زمينة صنعت

شاخه ي آموزش فني وحرفه اي

شماره درس 1549

1391

رسم فنی تخصصی رشته ساخت و تولید

سرشناسه : غالمرضایی ،حمید رضا،1349- عنوان و نام پدید آور :رسم فنی تخصصی رشته ساخت و تولید هنرستانهای فنی و

حرفه ای /مؤلف حمید رضا غالمرضاییمشخصات نشر:تهران:گویش نو ،1391

مشخصات ظاهری:200 صشابک:978-600-6382-09-8

وضیعت فهرست نویسی: فیپا موضوع: رسم فنی

رده بندی کنگره:1390 5و8 غ /353رده بندی دیویی:604/2

شماره کتابشناسی ملی :2713359

همکاران محترم ودانش آموزان عزیز:

پيش��ن�هادات و ن�ظ��رات خود را درباره ی محتوا ی این کتاب به نش��انی تهران–صندوق پس��تی ش��ماره ی 4874/15 دفتر برنامه ریزی و تأليف آموزش های فنی وحرفه ای و کاردانش، ارسال فرمایيد.

tvoccd@roshd.ir )پيام نگار)ایميل www.tvoccd.medu ir )و ب گاه )وب سایت

برنامه ریزی محتوا و نظارت بر تالیف: دفتر برنامه ریزی و تالیف آموزش های فنی و حرفه ای کاردانشعنوان و شماره کتاب: رسم فنی تخصصی )رشته ساخت و تولید (

مؤلف: حمید رضا غالمرضاییاعضاي کمیس��یون تخصصي:غالمحس��ن پایگانه- محمد مهرزادگان - س��ید حس��ن سیدتقی زاده- حس��ن عبداله زاده - محمد سعید

کافی- حسن آقا بابایی- حسن امینیترسیم فنی : امیر رجلی

گرافیک ترسیمی: علی هدایتی ویرایش ادبی: حسين داوودی

صفحه آرا: زهرا ضیایی خرم و با همکاری مهشید میرزایی - شیوا شجاعیطراح جلد: شیوا شجاعی

تایپ: فاطمه لطفیعکس: مرتضی صفا تاج- روح اله موسوی-شیواشجاعی- نسرین اصغری )به انضمام عکس های آرشیوی: مولف، امیر رجلی- علی هدایتی(

مجری : انتشارات گویش نوچاپ: شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران

)تهران � کیلومتر 17 جاده ی مخصوص کرج � خیابان 61 "داروپخش"( تلفن: 4 � 66026241 ، دورنگار: 66026240 ، صندوق پستی: 13445/684

نظارت بر چاپ و توزیع: اداره ی کل چاپ و توزیع کتاب های درسی، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی

تهران � ایرانشهر شمالی � ساختمان شماره ی 4 آموزش و پرورش )شهید موسوی( تلفن: 9 � 88831161 ، دورنگار: 88309266 ، صندوق پستی: 1584747359

www.chap.roshd.ir وب سایت

ناشر: انتشارات گویش نو )تهران: خیابان انقالب - خیابان فخر رازی - خیابان نظری شرقی - پالک 61 تلفن: 50 - 66956049، 66484534(

www.bookgno.ir وب سایت

gooyesheno@yahoo.com: ایمیل

حق چاپ محفوظ است

ISBN : 978-600-09--6382-8 شابک: 978-600-6382-09-8

جمهوري اسالمي ایرانوزارت آموزش و پرورش

سازمان پژوهش و برنامه ریزي آموزشي

...ش�ما خودتان جوان هایی هس�تید که می توانید همه کارها را انجام بدهید.مخترعین ما می توانند در سطح باال اختراع بکنند. مبتکرین ما می توانند در سطح باال ابتکار کنند، به شرط اینکه خودشان اعتماد به نفس داشته باشند و معتقد بشوند به اینکه » می توانیم«... این ش�ما جوان های کش�ور هستید که در هر جا هستید، باید به فکر آتیه کشور خودتان باشید. الزم است که با دو خصیصه اتکا به خدای تبارک و تعالی و اطمینان به نفس به پیش بروید و بعد از مدت کوتاهی

خواهید دید که راه های سعادت بر شما باز می شود...

سخن ناشر

کاروان فرهنگ و تمدن بشري، چنان در حال پیشرفت و رشد و تعالي است که لحظه اي درنگ، رسیدن به این قافله

را نا ممکن مي س��ازد و از آنجایي که آینده هر جامعه بس��تگي به تعلیم و تربیت کودکان و جوانان آن جامعه دارد. دفتر

برنامه ریزي و تألیف آموزش هاي فني و حرفه اي و کاردانش س��عي دارد با بهره گیري از دس��ت آوردهای دانش جهانی

و آموزه هاي اصیل اس��المي و ملي، تغییر و تحولي مبتني بر روش هاي نوین علمي و تکنولوژي در کتاب هاي درس��ي به

وجود آورد.

در این راستا انتشارات گویش نو افتخار تألیف و آماده سازي تعدادي از این کتاب ها را بر عهده داشته و با همراهي استادان کوشا

و نظارت دقیق و ارشادي کمیسیون هاي تخصصي و ورزیدة دفتر تألیف و برنامه ریزي این وظیفه ي خطیر را به انجام رسانده است.

در پایان از تالش مولف محترم این کتاب که با پیگیری های مجدانه ، تالش وافری در ارتقاء س��طح کمی و کیفی

این اثر داشته اند تشکر و قدردانی می گردد.

از ویژگ��ی های این کتاب می توان به خودآموز بودن آن، اس��تفاده از تصاویر قطع��ات صنعتی )کاربردی(به منظور

ایجاد انگیزه و تسهیل در یادگیری، استفاده حدود 60 منبع )فارسی و التین( و ... اشاره نمود.

در همین راستا از مدرسان و دانش پژوهان محترم تقاضا می شود، با ارائه پیشنهادها و راهکارهای سازنده ما را در غنا

بخشیدن و باالبردن کیفیت چاپ های بعدی، همراهی نمایند.

Email: gooyesheno@yahoo.comwww.bookgno.ir

انتشارات گویش نو

سخنی با هنرآموزان محترم .........................................................................................................................8سخنی با هنرجویان عزیز ............................................................11

جدول پیشنهادی بودجه بندی تدریس ..............................................................12

ضرورت نقشه خوانی صنعتی

پیشگفتار

فصل1. در پیرامون نقشه خوانی صنعتی .....................................................................................15

بخش2ـ نقشه خوانی برخورد اجسام

بخش اول

بخش دوم

بخش سوم

فصل1. کاربرد اجسام هندسی در تشکیل فرم هندسی قطعات .......................................27 فصل2. شناخت اجزای تشکیل دهنده قطعات ...............................................................................36فصل3. برخورد صفحه با جسم ..................................................................................................................56فصل4. برخورد حجم با حجم ..................................................................................................................75

نقشه خوانی اندازه ها و عالئم

فصل1. اندازه گذاری خاص ......................................................................................................................98فصل2. تولرانس ها و انطباقات .................................................................................................................117فصل3. تولرانس های هندسی ...................................................................................................................154فصل4. کیفیت سطح .......................................................................................................................................176

نقشه خوانی اجزای ماشینبخش چهارم

فصل 1. اصطالحات متداول در قطعات صنعتی .........................................................208

فصل 2. نقشه خوانی اتصاالت دائمی

فصل 3. نقشه خوانی اتصاالت غیر دائمی

پیچ و مهره ها ...................................................................................................237

خارها و گوه ها .............................................................................................255

هزارخارها ..........................................................................................................260

فصل 4. نقشه خوانی اجزاء انتقال دهنده حرکت و قدرت

یاتاقان ها ........................................................................................................................................263

چرخ دندانه ها ................................................................................................................................267

بخش پنجم

فصل1.آشنایی با نقشه های ترکیبی ......................................................................................281

فصل2. اصول خواندن نقشه از روی نقشه ترکیبی ................................................................ 287

فصل3. پیاده کردن )دمونتاژ( .................................................................................................................. 302

فصل4. سوار کردن )مونتاژ( .................................................................................................................. 315

نقشه خوانی نقشه های ترکیبی

جوش..............................................................................................................................................212پرچ.........................................................................................................................230

بخش ششم

فهرست منابع

آشنایی با نرم افزارها

فصل 1. آشنایی با برخی از نرم افزار های طراحی - مهندسی ...................................... 327

منابع��ی که برای تالیف از محتویات یا تصاویر آن ها ایده گرفته ش��ده یا

مورد استفاده قرار گرفته است.......................................................333

در م��واردی که در کن��ار برخی از مطالب صفحات

کتاب از این نماد اس��تفاده ش��ده است ، برای اطالعات

عمومی بیش��تر بوده و به عنوانبیش��تر بدانیم« مطرح شده

است .

از این مباحث ارزشیابی به عمل نمی آید.

در قسمت پایین)سمت چپ( برخی از صفحات

کتاب از این نماد اس��تفاده ش��ده است. با دیدن این

نماد، باید به صفحه مورد نظر در کتاب کار مراجعه

و تمرین��ات آن در قالب:ارزشیابی،نقش��ه خوانی یا

ترسیم نقشه انجام شود.

معرفی دو نماد:

با س��الم و عرض تبریك به مناس��بت آغاز سال تحصیلي جدید

همان ط��ور که مي دانیم رس��م فني و نقشه کش��ي را "زبان صنعت" نامیده اند. چون از طریق خواندن و درك یك ترسیم فني مي توان به ذهن واندیش��ه طراح و ماهیت آن چه که قرار اس��ت س��اخته و تولید ش��ود، پي برد و از این طری��ق ارتباط طراحان با صنعتگران برقرار ش��ده و یك زبان مش��ترك - در

تمام دنیا - بین آن ها حاکم مي شود.از طرفي موفقی��ت در تولید هر محص��ول مبتني بر وجود نقشه هاي دقیق و اس��تاندارد است. بدیهي است که هنرجویان رشته ساخت و تولید با توجه به اهمیت و کاربرد رشته تخصصي خود در س��طوح دیپلم یا باالتر ناگزیر به اس��تفاده از ترس��یم فني و نقش��ه – خصوص��اً در جایگاه: نقشـه خواني صنعتي – خواهن��د بود. به این دلیل و ب��ا همین ضرورت و رویکرد، کتاب رس��م فني تخصصي برای این رش��ته تألیف مجدد شده اس��ت. براي آن که ش��ما همکار محترم از محتواي تهیه شده ب��ه نحو موثري در زمان تدریس خود بهره مند ش��وید، مؤلف پیش��نهادهایي را به صورت چند نکته صرف��اً جهت یادآوري خدمتت��ان ارائه مي کند تا آن ها را در کنار تجربیات و س��وابق »آموزش��ي– صنعتي« ارزش��مند خود قرار داده و در نهایت به نحو رضایت بخش��ي، موفق به ارائه آس��ان مطالب و یادگیري

بهتر هنرجویان عزیز شوید.موفقیت شما را آرزومندم )مولف(

چند نكته از آن جایي که کتاب جدیداً تألیف ش��ده است، مرور و مطالع��ه اجمالي کل مطالب )قبل از تدریس( به بودجه بندي

فرآیند یاددهي و طرح درس شما کمك مي کند.پیشنهاد مي شود متناس��ب با جدول بودجه بندي پیشنهادي ک��ه در صفحات12و13 ارائه ش��ده اس��ت، تدری��س خود را برنامه ریزي کنید تا با کمبود زمان مواجه نش��وید. در صورت وجود تعطیلي– در صورت امکان – بهتر است کالس جبراني

داشته باشید.در این کتاب تا حد امکان و توان س��عي شده تا محتواي آموزش��ي ) اع��م از تیترها و زی��ر تیترها ( به ش��کل منظم و با

رعایت سلسله موارد آموزشي تدوین شود. استاندارد ظرفیت کالس براي تدریس رسم فني تخصصي رش��ته س��اخت و تولید، یك هنرآموز به ازاء ه��ر 15 هنرجو اس��ت. در صورتي که این تعداد بیش تر از 16 نفر باش��ند، به

یك همکار کمکي نیاز خواهید داشت.در بخش های��ي از کت��اب م��واردي با عن��وان »بیش تر بدانیم« ب��راي مطالعه آزاد ارائه ش��ده که با این نماد در برخی از صفحات کتاب معرفی ش��ده اس��ت، که نباید در

آزمون ها مورد سنجش و ارزشیابي قرار گیرد. از آن جای��ي که هدف این کتاب آش��نایي فراگیران با نقشه و دانش نقشه خواني صنعتي است، در مواردي اطالعات علمي داده ش��ده در شروع هر درس خیلي مختصر است. مثاًل در بخش چهارم با عنوان "نقشه خواني اجزاي ماشین" ، فرضاً در خص��وص تعاریف و کاربرد اجزای��ي مثل: پرچ، خار و ... مطالبي ارائه نش��ده است، چون دروس تخصصي دیگري مثل

درس اجزاي ماشین این مسئولیت را بر عهده داشته است. س��عي ش��ده نحوة ن��گارش مطالب کت��اب به صورت خودآم��وز باش��د تا هنرجوی��ان عزیز در ص��ورت تمایل قبل از تدریس ش��ما، موفق به مطالعه و یادگیري ش��وند. بنابراین پیش��نهاد مي شود براي استفاده مطلوب و بهتر از وقت تدریس و سهولت در یادگیري هنرجویان، از آن ها بخواهید صفحات م��ورد نظر ش��ما - از کتاب درس��ی - را در هر جلس��ه براي

تدریس جلسه آینده مرور کنند.مرور اولیه و نگاه کردن به تصاویر و نقشه ها، باعث ثبت یك س��ري اطالعات اولیه در ضمیر ناخودآگاه فراگیران مي شود.

زمان��ي که ش��ما در جلس��ه بع��دي تدریس را ش��روع مي کنید، مرور قبلي هنرجویان با عث تمرکز و توجه س��ریع تر آن ها به درس شده و از طرفي افرادي که مطالب را عمیقاً مطالعه کرده باشند با توضیحات شما به طور بهتري خواهند آموخت.براي صرفه جویي در وقت تدریس شما و انتقال مفاهیم از طریق تصاویر ونقش��ه ها )در حداقل زمان ممکن(، تصاویر صفح��ات کتاب به ص��ورت pdf روي CD ارائه ش��ده که از طری��ق امکانات نرم افزاري امکان انتق��ال آن بر روي پرده

) دیوار( وجود دارد.هدف اصلي این اس��ت که به جاي آن ک��ه به هنرجویان توضیح دهید در هر صفحه کتاب به چه شکل و مطالبي توجه کنن��د، با ک��م ترین زمان ممک��ن مي توانید با اس��تفاده از این تصاویر- که در حقیقت بر روي دیوار بزرگ نمایي مي شوند- با س��هولت بیش تري توجه آن ها را به تصاویر و نقشه ها جلب نموده و با س��رعت باالیي مفاهیم درس��ي را منتقل نمایید. این روش ) نسبت به روش سنتي ترسیم بر روي تخته سیاه یا وایت برد( فراگیران را متمرک��ز کرده و توجه بیش تري به هنرآموز

سخنی با هنرآموزان محترم

نشان مي دهند.در صورتي که امکاناتي براي ارائه CD از طریق برنامه هاي نمایشي نرم افزاري ندارید، مي توانید از محتویات CDپرینت تهیه نموده و به کمك دستگاه هاي "اوپك" یا "اورهد" اقدام به نمایش صفحات کتاب نمایید. اینCD از طریق کارشناسي بررسی محتوای آموزشی و پرورش��ی استان ها باید در اختیار

هنرستان شما قرار گیرد. این کتاب در تداوم کتاب رس��م فني عمومي سال دوم - با فرض این که هنر جو مطالب سال قبل را در حد قابل قبول فرا گرفته است – کوشش دارد در این مسیر حرکت کند، اما بدون ش��ك تجربه همکاران محترم در فعالیت هاي صنعتي در کنار سال ها تجربه تدریس رسم فني مي تواند براي هنرجویان بسیار ارزنده و مؤثر باشد. بنابراین اگر در بین همکاران محترم افرادي در فعالیت هاي خارج از کالس درس��ي با نقشه ارتباط دارند، از هر آن چه که مرتبط با س��رفصل این کتاب است در صورت امکان مي توانند تجربیات صنعتي خود را به زبان ساده ب��ه هنرجویان عزیز منتقل نمایند. این موضوع نه تنها بر اعتماد به نفس هنرجویان تأثیر مي گذارد، بلکه باعث ایجاد انگیزه از آموخته هاي تئوري خود و ش��ناخت نس��بت به جایگاه آن در

صنعت مي گردد.استفاده از رسانه هاي آموزش��ي نه تنها باعث سهولت و تس��ریع در یادگیري فراگیران مي ش��ود، بلکه یادگیري را نیز لذت بخش مي س��ازد. از میان سایر رسانه ها شاید تصویر جزء کم هزینه ترین و آسان ترین رس��انه ها باشد. استفاده ازتصاویر واقعي اجس��ام و قطعات صنعتي به خص��وص براي هنرجویان رش��ته ساخت و تولید نه تنها درك آن ها را افزایش مي دهد و آن ها را با طیف هاي مختلفي از قطعات صنعتي آش��نا مي کند، بلکه قدرت تجس��م و نحوه ورود به حل مس��أله را براي آن ها

تسهیل و تسریع مي بخشد.امید است اساتید محترم به تصاویر این کتاب بسنده نکرده و خودش��ان ب��ه کمك تصاوی��ر موجود در س��ایر کتاب ها و بروش��ورها بتوانند مقاصد و اهداف آموزشي خود را به روش

مطلوب و بهتري به فراگیران خود منتقل نمایند.تم��ام تمرینات "کتاب درسـي" و "کتاب کار" در قالب: "ارزش یابي" و "نقش��ه خواني" مطرح شده است که در ضمن تدریس با راهنمایي هنرآموز محترم، توسط هنرجویان در حین تدریس یا پس از تدریس )در کالس درس یا منزل( مورد س��نجش قرار مي گیرد. در قس��مت پایین )سمت چپ(

برخي از صفحات کتاب درس��ي از یك تصویر به صورت نمادمقابل اس��تفاده ش��ده است. پس از مطالع��ه هر صفحه از مطلب کتاب درس��ي با دیدن این نماد هنرجویان را راهنمایي فرمایید تا براي حل تمرین در نظر گرفته شده به کتاب کار

مراجع��ه و اقدام به حل تمرین ) تمرین هاي( مورد نظر نمایند.توجـه :این تمرین ه��ا در دو گروه زیر، ه��م در "کتاب

درسي" و هم در" کتاب کار" ارائه شده اند:الف: تمرین هایي که در کتاب درس��ي ارائه ش��ده است، باید بالفاصله پس ازتدریس با مشارکت همه هنرجویان مورد ارزش یاب��ي قرار گیرن��د. این تمرین ه��ا در داخل خود کتاب درسي پاسخ داده مي شوند. روش حل یا ترسیم آن ها با دست آزاد یا ارائه پاسخ هاي کوتاه به سواالت است. هدف از طرح این نوع سواالت تثبیت اطالعات آموخته شده- که با عناوین ارزش یابي و نقشه خواني ارائه شده است- در ذهن هنرجویان بالفاصله پس از تدریس اس��ت. براي اثربخش��ي بیش تر سعي کنید تا حد امکان مش��ارکت تمام هنرجوی��ان را در حل این

تمرینات داشته باشید.ب : تمرین هایي که در کتاب کار ارائه ش��ده اس��ت- نیز با دو عنوان "ارزش یابي" و "نقش��ه خواني" وجود دارند که به صالحدید هنرآموز محترم بخشي از حل این تمرین ها باید در کالس درس و برخ��ي دیگر در منزل انجام می گیرد. در مورد

روش و نحوه حل آن ها دو نکته مهم وجود دارد: 1-در برخي از برگه هاي کتاب کار نقطه چین، براي برش برگه از "کتاب کار" مش��اهده مي ش��ود. این برگ��ه ها الزاماً باید از کتاب کار جدا ش��ده و با وسایل نقشه کشي ) خط کشT ، گونیا و... ( و نقش��ه داخلي آن ها با دقت ترس��یم شوند.2- برخ��ي دیگر از برگه ها که س��ؤاالت آن ها به صورت نوش��تاري یا ش��امل پرس��ش هاي چند گزینه هاي مي باشد در داخل خود برگه قابل پاس��خگویي است. هنرجویان به برخي از س��واالت ترسیمي کتاب کار نیز ) با استفاده از وسایلي نظیر گونیا و خط کش( - بدون جدا کردن برگه- مي توانند پاس��خ

دهند. در صورت��ي که هنرجویي در پاس��خ به ارزش یابي ها و نقش��ه خواني با مشکلي مواجه ش��د، توضیحات الزم را ارائه کنید، ضمن این که ایشان را راهنمایي فرموده و یاد آور شوید که قبل از حل تمرین مورد نظر به شماره صفحه کتاب درسي ) که بعضاً در جدول پایین برخي از صفحات کتاب کار اشاره

شده( جهت مرور مجدد مطالب درسي مراجعه نمایند. در صورت��ي ک��ه هنرجویاني تمایل به انج��ام تمرینات بیش ت��ر داش��تند و یا انج��ام تمرین درمن��زل را بیش تر از حد کتاب درس��ی ضروري دانس��تید، مي توانید از منابع آموزشي معتبر، تمرین هایي را متناس��ب با سرفصل آموزشي به صورت

پلي کپي در اختیار هنرجویان خود قرار دهید.مؤلف بر این باور اس��ت که "هنرجویان" امروز در رش��ته س��اخت و تولید به عن��وان صنعتگران آینده ) تکنیس��ین فني، مهندس و ... ( در صورتي که با نقش��ه آش��نا باشند و به تأثیر و لزوم آن در فرایند س��اخت و دقت محصوالت تولیدي اعتقاد داش��ته باشند ، از نقش��ه در جهت باال بردن راندمان و کیفیت

قطعات ساخته شده بهره خواهند گرفت. از طرفي وجود اطالعات هدفمند و همسو با نیازهاي جامعه صنعتي در کتاب هاي آموزش��ي فني وکمیت و کیفیت نحوه ارائه مطالب متناس��ب با نیاز هنرجویان عزی��ز ، نه تنها احترام به خواس��ته هاي آن ها تلقي مي ش��ود ، بلکه در "خود باوري" و "اعتم��اد به نق��س" آن ها در آگاه��ي از توانمندي خود در جهت استفاده مطلوب از امکانات و سرمایه هاي ملي بازخورد

وتأثیري مثبت خواهد داشت.بدون ش��ك طراحان و مهندس��اني که امروز در ایران و یا خارج از کش��ورمان محصوالت جدی��دي را طراحي وتولید مي کنند، همان نوجوانان دیروز بوده اند. بنابراین دور از انتظار نخواهد بود که هنرجویان این مرز پرُگهر با کس��ب آگاهي و خود باوري بتوانند در آینده محصوالتي بهتر و کامل تر از آن چه که تا کنون وجود داشته، براي رفاه و آسایش جامعه خود و س��ایر کش��ورها به عنوان یك ایراني موفق طراحي و تولید نمایند. لذا امیدوارم آگاهي و نگرش��ي که محتواي این کتاب - در کنار سایر کتاب هاي درسي - به هنرجویان رشته ساخت و تولید مي دهد، سهمي در شکل گیري خالقیت ها و ایده هاي جدید ذهن��ي آن ها در راس��تاي بهب��ود و ارتقاء فناوري براي کش��ور عزیزمان به همراه داشته باش��د. به طور یقین تشویق ها و حمایت هاي به هنگام شما اس��اتید محترم، مي تواند در این مس��یر فوق العاده مؤثر و در ذهن و اندیشه هنرجویان ماندگار

باشد.

نظر به تازگي نحوة ارائه برخي مطالب، احتمال کاستي ها و اشتباهاتي در کتاب وجود دارد. همکاران محترم و هنرجویان عزیز مي توانند با ارس��ال پیش��نهادهاي ارش��ادي، "مؤلف" را

مورد لطف خود قرار دهند. درخاتم��ه وظیفه خ��ود مي دانم از حمایت ه��اي فکري و معنوي معلمان، اساتید و همکارن ارجمندم، همچنین هنرجویان و دانش��جویان عزی��زم و تمامي روش��نگران راه زندگي ام که همواره مش��وق و همراه من در به ثمر رساندن اهدافم بوده اند، تش��کر و قدرداني نمایم. امید که بتوانم پاس��خگوي الطاف و محبت هاي همه این بزرگواران باش��م. از خداوند متعال براي این عزیزان و ش��ما اساتید گرامي توفیقات روز افزون مسئلت

مي نمایم. با آرزوي افتخارآفرینی براي هنرجویان امروز کشورمان

)آینده سازان ایران فردا (

حمید رضا غالمرضایی hrgho@yahoo.com

، ناميده مي شود "زبان صنعت1" از آن جايي كه رسم فني استفاده و بهره مندي از "نقشه و نقشه خواني صنعتي" توسط هنرجويان رشته ساخت وتوليد يكي از راه هاي موفقيت در اين رشته است . نكته قابل توجه اين كه عالقه مندي و كسب تجربه و پشتكار در زمينه نقشه كشي و نقشه خواني صنعتي، هنرجوي رشته ساخت وتوليد را در آينده مستعد انجام فعاليت

هاي طراحي مهندسي نيز خواهد كرد .روش نگارش متن ، تهيه تصاوير ونقشه هاي اين كتاب در راستاي توانمندي هاي در حين تحصيل شما فراگيران

عزيز تهيه شده است، كه اميد است به نحو مطلوبی از آن بهره ببريد.* براي موفقيت در اين مسير ارزشمند چند نكته قابل ذكر است :

مورد در خويش فني درك وتقويت ايجاد براي •در كه قطعاتي حتي يا زندگي محيط در كه قطعاتي كارگاه مي بينيد ، تا حد امكان سعي كنيد راجع به نحوه از » نقشه »به صورت اين قطعات معرفي و چگونگي هاي روش ،) دستي اسكچ ( دستي طرح تهيه طريق نحوه به راجع تر مهم همه از و آن از برداري اندازه ساختن آن با دوستان و هنرآموزان خود گفتگو كنيد. در اين راستا استفاده از دست ساخته های هنرجويان سال

قبل مي تواند فوق العاده موثر باشد .·• در صورتي كه امكان بازديد از كارخانه يا كارگاه ها و واحدهاي صنعتي از طريق شما يا دوستانتان وجود دارد هنرآموزان رشته ي و هنرستان محترم مدير با همكاري كسب منظور به را بازديد شرايط خودتان تخصصي تجربه براي خود و همكالسي هايتان – با هماهنگي مدير

هنرستان - فراهم آوريد. • به دليل اهميتي كه تاثير نقشه و نقشه خواني صنعتي صنعت در وتوليد ساخت ارزشمند و مهم رشته در محتويات كتاب اين در شده سعي ، دارد كشورمان امكان حد تا عزيز فراگيران شما موردنياز آموزشي جنبه ي صنعتي و كاربردي داشته باشد تا نه تنها يادگيري براي شما لذت بخش و آسان شود، بلكه باتعمق و ديدن تصاوير قطعات گوناگون بر جسارت فني شما افزوده و

حس كنجكاويتان را تا حد امكان اقناع كند . ، كار" "كتاب همراه به تخصصي فني رسم •كتاب طراحي و تأليف شده است . كه توضيحات مربوط به كتاب كار براي شما به طور جداگانه در مقدمه "كتاب كار "ارائه شده است. توضيحات مربوط به اين قسمت

را حتما مطالعه فرماييد .

1- Industerial language

از كتاب درسي از صفحات برخي باالي كه مواردي در -به استفاده شده نماد به همراه بدانيم« »بيشتر عبارت مفهوم آن است كه از اين مباحث ارزشيابي به عمل نمي آيد يك از درسي كتاب از صفحات برخي مطالب پايان در -

است. شده استفاده مقابل شكل مشابه نماد مطالعه يا محترم هنرآموز تدريس از پس كتاب در موردنظر صفحه شماره به خودتان در را كار كتاب وتمرينات كنيد مراجعه كار قالب : ارزشيابي ، نقشه خواني يا ترسيم نقشه )با

راهنمايی هنرآموز محترم(انجام دهيد .- در بخش ششم كتاب درسی، مطالبی در خصوص آشنايي شما هنرجويان عزيز با برخي از نرم افزارهاي متداول در طراحي صورت به فصل اين مطالب است. شده ارائه ونقشه كشي “مطالعه آزاد “ بوده كه هدف ايجاد آشنايي و اطالع رساني به آن دسته از هنرجوياني است كه عالقه مند به كار با اين نرم افزارها آيد. نمي عمل به ارزشيابي بخش اين مطالب از . هستند

در خاتمه ضمن آرزوي موفقيت براي همه شما آينده سازان ايران عزيز، انتظار مي رود مطابق خواست ونياز اساتيد و هنرآموزان محترمتان ، مثال ها ، ارزشيابي ها و نقشه خواني ها را در مدت زماني كه براي شما تعيين مي شود، به نحو احسن انجام دهيد باالتر و چه در آينده چه در سطوح تحصيلي انشااهلل در تا فعاليت هايي صنعتي وتوليدي بتوانيد از آموخته هايتان در زمينه موفقيت هاي راستاي در صنعتي" نقشه خواني و "رسم فني . شويد بهره مند مطلوبي نحو به كشورمان صنعت و خود

* به ياد داشته باشيد : تكنيسين ها، طراحان و مهندسان بزرگ ايراني كه امروز در كشورمان يا در نقاط مختلفي از دنيا، ابزارها و محصوالت جديدي را طراحي و توليد مي كنند همان نوجوانان ديروز بوده اند كه از فرصت هاي معلمان تجربيات و راهنمايي ها از تحصيل خود- خصوصًا زمان خود – بهره گرفته و با پشتكار، اعتماد به نفس و اتكاء به خداوند

متعال به موفقيت هاي بزرگ رسيده اند.اين توانمند جوانان شما بود نخواهد انتظار از دور بنابراين سرزمين با كسب آگاهي و خود باوري بتوانيد در آينده ابداعات و محصوالتي بهتر و كامل تر از آن چه كه اكنون وجود دارد براي رفاه و آسايش مردم كشورمان و ساير كشورها به عنوان يك "ايراني

موفق" طراحي وتوليد نماييد .با آرزوي موفقيت تان در رشته با شكوه و ارزشمند:

»ساخت وتوليد« و افتخار آفريني شما براي كشور عزيزمان »مؤلف«

سخني با هنرجويان عزيز

نكته مهم :

27

36

56

75

98

117

154

176

208

212

230

237

255

260

263

267

281

287

302

315

ومد

ومـــ

سرم

ــاهـ

چول

1ا

1

1

1

1

1

2

2

2

2

3

3

3

3

4

4

4

4

ـمنج

پشم

ش

عنــــــوانفصلبخش

درپيرامـون نقشـه خوانـى صنعتى

كاربـرد اجسـام هندسـىشناخت اجزاى تشكيل دهنده قطعات

برخـورد صفحـه بـا جسـم برخـورد جسـم با جسـم

انـدازه گـذارى خاص تولـرانس هـا و انطباقـات

تولـرانس هـاى هنـدسى كيفيـت سطـح

اصطالحـات متـداول در قطعـات صنعتى

اتصـاالت پيچ و مهـره اى

يـاتـاقـان ها چـرخ دنـده هـا

آشنـايى با نقشـه هاى تركيبـىاصـول خوانـدن نقشـه از روى...

پيـاده كـردن (دمونتـاژ)سـواركـردن (مونتـاژ)

آشنـايى بـا نـرم افـزارها

خـارها و گـوه ها هـزارخـارها

نقشـه خـوانى اتصاالت دائمى

جـوش پـرچ

صفحه

جلســـــه. . . .1هفتــه آموزشــى

11 11 11 11 11 12

22 22 22 22 22 23456789111

سرفصـــــــل آموزشـــــــى

التصا

ى اتخوان

شه نق

ى ائم

ر دغي

اتصاالتشافتو توپى

اىجز

ى اخوا

شه نق

دهدهن

ل تقا

ات

درو ق

ت رك

ح

15

جدول پیشنهادی بودجه بندی تدریس رسم فنی تخصصی )رشته ساخت و تولید(

ومد

ومــ

سـرم

ــاهـ

چول

ا 11

1

1

1

1

2

2

2

2

3

3

3

3

4

4

4

4

ـمنج

پشم

ش

بخش فصل

12121314151617181922122232425262728293

11 11 11 11 11 1 111 1 111 22 22 22 22 22 2 222 2 222

ورــرمــ

ورــرمــ

ورــرمــ

جدول پیشنهادی بودجه بندی تدریس رسم فنی تخصصی )رشته ساخت و تولید(

درپيرامون »نقشه خوانی صنعتي«

شما درحال حاضرهنرجوي سال سوم رشته»ساخت وتوليد« هستيد.از آنجایي كه فرایندهاي ماشين كاري جزء فرصت هاي خوب شغلي محسوب مي شود، شما در رشتة ساخت و توليد در دورة دیپلم و یا با ادامة تحصيل در دوره هاي تحصيلي باالتر )كارداني، كارشناسي و...( داراي ش��غلي پرتحرك، جذاب و موثر خواهيد بود. بنابراین براي موفقيت و پيشرفت مستمردر این رشته و در این شغل، نيازمند برنامه ریزي آموزشي و كس��ب علوم جدید هستيد، از جمله براي انجام صحيح وظایف خود الزم است مهارت هایي را كسب نمایيد كه مهم ترین آن ها عبارت اند از: - دانش الزم در زمينه روش هاي توليد و ابزارهاي مورد نياز این روش ها - آشنایي با »نقش��ه خوانی صنعتي« و توانایي ترسيم نقشه هاي سادة

صنعتي)در حد نياز(- آشنایي با روش ساخت ابزارها و...؛

- دانش الزم در زمينة محاس��بات فن��ي، اندازه گيري دقيق، اجزاي ماشين، شناخت و خواص مواد...

دراین فصل با فرآیند نقشه خوانی، اهميت و ضرورت آن خصوصاً برای رشته»ساخت و توليد« به طور خالصه آشنا می شوید.

بخش اول

فصل 1

پس از آموزش این فصل از هنرجو انتظار می رود:

اهميت و ضرورت نقشه خوانی را بيان كند.

تاثير نقشه را در مشاغل مرتبط با رشته ساخت و توليد شرح دهد.

اهميت و جایگاه نقشه خوانی را درفرآیند توليد توضيح دهد.

دانشمندان آنچه را كه موجوداست كشف می كنند، در حالي كه صنعت گران آنچه را كه هرگز وجود نداشته است به وجود مي آورند.

تئودوروان كارمن

16

بخش اول فصل اول

استفاده از نقشة صنعتي نقش��ة صنعتي پایه و اس��اس توليد در هر صنعتي است. بنابرای��ن هيچ تخصص و رش��تة فني اي وج��ود ندارد كه از نقش��ه صنعتي بي نياز باش��د. امروزه گسترش ارتباطات صنعتي ميان كش��ورها، وجود زبان مشترك را براي تبادل افكار و اطالعات مورد نظر طراحان و س��ازندگان اجتناب

ناپذیر می كند.

نقشة صنعتي این وظيفة مهم را برعهده دارد و به وسيلة این زبان مش��ترك طراحان و سازندگان با یكدیگر ارتباط

برقرار می كنند.

بنابراین طبيعي است كه یك نقشه در كشوري طراحي و تهيه ش��ود و یك س��ازنده در كش��ور دیگري، طبق آن

نقشه، محصول مورد نظر را بسازد.

هماهنگي زبان مش��ترك بين طراح وس��ازنده برعهدة سازمان جهاني اس��تاندارد )ایزو:ISO( است. این سازمان فعاليت ه��اي متنوع وفراوان��ي را انجام مي دهد كه یكي از آن ها تدوین استاندارد نقشه هاي صنعتي براي تمام استفاده كنندگان از نقشه در سراسر جهان است؛ چه افرادي كه به عنوان نقش��ه كش صنعتي به ترسيم نقشه هاي صنعتي اقدام می كنند وچه افرادي كه به عنوان توليد كننده وس��ازنده از

نقشه بهره مي گيرند.در صفحه بعد برخي از مشاغلي كه با »نقشه هاي صنعتي«

ارتباط دارند معرفي شده اند.

17

بخش اول

فصل اول

رانكا

تاژمون

بازرسان و كنترل كننده هاران

كامير

تع

به نظر شما چه گروه هایي از مشاغل دیگر در شغل و حرفه خود از »نقشه« بهره مي گيرند؟در مورد برخی از آن ها با معلم خود گفتگو كنيد و تعدادی از آن ها را یادداشت كنيد.

تكنيسين های فنیزان

ه سامون

ن

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

توليد كنندگان

18

بخش اول فصل اول

فرایند نقشه خوانیاف��رادي كه با توليد ارتباط نزدیك دارند و وظيفه ش��ان ساخت قطعات صنعتي اس��ت، باید با اطالعات »نقشه خوانی

صنعتي« آشنایي داشته باشند.نقش��ه خوانی صنعتي مهارتي اس��ت كه در آن س��ازنده ب��ه كمك اطالعات روي نقش��ه، اع��م از تصوی��ر، عالئم، اعداد، ح��روف و... مي تواند از خواس��ته و نظر طراح مطلع ش��ود و آنچه را در نقش��ه مدنظر اس��ت توليد كند. بنابراین س��ازنده براي س��اخت هر قطعه اي نيازمند به استفاده از نقشه

خواهد بود.

اغلب اوقات س��ازنده الزم اس��ت قطعاتي را كه خودش می س��ازد كنت��رل كند ت��ا مطمئن ش��ود ك��ه آن قطعات با مشخصات درج ش��ده در نقشة صنعتي مطابقت دارد یا خير. بنابراین او ناگریز اس��ت از نقشه استفاده كند. براي آن كه او بتواند در این كار موفق ش��ود به عوام��ل متفاوتي باید توجه داش��ته باشد. یكي از عوامل موفقيت در فرایند توليد، داشتن نقش��ة كار صحي��ح و اطالعات الزم در م��ورد نحوة قرائت

ودرك اطالعات از روي نقشه )نقشه خواني( است.

19

بخش اول

فصل اول

نقشة قطعة کارنقش��ة یك قطعه وقتي حاوي اطالعات كامل باشد و از نظر شكل، اندازه، جنس قطعه، كيفيت سطح، تولرانس ها و... كامل باش��د، سازنده با خواندن آن در مورد قطعه اطالعات كاملي كس��ب می نماید و فرایند توليد خود را با موفقيت و

صحت پشت سر مي گذارد.بنابراین ماش��ين كار باید با دقت نقشة قطعة كار و فرایند توليد آن را مطالعه نماید. در واقع او باید قطعة كار و فرایند

توليد آن را كاماًل بشناسد.

خواندن نقشه منظور از خواندن نقشة یك قطعه تعيين مراحل مختلف

ساخت )روش توليد( آن قطعه و رعایت ترتيب آن است.نقشه هميش��ه باید مشخصات جس��م را به طور كامل به

سازنده معرفی كند.

نحوة خواندن یك نقش�ه معم�واًل به ترتيب زیر است:

1- بررس��ي مندرج��ات جدول، خصوصيات س��اخت، اندازه ها و...؛

2- تجس��م ش��كل ودرك كام��ل مفه��وم عالمت هاي اختصاري موجود در تصاویر؛

3- پيدا كردن كليه اندازه ها، مبناها، تولرانس ها و....هنگام س��اختن قطعه از روي نقش��ة آن، س��ریع خواندن نقش��ه عامل مؤثري اس��ت و س��ازندة موفق فردي است كه عماًل با یك نظر اجمالي، چگونگي ش��كل قطعه را از روي نقشه دریابد. البته این مهارت )سریع خواندن نقشه( اكتسابي

است و به مرور حاصل مي شود.

20

بخش اول فصل اول

براي آن كه هنرجویان رشتة ساخت و توليد در خواندن نقشه تس��لط پيداكنند، الزم است تمرین هاي گوناگوني را كه در زیر به برخي از آن ها اشاره شده است، انجام دهند.

1- ترسيم نقشه از روي مدل هاي صنعتي ساده؛)شكل-1( 2- كنت��رل و بازبين��ي مجدد نقش��ة قطعات��ي كه توليد شده اند )بر اساس همان نقشه و همان قطعة صنعتي موجود(؛

)شكل-2(3- مطالعه و بررسي نقشه اجرایي یك قطعه و تجسم شكل آن ترجيحاً با كمك نمونة واقعي قطعه مورد نظر؛ )شكل-3( 4- بررسي و تحليل نمونة قطعات و مجموعه هاي ساخته شده توسط سایر هنرجویان، با راهنمایي هنرآموزان محترم )خصوصاً در مبحث آموزش نقشه هاي تركيبي( )شكل-4(

به نظر شما آیا راه هاي دیگري وجوددارد؟آن ها را در قسمت مقابل یادداشت كنيد.

..............................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

.....................................................................................

شكل -1

شكل -2

شكل -3

شكل -4

21

بخش اول

فصل اول

اهميت وضرورت نقشه خوانی براي رشتة ساخت و توليد

رش��ته س��اخت و توليد از جمله رشته هاي فني است كه ارتباط فوق العاده نزدیك و تنگاتنگ با نقش��ه هاي صنعتي دارد . حرفه هاي منش��عب از رش��تة س��اخت وتوليد بس��يار زی��اد و متنوع اس��ت و)دان��ش آموختة( این رش��تة چه در دورة دیپل��م و چه در دورة باالتر دانش��گاهي براي موفقيت در ش��غل و حرفه اش ب��ه اطالعات »نقش��ه خوانی صنعتي« نيازمند اس��ت. در این جا برای نمونه تنها 9 ش��غل و ارتباط آن ها با نقش��ه و نقش��ه خوانی به طور خالصه ارائه مي شود.

یك دانش آموختة رش��تة س��اخت و تولي��د در روند انج��ام فعاليت هاي تخصصي خود ممكن اس��ت به دریافت راهنمایي فني و اطالعات تخصصي از تكنيس��ين هاي ماهر ابزار س��ازي نيازمندباش��د. داش��تن اطالعات الزم از نقشة صنعتي قطعه، به ماشين كار كمك می كند تاحد امكان مطابق با خواست و نياز مطرح شده در نقشة صنعتي از تجربة افراد دیگر ) ابزار سازان و... ( استفاده كند تا ضمن صرفه جویي در وقت،كار به س��هولت و زودتر به سرانجام برسد.)شكل -1(

یك دانش آموختة رش��تة س��اخت و توليد مي تواند در زمين��ة آمار وتهية گزارش هاي فني به مهندس��ان كمك كند.اغل��ب برنام��ه هاي بازرس��ي و كنترل كيفيت توس��ط ماشين كاران برجسته به كمك نقشه هایي كه به همين منظور

تهيه شده اند هدایت مي شوند.)شكل -2(

مي توان��د وتولي��د س��اخت رش��تة دانش آموخت��ة ی��ك عملي��ات نگه��داري، تعمير و ی��ا تهية ابزار براي ماش��ين آالت را ني��ز بر عه��ده گيرد. دان��ش نقش��ه خوانی به او كم��ك می كند تا در كن��ار آش��نایي با زب��ان التين بتوان��د از اطالعات و نقش��ه هاي موج��ود در بروش��ورهاي فني در جه��ت انتخاب اب��زار و یا تعمير و نص��ب و نگ��ه داري ماش��ين آالت بهره من��د شود.)ش��كل 3و4(

شكل -2شكل -4

شكل -3شكل -1

22

بخش اول فصل اول

دان��ش آموخت��ة رش��تة س��اخت وتولي��د مي توان��د در كنار فعاليت ه��اي فني و حرفه اي در بخش صنعت تحت عنوان »مربي« به

»تدریس نقشه خواني« نيز بپردازد.بخش عظيم��ي از موفقيت تدریس در زمين��ة آموزش هاي فني و حرفه اي،خصوصاً در رش��تة س��اخت وتوليد، درگرواس��تفاده از »نقش��ه هاي مختلف و متنوع صنعتي« به هم��راه قطعات یا مدل هاي توليد شده است، ضمن این كه این روش در ثبات یادگيري مخاطبان

فوق العاده مؤثر است )شكل 2و1(

دانش آموختة رش��تة س��اخت وتوليد در صورت داشتن تبحر مي تواند مس��ئوليت تع��دادي از همكاران خ��ود را بپذیرد وبا قبول مسئوليت سرپرستي آن ها، مس��ئوليت حفظ وارتقای كيفيت قطعات

ساخته شده را نيز بر عهده گيرد. او به عنوان یك مس��ئول مي تواند با آم��وزش به كاركنان خود )پرسنل( در زمينه هاي مختلف، خصوصاً روش استفاده صحيح از نقش��ه و »نقش��ه خوانی صنعتي« دانش آنان را در ای��ن زمينه ارتقا ده��د و به این ترتيب مي تواند در باال بردن كيفيت محصول و دقت

قطعات توليد شده سهم مؤثري داشته باشد.)شكل -3(

دانش آموختة رشتة ساخت و توليد ممكن است بنا به ضرورت وظيفة شغلي، مس��ئوليت واحد طراحي ابزار یك كارگاه توليدي را

عهده دار شود. اصوالً نقشه هاي مورد نياز براي ماشين كار توسط بخش طراحي و نقشه كشي صنعتي تهيه مي شود، اما در كارگاه هاي خيلي كوچك ممكن است استثناً یك ماشين كار همة كارها را از مرحلة تهية نقشه

تا مرحلة توليد و كنترل، خود برعهده داشته باشد.

بنابراین آش��نایي و دانش كافي در این زمينه، خصوصاً تعامل و رابطة كاري خوب با افرادي كه در حوزة نقش��ه كشي صنعتي مطلع هستند مي تواند براي دانش آموختة رشته ساخت و توليد فوق العاده

تأثيرگذار باشد.)شكل-4(

شكل -2شكل -1

شكل -3شكل -4

23

بخش اول

فصل اول

پيدایش و به كارگيري ماشين هاي كنترل عددي )CNC( در زمينة فرایندهاي ماشين كاري یك تحول بزرگ محسوب می شود. از آن جای��ي كه رایانه ها هوش ذاتي ندارند، برای برنامه نویس��ی به ماش��ين كار ماهر نياز است. چنين ماشين كاری می تواند ماشين ابزار

CNC را براي انجام یك كار خاص برنامه نویسي كند.

او پس از مطالعة »نقش��ه صنعتي«، قادرخواه��د بود جهت انجام عمليات ماش��ين كاري ابزارهاي برشي مناسب و حركت هاي مورد ني��از را برگزیند و در قالب دس��تورهایي كه به حافظة ماش��ين وارد می كند، آن را براي انجام عمليات آماده س��ازد. داش��تن تس��لط در نقش��ه خوانی صنعتي در كنار آش��نایي با علوم كامپيوتر و روش ها و فرایندهاي توليد، همچنين آشنایي الزم با ریاضيات و محاسبات فني از جمله عوامل موفقيت یك ماشين كار در زمينة كار با ماشين هاي

CNC خواهد بود.)شكل- 2.1(

یك��ي از عوامل موفقي��ت در هر كارگاه یا كارخانه، داش��تن گواهي نامة كيفيت ایزو )ISO( است و یكي از مهم ترین مستندات كه براي دریافت این گواهينامه مهم است، وجود نقشه هاي صنعتي دقيق و آش��نایي تكنيس��ين ها و ماش��ين كاران با دانش نقشه خوانی

صنعتي است.)شكل -3(

یك ماشين كار با بررسي نقشة )نقشه هاي( صنعتي ای كه براي قطعه تهيه ش��ده و به كمك برگه ه��اي روش توليد ) فرایند توليد(

ماشين كاري را شروع می كند.بنابراین یكي از مهم ترین كاربردهاي نقش��ه براي ماشين كاران اس��تفادة همزمان از نقش��ه در كنار »برگة فرایند توليد« است.ماشين كار به كمك برگة فرایند توليد و با راهنمایي گرفتن از نقش��ه مطلع مي شود كه از چه ماشين و چه ابزاري براي ساختن قطعة موردنظرش

باید استفاده كند.)شكل-4(

شكل -1شكل -4

شكل -3شكل -2

24

بخش اول فصل اول

آماده شوید فراینده��ا و روش هاي تولي��د زمينه اي از فعاليت هاي فني و حرفه اي اس��ت. در این فعالي��ت ها ایده ها، افكار جدی��د و روش هاي نو به طور مس��تمر اب��داع و ارائه مي شود. بنابراین دائماً موقعيت هاي شغلي جدید -كه از قبل

وجود نداشته است - در این زمينه ایجاد مي شود.توجه داشته باشيد كه پایان دورة هنرستان پایان كسب علم و مهارت آموزي نيس��ت! چه ادامة تحصيل بدهيد و چه با دیپلم فني شروع به كار تخصصي كنيد؛ براي حفظ و نگه داش��تن شغل )رشتة س��اخت وتوليد( و پيشرفت در آن بای��د مهارت ها واطالعات علمي خود را به روز كنيد و مهارت هاي جدیدي كس��ب نمائيد و با پيش��رفت علم

وفناوري هماهنگ شوید.

یك��ي از ابزارها و كليدهاي موفقيت در این مس��ير دانش » نقش��ه خوانی صنعتي« است. بدون ش��ك قطعه یا محصولي كه بدون بهره گيري از نقش��ه توليد ش��ود با فرهنگ صحيح ساخت و توليد قابل توجيه نيست و بهره نگرفتن از نقشه نشانة ناآگاهي علمي و بي فرهنگي صنعتي است! حاصل این شيوة غلط استفاده از روش آزمایش و خطا، اتالف وقت، افزایش هزینه، كاهش دقت، نداش��تن كيفيت و ناكارآمدي درتوليد

خواهد بود !

25

بخش اول

فصل اول

این كتاب برخي از مباحث رسم فني را با رویكرد فناوری )تكنولوژي( به شما آموزش مي دهد. سعي كنيد تا حد امكان تمرین هاي مش��خص شده در »كتاب درسي« و »كتاب كار«

را انجام دهيد.هدف اصلي این كتاب آن اس��ت كه پ��س از مطالعة آن وپایان دانش آموختگی در كنار س��ایر مهارت هایي كه باید كس��ب كنيد، مهارت مهم و ارزشمند دیگري به نام »مهارت نقش��ه خوانی صنعتي« را در س��طح مقدماتي تا متوسط كسب كرده باش��يد؛ چ��را كه خالقيت ش��ما در طراحي وایده هاي جدید صنعتي وعالقه مندي شما به استفاده از نقشه و مهارت

شما در زمينة »نقشه خوانی صنعتي«، احتماالً شما را به مسيري س��وق مي دهد كه در كنار فعاليت س��اخت وتوليد در زمينة طراحي قطعه ومحصول نيز اطالعاتي را كس��ب نمائيد و در

این خصوص به مرور زمان متخصص شوید. در ص��ورت عالق��ه من��دي به موضوع نقش��ه كش��ي و نقشه خوانی صنعتي و ارتقای مهارت در این زمينه، مي توانيد با راهنمایي وهدایت هنرآم��وزان محترم خود از كتاب هاي درس��ي رشتة نقش��ه كش��ي یا س��ایر كتاب هاي مناسب در

كتابخانة هنرستان محل تحصيل خود بهره مند شوید.

26

بخش اول فصل اول

مرحله الف : برخی از ماشين ها و ابزارها در تصاویر زیر دیده می شوند.

مرحله ب : تأمين و تجهيز برخی از مراکز،صنایع و اماکن توسط ماشين ها و ابزارها

مرحله پ : اماکن و مراکز تأسيس شده

مي توان گف��ت كه تقریباً همة جنبه هاي زندگي، با رشتة »ساخت وتوليد« در ارتباط اند. ماشين هاي راستا، این در ابزار ودستگاه ها )مرحله الف(به ما كمك می كنند تا مراكز و امكاناتي را ك��ه براي یك اس��ت، زندگي مطلوب الزم تجهيز و سازماندهي تأسيس،

كنيم.) مرحله ب(اماك��ن و مراكز تأس��يس ش��ده مي توانند در زندگي ما فوق العاده اثرگذار و سودمند

باشند.) مرحله پ(

با توجه به س��ه مرحلة ف��وق، ب��ه نظر ش��ما آش��نایي با نقش��ه هاي فن��ي و نقش��ه خوانی صنعت��ي در »مرحل��ة ال��ف« چه تأثيري مي تواند بر روند كَمي و كيفي مراحل ب وپ داشته باشد؟

..................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

............................................................................................................................................................................

ارزش یابي1

كاربرد اجسام هندسي اغلب قطعات صنعتي و ســازه هاي محيــط پيرامون ما از

شكل هاى منظم هندسي ساخته شده اند. اجســام مهم هندسي در صنعت بسيار كاربرد دارند به طورى كه اغلب در ترسيم و خواندن نقشه هاي صنعتي اجسام هندســى را در قســمت هاي بيروني يا داخلي قطعات صنعتي

مشاهده مى كنيم.

در ايــن فصل با ويژگــي وكاربرد برخي از اين اجســام مهم هندســي مثل: منشور، هرم، استوانه، مخروط وكره آشنا

مي شويم.

فصل 1 بخش دوم

نقشه خوانى برخورد اجسام

پس از آموزش اين فصل از هنرجو انتظار مى رود:اجسام مهم هندسى را نام ببرد.

كاربرد اجسام را در تشكيل يك قطعه صنعتى بيان كند. اجسام هندسى مختلف را روى يك قطعه صنعتى مشخص كند.

در تشكيل فرم هندسى قطعات

28

بخش دومفصل اول

مقدمه اغلب اجســامي كــه در محيط اطــراف ما هســتند، از شــكل هاى منظم و مشــخص هندسي تشكيل شــده اند. به طوري كه قســمت هاي بيروني يــا داخلي آن ها به صورت حفره، شــيار يا شكاف از اجســام مهمي مثل: منشور، هرم،

استوانه، مخروط يا كره تشكيل شده است.اين اجســام در صنعت نيز بســياركاربرد دارند. احتماالً تاكنــون قطعات فراوانى را به صــورت تك يا مجموعه اي (سوارشــده) روي ماشــين آالت مالحظه كرده ايد، كه از اجسام با شكل هاى معين و مشخص هندسي تشكيل شده اند.

مثًال در شكل مقابل، مجموعة كلگى فرز از اجسام مختلفي تشكيل شده است. با اين كه اشكال و اجسام هندسي متنوع نيستند، اما ماهيت كاربردي فراواني درتشكيل قطعات دارند.

عالوه بر آن، در فرايند نقشــه خواني صنعتي، آشنايي با اجســام تشــكيل دهندة يك قطعة صنعتي به سازنده كمك

مي كند تا نقشه را آسان تر و سريع تر درك كند.

در زير، تصاوير برخي از قطعات صنعتي ارائه شده است. همان طور كه مشاهده مى كنيد، جسم هاي مختلف هندسي در شكل گيرى وســاخت اين قطعات دخالت دارند و به راحتي

قابل تشخيص اند.

29

بخش دوم

فصل اول

شكل -1

جسم جســم بخشــي از فضاســت كه با چند صفحــه محدود شــده اســت. براي درك بهتر، اجســام را به دو گروه تقسيم

مى كنيم.1- اجسامي كه سطوح آن ها تخت است.

مثل : منشور و هرم 2- اجسامي كه سطوح آن ها منحني است،

مثل: استوانه، مخروط و كره. در ميكرومتر( شكل-1) چه اجسامي را مي بينيد؟

آيا مى توانيد آن ها را نام ببريد.............................................................................

سازندگان به كمك ابزار مى توانند سطوح مختلفي را كه مد نظر طراح اســت بر«مبناي نقشه» روي قطعه ايجاد نمايند. اين سطوح مى توانند مربوط به اجسامي مثل: منشور، استوانه،

مخروط يا كره باشند.

شكل -2

تصاوير(شكل -2) برخي از آن ها را نشان مي دهند. بــر روي قســمت هاي مشــخص شــدة ســطوح قطعات زير،(مطابق مثال )مشــخص كنيدكدام ســطح، تخت و كدام

انحنادار است؟

..........................

.............

.......................................

.............

............. .............

تخت............. (مثال)

30

بخش دومفصل اول

تصاوير اجسام سادة هندسي در رســم فني سال دوم با ترسيم سه نماي اجسام سادة هندسي آشنا شــديد. در اين جا بر ويژگي آن ها به همــراه معرفي تصاوير اصلي اين اجسام مروري خواهيم داشت. قبل از آن كه به ايــن موضوع بپردازيم به چند جسم ســاده كه در تصاوير پاييــن ارائــه شــده اســت. توجه كنيدآيــا مى توانيــد بگوييــد براي توليد هر يك از آن ها، چه اجسامي از جسم اوليه بريده يا برداشته شده اســت؟ قبل از دادن پاسخ، به مثال شــكل مقابل توجه كنيد. در شكل مقابل براي رســيدن به جسم نهايي (شــمارة 4) در هر مرحله اجسامي از مكعــب اوليه برداشــته شــده تا بــه مرحلــة نهايي رســيده اســت.

* اجسام برداشته شده از جسم مقابل عبارت اند از:

* اجسام برداشته شده از جسم مقابل عبارت اند از:

* اجسام برداشته شده از جسم مقابل عبارت اند از:

* اجسام برداشته شده از جسم مقابل عبارت اند از:

................................

................................................................

4

3

2

1

................................

...............................................................

................................

..............................................................

................................

..............................................................

31

بخش دوم

فصل اول

تصاوير يك «منشور» يك منشــور از چند مســتطيل يا متوازي االضالع به نام سطح جانبي و دو چند ضلعي يك ســان به نام قاعده تشكيل شده است. مجموعة ســطح جانبي و ســطح دو قاعده را ســطح كل منشــور مى نامند. اجزاي يك منشور با قاعدة شش وجهي منتظم در شكل مقابل معرفي شــده است. در زير تصوير مجسم، پنج منشور ديگر از منشــورهاي قائم را مي بينيد كه در آن ها يال ها به سطح قاعده

عمود هستند.

منشور با قاعدة پنج و جهي منتظممكعب منشورمنشور با قاعدة سه وجهيمكعب مستطيل

تصويــر ســه روي بــر (شكل سمت راست سطوح

A،B،C و همچنين يال هاي d،e،f، را نشان دهيد.

يك قطعه صنعتى كه قسمتى از جسم آن از يك منشور شش وجهى تشكيل شده است.

نقشه خوانى

54

3

2

1

قاعده

وجه

سوراخ به شكل منشور شش وجهى

يال

گوشه

منشور با قاعده شش وجهى منتظم

براي ترســيم تصاوير يك منشــور شــش وجهي قائم، ابتــدا تصويــر افقي(مرحله – 1) و ســپس تصويــر روبه رو

(مرحله 2تا 4) و نهايتاً تصوير جانبي (مرحله-5 ) را ترســيم مى كنيم. در تصاويرافقي قاعدة بااليي و قاعدة پاييني و همچنين در تصاوير روبه رو، سه وجه جلو وعقب بر هم منطبق هستند.

32

بخش دومفصل اول

يك قطعة صنعتي كه قسمتي از جسم آن از يك هرم ناقص چهار وجهي تشكيل شده است.

تصاوير يك «هرم»بدنــة هــرم از چنــد مثلث به نام ســطح جانبــي و يك قاعده تشــكيل شــده اســت. مجموعة مثلث ها را سطح و مجموعــة مثلث هــا و قاعده را ســطح كل هــرم مى نامند.

اجزاي يك هرم با قاعدة چهار وجهي منتظم در شــكل مقابل معرفي شده است.

در زير تصوير مجسم پنج نوع ديگر از هرم ها را مي بينيد.

اگر هرم را موازي با قاعدة آن برش دهيم، هرم ناقص به وجود مي آيد. شكل - 5 يك هرم ناقص چهاروجهي است

بر روى سه تصوير (شكل ،Bو A سمت راست) سطوحهمچنيــن يال هــاى d ، c را

نشان دهيد.

نقشه خوانى

1- هرم چهار وجهي منتظم(چهار مثلث متساوي االضالع)

2- هرم با قاعدة سه وجهي

3- هرم با قاعدة پنج وجهي

4- هرم با قاعده شش وجهي

5- هرم چهار وجهي ناقص

4

4

3

2

1

سوراخ به شكل هرم ناقص

ارتفاع

رأس

يال

گوشه

قاعده وجههرم با قاعدة چهار وجهي

براي ترســيم تصاويــر يك هــرم چهاروجهي، ابتدا تصوير افقي آن را كه در حقيقت يك مربع چهار وجهي است ترسيم مى كنيم. (مرحله-1) سپس درتصوير رو به رو قاعــدة هرم را،كه به صورت يك خط افقي اســت، ترســيم (مرحله- 2) واز وســط آن طولي برابر با ارتفاع

هرم جدا مى كنيم (نقطَةs درمرحله-3). ســپس اين نقطه را به تصويــر رو به رو قاعده وصل (مرحله- 4) و در تصوير افقي نيز، خطوط يال را از نقطة s به چهار گوشه قاعده متصل مى كنيم. مشاهده مي شود َ

كه تصاوير وجوه جلو وعقب بر هم منطبق هستند.

a

33

بخش دوم

فصل اول قاعدة بااليي

ارتفاع

مولد

سوراخ به شكل استوانه

سطح جانبي

قاعدة پاييني استوانة قائم

تصاوير يك «استوانه»يــك اســتوانه جســمي اســت كــه از دوران يــك صفحة

چهارضلعى حول يكى از اضالع آن حاصل مى شود. مجموعة سطح جانبي خم شده وســطح دو قاعدة استوانه را

سطح جانبي استوانه مى نامند.قسمت هاى يك استوانه در شــكل مقابل معرفي شده است. در زير برخي از قطعات صنعتي ارائه شــده را، كه جســم اصلي آن ها اســتوانه بوده، وســوراخ هايي اســتوانه اي نيز روي آن ها

ايجاد شده است، مالحظه مى كنيد.

بر روي تصوير مجسم زير، مولد AوB را نشان دهيد.

توليد يك قطعة صنعتي نسبتاً پيچيده كه خود قطعه به شكل استوانه و سوراخ هاي ايجاد شده بر روي قاعدة آن نيز به شكل استوانه است،

نقشه خوانى

5

4

3

2 1

ترســيم تصاوير يك اســتوانة قائم را از قاعدة آن، كه به صورت يك دايره است، شروع مى كنيم. ابتدا در تصويرافقي، دو خط عمود بر هم ترســيم مى كنيم(مرحله- 1 ).ســپس در محل برخورد اين دو خــط محور، به كمك پرگار دايره اي به قطر مورد نظرنيزترسيم مى كنيم(مرحله- 2).آن گاه از روي تصوير روبه روى قاعدة دايره اي شكل، ارتفاع استوانه را جدا مى كنيم (مرحله-3) وتوســط دو خط رابــط كمكي مماس برقطر تصويرافقي، تصوير روبه رو را كامل مى كنيم(مرحله-

4و5). مشاهده مي شود كه تصوير افقي قاعدة بااليي و پاييني بر هم منطبق هستند. براي استوانه قائم دو تصوير كافي است.

4

34

بخش دومفصل اول

5

43

2 16

يك قطعه صنعتى كه طرفين آن را يك جسم مخروطى تشكيل داده است.

تصاوير يك «مخروط» يك مخروط دّوار از َدَوران يك مثلث راســت گوشــة ABC به دوريكي از اضالع زاوية قائمه به وجود مي آيد. اگر قاعدة مخروط به شــكل دايره باشــدوارتفاع در مركز

دايره قرار گيرد، مخروط را دّوار مي نامند.1مجموعة سطح جانبي و ســطح قاعدة مخروط را سطح كل مخروط مي نامند. اجزاي يك مخروط دّوار در شــكل

مقابل معرفي شده است.

در زير تصاوير برخي از قطعات ،كه شكل هندسي قسمتي از آن ها به صورت مخروط است، ارائه شده است.

سطح A را در تصوير روبه رو نشان دهيد. دايرة B در تصوير جانبي معرف چيست؟

مخروط قائم ناقص

مخروط قائم

1- زمانى كه تنها واژه مخروط به كار برده مى شود،منظور همان«مخروط دوار » است كه د رحقيقت همان مخروط قائم است.

راسارتفاع

مولد

سوراخ به شكل مخروط ناقص

سطح جانبي

مخروط دوار قائمقاعدة

نقشه خوانى

براي ترســيم يك مخروط ابتــدا در تصوير افقي، دو خط محور عمود برهم را ترســيم مى كنيم(مرحله- 1). ســپس در محــل برخــورد ايــن دو خــط محوربه كمك پرگاردايــره اي به قطر قاعده مخروط ترســيم مى كنيم.(مرحلــه-2). از روى نماى افقى قطر و محور را بــه نماى روبــه رو انتقال مى دهيــم. آن گاه از روي تصويــر روبــه روى قاعدة مخــروط، ارتفــاع مخروط را روى محــور درنمــاى رو بــه رو جــدا مى ســازيم و توســط دو خــط، مولدهــاي مخــروط را از طرفين قاعــده بــه رأس s وصــل مى كنيم(مرحلــه-4 و5 ).

نكتـه: اگر مخــروط دّوار را به مــوازات قاعدة آن برش دهيم،مخروط ناقص حاصل مي شود.(مرحله-6 )

35

بخش دوم

فصل اوليك قطعه صنعتى كه قسمتى از آن از يك جسم كروى

تشكيل شده است.

تصاوير يك «كره» كره سطحي است داراي دو خم كه از چرخش يك نيم دايره بــه دور قطر آن به وجود مــي آيد.كره از بخش هاي گوناگوني، كه مهم ترين آن ها عبارت اند از قاچ، عرقچين

و منطقه، تشكيل شده است.

در تصوير مجسم زير، مقدار يك هشتم از كره برداشته شده اســت. ســطوح A و B و C را روى سه تصوير روبه رو ، افقى

و نيمرخ نشان دهيد.

نقشه خوانى

در زير تصاوير برخي از قطعات ،كه شكل هندسي قسمتي از آن ها به صورت كره است، ارائه شده است .

منطقه

قاچ

عرق چينسوراخ با سطح كروى

كره

2

2

11

11

براي ترســيم كره كافي است دايره اي برابر با قطر كره (قطر بــزرگ ترين دايرة موجود) را در دو تصوير روبه رو و افقي ترســيم كنيم.ابتدا دو خط محورعمود بر هم ترســيم مى كنيم ( مرحله- 1 ). ســپس در محل برخورد خطوط محور، به كمك پرگاراين دو دايره را

نيز ترسيم مى كنيم(مرحله- 2 ).

نقطه ، خط(لبه)، صفحه

براي ترسيم سه نما از روي مدل يا ترسيم تصوير سوم يك قطعه توسط خطوط كمكي و يا تجسم، مي توانيم نقشه تهيه كنيم.

و آگاهي بدون باشد، پيچيده جسم كه زماني اما صفحه و (لبه) خط ، نقطه خصوص در كافي اطالعات نمي توانيم جسم را تجزيه وتحليل كنيم ويا نقشة آن را بخوانيم . آشنايي مختصري بااجزاى تشكيل دهنده قطعات ، شامل به قطعه، وتجسم شناخت جهت در صفحه و خط ، نقطه منظور درك بهتر نقشة قطعات صنعتي، بسيار كمك خواهد

كرد

فصل 2بخش دوم

شناخت اجزاى تشكيل دهنده قطعات:

خط (لبه)

صفحه

نقطه

نقشه خوانى برخورد اجسام

پس از آموزش اين فصل از هنرجو انتظار مى رود:اجزاى تشكيل دهنده قطعات صنعتى را نام ببرد

انواع خط در رسم فنى را نام ببرد. انواع صفحه در رسم فنى را نام ببرد.

در اين فصل با ويژگى 7 خط و صفحه در رسم فنى آشنا مى شويم.

بخش دوم

فصل دوم

37

مختصات يك نقطه

يادآورىدر سال گذشته با نحوة ترسيم تصاوير اجسام در رسم فني آشنا شديد. همان طور كه مي دانيد، براي نمايش يك جسم احتياج به ســطحي اســت كه آن را صفحة تصوير مي ناميم. بــراي نمايش و معرفي جســم از دو صفحة تصويراســتفاده مي كنيــم كه يكــي را صفحــة تصوير افقــي (صفحة H) و ديگــري را صفحــه تصوير روبــه رو (صفحــهV) مي نامند. زماني كه نياز داشــته باشــيم تصوير ســوم را معرفي كنيم از صفحــة نيمرخ (صفحة تصوير جانبي) نيز اســتفاده مي كنيم.

( صفحــهS ). شــكل مقابل كــه از كنــار هم قــرار گرفتن صفحاتH ، Vو S تشــكيل شــده اســت، جعبــة تصويررا تشــكيل مي دهد . براي نمايش تصوير اجســام، جعبة تصوير را بــاز مي كنيم و آن را به صورت دوبعدي نشــان مي دهيم.

A تصوير رو به روى نقطة aَA تصويرافقي نقطة a

A تصوير نيمرخ (جانبي) نقطة aً

صفحة تصوير افقي

صفحة تصويرقائم

صفحة تصوير نيمرخ (جانبي)

جعبه ى تصوير سه بعدى

گسترده جعبه ى تصوير به صورت دو بعدى

به منظور يادآوري، نقطة A را در جعبة تصوير فرض وسه تصوير آن را ترسيم مي كنيم.

آثار (ساده شده) جعبة تصوير

A سه نما ( نقشه) نقطةبراي ساده تر شدن شكل از ترسيم

حاشيه هاي صفحات V ، Hو S صرف نظر مي كنيم.

جعبة تصوير به همراهA موقعيت فضايي نقطة

طول نقطه بعد نقطه

طهد نق

بع

بعد نقطه طول نقطه

ارتفاع نقطه

گسترده جعبه تصويربه صورت سه بعدى

بخش دومفصل دوم

38

هــر نقطــه داراي مختصــات ســه گانــة طــول ، بُعــد و ارتفاعاست(شكل -1).

يكــي از قطعات اصلي يك ماشــين تراش، رندة آن اســت كه از آن براي براده برداري ،به كمك يك رنده گير

(نگهدارنده)1 استفاده مي شود .براى مثــال از نقطة A مربوط به نوك رنــده براي تعيين و شــناخت موقعيت نقطه بر روي صفحات تصوير اســتفاده

مي كنيم( شكل -2 ).با رســم تصاوير عمودي نقطة A به وسيلة ترسيم خطوط رابطي عمود بر H ، Vو S نقطة aَ ، a ًوa به دست مي آيند.

( شكل -3 )

چند نكته (شكل-4)- اگر نقطــه اي (مثــلA) روي صفحة

تصوير افقي باشد، ارتفاع آن صفر است.- اگــر نقطــه اي (مثــلB) روي صفحة

تصوير روبه رو باشد، بُعد آن صفر است.- اگر نقطه اي (مثلC) روي خط زمين

باشد، بُعد و ارتفاع آن صفر است.

( Holder) ١

شكل -1

شكل -2

شكل -3

طولبعد

اعرتفا

شكل -4

بخش دوم

فصل دوم

39

تصاوير نقطة واقع بر سطوح اجسام هندسي قطعات صنعتي هميشــه به شــكل ســاده و بدون حفره و سوراخ نيستند، بلكه اغلب مشاهده مي شود كه روي سطوح آن ها توســط ابزارها، حفره ها و سوراخ هايي ايجاد مي شود.

تصاوير اين حفره ها و ســوراخ ها معموالً بــه صورت دايره، بيضي يا منحني هايي ديده مي شوند.

الف)تصوير نقطة روي اجسام تخت: «با سطوح غيرشيب دار»

در شــكل مقابل نقطة A روي سطح منشــور قر�