ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΛΛΗΝΑΣ · ©theodore g. zervas 2017 Πρώτη...

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΛΛΗΝΑΣ

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

ΘΕΟΔΩΡΟΣ Γ. ΖΕΡΒΑΣ

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΛΛΗΝΑΣ

Τυπική και άτυπη εκπαίδευσηκατά την ανάπτυξη

του ελληνικού πατριωτισμού (1880-1930)

Μετάφραση:Eλένη Αραβοπούλου

Eπιμέλεια έκδοσης:Βασίλης Αργυριάδης

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

© Theodore G. Zervas 2017Πρώτη έκδοση στα Αγγλικά από την Palgrave Macmillan, τμήμα τηςMacmillan Publishers Limited. Η παρούσα έκδοση μεταφράστηκε καιεκδόθηκε κατόπιν αδείας της Palgrave Macmillan. Ο συγγραφέας έχεικατοχυρώσει το δικαίωμά του να αναγνωρίζεται ως συγγραφέαςαυτού του έργου.

© (Για την ελληνική έκδοση) ΕκδόσειςΚολοκοτρώνη 49, Aθήνα 105 60Τηλ.: 210 3226343 - Fax: 210 3221238e-mail: [email protected]/enploeditions.gr

Α´ έκδοση: Ιανουάριος 2018

ISBN: 978-960-619-014-8

Tίτλος πρωτοτύπου: Formal and Informal Education during the Rise of Greek Nationalism

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

Περιεχόμενα

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Εισαγωγή: Μάθηση πέρα από το σχολείο και την τάξη . . . . . .15

Η σημασία της άτυπης μάθησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

Σύντομη περιγραφή κεφαλαίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Ορίζοντας την τυπική και την άτυπη μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

Παιδιά και εθνική ταυτότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Άτυπη μάθηση στα ελληνικά πατριωτικά πλαίσια . . . . . . . . . . . . .42

Άτυπη μάθηση και ανάπτυξη της δημόσιας εκπαίδευσης . . . . . .52

Συγκριτικές και διεθνείς προοπτικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Οικογένεια, κοινότητα και παιδική ηλικία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα στην Ελλάδα . . . . .63

Οικογένεια και γάμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

Αγροτική ζωή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

Αστική ζωή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

Παιχνίδια, είδη ένδυσης και η ζωή των παιδιών . . . . . . . . . . . . . . . .83

Αρβανίτες, Βλάχοι και Σλαβόφωνοι: Η περίπτωση των ελληνικών μειονοτήτων και η άτυπη μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97

Αρβανίτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98Βλάχοι (Αρμάνοι) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102Σλαβόφωνες κοινότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Το σχολείο και το σχολικό βιβλίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

Φοίτηση στο σχολείο και άτυπη μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

Το σχολικό κτίριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

Η εμπειρία του σχολείου και της σχολικής τάξης . . . . . . . . . . . . . .121

Θέματα γλώσσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Το σχολικό βιβλίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131Ανάλυση διάφορων σχολικών εγχειριδίων . . . . . . . . . . . . . . . .134

Μετάβαση στην τυπική εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Ελληνική παιδική λογοτεχνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Παιδική λογοτεχνία και άτυπη μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Διαβάζοντας στο σπίτι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

Έκδοση και διάδοση των παιδικών βιβλίων και περιοδικών . . .155

Συνέχεια και αλλαγή στην ελληνική παιδική λογοτεχνία . . . . .165

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

Ελληνική παιδική λογοτεχνία σε πατριωτικά πλαίσια . . . . . . . .173

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Άτυπη μάθηση μέσα από τις ιστορίες, τα τραγούδια και το παιδικό Θέατρο Σκιών . . . . . . . . . . . . . . . . . .179

Ιστορίες, τραγούδια και άτυπη μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181

Λαογραφία στη σύγχρονη Ελλάδα: μικρό ιστορικό . . . . . . . . . . .183

Μάγισσες, βρικόλακες, νεράιδες και άλλες ιστορίες σε περιβάλλον άτυπης μάθησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194

Κάλαντα και άλλα τραγούδια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199

Το ελληνικό Θέατρο Σκιών σε περιβάλλον άτυπης μάθησης . . .200

Τα έργα του Καραγκιόζη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203

Συμπέρασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6Εμπειρίες άτυπης μάθησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215

Χρήστος Χρηστοβασίλης: Άτυπη μάθηση στο ελληνικό χωριό όπως στο σπίτι . . . . . . . . . . .217

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο ελληνικός ορθόδοξος χριστιανισμός στα περιβάλλοντα άτυπης μάθησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223

Νίκος Καζαντζάκης: Μαθαίνοντας μέσω της εμπειρίας σε περιβάλλον άτυπης μάθησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

Η καλλιτεχνική απόδοση των παιδιών από τον Νικηφόρο Λύτρα και τον Νικόλαο Γύζη σε περιβάλλοντα άτυπης μάθησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237

Από την άτυπη μάθηση στην τυπική μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7Συμπέρασμα: Άτυπη μάθηση σήμερα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249

Εκπαίδευση και μάθηση στην Ελλάδα σήμερα . . . . . . . . . . . . . . . .255

Νέες τεχνολογίες και άτυπη μάθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260

Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263

Σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

στον Ελένιο

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

Πρόλογος

Αυτό το βιβλίο ξεκίνησε το φθινόπωρο του 2014 με μιαπολύ απλή ερώτηση: Πάντα μάθαιναν τα παιδιά και πάνταοι άνθρωποι δίδασκαν τα παιδιά; Το προσωπικό και τοακαδημαϊκό μου υπόβαθρο με οδήγησε να εξετάσω πιοπροσεκτικά το ερώτημα αυτό όσον αφορά στην Ελλάδα.Και οι δύο μου γονείς γεννήθηκαν εκεί, και σύμφωνα μεεκείνους οι πρόγονοί μας έζησαν στην Ελλάδα για όσο μπο-ρούσαν να θυμηθούν. Οι παππούδες, οι προπάπποι και οιπρο-προπάπποι μου ήταν όλοι αγρότες. Οι πρώτοι Έλληνεςπρόγονοί μου ήταν πιθανόν αγρότες (με περιστασιακάκάποιον οικοδόμο, ιερέα, έμπορο ή φιλόσοφο), πηγαίνονταςπίσω μέχρι περίπου το 7000 π.Χ., όταν η γεωργία εισήχθηγια πρώτη φορά στα Βαλκάνια από νεολιθικούς αγρότεςαπό τη Μέση Ανατολή. Αυτοί οι πρώτοι αγρότες συνάντη-σαν τους ντόπιους κυνηγούς και τους δίδαξαν πώς να καλ-λιεργούν. Ήταν μία από τις μεγαλύτερες τεχνολογικές και-νοτομίες που εισήχθησαν ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Ηγεωργία παρείχε εύκολη πρόσβαση σε τρόφιμα, ήταν ασφα-λέστερη από το κυνήγι και τη συλλογή τροφών και έδωσεστην ανθρωπότητα περισσότερο ελεύθερο χρόνο να σκεφτείιδέες και τρόπους για να κάνει ευκολότερη την ανθρώπινηζωή. Μέχρι τη στιγμή που οι αγρότες αυτοί έφτασαν σταΒαλκάνια, μια γεωργική επανάσταση εξαπλωνόταν γρήγο-ρα σε ολόκληρο τον υπόλοιπο κόσμο.

Οι κοινότητες δούλευαν τη γη η μια δίπλα στην άλλη. Οιγονείς, οι παππούδες, τα παιδιά και τα άλλα μέλη της κοι-νότητας εξαρτιώνταν από τη γη για την επιβίωσή τους. Οι

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

εκτεταμένες οικογένειες ζούσαν μέσα στην κοινότητα. Ταπαιδιά δένονταν με τους γονείς και τους παππούδες τουςμέσα από την εργασία μαζί τους. Παρακολουθούσαν καιθαύμαζαν τις μητέρες και τους πατέρες τους καθώς μετα-μόρφωναν τη γη, φρόντιζαν το σπίτι και δημιουργούσανυπέροχα πράγματα με τα χέρια τους. Τα παιδιά ήταν μεγά-λο περιουσιακό στοιχείο για την οικογένεια. Πρόσφερανεργασία στο αγρόκτημα και βοηθούσαν στο σπίτι και τηνοικογένεια.

Η γεωργία ήταν μια σημαντική ανακάλυψη στον τρόπομε τον οποίο οι άνθρωποι ζούσαν, δούλευαν και αλληλεπι-δρούσαν μεταξύ τους. Η γη ήταν αναμφισβήτητα σημαντικήγια τους πρώτους ανθρώπους, τόσο πολύ που οι γονείς καιοι παππούδες δίδασκαν τις δεξιότητες καλλιέργειας σταπαιδιά τους που τις μετέδωσαν στα δικά τους παιδιά. Οικωμοπόλεις και οι πόλεις ξεπήδησαν πάνω στη γη και μαζίεμφανίστηκαν θεσμοί όπως η κυβέρνηση, η θρησκεία, οοργανωμένος στρατός, και ένα πολύπλοκο σύστημα γραφής.Αυτός ο τρόπος ζωής θα συνεχιζόταν για αρκετές χιλιετίες.Περίπου 9.000 χρόνια αργότερα, ο πατέρας και η μητέραμου θα έσπαζαν την πολυετή οικογενειακή μας παράδοση.Θα εγκατέλειπαν τη γεωργία και θα «υιοθετούσαν» πιοσύγχρονους τρόπους ζωής. Ο πατέρας μου, ένας πωλητήςασφαλειών, και η μητέρα μου, μια εργάτρια εργοστασίου –και οι δύο θα γίνονταν αργότερα επιτυχημένοι εστιάτορες.Τα ονόματα και των δύο εξακολουθούν να είναι απομεινά-ρια του οικογενειακού μας παρελθόντος, ο πατέρας μουονομάζεται Γεώργιος «γεωργός» και η μητέρα μου Δήμη-τρα, όπως η αρχαία ελληνίδα θεά Δήμητρα, η προστάτιδατης Γεωργίας. Είναι οι πρώτοι από την οικογένεια που δενέπιασαν ποτέ φτυάρι ή δρεπάνι και δεν εργάστηκαν συστη-ματικά σε ένα ελληνικό αγρόκτημα.

12 Θεόδωρος Γ. Ζέρβας

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

Ακόμα και σήμερα, ένα πρόσφατο τεστ DNA που έκαναδείχνει ότι οι περισσότεροι από τους προγόνους μου ήταναγρότες παρά κυνηγοί-συλλέκτες. Υποθέτω ότι η καλλιέρ-γεια της γης εξακολουθεί να κυλά στο αίμα μου. Ο μεγαλύ-τερος αδερφός μου και εγώ είμαστε οι πρώτοι στην οικογέ-νειά μας που λάβαμε τυπική εκπαίδευση μετά το λύκειο.Επίσης, οι πρόγονοί μας δεν μας δίδαξαν ποτέ τις πολυπλο-κότητες της καλλιέργειας της αργολικής πεδιάδας. Πώςσυνεχίστηκε η γεωργία για τόσο καιρό στην Ελλάδα και σεάλλα μέρη του κόσμου; Η εκπαίδευση ήταν ο πυρήνας τηςμακράς επιτυχίας της αγροκαλλιέργειας. Αλλά για το μεγα-λύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας δεν υπήρχαν σχολείαγια να διδάξουν τους ανθρώπους πώς να καλλιεργούν, ούτευπήρχαν επίσημοι φορείς να διδάξουν στα παιδιά αυτές τιςπρακτικές. Δεν υπήρχαν καθορισμένα προγράμματα σπου-δών, ούτε σχέδια μαθημάτων, ούτε επίσημες εκτιμήσεις γιατην αγροκαλλιέργεια.

Το βιβλίο αυτό εξετάζει την εκπαίδευση τόσο σε τυπικάόσο και άτυπα περιβάλλοντα μάθησης, στα τέλη του 19ουαιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Όπωςσυνέβαινε και με τις πρακτικές της καλλιέργειας, οι άνθρω-ποι πάντα μάθαιναν ο ένας από τον άλλο σε περιβάλλονάτυπης μάθησης. Τα παιδιά πάντα μάθαιναν και πάνταυπήρχαν δάσκαλοι να τα διδάξουν. Πριν τέσσερα χρόνιαγεννήθηκε ο γιός μου. Για αρκετές εβδομάδες πριν τη γέν-νησή του, η σύζυγός μου κι εγώ διαβάσαμε πολλά βιβλία καιιστοσελίδες προσπαθώντας να βρούμε ένα κατάλληλο όνο-μα για τον γιο μας που ερχόταν σύντομα. Στο τέλος σκεφτή-καμε το όνομα Ελένιος, όπως τη γιαγιά μου από τον πατέραμου, την Ελένη. Με έκπληξη διαπιστώσαμε ότι δεν υπήρχεκαμιά ιστορική αναφορά Ελένιου. Ακόμα και σήμερα, ότανταξιδεύουμε στην Ελλάδα και οι άνθρωποι γύρω μας

Μαθαίνοντας να είσαι Έλληνας 13

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

ρωτούν τον γιο μας το όνομά του, κοιτούν περίεργα τη σύζυ-γό μου κι εμένα, και ρωτούν: «Και ποιος ήταν ακριβώς οΕλένιος;». Φαίνονται ακόμα να νομίζουν ότι κάποια στιγμήυπήρξε κάποιος σημαντικός άνθρωπος με το όνομα Ελένιος.

Γιατί δόθηκε στο θέμα της άτυπης μάθησης τόσο λίγηπροσοχή από τους ιστορικούς, τους θεωρητικούς της εκπαί-δευσης και τους δασκάλους; Γιατί θεωρούμε ότι η εκπαί-δευση υπάρχει μόνο στη σύγχρονη περίοδο και μέσα στουςτέσσερις τοίχους μιας σχολικής τάξης; Ο Αμερικανός εκπαι-δευτικός φιλόσοφος John Dewey κατανόησε τη σπουδαιότη-τα της μάθησης μέσω της εργασίας ή μέσω της εμπειρίας. ΟDewey, ο οποίος ως παιδί πέρασε χρόνο στο αγρόκτημα τουπαππού του στο Βερμόντ (πολιτεία των ΗΠΑ), βρήκε αυτήτην εμπειρία ως μία από τις πιο πολύτιμες μαθησιακέςεμπειρίες του. Για τον Dewey «η εκπαίδευση δεν είναι προ-ετοιμασία για τη ζωή, είναι η ίδια η ζωή!». Όπως ο Dewey,αναρωτιέμαι ποια είναι η καλύτερη εκπαίδευση για τα παι-διά σήμερα. Τα παιδιά θα μάθουν περισσότερα σήμερα στοσχολείο ή θα μάθουν περισσότερα έξω από αυτό και τη σχο-λική τάξη; Και αν τα παιδιά μαθαίνουν περισσότερα μέσααπό τις εμπειρίες τους από τη ζωή, θα πρέπει να συνεχίσου-με να υποθέτουμε ότι μια καλή εκπαίδευση βρίσκεται μόνομέσα στο σχολείο;

Θεόδωρος Ζέρβας Ph.DΣικάγο 2016


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

KEΦΑΛΑΙΟ 1

Εισαγωγή: Μάθηση πέρα από το σχολείο και την τάξη

Στον σημερινό κόσμο, η μάθηση λαμβάνει χώρα σχε-δόν σε κάθε κοινωνικό περιβάλλον. Ορισμένα από

αυτά τα περιβάλλοντα μάθησης είναι πιο αντιληπτά απόάλλα. Το πιο προφανές είναι η σχολική τάξη, όπου κάθεμέρα τα παιδιά διερευνούν μια σειρά θεμάτων, ασχολούνταιμε μια ποικιλία μαθησιακών δραστηριοτήτων και θέτουνερωτήματα σε πολλά θέματα και προβλήματα. Η μάθησηλαμβάνει χώρα στην τοπική βιβλιοθήκη ή στο βιβλιοπωλείο,όπου το διάβασμα και η έρευνα επιτρέπουν σε κάποιον ναανακαλύψει κάτι καινούργιο και ενδιαφέρον. Η μάθησηπραγματοποιείται, επίσης, στο σπίτι, όπου η ανάγνωση τηςπρωινής εφημερίδας της Κυριακής, η προετοιμασία τωνασκήσεων για την άλλη μέρα, η ενασχόληση με το διαδίκτυοσυχνά εκθέτουν κάποιον σε κάτι νέο και διαφορετικό. Άλλαπεριβάλλοντα μάθησης δεν είναι τόσο αντιληπτά. Η δουλειάστο γραφείο, όπου παρακολουθεί συναντήσεις, απαντά σεμηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και τηλεφωνήματακαι μελετά μακροσκελείς αναφορές καθίσταται περισσότε-ρο επιβαρυντική από μια μαθησιακή εμπειρία. Ή το τοπικόκαφενείο όπου οι τακτικοί πελάτες ενημερώνουν ο ένας τονάλλο για τα νέα και τις καιρικές συνθήκες της ημέρας ή μοι-ράζονται τα τοπικά κουτσομπολιά.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν κάτι καινούργιοκάθε μέρα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι περισσότεροιάνθρωποι είναι περίεργα πλάσματα με ανυπολόγιστη επι-

�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

θυμία να μάθουν κάτι που δεν το γνώριζαν ήδη. Όταν οιάνθρωποι επεξεργάζονται πληροφορίες, θα μπορούσαμε ναπούμε ότι συμμετέχουν στην πράξη της μάθησης. Στηνπραγματικότητα, η μάθηση συχνά θεωρείται δεδομένη. Ορι-σμένα βιβλία μπορεί να είναι πιο ενδιαφέροντα σε εμάς απόό,τι σε άλλους, μερικοί άνθρωποι μπορεί να είναι πιο διορα-τικοί από άλλους, και μπορεί να θεωρούμε κάποιες ταινίες,τηλεοπτικές εκπομπές ή παιχνίδια πιο διασκεδαστικά απόάλλα. Σε πολλές περιπτώσεις, δεν αντιλαμβανόμαστε ότιμαθαίνουμε (ίσως επειδή εκείνος ο λαμπτήρας πάνω από τακεφάλια μας δεν ακτινοβολεί όσο συχνά θα θέλαμε), αλλάξέρουμε ότι αρχίζουμε να μαθαίνουμε σχεδόν αμέσως μόλιςέρθουμε σε αυτόν τον κόσμο, και ότι αυτή η διαδικασίασυνεχίζεται σε όλη τη ζωή μας.

Οι πρώτες μας επαφές με τη μάθηση θα μπορούσαν ναπεριγραφούν στην καλύτερη περίπτωση ως στοιχειώδεις –αρχίζουμε να βλέπουμε, να αγγίζουμε, να μυρίζουμε και ναγευόμαστε πράγματα, έτσι ώστε να μπορούμε να κατανοή-σουμε καλύτερα τον κόσμο γύρω μας. Μόλις ακονίσουμε τιςαισθήσεις μας, αναπτύσσουμε μια φυσική τάση να πάμεπέρα από τα γνωστά μας όρια και να εξερευνήσουμε νέααχαρτογράφητα μέρη. Γινόμαστε πιο ανεξάρτητοι και προ-σπαθούμε να αγγίζουμε, να παρατηρούμε ή ακόμα και ναγευόμαστε οτιδήποτε είναι καινούργιο για εμάς. Αρχίζουμενα συγκρίνουμε πράγματα και να βρίσκουμε ομοιότητες καιδιαφορές μεταξύ τους. Οι άλλοι βοηθούν, επίσης, στη μόρ-φωσή μας. Μας δείχνουν πώς να κάνουμε απλές εργασίες,να στοιβάζουμε ξύλινα τουβλάκια, να ταιριάζουμε διάφορασχήματα μέσα από στενά ανοίγματα, να δείχνουμε οικείααντικείμενα, να χτυπάμε παλαμάκια και να στέλνουμεφιλιά σε όσους νοιάζονται για εμάς. Είμαστε, επίσης, εκτε-θειμένοι σε μια ποικιλία ιστοριών και τραγουδιών. Γνωρί-


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

ζουμε παιχνίδια και βιβλία, και μαθαίνουμε από την εξερεύ-νηση του περιβάλλοντός μας και από την κοινωνικοποίησημε άλλους.

Αργότερα πηγαίνουμε στο σχολείο, ένα μέρος που ημάθηση είναι πιο τυπική και καλύτερα ρυθμισμένη. Τώραέχουμε ειδικούς που διδάσκουν και βοηθούν στην αύξησητων μαθησιακών διαδικασιών μας σε ένα περιβάλλον όπουη μάθηση ενθαρρύνεται και υποστηρίζεται από τις οικογέ-νειές μας, την κοινότητα και το σχολείο. Μέχρι τη στιγμήπου ενηλικιωνόμαστε, η μάθηση συνεχίζεται στην τάξη τουλυκείου, στην τάξη κεραμικής, στη λέσχη φίλων βιβλίου,στην όπερα, στα ταξίδια μας, στις συνομιλίες και στην αλλη-λεπίδρασή μας με φίλους, συναδέλφους και άλλους πουείναι κοντά μας. Καθώς μεγαλώνουμε, ο ρυθμός που μαθαί-νουμε εντείνεται. Είμαστε σε θέση να επεξεργαζόμαστε τιςπληροφορίες πιο γρήγορα, μαθαίνουμε από τις προσωπικέςμας εμπειρίες και είμαστε σε θέση να χρησιμοποιούμεπερισσότερα εργαλεία για να εμπλουτίσουμε τη μόρφωσήμας. Κάνουμε πιο σύνθετες ερωτήσεις, ενώ ταυτόχρονααναζητούμε τις απαντήσεις στις ερωτήσεις αυτές, παρατη-ρούμε και σκεφτόμαστε τι έχουμε ακούσει, δει ή διαβάσει. Οιπεποιθήσεις και οι απόψεις μας είναι σταθερές και ο κόσμοςμας φαίνεται να αρχίζει να έχει όλο και περισσότερο νόημαμε κάθε καινούργια μέρα. Είμαστε ενθουσιασμένοι ότανμαθαίνουμε κάτι καινούργιο και, όσοι από εμάς ζούμε μιαζωή μάθησης, ευγενικά σκύβουμε το κεφάλι, ομολογώνταςταπεινά στους εαυτούς μας ότι είναι πολύ περισσότερα αυτάπου πρέπει να μάθουμε.

Όλοι μαθαίνουν και η ανθρωπότητα μαθαίνει από τηναρχή της ύπαρξής μας. Αρχικά η μάθηση ήταν κρίσιμη γιατην επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Για χιλιετίες οι χρήσι-μες πληροφορίες μεταβιβάζονταν από γενιά σε γενιά, ώστε


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

η ανθρώπινη ζωή να συνεχίσει να ευημερεί και οι μελλοντι-κές γενιές να συνεχίσουν την ύπαρξή μας. Οι πατεράδες, γιαπαράδειγμα, δίδασκαν στα παιδιά τους πώς να ψαρεύουνκαι να κυνηγούν, και οι μητέρες έδειχναν στους απογόνουςτους πώς να φυτεύουν και να συλλέγουν τρόφιμα, τα μεγα-λύτερα αδέρφια δίδασκαν τα μικρότερα πώς να αντλούννερό και να φροντίζουν τα ζώα. Επίσης, μαθαίναμε από τιςεμπειρίες μας, όπως να μην αγγίζουμε τη φωτιά αφούκάψαμε τα χέρια μας με αυτή, να αντιστεκόμαστε στην επι-θυμία να σκαρφαλώσουμε στα πράγματα από όπου είχαμεπέσει και, γενικότερα, να αποφεύγουμε τα μέρη που μαςφάνηκαν επικίνδυνα ή απειλητικά.

Με το πέρασμα των αιώνων, η πληροφόρηση και η γνώσηπροσαρμόστηκαν έτσι ώστε να μπορέσουμε να ενσωματω-θούμε αρμονικά στις συνεχείς αλλαγές που συνέβαιναν στονκόσμο μας. Η σύγχρονη εποχή έφερε νέες εφευρέσεις, ιδέεςκαι τρόπους ζωής και μάθησης, που όλα δημιουργήθηκαναπό την ανθρωπότητα και χτίστηκαν κατά τη διάρκεια τωναιώνων, από τη «μετάδοση» πληροφοριών από τη μια γενιάστην άλλη. Σήμερα συνεχίζουμε να μαθαίνουμε, αλλά ο σύγ-χρονος τρόπος ζωής έχει μετασχηματίσει τον τρόπο πουμαθαίνουμε. Ο εγκέφαλός μας έχει παραμείνει στο ίδιομέγεθος τα τελευταία διακόσιες χιλιάδες χρόνια και συνε-χίζουμε να επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες με τον ίδιοτρόπο, όπως έκαναν και οι πρόγονοί μας πριν από χιλιετίες.Ακόμα, μαθαίνουμε από τις προσωπικές μας εμπειρίες και,επειδή είμαστε κοινωνικά ζώα, μαθαίνουμε ο ένας από τονάλλο.

Οπότε τι άλλαξε; Έχουμε πρόσβαση σε πολύ περισσότε-ρες πληροφορίες μέσω των βιβλίων, του διαδικτύου καιμπορούμε να επικοινωνήσουμε και να μάθουμε από έναευρύτερο φάσμα ανθρώπων από ό,τι μπορούσαμε στο


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

μακρινό μας παρελθόν. Είμαστε σε θέση να ανακτήσουμεσυγκεχυμένα τμήματα πληροφοριών σε λιγότερο χρόνο απόόσο χρειάζεται η ανθρώπινη καρδιά να χτυπήσει και διαθέ-τουμε μια πληθώρα καινοτόμων εργαλείων, που μας βοη-θούν να επεξεργαστούμε αυτές τις πληροφορίες. Το περι-βάλλον διαβίωσής μας, στο οποίο ζούμε και από το οποίομαθαίνουμε, έχει επίσης μεταμορφωθεί. Η μάθηση δεν συμ-βαίνει, πλέον, στον στενό χώρο του τοπικού σχολείου και τηςκοινότητας. Σήμερα, ο κυβερνοχώρος έχει γίνει αναπόφευ-κτο χαρακτηριστικό για τον σύγχρονο μαθητή. Μπορούμενα μπούμε στο διαδίκτυο, να θέσουμε μια ερώτηση και ναλάβουμε μια απάντηση σε αυτή την ερώτηση από κάποιονπου ζει πέντε χιλιάδες μίλια μακριά. Μπορούμε να επικοι-νωνήσουμε με τους καθηγητές, τους συμμαθητές, τους συνα-δέλφους, τους φίλους και τα μέλη της οικογένειάς μας μέσωμιας πληθώρας περίπλοκων τηλεπικοινωνιακών συσκευών.Μπορούμε, επίσης, να βρούμε οποιοδήποτε βιβλίο, άρθρο,ταινία ή τραγούδι και να το μεταφέρουμε ηλεκτρονικά σεμια στιγμή στον υπολογιστή μας, στο τηλέφωνο ή σε άλλαεξελιγμένα ηλεκτρονικά εργαλεία. Η μάθηση πραγματικάδεν έχει όρια και οι δυνατότητές της είναι ατελείωτες.

Η σημασία της άτυπης μάθησης

Αυτό το βιβλίο αναφέρεται στο πώς οι νέοι μαθητές στηνΕλλάδα έμαθαν να είναι Έλληνες στα τέλη του 19ου και στιςαρχές του 20ού αιώνα σε άτυπα εκπαιδευτικά περιβάλλοντα.Αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο απευθύνει τα βασικά ερωτή-ματα που θέτει αυτό το βιβλίο για απάντηση, εξετάζει ταιστορικά περιγράμματα της άτυπης μάθησης με την αξιολό-γηση της αλλαγής και της συνέχειας με την πάροδο του χρό-


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

νου και λαμβάνοντας υπόψη τους κοινωνικούς, πολιτικούςκαι πολιτιστικούς παράγοντες που επηρέασαν την άτυπημάθηση. Επικεντρωμένο στη σημασία της άτυπης μάθησηςστα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, το βιβλίοαυτό αφοσιώνεται στη μάθηση εκτός του σχολείου. Ταυτό-χρονα, το τι μάθαιναν τα παιδιά και πώς μάθαιναν βοηθά,φωτίζοντας μια σειρά στάσεων, εντάσεων, αμφισημιών καιημερησίων διατάξεων, που εκδηλώνονταν τόσο από το κρά-τος όσο και από τον μαθητή. Με αυτόν τον τρόπο (και μεάλλους), το βιβλίο αυτό διερευνά τους άτυπους τρόπουςμάθησης στην Ελλάδα από το 1880 έως το 1930, ενώ βρί-σκεται στο επίκεντρο των ελληνικών εθνικιστικών συμφε-ρόντων και διατάξεων. Η αλληλεπίδραση μεταξύ του τιμάθαινε το παιδί και ποιος διηύθυνε αυτή τη μάθηση συμ-βάλλει σε μια επικεντρωμένη μελέτη για τη μάθηση έξω απότο σχολικό περιβάλλον. Ως εκ τούτου, αυτή η μελέτη δενεστιάζει τόσο στη χρήση των αρχείων και των άλλων κρατι-κών καταγραφών, αλλά βασίζεται σε μια σειρά πηγών, πουστοχεύουν στα παιδιά που μαθαίνουν έξω από το σχολικόπεριβάλλον – αυτές περιλαμβάνουν: παιδικά βιβλία και παι-χνίδια, περιοδικά, απομνημονεύματα και μεταγραμμέναπαιδικά θεατρικά έργα.

Τα έτη 1880-1930 επιλέχθηκαν προσεκτικά για τη μελέτηαυτή. Ξεκινώντας από το 1880, παρατηρούμε αυτό πουπαρατήρησαν πολλοί ιστορικοί ότι ήταν το αποκορύφωματων ελληνικών εθνικιστικών φιλοδοξιών στα Βαλκάνια.Μέσα από τη μακροχρόνια φιλόδοξη πολιτική της Ελλάδας,τη Μεγάλη Ιδέα, το ελληνικό κράτος προσδοκούσε να ανα-κτήσει τα εδάφη που θεωρούσε μέρος του ιστορικού, πολι-τιστικού και γεωγραφικού χώρου της σύγχρονης Ελλάδας.Από το 1880 μέχρι το τέλος του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου(1918), το ελληνικό κράτος υπερδιπλασίασε το γεωγραφικό


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

του μέγεθος στα Βαλκάνια. Είχε ενσωματώσει το μεγαλύ-τερο μέρος της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Δυτικής καιΑνατολικής Θράκης, ολόκληρης της Θεσσαλίας, τμήματα τηςΜικράς Ασίας και ορισμένων νησιών στο Αιγαίο και το ΙόνιοΠέλαγος. Μέχρι το 1923, αυτές οι φιλοδοξίες διακόπτονταιαπότομα μετά την ήττα της Ελλάδας στην Τουρκία και τηνυπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, το 1923.

Τα κεντρικά γεγονότα της περιόδου, όπως οι ΒαλκανικοίΠόλεμοι 1912-1913, ο Α´ Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-1918και η ελληνική καταστροφή στη Σμύρνη (1922), δημιούργη-σαν τις προϋποθέσεις για την παραγωγή συγκεκριμένωντύπων ιστοριών, παιχνιδιών, τραγουδιών, ακόμα και ιστορι-κών αναφορών, τα οποία σφυρηλατήθηκαν μέσα στα κοινω-νικοπολιτικά πλαίσια της εποχής. Αυτή η περίοδος των 50ετών, αν και ιστορικά ευρεία, μας επιτρέπει να παρακολου-θήσουμε τη φυσική μετατόπιση των εθνικιστικών στάσεωντης Ελλάδας, από ένα επιθετικά φιλόδοξο εθνικιστικό κρά-τος σε ένα κράτος που υποχωρεί γεωπολιτικά, επιδιώκονταςδιεθνή ειρήνη και πολιτική σταθερότητα. Επιπλέον, κοιτά-ζοντας αυτά που μάθαιναν τα παιδιά, πρώτα στα τέλη του19ου αιώνα και μετά την ελληνική καταστροφή στη Σμύρνη,αυτό το βιβλίο προσφέρει μια νέα προοπτική για την ήδηφορτισμένη ιστορία του σύγχρονου εθνικισμού.

Έτσι, η ιστορία της άτυπης μάθησης βρίσκεται σε καλήθέση στην πρόκληση της αξιολόγησης των αλλαγών και τωνσυνεπειών των ελληνικών γεωπολιτικών στάσεων, πουεμφανίζονται στην Ελλάδα και ευρύτερα στα Βαλκάνια απότα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού. Επιπλέον,η ευρεία έγνοια για την τυπική και την άτυπη μάθηση, τόσοαπό τους κρατικούς φορείς όσο και από όσους καθημερινάσυμμετείχαν σε αυτή, αναπαράγει τους συγκλίνοντες εκπαι-δευτικούς στόχους και τις ημερήσιες διατάξεις. Αυτά που


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

μάθαιναν τα παιδιά σίγουρα επηρεάστηκαν από ό,τι συνέ-βαινε εκείνη την εποχή, αλλά ταυτόχρονα το ελληνικό κράτοςανησυχούσε αν, ό,τι μάθαιναν τα παιδιά έξω από το σχολείο,υποστήριζε τα συμφέροντα του έθνους και του κράτους.

Η άνοδος του εθνικισμού στην Ελλάδα, η πρόοδος τηςελληνικής εθνικής ταυτότητας και η διάδοση ενός ελληνικούεθνικού σχεδίου επηρέασαν το πώς μάθαιναν τα παιδιά καιτι μάθαιναν τόσο μέσα όσο και έξω από το σχολείο. Ως εκτούτου, το βιβλίο αυτό επιδιώκει να συμβάλει στην υπάρ-χουσα βιβλιογραφία για τη μάθηση, που επικεντρώνεταισχεδόν αποκλειστικά στη μάθηση μέσα σε τυπικά εκπαι-δευτικά περιβάλλοντα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η μάθησηδεν συμβαίνει μόνο μέσα στους τέσσερις τοίχους της σχολι-κής τάξης, και ότι η μάθηση πραγματοποιούνταν πάντα έξωαπό το σχολείο σε μέρη όπως το σπίτι, η παιδική χαρά καιγενικότερα η τοπική κοινότητα. Για τη μελέτη αυτή, η αλλη-λεπίδραση μεταξύ του σπιτιού, της κοινότητας και του σχο-λείου και η σχέση μεταξύ του μαθητευόμενου και αυτώντων αλληλεπιδράσεων, διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο για τοπώς ένα παιδί έμαθε να είναι Έλληνας πριν να εισέλθει στοσχολείο και κατά τα πρώτα στάδια της επίσημης εκπαίδευ-σης στην παιδική ηλικία.

Με επίκεντρο τους άτυπους τρόπους μάθησης, όπως ηαπό νωρίς έκθεση του παιδιού στις παιδικές ιστορίες, ταπαραμύθια, τα παιδικά παιχνίδια, τα παιδικά τραγούδιακαι το παιδικό θέατρο, καθώς και σε βιβλία και περιοδικάπου διαβάζουν τα παιδιά (ή διαβάζουν άλλοι στο παιδί) τοβιβλίο αυτό ασχολείται με τη μάθηση έξω από τα όρια τουσχολείου. Αυτά που έμαθε το παιδί πριν από την είσοδό τουστο σχολείο και αυτά που έμαθε στα αρχικά στάδια τηςεπίσημης εκπαίδευσής του βοήθησαν στη διαμόρφωση τηςταυτότητάς του. Με άλλα λόγια, οι ιστορίες, τα παιχνίδια,


�� .qxp_Layout 1 18/01/2018 12:31

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΛΛΗΝΑΣ · ©theodore g. zervas 2017 Πρώτη...

Documents