitim kurumlar idiler. Zamanla ve eitli sebeplerden dolay2mescitler, ibadetin yannda eitim retimin de ykn kaldramaz oldular. rgneitim faaliyetleri iin yeni bir kurum oluturma ihtiyac ortaya kt. Buihtiya, slm eitimcilerini byle bir kurum oluturmak iin almalarbalatmaya yneltti. Sz konusu bu ihtiyacn hissedilmesi ve ardndan eitliaratrma almalarna giriilmesi neticesinde yeni bir kurum domaya balad.Bu kurumun ad "Medrese" idi. Yaklak 10. yzylda ortaya kmaya balayanmedreseleri, 11. Asrn sonlarna doru, "bir eitim kurumu" modeli olarakprojelendirip1 Geni bilgi iin bkz. Ahmet elebi, islm'da Eitim retim Tarihi(ev:

Ali Yardm), 31 vd.2 retimin mescitlerden medreselere geiinin sebepleri hakknda genibilgi iin bkz. Ahmet elebi, a. e, 108 vd.uygulamaya koyan, lkesinin her tarafnda bunlarn almasn salayan vefinanse ederek asrlarca insanla hizmet etmesine vesile olan insan, BykSeluklu Veziri, Nizam'l Mlk'tr3, Dolaysyla, bir eitim kurumu olarakMedreselerin Dnya ve slm Eitim Tarihi literatrne kazandrlmasnn bizimmilletimize ait olduunu syleyebiliriz.Eitimsel bir kurum olarak medrese, fonksiyonlar asndan deerlendirildiindeonun, zellikle kurumlamadan nce ve Seluklular dneminde, kendisindenbeklenen fonksiyonu yerine getirdii sylenebilir. Bilindii gibi, yksekretim kurumlarnn temel fonksiyonu vardr. Bunlardan birincisi, mevcutbilgi birikimini zmseme, gelitirme ve yeni deerler ekleyerek, yeniden bilgiretimini gerekletirmektir. kincisi, anlan bilgi, birikim ve kltrtantmak suretiyle, rencilerin uyumunu salamak ve onlara, deimekte olandnya ve a artlarna ayak uydurabilmeleri iin rehberlik etmektir4. Dier birdeile, toplumun ihtiya duyduu memur, sanatkr, meslek adam, bilim adam,brokrat vb gibi yetimi elemanlar topluma kazandrmaktr. ncs ise,mevcut bilgi birikimini toplumun eitli katmanlarna yaymaktr.te Seluklular dnemi medresesinin hem bilim retme, hem toplumun yetimieleman ihtiyacn karlama, hem de bi-Medreselerin douu ve Nizam'l Mlk'n bu kuruma etkileri hakknda geni bilgiiin bkz. Ahmet elebi, a.g.e., 111 vd; Ayrca bkz. Keskiolu, Osman, IslmdaEitim retim, (Ank. 1988), 25 Yksekretim kurumlarnn fonksiyonlar ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Var, Fatma, Eitimde Program Gelitirme,(Ank. 1996), 10 vd; Doan, Hfz, Eitimde Program Ve retim Tasarm, (Ank.1997), 3vd; Fidan, N- Erden. M, Eitime Giri (Ank. 1993), 220 vd.limi yayma grevinde baarrl olduunu grmekteyiz. Fakat Seluklu Devletigibi, o da tarihin sayfalarna ml olmutur.Osmanl mparatorluu Seluk Devleti'nin uzanmasndan ibarettir, diyen nver, buiki devlet ve topluluk arasndaki ba yle yorumlamaktadr: "Seluk devletinindalmasndan sonra Anadolu'da kurulan beylikler zamann, Seluklardan, ilim vesanat bakmndan ayrmamak ve Osmanllara balamak icabe-der. Seluklarn nakliilimleri reten medreseleri ve birer tp mektebi halinde alan darifalarve ekseriya yanlarnda alan tp medreseleriyle zengin ve olgun hayatlarvard. Zengin vakflarnn artlarna Osmanllar da riayet etmiler vevazifelerine devam ettirmilerdir. Osmanl Trkleri'nin ykselmesinde bumedreselerin byk hizmetleri olmutur. Seluklarla Osmanllar arasnda hibirfark yoktur"5.te Seluklularn bir uzants olan Osmanl Devleti'nde ise, medreseler,nver'in de iaret ettii gibi, daha devletin kuruluundan itibaren balayp,yirminci asrn ikinci eyreine kadar, inili kl bir seyir izlemesine


8/91

ramen, lkenin ilim, kltr, irfan ve sosyal hayatna dorudan doruya bykhizmetleri gemi bir eitim kurumudur. Ayrca yine bu tarihler arasnda siyas,adl ve sosyal hayatn gerektirdii yneticileri, hakimleri (kadlar),hekimleri ve dier uzmanlar yetitirmek suretiyle de dolayl olarak vatanahizmet etmitir.5. Bu hususta bkz. nver, Sheyl, Fgtih Klliyesi ve Zaman lim Hayat, (st.

1946), 1"'" .,.'c^Vt'"Yksekretim kurumlarnn yukarda deindiimiz fonksiyonlar asndan Osmanlmedreselerine baktmzda, onlarn, Seluklu medreselerinin seviyesinitutturamadn batan ifade edebiliriz6. Bununla beraber medreselerin, OsmanlDevleti ve Toplumunun ihtiya duyduu pek ok alandaki uzmanlar yetitirerek bugrevlerini yerine getirdiini syleyebiliriz. Ayrca Osmanl medreselerinin,"mevcut bilgi birikimini zmsediini" ve "bilgiyi elde ettii ilk ekliyleyayma ve tantma" almalarnda baarl olduunu da grrz. Birinci fonksiyonyani ksaca bilgi retme fonksiyonu diyebileceimiz fonksiyon her eyintemelidir. Onun olmad yerde duraanlk, tekdzelik, gerileme ve k olur. Oolmadan dier iki fonksiyonu da bir yksekretim kurumunun arzu edilen ekilde

yerine getirmesi mmkn deildir; ya da pek fazla yarar salamaz. Esasen bilgiretme fonksiyonu, bir yksek retim kurumu iin temel fonksiyondur. O olduuzaman dierleri de bir anlam kazanr. Birinci fonksiyon bata olmak zere, biryksek retim kurumu, her fonksiyonu da yerine getirmesi gerekir ki,grevini tam anlamyla yapm olsun. Dolaysyla "toplumun ihtiya duyduuuzmanlar yetitirerek" ve "bilgiyi yayarak" dier iki fonksiyonu ifa edenOsmanl medreseleri, bu alanlardaki gzelliklere ramen, birinci fonksiyonu ileilgili olarak durumunu ileriki sayfalarda, zellikle de sonu ksmndatartacaz.Osmanl medreselerinin, bu fonksiyonlarn icra edemediklerini el- Mar'ai de ogn belirtmitir. Bu hususta geni bilgi iin bkz: Saaklzade Mu-hammed b.Ebibekr el Mar'ai, Tertibu'l Ulm, Sleymaniye Ktp, Esad E fendi Kit, No:2521,Vr, 1a; Ayrca medreselerin bilimsel fonksiyonlar hakknda geni bilgi iinbkz: zylmaz, mer, "Medreselerin Bozulma Sebepleri", U.. lahiyat Fak.Dergisi, say:5, (Bursa 1995), 133 vd.Bilimsel karakterlerini ksaca arzetmeye altmz medreselerin fizikyaps, klliye halinde yani kampus ierisinde dershaneler, renci yurtlar,cami, imaret (yemek) hane, ktphane ve hamamdan olumaktaydlar. Medreselergerek Seluklularda, gerekse Osmanllarda padiahlar, vezirler, hanm-sul-tanlar, ehzadeler, beyler ve bilim adamlar tarafndan kurulur, bunlarnoluturduu vakflar tarafndan da finanse edilirdi7.b- Medreselerin Tarih Geliimi: ;.. :: ;^ "Hzl bir sosyal ve kltrel deiimin balangc olan Tanzimat Dnemine kadarOsmanl Devleti'ndeki rgn eitim--retim kurumlar iki ana grupta elealnabilir. Bunlar:1- Sbyan Mektepleri genelde 6 yldr.),Bugnk ilkokullara tekabl eder,2- Medreseler ( Bugnk anlayla ortaokul, lise ve niversiteyi kapsayan bueitim kurumlar yaklak 12 yllk bir eitim sresini kapsar). BunlardanSbyan Mekteplerinde eitim zorunlu ve parasz, Medreselerde ise, istee balve paraszdr.Gerek Sbyan mekteplerinde, gerekse medreselerde, eitim, dil ve rk ayrmgzetilmeksizin herkese aktr. Hibir kii veya zmreye ayrcalk (imtiyaz)tannmaz. Yukarda belirtildii gibi eitim-retim parasz olup, batarenciler olmak zere,7 Bu hususta bkz. Izgi, Cevat, Osmanl Medreselerinde lim, (ist. 1997), I/35.;Ayrca Uzunarl'da da benzer bilgileri bulmak mmkndr. Bu konuda genibilgi iin bkz. Uzunarl, I. Hakk, Osmanl Devleti'nde lmiye Tekilt,(Ank.1984), s. 2.yneticiler, retmenler, memurlar ve dier hizmetlilerin her trl masraf okbyk lde zel giriimciler (vakflar) tarafndan karlanr; eitime katlanherkes maddeten ve manen desteklenirdi.


9/91

Osmanl Devletinde ilk medrese, Orhan Gazi zamannda 730/1331'de znik'tekurulmutur8. Bu tarihten balayp, la-vedildii tarih olan 1924 ylnagelinceye kadar, bu alt asrlk dnem ierisinde, medreselerin be devredengetii, baz eitim tarihileri tarafndan kabul edilmektedir9. Bu her birdevir, nemli baz eitimsel deiimlerle balayp, o devreye damgasn vuracakciddi gelimelerin yaand devir olarak karmza kar. Dolaysyla her bir

devirdeki gelimeler, hem nceki devirlerde olan iermekte, hem dedierlerinden farkl baz zellikler tamaktadrlar. Bu devirleri vetadklar zellikleri ylece sralayabiliriz:1 - znik Otaniye Medresesinin Kumlusundan, Fetret Devrine Kadar OsmanlMedreseleri (1331 -1402):Yaklak 70 yl sren bu devrede Osmanl medreseleri znik, Bursa ve Edirne'dekurulu ve tekilatlanmann ilk rneklerini gstermitir. Yukarda dadeinildii gibi, Orhan Gazi, ilk medreseyi, znik'te znik Medresesi adylakurmu idi. 726/1326 tarihinde Bursa'y fethedince, burada ManastrMedresesiniBkz:Uzunarl, a. g. e., 1; nver, Sheyl, a. g. e., s. 2; Izgi, Cevat, a. g.e., 35.Bkz: zergin, Muammer. Kemal, "Eski Bir Ruznameye Gre stanbul Ve Rumeli

Medreseleri",Tarih Enstits Dergisi, Say: 4-5, (Austos, 1973-74), 263 vd;Ayrca bkz: Izgi, Cevat, a. g. e., 35vdkurdu. 764/1363'de Edirne'nin alnmasndan sonra, devlet merkezi burayatanarak, gerek Edirne'de, gerekse fethedilen dier ehir ve kasabalarda, cami,medrese mektep, imaret vb. gibi eserler yaplmaya baland. Bu adan baknca,Osmanl Padiah Orhan Gazi'nin devri ok byk bir nem tar.Yldrm Bayezit devrinde ise, medreselerde daha ok i ileyi ve usul ynndentekilatlanma almalar yaplmtr.2 - Fetret Dneminden, Fatih Sultan Mehmet Dneminin Sonuna Kadar OsmanlMedreseleri (1402-1481):Gelien Osmanl Medreselerindeki eitim-retim yntemi, Osmanl'dan ncekislm devletlerinde uygulanan yntemin bir benzeridir. Ne var ki, Osmanllardamedrese arttka, bunlar da derece ve snflarna gre yeni bir tertibe yaniyeniden yaplandrlmaya tabi tutulmulardr. Medreselerin ilk tekilatrneklerine Yldrm Bayezit devrinde rastlanlmaktadr10. Fakat asltekilatlanmann ise, II. Murat dneminde (1421-1451) de olduunu biliyoruz.nk, o dnemde gelitirilen "Tetimme" ve "Daru'l Hadis" modelleri, FatihSultan Mehmet dnemindeki tekilatlanmaya da esas olmutur11.Fatih devrine gelince, bu dnemin dnyadaki ciddi gelimelerin balangcolduunu hepimiz biliyoruz. Bu hususu Balc-olu yle anlatyor: "Artk fikirile hayat birlemi; insanlar dndkleri gibi yaamaya, medeniyetlerini de buyolda yrtmeye koyulmulard. Iskolastik durmu, srf nazari ilimcilik ilti-10 Bkz. Ali, Knh'l Ahbar, (Es'ad Efendi, nr. 2162), vr.118b11 Bkz. Uzunarl, i. Hakk, a.g.e., 24^5

fattan dmt; tecrbe ve yoklama devirlerine doru almalar oalmt.Fatih devri, bu hareketlerin balangc, ortaa nazariyatlarnn da sonuncusuidi. Fatih Klliyesi de bu yeni maksad hedef tutarak kurulmutu"12.Ayrca Fatih dnemi, bir btn olarak Osmanl Devleti'nin de altn devridir.Devlet, her alandaki geliim ve tekilatlanmasn bu devrede gerekletirmitir.Bu dnemde eitim de gereken ilgiyi grmtr13. Fatih 1471 Ylnda istanbul'da,Sahn- Seman (Sekiz Medrese) isimli medreseleri yaptrnca, bu medreseler hembir model, hem de bir balang olmu ve Osmanl medreseleri ikinci ve asltekilatlanmasn gerekletirmitir14. Bu modele gre ekillenen medreseler,baz deiikliklere uramasna ramen, kapatlncaya kadar, asrlarca ayneitim sistemini15 korumulardr, ite medreseler, bu modele gre aadanyukarya doru yle sistemletirilmitir: ... : ,12 Bkz. Balcolu, Tahir Harimi, "Fatih Devrinin lmi nemi Hakknda", s.Kili, (nver, Sheyl, Fatih Klliyesi iinde nsz mahiyetinde yazd makale)


10/91

13 Bkz. Ergin, Osman, Trkiye Maarif Tarihi, 1/100. Ayrca SemaniyeMedreselerinin Kuruluu hakknda geni bilgi iin bkz: nver, Sheyl, a.g.e., 18vd.14 Bkz: Ali, Knh'l Ahbar (ev: Ata Bey), li/ 231.15 Eitim Sistemi: Bir memleketteki eitim modelinin yapsn aksettiren (biranlk) grndr. Modelde eitimin ileyii yani okul ncesi eitim,

ilkretim, lise ve yksek retimin sreleri, eitleri, her eidin derslerive ders programlar gibi zellikleri sz konusudur) Bkz: Fidan. Nurettin, Erden.Mnire, Eitime Giri, (Ank. 1993), 210. Osmanl Medreelerinde ise aadakisitem uygulanmtr.101- Haiye-i Tecrid Medreseleri (20'li Medreseler) .2- Miftah Medreseleri (30'lu Medreseler)3- Krkl Medreseler tr


11/91

Osmanl toplumundaki hzl deime dneminde II. Merutiyetin nemli bir yerivardr. 1908'de Merutiyet iln edildikten sonra, yeniden yaplanma srecinegirilmi, devlet kurulular byk lde reorganizasyona (yenidenyaplandrlmaya) tbi tutulmutur. te bu srete zellikle medresebilginlerinin de istek ve arzular zerine, bu eitim kurumlarnda da yenilemealmalarnn balatldna ahit oluyoruz20.

18 Bu hususta geni bilgi iin bkz: Atuf, Kansu, Trkiye Maarif Tarihi,(st.1931.), 18 vd; Uzunarl, I. Hakk, a.g.e, 241 vd; Atay, Hseyin, OsmanllardaYksek Din Eitimi (st. 1983), 176 vd; Baltac, Cahit, Osmanl Medreseleri,(st. 1976), 70 vd; zylmaz, mer, a.g.m, 142 vd.19 Bu almalar hakknda geni bilgi iin bkz: "Tarik-i Tedrisin Bir VechiAti Islah ve Tesviyesine htiyacn Sebebi Beyanndadr" Beyan'l Hakk Dergisi,Adet 15.20 Bu almalar hakknda geni bilgi iin bkz: "Alem-i slam'a Bir Tebir"S-rat- Mstakim Dergisi, Adet: 76, 7 Safer 1328/ 4 Kanun-i Sani 1325, s: 377-382; Ergin, Osman, a.g.e, 1/121; Atay, Hseyin, a.g.e, 232.13Bu almalar sonunda, 1910 Ylnda "Medaris-i lmiye Nizamnamesi"21 adyla birrapor hazrlanp padiahn imzasna sunularak medreselerde yeniden yaplanmaya

gidilmesine allmtr22. Sz konusu yeniden yaplanma almalarna, 1914Ylnda da Dar'l Hilafeti'! Aliye Medreseleri projesiyle bir yenisieklenmitir. Bu proje de medreseleri tek at altnda toplayp, yeni birtekilatlanmaya gitmeyi hedeflemektedir23. Medreselerde yeniden yaplanmaalmalarnn nemlilerinden birisi de, eyhlislam Musa Kazm Efendi'ninyapt almadr. 1917 Ylnda balayan bu alma da arzu edilen sonucudourama-mtr24. Bu manada en son alma, 1921 'de balatlan projedir ki oda medreseleri kt sondan kurtaramamtr.Btn bu almalara ramen, medreselerin son dnemini tekil eden 16 yllk budevir, onun kendini yenilemeye alt, fakat baarl olamad devir olarakkarmza kmaktadr. Bu baarszln phesiz pek ok sebebi vardr. Ancakbir eitimci gzyle konuya baktmzda, en nemli sebeplerin banda, kurumsalolarak eitimin kendine mahsus olan kurallarnn yakalanamam olmasn grrz.Yani bir eitim kurumunun,21 Bu nizamnamenin zet ve yorumu iin bkz: Koer, H. Ali, Trkiye'de ModernEitimin Douu Ve Geliimi, (st. 1991), 199 vd.22 Geni bilgi iin bkz: Srat- Mstakim Dergisi, IH/380; Ergin, Osman, a. g.e, 1/123; Atay, Hseyin, a. g. e, 234.23 Dar'l Hilafeti'l Aliye Medreseleri Projesiyle, medreselerde ne tryeniliklerin hedeflendii hakknda geni bilgi iin bkz: Ergin, Osman, a. g. e,1/127; zylmaz, mer, a. g. m, 147 vd.24 Bu alma hakknda geni bilgi bkz: "Medaris-i ilmiye Hakknda Ka-nun",Ceride-i ilmiye, Adet: 31 Cemaziyelu la,1338, s: 877-880; Atay, Hseyin, a.g. e, 287.14oluup gelimesinin, ykselmesinin, istikrar bulmasnn, yeniden yaplanmasnnveya duraklayp yklmasnn geliigzel olmad, bunlarn belli kurallarabal olduu, bilimsel olarak tespit edilmi bir husustur. te Osmanlmedreselerini yenilenme almalarnda bu kurallara ulalamad iindir ki,baar sa-lanlamamt25. Biz bu konuyu Sonu ksmnda tartacaz.Medreseler, 430 Sayl ve 3 Mart 1340/1924 Tarihli Tevhid-i Tedrisat (retiminBirlii) Kanunuyla Maarif Vekaletine devredilmi ve daha sonra dakapatlmlardr.c - Medreselerde (Mderris) retim Seman ..." 1^' Yetitirilmesi vestihdam: ^,Birer eitim- retim kurumu olan medreseler, retim eleman ihtiyacn kendiimkanlaryla karlarlard. Bir kimsenin medreselerde retim eleman olabilmesiiin, daha nce isimlerini verdiimiz medrese dzeni ierisindeki btnkitaplar okuduktan sonra kazaskerlie mracaat eder ve aday retmen olurdu.Aday retmen, eer Anadolu'ya gitmek isterse, Anadolu Kazaskerliine; Rumeli'yegitmek isterse Rumeli Kazaskerliine bavurup kaydolurdu.


12/91

lk medresede (Haiye-i Tecrid Medresesi) greve balayan mderris (retimeleman), sergileyecei baarl retim elemanl, hazrlayaca bilimselalmalar ve baarl olaca25 Medreselerin bozulma sebepleri hakknda geni bilgi iin bkz. Ergin, Osman,a.g.e., 1/82-114; zylmaz, mer, a.g.m., 133 vd15

snavlarla en yksek medrese mderrislfine kadar kabilirdi. Greve baladilk medrese, gnlk 20 Osmanl akesi cret alrken, en yksek medresedegndelik 100 ake alrd. Zira retim elemanlarnn cretleri "gnlk"hesaplanrd26. . T,.,d. Eitim - retimden Yararlanma Hakk: , - :; i, gBat'da eitim-retim hakk, henz bir insan hakk olarak ele alnmamken,Osmanllarda herkese ak, effa ve cretsiz olarak eitim-retim yaplrd vedileyen herkes bu haktan yararlanrd. Bununla ilgili olan eitim kurumlarlkenin her tarafnda almt. Yukarda da deinildii gibi, retmen,renci, ders ara-gereleri ve fiziki kapasite giderleri bata olmak zere,eitim-retimin her trl masraf, birer sivil toplum kuruluu olan vakflarcakarlanrd.Medreselerin eitim programlarna gelince, bu almann asl gayesi ite bu

konudur. imdi eitim programnn tanmndan balayarak, nce, Osmanllardneminde yazlm baz eitim programlarn inceleyip, sonra, asl konumuz olanOsmanl medreselerinin eitim programlarn birlikte incelemee geelim.

26 Medreselerin bozulma sebepleri hakknda geni bilgi iin bkz. Ergih, Osman,a.g.e., 1/82-114; zylmaz, mer, a.g.m., 133 vd16B - OSMANLILAR DNEMNDE YAZILMI BAZI ETM PROGRAMLARIOsmanl Medreselerinin eitim programlar zerine younlamay hedefleyen bualmamza, "medrese" hakknda zet bir bilgi verdikten sonra, temel kaynakolarak kullanacamz "eitim programlarn" da ksaca ve bir btn halindetantarak devam etmenin yararl olaca aktr. Dolaysyla biz bu blmde, szkonusu programlarn yazarlar, yazl tarihleri, nerede ve ne zaman bubelgelere ulatmz ve ieriklerinin neler olduu hususunda zet bilgilerverip daha sonra bu programlarn hem geni bir analizini yapacaz, hem deeitim asndan bunlar deerlendireceiz. Fakat nce, "Eitim Program"hakknda ksa bir bilgi verip, onun tanm, nemi ve eitim olgusu ierisindekiyeri gibi konulara aklk getirilmesinin byle bir almada elzem olaca dabellidir. Dolaysyla nce eitim programlarn inceleyelim.1 - ETM PROGRAMLARININ NEM VE TANIMI 'Eitim ve retim, pek ok unsurun sistematik bir ekilde bir arayagetirilmesiyle teekkl edecek bir olgudur. retmen (eitici), renci(eitilen), ynetici, sosyal evre, fizik ev-re(okul evresi) ve eitimprogramlar bu unsurlarn bazlar ve en nemlilerindendir27. Bunlar ierisindede eitim programlarnn apayr bir yeri ve nemi vardr. Zira EitimProgramlar,27 Bkz. Fidan, Nurettin - Erden, Mnire, Eitime Giri, (Ank. 1993), s. 72 vd.17^okul iindeki faaliyetlerin tamamn dzenler. Yani btn retim faaliyetleri,retimin yannda ders d kol faaliyetleri, zel gnlerin kutlanmas, geziler,ksa kurslar, eitimin nc boyutu olan rehberlik ve benzeri hizmetleri detanzim eder. Bu kapsamda hazrlanan eitim programlan, yukarda belirtileneitimin btn unsurlarnn grev ve sorumluluklarn da belirler. Bu adanbaknca eitim sistemlerinin, eitim programlaryla ilerlik kazanaca kolaycagrlr. Dolaysyla eitim programlar, eitimin unusurlarnn ennemlilerindendir, denebilir. Eitim olgusu ierisinde eitim programlarnn,dinlerde kitaplarn, devletlerde de anayasalarn ilevini stlendiinisyleyebiliriz. Bu ynyle, eitime rengini ve desenini verenin, eitim programolduu da sylenebilir. Onun iin eitimin en zor yanlarndan birisinin, iyi bireitim program hazrlamak olduu bilinen bir husustur. Btn bunlar bir uzman


13/91

ksaca yle ifade etmektedir: "Eitim Programlar, eitim ve retiminsresini, retmen, renci, bina ve dier aralarn daha iyi kullanlmasnsaladndan renimin verimini artrr"28.Eitim Program, bir eitim kurumunda, istenilen amalara ulamak iin gereklistratejileri ieren bir eylem plan ya da yazl dokman olarak ele alnr. Veyabir eitim kurumunun amalan dorultusunda dzenlemni "planl" eitim

faaliyetleri olarak da tanmlanabilir. Nitekim Bachamp'n tanm buna okyakndr. O, Eitim Programn "Bir okulda ya da okullarda ne retilmesigreine ilikin organize kararlar ieren bir dokmandr", diye tanmlarken,Var, daha geni kapsaml olarak u ekilde tanmlamaktadr: "Eitim Program,bir eitim kuru-28 Doan, Hfz, Analiz ve Program Hazrlama, s. 1018munun ocuklar, genler ve yetikinler iin salad, Milli Eitimin ve kurumunamalarnn gerekletirilmesine dnk tm faaliyetleri kapsar. retim, dersd faaliyetler, zel gnlerin kutlanmas, geziler, kurslar, rehberlik, salkvb. hizmetler ve fonksiyonlar bu ereve iine girer"29.Eitim programlar, eitim olgusu ierisinde bu derece nemli bir yere sahipolunca, ister-istemez eitimcilerin youn dikkatlerine sahne olmutur. Zaten

eitimin en zor taraflarndan birisinin kapsaml, tutarl ve dinamik bir eitimprogram hazrlamak olduu ok eskiden beri bilinen bir husustur. Eitimtarihimiz de, eitim programlar asndan zengin bir birikime sahiptir. Nitekimmevcut aratrmalara30 baktmzda gerek okul ncesi eitimi iin, gerekseokullarda (medreselerde) uygulanmak zere hazrlanm eitim programlarynnden slm Dnyasnda zengin bir birikimin mevcut olduunu grmekteyiz.Osmanllar dnemine kadar olan zaman iine alan slm tarihi kesitiierisindeki eitim retim faaliyetleri zerine genilemesine ve derinlemesinebir inceleme yapan Dr. Ahmet ele-bi'nin yukarda dipnotta zikrettiimizeserinde, bilhassa ocuk eitimi zerine yazlm olan birok programrneklerini toplam ve ilim alemine takdim etmitir. Biz bu hususu oraya havaleedip bilhassa Osmanllar dnemine ynelerek o medeniyetteki eitim programlarnincelemek istiyoruz.Osmanl medreselerini iki kategoride incelemek mmkndr. Bunlardan birincisi:Devlet-i Aliye'nin (Osmanl Devleti'nin) organize ettii ve merkezi stanbul'dabulunan bir eitim-re-29 Var, Fatma, Eitimde Program Gelitirme, s. 1730 Bu aratrmalardan birisi olarak bkz. Ahmet elebi, a. g. e., s. 45 vd.19tim tekilat ki, bunlara biz "Osmanl Kamu Medreseleri" diyebiliriz. Bumedreselerin Merkezi istanbul'da olmakla beraber, eyaletlerin birounda kurumve kurulular mevcuttur31. Yine bu medreselerin hepsinin ortak bir programvardr ki, o da Fatih dneminde hazrlanmtr32. Fakat bu eitim programlarbugn ilim aleminin elinde deildir. Dier bir ifadeyle Fatih dnemindehazrlanm olan eitim programlar da, ondan sonraki dnemlerde uygulananlar dabugn tam olarak bilinmemektedir. Halbuki bunlarn aa karlmas arttr.te biz bu almamzda sz konusu eitim messeseleri iin hazrlanm olaneitim programlarn, dier bir tabirle XVII. ve XVIII. asrlarda, Osmanllarda,Tertib-i Ulm benzerinde yazlm olan eserleri bulup karmay hedefliyor ve buhususa ynelmek istiyoruz.unu hemen belirtelim ki, Osmanl medreseleri zerine yaplan almalarda,bilhassa Tanzimat ncesi dneme ait eitim programlar hakkndaki bilgileryetersizdir. O dneme ait eitim programlar hakknda daha ok tahminyrtlm, baz tarihi ve ilim adamlarndan ksa ksa alntlarla genellemeyegidilmeye allmtr33. Bu durum ise, o dneme ait, akla31 Osmanl Devletinde eitim messeselerinin a nerelere kadar uzamaktadr?Biz, bu konuda geni apl aratrma yaplmas gerektii kanaatnda-yz. Buhususta bir rnek olmas bakmndan Takprlzade Ahmet Isa-mddin (D. 1495 M.)Efendinin tayinle mderris (retim yesi) olarak grev yapt medreselerilgintir. Bu konudageni bilgi iin bkz. Uzun arl, smail hakk, OsmanlDevletinin lmiye Tekilat, s.40 vd.


14/91

32 Bu hususta geni bilgi iin Bkz. nver, Sheyl, Fatih Klliyesi ve Zamanlim Hayat, s.99 vd, (st. 1946); Uzun arl, I. Hakk, lmiye Tekilat, s.19 vd; Atay, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s.77, vd.33 Bkz. Atay, a.g.e, s.77 vd. nver, Sheyl, a.g.e s.99 vd. Baltac, Cahit,Osmanl Medreseleri, s.38 vd. (st. 1976)kavuturulmas gereken bir ok hususla beraber, bilhassa asr asr medrese

eitim programlarnn aratrlp incelenmesi gerektiini ortaya koymaktadr.te bizim bu incelememiz, yukarda da belirtildii gibi, bu hedefe yneliktir.Sz konusu alma yaplnca dolayl olarak btn medrese programlarna ktutulmu olunacaktr.Biz bu maksatla stanbul, Bursa ve Erzurum illerindeki, tarih ve kltrelzenginliklerimizin yatt deiik ktphanelerde youn aratrma veincelemelerde bulunduk. Yaptmz aratrmalar neticesinde bulabildiimiz,Osmanl medrese programlaryla ilgili eserleri, melliflerinin vefat tarihleriniesas alarak, yle sralamak mmkndr.2- MANZUME-I TERTB-I ULM :(1100/1688) tarihinde Tokat'ta vefat eden Is hak b. Hasan Tokadi'nin Manzume-iTertib-i Ulm isimli eseridir. Manzum olarak kaleme alnan bu eser, matbu olarakyaynlanmtr34. Osmanlca olarak yazlan esere, dier slam Melliflerinin

kitaplarnda olduu gibi; Allah Teala'ya hamd ve sena ile balanyor. Na't35 iledevam eden kitapta, mam Ebu Hanife ve36 onun talebeleri, Mellifin kendi stadve devrinin padiah hakknda34 Eserin matbu olann, Bursa Eski Eserler ve Yazmalar Ktp. Nu:961 de, ayrcaeserin yazma bir nshasn da Atatrk niv. (Erzurum) Ktp. zee Blm Nu:70 debulduk.35 Na't: verek anlatma, Hz. Muhammed zerine yazlm kaside. DivanEdebiyatnda, Peygamberin zelliklerini anlatmak, efaat dilemek iin, Din veTarikat byklerini vmek iin yazlan kaside.36 Yazma nshada; Hz. Sultan Muhammed Han b. Sultan brahim; Matbu olanndaise, Murad Han b. Sultan Ahmed Han olarak gemektedir.2021vgler yer almaktadr. Bu blm, risalenin yazlma sebebini anlatan blmtakip etmektedir. Eserin yazl sebebi u beyitlerde dile getiriliyor:" Mheyya eylemitim bir acele - .,Terakb-i Arap zre risale; Murassa' la'l-i yakut u dr'den -,.,:Ehadis kitab- muteberden; Edp her ilim halinden tekellm -Ne keyfiyettedir talim- taallm; Gelrdi hatr- gamnekne gahi -Bu l'l-i nesri nazmetsem ilahi; Myesser eyledi ol Rabbim Allah -Hayalimde hitap ettim ilahi sehergah."(Daha nce eitli eserlerden yararlanarak bir risale hazrlamtm. Bu yle bireserdi ki, muteber eser ve szlerden altn, gm ve inci dzeyindekialntlarla sslediim ve her bilim dalnn eitim retim program ve retimynteminin nasl olacan anlatmaya altm Arapa nesir bir eserdi. Fakatzaman zaman acaba bu inci gibi dizili olan nesri, iir halinde okuyucuya takdimetsem mi diye zntl gnlmden geirirdim. Ce-nab- Hakk'a krler olsun ki,hayalimdeki bu arzuma kavumam nasip etti ve imdi onu sana takdim ediyorum).Daha sonra ilim yolcusunu, ilme, ibadet ve gzel ahlka tevik ederek ylediyor:22"Edp tahsil-i ilmi ey nur-i didemSalat- hamseden ayrlma bir demMukarin eylesin ilim salahar; '-t1 ki dnyada baisdir felahaYakn olma sakn bir yad'a gyaMuhasip olma her giz zit-i huya Odin tedrise stad- edibiFe inne'd derse garsn ya habbi Eyu fehmeyle dersin eyle ezberMkerrer et mkerrer et mkerrer"( Ey gzmn nuru (renci), ilim renmeye ok al, Bununla beraber be vakitnamazn klmay sakn ihmal etme. lim seni iyi halli, faziletli bir insan


15/91

eylesin. Ve iki dnyada kurtulu, selamet ve mutlulua ulatrsn. Sakn ilimehli olmayan (yabanclarla senli benli olma. Hele kt ahlk sahipleriyle sohbetarkada hi olma. Ders hocana ve dersine sarl ki, bunlarn ikisi senin btndnyan kaplasn ey dostum. Dersini ok iyi anlamaya ve gerekli yerleri deezberlemeye al. Fakat unu bil ki, bu ikisinin (anlama ve ezberlemenin) yoluda ok tekrarlamadan geer).

Daha sonraki blmlerde srasyla ilm-i Tecvid, llm-i Kelm, llm-i Tasavvuf,llm-i Ahlk, llm-i Hadis, llm-i Tefsir, llm-i Tp, ilm-i Lgat ve Tevarih, llm-iSarf ve Nahiv, llm-i Mantk, llm-i Adap, llm-i Usuli'l Fkh, llm-i Meani, llm-iHisab, llm-i Hendese, llm-i Hikmeti'l llahiyye ve't-Tabiiy ye, llm-i Hey'et,Usturlap,23Rub'u ve't-Takvim ve'z Zic ve'r Remi ve llm-i Kimya, llm-i Aruz, Muamma, llm-iHat, llm-i na ve llm-i E'ar gibi ilimlerin hem deerleri, hem de bunlarnokunup tahsil edilecei ders kitaplar hakknda bilgi verilmektedir.limler hakknda syleyeceklerini tamamlaynca "Beyan'l va'z ve't-Tedris" diyebir balk ap, tahsil hayatn bitiren renciye, ders okutmann neminivurguladktan sonra, "Beya-n Hali'l Kadai" bal altnda da kadlk(hakimlik) yapmak isteyenlerin dikkat etmesi gereken hususlar dile

getirmektedir.Kendi devrinde Tokat'ta salgn olan "Taun" (veba)dan dolay vefat eden olu vetalebesi "Fadlullah" hakknda bir mersiye (at) ile eseri tamamlamaktadr.Eser bir eitim program olmakla beraber, o gnk teamle aykr baz hususlarda ihtiva etmektedir. Mesela XVII. Ve XVIII. asrlarda eitim-retim, Arapa-Trke karm olduu iin, tahsil hayatna, Arapann renilmesiylebalanrd. Halbuki bu eserde llm-i Tecvid'den hemen sonra lim-i Kelam ve llm-iFkh'a geilmektedir. Arapa lisan eitimi ise daha sonra gelmektedir. Geriuygulama nasl olmutur, bilemiyoruz ama, her eye ramen XVII., XVIII. y.ykltr lsn vermesi bakmndan gayet manidardr.t*--!.. >*"Olmak dilersen kamil efendi - ... . . -,,,. .-, ;, rCandan kabul et bu nush u pendi."(Eer sen de stn birtakm zelliklere sahip, efendi bir in-Isan olmakistiyorsan, bu eitim programndaki tavsiye ve yn-| lendirmeleri severek ve

isteyerek uygula)Yukardaki msralarda bedenen, ruhen ve aklen sapasalam bir renciyeseslenerek; yapaca ii2 herhangi bir kimse deil, bizzat Allah-u Teala'nnemretmi olduunu bildirmektedir. Bir Mslman', herhangi bir i ve fikirhususunda motive edecek szlerin banda, elbette Allah kelam gelmektedir. BuS 2 ilim renmeyi slm emretmitir. Bu hususta bir ok ayet, hadis ve ulema'nn szleri mevcuttur, ilgili eserlere bir gz atmakla bu hususta oka malzemetoplamak mmkndr. rnein: Nahl, 16/43; Enbiya, 21/7; Zmer, 39/9; Mcadele,58/11; Fatr, 35/28; Tevbe, 9/122.69

husus burada gzel bir ekilde ilenmitir. Ayrca Allah Te-ala'nn bu emriniyerine getirme hususunda bu kitabn roln de belirtmekle ona nispet etmi

oluyor ki, kitaba uymakla Allah emri arasnda bir ba kurulmu bulunuyor. Bukitaba uyunca Farz ilemi, kemale ermi bir efendi olunaca vurgulanyor.Ayrca bu blmn ilk beyitinde:"Ey ilmi talib vey tab- elem -Hem fehmi zeyrek akl msellem.(Eer sen de stn birtakm zelliklere sahip, efendi bir insan olmakistiyorsan, bu eitim programndaki tavsiye ve ynlendirmeleri severek veisteyerek uygula) diyerek, mellif, insan tabiat hakkndaki grn de ortayakoymaktadr. Zira slm'a gre insan tabiat, henz dnyaya geldiinde her trlpsikolojik hastalklardan beri ve sapasalamdr. Aksaklk ve ktlkler bilahareald kltrle beraber insana geer. te henz gen bir dimaa seslenen I.Hakk' da bu dncesiyle, onu, tabiat itibariyle salam, akl ynden mkemmelve anlay ynnden de fevkalade olarak nitelemektedir.2- lim renmede Niyet:nsan, herhangi bir ie balarken muhakkak bir niyeti vardr ve iler buniyetlere gre deerlendirilirler3. Eer niyetler ulvi, yce ve ideal hedeflerierirlerse, yaplan iler ve sonulan ona3 Niyet Hadisi. Bu Hadis Buhari'nin 1. Hadisidir ve Mslim tarafdan da rivayetedilmitir. Ayrca bkz. Riyaz's Salihin Tercemesi, C.1 S.2 D.I.B. Yay.70I-;-."1-j gre deer kazanrlar; aksine ksa vadeli, kk ve basit hedef-| ler ierenniyetler ise, ou zaman o uurda yaplan ileri de i basite indirgerler. limtahsil etmek gibi zor ve meakkatli bir ie balarken de yaplacak niyet onundeerini ve sonucu-I nu etkileyecektir. Birok talebe okumak iin okullarakaydolur. I zellikle Islami tahsil yapan okullara kaydolan renci, bu oku-j lubitirip dnya mevkii, yalnz dnya menfaati ve rtbesi elde et-I me dncesindeve niyetinde olursa yalnz onlara kavuur. Di-I er bir ifade ile, rencisadece belli bilgileri elde edip, snf gemek, okul bitirip bir i bulmak iinalrsa, bu hedefe ulap ulaamamas bir yana, bal bana bu hedef basit vekk kalm olur. Fakat niyet, ilim elde ederek onu yaamak ve yaymak suretiyleinsanla hizmet etmek ve bylece de Allah'n rzasn kazanmak olursa, o espriiinde alt ve yapt her i bir ibadet hkmne geer. Bylece hemAllah'n honutluunu kazanm olur, hem de eitli ilimleri elde etmeksuretiyle kendisine dnyada arzu ettii makam, mevki, para belli lde verilirya da onlara kavuur.Zira renci ilim tahsilinde niyyet olarak, evvela Allah'n rzasn gzetmelive bunun iin almaldr. Bu maksatla alrsa hem en yce bir gaye iinalm, hem de yaratlmlarn en stn olmas yn ile kendinden ok kk,basit eylere kul kle (esir) olmam olur.


31/91

Eitimde salkl ve dosdoru bir niyet, bir btn olarak slam eitiminde, zelolarak da Osmanl eitim sisteminde gz nnde bulundurulan bir gerektir. tebu geree iareten I. Hakk :71"Kul olma halka azad cansn - :..;.Hikmet yitirmi hem arayansn" (Mahlukata kul kle olma, zira sen hikmet

yitirmi arayan hr birisisin),derken bunu kastediyor olmaldr. Zira insan bir eyi ihtiras derecesindeisterse onun bir nevi esiri olmu olur. Talebe de, Allah rzasnn dnda vemahlukattan herhangi birini elde etmek iin bu yola girerse ona kul ve esirolmu olur. Ayrca burada "Hikmet m'minin yitiidir, nerede bulursa onu alr4,hadisine de bir iaret vardr.3- Aile evresiyle likiler:14 asrlk slm eitim-retim tarihinde, ilim tahsil etmek isteyenlerin genelolarak uyduklar baz detler vardr. Bu detler Osmanl'da da byk ldeuygulanmtr. Bunlardan ikisi, tahsil hayatn bitirmeden evlenmemek iletahsilini kendi memleketinin dnda yapmaktr. Tertib-i Ulm'da bunu umsralarla ifade edilmi olarak buluyoruz:"Etme teehhl kam olmadka,

Bahr-i Uluma bir dalmadka." (lim denizine dalp ondan en st dzeydebilgileri elde etmeden sakn evlenmeye kalkma)Tahsil hayat boyunca evlenmeme hususunu biz imam- Azam'in tavsiyeleriarasnda da bulabiliyoruz5. Zira nice4 Tirmizi, Kitab'l lim. Bab.10. c.5. s. 12 Hadis no:2687 kahire 1938. Ibn-i Mace Kitab-z Zhdi bab.15. Hadis no:4169 c. 2. S. 1395 Kahire/19545 Yavuz. Y. Vehbi. Talimul muteallim, metin, terceme ve erhi, (st. 1980),s. 55kabiliyetler vardr ki talebelik anda evlendikleri iin geim derdinedmler, dolaysyla gereken ekilde ilme nem veremeden kabiliyet vezekalarn ldrmlerdir. lim yolcusu tahsilini ve vatani vecibelerinitamamlamadan ve hatta geni bir geinme imkanna kavumadan evlenmemeli vesabretmelidir-ler. '..., ...s , ...Kendi memleketinin dnda bir yerde tahsil hususuna iseyle bir teklif getiriyor: ' : rr-'^ '""G karyeden ge evden dkkandan - ;iGel hcreye ka havf ve ziyandan."( Kyden ayrl, evden ve i yerinden ilgini keserek gel medrese hcresine girki, zarar etme korkusundan kurtulasn.)nsann doup byd yerde birok tand, akrabas, arkada, ei ve yarenivardr. Her gn bunlarla az ya da ok ilgilenmek durumunda olabilir. Bu ise,onun ilgi ve dikkatini datr. Hem rendiini unutur, hem de onlarla megulolduu iin yeni bir ey renemez. Konsantrasyonu bozulur. Hele bir de aileefradyla ilgilenir; icabnda onlara baz hususlarda yardm etme mecburiyetihasl olursa, btn bunlara ilaveten bir de sosyal, siyasi ve kltrelfaaliyetlere kendisini kaptrrsa, ticaretle megul olursa, bu insann ilimhayat hangi seviyede seyreder? Bunu bilmek iin fazla dnmeye dahi gerekyoktur. Zira bu renci, renci olmaktan artk kar. Halbuki brahim Hakk'nnkurmu olduu bu Osmanl Eitim retim sisteminde, rencinin ilimden baka bireyle ilgilenmesine kesinlikle rza gsterilmiyor. Bunu u msralarda grmekmmkndr:7273* * +, h!"lim ile olsun fikr-u hayalin -Ta dzgn ede Hak cmle halin."(Fikir ve dncende sadece, okuduun bilimsel konular yer alsn ki bilimselkimliin tam oluabilsin ve arzu edilen bir bilim adam olabilesin.)


32/91

Burada da grld gibi rencinin ilgi ve dikkatini datacak eylerdenuzaklatrp, onu devaml olarak rendii eylerle ba baa tutmakistemektedir. Buna rencinin, derslerine konsantre olmasn istemesi olarak dabakabiliriz. u beyt-lerde ise mesele daha da aka ortaya konulmaktadr:"Ol ehli ilme tenha mekandr - ., :; Hsn- Hain dir dar'i eman dr. T Hcre gzeldir, medrese hodur, :'

Ol bir alemdir taras bodur.' Bulmak dilersen emnu selamet,Gir hcreye kl sabru kanaat."(ilim tahsil etmek isteyenler, (bu i iin) en msait yer tenhadr, yaniinsanlardan uzak bir yerdir. O zaman i ie yaplm bir kalede veya ilimehlinin ilgi ve dikkatini datmama, zamann boa harcamama hususunda birkurtulu yeri de olmu olur. te bu zelliklere sahip olan hcre ve medreseiice gzel ve hotur. Bal bana bir dnyadr ki, dars ilim kazancnagre pek karsz anlamnda botur. Eer iki cihanda kurtulua ermek istersen,oraya gir ve baz zorluklarna da sabret.)74Yukardaki beyitlerde gerekten medresenin gzel bir tasviriyle karkaryayz. Medrese klliyesinin bir i ksm olan hcreyi (talebenin kald

yeri) i ie yaplm bir kaleye ve bir kurtulu ve necat yerine benzetmesi,yukarda bahsettiimiz tevik mekanizmasnn hl ve zaman zaman altngsterir. Ayrca edebi ynden de bir fevkaladelik arz etmektedir. Burada unusyleyelim ki, bir renciyi byle ailesinden ve evresinden koparp tenha biryerde eitim-retimini srdrmek, bugn iin bize pek cazip bir i olarakgrnmeyebilir veya en azndan mnakaa mevzuu olabilir. Yalnz unu vurgulamakgerekir ki; brahim Hakk, devlete memur yetitirmiyor. Dnd sistemdegerekten ilim adam yetitirmek istiyor. lim adam ise, hibir zaman iinzevk, safa ve her trl elence iinde geliip yetimez. Bu hususta BurhaneddinZernuci ( V. 620/1223 ) yle bir ata szn nakleder. "Maksada ulamannhazineleri, sknt servetleri zerine kurulmutur"6.Bylece brahim Hakk Erzurumi, Osmanl geleneine uygun olarak hazrladeitim programnda, renciyi kendi evinden, dkkanndan ve kynden ayrp,ayr bir leme, ilim dnyasna gtrrd. Orada ac-tatl, zorlu-meakkatlignler geirecek olan renciye bundan sonra ne yapmas lazm geldiini en inceteferruatna varncaya kadar aklayacaktr. Bu arada yine genel baztavsiyelerde bulunuyor. Srasyla onlara da gz atalm.6 Y. V. Yavuz, Talimu'i Mteallim, terceme ve erh, 68754 - lim Ehlini Maksada Ulatran Metod: (Okumak, Yazmak, Derinlemek.)Medrese bir ilim yuvas olduu iin orada btn iler okuma ve yazmaya dayanr.Ancak bu iki vasta ile talebe ilim elde eder. Bunlarn nemi ok byktr.Bunun iin I. Hakk yle diyor:"Yaz anda, oku, kesb- kemal et - -Her ilmi ren hem gavrna yet."(Medresede, okuyup, yazarak kemal sahibi ol, ilimleri hem geniliine hem dederinliine ren).Okuyup yazmaktan maksat, kemal sahibi olmak olduu vurgulandktan sonra, mhimbir hususa temas ediliyor. O da ilimde derinlemektir. Beyitte geen (Gavr)kelimesi lugatta: "ukur yer, dip, derinlik"7... manalarna gelmektedir.Kelimenin fiili mazisi olan (gavera) ise "derinliine incelemek" anlamntamaktadr. imdi beyitte " Her ilmi ren hem gavrna yet" denirken ilimleriyzeysel deil, derinliine renmeyi ilke olarak kabul etmek gerektii dahaiin banda vurgulanyor. Bu ise u iki ynden fevkaladelik tamaktadr.1-0 dnemde Osmanl medreselerindeki (stanbul Medreseleri) ilmi hayatabaktmzda u durumu grmekteyiz: stanbul medreselerinden yetienler tahsilhayatn bitirir bitirmez, hemen devlet kapsna koarak devletten iisterlerdi. Bu durum yle bir hal ald ki, medrese, devletin eitli kademedekiTopalolu, B- Karaman, H, Arapa-Trke Yeni Kamus, (st. 1980)76memurlarn yetitiren bir kurum rolne girdi. Byle olunca medresenin gayesiilim adam deil memur yetitirmek oldu. Bu hususta Osman Ergin, yle bir


33/91

tespit yapyor. "mparatorluk lkesi Fatih devrinden sonra gittike byyerek onispette j fazla idare memurlarna, hakimlere ve kadlara ihtiya gster-|mistir. Bunlar ise ancak uzun bir tahsil devresinden sonra medreselerdenyetiebiliyordu. Bu yzden talep oald nispette arz da oalm ise de hakimve kad yetitirmek iin sarf edilecek olan zaman (talebi) karlayamayarakister istemez okutulan kitaplarn ksaltlmas, tedris devresini tamamlamadan

talebeye ahadet nameleri verilmesi gibi arpk ve aprak yol-jlaragidilmitir"8.Osmanllarda durum byleyken, I. Hakk: "Dnyay alma et-| me riyaset,Hkkama gitme ekme siyaset" deyip rencilerinin memu-Iriyetine karkmaktadr. limde derinlemenin nndeki bir (engel bylece alm olunuyor.Bu ise I. Hakk ynnden fev-fkalade bir durumdur.2- Bu program (Tertib-i Ulm) bir lisans programdr. Ama Idaha rencilerinilisansda hatta orta retimde iken ilimde derinletiren, yahut geniliine vederinliine ilim tahsil ettiren ib-jrahim Hakk, aslnda bugn iin dahiorjinalitesini korumaktadr.Zira bugn okullarmzda ancak lisans st dnemde ilimde [derinleme sz konusuolabiliyor. Orta retim ve yksekErgin, Osman, "Medreselerde reni Tarzna Bir Bak yahut Medreseler Kendinden

Beklenen Hizmeti Yapm m dr", s. XXIII, bu makaleyi bir nsz mahiyetindenakleden nver, Sheyl, Fatih Klliyesi, s. XVIII-XXXVII77lp!&P^K!W ^MHHj^^Pretim (lisans) dneminde ise genilemesine (yzeysel olarak) bir retimyaplmaktadr. Bu durum ise insann en iyi alarn (yaklak 25 yan)yzeysel bilgi edinmekle geirmesine sebep olmaktadr. Halbuki insann bilgielde etme a bu adr. Bundan sonraki dnemde ise elde ettii bilgileriirdeleme, tenkit etme devri balamaktadr9.Medresede rencinin okuma yazma (ders alma) ve okuduu konulardaderinlemesi bylece tavsiye edildikten sonra, okulun gnlk ders saysylaretim yapt ve dinlendii tatil gnlerinin belirlenmesine sra gelmektedir5 - Gnlk Ders Says:Eitim bilimcileri ve bir btn olarak ilim tahsil ettiren eitimcileri,pedagojik ynden ilgilendiren hususlardan birisi de, bir gnde ka eit dersihangi vakitte okutmak gerektii hususudur. Bu hususta mam afii (V.204/819) ninsabah namazndan sonra leye kadar Kur'an, hadis, kelm ve lisan okuttuu,Osmanl medreselerinde ise XV. asrda gnde drt ders, XVI. asrda ise gnde beders okutulduu10 bilinmektedir. Tertib-i Ulm' da ise bu husus u beyitte dilegetirilmektedir:"Bir gnde oku sen iki dersi - ... ...;.' ., ,, , Biri maddi, bir de er'i ya Farsi".Grld gibi bu programda, rencinin gnlk, biri madd, dieri de eriatilimleri yahut Farsaya dayal bir ders9 A. Nasih Ulvan, slam'da Aile Eitimi (ev. Celal Yldrm.) I/294 10 Baltac,Cahit. Osmanl Medreseleri, s. 44 (st. 1976)78okumas istenmektedir. Madd ders derken neyin kastedildii aklanmamaklaberaber, biz bunun matematik, geometri vb. gibi ilimler olduunu zannediyoruz.Emsallerine gre gnlk ders says gayet az olan bu programda, ders saati veders d saatlerin asla bo geirilmemesi istenmektedir. Zira dersalmakszn geen gn, bu programa gre, mrden boa gemi bir gn olarakdeerlendirilmektedir. Bu hususta I. Hakk yle demektedir:,-, :,"-;v,t".- :;r.--;,"Fevt etme dersi mretme zayi -Tut dersi ruusi her ule mani.(Eitim retimin yapld gnlerinde ders almamak suretiyle mrn ziyanasokma, bilakis derse balama saatini her trl meguliyete engel olarak gr.)Daha nce de belirtildii gibi rencinin ilimden baka bir eyle ilgilenmemesi,kendini tamamen dersine vermesi esas prensiplerdendir. Bu hususu u beyitte degrmekteyiz:"lim ile olsun fikr u hayalin - .. .... . .-,.,',., ,.


34/91

Ta dzgn ede Hak cmle halin."insann bir hedefe ulamak, bir maksada erimek ve bir problemi zmek iin onubtn benliine ileyecek ekilde kendisine ml etmesi gerekir. te buseviyedeki bir insann ge-ce-gndz o hedef ve problem hatrndan kmaz vebtn ilerini o hedefe ulamaya ve o problemi zmeye gre ayarlar. O zamanaraya yabanc bir faktr girmezse o hedefe ulalr ve

79Rfe

problem zlr. Bu beyitte rencinin ilme bu seviyeden bakmasn ve kendiniona gre ayarlamasn istemektedir.6 - Tedris ve Tatil Gnleri:(Eitim retim ve Dinlenme Gnleri)Osmanl medreselerinde tatil gnleri baz rivayetlerde haftada bir gn11, bazrivayetlerde iki gn12, bazlarnda ise gn13 olduu grlmektedir. Tertib-iUlm'da ise u beyitte sal ve cuma gn tatil gn olarak gemektedir:"Her hafta be gn tahsil edersin -Cuma ve Sal tatil edersin."

Bu tatil gnlerinin dnda baka tatiller de var olup olmad aklanmamaklaberaber, Sheyl nver, Fatih klliyesindeki tatil gnlerini yle sralamaktadrki, byk ihtimalle brahim Hakk'nn kurduu sistemde de ayn gnler tatiloluyordu. "Klliyenin dier tatil gnleri Mslman dininin kandil vebayramlarna rastlar. Her iki eker ve kurban bayramlar, kadir, regaip, mevlit,mira ve berat gibi kandillerde de ders yaplmaz.... Senelik umumi tatillerRamazana tesadf eder. Ramazanda Anadolu ve Rumelili talebeler doduklar veyabydkleri yerlere veya her sene davetli ve davetsiz, ayr veya belli kasabaveya kylere giderler... Derslere bayram ertesi balanrd14.11 Baltac, Cahit, Osmanl Medreseleri, s. 44; Sheyl nver, Fatih Klliyesi,s. 9712 Baltac, a.g.e s.43, 155. Dip not.'13 a .e., s. 43, 154, dip not.14 nver, Sheyl. Fatih klliyesi, s. 98Bu arada hemen u soru akla gelebilir. Niye cuma ve sal gn tatil oluyor.Haydi cuma gnn ayr bir zelliinden dolay tatil olmas uygun olabilir.Fakat sal gn niye tatil? Bu hususta Prof. Dr. Sheyl nver yle bir yorumgetiriyor: "Sal gnnn halk aklnca tuhaf bir yeri vardr. Sal sallanr, birie sal gn balanmaz, sal gn sefere klmaz ve sal uursuzdur gibiszler byle yanl bir inana sebep olmutur. Ve sal gn de uursuzsaylmtr. Bu, bize, stanbul'un fethinde ehir iindeki halkn veocuklarnn dncelerinden geliyor. O anane yoluyla Bizansllarn varisiolduklarn zannedenler bu gn bir matem gn olarak semitir. O gn matemtuttuklarna iaret olmak zere bir ie ellerini srmezler15.Bylece Sheyl nver Osmanl medreselerindeki sal tatilini Bizansllarnvarislerinin tesirine balyor. Tarihte milletler birbirlerine az ya da oktesir etmilerdir, bu normaldir. Fakat bu hususu oraya balamamak gerekir.nk, Hocann Fatih Klliyesi isimli eserinin 97. Sayfasnda naklettii Fatihvakfiyesinde u bilgileri buluyoruz. "...Bir mderrisi bari tayin oluna, takzmrei erifei mderrisini fiham beyninde terk ve tatili mutad eslaf kiramolan eyyamn gayrinde klle yevmin medresesine varup..." Buradan da anlalyorki bu tatil gnleri stanbul'un fethinden sonra det olmam, bilakis ondan ncede ayn gnlerin tatil olarak gemekte olduu bir vakadr.Cuma ve sal tedris gnlerini ikiye bler. gn ders, bir gn tatil; iki gnders, bir gn tatil formlyle alan renciler, bu gnlerde gerek gemidersleri hatrlamak iin alma yapma, gerek temizlik yapp dier ihtiyalarntemin etme ve15 A. e, s. 988081


35/91

a " T, i$gerekse dinlenme imkann elde ederlerdi. te bu kolayl salamak iin salve cuma gnleri tatil olarak det olmutur.7 - rendiini Unutmamann Yollan:Herhangi bir kitaptaki bilgileri elde etmenin yolu, o kitab ya okumak veya

dinlemektir. renci ders alrken bu iki yoldan biriyle dersine alacaktr.Fakat Tertib-i Ulm'da deiik bir metot grmekteyiz. O da gnlk okuduu dersieksiksiz olarak yazmak. Bunu u beyitte dile getirmektedir: .-. f .,"Her ne okursan ger ok ger az - 'Her bir kitab sen ders be ders yaz."Bugn u bir gerek ki, herhangi bir kimseye en etkili ve sratli bir ekildebir ey retmek iin onun mmkn olduu kadar ok duyusuna hitap etmek gerekir.TV. 'nin radyoya ve yazl basna stnl buradadr. nk TV. hem grseldir,hem de iitseldir. Dolaysyla televizyon seyircisinin herhangi bir eyrenmesi daha kolay olmaktadr.renci de ilim tahsilini sadece okumakla deil, ayn zamanda okuduunu zethalinde yazarak yaparsa daha ok aza ile itirak etmi olur; ve daha abukrenir. Ayn zamanda yazarak okuduunun aklda kalma gc daha da kuvvetlidir.

Yazmann bir dier faydas da rendiklerini kayt altna almaktr. Bugnyazd bilgi aylar ve yllar sonra dahi onun kendi mal olmutur. stediizaman onu kullanabilir. Buna iareten82ilk inen ayetleri dnmek gerekir. Okumaktan ve yazmaktan bahsediliyor.Okumayann (Rabbnn adyla) ve yazmayann saptacan vurguluyor. Bunlar, yaniokuma-yazma, ilim elde etmek iin birer nemli ve hayati ehemmiyete haizaletlerdir16. Bu hususta Peygamberimiz (S.A.V) de "limi yaz ile kayd altnaalnz17" diye buyurmutur. Yalnz yaznn gzel ve doru olmasna dikkat etmekgerekir. Ayrca ok zaman ald da bir gerektir. Bu hususta da brahim Hakkyle demektedir:"Sabit, sahih, tok yaz kitabn - '' 'lmez ouldur kalsun sevabn."Imam- Azam Ebu Hanife'nin u sz de bu hususa k tutar mahiyettedir: "okince yaz yazma. Zira yaarsan piman olursun, lrsen svlrsn." (...) imamSerahsi ise yle demitir: "Ne kadar ince yazdksa piman olduk, ne kadarksaltarak yazdksa yine piman olduk18. Bu tavsiyeler renilen bilgiyi hatrdatutmann yollarndan biridir, ibrahim Hakk buna ek olarak Osmanllarda geerliolan u metodu da dile getirmektedir: rencinin, kendisinden daha aaderslerde okuyan rencilere derslerini daha iyi renmeleri iin onlarayardmc olmak, yani onlar ders altrmak. Bunu u beyitte ifade etmitir., .......16 Bu hususta geni bilgi iin bak. Ayhan, Halis, Eitime Giri veslamiyet'in Eitime Getirdii Deerler, s. 137-138 ve 139. Damla Yaynevi (st.1982)17 Ibnu Abdi'l Berr, Camiu Beyani'l llm ve Fadlihi, s. 91. , ............,18 Burhaneddin Zernuci, Talim'l Mteallim, s. 11. -, : ^ ;83> *f - t-, '"Sen ilmi hi sakl tutmayasn -akird okut kim unutmayasn."brahim Hakk bu metotla renciye bir ok ynden fayda salamaktadr. yle ki:1- Bir renci kendisinden aa snflarda okuyan birisini dersaltrmakla, o rencinin dersini daha iyi renmesini salam olur; byleceherkes ayn metotla alnca, eitim-retime bir canllk ve yepyeni bir ruhgelmi, ayn zamanda da eitimin kalitesi ykselmi olacaktr.2- Ders altran renci eski bilgilerini hatrlamakla beraber yeni yenibilgiler de elde edecektir. Zira Hz. Ali'ye atfedilen u szde de aklandgibi, limden baka neyi harcasan azalr; yalnz, ilim harcandka oalr19.


36/91

3- brahim.Hakk bu metotla, daha gen yata birini, bir bakasna yardmetmeye tevik etmektedir. Bylece bu renci karakter ynnden diergam birinsan olacaktr. stelik en ufak bir karlk ta beklemeyecektir. Zira kendiside istifade etmektedir. imdi byle bir okulda herkesin birbirine yardm etmekiin yartn dnelim... O okulda eitim ne kadar canl ve insanlarnkarakterleri birbirlerine kar yardm etmeye ne kadar msait... bu fevkalade

bir metottur.19 Bu szn kayna bulunamamtr.848-Dinlenme ve Elenmelim tahsiline balayacak olan renci iin daha balangta ne yapmasgerektiini aklayan brahim Hakk, onun bir insan olarak dinlenmeye veelenmeye de ihtiyac olduunu bilmektedir. stelik dinlenmenin boa gemi birzaman olarak deil, aksine yeni bilgileri elde etmek iin bir hazrlk dnemiolduu da bilimsel bir gerektir. I. Hakk elence ve dinlenme ile ilgili olarakyle demektedir:"Zeyrek erik ve salih refiki - '!pBuldunsa asan hace efiki, ,;;, ;Anlarla elen yarene gitme -

Karma halka hem sohbet etme."(Akll, anlayl, salih bir (veya birka) ders arkada ile mfik bir dershocas buldunsa eer, baka dost ve arkada aramana lzum yoktur. Bunlarla bozamanlarn geir, elenmeni bunlarla yap. Ayrca halkn arasna girip onlarlamalayani bir takm sohbet toplantlarnda bulunma).Elence ve oyunun eitimde nemli bir yeri vardr. Bununla ocuun ruh vebeden gelimesi bir nizam ve intizam dairesine alnmak gayesi gdld gibi,ocuun sosyal, hissi (he-yecansal), fikri vb. kuvvetleri ve yetenekleri tahrikedilip gelitirilmek istenir20.20 Bu hususta geni bilgi iin bkz. Cole, L-Morgan, John J. B. ocukluk veGenlik Psikolojisi (ev. Belks H. Vassaf), 228 vd; C. I. Sandstrm, a.g.e, 188vd; Yavuzer, Haluk, ocuk Psikolojisi, 191 vd; Bilgin Beyza, slam'da ocuk,(Ank. 1987), 146 vd.85Hz. Peygamber'in de, gerek ocuklar iin ve gerekse bykler iin, belliprensipler erevesinde oyun ve elenceyi tasvip ettii, bilhassa ocuklarnoyununa daha ok nem verdii bilinmektedir. Nitekim "Rivayetler, "ocuu olan,onunla o-cuklasn" diyerek btn babalara ocuklarn bizzat elendirmeleriniemreden Hz Peygamber'in, Ashaba kararak onlarla akalap latifeler yaptgibi, onlarn ocuklaryla da oynadn tasrih etmektedirler.(..-)Ayrca,"Kendi terbiyesindeki torunlar, Hasan ve Hseyin ile hizmetinde bulunanEnes'i (r.a), dier ocuklarla oynamak zere sokaa salarak onlar oyuna tevikettii bilinmektedir21.slm eitimcileri genel olarak ocuun oyununa mani olunmasn hogrmemilerdir. Nitekim Gazali, ocua oynamay yasaklayp devaml dersalmaya zorlamak onun kalbini ldrr, zekasn iptal eder ve hayatnnne'esini karr. Sonunda ocuk dersten kurtulmak iin bir hile dnmeyebalar22, demektedir. Yalnz oyunda meruiyyet snrnn almamasna dikkatedildii gibi, oyun arkadalarnn seimine de ehemmiyet verilmitir. NitekimIbn Sina "ocuk okulda, temiz ve ahlakl ailelerin ocuklar ile arkadaolmaldr. Zira onlarn terbiye ve edebi gzel, adetleri de beenilmitir"23,diyerek bu hususu aklamtr. te ibrahim Hakk, oyunu ve elenceyi, yukardaok zet olarak verdiimiz ekilde grm ve onu eitim sisteminin nemli kaideve kurallar arasna almtr.brahim Hakk, Osmanl geleneini de gz nne alarak imdiye kadar ilmi tahsilebalayan bir gencin nelere dikkat etmesi gerektiini genel olarak aklamoldu. Bundan sonra da her ilim dalnn retim ve reniminde takip edilmesigereken "zel metotlar" aklanacaktr. Bu arada Arapa ve Arapaya dayal edebtrler birer ikier cmleyle saylp daha sonraki blmlerde bunlarn eitim veretim usulleri genie anlatlacaktr. .... .-............. ->' .O'/;.1


37/91

!"'.; >,!!;iv.21 Canan, brahim. Hz. Peygamberin Snnetinde Terbiye, s. 252, (1980-Ankara)22 Gazzali. hya (ev. Ahmet Serdarolu) Bedir Yaynevi s. 168. st. 197423 Ibn Sina. Kitab's- Syase (ev. . zylmaz) baslmam nsham

C - ALET LMLERNE GENEL BAKI"kinci Bab Icmal- Alet"Osmanl Medreselerinde, ders kitaplarnn dili Arapa idi1. Eitim-retim byklde Arapayla yaplnca, ister istemez rencinin, ilk nce, alet ilmi olarakbilinen Arapa'y renmesi gerekirdi. Bunun iin de, Tertib-i Ulm'da genelkaidelerin vaz'ndan hemen sonra "kinci Bab Icmal-i Alet" denip, Arap-aya veonun blmlerine rencinin dikkati ekilmektedir. Bu cmleden olarak ubeyitleri gryoruz:"Bil lm-i Alet, ilm-i Arap'dr-On ikidir ol cmle edepdir".Bu beyitte alet ilminin, yani retim lisannn Arapa olduu vurgulandktansonra, aadaki beyitlerde, alet ilimlerinin bir geit resminin verildiinigryoruz.

"llm-i Lugat'tr2 bil itibak -Sani ve salis sarf3 itikak4Atay, Hseyin, a. g. e., s. 143Lgat ilmi, mfredlerin (kelimelerin) gsterdikleri eylerden (isimlerden) vemfredlerin ksmlarnn tekilinden bahseder. Sarf ilmi, Arapa da fiillerinekimi ilmidirBu ilim, yani tikak lmi Arapa'da baz kelimelerin, baz kelimelerden nasltrediini gsterir.88llm-i Nahiv'dir5 rabi' bil an -Oldi beinci llm-i Mean6, Altnc n ki llm-i Beyan'dr7-Vaz' Bedii8 andan niandr "Sabi ile samin I'ar-i Vafi -llm-i Aruz9, llm-i Kavafi10 Bil ilm-i tasi' Ina-i nesri11 -Bil ilm-i air Inad- i'ri12 Hadi aer' dir bil ilm-i mla13 -Sani aer' dir Adab- Ulya14"5 Bu ilim, yani Nahiv lmi her nisbi terkibin vaz' olunduu manann aslnadelaletinden bahseder. (Arapa cmle kuruluu ilmidir.)6 Meani lmi kelime terkiplerinin zelliklerini incelemeye, derece vefarklarn bilmeye yarar. Bylece terkipler yerinde kullanlr.7 Beyan lmi delillerin aklndan, bir manay eitli yollarlabildirmenin usulnden bahseden bir ilimdir.8 Bedii lmi sz gzelletirmek bakmndan Arapa terkiplerden bahseden birilimdir. Ama burada da halin icabna uygunluk ve delillerin ak olmasna riayetarttr.9 Aruz ilmi, iir iin nemli olan, muteber tutulan vezinlerin, llerinhallerinden bahseden bir ilimdir.10 Kavafi (kafiyeler) lmi, Bu ilim (iirde) beytlerin sonlarnn uygunolmasndan bahseder.11 na lmi: Bu ilim dal, iir ve nesir halindeki szlerin, ifadelerinbelagat ve fesahata uygun olup olmamasndan bahseder.12 Inad- i'ri: iir okuma ilmi13 lmi lmla:Bir dilin kelimelerini, ibaresini doru yazma ilmi.14 Adab- Ulya: Bir ilmi mnakaa ve mnazaray, adap ve erkanna greyrtmektir.89'.-*.. Annla Muhyiddin'de6 yrrsn, Oku Fenari7 Kul Ahmet8 iit -Bil Velediye9 adap ile git, emsiye10 oku hem kutb-u mantk11 -Davut Seyyid bil12 ol mdekkik, Tehzibi13 hfzet oku Celali14 -Mir ile bulsun mantk kemali".5 Hsamkati: Hsameddin Hasan el-Kati (V.760/1358)'nin Isagoci zerineyazd erhidir.6 Muhyiddin Telai'nin Hsamkati erhine yazd haiyedir.7 Fenari: emseddin Muhammed b. Hamza el- Fenari (V.834/1430)'nin Isagocizerine yazd erhin addr.8 Kul (Kavl-i)Ahmed: Kul Ahmed b. Muhammed b. Hdr'n Fenari zerine yazderhin addr.9 Velediye: Saaklzade Muhammed b. Ebi Bekr el-Mar'ai(V.1145/1732)'nin Mantka dair yazd eserdir.10 emsiye:Necmddin mer b. Ali el-Kazvini'nin, hocas emsddin Mu-hammed'eithafen yazp, ismini de ona nispeten "emsiye" diye adlandrd Mantk ilmineait bir eserdir.11 Kutup:Kutubuddin Muhammed b. Muhammed el-Taftani (V.766/1364) ninemsiye' ye yazd ciddi ve tutarl bir erhdir. Asl ismi Tahrir'l -Ka-vaidi'l-Mantkyye fi erhi'- emsiyeye


52/91

12 Davud:Kutup zerine, Saadettin Taftazani'nin talebelerinden Kara Davud'unyazd haiyedir.13 Seyyid:Seyyid erif Crcani (V.816/1413)nin Kutup zerine yazdhaiyedir.14 Tehzib:Saadettin Taftazani'nin (V.793/1390)Mantk ile ilgili olarakyazd mehur eseridir. Asl ad: Tehzib'l-Mantk ve'l-Kelam'dr.

126(Isagociden sonra Hsamkati isimli eseri, onunla beraber de Muhyeddin isimlieseri okursun. Fenari' nin eserini Kul Ahmet'le oku, onlara Velediye isimlieseri kat. Mantk ilminin en ufuk eseri olan emsiye' yi oku. Bu alann enmdekkik (ince-| leyen, aratran) eseri olan Davut Seyyidi ren.)I. Hakk, hazrlam olduu bu programda, tpk Gazali gibi Mantk ilmininnemini bilen bir mtefekkir olarak ona ge-j reken nemi vermitir. Bu ilim dal zerine on eser okutan I. Hakk, rencidetutarl bir mantk silsilesi oluturmaya gayret(etmektedir. Okunan eserler, ann bu alandaki en nemli metin, erh vehaiyesidir. Bunlar okuyan rencinin o hede-| fe ulamamas mmkn deildir.te yandan tefsir, hadis, fkh, kelm gibi temel Islam'i Bi-llimler'den nce,

bu bilim daln okutmasnn da ayr bir yeri vardr. nk tutarl bir mantkmantalitesi olumadan, ne Kur'an ve Hadis, ne de dier Islami bilimlerinanlalmas mmkn de-|ildir.Ayrca Osmanl eitim sisteminde, bugn baz evrelerin anlad dar manada"Din" bir eitim yaplmyor, aksine an sosyo-kltrel ve entellektelbirikimi bir btn olarak renilmeye allyordu. Temel Islm bilimleri ise,eitim retimin merkezinde bulunuyordu.Bylece bu eseri okuyup, mantk ilmini kemale erdiren -jrencinin, allmkaideye uyarak daha nce eitim ve reti-jmini yapt ilim dallarndan biriniveya ikisini hem hatrlamak, jhem de daha ileri seviyede bilgileri elde etmekiin yeniden ele [almas isteniyor. te ele ald ilim dallarndan ilki, llm-iTec-Ivit'tir. Daha nce eitimini grd bu ilim dalnda, nceki gibi127artk ilk bilgileri elde etmek iin deil de, aksine daha ileri seviyedekibilgilere ulamak kastyla, ilim alemine yzyllarca hizmet etmi olan iki mhimve veciz eseri mtalaaya balyor. brahim Hakk bu hususu yle dile getiriyor;"Mantkla oku Tecvid-i ManzumBil atbi15 hem beriyye malum"Bu beyitte okunmak zere verilen eserler, Kur'an'n okunuunu teknik yndendestekleyen, Arapa eserlerdir. Burada belirtilen eserlerin okunmasnn bir okynden nemi vardr. Bunlar:1- lgili blmde, tecvidi, Trke kitaplardan renmeye alan renci, imdiise, bunu Arapa bir eserden okuyor. Arapa lisan renimini tamamlayan renci,artk yeni bir dnyann kapsndan ieri girip, oradaki bilgileri alacak durumagelmitir. Ayrca bu eserleri okumakla, teorik olarak rendii Arapaypratikte de desteklemi ve kuvvetlendirmi olmaktadr. Yani bu kitaplar onunasndan, lisan reniminde, bol bol yapmas gereken "metin zerinde alma"veya "altrma yapma" iin ayn zamanda bir frsattr.2- Tecvid ve kraat ilmi ile megul olanlarn ok iyi bildii Ib-n'l-Cezeri veatbi gibi eserlerin okunmas isteniyor. Bu eserlerin birincisi tecvid, dieriise usul- aere sahasnda birer kaynak eser mesabesindedirler. Bunlar, busahalardaki en ileri15 Ebu Muhammed Kasm e-atbi (V. 590/1194) nin, "atbiyye" diye mehur,Tecvid ve Kraat- Sab'a lmine dair, yazd eserinin addr. Eser, manzumdur.128(istiksa) seviyede ve en doru bilgileri ihtiva ederler, renciye bu nadideeserleri okutmakla, daha nce n bilgileri alan talebenin bu sahada da kemaleermesini temin etmi oluyor.Bu blm, fkhla ilgili iki mhim eserin okunmas ile sona eriyor. brahimHakk blmn son beytinde yle diyor:"erh-i Halebi16 bil, bul mesail -,,-; i,;> , t;;: Oku Vikaye17 olana mail" :


53/91

(Halebi'nin erhini okuyarak ren, onunla beraber Vika-ye'yi de iyi tetkik et.)Yukarda isimleri verilen eserlerin hem Arapa olmalar, hem de fkhta bellibir seviyedeki kimselerin okuyabilecei derecede eserler olmalar, az nceanlatmaya altmz faydalar rencinin yakalayabilmesine yardmc olacakmahiyettedir.16 brahim b. Muhammed el-Halebi (V. 956/1549) nin, Furu-u Fkha dair yazd

eserdir.17 Vikayet'r-Rivaye fi Mesaili'l Hidaye: Burhan' -era Mahmud b. Sad-r'- era Ubeyduliah'n eseridir.129:

I- ADAB'L BAHS VE'L MNAZARA (CEDEL-DYALEKTK) LM VE RETM"Hem Bab- Samin Adap lmi" 1 - Cedel lminin Tanm ve Geirdii SafhalarDnmek ve tartmak, insan olmann en belirgin zelliklerinden birisidir. Herinsan, alm olduu kltr ve elde ettii bilgi erevesi iinde problemlerinizmek, mkemmele doru ykselmek, dnyaya geli ve gidiinin gayesini renmek,zellikle inan bakmndan huzurlu olabilmek iin dnme ve tartmaya kendinimecbur hisseder.

Bu durumda insan, dnmeye nereden ve nasl balamal? Tartrken hangi sistemve kurallara uymal? Kimlere kar nasl delil getirmeli ve hangi delillerisemeli? Dnme ve tartmada gereki bir yaklamla en ksa yoldan sonucanasl varlr? phesiz ki, bu gibi sorular, dnen ve tartan insanlar herzaman megul etmi ve bunlara gereki cevaplar bulmaya zorlamtr. Bulunancevaplar yahut hal areleri, mnfe-rid birer reete durumunda kalmam, aksineilmi bir disiplin olarak ortaya km ve zamanla gelimitir. te bu ilme, ilkn-ce "Diyalektik", "Cedel", daha sonra da "Ada b' Mnazara" ilmi denmitir.Bahs ve'l"Antik Yunan filozoflarnn eseri olarak bilinen Diyalektik (di-alectica),Latincede: Dil, nutuk, iki kii arasnda karlkl konuma anlamlarna geldiigibi; istidlal (akl yrtme) sanat anlamna da kullanlmtr. Diyalektiktekikonuma, karlkl olup, iki130kii arasnda cereyan eder. Konuanlardan biri soran, dieri de cevaplayandurumunda bulunur; ve genellikle elikiye drerek muhatabn reddetme yoluizlenir"1.Cedel ise: Arapa, ce-de-le- kknden treyen ve birok manalarnn yannda,"delile, delille karlk vermek, bir fikri ar lde ve kavga yaparcasnasavunmak2, gibi manalara da kullanlan bu kavram, istilahi ynden yle tarifedilmektedir: "Cedel, verilen bir cevaba veya kabul edilen bir dnceye ztolan baka bir dnceyi benimsetmeye gayret gsterme sanatdr"3. Farabi'nin butarifi yannda Ibn Sina da yle diyor: "limlerin ounca vlen ve kabul grenyollardan biriyle, hasm ilzam etmek iin yaplan kar k (muhalefet)tr."Cr-cani ise: "Tarifat" nda, savunulan ekol galip getirmek ve kabul ettirmekiin tartmadan ibarettir," diyor4.Ksaca tantmaya altmz Diyalektik ve Cedel ilmi, bir konuda gereiaratrp ortaya koymaktan ok, bir dncenin, bir iddiann veya doruluukabul edilen herhangi bir fikrin savunulmasnda kullanlr.Mnazaraya gelince: Arapa na-za-ra- kknden tremi olan bu kelime, kk manasitibariyle, bakmak, dnmek, mtalaa etmek, yardm etmek, korumak, gzetmek....gibi manalara kullanlr5. Mnazara da, beraber bakma, beraber dnmeanlamlarna gelmektedir. Mnazara ilminin ad ve tanm bu anlama dayanlarakkarlmtr. yle ki:Yavuz, Yusuf evki, Kur'arn Kerim' de Tefekkr ve Tartma Metodu, s. 3, (1983Bursa)Yavuz, a.g.e., s. 3, Zahir b. Avvad el-Elmai, Kur'an'da Tartma Metotlar (ev.Ercan Elbinsoy), s. 25, (st. 1984 ) Yavuz a.g.e. s. 4 el Elmai a.g.e. s. 26-27Topalolu, Bekir- Karaman, Hayrettin; Arapa Tfte Yeni Kamus s.44 Yavuza.g.e. s. 5 . ' .131


54/91

Mnazara lmi: "Karlkl olarak konuan iki kiinin gerei ortaya koymakamacyla, iki dnce arasndaki nispet hkmnn doruluk veya yanllnanlamak iin, dnme glerini istenen konulara yneltmelerinden bahseden birilimdir6. Ksaca zetlersek, Mnazara: Gerei ortaya koymak iin yaplan birekip aratrmasdr.Hicri III. Asrda tercmeler yoluyla slm Dnyasna Aristo mantyla birlikte

giren diyalektik, burada Cedel lmi adn almtr.Cedel lmi, baz faydalarnn yannda, yeni kltre tam manasyla ayakuyduramad iin, ona yeni vehe kazandran slam mellifleri artk cedelyerine "Adabu'l Bahs ve'l Mnazara" veya "llm'l Mnazara" adnkullanmlardr. Bylece slm dnyasnda bir ilim dal olarak okutulan Mnazaralminin, Cedel (Diyalektik) den ok faydal ve insanlar aras ilikileri kesmeyerine, kuvvetlendirme ynnde byk bir katksnn olduu bir gerektir. ZiraCedel, inter-personel ilikileri sekteye uratan, dmanlk ve tuussuba gtrenbir zellie sahipken7, Adabu'l Bahs ve'l Mnazara ilmi onu koruyup, besleyipgelitirmeyi hedeflemitir.2- Adab'l Bahs ve'l Mnazara lminin retimiMantk lminin bir alt disiplini olan Mnazara lmini, brahim Hakk, hemenmantk ilmini renen renciye okutmakla, Mantn ona kazandraca gc,

nasl ve nerelerde sarf edeceine dair bir l vermi oluyor. Bu gc, enfaydal ve yararlBu hususta geni bilgi iin Bkz. Yavuz, Y. evki, a.g.e., 1. Blm; el El-mai,Zahir b. Avvad a.g.e 1, Blm.132alanlara kanalize etmenin yollarn gsteriyor. Bu cmleden olarak yle diyor:Adab ren oku Hseyni8 -erh- Adud9 la bil, Mir Zeyni Merhum saakl retmi ayin -Adabdan eyle takrir- Kavanin10 Hsn'l Haini11 kl Adaba rehber -Hfzet Emali12 hem Fkh- Ekber13 a(Adap ilmini, Hseyniyi okuyarak ren, erh-i Adud ile Mir Zeyn isimli eserleride iyi oku.8 Hspvnivp-H x Asrda Niksar'da doan (918/1512) de Edirne ye g ettiibilinen Hseyin Efendi "Hseyin ah elebi Amasyavf'nin Mnazara ilmiyle ilgiliolarak yazd eserdir.9 erh- Adud: Abdurrahman b. Ahmet el Ici'nin (V.756/1355 ) Mnazara lmiyleilgili olarak yazd eser, birok mellif tarafndan erh edilmitir. Bunlarnen mehuru Mevlana Muhammed et Tebrizi (V.900/1494)nin yazd erhdir. Burada okastediliyor. Bu erhe de bir ok alim haiye yazmtr. Bunlarn en mehuru MirEbi'l Feth Muhammed'in yazd haiyedir. "erh- Abud la Bil Mir Zeyni" derkenbu haiyeye iaret ediliyor.10 Takrir-i Kavanin: Saakl Zade Muhammed b. Ebibekr el Mar'ai' nin Adaplailgili olarak yazd eserin addr.11 Hsn'l Hain: emseddin Muhammed b. Muhammed el Cezeri'nin (V. 833/1429)Hadislerden kard dua, vird, zikir, adap vb. gibi konular ihtiva eden bireserdir. Bir ok erhleri vardr. Asl ad "Hsn'l Hain min Kelam Seyyidi'lMrselin" dir.12 Emali: Trk Kelamclarndan Ferganali Osman el-Ui 'nin (V.575/1197)tertib ettii Akaidle ilgili bir eseridir.13 Fkh- Ekber: Ebu Hanifenin (V. 150/767) Akaid'le ilgili olarak yazdbir eserdir.133Merhum Saakl Zade' nin Kavanin isimli eserini anlayarak oku.Hsnu'l Hain isimli eseri Adap ilmine klavuz eyle, Ema-li ve Fkh- Ekberisimli eserleri de ezberle).ibrahim Hakk, sadece kendinden ncekileri nakleden deil, bir takm yeniliklereak bir ilim adamdr. Nitekim daha nce onu Farsaya kar byle bir tutumierisinde grmtk. Ayrca Hikmet'e (felsefeye) kar da ayn tavr ortayakoyacan ile-riki sayfalarda greceiz. Ona gelinceye kadar, Farsa dersimedreselerde okunmamasna ve felsefeye de gereken nem verilmemesine karlk,o, faydal grd iin baz tedbirler muvacehesinde, hazrlad programdaonlara da mnasip yerler verdi.


55/91

imdi ise, yine bal bana bir "Adab'l bahs ve'l Mnazara" blm am vebunun muhtemel zararlarnn nne gemek iin de gereken tedbirleri almtr. Butedbirleri ylece zetleye biliriz:Bu blmde, "Cedel" ile deil de, "Adab'l bahs ve'l Mnazara" ile ilgilieserleri programa almas, mnazara adab ile ilgili eserleri, dolayl yoldandestekleyip, yol gsteren Hadis, Fkh, Kelam ilimlerine ait kitaplar okutmas,

bu tedbirli davrann bir neticesidir. Zira insanlar bu hususta yle eitmeklazm ki, mnazara annda, hissiyatna (duygularna) esir olmadan kendisineretilen kaideler dorultusunda hareket edebilsin. Bunun iin de o meselehakknda geni bir bilgiye ve tecrbeye sahip olmak mecburiyeti vardr.1343- Adab'l Bahs ve'l Mnazara lminin YararlanAdab'l Bahs ve'l Mnazara lmi, slm kltrne bir ok faydalar saladgibi, bilhassa ilim erbabn, herhangi bir konuyu tartrken, nefsi ve hissisaikle hareket etmemesi gerektii gereine ulatrmtr. lim ehli, olanlarmeseleleri mtalaa ederek, grerek, tartarak, mnazara ve mnakaa yaparakbelli bir sonuca ularlar. Onlarn zemini hareketli zemindir. Durgunluk, ataletve "l topra serpilmilik" bu zeminde asla yer bulamamaldr. Bunun iinPeygamberimiz (S.A.V.), mmetin (alimlerinin) ihtilafn bir rahmet olarak14

nitelendirmitir. Bununla beraber her ihtilafn da rahmet ve hayr getireceidnlemez. te, ilmi bir mevzuda ortaya kan ihtilafn hayrla neticelenmesiiin, muhakkak uyulmas gereken birtakm kaide ve kurallardan meydana gelen birsisteme ihtiya vardr. Belirtilen ihtiya bu dersle giderilmi olacaktr.Adab'l Bahs ve'l Mnazara lmini, demokrasiyi bir yaama biimi olarak seentoplumlarn renmesi ise, zerinde durmalar gereken konular ierisinde enarlkl olanlarndan birisidir. Zira, Demokrasi, her fikrin ve dncenin, hergrn rahata tartlabildii bir ortam olarak bilinmektedir. Her dnceyitartan insanlar elbette bu hususta dikkat etmeleri gereken baz kurallarolduunu bilmeleri gerekir. te bu ilim dal insanlara o kurallar reten birbilgi hazinesidir. te bu sebeplerden dolay, u anda Trkiye'de en yksekseviyede din eitimi yapan lahiyat Fakltelerimizde bata olmak zere,zellikle "Sosyal Bilimler" in eitiminin yapld dier faklte ve yksekokullarda, byle bir dersin okunmasnn ok faydal olaca kanaatndayz. Bublm, lgat ilmiyle, Farsaya tekrar14 Acluni, Kef'l Hafa, c.1 s.64 Hadis No: 153 (Beyrut 1351)135dikkat ekilmek suretiyle bitiriliyor. Bu usul, genelde Osmanl Medreselerinin,zelde ise,Tertib-i Ulm'un genel deti olduu daha nce vurgulanmt. Blmyle sona eriyor:"Tarif-i Seyyid15 bil istilah -Hem Ehteri16 den zabtet shah Van kuluni bil Kamusa bul reh -Fars- Halimi bil nimetullah"(Kavramlar aklayan Tarif-i Seyyid isimli eseri iyi ren, Ayrca Ehteriisimli eseri kendine ml etVankuli isimli eseri ren ve ciddi lgatlara ula. Ayrca Halimi isimli FarsaLgati da bir nimet olarak bil ve onu ren.)

Dokuzuncu blm, Belagat ilimlerine tahsis edilmitir.15 Tarifat- Seyyid: Vefat (816/1413)de olan Seyyid erif Crcani'ninstlaha dair yazd esendir.16 Ehteri: Ktahyal Mustafa b. emseddin'in (V.952/1545) yazd eserdir.Kendisi Arapa Trke szlktr.136J - BELAGAT LMLER VE RETMHem Bab- Tasi' llm-i Meani" 1 - nsan Psikolojisi ve Edebiyatnsann psikolojik yaps birtakm mtekabil izgilerden (Manev organlardan)meydana gelmitir. Bunlar korku ve mit, sevgi ve nefret, ferdilik vetoplumculuk, bamllk ve hrriyet gibi izgilerdir. Gerek ve hayal de insanruhunda bulunan mtekabil izgilerden iki izgidir.nsan bir ocuk olarak dnyaya geldiinde, bu izgiler ile donanm olarakgelir, bilahare psikolojik yap gelitike bu organlar vazifelerini ifa etmeyebalarlar. te, dier organlar gibi gerek ve hayal izgisi de gelimeye


56/91

balayp, bazen gerek, bazen de hayal ne karak, insana "gereki" veya"hayalci" grnmn kazandrr. Bu hususu Psikolog Muhammed Kutup yleanlatyor: "Douu itibariyle en erken ortaya kan g, tabiat ilerealiteninkidir. Ama hayal gc, ok abuk geliir. Ve bir mddet sonra ocuunruhunda, realitenin gc stnde bir a gibi oluumlar meydana gelir.lk ocukluk yllarnda, ocukta, gerekten gen bir hayal dnyas vardr. Her

eyi ve her eit eyay tahayyl edebilir kolayca... Hayal dnyasnda yaarken,gerek hayatta yayor gibidir... Bu alarda hayal kurmann, ocuun zerindenemli fonksiyonlar vardr. Hayal yoluyla geliir ocuun zihni kabiliyetleri.Daha sonra gelecek gereklerin temeli, sanki bu hayaller zerine kurulmaktadr.Zihninde dolaan her hayal, gelecekte zerine kurulacak yapnn yerini belirtir.137Yava yava pratik gerekler, hayal denizlerine atlr ve kaybolur. Bir mddetsonra da okyanuslarn derinliklerinde kaybolmu gerekler kupkuru adacklareklinde beliriverir. ocuun srekli olarak karlat ve faaliyet yaptd dnyadan atlr hayaller. Duyu ve dnceler aleminde, fikirler dnyasnda,bu kuru gereklerin tesiri gittike artar. Ayrca, bykler tarafndan yaplantelkin ve talimler ile de, hayaller bir bir atlmaya balar.Devaml olarak bilgiye tevik edilmesinden dolay, durmadan okyanusun dibindeki

adacklar belirmeye balar. Bu belirti gittike byr, geliir ve birbirinebal geni ktalar haline dner. Bulu ana doru ocuk, tekrar hayaldalgalarna kaplr. Halbuki buludan birka sene nce hayal perest olmaktanok, realisttir. Ama bulu a hayali, yepyeni bir hayal eididir. Artkhayalinde yer eden, cinler, devler, ejderhalar, konuan kular, yrtccanavarlar yoktur. imdi kurduu hayaller, daha ok duygusaldr. derinliininifadesi olan airane dncelerdir.Delikanllk anda, bir mddet sonra yeni bir realizm dalgas balargelimeye. Pratik hayatn gereklerine ve plak hakikatlerine kar koymak iinrealist olmann gerei anlalr.Tekrar yava yava hayal denizi kurumaya ve durgun sularn altndaki sarpkayalar belirmeye balar. Evet, problemlerin, engellerin, sorumluluklarn vevazifelerin sarp kayalar... Bu su, kuruduu zaman artk insann ruhu da lr vebir daha kolay kolay hayal ile iliki kuramaz.Baz kimselerde hayal, aynen eskiden olduu gibi canl, hareketli ve yaratcgce sahip olarak kalr. Biz bunlara sanatkarlar diyoruz. Dier kimselerise hayal deryalar kurumu138olduundan, onlar sanat eserleri ile avunarak geriye kalan glerini tatminetmeye alrlar1.Bylece insann gereki ynn tatmin etmek zere deiik ilim dallar vazifeliolduu gibi, hayal ve sanat ynn de doyurmak zere ilm-i Beyan, llm-i Bedii vellm-i Meani vazifelen-dirilmilerdir sanki.2-Edebiyat retimite Osmanl medreselerinde (Tertib-i Ulmda), rencinin bu yn iin ayr birblm alm ve onun sanat ynne de hitap edilmitir. brahim Hakk bu blmdeyle diyor:"llm-i Meani oku mkemmel -Telhis'i2 hfzet fehmet mtavvel3.(Meani ilmini mkemmel bir ekilde oku, Telhis'i ezberle onun erhi olanMtavvel isimli eseri de ok iyi anlamaya al).Meani ilmi, kelime tertiplerinin zelliklerini incelemeye, derece ve farklarnbilmeye yarar. Bylece sz ve tertipleri yerinde kullanarak, birinci sz,ikinciden nce syleyip hata ve yanlmadan kurtulmak mmkn olur. nktertiplerin, cmleciklerin her birinin kendisine uygun olarak birok zelliklerivardr. Bunlar belagatla uraanlar anlarlar. Yahut yaratllar sebebiylesan'atkar olanlar anlarlar, Araplar gibi. Yahut belagat1 Muhammed kutup, slam'a Gre nsan Psikolojisi (ev. A, Nuri)s: 150,151,152 den zet, (st, 1973)2 Telhis'l Miftah: ibnu Hacip'in (V. 570/1174) Belagatla ilgili eseridir.3 Mtavvel: Taftazani'nin Telhis zerine yazd erhin addr.139


57/91

ilmine meleke kesbetmi dier belagat erbab anlar. Bu hususiyetlerin bir ksmzevki olup, bunlar anlamak iin zevk-i selim sahibi olmak gerekir. Bazlarbeenmek eklinde olur. Belagat ve fesahat erbabnn beenmeleri bu trdr4.Bu meani ilmini anlatan satrlar Takprlzade'ye aittir. Burada bahsi geen"belaatlar", yukarda deindiimiz "hayal denizlerinin suyu kurumayanlardr"ki, her iki mellif de sanat ruhunu yaatanlar anlatmaktadrlar. Bu iki

mellifin anlattklarndan u sonuca ulayoruz: Her ilim okunarak elde edilir;Fakat belagat (edebiyat) ilmi iin muhakkak surette yaayan (sanatkar) bir ruhada ihtiya vardr.Daha sonra brahim Hakk yle devam ediyor:"llm-i Beyan dan bil istiare-Vaz' ve Bedii hem anda ara"(Beyan ilminden zellikle istiare, vaz' ve bedii (kelime ve cmlecikleri yerliyerinde ve gzelce kullanmay) ok iyi ren)Bylece Belagat ilmi denilen Meani, Beyan, Beddi, Vaz' ilimleri sayesinderenciye "Edeb" bir formasyon kazandrlmak hedeflenmi olunuyor. Bu sayederenci, hem zevk-i selim sahibi olup bir incelik ve sadelik kazanm olacak,hem de bu inceliini ve zevkini btn eserlerine ilemesini bilecektir.Blm, rencinin dikkatini iire yneltip, ondan da nasibini almasn isteyerek

son buluyor. Bu hususta yle deniyor:4 Bkz: Takprl Zade, Mevzuatu'l Ulum, c.1, s. 182140Bunlarla bile hem bil aruzi- erh- Adud' u5 bil vaz'n furuzi( Bunlarla beraber aruz veznini renmek iin erh-i Abud isimli eseri ciddi birekilde oku) ."llm-i Aruz' dan bil Endulsi6 -llm-i Kavaf bil nablusi7(Ayrca aruz bilgini daha st bir seviyeye ykseltmen iin Endulsi isimli eserive Kafiye bilgini gelitirmen iin de Nablusi isimli eseri oku)Bu blmde beiaat ilminin yannda, iir ve onunla ilgili ilimlere de yerverilmesinin baz sebepleri vardr. Bunlar ylece sralamak mmkndr.1- iirde olan ses ahengi ve ls, Bedii llmi'nde bulunan d gzellikmertebesindeki gibi olmasndandr. Onlar gibi bu da dinleyenlere zevk ve neeverir, insann iini aa

Ömer Ö̈zyılmaz - osmanlı medreselerinin eğitim programları

Documents