АШЫРБАНТөрт кеш вгөлүу, он сурөггуү драма

К А Т Ы Ш У У Ч У Л А Р

1. А ш ы р б а й .2. И в а н .3. Б а г д а г ү л .4. С р л т о б а й .5. А с ы л к а н.6. А р л а ч ы.7. Б е к т е м и р .8. К у л а н .9. Д а д ы й .10. Б 0 п у й н а.11. К а л ы й ч а.

42. Ч ы н ы б е к .13. Ч о р т о н .14. К а т а г а н .15. Ш а п а к.16. Т ө к ө р.17. М а т а й .18. К у р к у т.19. У н ч у к п а с20. Ч а н д ы к.21. К а р а с а к а л .Булардан башка кызыл гвардиячылар, эл катыша!

ж аш мырэалар, кызай уруусунак

Б И Р И Н Ч И К Ө Ш Ө Г Ө

Б и р и н ч и с ү р ө т .

Капчыгайдын оозу. Аска беттернкде куу арчалардын бутактары и&рийип-муйруят. Алыскы элечек тоолордун чокуларында батыг бараткан күидүн жошолуу нуру. Суу боюндагы бадал арасывда — М атай, Куркут. Унчукпас үчөө.

К у р к у т . Баты раак айылга барып, тойго келген кыз-келиндерди тоорусак болот эле. Айтчы, эмнеге ап- келднң бизди?

60

М а т а й. Тек тургун, Куркутум. Азыр кумардан чы- габыз.

К у р к у т. Эмне, келиндер менен суйлешүп койдун бе- ле? Азаматсың! Бураң белден ие кармап, айтамактан мооку кангыча бир жыттайлык!

М а т а й. Айтамактан гана жыттагык «елеби! Кан жыттасакчы!

К у р к у т . Былжырабагын, Матай. Тойго кан ичкени келбейт. (Ж алпак ташка чыга калып). «Аркар моюн, алма баш, оймок ооз. калем каш»... Мен кеттим айылга-

М а т а й . (Алды н тороп). Энтелебе! Катындар кач- пайт бизден. Туурабы, Унчукпас? (Унчукпас азанап кү- лөт) Мына, мунун азанаганы туура дегенн. Бүгүнкү да- ңазалуу тойдо мөрөйдү бяз алып, кебектердин сазайын куп гана бердикбейм. Өзгөчө Дадый мырзанын иниси Ш апак доңузга табам аябай канды. Байлыкты да, бал- банды да кудай таалам кебектерге берген деп койко- лондочу эле... Сайышка түшкөн балбаны найзанын учу тие электе ат үстүнөн учуп кеттн го... Шым кылып таш- тадык көбектерди. Азыр андан бешбетер кылабыз.

К у р к у т. Мен чочуп турам силерден.М а т а й. Шамшыгул байдын жаш арстаны Унчукпас

экөөбүз турганда кебеЛбей эле кой.К у р к у т . Айткыла^^ы, эмне кылган жатасынар?!М а т а й. Эр өлтүрбөйбүз... Каруусу жок катын кы-

зайлар деп Ш апак доңуз кууратып жүрчү эле, Чолок жашын чыгарып, байкелетип коё беребиз. -

К у р к у т . Бирөө жамандык кылса, кырк жыл унут- пай жүрүп, акыры кебез менен мууздап ^лтүрөт дешет го Дадыйды. Иннснн жакшы эле бозорттук. Ошол эле жетпейбн. Эми тийиштик кылсак, балээге калабыз. Ж үргүлө, кеттик. Атандын көрү, кыз-келиндердин кын- шылаганы ай!.. ̂ М а т а й . (Куркутту колунан силкип) Катынсаагын не бересин?.. Дадый мырза дың дей албайт. Кудай биз* ге берди. Келатышат. Жашынгыла!

(Жашынышат^ Чортон менен Кулан&ын соңунан Ш апак кирип, бадал арасындагы алачы/^ ордундай көк жашаңга токтошот).

К у л а н . Биз эмне келдик мында, жаш мырза?Ш а п а к . Эр сайышка түшөмүн деп бүт кыргыз,

казактын алдында намысыбызды алдырдың. Алдырган-

да да катын кызайларгг Анан дагы эмнеге апкелдинер деп...

■ К у л а н . Ж акшы эле жан талаштым. Канет дейснз каруум жетпесе кантмек элем.

Ш а п а к. Сүйлөбө! Сендей кара тамандар намыс дегендн бнлбейт, бир чөйчөк талканга сатылып кете бе- рет. Сен кызайларга сатылып, калптан эле алдырып койдуц!

(Ж ы лан боор камчы менен чоку талаштыра салган- да, К улан артын көздөй сендиректей түшүп, ташка жө- лөнөт).

К у л а н. Бекерге эле урдукуз, ж аш мырза!Ш а п а к. Бекергеби? Мына сага! Мына! (Эки-үч

сыйра камчыны шыбай бергенде, К улан жыгылат). Ко- лунуздун кычуусу болсо кандырып алыцыз, Чортон аке, анан сууга ыргытып жнберели. Бээ көрдүңбү — жок, төө көрдүңбү — жок. Болунуз!

Ч о р т о н . 0 , кудуретнңден И ланайы н кудай, ак жолуна баштай көр!

(Чортон алаканына түкурүп, камчыны үйрө бергенде, бадал артында жашынып турган Матай, Куркут, Унчук- пас үчөө чыга келет).

М а т а й. Укпайт деп уш ак сүйлөбө, көрбөйт деп ууру кылба деген, Ш апак курдаш!

Ш а п а к. Кызайлар!М а т а й. |Бул ншиндн жакшы эле купуя кылайын

деген элең, бнрок Чортои? баатыр экөөң үйдүн ичинде шыбырашып жатканыңарда, мен сыртта тыңшап тур- гамын.

Ш а п а к. Ошондойбу?! Меннн сөзүмдү уурданып угуп...

(Чортон экөө качырганда, тиги үчөө бычактарын бе- лендей жардана калышат).

М а т а й . Кан нчуү дегеи ж арм а нчкендей эле кеп бизге! (Ш апак менен^ Чортон бычактарын кынына са- лып, кетенчиктей бергенде, тигилер да бычактарын кын- га салыишт). Тнгн кара таманына' болушканы келгени- бнз жок. Чортон баатыр экөөндүн башыңа жоолук сал- гаиы келдик.

Ш а п а к. Эмне?!М а т а й. (Койнунан кош жоолукту сууруп чыгып).

Карагылачы, снлердей катындарга куп гана жараш ат. Ж акшылык меиен салыиып алтыла. Болбосо...

62

Ш а п а к . Болбосо, колуңдан эмне келет, катын кы- зай?!

М а т а й. Кудайга үнүндү жеткнрейинби, тайтак кебек? ■

Ш а п а к. Ха, ха, ха... Карасаныз, Чортон аке... Мо- бу каракчы кудайга үнүмдү жеткирер нмнш... .Ошенте албасан эненДи аласынбы?

М а т а й . Лакылдаба!.. Балбаныкарды чала жан К61ЛЫП сууга ыргытканы жатыпсынар, биз үстүнөн чыктык...

Ш а п а к. Үстүнөн чыксанар эмяе экен... Сүйүнчү бер дейсиңбн?

М а т а й . Дадый мырзанын нниси тойдо балбаныи уруп өлтүрмөкчү болуптур деген ат, сайыштан алды' рыптыр дегенден да жаман. (Ташка секирип чыгып) Анакей, агаң баш болгон эл дөбөдө отурат. Кыйкы- райынбы?

Ш а п а к . (Ж үгүрүп барып, сыңар тизелей калат) М атай курдаш! Астымдагы кара кашка күлүгүмдү өзү- ңө тартуу кылайын, жанында>гы курбуларына бейкас^м чапан жаптырайын. Макулсуңбу ушуга?

М а т а й. Чортон баатыр келсин.Ч о ^ г о ц ^ Ш а п а к к а жанаша тизе бүгүп). Бйз де-

бесеңер да Дадый мырзанын урматы деп басып койгула(Матай менен Унчукпас экөө Ш апак менен Чортон

дун баштарына жоолуктарды жаба салышат).

М а т а й . Бизге ушу гана керек болучу. Ж акшь калгыла, жакшынакай келннчектер!

Үчөө каткырып күлгөн бойдон чыгып кетет.Ш а п а к . (Башындагы жоолукту алып ыргытып)

Өлтүрдү бизди катыи кызайлар, өлтүрдү-ү!Ошо мааЛда аска боорундагы элик жол менен.этия'1

басып бир киш и түшүп келаткан болот. А л Ашырбай.Ч о р т о н . Бнзди кызайлар елтүргөн жок, жаш мыр

зам, бизди тээберекн айбан өлтүрдү!Ш а п а к. Мойсо! Жанч! Жогот!(Чортон Куланды бадалга сүйрөя кетет. О ш ол.учур

да Ашырбай келип. жалпак ташка бутун коёт).А ш ы р б а й . Ассалоом алейкум, жаш мырза.Ш а п а к. Ашырбай?!А ш ы р б а й. Суу боюнда сейнлдеп жүргөн экеи

снң... Баралбадым. Той кут болсун!..

63

Ш а п а к. Баламдын тоюнда сайышка түшүп берсин деп байкем эки нрет киши жиберсе, жаратым бүтпвй ж атат деп коюп... Мунунузга жол болсун?!

А ш ы р б а й . Ненин башын оорутасын, жаш мырза, Арга жок күн да1 Ж акшы кал* ,

Ш а п а ’к. (Алдын торгоп). Ашыкпаныз!А ш ы р б а й. Астында аты бар киши ашыкпайт.

(Чортон кирет). Жакшысынбы, Чортон баатыр.Ч о р т о н . Эяеси байта-ал! Не деген шумдук? Ой,

сенн төшөктө ж атат дешпеди беле?А ш ы р б а й . Багдагүлүмдүн сыркоосу катуу... Кай-

берендин эти дары болот дешкеиден... Жаман чүрпөм да атам келет деп жолду акмалап... Сапарымдан кал- тырбагыла менн, акетайлар. Айыл алыс, жүгүм оор.

Ш а п а к. Багдагүлүнүз менин байкемдин намысы- нан артык болуп кеткен экен да?!

А ш ы р б а й . Ж аш мырза!.. Менин Багдагүлүмдөй ургаачы бу дуванда жок. Ага тил тийгнзбе!..

ОшОл учурда кыңкыстаган үн угулат.

К у л а н. Ашырбай байке!(Ашырбай жалт бурулуп, бадал ичинен бооргоктоп

келаткан Кулйнды көрөт).А ш ы р б а й . Кулан! (Башынан жөлөп) Шылып са-

лышкан тура. Кутурган гана доңуздар десе!К у л а ң . М аа кейибеңиз, Ашырбай байке. Мен эчте-

ме болбойм. Жөн гана унчукпай кете бериңнз. Катылба- ңыз тигилерге. Тилимди алыңыз!

А ш ы р б а й . Кайрат кыл, чырагым! (Ордунан ту- руп) Бу не деген айбанчылыгыңар?!

К у л а н. Ашырбай байке!А ш ы р б а й . Унчукпа! (Шапакты көздөй басып)

Эмнеге дулдуясыңар?! 'Сүйлөгүлө!.. *Ч о р т о н . Сүйлөсө коркот деп турасыкбы?.. Тигиннң

кызайларга сатылып кетип, кебектердин намысын алды- рып койду. Сен болсон сыркоомун деп амалданып, жа- ман катыиына кайберен уулап жүрөсүн, намыссыз!

Ш а-п а к. Сиз, эмне, намыс бар деп жүрдүнүз беле ушунда! Бу ойноштон туулган. Ойноштон туулган киши- де намыс болчу беле?!

А ш ы р б а й . Атадан туулганың ырас болсо дагы бир айтып көрчү ушу сөзүңдү, жаш мырза!

64

Ш а п а к. Кулагыаа майдай жагып бараткан го.. угуп ал... Кызайлардын Чоңмурун деген жылкычысь менен ойноп жүрүп, Сырга катыи Ашырбайын ошондон тапкан деп, апам айтчу. Сен Чонмурун кызайдын уулу- суң. Жолбунсун!

(Ашырбай урат. Ш апак тоголонуп барып көмкөрөсүнөн түшөт).

Ч о р т о н . (Чаңырып) Өлтүрдү! Өлтүрдү! 0 , журт! Өлтүрдү-ү!

К улан кыйналып жатып ордунан турат да, 'Ашыр- байдын жанына барат.

К у л а н . Ажыдаардын куйругун басып' алдыңыз, Ашырбай байке! Багдагүл женем менен кичйнекей бө- бөктүн көргөн күнү не болот эми?!

А ш ы р б а й . Кутурган иттен шылдың угуп тирүү жүргөнүмчө, Багдагүлүм жеснр болуп, балам жетим калсын!

(Алыстан кыйкырык-чуу. Алды менён Матай, Куркут, Уннукпас баш болгон бир топ жигиттер, алардын соңу- нан Дадый баштаган эл кирет).

Д а д ы й * . (Шапактын башын жөлөп) -Шапак! Ша- пагым! Аччы көзүңдү!

Ш а п а кГХКөзүн ачып) Байке!Д а д ы й . О, «удай, аксарбашылың! Чортон! (Чортон

экөөлөп Шапакты тургузушат). Кандай жин уруп жүрөт силерди, Ашырбай баатырым?

А ш ы р б а й . Алдагы экөөбүздүн кимибнз ойноштои туулдук экен, жалгыз ж араткан өзү билет!

Ч о р т о н . Мырзам! Байкап көрүңүзчү, иниңиз менен кошо сизди дагы ойноштон туулган деп жатат. Айт деп коюнуз.,чайт деп-барып азоону алдыртайын.

(Чандык бай топ ичинен чыгат).

Ч а н д ы к. Хи, хи, хн... Бу жигнтиңиз жөндүү сүйлөп ж атат. (Курсагын ' көтөрүп) Курсак болсо кампайды, эми көңүл ачалы^ Тигн айткандай кылыңыз, снзге — на- мыс, бнзге — тамаша. Кана, баатырдыгыңызды бир көр- сөтүп коюңузчу, Дадый мырза.

Ш а п а к.>. Алгыла, ойноштон туулган иттн! Жогот- кула!

Ч о р т о н . (Жигиттерге) Эхей, макулуктар, байла- гыла колу-йутун!

6—46Е 6£

(Топ жигит Ашырбайды качыра бергенде, Дадый колун көтөрөт).

Д а д ы й . (Каардуу) Тек\Ч а н д ы к . Азоонун куйругуна байлап өлтүргөнгв

макул эмессизби... Баш ка амал тапкансыз го... Хи, хи, хн... Кана, Дадый мырза, кантип өлтүрмвк бблдунуз бу томайгынызды?

Д а д ы й . Мен букараларыма зомбулук кы.лбайМ: байым. (Ашырбайга) Д аңазалуу тойдо эр сайышка тү- шүп берснн деп эки ирет кишн жиберсем... Мейли эми, бу жолкусу эчтеме эмес... Бир айдан кийин таздарларда чон той болот... Ошого камынып тур. Азыр болсо... Ша- пактыи алдынан өтүп койсон болгону. (Бектеми^Ае кай- рылып) Кандай дейсиз, Бектемир аке?

Б е к т е м и р . Мунуң ашкан аднлдик. (Ашырбайга) Барып алдыиан өтүп кой Ашыке.

А ш ы р б а й. Дадый мырзанын адилднги ырас болсо иннснн жиберснн, ннисн менден кечирим сурясын!

Д а д ы й . Ай-ай, аша чаппа, Ашырбай баатырым!А ш ы р б ай. (Эчкиеин мойнуна сальиг) Мен бу той-

го да келгеинм жок, таздарлардын тоюна да барбайм.Д а д ы й . Туюнбадым свзүндү. Ашырбай баатырым?!А ш ы р б а й . Д алай беттешке чыгып, кыйласын

майып кылдым... бирөөнү болсо сайып өлтүрдүм... Ойло- чу элем, элимднн абийири үчүи жакшы иш кылып жү- рөм деп... Көрсө... Ж акында -Сабыр баатырдын аялын көрдүм... Тооктун жөжөсүндөй кылып жети баласын ээрчитип тентип ж үрөт...'Баакиси ач-жылаиач... Алар- дын багар-көрөрү Сабыр баатырды мен сайып өлтүргө- мүн!.. (Артына кылчайбастан чыгып кетет).

Ш а п а к . (Ж улунуп) С.оЬы\Д а д ы й. (Катуу силкип) Тек1Ч а н д ы к . Ш апак иниң менен Чортон баатырыңдын

башына салган жоолукту сении башыңа салсак болмок экен, Д адий мырза!

Д а д ы й. Бёйкүнөө бирөөнүн канын төгүп зоок кур- ганды жакшы көрөт окшобойсузбу, Чандык байым?!

Ч а н д ы к. Хи, хи, хи.;. Бу жалгандын эки гана жыр- галы €ар... Ж айбаракат отуруп алып там ак жеш... Анан, тамаша көрүш... Болду!.. Баатырдыгыңызды көрдүк!.. Тойдук!.. Хи, хи, хн...

Д а д ы й . Ж акшы күлөт экенсиз, Чандык байым!.. Мүүн жок, мүүн жок!

6£

М а т а й . Унчукпас!.. Мени караба, Дадый мырзаны кара... Бол! (Унчукпас азанап күлөт) Чыныгы баатыр- лардын тукуму мына ушундай күлөт!..

Д а д ы й! Арийне, ошондой күлөт, М атай бала, арийне!

Ч а н д ык. Ж үргүлө, кызайлар!(Сахнада Дадый менен Ш апак калат).

Ш а п а к . Карындашын суратып, улук башыңыз ме- нен кнши жнберген элениз Ашырбайга. Дадый мырза таарынбасын, Асылканымдыи бел куда болгон жери бар, ыйык батаны буза албайм деп эптеп шылтоо тап- ты, анан чокоюн сүйрөй албаган бирөөгө узатып жи- берди. Азыр болсо мннтип...*Эмне үчүн жайлап салба- дыныз ал томаякты?!

Д а д ы й . Шапагым! Сенин Ш апак экеиинди береки алакандай аймактагы гана айылдар билет... Ашырбай болбо... Эр сайышка чыгып... балбанга түшкөндө бнр жолу да мөрөй алдырбаган теңдешснз баатыр... Өзүн- дөй жатакчыларды кайберен эти меиен баккан көзге атар мерген... Анын дайынын биздин сары өзөн Чүй га- на эмес, бүт кыргыз, казак билет.

Ш а п а к. Сиз намыс деген эмне экенин билбейт окшойсуз!

Д а д ы й . Билем, садагасы.Ш а п а к. Ж ок, билбейсиз! Улуу дараж алуу мырза-

нын бир тууган инисин кайдагы бир сандалган томаяк жалпайта коюп, өзүн мыскылдап кетет деген не жорук! Бу көрөкчө ычкырыбызга муунуп өлгөнүбүз артык. Эмне жалдырайсыз, намысыңыз болсо жүрүңүз, тээбе- реки аскадан кучакташып туруп боюбузду таштайлы! Менин байкем болсоңуз, жүрүңүз!

* Д а д ы й . Кудуреттүү кудааиын көзү ачык, жер бе- тинде кыбыр эткенди көрүп, жамандык-жакшылыктын баакисин тараза^а салып өлчөп турат. Бизге тнл тий- гизип, жамаудык кылган... Ашырбайды да, Чандык бай- ды да, Матай баланы да баакнсин тең кудаа өзү жа- залайт.

Ш а п а к. Кудаа өзү ж азалары н кайдан билесиз, сиз эмне көзү ачык олуясызбы?

Д а д ы й . Олуя болсом олуядырмын. (Көзүн сүзүп) Кудай таалам аларды ж азалаганда мүрт өлтүрүп жи-

бербейт, улам чала жан кылып, ботодой боздотуп кый- нап туруп... ошондон кийин гана өз билгенин кылат.

Ш а п а к. (какшыктап) Качан?!Д а д ы й . Бугүн-эртен дебейм. Бнр айдабы, ж е эки

айдабы, кудай таалам өзү бнлет аны.Ш а п а к . Сиздин ордунузда кызайлардын Шайык

мырзасы болсо снзчилеп кудайлап отурбай, өзү эле жайлап коёт болчу! Коркоксуз! (Чыгат).

Д а д ы й . Мен Ш айык эмесмин. Мен — Дадыймын!

Э к н н ч и с ү р ө тТүн. Ашырбайдын алачыгы. Тыкан жынылган чакан жүк. Ж ерде

кийнэ, эчки талпак. Босого ж аккы керегевин бзшында эликтнн иү- бүзү. Багдагүл ж алгы э. Ж ылтылдап күйгөн оттун шооласын паярлап жаргылчак тартууда. Оор таш ты зорго айлантат. Тык-тык жөтвлүп, Оряунан турат. Ж үктүн бурчунда — кичвнекей көрпө тебетей. Баг- дагүл тебетейди колуна алып, адегенде кыруусун, андан кнйин тышын сылап, бооруна бек кысып ыйлайт.

В а г д а г ү л . (Тебетейди телмире тиктеп). Атаңбай- куш экөөбүздү томсортуп 'Коюп Үаштап кетти. Эмнеге ошенттнң, ко:куй күн! Анчалык эмне жазмыш кылдык эле теңириме?! (Солтобай кирет) Кел, уул. Кузгунзаар- дан берн кайда жүрдүн?

С о л т о б а й.(Ма,1акайын жерге уруп). Урдум ушун- дай күидү!

- Б а г д а г ү л . (Колундагы тебетейди керегенин башы- на илшг). Садагаң уул, 'мындай э^мес элең, эмне болду саа?,,

С о л т о б а й . Жнн тнйди маа!.. Дагы ыйлаган э«ен- снн, ээ?! Уулуңардын өлгөнүнө жарым айдан ашты, ошондон бери көз жашың тыйылбайт... Эмне антнп ка- райсың, уулуңарды мен өлтүрдүм ■беле?!.

Б а г д а г ү л . (Көзун сүртүп) Курсагың ачкан окшо- бойбу. Ж арма бат эле бышат, сабыр кыла тур, садагаң.

(Ж йргылчакка барып, кош колддп катуу айланткан- да жөтөлү кармайт.)

С о л т о б а й . Өткөн айда Дадый мырзанын тою бол- ду. Ага да баралбай калдым эле. Ж акында таздарларда чоң той болот экен. Мен «ырдуу йалдардан бири калбай түп көтөрө барган жатышат. Мен жөөмүн! (Ж амачылуу кемселин чечип ыргытып) Ат тургай ашка да жетпейм, кнйимге да жетпейм!

Б а г д а г ү л . Кейнбе, уул. Жашсың. Алтын башың аман болсо атка да жетесиң, кийимге да жетесиң.

С о л т \ ) б а й . (Кыйкырып). Эмне тикирейээснң, к«р- бөй жүрдүң беле! (Багдагул жаргылчагын тарта баш- тайт. Солтобай коломтпго жакын жылып) Таякемднки- нен келатып, Карагоого жакындаганымда артымдан жо- лоочу көрүндү. Мингенн келишкен 603 ат, ооздугун кыя тти теп алчактайт. Башында ууздай «алпак, кнйгени чий &аркытган күрмө-шым, бутунда каш кар өтүк. Эки көзү толтура ‘кнлем куржуну бар экен. Айный түштүм. Кара- гоого 'бачымыраак кирнп, өңүттүү жерден акмалагым келди.

Б а г д а г ү л. Уул! Уул! Тобо де! . *С о л т о б а й . Боз аттын өңүн башкага "буруп, кийим-

кечесин таанытпай коё тургандай дувам болсо, жалпай- татэлем . Туз урсун, аябайт болчумун!

Б а г д а г ү л . Садаган кетейин уул, мен гана угайын бу сөзүңдү, эзели байкеңднн кулагы чалбасын. Окус шайтан сайып угуп калса... төп жүрбөгвн кишини жи- ниндей к«рвт... өлүп берет колука!

С о л т о б а й . Эс тарткандан бери байке^мднн насаа- тын у(Гуп жүрдүмт ала кыл агта^бай, адал иштеп келднм. Канакей жыргаганым?!.

. Пауза. '(Солтобай үңкүйуп коломтону тиктейт.)Б а г л а г ү л . (Күрсүнүп) Атаганат, теңтуштарың ка-

тары жаркылдап жүрсөң кана... Сабыр «ыл, уул. Апам- дар берип'жиберген төөнүн жүнүн ийрнп ^бүтүп койдум... Береки балакет сыркоодон бир аэ тыңысам, өрмөк ку- руп... пиязы кемсел тигип берем... Калпактык жүн да таап койгом... Атты болсо... Ж аман инин чарчап калган- дан |бери ууга чыккаиы бүгүи... байкең келсин^ акыл кошоюн... Ал кургур сен дегенде жанын да аябайт... Ж амаи жолго түшпө. Ак жүрүп, адал иштеп күн көргөн эле жакшы!

С о т о б а й . (Ж инденип) Болду! Сайрай берип, мээмди чиритит! жиберднңер!..

Б а г д а г ү л . Садагаң болоюн, уул! Менин бар жа- зыгым, сени ад&м болсо дөп жатпайымбы. Ага эмне те- ригесиң?!

С о л т о б а й . Адам болсо!.. Адам ^олсо!.. Акылыңа тойдум, бачымыраак жармакды бышыр! (Багдагүл ун- чукпайт. Тык-тык жөтөлуп, жаргылчактын ташын зорго

69

айлатат. Солтобай кыжырлуу) Ж андын кашанысык, бат-бат тартпайсынбы!

Б а р д а г ү л . Корс кпши жаман болот, сылык бол- гун уул!

(Чортон кирет.)

С о л т о б а й . Чортон аке!-Б а г д а г ү л. Келгиле.Ч о р т о н . (Багдагүлгө) Кайниң экөөбүздү эЭн кал-

тыра турчу! (Багдагүл чыгат). Дадый мырванынтөл жи- гити Чортон баатыр тегинен келбейт, аны билип турган- дырс]лн, бала. Мен чакырып келднм.

С о л т о б а й . Чакырып келдим! Кайда?Ч о р т о н . Ырысын тоодой &кен. Кудундай бер. Да-

дый мырза жигит кылып аламын дейт өзүнв.С 0 л т о б а й. Мениби?!Ч о р т о н . (Солтобайдын денесин кармалап көрүп)

Энесн байтал, о-ой1 Булчундарыц тим эле ташпы, эмне! Кана, берер жообунду ай-г!..

С о л т о б а й . Эмне дээримди бнлбей турам, Чортонаке

Ч 0 р т 0 н. Мингениң ^күлүк ат, кийгениң кылторко, чнйбаркыт... барганың аш-той... Сени көргөндө кылык- туу кыз-келиндер<кыңшылашып, ойт беришип, жалбарып турушса... Мына бу жалгандын үзүрү деп.ушуну айт!. Бол, тез чык!

(Чортон кетет. Солтобай кемселин кийип, малака’ йын мыжыга кармап ойлуу. Багдагүл кирет.)

Б а г д а г ү л . Эмнеге келиптир ж аккы неме?С о л т о б а й . Катуу айтып коюп, кийин өзүм кейип

калдым... Ж ам ан к ^ б ө , жеңекебайлак.Б а г д а г ү л . (Чыгып кеткен кайнисинин соңунан

тиктеп) Эмнеге ж аман көрмөк элем, садага болоюнум. Мени эмне, ошончолук эле билнмсиз дейсиңби?

(Багдагүл жаргылчактын жанына барып, кыйлага дейре ойлуу турат да. анан жаргылчакты катуу-катуу айланта баштайт. Ошол учурда Ашырбай кирип, мыл- тыгын керегеге жөлөйт.)

Б а г д а г ү л . (Жөтөлүп) Келдиңбн, Ашыке. Курса- гын <ачкандыр. Мына азыр. (Ашырбай аялынын колунан тутканы алып, жаргылчакты өзү тарта баштайт). Сен чарчап келдиң, берчи менин өзүмө, аз эле 'Калды.

70

А ш ы р б а й. Сай бойлоп келаттым эле. Омуроолотс койдуруп, атып алган эчкимди бөктөрүнүп кетишпедиби!

Б а г д а г ү л . А кайсы «угурган немелер экен?** А ш ы р б а й . Бир аз узай түшкөндө, мырзанын «ай- береяин уурдап атпай жүр деп кыйкырышты. Каракгы- да таанылбайт. Ким экенин билөм.

Б а г д а г ү л . Кудай тааламдын кайберени да мыр- залардын энчнсине басылып «алыптырбы! Эч жерни ооруган жокпу деги? (Ашырбай «ясок> дегендей башын чайкайт). Кейибей эле «ой. Башындан садага!

(Багдагүл сыртка чыгат. Ашырбай тартып бүтүп. жаргылчакты жайына коёт.)

А ш ы р б а й. (Керегенин башындагы уулунун тебе- тейин алып) Байлык. бербесен жок, байлыгыңа ыраазь элем. Кулунумду аман койсоң ашык байлыктын кереги жок эле' Ы раа көрбөдүн, сопсоо ойноп турган жерине^; жула качып кеттиң- Эмне үчүя ошенттик?!

(Куурай колтуктап Багдагүл кирет. Ашырбай от жа- калай келип, супарадагы талканды салмакчы болгондо, Багдагүл тулут у алып, өзү сала баштайт.)

Б а г д а г ү л . Ашыке дейм, мен бир сөз айтайын,жа- ман көрбөгүн, макулбу? Бүгүн бизднкине табыпчы акем келнптир.

А ш ы р б а й. Катаган табыпчыбы?Б а . г д а г ү л . Ооба. Көптөн бери сыркоо деп угам.

сооп«ерчнлнкке тамырыкды кармап берейнн деп...А ш ы р б а й . И, и... Ата, жары^ктык киши, ай-йа..

Эмне дедиң анан?Б а г д а г ү л . Өзүн ылайык көроөн, ышка алайын.

балам, башка ыбаа жок дөди.А ш ы р б а й. Ышка алат деген эмнесн? .Б а г д а г ү л . Анын жөнү ^мыңдай экен. Ушу биздир

алачыкты жылчык калтырбай думбалап,. нчине меннжы- луу «ийинтип олтургузуп адырашмаидын, 5ке эрменди? түтүнүнө ыштайт экен. Ошондо кудаадан болуп.эм түш- сө, уюган-уюган каракочкул «ан кусуп, дароо эле ку- ландан соо болуп кетесиң дейт.

А ш ы р б а й. Катаган табыпчы ошентип айттыбы?Б а г д а г ү л . Түйшүктүн баакиси жалгыз сеннн ;мой-

нуңа түшө турган болду. Баты раак са‘кайсам... Дйтчы. Ашыке, эмне кылайын?

71

А ш ы р б а й. Адамга адам жамандык тилемек беле? Антпейт, Багдагүл.

Б а г д а г ү л . (Ашырбайды кучактап) Мен «орком, Ашыке!

А ш ы р б а й. Ошо да кеп болдубу? (Аялынын көзун алаканы менен сүртуп) Катаган табыпчы 'кудаа сүйгвв адам. Сакайтамын деп өз илеби менен айтса... болду. кудаанын бергени!

Б а г д а г ү л ? Болуптур, Ашыке. Т обокел.А ш ы р б а й . Катаган табыпчыны эртең эле барып

чакырып'келем.Б а г д а г ү л . Ж ок, Ашы^ке. Табыпчы акем келсе, ал

кишинин көнүлүн ыраазы кылганга малч;ал керек... Аш- ТЫ.КТЫ алганча коё туралы, кимге барып 'жалдырамак элен-..

А щ ы р б а й . Ж алдырагандай мен эмне, кудайы су* рамак белем?.. Эки-үч күндөн бери оң көзүм тартып... буюрса, се^гсакайып кетип, аябай кубанат окшойм. Ыла- ЙЫ.М эле ошондой болсун!

Пауза.

Б а г д а г ү л . Тагдыр мени саа буйруп койгон экен. Ашыке. Ж аратка«-пиримдин ошонусуна мин, мартаба тобо 1кылам!

А ш ы р б а й . (Тйлкйн чалып жатып) Антип макта- гандай, Ашыкең эм^не кылып жыргатып жиберди?.. Ж« кннимге, ж е аШка жетпесенч..

Б а г д а г ү л . Андай д ^ е , Ашыке. Сен жаны-мдатур- саң... кудай да, кудай акыры, телегейим тегиз болуп, кө- нүлүм 1көт»рүлүп асмандап турам! Өгүнчөрввк Дадый мырзанын .байбичеси Бопуйна етүп баратыптыр... квздү сүзүп «оюп. бассамбы, баспасамбы деп... Ш алдыр тиш- тнн катыны көрөр зам ат эле «Мырэанын байбичесине учурашып коёлу. Антпесек, мырзанын улуу даражасына доо кетиребиз. Ж үрү, Багдагүл» деп алды-артын кара- бай жүгүрдү. (Агиырбайды карйп) 'Бопуйаа Дадый мыр- закын жары бблсо, мен Ашырбайдын жарыадын!.. деп мен .барганым жок. Башымды бийик көтөрүп басып кеттим!..

А ш ы р б а й. (Алаканы менен аялынын квзүн сүртүп) Ы йлаба, Багдагүлүм!

(Ивйн менен Арпачы кирет.)

П

А р п а ч ы. Жакшысынарбы, Ашыке.А ш ы р б а й . Кел, Арпачы. Уванке, сен төргө өт.И в а н. Арпачы экөөбүз орсок тиш байдын уулунун

тамый салыя бүттүк. (Колундагы баштыкты Багдагүлгө берип) Ун. Ичинде Арпачынын кошумчасы да 'бар.

Б а г д а г ү л . Тенир жалгасын, Уванке.А р п а ч ы. Муну менин чүрөгүм берип жиберди...

Сызгырылган май. эптеп катык кылып тургула.А ш ы р б а й . Кудаа кулум дегени ырас болсо биз

дагы карыздар калбаспыз (жарманы сапырып). Бүгүн чотуу отуруп шорпо-.шилек ууртайлы деген. элек. Атып алган эчкймди жолдо келатып тарттырып жибербедимби!

А р п а ч ы . Сенин атып алган эчкиңди карангы түн- дө жула качышса, башкалардыкын чак түштө эле жула качып жатышат. Эки жылдан ^бери чөп оозуңду төлө- бөйсүк деп Ш алдыр байкуштун жалгыз кунаажынын алып кетишиптир. Эртек меникине барса, бүрсүгүнүсе- никине келишип, малын болсо малынды алат, 'малың жок болсо жанынды алат.

А ш ы р б а й. Бардыгы кудаадан... кудаа эмне кылам десе өзү билет...

И в а н.^^0_ынагандай) Кудаа эмес эле, Дадый өкдөн- гөи байлар кылып жатсачы?.. Буга эмие дээр элек. Ашырбай?

А ш ы р б а й. Дадый дейснңби?! Кантип?!. И, Дадый кылып жатса... кудаа адилет... Дадыйдын эсебин батэле таап коёт!

Пауза.А р п а ч ы . Ж армакардан 003 тнйгизгиле, биз кай-

талы.А ш ы р б а й. И, анча эмне шаштынар?И в а н. Арпачы экөөбүз байкап жүрөбүз, Солтобай

бала 'Кайдагы бир селсаяктарга кошулуп, тентимиш бо- луп баратат. Оң тапсаңар аныңарды кошуп бергиле биз- ге. 'Кыш луюд, дубал тургузуп, камыштав чатыр байла* ганды үйрвнсүн.

Б а г д а г ү л . Уул макул болсо деги ж акш ы .болот эле, ээ, Ашыке?

А ш ы р б а й . Мен макул десем, макул болбогондо кайда бармак эле.

Б а г д а г ү л . Ким билет!А ш ы р б а й. Мен макулмун, Уванке. Эртеңден баш-

тап Солтобайды силерге кошуп берем.73

И в а н. Таң сүрө Солтобайды менккине жибер. Арпа- чы экөелөп калыпка салалы (бармагын көрсөтүп) мо- мундай уста болуп чыга_ «елсин.

- А ш ы р б а й. Жакшылыгыңды унугпайм, Уванке. На- таш1кеге салам айтып, ж аман сары баштарыиды бетинен өөп кой.

А р п а ч ы . Ыйманда жаткыла. (Иван экөө чыгат).Б а г д а г ү л . Ашыке дейм, аштыгыбыздын ашыгы

болсо уулга куйан алып берсең... бой жетип .калган ба- ла... Астында аты, үстүндө тову болсо... Ашырбайдын иниси, Багдатүлдүн кайниси дешип... экөөбүзгө эле жак* шы. Кандай дейсиң, Ашыке?

А ш ы р б а й. (Күлүмсүрөп) Кандай демек элем? Мен өзүм да ойлоп жүрөм. Токточу! (К улак түрүп) Атчан бирөө келатат. Аты жакшы ат окшойт, варачы, жаны- бардын аяк ташташын!.. түз эле бизге келип түштү. Ой, сен 'кимсиң? (Сырттан келген адамдын ышкырганы угу- лат) Кимсик дейм?

Солтобай кирет.

С о л т о б а й . Бу мёнмин!Солтобайдын башында ууздай калпак, үстүндө чий-

баркыт кемсел, бутунда кашкар өтүк.Б а г д а г ү л . (Коркуп) Айланайын уул! Бул эмпе

кылганың? Ж утгук бизди, жутгун!С о л т о б а й . Оюнда-бирөөнү карактап келда деп

турасың го. Мен каракчы эмесмнн." Мен Дадый мырза- нын жигитнмин! (Колундагы түйүнчөктү ыргытып) Ме- ннн мурдагы кыл торко кийимдернм... Ж акшы тургула, мен кеттим. Чортон акемдер күтүп калышты. Дзыр жол- го чыгабыз.

А ш ы р б а й. Кайдагы жолго чыгасыкар?С о л т о б а й . Жаы аттууга ооз ачпаймын деп к-асам

■ берип койдум эле мырзага.А ш ы р б а й. (Ллдын торгоп) Иниси агасына айтса,

ает бузулбайт андан!С о л т о б а й . Ш айык мырзаныи айлынан жылкы

чаап келгени баратабыз. Эмн коё беринизчн деги. (Ашыр- бай былк этпестен каардуу карайт) Сиз, эмне мушташ- кыңыз келнп турабы?

А ш ы р б а й . Ш айык мырзанын жылкыларын экөө- бүз окшогон эле шордуулар батат. Снлер барып алар кайтарган жылкыларды чаап аласыңар... Шайык ащ-

74

кан залим. Бир жылкысы үчүн он кишинин башын алат.

С о.л т 0 б а й. Ону эмес жүзүнүн 1башын алсын, «шим эмне? Өзүм жыргасам болду!

А ш ы р б а й . Сени жыргатуучу ашши Дадыйбы?!С о л т о б а й . Коё бериңнзчи, жолдошторум зарытып

калышты!А ш ы р б а й . (Ж ибербей) Былтыркы чои аш та бад-

банга түшүп бутум майып болду. Бөтөн эл, бөтөн жер... кылчайып караган жок, ээн талаага таштап «етти. Өгүн- кү тойдо инисинин айыпкер экенин билип туруп мени алдына түшкүн деп ша^сабалады. Сени болсо бүгүн тү- нү каракчылыкка жйбергенн жатыптыр,., Ошобу жакшы адамдын кылары?., Дадый ж аман адам!

С о л т о б а й . (М ыскылдуу күлүп) Элдин баары мак- тайт, Ашырбай жакшы адам деп... күйүмдүү... адилет... ал — бул!.. Адил жүргөндөн ж ы ргаса 'сиз жыргайт эле- низ ,го биринчи болуп. Канакей жыргаганыңыз?! Дагы эле -болсо Дадый мырза чардап жатат!.. Калппы?!

А ш ы р б а й. (Мурдагыдай эле токтоо) Бейкүнвө адамдардын кусуруна -калып жыргагандан 'көрө жырга- бай койгон эле жакшы... андай немелер түбү барып ку- дай тааламдын каарына калат!

С о л т о б а й . Жо-ок, байке, «удай тааламдын каа- рына калса,. сизге окшоп түз сүйлөгөн, ак жүрөк киши- лер калат өңдөнөт!

Б а г д а г ү л . Ж ам ан сүйлөп жатасың, уул!С о л т о б а й . Өлалбай отуруп эмне жок экен саа!А ш ы р б а й . (Токтоо) Солтобайым!.. Боорум!.. Мен

десен, мерестигинди кой... Бул ж алганда жылуу сөздөн өтөрү жок... Жеңенди какпай жүр... Окус дагы бир жо- лу жеңеңе сөз тийгйзсен... жатындаш экенине кара* байм... Анда, өз убалың өзүңө, ук?гуңбу?

С о л т о б а й . ('Лчуул^)Байке!А ш ы р б а й'. Сүйлөбө!С о л т о б а й . (Койнунан кичинекей түйүнчөктү чы-

гарып) Өрүш толо малым, үй-ичи толо дүнүйөм болсо... Анда женем экөөңүздөрдү жыргатпайт белем! (Күлүм- сүрөп) Ошондой бол<5о, кана!_.. Дадый мырза бнр аз тең- ге берди эле... Алыңыз...

А ш ы р б а й . Мен арам. теңгёни албайм. Кайтарып берөзүнө!..

7£

С о л т о б а й . Ж ин тийиптирби маа кайтарып бер- гидей!.. Алган алды, жулган жулду...

Б а г д а г ү л . (Ж екирип) Уул\С о л т о б а й . Тишиңердин кнрин соруп, ак ниет бо-

луп отура бергиле байкем экөөңвр. Меи кеттим.А ш ы р б а й. Эч «айда барбайсык. Уванке менен Ар-

пачыга кошулуп там салганды үйрөнөсүн. Адам бол! Артында чыиыр калтыр. Эл ыраазы болсун.

С о л т о б а й . Ж аман жолго түртүп... Мен мусурман- мын. Кайдагы бир капыр менен ылай тебелешип капыр болгум келбейт.

А ш ы р б а й. Дадый өндөнгөк миң мусурмандан жал- гыэ Уваике өйдө. Сөз тийгазбе а а1

С о л т о б а й . Ки!М жакшы ада!^!, Уванке жүн баш- пы? Ж акшы болбой жерге кирсин аның, андайды Да- дый мырзама садага чабам!

А ш ы р б а й. Акмак!Катуу булкканда, Солтобай үст&мөнунөн түшөт да,

шамдагайлык менен ордунан тура калат.С о л т о б а й . Дадый мырза жаман «ншн болсо

Асылкаиды бербей 'койгонуңуздан кийин, - же вгүнкү тойдо эле өлтүрүп коймок. Бейкүнөө экендигинизге ка- рабайт болчу. Эснңиз болсо Дадый мырзага өмүр ти- леп, .кудаага тобо келтирнңиз!

А ш ы р б а й. (К и й и ^ и көрсөтүп) Отур!С р л т о б а й . Капырга -кошулуп капыр болгон ки-

шннин үйүндө турбайм. (Коломтону агтай качат) Экнн- чй ушул үйдү желкемдии чункуру «өрсүи!

А ш ы р б а й. (Каардуу) Токто! Токто!..

э к и н ч н к ө ш ө г ө

Ү ч ү н ч ү с ү р ө т ,

Дадыйдын жасалгалуу боэ убү. Калыйча төрдөгу турдөмөл ала- кнЁнзге бачайы төшөктөрду төшөп, жуктөн куш жастыктарды алыг коет да, эшикке бет алат.

Д а д ы й . Сабыр этчи, алтыным. Келгенден бери 'Ка- батык ачылбайт, көп үшкүрүнөсүң. Бир жерин ооруй- бу, же капа кылып жүргөн биреө барбы?

К а л ы й ч а . Мейман келет дебедиңнз беле, мырзам Айып көрбөсөңүз, баты раак дасторкон салайын.

76

Д а д ы й . Тамак-ашынды аябай т ө к ^ н . Жанымдай көргөн мейманым келет. Касиетинден айланайын Ката- ган табыпчы!

К а л ы й ч а. (Чочугандай) Катаган табыпчы?!.Д а д ы й . Касиеттүү табыпчымдын ысмын утссаң, же

өзүн :К «рсөн , ар убак чочуп кетесин. Айтчы, неге анте- сиң?

К а л ы й ч а . Табыпчы а-ке өтө сүрдүү 1<иши. Ж®ке мен элеөмес, элдин баары сүрдөйт андан.

Д а д ы й . Бу сөзүң дурус. Баргын эми. Баса, жан- кы Кулан деген немеге айтып койчу, тунма кымыз ап- келснн. (Калыйча чыгат). (Бопуйна кирет. Дадый тес- кери карап, мурутун серпимим болуп) Эмне «елдиң?

Б о л у й н а . Ж аңкы тексиздн алгандан бери мен бейба^кты унуттуң го, төрөм!

Д а д ы й. (Кылчайбастан) Ко-ош?!.Б о п у й и а. Кудай да, кудай акыры мен гана күйөм

саа... Ж аң«ы Калыйчан үйдө бирөө менен сүйлөшүп жатсаң сыртта «апшыттан :карыш жылбайт, бирдеме кы- лымыш болуп... куусаң да 'кетпейт.

~ ^ а д ы й. Бүгүн менден бирдеме үмүт кылып турсан керек, эз?1. Кадырың жан болсун!.. Бар!

Б о п у й и а . Мени менен 'М интип сүйлөшпөгүн, тө- рөм, мен тектүү жердин кызымын. Менин атам Чыиыбек алты сан кыргызга гана эмес, өзбек-казактын байба- ча, мырзалары менен өтмө катарлаш кан кадыр-барк- туу адам!

Д а д ы й . (Мурдагы калыбынан өзгөрбөстөн) Болуп- тур эми...

Б о п у й н а .(5 о«зи гаш гап) Төрөм!..' Д а д ы й. (Жалт бурулуп) Болду!.. Бүт аалам астын- үстүн болуп, замана «уурулуп келатса... (оолактатып) сеиин эс-дартың ошо!

Б 0 п у й н а. Зам ана куурулса эмне кыл дейсин?.. За- мана куурулат экен деп өлмөк белем. Бар болгону эии- нин энеси болдум. Мён жашмын! (Паузадан кийин, кы- лыктуу) Атка бергнс «унан бар, кызга бергис жу^5а« бар (кетип баратып кайрылат) ■кичинекей күчүгүн кечээтен бери чырныктап жатат. Байкемдин мойнун кучахтайт элөм деп ыйлаганынан калаага кеттн деп койдум эле.

Д а д ы й . Баятаи бери бнрдемем жетлегенсип жаман болуп турдум эле. Аианайын жаман күчүгүм... Жүрүчү батыраак.

73

• Яопуйна экөө кетет. Калыйча кирип дасторкон жая бйштаганда. чанач кетөрүп К улан кирет. . . .

К у л а н . Эртен менен бир сөздү баштап келатыи айтпай койдук- Ал эмне сөз эле?

К а л ы й ч а. Мен эчтеме билбейм.К у л а н. Ш апак кайниң камчы менен ^башымды тил-

генде өзүмө-взүм сөз бердим эле, бу жерден кетемин д,^п...^(Билектең_алып) Калыйча!

К а л ы й ч а. Бу жалгандын жарык күнүн буюрбаса керек экөөбүзгө. Түндөсү табышалы. Түн бизднки.

К у л а н . Мен десең сыр жашырбагын менден.К а л ы й ч а . Кымызың сарыгып кетти. (Экөө отура

калып, төгүлеөн кымыздан ийиндерине тийгизишет). Ку- дай өзү кечирсин! Антип жарабачы, 'Кулантай.

• К у л а н . Бир балатсетти бнлип туруп айтпай жа- тасың.

К а л ы й ч а. Келатат!Кулан (юл «апшытка барып чаначты күрс/лдөтө бы-

шып, мискейге -кымыз 'куя баштаганда, Дадый кирет.Д а д ы й . Козунун эти б ат эле 1калжа болуп*«етет

Табы менен бышыргыла.К у л а н. Ж акшы болот, мырзам (чыгат).Д а д ы й . Мен байкоочу эмес элем, өтө жылдыздуу

көрүнөт ушу жигит. Распы, алтыным?К а л ы й-ч а. Эркек аттуудан жалгыз гана сиздя би-

лем, мырзам. Башканын ‘кандай-андайы менен ишим эм- не (кымыз куюлган мискейди дасторконго жакын коюп) Эт^ен башкасы даяр (чыгат).

Д а д ы й. Бопуйна айткандай мында бир мандем бар окшойт.

Чортон кирип, камчысын мойнуна салып, сыңар тизелейт.

Ч 0 р т о н. Кулдугум бар, мырзам,Д а д ы й. Ж олуңар кандай?Ч о р т о н . Эки үйүр жылкысын чаап кели-п, жигии

бнлгизбей салдык. Ш айык мырза жерднн жети катма- рына кирип издесе да таппайт.

Д а д ы й . Ш айык иттин иниси М атай баланы эмн€ •кылдыңар, м аа ошо «ызык?

Ч о р т о . н . Так өзүңүз айткандай «ылдык. Көңүлдөш жеңесинин колуна бнр боо акчаны тутамдатып, акырыв суу боюна чакыртып алдык да, дароо колу*бутун чыр.

78

мап атка өнөргөн бойдон Чандык байдын айлынын ту- шуна алпардык. ■ Матай баланы акыретке жөнөттүк мырзам!

Д а д ы й . Көңүлдөш жеңесине барганында эч ким байкаган жокпу?

Ч о р т о н . Андай жерде түлкүчө жойлойт эмесмин- би, мырзам.

Д а д ы й . (Чортонго акча берип) Ж аңкы неме кан- дай көрүнөт?

Ч 0 р т 0 н. Солтобайды айтасызбы? Жөн эле арстаь экен! Ж ылкыга тийгенибизде Ш айык мырзанын бир жылхычысы укурук.менен качыра бердн эле, укуругун колунан жулуп алып^ анан өзүн 'аттан оодара тартып. таптак «өтөрүп туруп башы менен жерге бир урду дей- сиң... Энеси байталдын күчү— о-о-он1 Тигиннн дымы чыккан жок, токоч болуп эле жатып калды.

Д а д ы й . Кайда жүрөт а.(1? Чакырчы. (Чортон чы- гат) Бул баланын күчү окшосо окшогондур агасына, кы- ял-жоругу түк окшобойт. Тиги доңуз темирден катуу.. (Мурутун сылап күлүмсүрөйт) Акыры ал томаяк да «е-

лехкурун мойнуна салып. Келбеске аргасы калбак калды!

Шапак менен Төкөрдүн соңунан Карасакал кирет. Бети-башы жарылган, кан. Босогону аттары менен Тө- көр 'аны кежигеге нукуп коёт, тиги чөгөлөй калып, ку- рун мойнуна салат.

Т ө к ө р . Бу бечара снзге келиптир, улуу урматтуу мырзам.

Д а д ы й. Сүйлөңүз.К арасакал жер караган калыбында тил катпайт.

Т ө к ө р. (Дадыйга жакындап, анын чапанынын же- ңин жаба коюп) Улуу урматтуу мырзам!.. Бу бечара... адам баласынын адили, акылмайы, айкөлү азиз мырза- быз, ылайым мал'жаныңыз аман болуп, 'мартабаңыз өсе берсин деп бата берейнн деген сизге!.. Билип эле турам... Сүрдөп жатпайбы шоруң каткыр (Карасакалды чыка- нагы менен түртүп, алаканын жая) Оомийин!

К а р а с а к а л . бомнйнн!Д а д ы йг Сиз ким деген болосуз, -акем?К а р а с а к а л . Кызай урууданмын. Кулуңузмун!

(Дадыйды көздөй боортоктоп) Ж өжөдөй чөбүрөгөн бал-

79

дарым бар. К алкалап калыныэ. Снзден башка барар жерим жок. ,

Д а д ы й . (Бутун өпмөкчү болгон. Карасакалдын ба- шын өйдө кылып) Антпениз, акеси. Кудай таалам баа- рыбызды тец жараткан. Мен деле сизге окшогои «удай- дын кулумун. Мындай отуруп жөиүнүздү айтынызчы. Текврүм кымыз сун бу кншиге.

К а р а с а к а л . Мен Ш айык мырзанын жылкычысы элем. (Чортондон кымызды алып, тартып жиберет) Түн- дөсү биздн 1сара басып, экн айгыр үйүрлүү жылкыбыз- ды чаптырып жиберип, бакандай эки азаматыбыздан айрылып калдык!

Д а д ы й. Калабалуу иш йолуп калган экен.К а р а с а к а л . Анысынаң да мунусу жаман, мыр-

зам. Шайыктын М атай деген жалгыз инисн бар эле. Өлүтү Чандык байдын айлынын тушунан табылды. Ко- луктусу ошол айылдан болучу.

Д а д ы й . Ие, ие... Чандык бай Шайыктын инисине кыз бермек тургай, чычкак улак карматпаймын деп жү- рөт дешкен. (Карасакалды тигиле карап) М атай бала- ны Чандык бай өлтүрткөн болуу керек... (Күрсүнүп) Ш орун каткан Матай бала колуктусуна жолугайын деп барган жерннен... Чандык байды адай экен деп жүр- сөм, ашкан айбан окшобойбу... Ие, сүйлөй берициз, акеси.

К а р а с а к а л . Ш айык мырзанын кыялын билерсиз. Айыл нчнн бөйүдөй кууруп жатат. Чандык байды дыр- дай жыцалачтап титсеяге оонатып өлтүрдү, калгандары- быэды болсо... анын жылкысын мен чаап алып, инисин мен өлтүргөнсүп... мынакей анын кылганы.

Д а д ы й . Бу Ш айык мырза да жеткен залим тур- байбы!.. Төкөрүм!

Т ө к ө р . Ляппай!Д а д ы й. Бу кишнге өптеп алачык кдтөртүп, ун-тал-

каныяа каралаш.Т ө к ө р - Сиз айткандан кнйин, бу бечаранын ала-

чыгы квтөрүлүп, ун-талканы жыйылып калды дей бе- риңиз!

Д а д ы й . Ж аш аялмет экен, саанына бкр уй бер- диргин.

Т ө к ө р . Сиз айткандан .кийин, |бир саан уй бу оеча- ранын эшнгннин алдында мөөрөп калды дей бериниз!

Д а д ы й . Өз эл, ©3 жернниздей көрүп бейгам тура

80

берианз, акеси, көзүмдүн тнрүүсүндө.чымын 'Кондурбай- мын башыиызга. Барыңыз бу киши менен.

К а р а с а к а л . Ылайым башыныздан бахты-дөөлөт кетпей, коюнуздун үстүнө торгой жумурткаласын. Ооми- йин!

Төкөрдү ээрний чыгат.Д а д ы й . Бизге тил тийгнзгендерди кудай _таалам

өзү эле ушинтип бирине-бирнн жазалаттырып «оёт. Ук- туң го жацкынын айтканын. Шайььк мырзанын инисин Чандык бай өлтүрсө, Ш айык барып Чандык байды өл- түрүптүр.

Ш а п а к . Табам канып жатат^ байке. Сиз чын эле олуя экенсиз!

Д а д ы й . Мындан жарым ай мурда Ашырбайдын сопсоо турган баласы мүрт кеткен эле. Кечээ кечке жуук катыны, өлүптүр. Ж ака танга маал аштыгы өрттөнүп' кеткен имиш. Баргын эми, мен менман күтүп отурам. (Ш апак чыгат) Шайык ^кеңкелес өзүнүн кул-'кутандарын ач бөрүдөй касапчылап жаткан экен. М аа ошонусу кыз^к!

Солтобай кирет.

С о л т о б . а й . (Сыңар тизелей калып) Ассалоом алейкум, мырзам. Келсин деген экенсиз.

Д а д ы й . Опсуз баатырдыгыңды угуп кубаиып кал- дьш. Айтчы, Дадый мырзага ;кызмат кылган кандай кө- рүнөт, «өөнүнө толдубу?

С о л т о б а й . Ж ыргап «алдым, мырзам.Д а д ы й . Мындан ары да ушинтип кызмат (иөрсөт-

сөң... Менин кабыргамдын кыртышы майлуу...С о л т о б а й . Мырзам! (Камчысын мойнуна салып)

Сизге жамандык ойлосом, өз колуңуз менен ж азала- ныз!

Д а д ы й . Маа жаиандых ойлоп, тнлимди албаган- дарды мен өзүм ж азалабайм, кудаа взү жазалайт. Агаң Ашырбайдын тилегени ар убак «самандык эле. Мен жа- залап жатканым жок, кудай ж азалап жатат.

С о л т о б а й . Байкем ушуну к«рмөк эле!Д а д ы й . Мырзаңдын ким экенин бнлип ал, ин-им,

мен айкөл адаммын. Өлүктү коюунун жол-жобосу, ма- шакаты -көп. Колунда жок кишиге кыйын. Непада агаң эстүүлүк кылып алдыма келсе, бар-күнөөсүн кечип, ка-

81

тыяынын сөвгүн койгонго кол кабыш 'кылам. Ал тургай өзунө д а кайрылышам.

С о л т о б а й . М енсиздинкулунузмун!Д а д ы й . Инимсиң. Ооба, «арачечекей инимсин!-

,Астыңдагы күлүктү башы менен бердим. Ашыкпа! Эртең эле үстүкө үй нөтөрттүрүп, келиичек алып берем. Би- рин-эки жандыктан да каралашам.

С о л т о б а й . ' (Кубакы п) Мен... Меи эмне дешимди да билбей жахпаймынбы!

Д а д ы й. Мен эмне акы сурап ж атат дейсинби, Сол- тобайым. Дилиң түз болсо болду.

С о л т о б а й . Сйзге'дилнмди бузсам, куран урсун!Ш апак кирет.

Ш а п а к . Унутуп калыпмын, байке, мен качан жө- нөйм Анжиянга?

Д а д ы й . (Солтобайга) Чортон баатырга өзүм та- быштап коём. Сөөгү жакшы кызды бир караганда эле билет. Экөөлеп кыз тандагыла. Жөнө (Солтобай кетет) Камдана берсең болот. Ишембиде жолго чы- гасың.

Ш а п а к . Кайрымдуу, акылман, адил мырза делнп атагыңыз алда кайда кеткен экен. Сизди пааналап’ келебиз деп жаткаидар көп дейт кызайлардын ичинде!

Д а д ы й , Дурустап тосуп ала бергиле. Тамашаны болочок шайлоодо көрөсүң. Кызайлардын «атын-балда- рына дейре кол көтөруп, баш ийип беришет маа.

Ш а п а к . Байке! Кызайларды да биз бийлеп «ала- бызбы анда?

Д а д ы й . Ж еке моңолдор, найман, бакчы, кызайлар- ды эле дейсинби, акырын кылдыр1тап жүрүп отуруп, ал- ты санкыргызды бүт бийлейбиз!

Ш а п а к. Оозуңузга май, байке!Д а д ы й . Биз Көбек атанын балдарыбыз... Арбагы-

ңыздан айлаиайык Кебек атанын балдары илгертен ын- тымакгуу, бирин-бири 'Кыйбайт... (Күлүмсүрфп) Буюрса, ар бир урууиу бирден Кебекке бийлетип коёбуз. (Кыйыр карап) Ие, ие... Түшүндүм, Ш апагым, түшүндүм... Май- луу жерин өзүңө карматам оболу.

Ш а п а к . Байке!.. Асандын Саматын унута көрбө- ңүз... Самат экөөбүз доспуз... Өзүбүздүн 'К ебек уруу- дан... акылга дыйкан, өрт бала чыкты дешип бекерден

82

дүн кылып жүрүшкөн жок. Менин Самат досум чынын- да эле акылга дыйкан.

Д а д ы й. Самат досуңдун өзүбүздүн Кебек уруудан бвлгону жакшы. Өрт бала чыгып, акылга дыйкан б0л- гону жаман.

Ш а п а к. Байке?!.Д а д ы й . Угуп тур, Шапагым!.. Ж урт баш карам де-

сең, муштан коркпо, акылдая корк. Амалын тапсаң, акылдуунун башын бутуң менен тепсеп туруп акылын ал, жаки болбосо ыгын келтирип торойто чап!.., (Амал- дуу күлүп) Ошенткенде гана соболоң бийик болот. Ук- туңбу?

Катаган кирет.

Д а д ы й. Оу, табыпчым келиңиз. Төргө өтүң үз..К а т а г а н. Бисмилля рахман рахим.Катаган төргө өтуп отурат. Ш апак кымыэ куймакчы

болгондо, Ладый мискейди өзүнө тартат.Д а д ы й . Өзүм куюп берем кымызды. (Ш ыбырап)

Дароо дайындатып койчу. Шапак чыгат. Дады й ордунан туруп, жүктөн чапан алып, Катаганга окабат) Ш алпаң кулак- күлүк торуну тартуу ,кылып байлаты п. койдум, минип кетиңиз, кыштык согумуңуз менин мойнумда.

Пауза.

К а т а г а н. Кудаанын жазмышы экен,‘ Ашырбай баа- тыр катыиың өлүп, аштыгыңдын күйгөнүн угуп, Дадый мырза өтө кейиди, кепиндиги менен союшун камдап ко- юптур, өзү келип алып кетх:ин дейт десем тетири карап отуруп алды. Бир чай «айнамга «үтүп, жооп болбогои соң агтанып кеттим.

Д а д ы й. Дагы эле болсо жахшылык кылайын дедим эле... Унчукпай койду деңизчи?!.

’ К а т а г а н. 5̂кнык кудай безер экен, мындайды .'Му- сурман баласынан көргөн эмесмин!

Д а д ы й. Касиеттүү табыпчым!К а т а г а н. Кулак сенде, Дадый ба^ам.Д а д ы й. Ашырбай окшогондорду •баш ийүүдөн чы-

гарып, кудайын таанытпай жаткандарды мен билем. Кайырдии орустар!

К а т а г а н. Ушунуң жөн сөз, Дадый балам.Д а д ы й ̂ Ашырбай менен Арпачынын Уванке деген

тамыр орусу бар. Өңкөй кул-кутандарды жанына алып,

:б* 83

айылма-айыл кыдырып там салымыш €олуп жүрбвйбү. Менин тамырым Митрей мырза айтты, Уван«е жөн эле уста эмес, андан сак болгула, чонкиш и дейт.

К а т а г а н . Я-парвардигер! Бул айтканыңдыи кал®- ти жок. Уваике друс кыргыз айылдарына аралаш а элек* те 'бир дагы жан 'кыак этчү эмес эле. Ал келгенден бери калк нчи бузулду. ‘Өлалбай жатып «ыр көр(5«тө баш- ташты. Тилимди- ал, дароо мойсот Уванке орусту. Сооп иш кыласын.

Д а д ы й. Жо-ок, каснет^үү табыпчым. Мусурман ба- ласыиа да, кайырдии орустарта да кол квтөрген киши эмесмин. Уванке оруска кол тийгизбеймяы. Непада кү- нөөсү «үч болсо, кудаа өзү ж азалайт аны.

К а т а г а н . Боорукерлигик вз башына тийбесе бол- ду, Дадый балам. Менин да кулагым чалган, Уванке орус бузуку деп.

Д а д ы й . Сзбыр этиниз, касяеттүү табыпчым. Снз келердин алдында укмуштуу бир кабар уктум, Ашыр- байдын катыны кускан каңдыи ичи толо эле доңуздун майы экен дейт. Ал донуздун майын жечү турбайбы. Тактасынын астынан чүпүр«к менен курмушуга оролгон донуздун майыи таап алышыптыр катындар. Уванке орус берип жүроө керөк.

К а т а г а н. Я. кудаа! 'Д а д ы й . Ашырбайдын катынын мусулман бейиткне

койгонго болбойт. Тбпурак салышканга мусулман ат- туудан бир жан барууга тийиш эмес. Ш арыят көтөр- б«йт.

К а т а г а н . Ата-бабалардын а|>багы жаткан жерден оолак алпарыш керетс андайды. Ж акын жуутуп бекер! Ж внөт жигиттериңди, Дадый балам, азыр жетип бар- дык жанга маалим кылышсын. Тезинен жөнөт! Түш оой «оёбуз дешип, көрүстөнүн белендеп .коюшуатур болучу. Ата-бабанын арбагын булгап жиберишпесин. Бол!

Д а д ы й . Табыпчылыгыныздан да молдолугунуз ар- тык. Жигиттер менен кошо сиз дагы барасыз го дейм?

К а т а г а н . Ата-бабанын арбактары жаткан жерге докуз майын жеген «айырдии катындын с ^ г ү н койдур- баймын. Элге'барып дин^акыйкат сөзүмдү айтыш — мой- нумдагы парзым.

Д а д ы й . Кайра кайтканда кайрыла кетиңиз.

84

Т ө ^ ү н ч ү ү р е

Түн. Алабүркөө. Булут арасынан ай көрүнөт. Ээн талэада жалгыя мүрэө. Комуз мукканып. алыстан-адыстан үзүлүп угулат, Ашырбай ордунан туруп, таш квтөрүп келнп, мүрэөнүн төбөсүнө тургузат.

А ш ы р б а й . (Акырын) Таарынба, Багдагүлүм. Ак истанпул менен кепиндей ал^ады-м. Колумдан келгени ушу экен, казнакды кен казып, жайлуу койдум, Ыраазы бол! (Кыбылага бурулуп, ичинен бирдемени кобурап ба- та кылат) Ж аткан жериң жайлуу, топурагың торко бол- сун. Кош, акыреттик жолдошум! (Тилсиз мүрзөнү кел- тирип тиктеп туруп, илкий басат да. бир аз өтүп ток- тойт). Кайда барам! (Ж анындагы ташка көчүк басып, башын мыкныйт). Мынча эмне назарландын маа жарат- кан? Эмне жазыгым бар эле? Адилет дешет сенн. Айт- чы эмесе,.1кай жерден чекилик кылдым? (Ыргып туруп. асманды тиктей каардана) Аднлет эмессин! (Чочуп) 0 , жаратк^н! Алжып кеттим. Ырайым кылып кечир! Ж а- залагың келсе жеке мени ж азала, бар жазаңды көтө- рөйүн. Аял аттуунун ак жаркыны эле, Багдагүлүмө каа- рынды төгүп, кейнте көрбө!.. Тынч жатсын! (Комуздун кылы м уңдуу ыйлайт. Ашырбай алысты тиктеп) Бештин атасы болдум, кантейин, тагдыр экен, бешөөнөн тең ку- дай айткан жок, бнрннен сала бирин жула качып... ме- нин өмүрүм ж алаң , кайгы менен, ый менен келатат! (Б урулуп) Бүгүнкүдөй, кабыргам кайышкан-эмес!.. Бү- гүн мен бөтөнчө кор болдум.,. тебеленип-тепселип кал- дым.., Ооба!,. А1а-'бабанын арбагы менен беш баламын сөөгү жаткан жерден жЗй табылбай, Багдагүлүмдү мы- на минтип бейнттен оолак айталаага жалгыз өзүм коюп отурам!.. Жо-ок!.. Уванкеннн бул кылыгын кечирбейм!.. Эч качан кечирбейм! (М үрзөнүн жанына келип отурат) Багдагүлүм!.. Ак Жаркыным! Ж анымда отурганыңда те- легейнм тегиз көрүнүп, ■кеңүлүм оболоп учуп турчу эле. Эми сен жоксуң,.. Мен ыйлап отурам! (Иван кирет) Кнмсик?

И в а н, Бу мен... Иванмын.А ш ы р б а й. (Ордунан атып туруп) Уванке?!И в а н. Кабарга жнберген кишик таппай кетиптир...

К алаада элем... Арпачыга д а кабар жетпей калды өн- дөнөт,.. Кайрат кыл, Ашырбай.

А ш ы р б а й. Багдагүлүмдүн мүрзөсүнө жакын келбе. И в а н. Ашырбай!

6!

А ш ы р б а й . (Акырын, каардуу) Ж акын келбе де- дим!.. (Пауза. Иванды көздөй басып. мурдагыдай эле басаң үн менен) Балбанга түшүп бутум сынгандй, Да- дый мырза .карабай кетти. Ошондо жапан талдан зам- бил жасап, бир юөчүм жерден жеө көтврүшүп келген сен болчусун, Уванке. Сыныктан ж арат ачылып кетип, алты ай бою төш«ктө сулк жатканымда, ар убак үйүмө келип, бир тууганымдан бетер оокат-тиричилнгиме «а- ралашып, жакшы сөзүң менен көнүлүмдү жубатып, кай- >аты1ма кайрат кс«иуп турган да сен болчусун, Уванке. Иашылба!.. Кетмендин сабы сынса жвндөп саптай ал-

баган Арпачыдай далай кыргызды жаныка ээрчитип ус- та өнврүнө үйрөтүп жүргөн ким?.. Ал да сен болчусун, Ува»ке (Бетме-бет барып) Сен жакшы орус элек. Бу саам ж аман иш кылып койдун. (Үнун көтөрө) Мунунду кечирбейм, Уванке. Кудай урсун, кечирбейм.

И в а н. (Токтоо) Акырын сүйлө. Мүрэөнүн жанында кыйкырган болбойт!

А ш ы р б а й . Товва!.. Сен азыр да маа жакшылык тилеп жатасын, ээ!.. Айтчы, Уванке, ушундай мүүнсүз адам болуп туруп, «анткенде доңуздун майын бердирип жүрдүн Ба^дагүлүмө?! Канткенде?!.

И в а н. Менин элимдин да өзүнчв үрп-адаты бар. Сенин элиңки да ошондой. Мен экөөн тең ыйык ке- рөм!

А ш ы р б а й. Дагы баягы. Дадый кылды деген тура- сың го?.. Жо-о-к, Уванке. Дадыйдын иттигн ■кеп. Внрок мындайга барбайт.

И в а н. Мен эчтеке дей албайм азырынча.А ш ы р б а й. Мен анын 'малына тинбесем, тузун уур-

дабасам, төшөгүн аттабасам... Анан. ойгдо жок иерсени ойлоп чыгарып, бүт калайыкка мени минтип маскара кы- лып, сай-сөөгүмдү сыздаткандай, ал эмне кутуруп ке- типтирби?! Дадый даты кудаа деген адам. Менден корк- посо да кудайдан коркот.

И в а н. Айтчы, Ашырбай, Дадый мырза Катаган та- быпчыны жнбернп, зайыбыңын кепиндиги менен союшун камдап «ойдум, өзү .келип алып кетсин деп айттырган- да, эмне үчүн жооп бербей тескери карап отуруп ал- дың?.. Курунду мойнуңа салып боортоктоп, эмне үчүн алдына барбадың?.. Эмне үчүн узун өмүр тилеп, буту- нан өөп жалбарган жоксуң?

86

А ш ы р б а й. Бнлип кой, Уваике. Дадыйдын алдына боортоктоп барып, таманын жалат! вмүр сүргвнүмчө, ка- ра жердин астында чирип жатканым артык!

И в а и. Ишенем, Ашырбай. Сен өзүңдүн адамдык баркынды баарынан бийик санайсын. Мен ошон үчүн жакшы көрөм сени. Ал эми Дадыйга болсо сенин мунун жакпай калышы мүмкүн.

А ш ы р б а й. Эмне үчүн жакпайт экен?.. Өзүнүн бу- карасы адам болгонуна кайра ал кубанбайбы!

И в а н . Дадый — митаам киши. Ага окшоп бийлик башында тургандар өзүнөн акылдуу, күчтүү, барыктуу чыккан адамдарды жактыра бербейт. Андайларды эптеп амалын таап будамайлай коюуга ашыгышат, же болбо- со, кыйноо үстүнө кыйноого.алып, жедеп айласын ку- рутуп туруп, алдына апкелип чөгөлөтүүгө аракет кы- лышат. Ашыкпа, Ашырбай!.. Дадый ,мырза сенин адам- дык баркынды тебелеп-тепсеп, өзүнүн дөөлүгүн элге көр- сөтөйүн дегенде, сен өзүңдүн адамдык баркынды тебе- летпей койдуң. -Ал тургай, бүт калайык алдында анын взүнүи беделин түшүрүп салдың... Ойлоп көрчү эми... Б ^дагүлд үн сөөгүн бейиттен оолак айдалаада жалгыз өзүң коюп отурганыңдын... акыры м ага назарланганың- дын себеби да ошондон болуп жүрдөсүн?.. Мен донуздун майын бердирген эмесмин Багдагүлгө.

А ш ы р б а й. Кудайга кой, Уванке, ишенейин депэле турат. Бирок кускан кандын нчи толо эле доңуздун майы э«ен, бу не деген балээ деп сураганда, шоруң кат- кан Багдагүлүм. өмүрү калп айткан жан змес, мен до- нуздун майыл жечүмүн, аны Уванке апкелип берчү деп ырасын айтыптыр.

И в а н. Кимге?А ш ы р б а й. Катаган табыпчыга.И в а н. Сен ошого ишенип калдың^ы?А ш ы р б а й. Катаган табыпчы кудаанын адамы.И в а н. Ж ок, Ашырбай. Катаган табыпчы — Дадый-

дын адамы. Ал ар качан Дадыйдын айтканын кылат.А ш ы р б а й. Уванке!..И в а н. Кыйкырба, Ашырбан!.. Ж ай сүйлө.А ш ы р б а й . (Үнүн басаңдатып) Адам деген өлүм

алдында турса да чыиын айтышы керек. А сен болсон көз көрүнөө калп айтып жатасын. Катаган табыпчы ыйык куран кармагаи киши. Эмн дагы бирдеме деп жи- ниме тийсен, тамырлыктан таптакыр кечем.

87

И в а н . Антпегин, Ашырбай. Тамырлыктан кетишсек экввбүз гана бвксөрөбүз, Дадый менен Катаган б«ксөр- б«йт андан.

Пауза.

А ш ы р б а й . (Иөанды тигиле карап) Товва!.. Калг айткан кншиннн көзү мындай болчу эмес эле. Ушу се- нин айтканык чын болуп жүр&өсүн, я?!. Окус ошондоё болсо, анда меи эмне кылам, бнлесиңбн?.. Дадыйдь азыр эле барып мойсойм, арбак урсун!

И в а н. Ашырбай!А ш ы р б а й. Эмне?-И в а н. Биринчнден, мен чын д&п кесе айтканым жок,

Ж өк гака божомол кылып жатам. Ойлоп көргүн. Экин- чнден, бул чын бблгон күндө да Дадыйга кол салууга болбойт азырынча. •

А ш ы р б а й, Орунсуз сүйлөбө, Уванке. Агер чын болчу болсо, чыдап тура албайм. Дароо жайлайм!

И в а н. Жо«. Дадыйды өлтүрсөн, аЭаптуу элдн ого бетер азапка саласың. Дадыйдын таянган тоосу бийнк. Чыныбек деген кайнатасы бар, урук-туугаяы, жолдрш- жоросу көп. Азырынча бнйлик ошрлордун колунда. Чо* рулул келип,- жалгыз Дадый үчүн айылдын калкын тый- пыл кылып салышат. Дадыйдын мыкаачылыгына көзү- бүз жеткенде, сен, мен болуп элге туюндурушубуз керек. Элдин баары болбосо, жалгыз сенин .колундан эчтеме келбейт, Дадыйды өлтүргөнүн менен эртен анын орду- на дагы бир Дадый-келип отуруп алат.

А ш ы р б а й. Бали акылына, Уванке, балн!.. Дадый- дын мыкаачылыгы ырас болсо... элдин каарынын кереги эмне?!. Мен жалгыз өзүм эле жайлап таштайм.

И в а н. Ашырбай!А ш ы р б а й . (Акуусун зорго токтотуп) Сүйлөбө!..

Сенин жалакОрлугун билинип калды, Баргын! Болгун дейм!

Пауза

И в а н. Меникине келгин келсе, тартынбай эле келе бер.-, Мурдатыдай эле кучагымды жайып тосуп алам,

А ш ы р б а й . Токто! (пауза) Батыраатс кеткенин жакшы.

И в а н. (Узак. тиктеп туруп) Кечирип кой, Ашырбай,

Ашырбай жалгыз. Пауза.А ш ы р б а й. (П ауза) Катаган табыпчы бүт журт-

чулуктун көзүнчө айтпады беле!.. Куран алдында касам ичпеди беле?.. Кудаа деген адам болуп туруп куран ал- дында калп айтса... Ж ок, Катаган табыпчы, калп айт- пайт. Мен Катаган табыпчыга ишенем. (Пауза. О йлуу) Уванкенвн «өзү!.. Көзү!.. Калп айткан кишиннн көзүкан- тип эле ошондой болсун?! Же... Жо«!. Уванке калн айт- пайт. Мен Уванкеге ишенем!.. Бекерге зээнин кейитип жибердим. Ал узай элек, кууп жетип алдынан өтөйүн, анан... анан... (токтоп) Окус Катаган табыпчынын айт- каны чын болсо, анда кандай болот? (К улан менен Ка- лыйча кирет) Кимсннер?

К у л а н, Ашырбай байке!А ш ы р б а й . Кулан! (Калыйчага кайрылып) Сен

кнмсиң?К а л ы й ч а. Калыйчамын.А ш ы р б а й. 0 , шоруң каткан балдар!.. Эмнеге кел-

диңер?.. Багдагүлдүн арбагы ансыз деле ыраазы силер- ге. Батыраак кеткиле, ниети бузук бирөөнүн көзүнө илин- сеңер шоруңар кайнайт!

К у л а н . Сизге айта турган сөзүбүз болуп калды.''(Калы йнага) Багдагүл женемдин мүрзөсүнүн жанында

ант бериптуруп, анан айткын.А ш ы р б а й, Антпей эле кой, акетайым, сүйлөй бер.

Мен ншенем саа. . _______К а л ы й ч а , Дадый мырза Катаган табыпчы менен

ээи сүйлөшүп, ал кеткенден кийии өзүнчө күңгүрөнүп калар эле, «Улам бир канатынды сындырып, чала жан кылып кыйнап, жедеп аргаңды түгөтүп туруп алдыма чөгөлөтпөсөм, Дадый агым өчсүн» деп хекенип жатка- нын эки ирет кулагым чалган. Бнрок •кимге кекенгенин билбей жүрүп, табыпчы эк«өнүн түндөгү сөзүнөн улам билдим. Ал сизге кекенип жүрүптүр.

А ш ы р б а й. М аа көкеннп жүрүптүр? Мен эмне КЫ' лыптырмын?

К а л ы й ч а. Улук башым менен .карындашын сурат- сам бербей «ойду, кыргыз, казак бүт жыйылгак чоң той- до сайышка түшүп бер десем келген жок, элдин көзүнчө бнр тууган инимди жалпайта коюп, 'кечирим сурагын де- сем үн дебвстен улуу даражамды басынтып кетти, ушу- нуң бардыгы үчүн кудайга ак ншибизди кылдык, табып-

чым, бу үчүн «үнөкөр болбойбуз дегелде, Катаган та- быпчы квкүрөгүн койгулап боздогонун дапдаана уктум: «Баласына уу бар дедин,, уу бердим, катынын ышка ал дедйң, ыш'ка алдым. Чон күнөө кылдым’, Дадый балам, алла тааламдын алдында кантип жооп берем?!» — Ушу сөздү кат!шытта туруп өзкулагы м менет уктум. ^

А ш ы р б а й. Эсннди жыйчы, акетайым. Канырыш угуп алып б&өдв убалга калып жүрбөгүн?

К а л ы й ч а ,'Б ү гү н эртек менен Дадый мырза та- быпчыга бейкасам чапан жаап, ш алпаң кулак күлүк то- руну тартуу кылып, кышкы согумун мойнуна алды.

А ш ы р б а й. О, жараткан!.. Булар эмне дейт?! Эмне дейт?! (П ауза) Адам деген ыйык, ага кастык кылган болбойт, аняайга жол бербейбиз, биз кудаанын пенде- сибнз деп жүрүшпөдү беле Дадый менен Катаган та- быпчы 'экөө!.. Шордуу Ашырбай! Кнмдерге ишеннп жүр- дүн?!. Кймде’рге?!. (П ауза). Кнчииекей^кулунум!.. Баг- дагүлүм! (М үрзөнү кучактап өксүйт. Паузадан кийин башын көтөрүп) Менин бел омурткамды омкоруп, ор- думдан тургузбай матап алайын дегеи экенсин го жүзү- кара!.. Ж о-жок, адашып калыпсың, Дадый мырза!,. Белим омкорулса да алдыңа барып таманыКды жалабайм, жалдырабабм, бү« түшпөйм!.. Албан тоону апкелтш бас- тырып койсон; да... Өлсөм арга жок, тирүү болсом, ,ка- рышып жатып баары бир туруп кеггем! (Ордунан турат) Менин канатымды бирден сындырып, сай-сөөгүмдү сыз- даттын, ээ, залим!.. Эми сенин канатынды бирден сын- дырып, өзүцдүн бузук башыңды жерге жаткырам! Ошенте албасам, Ашырбай атым өчсүн!..

Ү Ч Ү Н Ч У к ө ш ө г ө

Б е ш и н ч и с ү р ө т

Арсак-терсек асканын түбүнлө үнкүр. Экн жагында чөккдн төвдеД болгон чон-чон таш тар. араларынан бадалдардын учтары сербеет. Күугүм. Үнкүрдвн Ашырбай чыгат.

А ш ы р б а й. Эки айдан бери аималап жүрүп, мур- даты түнү Ш апагын жайладым. Эмки кезөк Дадый мыр- занын өзүнө келди! (Нары жактан таш кулад, аздан ки- йин караан көрунөт. Ашырбай далдаланып мылтыгын

90

белендейт. Караан улам жакындайт) Кимсин?.. Үнүндү чыгар, бблбосо...

А р п а ч ы. Жолоочумун. Өзүң кимсин?А ш ы р б а й . О, жараткан! Үнүң тааныш!.. Арпачы!А р п а ч ы . Ашырбай! (Айкашып көрүшөт) Бүркүт

уялоочу бийик асканын башыкда жалгыз өзүн... Айтуы, Ашы^ке, эмне кылып жүрөсүн бу жерде?

А ш ы р б а й . Мергенчилик «ылып журөм. Өзүң кай- дан?

А р п а ч ы. Ушу тоонун аркасынан.А ш ы р б а й. Аякка эмнеге бардың элең? Тамды ошо

жактан салып жатасыңарбы?А р п а ч ы. Ж ок, Ашыке, башка бир чоң жумуш ме-

нен баргамын. (Ашырбайдын ийнине колун коюп) Эл кыдырып, жер кыдырып тоо арасында жүргөнүмө эки айдай болду. Айылда эмне кептер бар, сүйлөчү?

А ш ы р б а й. Багдагүлүмдүн сөөгүн койгон гүнү эле тоо таянып кеткем, ошоңдон бери мен дагы айыл бетин көрө элекмин... Күндүзү моберөки үнкүрдө бөкинип жа- дып, түндөсү ар дайым ууга чыгам:

А р п а ч ы . .Түндөсү ууга чыгам?!. Б у эмне дегениң, Ашыке?!.

. А ш ы р б а й . Уванке экөөңдүн айтканың туура чык- ты. (Каарданып) Менин канатымды бирден сындырып боггодой боздоткон Дадыйдын өзүнүн оң- канатын сын- дырдым, эмкн кезек анын өзүнө келди. (Тизесин муш- тагылап) Бүгүн түнү барып, жылан өлгүргөндөй кылып жанчып өлтүрөм ал бетпакты!

А р п а ч ы. Ж аман иш кЫлып коюпсуң, Ашыке!.. Эми тилимди ал. Дадыйды өлтүрөмүн дечү болбо. Бул оюң- дан кайт!

А ш ы р б а й. Бу дагы Уванкенин айтканын айтып жатат. Эмне, бооруң ачып кетгибн?

А р п а ч ы, Биз элди ойлошубуз керек.А ш ы р б а й., Уванке экөөң өтө эле акылдуусунуп ка-

ласыңар. Мен эмне эш«стнн ■мээсин жептирми»би?!. Үн- күрдө жатып алып, мен да көп-көп нерсени ойлодум. Баарыбызды куураткан Дадый экен. Аны жайласам... мен өмүр бою кудаадан тилеп келаткан жакшылык за- ман ошондо болот экен. Эч ким зомбулук «ыла албайт анда. Ынтымак 'менен беймдрал оокат кылабыз.

А р п а ч ы . Жок, Ашырбай, Сен ансыз да эл башы- на түйшүк салыпсын. Эми Дадыйды влтүрсөк элдин шо-

в1

рун биротоло кайнатасың? (Ашырбай мыскылдуу карап. уурутунан жылмаят. Арпачы сөзүн улайт) Экаөбуздвй жарды-жалчылардын бардыгы орус, кыргыз дебей би- рнгип туруп, байларды жок .кылңп, бийликтн өз 'колу- бузга алышыСыз «ерек. Ошондо гана жерге-сууга ээ бо- лобуз, зордук-зомбулух болбойт. Б^лш авектер ушннтнп ойлойт.

А ш ы р б а й. Балш авек дегенин эмне?А р п а ч ы . БалшаВектер деген мына биэ... Уванкё,

мен,.. дагы-дагы толуп жатат. Леннн ■баатырдын адам- дарын балшавектер дейт.

А ш ы р б а й. Леннн баатыр дегениң ким?А р п а ч ы. Ленин баатыр — Д ады й өнд«нгөн байлар-

дын душманы^ экөөбүздөй, азап көргөн кедей-кембагал- дардын атасы. Бнзге азаттык алып беремни деп жаткан кншн.

А ш ы р б а й. Ленин!А р п а ч ы. Жүргүн мени меиен.А ш ы р б а й. Кайда?А р п а ч ы. Калаага. 1А ш ы р б а й. Жо1К бара бер. ^Кудай сага эле жол

берсин!..А р п а ч ы. Айгканымды эсниден чыгарба. Калкка кы-

'я н а т кыласын,!.. Кош. (Чыгат).А ш ы р б а й . (О йлуу) Калкка кыянат кыласык?!Ж акын жерден «:күк-күк» деген доош угулуп, үч мер-

тебе кайталанат. К улан кирет.К у л а н. Ассалоом алейкум, Ашырбай байке. Ж акшы

кабар айтканы келдим.А ш ы р б а й. Оозуца май, айтчы батыраак.К у л а н . Ж умурай журттун баарына тең караган,

ашкан адилет Ленин деген баатыр чыгыптыр дейт. Ак падышаны тагынан кулатып, Раосийдеги орусгун ба<^ла- рынын жер-суусун кедейлерге тептегнз бөлүп берген имиш.

А ш ы р б а й. Ой, баракелде-е! Арпачынын айтканы чын окшойт го. (Ж акын жылып) Азыр кайда дейт Ленин баатыр?

К у л а н. Кыргыздын кедейлерин азатка чыгарып, жер-суу бвлүп беремин деп өзүнүн жигиттери менен бнз- дин жерге келген имиш. Азыр >ка'лаадагы байлар менен чабышып жатыптыр, аларды жоготуп туруп бизге келип биздин байлар менен ча€ышат экен.

92

А ш ы р б а й. (Ордунан туруп) Бүгүн түн баласы ме- иен Дадыйды жайлап, Ленин баатыр бнздин айылга келгенде алдынан тосуп чыгам. Мен дагы өзүнө окшо- гон эр азаматмын, өзүнө окшов азаттык издеген «иши- мин, акыйкат деп таймашып жүрөм дёйм!

К у л а н , Кедей-көмбагалдардан жан калбай Ленин- дин аскерлерине кошулуп ж атат дейт. Мен эртең эле барып кошулайын деп жатам. (Калыйча кирет) Калый- ча?1 Эмнеге келднн?. Ким кел деди сени?

К а л ы й ч а . Мен келбейт элөм, болбой жатып жи- бериштй.

А ш ы р б а й. Ким? Таякембй?К а л ы й ч а . Ж алгыз келгеннм жок. Бектемнр атам-

ды ээрчнтнп келдим.А ш ы р б а й. Бектемирди? Кайда жүрөт ал?

. К а л ы й ч а. Береки тёктирчеде; тыныгып отурат.А ш ы р б а й . Кулан барып ээрчитип «елчи, акета-

йым. (К улан чыгат). Мөгдвп калгаи чагында ошончо жерден тоонун башына чыгып.;. анча эмне «үч келди экен жзрыктыккишиге?

К а л ы й ч а. Чон жумуш менен сиздин таякеңизге келген экен. Экөө узак сүйл«шүштү. Бир 'маалда таяке-

'ңиз чыгып, 'Бекте»ир акени ээрчитип бар үңкүргө, атып салса да ээрчнтип бар деп зордоп^жатып жибердн. Баш- «а эчтвке |билбейм.

Бектемир менен К улан кирет.

А ш ы р б а й. А<;салоом алейкум, Бектемнр а«е. Күү- лү-демдер жүрөсүзбү, -мал-жан аманбы?

Б е « т е м и р. Бу балдардын сенде жумушу жок бол- со кайта берншснн. Экөөбүз ээн сүйлөшөлү.

А ш ы р б а й. Баргыла, Кулан. Таякеме салам айтып койгула. •

К улан Л1енен Калыйча чыгат.

Б е к т е 'М и р. Мурдагы түнү Днжиянга <5арып келат- <ман жеринен Шапатсгы өлтүрүпсүң, Ж ердин түбүнө тү- шүп кетсе да Ашырбайды таап турул таң сүрө колума салгыла, болбосо Ш апагым үчүн баарыңарды азоонун куйругуна &айлатып өлтүрөмүн деп Дадый мырза каар- данып... эл азапта калды. (П ауза) Айтарың болсо айт- кын, мео1 тыңшайын.

Пауза

93

А ш ы р б а й. Жолоочудан жакшы эле табыштаган элем, Д-адый мырзага айта бар, менин атым Ашырбай, анын инисин влтүргвн менмин, өч алгысы келсе изимди кууп таап .алсын деп. Мыидай болорун билсем, Дадый иттин өзүн бирвнчи жайлап, калгандарын кийин мойсо- бойт белем! (Ордунан туруп) Азыр дагы кечтик кыл- байт. Ж үрүнүз, жолго чыгалы.

Б е к т е м и р . Токтогун, Ашырбай балам, Дадыйды өлтургөнүн менен «утулта албайсың бизди.

А ш ы р б а й. Бу дагы Арпачынын айтканын айтат! (Бекгемирге) Анан «андай кыл дейсиз?!

Б е к т е м и р . Дадый өндөнпөндвр бу жалгандын Те- либайы, оюна «елгенин отгойт, биз болсок... кынк дей албайбыз, акыбыз жок.

А ш ы р б а й. Твгүн сүйлөбөнүз, Бектемир аке. Мек да кабардармын. Буюрса баакибиз тең болот экен^биз.

Б е к т е м и р . Оозундан айлансын, андай заман бол- бойт. ----

А ш ы р б а й. (Бйкырып) Болот!Б е к т е м и р . Кантип болтурасың?А ш ы р б а й. Лениң деген баатыр бнздин жерге ке-

липтир дейт, жарды-жалчыларга азаттык алып. Ошочын болсо Ленин баатырдын артынан азыр эле ээрчип ба- рам. Андан кврө чын бблду бекен?

Пауза.

Б е к т е м и р . Эл кыйроодо калды. Куткарбасаң бол- бойт.

А ш ы р б а й. Канткенде «уткар дейсиз?Б е к т е м и р. Анын бир гана жолу бар.

Пауза

А ш ы ^ ) б а й ЫраС, Бектемир*аке, ойлой келсем бир гана жолу бар өңдөнвт (үңкургө кирет).

Б е . к т е э д и р - О, жараткан, бу жерге жетпей эле жарым жолдо «лүп кал^ай нё болдум экен!

Тоо аркаш нан ай көтөрүлүп, айлана сүттөй. Ашыр- бай үңкүрдөн чыгат.

А ш ы р б а й. (Тоо-таштарга көз чаптырып, катуу күрсүнөт) Ж арыктык тоолор!.. Жөнөйлүк эмесе, Бекте- мир аке.

Б е к т е - м и р . О, жок,. жок! Касапка сойчу малдай кылып кайсы бетйм менен «лүмгө жетелеп барам! Кыр-

»4

гыздам мендей жүзүкара чыкпайт. Өлтүр мени? Атып са.ъ. Ж е аска ылдый ташта! Барбайм!

А ш ы р б а й . Эсиңизди жыйыңыз, жарызстык. Бир Ашырбай өлс« адамзат бөксбрбвйт... Эл аман болсун... Бериңиз «олунузду!

А л т ы н ч ы с ү р ө т

Ш ибердуү талаа. Алыста Ала-Тоо аркаят. О к кол ж актагы зан- кайган үйдүн квлөквсүндв Д ады й баш болгон айыл твбөлдврү: бнйлер, молдолор, байлар. Сол ж акта казганактаган эл. Карасакал менен дагы бнр жнх^т Ашырбайды а^дап кирнп, /оргого обочо тургузушат, Ашырбайга боор ооруп караган бир дагы жан жок, көздөрүндө огу болсо атып ж нберищ ^двй. Д а д а й алга чыгат. Ж ыи-жырт.

Д а д ы й . (Элге кайрылып) Конушуңарды душман- дан сактап, колумда ^олсо кайрылышкандан 'башка жа- мандыгым жок эле... Мына, Шапагымды атып өлтүргөн кишл бет алдынарда турат... Мен кийлигишпейнн. Ж а- заласа да эл өзү ж азалап, актаса эл өзү акташы жерек. Мен бар болгону силердин кулукармын.

Т ө к ө р . Ой, «агылайындар! Биздин мырзабыздай адил, акылман, айхөл адам ^у жалганда жок, (Ашыр- байды көрсөтүп) ушундай кишиге карасанаган бетпакты колу-бутун 'Кишендетнп, Шиберге айдатыш керек.

Ү н д в р. Шиберге! Шиберге!К а р а с а к а л . Журт! Шиберге айдатсак акыры

чынжырын үзүп келип, дагы эле болсо башыбызга бү- лүк салат. Бу дозокуну азоонун куйругуиа байлатып өлтүрүш керек...

Т ө к в р . Карасакал туура айтат. Апкелгиле азоону!Ч о р т о н . ( С ы р т к а к а р а п ) Эхей!..Т ө х в р . Калайык! Кана, жигитгердин ак ишине ак

батакарды бергиле. Оомийин!

Элди тең жара бөлүп, Бектемир чыгат.Б е к т е м и р . (Төкөрдү колунан алып тегеретип жи-

берет) Тур гнары, акмак! Ж урт менен батадан айланат бекенснк!

К а т а г а н . Сизге не ^олду, жарыктык кнши? Бай- куш Тө1көр өзүнүн адил свзүн сүйлвп жатыр го.

Б е к т е м и р. (Элге карап) Азаптан куткарайын деп кара башын байлап келген эр жүрвк азаматка бир ооз

95

жылуу сөз айталбай, мыкаачыларга кошулуп батыраак влсүн деп кыйкырган адамдар, эл эмес!

Д а д ы й. Ашырбайды жашырып жүргөн так ушу кя- ши, касиетгүү табыпчым. , '

Жымжырг.Б е к т е м ^ т г р . Кудаага ак оөзүм. Ашыкемди б^китип

жүргөн болсом жумурай-журтка ж ар оалып мактанат белем, угасула, мен Ашырбай ■баатырды бекитип жүрдүм деп... Мен, акмак, зордук мөнен жетелеп -келип вн.көй жан алгычтарга байлап берднм!

Д а д ы й. Чортонго белги берет.Ч о р т о и . Эхей! Алгыла карган шайтанды! (Солто-

байга) Бол!Солтобай баш болгон жигиттер Бшстемирди көздөй

жүгүрөт.А ш ы р б а й. (Каардуу) Тарткыла колуңарды! {Сол-

тоЬай Бектемирге жётер-жетпес токтойг) Бир энеден туулга^Г^лек. Кол кармашып туруп өлөлүк. Бери кел!

П аузаС о л т о б а й . (Агасы менен Дадыйды алымсабак

карап) Сендей жатындашым жок!А ш ы р б а й . Болуптур, Жатындашыңды тааныгың

келбесе мы^^зандын ким экенин таанып ал эмесе.Т ө к ө р . Сүйлөбө, бетпак!.. Мырзабыздын «нм эке*

нин сенсиз деле билебнз. Биздин мырзабыз кой оозунан чөп албаган, айкөл адам!.. Берешен адам!..

А ш ы р б а й . Туура, Төкөрүм, туура. Сенин мырзак чынында эле кой оозунан чвп албаган, айкөл адам... Берешен орошон адам! Теңдешснз адам!.. Адил адам!.. Менин кйчинекей кулунума уу бергизип, Багдагүлүмдү ыштатып өлтүрткөн киши кантип жаман адам болсун?!..

Т ө к ө р. Эмне дейт?!..Д а д ы й. Журт!.. Ш апагымды атып «лтүргөндвн жү-

рөгү солк эткен ж ак мунун. Эми көз көрүнөө ■жалаа жапкандан жүрөгү солк этмек (беле?. Ж араткандын ал- дында сүттөн акмын!

А ш ы р б а й. Ж ок, Дадый мырза, жараткандын ал- дында сенин ж үзүк көөдөн да кара!

К а т а г а н . Токтот сөзүңдү, батдагар!.. Дадый мыр- за деген... Чындаса, ал «ишинин этегине намаз окуй турган азамат, бнлесиңби?.

А ш ы р б а й. Билем, табыпчым. Дадый мырзанын

96

этегинё нама.з окуп жүргөнүңүздү абдан билем... Биро! намазыңыздын кабыл болоруна ишенбейм?!

К а т а г а н . Ыймансыз каапыр (Бычагын суиоип' Мууздайм!..

А ш ы р б а й . Уйга жүгөи тагарбы, үйрөнгөн адат каларбы!..

С о л т о б а й . (Ж ер тепкилеп). Жетет!.. Жетет дейм!.. Дадый мырзага тил тийгизгениң аз келгенсип эми молдокеме асылып. Кудай урсун, аябаймын.

А ш ы р б а й. Аиталаба, кургурум! Катаган табып- чынын үстүндөгү бейкасам чапан менен тээбереки шал- паң кулак күлүк тору — кичинекей иниң менен жеңеи экөөнү өлтүргөндүгү үчүн алган акысы. Карап ал жак- шылап!

К а т а г а н . Ж алаа!.. Ж алаа!.. Мында бет жок!А ш ы р б а й. Табыпчым!.. Кимнбизде бет жок экен*

эл өзү сынасын. Келнңнз куран кармашалы эл алдында!.

Бир паска жым-жырт.К а р а с а к а л ; Журт!.. Эмнеге тунжурайбыз?.. Д а-

дый мырзадай боорукер жанды бу, жалгандан көрө элекмнн!..

А ш ы р ^ б а й . Туура, Карасакалым, туура. Дадый мырзадай боорукерди бу жалгандан көрө элегиң чын^ (Жалт бурулуп) эки жолдошуңду влтүртүи, кайтарган жылкыңарды чаптырып, кызайларга бүлүк салган кнм, билесиңби ырысы жогум?.. Так ушу боорукер мырзаң! Шайыктын иниси менен эки жылкычыны 'өлтүргөндөр- дүн бири (Солтобайды көрсөтүп) тээбереки төбөндөн урган.

Р а с а к а л: Бу эмне дейт, айланайындар, бу эмне деит?! Тнги айтса тигиники чын, бу айтса мунуку чын Бу эмне деген чатышкан дүйнө?!. . .__ Т ө к ө р. Урматтуу мырзам!.. Мындай бетпакка ыра- иым кылба! Алдырт башын!

А ш ы р б а й. Эй, шордуу Төкөр!.. Эсиңе ж ара чык- паса, ойлоп бакчы. Энеңердин сөөгүң жаңыдан коюп, кайгыдан башыңар арыла элек жатканда Анжнянга мал аидашып барсын деп агаң Салимди мырзаң чакыртып жиберген эле, ошондо «Дадыйдын ушу кордугу үчүн’ эшигин аттабайм. Мен дагы адаммын» деп Салим кар- ганган болчу... Кийин дагы эки' жолу чакыртты.. Салнм экөөндө тен барган жок. Ошондон киГшн кандай күнгө7-ЧМ 97

туш болдуңар? Үзүмчүлүктө малынардан ажырап, аган катын*<5аласы м§нен ак шишик ■басып өлдү. Агандын малын так ушу Дадыб мырэа уурдаткан. Салим катын- баласы менен так ушунун залнмдигинея өлбөдү беле.

Т в к ө р . Кагылайындар, ишенбегиле. Ашырбай ый- манын жеп жатат. Биздин баакнбизди 'киши катарына кошуп, маңдайыбыздан сылаган ким?.. А да болсо акыл- ман, көрөрман, күйөрмөн мырзабыз... Биз мырзабызга бар эмеспи... Ж өн эле каражатыЛызды садага чаап жи- беребиз. И, ошентебнз. Ой, Чортон баатыр, сен эмне жалдырайсын?

Ч о р т о н . (Жигитте/ие) Эхей. Апкелдинербн азоо-ну?

У н. Апкелдик.К а т а г а н. Көксөөндүн суугаиына жакшы. Өз «олун

менен тогот, тиги батчагарды!Д а д ы й . Ашырбай Шапагымды өлтүрдү. Токолумду

да башдага качырып жиберди. Бу менин душманым. Д у ш м а н ^ болсо да адам аты 1бар. Чычкан тумшугун канатып «өрбөгөн жаным... Жо-ок, касиеттүү табыпчым. Мен баралбайм мындай ншке. Башканы та<быныз.

А ш ы р б а й . Тилимдн ал, Дадый мырза. Мыкдайга маш Катаган табыпчы турганда башканы нздеп эмне кыласың?! ^

Кйрасакал. Ж үгүрүп барып, Дадыйдын кашына тура калат.

К а р а с а к а л . Бетпак!Ч 0 р т 0 н. (Камчы менен уруп) Жогол, энеси байтал!

Жан-жөкөрлөрүн ээрчитип Чыныбек кирет.Ч ы н ы б е к. Ой, ырысы жоктор, тарткыла колу-

нарды!Д а д ы й . Ш арапаттуу той үстүнөн чыксаңыз болот

эле, ата, жаман иштин үстүнөн чыгып калдыңыз.Ч ы н ы б е к. Кыргыздын тукумунан тыйпыл калбай

«ырыла турган болдук, Дадый балам! (Б ы лк этпестен жарданып турган эл бейирет тартып, кудайлаган үндөр угулат.) Балш айбек деген жети баштуу желмогуздар өзбек, казактан тыйпыл койбой кырып, биздин жерге от бүркүп кнрип келишти. Бешиктеги баладан өйдө найза учуна алып, түмөндөгөн кол менен 'каптап келатышат!

К а т а г а н . Баатырдыгыңа чен жетпеген Чыныбек жолборсум! Букара болуп баш ийип берели, ысык жа-

98

•ныбызды аман койгула деп, өзүндү баш «ылып вакил жиберсек ыраиым болбос бекеи?

Ч ы н ы б е к . Балшайбвк дегендер кайырдин орус* тар. Алардын кол башчысы Ленин деген айтыптыр ш о - гыз аттууну кырып-жоюп. мал-мүлкүн алып жыргагыла деп. Балшайбектерден ырайым жок!

А ш ы р б а й. Жург! (Э л тунжурай түшөт) Леиин ^ е н маа окшоп азатгык издеген эр азамат деп уккам. Ишенбегиле Чыныбек байдын айткандарына!

Тым-тырс.

койгула, Ашырбай баатырдын колун. (Жигиттер Ашырбайдын колун чечишет. Чыны- бек, Ашырбаидын жанына барып.) Ленин деген орүс жүрсүңбү? ” Ошондон жакшылык күткөн

А ш ы р б а й. Өз тукумум сизднн күйөөңүздөн «өргөн ж а™ ь,™ гы м кайсы, Чыныбек бай| 4 3 0 ™ « Г л г ы з медерим Багдагүлүл... Ошобу анын ,маа кылган жак- шылыгы?! Орустардын ичинде Увашседей кайрымдуу ак ниеттери көп. ^

Ч ы н ы б е к . Уванке, Уванке дейсин, Ашырбай баа- тууганы Ленинге кошулуп алып, жаммамий

У ™ н "Кыргыз ■баласынын башына

э Е жаткан Уванке эмес, сиэдин күйөөкүз

Ч ы н ы б е к . Ашырбай баатыр'“ Р б а й. Ашыкпаныз. Чыныбек бай. Сизди адил

теи^Гли-л алдында эиөөбүзб№ен? Жпк күйөөңүздө эле

> 2 л «зүмдө да «үнөө барэкен. Ооба, (Чыныбекти тигиле карап) көп жолу куй-

Ошондо бир .жолу сурап идум бекен, ои, бу эмнеден болуп ж атат кимден бо-

луп ж атат деп?! Жок. Оюма да «елбейт эле вГрдыгыК ?нвй берчүмүн үнкүйүп. Бу күнөйбү?»чүтөй, болгондо да эң чоң күнөй!

тыо а Л гп Ашырбай баа-

Ана Л ят£ио үстүнөн чыктыныз, Чыныбек бай.Ана, башына селде оронуп, «олуна куран кармаган би-

— 99

рөө жаныңыздг турат. Мындай карасаныз кудайы момун,чынында снздин күйөөнүзгө өнөктөш!..туп:^-Береки айбан болср... Бир тууган агасый үи бүлөсүменен ачтан өлтүргөндүн таманынсадага чаап... 'Бу замана ушулардай мыкаачы, балитжандардын заманасы экен.

Ч ы н ы б е к. Ашырбай баатыр!А ш ы р б а й. Ж ок, Чыныбек бай!.. С и з д и н .күиөөнүз

боздотуп келдн... Адаштырып алдан келди... Уванке та- мырым экөөбүздү кырды бычак кылтысы келдн... ^м и снз калдынызбы?.. Мен эмн алда»байм снлерге!..

Ч ы н ы б е к. Тобо кыл, Ашырбай баатыр!А ш ы р б а й. Тойдум тобоңорго! Мен эми Уванке та-

мырыма гана ишенем. Өлөрүмдүн алдында көзүм жет* тн. Ал ак экен. Ж араткандын ошонусу да ■•каниет.

Ч ы н ы б е к . Уванке тамырым деисиң... Уваккедеи кайырдин орүстардын жакшылыгы ушу болсо, көрүп ал, Ашырбай баатыр. Алып «елгилечи ж а ң к ы келинди.

Манчагай жигит чүпүрөккө орблгон бирдемени кол^ на ттөрүп, жаш аялды ээрчитип кирет. Чачы кыркыл- ган, бети-башы кан, шишиктен көзү көрүнбөйт. Жамаа- чылии эски көйнөгүнүн жакасы жагжайып анык. Манча- гай жигит колундагысың этйяттык менен жерге коет.

Ч ы н ы б е к. Бу «ечара ■келинднн балш аибек орус- таога 'кай жерден кез болгбнун билбейм. Өзүн өлөрчө сабашып, эмчеясгеги н а р и с т е баласы н 'найза менен бар- чалап кетишиптнр. Ж ана таңга жуук баласынын сөө- гүн «өтөрүп айдалаада каңгып жүргөн жерннен туш

келд1Ш л ^ ^ Мыкаачылар - нй, мыкаачыларК. Чолок байтал кылып салышкан тура, шордууну!.. Бу эмне дегенмаокарачылык! - л

Б е Кт е м н р. Айтчы, акетаиыМ, ким влтүрдү балаң*ды? Оруста^^ы? Кимдер?

А ял телмиргвнден телмирип, баласынын сөөгүнөн көэ айрыбайт.

Ч ы н ы б е к. Кориконунан шордуунун тнлн байлаиып калса керек. Ж олдо келатканыбызда арабакеч бир орустун үнүн угуп, ушундай бир жулкунуп качты дей- сик..'(Куркуттутүртүп) Кандай эле?..

Куркут «Айда. сволуш маржа!» деп чаңырганда, тел- мирип турган аял баласынын сөөгүн көздөй жүгүрөт,

юс

бирок ошо замат Чыныбектин жигиттеринин бири кар мап калат: ‘

Ч ы н ы б е к . Ак ниет, кайрымдуу орустардын кылга- ны мына ушу, Ашырбай 'баатыр.

Ашырбайдын атын укканда аял селт этия, кармап турган жигиттен колуч булкуп ' алып, кимдир бирөөну ивдеп жаткандай эки жагын элтең карап, бир маалда Ашырбайды көрөт да. жүгүрүп барып кучагына суна- лат. Үн чыгарбастан солуп ыйлайт.

А ш ы р б а й. Көр1^н-билгвндердён окшойсун, чырЗ' гым. Соо жерин жок, бетн-башйңды тулуп кылып салы шыптыр. Тааный албай жатам (А.чл башын көтөрүп кйлтыраган колдору менен Ашырбайдын бетин-айма-. лайт) «тө эле жакын учура-йсың жаныма. Кайдан «өр- дУм зкен? (А ял кыйган бурулуп, далысын көрсөт&т) Б> эмнең, чыр.агым? (Чочуп) Кал!, Кал! кыйкырып)Асылкан! Боорум! (Асылканды бооруна кысып) Биягв да туюк, тнягы да туюк, бу эмне деген түбүн түшкө» дүиүйө?!

Пауза

Ч ы н ы б е к , Журт, Калын кыргыздын башына түи түшүп турганда ыйкы-тыйкыны коюп, ыитымак менен жоого аттаналы. Кана, эмне дейсиңер.

Ү н д ө р . Туулдук-өлдүк!.. Бу кордукка ныдабайбыз!Ч ы н ы б е к . (Ашырбайга) Карасанатай бирөөнүи

ушагына •кирнп жанылыштан шайтан сайды сенн, Ашыр- бай баатыр. Эл-журт үчүн күнөөңдү кечтик. Кечтиңби күнөөсүн, Дадый балам?

Д а д ,ы й. Эл-журт үчүн кечтим күнөөсүн.Ч ы н ы б е к. Кара ннет душманды качырбасак-баа-

, рыбыздыи 'көрөр күнүбүз ушу. Акыл-эснн толук, кайрат- туу жан элең. Айтарың барбы, Ашырбай баатыр?

А ш ы р б а Дадыйдан кечирнм сураган эмесмнп. Кечирбей эле койсун күнөөмдү. Жоого аттансам Дадый ү-чүн аттанбайм, асара жанымдай ,көргөн ;карындашым- дын азабы үчүн, эл үчүн аттанам!

Ж е т н н ч н с ү р ө т ’Сууиун жээги. Күүгүм маал. М айда бадалдар. Ашырбай мецеь

К арасакал экөө сол четте ж анаш а. Алардан бери ув: мүйта тартка; Дадый, Чортон ж ана'баш калар, Мылтык үндөрүыүн ж а к ы ^ г ы улам жакындайт. Дадый жанындагыларга $елги берип, Ашырбай менв!

■ 101 .

Карасакал экөвыен башкасы жнтип.житип жоголот. Аш^лрбай менен Карасакал атыша берет. Бир маалда Ашырбайдын мылтыгы от а л м й Еолат.

А ш ы р б а й . Ок! Ок апкел! (Карасйкалдын мылты- гын ала коюп атайын десв/ ал дагы от албайт. А чуулуу) Кечүүден өтүп кётишмек болду! Бачы-ым!

К а р а с а к а л . Айланайын ^аатырым! Ок жок! Эч ким жок! Эквөбүздү таштап 'Кетип калышыптыр!

А ш ы р б а й. Эмне?! (Нары бери жүгүрүп, эч кимди таппайт) Өлсвк кол кармашып жатып баакибиз тең өлөбүз, бирибизди €ирибиз каран калтырбайбыз дешип, ыйык «урандын алдында аит беришпедик беле! Бу эмне кылышкандары?!

К а р а с а к а л . Айланайын баатырым! Өрт!.. То- «ойдон өрт чыкты!..

А ш ы р б а й. (Карасакалды суроолуу тиктеп) Ыйык батаны бузгандарды ыйык курандын кусуру урат дечу э л е ^ , боорум?!

1( а р а [ с а . к а л . Квруп туруп эмнесин сурайсын? Кусурдан корксо ушинтишмек беле? (Айланага көз чап- тырып) Айланайын баатырым!.. Туш-тараптын баарына өрт коюшту! Биягыбыз өрт, тнягыбыз балшавектер. Ка- рачы, суудан өтүн келип 'калышггы, ж үрү качалы!

А ш ы р б а й . (Акырын, кайраттуу) Бул ж ер меиин жерим! Өз жеримден качып «айда барам?!

К а р а с а к а л . Айланайын баатырым! Келип ка- лышты алар. Ж үрү батыраак!

А ш ы р б а й. Ж алгыз өзүн, качпай, мени кошо жүр деп жатканыи адамкерчилик. Ы раазымын саа. Качкын. Ажалык ж ак болсо кутулуп кетерсик. Кош1

К а р а с а к л . Өлсөм бнрге өлөм. Таштабайм!А ш ы р б а й . Огубуз түгөноө йы чагы бы з,бар, бы-

чактан айрылсак колубуз 1бар, колдон айрылсак тишибнз бар! (Айкашып) Кош, жакшы 1курбум! Абийир менен өлөлү. Элибиз менен жерибиз ыраазы болсун!

К а р а с а к а л . Ошентсин, баатырым!Бычактарын кынынан сууруп чоң таштын далдасына

жашынмак болгондо курчоого алган кызыл гвардиячы- лардын бири секирип келип Карасакалды басып жыгы- лат, экинчиси, Ашырбайдын үстүнө мине калып тапан- часы менен көк желкеге урмак болгондо Ашырбай сил- кип жиберет. Үстүндөгү кызыл гвардиячы тээтигинден нары тоголонот. Ашырбай артынан качырат, бирок ошол

т

учурда үлгүрүп келип калган кызыл гвардиячылар тут- кунга алып колдорун кайрышат. Тоголонуп кеткен кы- зыл гвардиячы ордунан туруп Ашырбайды көздөй басат.

К ы з ы л г в а р д и я ч ы . Тфу, шайтаи кыргыз, абдан балбан экен!

А ш ы р б а й. М аа окшоп өз жеринди жоодон корго- сон сен дагы мендей балбан болор элек!

К ы з ы л г в а р д и я ч ы . Сүйлобө, шайтан буржуй! Кедейлердин канын ичип жатып семиргенсин. Билебиз сени! Д авай, бас!

А ш ы р б а й . Коркокчосунан желкеге атпа. Кбкүрө- гүмдү тосуп берем, бет маңдай туруп ат!

К ы з ы л г в а р д и я ч ы . Эхе!.. Көрчү, шайтан бур- жуйду. Атса корког дейсиңби. Бас!

С е г и з и н ч и с ү р ө т

Тоо эт«ги. Түн. О т ж зкалай отургаи кызыл гвардиячылардын тобу. Өа ара кобур-собур, күлкү. Алардын ичинде Иван ыевен Ар- пачы. Оттун шооласына салып, И ван бврдемелерди чнймелөө ыенен алек. Н ары ичкериде Унчукпас меяен Куркут. Колдору танылуу. Кыэыл гварднячылар Ашырбай менен К арасакалды абдап кнришет.

А ш ы р б а й . (Кызыл гөардиячыны түртүп). Жа- кындабай бас, жүзүкара!

К ы з ы л г в а р д и я ч ы . (Кундак менен Ашырбайды желкеге уруп) у, шайтан буржуй!.. Азыр өлдү боло- сун!

А р п а ч ы. Ашырбай?! (Ж акын барып) Бу кандай болуп жетти, Ашыке?.. Сен йизге ок аттынбы?!

А ш ы р б а й . Кайырдиндерге кошулуп... Сендей бет- пакты желкемдин чуңкуру көрсүн!.. Караба мени!..

А р п а ч ы . Андай- дөбе, Ашыке. Булар жардамга келген орус агайиндер... Алар менен «ошо...

А ш ы р б а й. (Сөэүн ж улуп) Атсаңар баты раак ат- кыла! (Карасакалды карап) Өз жерибиз деп өлсөк ше- йит өлөбүз!

И в а и. Ж ок, Ашырбай, сен дагы эле болсо Дадын дел өлгөнү жатасың!

А ш ы р б а й, Сүйлөбө!.. Мыкаачы...Ү н д ө р . Ой, бу кайдан чыккан ак жүрөк экен?..

Көрсөткүлөчү бизге, байкайлы!А ш ы р б а й . ' (Жалт бурулуп .). О, жараткан!.. Му-

сулман балдарынын үнүнө окшойт... Тыншадыңбы, Ка- расакал?.. Бирөө эмес... экөө,'да эмес... (Кызыл гвардия-

103

чыларга жакындап, ар бирин уңулө тиктейт) кыргыз... «ыргыз... орус... кы ргаз... орус... мунусу «азак өндөнөт,;: ичинде сарты да жүргөнсүйт... Ж алгыз эле Арпачы де- сем, бардыгы тең. аралашып кетнптвр го1 (Карасакалга барып) Айтчы, боорум, бу ке деген шумдук?! (Караса- кал унчукпайт. Ашырбай кызыл гвардиячы ларга.буру- луп ) Эй, шордуу мусулмандар!.. Кимдерди жандап ту- расынар, алдагылар ким, бнлесинерби?!.

Ү и д ө р. Билебиз. Билбегеидечн. Булар биздии боо- рубуз!..

А ш ы р б а й. 0 , шорун каткан мусулман балдары! Уванке менен Арпачы алдап ж атат силерди^ Менин карындашымды «Айда, сволуш маржа» деп кубалап, атка сүйрөтүп, чачын кыркып жанчмакка алган кимдер дей- сикер? Так ушу ясайырднндер!.. Бешиктеги наристесин тнрүүлөй найзанын учуна алгандар д а ушулар!.. Булар душман!..

И в а н . Жаныласын-., Ашырбай!.. Сенин карында шын*.

А ^ ш ы р б а й . (Сөаүн бөлүп) болду!.. Бирде тиякка, бирде биякка... Улам, улам алданып жүрүп бүттүм... Эми алдатпайм!.. Эч кнмге алдатпайм!.. Аткын!.. Ат дейм! (И ван жакындап басат. Ашырбай аны утл/румдап).Жар- дамга 'келднк деп алдап коюп... Колдорум йош ^олсо, Арпачы экөөндүн колконду үзүп, сөөгүңөрдү сөпөт кы- лат элем!.. Байлануу турганымда аткыла! (Көкүрөгүн тосуп) Аткыла! Квзүмдү ирмесем арбак урсун!.. Аткыла батьфаак!

И ,в а.н. Атса эмне, коркот дейсиңби?А ш ы р ^ б а й . (М ыскылдуу күлүп). Торго чалынган

бүркүттү көрүп, жемсөөсүн ж ара тебейннби, кызыта- ЛЭ1КТЫН деп чокчондогон экен жаман күйкө!.., Тува, бе- тиңе!

А р п а ч ы. (Атат.) Акмак!И в а н. (Арпачыны колгд кагып жиберет. Тапанча

асманга атылат. Бетин сүртүп.) Ушундай да кыласың- бы, Ашырбай?!

А р п а ч ы. Бу «утургурду коё берчи маа. Эсвбин өзүм табам.

' И в а н . Ашырбай, Аршачы (Ашырбайга кайрылып) Өмүрлүк дос элекко эквөбүз!

А ш ы р б а й . Дос болсон, кордобо мени, кемсинтпе, тебелеп-тепсебе... Өзүңдү «андай көрсөн, мени да ошон-

дой көр... Ошондо досунмун... Ошондо, өзүмдөц мурда сени «оргоп калам... Жанымды аябайм... таманымдыь астынан врт күйүп, бет алдымдан топон суу каптаса ДЭ; солк этпейм, сени менен кол кармашып алып бара берем!..

И в а н. Туура айтып жатасын,. Ашырбай.А ш ы р б а й. Ал эми досмун деп коюп, мени кем-

сннтсең... кордосон, тебелеп-тепсесен... дос эмесмин саа.. душ1манынмын!

И в а н. Мунун да акыйкат сөз.А ш ы р б а й. Эмне-е?!И в а н. Сени кемсинтип, тебелеп-тепсеген мен эмес-

мин... Мен өзүмдү кандай иөрсөм, сени да ошондо{; көргөн кыйышпас досуңмун. Булар да саа дос.

А ш ы р б а й. (М ыскылдуу күлүп) 'Дурус э-кен, Уван- ке, опсуз дурус экен. Силер ырастан зл е мени азаткз чыгарганы келген дос турбайсыңарбы!.. Калп... силер душманымсыңар!.. Силер...

И в а н. (АчууЛу кыйкырып) Ж ет1ет!.. Душманымсы- ңар!.. Душманымсыңар!.. Бнз душман ^олсок, турба мында, бар досторуңа!.. (Унчукпас менен Куркутту көр- сөтүп.) Тигине досторун;!.. Тааныгандырсык?! Эмесе, ка- рындашыңды өлөрчө сабап, чачын зсыркып, наристесин найзанын учуна алган досторуң ушулар! Бар, барып кучакташ, шилекей алыш, катарлаш тур!.. Бүркүт!..

Пауза.

А ш ы р б а й. Сен эмне деп жатасың, Уваике?!.И в а н. Мусулман балдары деп, ураан чакырып ко-

ёт... Мусулмандын да мусулманы 'бар... Буларды карап ураан чахырууга акың жок сенин. Булар сенин мусул- мандарың эмес.“ Тигине сенин мусулмандарың!.. Бар- гын!..

Пауза

А ш ы р б а й. Кантип эле ошондой болсун?! Куркут?!К у р к у т . (Ы йлап) Менин айыбым жок, Ашырбай

баатыр. (Унчукпасты көрсөтүп) Баарын кылган мына булар болчу!

У н ч у к п а с . Сен да баатырсың, Ашырбай. Мен да баатырмын. Баатырлар калп айтпайт бир-бирине. Өлсө да чынын айтышат. Карындашыңды такымга басып, ат- ка сүйрөткөнүм ырас...' Ал. эми чачын «нмиси .кыркып,

105

ымыркайын вайзанын учуна кимиси алганын билбейм... Өлврчв мас болчумун. (Куркутту көрсөтүп) Мүмкүн, тиги бок жүрөк ошенткендир!.. «Айда, сволуш маржа- лап». Чыныбек байдын жанында чаап жүргөнун кврсөм керек эле.

Ашырбай тигилердин улам бирин карап тилсиз.К у р к у т . (Ашырбайга) Бар болгон айыбым, орусча

кыйкырганым... Баарын кылган Чыныбек бай.У н ч у к п а с . Бышактаба, тебетей катын! Бу жанын

жейт. Ш айык мырза менен сүйлөшкөндө Дадыйдын айт- канын өз 'кулагым менен уккам. «Уванке орус меннн биринчи душманым. Аны Ашырбай душманымдын колу менен жайлатам. Ал эми Ашырбайды болсо, Уванкенин адамдарына жайлатам»,— деген...

А ш ы р б а й . ( Өксүй кыйкырып) Ж етет, жети баш- туу желмогуздар!.. Жетет!.. Эзилип кеттим!.. (Узак пау- эа. Алысты, тиктеп м уңдуу.) Шордуу Ашырбай... Азап ү^үүнө азап... Өмүр бою алданып келатасын!.. (Кара- сакалга.) Эч б ол^гондо бир нече күн өлбөй коё турга- нымда 'эмне!.. Эки колум 'бош ^олуп, сен жанымда жүр- сөң... Анан жанкы мыкаачыларга кудай таалам мени бир 'беттештирсе...— Атаганат, андай күн кайда! (Иөан-

карап) — Мен сенин бетике түкүргвнүм жок, Уванке, өзүМдүн бетиме өзүм түкүрдүм! (Арпачыга) Атканынар* дан (кийнн сөөгүмдү талаага калтырба, мүрзө казга'нга днтнк барбаса, таш менен болсо да эптеп корумдап кет... Анан дагы... Асыяканыма жакшылап тук>ндур... Солто- бай силерге кайрылып келсе, ал урганга да айт... баары- иа 'өзүм 1күнөөлүмүн... Эч кимиңерге акаарат «ылбасын... Башка айтарым жок... Эмн ата ^ергнле!

И в а н. Алып кеткиле!К у р к у т. (Башы^ менен жер койгулап) Жок!.. Жок!..

Жок!.. Атпагыла!.. Атпагыла!.. Атпагыла-а!..

Т о г у з у н ч у с ү р ө тКүүгүм маал.. Балых ж он там, ага ж ам азтташ ж ал гаэ түп дарак.

АлысТа ак баш тоолор. Топ-топ болуп отурган адам яар. Алдыда эр- кектер. ичкерирээкте аялдар. Үч-төрт жигит дасторкон сала башта- гакда Дадый кирет. Ж аны нда К ^^эган, Чортон, Төкөр ж ана баш- калар. Ж ы м-ж ырт. К атаган м т о г о отуруп, көэүя сузв, нары-берн чайпалып ичинек хуран окуй баш тайт.

Д а д ы й. Дүнүйө ушундай жаралган т-урбайбы, Бек- темир карыя. Тууган болгонсон майда-барат, ыйкы-тый-

106

кы болбой койбойт экен...' Ж ия азазил буйлалап алса касташып да а<етет экея... Бирок... акыры барып эле туу- ган деген кыйышпайт тура.

Т ө к ө р . (Дадыйдын чапанынын жеңин күбүп) Ка- летсиз.сөз, урматтуу мырзам, «алетсиз сөз!

Д а д ы й . Өзүңөр уктунар, Ашырбай баатырды ма- зактап өлтүрүптүр кайырдин йалшайбектер. (З л ара- сында кыжырлуу күбүр-шыбыр. Дады й сөзүн улайт) Ашырбай баатыр экөөбүз тууган болбосок, ырас болуп- тур деп табам канып басып кетет элем. Тууган экенбиз. Анын ^бардык жаман жосунун кечип, мыиа минтип кара ашый бердирип отурам.

Т ө к ө р . Мунуңуз ашкан адамкерчилик, урматгуу мырзам, ашкан адямкерчилик!

Ү н д ө р . Төквр туура айтат. Арийне ошондой.Д а д ы й. Журт!.. Ашырбай геңдешсиз баатыр эле.

Кыргыз журтунун көркү эле. Акыр кыямат болуп турат. Кана, Ашырбай баатырдыя арбагы ыйык казатаа сүрө* сүн!.. Асаба болсун.

К а т а г а н. Оомийин.Отургандардын бардыгы бата кылышат.

Д а д ы й . Туш-туштан жоо кысгап кирип келди. Айып көрб«гүлө. Табыпчым экөэбүз аттаналы. Б у жер- ди сен өзүң башкар, Чортон баатыр.

Ч о р т о н . Мен сиздерди аткарып коёюн, (Төкөргө) Кыймылда!

Дадый, Катаган, Чортон үчөө чыгат. Төкөр нары ич- кериде түтүн бураган жакка майталаңдайт.

Б е к т е м и р . Тирүүсүндө канат-бутагын отоп, бото- дой боздотобуэ.;. Каргап-шилейбиз... Өлгөндөн кийин тендешсиз эле, «өркү эле деп, арбагын асаба көтөрө- бүз!.. (Күрсүнүп) 0 , курган дүйнө!..

Ч а л. Өлгөц укпайт, өлгөн көрбөйт.Б е к т е м и р . Жакшылы^кты тирүүсүндө тилеш керек

адамга.

Оозун толтура эт найнап, Төкөр кирет.

Т ө к ө р. Урматтуу мырзанын марттыгын айтпасы- ңарбы, (ыктытып) эки туу бээ сойдурду эле... таман эли... (ы^ы т ы п) кейиген мёнен эмне... Ашырбай баа- тыр келбей калды... казы-картага тоюп жыргагыла!.. Эй,

107

жигиттер... Дасторкондордун үстүн жаниаткыла!.. Чай- ды апкелгиле! Т5з-тез кыймылдабайсыңарбы!

Карасакаяды ээрчитип Ашырбай кирет. Четтвги аял биринчи көрүп «А, Кудай!» деп чаңырып бйшын катат. Боорсок алыпг самоор көтөрүп келаткан жигиттердин бири табагын түшүрүп, калгандары турган орундарында катып калат. Төкөр бирде күлсө, бирде мостоё калып, артына кетенчиктейт.

Б е ^ к т е м и р . Ашыке! (Кучактап.) Айланайын арста- ным. Бүркүтүм! Балшавектер туткунга алып өлтүрүп коюшту дегенге ишенгеним жок эле. Душмандын темир торун талкалап, чебин бузуп болсо да акыры «айтып келерине ишенген элем (башын көтөрүп). Ашырбайым!

Ичкериде отурган аялдардын ичинен Асылкан суу- рулуп чыгып, башындагы кара ждолугун алып ыргытып, Ашырбайдын кучагына боюн таштайт.

{ А ш ы р б а й . (Чачынан сьиап) Ы йлаба, эржетайым.' Ч 0 р т 0 н. Балшавектерден бир«ө басы пкеле албайт

бул жерге!А ш ы р б а й. Келип калган болсо кантесин?Ч 0 р т 0 н. Ким?А ш ы р б а й. Балшавек.Ч 0 р т 0 н. Кайда?А ш ы р б а й. Ушу жерге... Сенин жанына.Ч о р т о н . (Тапанчасын сууруп) Корсөтчү маа, кай-

да 'жүрөт ал? -А ш ы р б а й. Кашында турат.Ч о р т о н . Кана?!А ш ы р б а й. Мына!Ашырбай урат. Чортон тоголонуп, тапанчасы колу-

нан ыргыйт.Ч 0 р т 0 н. Сен... Сен- балшайбексиңби^!А ш ы р б а й . (Тигинин тапанчасын буту менен ба-

сып) Мен балшавекмин!Б и р и н ч и ' ү н . Кыргыздан чыккан чыккынчылар*

ды балшайвектер тынчы кылып ж атат деп уккан элек. Ацшрбай балшайбектердин тыңчысы болуп келген ок- шобойбу.

Э к и н ч и үн, Туура. Колун кайрыгыла тынчынын, эмне отурасыңар?.. Алгыла, азаматтар!

108

Б е к т е * 1 и р . (Таягы менен жерди уруп) Токтогу- ла, ырысы жоктор!.. (Ашырбайды суроолу карап) Ашыке?

А ш ы р б а й. (Асылканды көрсөтүп) Тааныдынбы?! (Чортон унчукпайт) Кош жамбыны эмнеге 'берди эле Чыныбек бай?} Кана, эстечи! (Чортон мурдагысындай эле жер карап телмирет. Ашырбай тигинин тапанчасын алып) Чынды калп кылып, кал’пты чын кылып вмүр бою жойпуланып келдиңер мырзаң аквөң! Эмн болбой калды. Баягы аңкоо Ашырбай жок. Ырасыңды айт, "кош жам- быны эмнеге алдың эле Чыңыбек байдан?! (Пауза) Куркут орустарды туурамыш болуп «Айда, сволуш мар- жа» деп кыйкырып, Унчукпас Асылканды, атка сүйрө- түп, эснн оодаргандаи кнйнн, 'Чыныбек бай кош жам- быны колуңа карматты... Анан эмне.болду?! (Тапанча- ны маңдайын'а такап) Эсинден чыгарып жибердиңбн?! Айт, жүзү кара!

Ч 0 р т о н. (Мукактанып) Анан... Анан...А ш ы р б а й. Анан эси оогон Асылкандын чачын кыр*

кып, тйптирүу ымыркайын иайзанын учуиа алдын, ээ?! (Каардуу) Кана?!

Ч 0 р т 0 н. Ооба!Эл арасы дуу-дуу. Каргап-шилеген үндөр.

Б е к т е м и р . Эй, бетбак!.. Ж үрөгүн солк ?^тпей ту- руп канткенде бардың ошондой жорукка?!

Ж анына эки жигит ээрчитип, шашып-бушуп Чортонкирет. *

Ч о р т о н . Эхей!.. Тездеткиле! (Ашырбайды көрүп тык токтойг) Энеси байтал, бу эмнёсн, я?! (Көзүнж уумп кайра ачып) Аш^^рбай баатыр?! Сенй балщайвектер тут- куңдап өлтүрүп койду дешкенннен, Дадый мырза баш болуп кара ашыңды өткөргөнү жаттык эле... (Элди ай- ландыра кулачын керип) Карачы баркыңды ушундан эле билбейсинби... Канча мал союлуп, канча эл чогул- ду... Деги кыргыз баласыныи ырысы тоодой экең... Тут- кундан аман-эсен «утулуп келипсин. Журт!.. Бу кара аш эмес, той болсун!

Ү н д ө р. Той болсун!.. Оомийин!Ч 0 р т 0 н. Айта тургаи «убанчым ба^р, Ашырбай баа-

тыр Дадый мырзанын түмөндөгөн колу Карагай капчы- гайынын төрүндө жатат. Өзү азыр эле кетти. Таң азан-

109

дан калаадагы чепке ат коёбуз... Мен дагы кыйла колду белендеп коюп, берекн чок коктуда бугуп жатам. Алтүн- дө мырзага хошулабыз. Эртен балшайвектердин күлү асманга сапырылат!

Ч а л. Калкындын башын «ара туман чалып турат, АшЫ'Ке. Алгыр бүркүт жигиттерди баштап айкырып жоо- го 'КИр!

! ' Пауза.

Ч о р т о и . Дадый менен ойноп болбойт, Бектемнр аке. Асылкандын чачын кыркпасам... Дадый <мырзанын колунда -бийлигн бар, ал (менин өа башымдын терисин сыйырма-к. Ымыркайын яайзанын учуна албасам, най- занын учуна менин өзүмдү алма«!

А ш ы р б а й. Ошентнп тнрүү жүргөндөн көрө, вай- зага сайылып өлүп калсаң жакшы болбойт беле, киши сыягы ж ак айбан!

Ч 0 р т о н. Бирөөнү өлтүргөндө өлөйүн деп «лтүрбөйт, Ашырбай ■баатыр, өлбөйүн деп өлтүрөг!

Б е к т е м и р . Сүйлөбө, бетпак, сүйлөбө! (Нары-бе- ри басып) Үйүң күйгүрдүн Дадыйы о-ой!.. Кагалайын журтум, айланайын тукумдаштарым деп... маңдайыбыз- дан сылап коюп... анан ушундай жорукка барат, ээ?! Ж ан алгыч!

А ш ы р б а й . Жо-ок, Вектемнр аке. Дадый жан ал- гычтан да жаман... Ж ан алгыч Йир гана жолу шилтейт. Дадый болсо улам чала ж ан кылып жанчып... өзү өл* түрбөй, башка бирөөнүн «олу менен хыйнап жатып ма- зактап өлтүрөт!.. Байлагыла!

Ч о р т о н . Мени эмне кылган жатасын, Ашырбай баатыр?!

А ш ы р б а й, Күнөөсүздөн эр сайышта Сабыр баа- ты.рды өлтүрдүм... Ж араткаи өзү күбө, ошондо жаман иш асылганымды туюнган эмесмин, эрднк кылдым де- гем (үнүн басаңдап). Ушул азыр да каңырыгым түтөйт, ошондогу наадандыгым үчүн! (Чоргонго бурулуп.) Ан- дан [башка, бейкүнөө бирөөнү чекеге черткен жан эмес- мин... Ал эмн мырзан экөөндү болсо... Арылбас арма- НЫ'М, түгөибөс 'мунум үчүн... Жо-ок, Чортон жойпу... Эми менден ырайым .күтпөгүлө!

Ашырбай белги берет. Карасакал баштаган бир нече адам Чортонду алып кетет. Айланага караңгы түшүп, асманда жылдыздар күйөт.

110

Биздердики келгиче, Дадыйларды капчыгайдан чы- гарбай кармап туралы. Бул менин мойнумда болот. Снз болсо, Беетемир аке... жанынызга бир топ адам алып, балшавектерге «аршы ок атканы келдик деп, Дадый- дын кошуна барыныз. Караңгылыктын айынан алданып жүргөндөр көп. Чын акыйкаг сөзүнөрдү айтып, Дадый- дан бөлүп чыикыла да, ашуу тарапты тоскула,

Б е к т е м н р . Ж акш ы болот, Ашырбай балам. Ушу тургандардан биринкалбай мени ээрчигнле!..

Сахнада Аш.ырбай менен Асылкан калат. А к баш тоо- лор артынан ай көтөрүлөт. Асылкан бешмантынын чөн- төгүнөн саймалуу жуз аарчыны алып ныгат, агасына көрсөтүп көкүрөгүнө басат.

Л ш ы р б а й. Солтобайдын ж үз аарчысы. Ыраматы- лык жеңең сайып бертен эле. Сагынган окшойсун Сол- тобайды. Менин түшүмө да көп кирчү болду! (А сьикан агасын кучактап, көкүрөгүнө башын катат. Алыстан- алыстан комуз кылдары муңканат. Ашырбай, Асылкан- дын чачынан сылап) кичинекейинде өзүм көтөрүп чо- нойтподумбу... Ооба, Асылым... Мен жомок айтканымда, кээде ушинтип көкүрөгүмө башыңды «атып мойтоюп ук- тап калар элец... Буттарым уктап, колдорум талучу.., ага да карабайт элем... Уйкунду буэбайын деп демимди ичйме катып, көшөрүп отура берчүмүн (Асылдын көзүн алаканы менен сүртүп) ыйлаба, эркетайым!.. (маңдайы- нан жыттап) Асылыад!..

Ашырбай кетет. Асылкан карааны үзүлгөнчө карап турат да. анан кандайдыр бир акылга келип, агасына удаа жүгүрүп ныгат.

О н у н ч у с ү р ө т

Токойлуу капчыгаА. Төр ж агында чалкайган Ч01гелар. Азыр түн. Асыандын ар кай жерлеринен жылды эдар көз лрмебт, Оржок- бур- ж ак аска таш тардын т ^ ү н д ө Дадый баш болгон бнр топ адан .

Ч ы н ы б е к. (О ң жагындагыга кайрылып). Биз ж ал- гыз эмеспиз, Ш айык иним. Орус, өзбек, казак, кыргыз дебей жаммамий ^алктардын ак падышата чын ыкласын берген ак ниет адамдары бирине бири кол кабыш болуп, өңйөй каратаман томаяктардын ‘ өкмөтүнө карш ы кө- төрүлдү. Алла таалам буюрса ак падыша өз тагына

I I I

кайрадан отур> га тиет.

гы жыргал ?аманыбыз колубуз

Ш ашып-бушуп Текөр кирет. . '

Д а д ы й . (Т апанчасш белендеп) Кимсин?Т ө к ө р . Өлтүрду... Чортон'баатырды... Өлтүрүп кой-

ду аны!..Д а д ы й. Эмне дейт?! Ким влтүрдү?Т ө « ө р. Ашырбай.Д а д ы й. Ашырбай?!К а т а г а н. Я, парвардигер!Т ө к ө р . Чортон баатыр машыктырып ж аткан жи-

гиттерден бири калбай... Катын-калач, кемпнр-чалдар- дан өйдө Ашырбайды ээрчап кетишти. Эзелден шору- бузду (кайнатып желген Дадыйлар турбайбы дешнп... Кыжырланган элднн каарын көрсөцүз!.. Көздөрүндө огу болсо атып жиберчүдөй!.. Азууларына илинсен чайнап жеп койчудай!..

Д а д ы й . (Бармагын тиштеп) Аттиң сени! Аттиң се- нн!.. Увакке орус Ашырбайды өлтүрүп койсо, элдин кө- бүн оолатсгатып алат эле «зүяөн. К ө ^ ө , коё берге«экен да. Алдаткан экем Уванкеге! Менден а,кылдуулук кы- лып кетиптир ал жүнбаш! Азыр кайда Ашырбай бу- зуку?!

Т ө1К ер. К алаадан аскерлер келгнче «апчыгайдын ичинен чыгарбай камап турамын деп жолго чыккан. Ке- лип калган болуу керек.

Д а д ы й. Кай жактан?Т ө к ө р. Кай ж актан экенин кайдан билем?.. Береки

аска-зоолор Ашырбайдын коён жатагындай. Биятсган ке- леби ж е тиятстан келеби... же так ушу таманыбыздын астынан чыга «алабы...

К а т а г а н. Я, парвардигер!Т ө к ө р. Ошол эле дейсизби табыпчым. Бектемир

чалды... Дадыйлардын кошуна барып бузукулук кыл- гын деп бир топ адам менен мобу узуи кырды ашырып жиберди.

К а т а г а н. Ашырбай алкымдан алса,. Бектемщ) чал квк желкеден басып... Эми айлабыз не болот, Дадый балам?!

Д а д ы й . Коёндун жүрөгүнө талгак болгок көрүнөт эпениз!

К а т а г а н. Дадый балам!

112

Д а д ы й . (Каардуу) Болду! (Төкөргө ырым берип) Ата-€абанын арбагы үчүн жакшы нш «ылдык, Төкөрүм. (Төкөр унчукпай алып баса берерде. Дадый ийинден алып токтотот) Бери карачы!.. Колуна бирден,ке тийген- де акылман, айкөл деп... өпкө-боорумду садага чабам деп... Урматтуу мырза деп чимирих болуп турчу элен... (Каардуу) Айт!..

Т ө к ө р , (Бүжүрөп) Сууну көп кечсе чалчык болот, көп сүйлөсө тантык болот деген эмеспи, урматгуу мыр- зам. Мен азыр деле өпнө-боорумду!..

Д а д ы й . (Каардуу) Тарт тилиңдн! (Айланасында тургандарга көз чаптырат. Эч ким карабайт. А р ким өз ою менен алек ..Д ады й акырын, ойлуу) Чортон баа- тырдын жигнттери Ашырбайды ээрчип кетсе!.. булар бол- со.:. кечээ эле зиркиреп бүүсүкдөп турушкан иттер, эми минтип тескери карап... Бу не деген жорук?!. Ырастан эле мен шүмшүк болуп баратамбы, я?! (Чыйралып) Жок! Ж ок1, (Кайрадан бошой түшуп) Андай болсо, Уванке орус менен Арпачынын аброю эмнеге улам кө- «өлөп баратат?! (М уңканып) Бир жерден жастым бе- рип жатам. Кай жерден экенин билсем го!.. Билбей ку- руп жатпайымбы! (Чыныбекке кайрылып, чыйрала) Ата!

Ч ы н ы б ек , Эмне дейсин, Дадый балам?Д а д ы й . Башыңызды көтөрүнүз. (Ж анындагы ноо-

ча жигитке)’ Жигиттердин бардыгына кабар айттыр,ат- тарынын ооздугун салып, жабдыктарын беле«деп ту- рушсун... Бектемир чал келсе... сакалын бирден жулуп, көкбөөрү тарткыла! (Нооча жигит чыгат. Дадый, мурут- чан жигитке) Чакырчы жанкы Солтобай деген арам сий- дикти. Тез! (Мурутчан жигит чыгаг) И, табыпчым, эмне эле асманды тиктеп калгансыз?

К а т а г а н. О, кудай! (Төкөрдү карап) Эмне күл- мүняөйсүн, батчагар!,. Балшайбектер келсе көрөрмүн күлрөнүндү!

Т ө к ө р . (Мостоё калып) Коркконго кош көрүнөт. Мен күлгөнүм жок. (Тескери бурулуп. өзүнчө) Мен бал- шай^ектерге ок аткан эмесмин!.. Силерге да жаманды- ГЫ.М жок.

Д а д ы й , (Төкөрдү теше тиктеп) Буту да майрык, дили да майрык!., (Кейиштүү күлүп) Ушундайларды да киши ордуна көрүп... (К урсүнүпу Мен взүм да майрык окшобоймунбу?!

113

Төкөр улам артына жылып отуруп көрүнбөй калат. Солтобай кирет.

С о л т о б а й . Мен келднм, байке.Д а д ы й. Үстукө үй көтертүп, келинчек алып бердим.

Эми... (Катаганга) Апкелнниз куранынызды (Куранеа колун коюп) мал-мүлкүмдү бүт бойдон саа энчиледим. Ыйык кураиды кепилдикке тартам!..

С о л т о б а й . Байке!Д а д ы й . Ш ашылба, садагасым. Эми суу да сеникн,

жер д а сеиики!К а т а г а н . Башына ырыс конот дегеи ушу. Ырыс!

кут ^ л с у н , урматтуу ж аш мырза!С о л т о б а й . ( Сыңар тизелей калып, Дадыйдын эте-

гин өбөт) Айланайын байке!.. Башым тартуу!.. Жаным садага!..

Ч ы н ы б е к . (Солтобай менен айкашып) Мал-мүлк табылат. Ата-бабаиын арбагы ж аткан жер, ата-баба ич* кен суу табылбайт, мырза уулум.

С о л т о б а й . Бңлем, Чыныбек ата.Ч ы н ы б е к . (Күмүш чапталган кемер курун тар-

туулап) Айдай сулуу ж арлардын чачын кыркып. кырк кес төш&ккө чогуу жаткырып, бирден жүнбашты айгыр салат имиш, мырза уулум.

С о л т о ' б а й . (Акырын, кыжырлуу) Андай болбойт, Чыныбек ата. Тирүү турганымда...

Ч ы н ы б е к. Кудаа өркүнүндү встүрсүн!.. Сен Ашыр- бай өмессин.

С о л т о б а й . Ал эмне болуптур? Балшайбөктер өл- түрүп коюптур дешпедн беле?

Ч ы н ы б е к . Тир.үү экен. Балшайбектерге алып ке- типтир, Алар сатып алыптыр.

С о л т о б а й . Ошондойбу?!Ч ы н ы б е к . Бизди капчыгайдан чыгарбаймын деп

бу жерге^келнп «алды дейт.К а т а г а и. Ашырбайды өлтүрүш керек!Д а д ы й . Табыпчым!К а т а г а н . Ал «айырдиндерге «ошулуп кайырдии

болуп кеттн.Д а д ы й . (Кытмыр тктеп) Анетсе да, ойлоп сүйлө-

гөн жакшы. Менин Солтобайым менен Ашырбай э%өө жатындаш. Ал эми жатындашты жатындаш ка айдакта‘- раныбыэ... Ашырбай кайырдин (болгон күндө да кудаага жа^кпайт го, табыпчым.

114

К а т^ г-а -н —Эр—азал^аг-ткатындашын кыС!са кыйыл жиберет. Баба конушун өлсө да кыйбайт!

С о л т о б а й . (Бакырып) Ашырбай меннн мсатында- шым эмес!.. Ашырбайдай жатындашым жок!.. Меннн жа- тындашым снз болосуз, байке!

Ч ы н ы б е к. Солтобай балам! Сендей кыраан бүр- күттөрүбүз турганда балшайбектердн бүгүн-эртең онко- лоо^буз!

' Ошол учурда мылтык атылып, Чыныбек «Я. алла» деп жүзтөмөнүнөн түшөт. Калгандары көздөн кайым болот. Көп өтпөй Ашырбай баштаган адамдар кирип, үңүт алышат.

К у л а н . (Алды жагын үңүлө тиктеп). Бирөөнү сой- лотонунуздан кнйин эле ашууну көздвй качышкаи ок- шойт.

А ш ы р б а й . Бир октон корксо Дадый-Дадый бол- бойт болчу. Мыкаачыль^гына жараш а эрдигн да бар ал донуздун.

К у л а н. Дым-дым эле болуп калды.К а р а с а к а л . Ок жаңылса жаман, Азаттык келип

калган жезде арманда өлөбүз... Ашыке!.. Калаадан ас- керлер келгнче жашына турсак кантет?

А ш ы р б а й . (Күлүмсүрөп). Мейлнң, боорум, жа- шынсаң жашына тур.

. К а р а с а к а л . Ашыке.А ш ы р б а й. Мен анте албайм. (Мылтыгын кармап)

Керек болчу болсо, мен өзүм бнринчи болуп өлүп )бе- рем!.. Азаттык маа керек да!.. Кулан!..

К у л а н. Эмне дейсиз, Ашырбай байке?А ш ы р б а й.' Оолак-оолак жайлашкыла. Мени эмне

сагынып калдыңарбы?Ошол учурда и»1кериден ок атылып, «Байке!.. Бай-

ке!» деп кыйкырган үн угулат. Бнр аз өтпөй жыгылып- туруп бирөө кирет.

К у л а и. Көтөр колунду! (Кирген адам колун көтө- рөт. К улан таңданып) Солтобай?!.

Сахнада Ашырбай менен Солтобай калат.

С о л т о б а й . Качып келдим, байке. Күнөөмдү кечи- риңиз. Жамандыгымды каным менен жууюн (Ашы^рбай унчукпай Тиктейт, Солтобай агасынын бутун кучактап). Мен алданып жүрдүм, байке!8* 115

А ш ы р б а й, (Паузадан кийин) Акыры кайтып келе- риие ишенген элем! '

С а л т о б й й . Өлсөк кол кармашып ^аты п бирп өлвбуз, байке. : •

А ш ы р б а й. Азаттык деген не экенкн «өрсөн, өлүм- ду оозуңа албас элең. Колдон 'Келсе өлбөй- коё турган- дан жакшысы жок (кучагын жайып) келчи боору«!.. (Солтобайдын мацдайынан жыттап.) Солтобайым!.. Сол- тобайым!..

С о л т о б а й . Байкемдин үнү!.. Байкемдин «олу! (Ашырбайды сыга кучактап) Байкем!..

А ш ы р б а й. Ы йлаба, боорум.С о л т о б а й . (Агасынын кучагынан бошонуп) Да-

дый мырза д а Солтобайым деп эркел^етип, күн сайын мавдайымдан сылап турчу эле го. Бирок бала болуп ба- щыма жүн чыкканы азыркыдай эрээркеп, азыркыдай сү- йүнгөн эмесмйн! (Ашырбайды карап) Урдум, Дадый мырзаны! (Тебетейин алып ыргытып) Тойдум, ошонун берген жыргалына!.. Ач болсом да, жылайач жү^свм да ыраазымын. Бардыгынан кечтим! Асылканым, сен эквө» болсоң болду!,

П

А ш ы р б а й. Мейин көргөн азабым 'жүрөгүмдөн соо жер калтырбады, барча-барча тилнп ташгады (Солто- байдын ийнине кдлун коюп). Канткен менен, азаптын дурус жагы да болот, өндөнөт. Көзүндү ачат экен. Ме- ннн азабым менин көзүмдү ачты. Ооба, Солтобай, кө- зүмдү ачты. Өз дегеним Дадый өзөгүмдөгү өрт, ^ ө н дегеним Уванке акыреттик досум болуп чыкты.

С о л г о б а й. (Мостоё калып) Увавке?!А ш ы р б а й. Ооба, Солтобайым!.. Уваике азыр ке-

лет! Ж еке эзү эмес! Ж ер дүңгүрөткөн колу менен :ке- лет. (Солтобайды өзунө тартып) Көзү менен вмрүп, ко- лу менен ■кармап ба^кмайынча куру сөзгө оной менен ишбнбейт маа окшогон дыйкан баласы. Ленинднн адам- дары апкелген азаттыкты ,өз иөзүм меиен көрдүм, өз колум 1менен кармап бактым!

С о л т о б а й . (Артына кылчактап) Ишенип жатам, байке! Иш.еибей анан?!.

• • А ш ы р б а й . Эмй эквөбүз бирдешип аштык айдай- быз, короо*жай салысг, бак-шак өстүрөбүз. (Кулачын ке~ ре жайып таштап) Оп, майда!.. Оп, майда!.. М айда бас-

11(

саң жангг йд деп, экөөбүз элге кошулуп гкырман бас тырганыб! Асылканыбызды тоту кушча кулпунтуг кийинтип коёбуэ... ал бизге там ак апкелип турат... "

С о л т о б а й . Ошентет, байке. Ошентпей анаи!А ш ы р б а й. Биз эч кимдин көзүн карабайбыз ан-

да, эч !кимден жалтанбайбыз!.. Эмне зле у л а м -у л ^ тоо жакты карап кылчакгайс!

С о л т о б а й . (Дароо эсин жыйып) Ъакке].. Сагын- чым жазылбай жатат. Келиңизчи, дагы бир жолу айка^ шып- 'Коёлу (Ашырбайды кучпктап) Уванке келсе' жыр- гайбыз! (К олуна түйүнчөк кармап Асылкан кирет. Бцр туугандарынын айкашып турганын көрүп кубанычтуу жылмаят. Солтобай агасынын жанындагы бычагын суу- руйт. Асылкан көрөт. Эмне кылган жатат деп таңдан- ган кейипте. Солтобай. Ашырбайды саят) Жыргайбыз!

А ш ы р б е түшүп) Бу өмне кылганын,боорум?!

С о л т о б й. Тебетейин алып, жыгылып-туруп ка чат. Катуу чо ?гандан ж е катуу кайгыдан болуу кере^ Асылканда ̂ пдйда болот.’ деп узулв зсыйкырып, агас! 1 келип, башын жөлөйт.

А ш ы р б а й . (Асылканды тиктеп) Бьорум!.. Ж алгы зым!.. Үнүңдөн айланайыным!.. Үнүңдү уктум! (Күлум сүрөп) Зар ыйлап тилечү элем... Ы йлаба, эркетайым' Алачыктагы тактанын астында чүкө бар... «атып кой.. Таакемден калган белек деп ойноп жүрсө... Ж аш эмес сиңерби, болот!.. Болот!..

Ж акын эле жерден ач кыйкырык үндөр угулуп, кап чыгайдын ичинен Дадый баштаган адамдар жабалак т апчыга келишет. Мылтык үнүнөн кулак-мээ тунат.

Д а д ы й . (Ж инденип) Тебелейм! Кырам! Мойсойм'Ашырбай чымырканып туруп атат. Д а д ы ^ жыгылат

иш ого удаа, аскердик «Ура!» жерди дүңгүрөтүп, кап- . тап. келаткан душмандын алды артына жапырыла! Ашырбай колворуна сүйөнүп, башын көтөрөт. Алыскы ак баш чокулардын артынан таң сөгүлуц, айлана ак шоокум тартат. Чабуул койгон кызыл гвардиячылар ме- нен И ван кирет. •

И в а н. (Ашырбайды жөлөп) Ашырбай! Ашырбай!V » л ^ ^ Өлбөй коё турсам .болот эле.1чениое, Уванке... Асылканыма каралаш а жүр Менин жатындашыман жалгыз гана Асылканым калды! (М ыл- тыгын алып) Сенин кичинекей Миткең менен менны

уулум Э1КӨӨ тамыр эле, Миткеге берип кой. Ашырбай атамдын мылтыгы эле деп, колунан түшүрбөй жүрсүн! (Тоо тарапта тиктеп). Ж арыктык тоолор! (П ауза). Ка* раанындан айланайын, тоолорум!.. (Узак паузадан ки- йин) Атаганат!

И в а н. Ашырбай! (Үзүлө кыйкирып) Ашырбай! (Ш апкесин алып, акырын) Кош, Ашырбай!.. Кош, айбат- туу тоо бүр«үтү!.. Кош, ак жаркын адамым!.. Кош, кы- йышпас досум!..

«Ура!»лаган кыйкырык менен мылтык үндөрү жаңы- рыкталып улам алыстайт. И ван жылаңбаш. Бир колу менен Ашырбайдын башын жөлөп, экинчи колу менен Асылканды бооруна кысып тилсиз.

А я г ы.

БОРБАШЭки көшөгвлүү, 6 сүрөттүү коиедия

К А Т Ы Ш У У Ч У Л А Р :

Б 0 р б а ш.К а м г а к б а й .А с а н б е к о в — райисполкомдув председателн.Б е к т у р.Н у р ж а н . ♦А л м а г үл .Ш е к е р г ү л .М а ы ы р.К а р ы п б е к .А б д ы б е к.К а л ы й.Ч ы н к ы л д а к .

Булардан башка кэпчүяүк колхозчулар катышат.

Б И Р И Н Ч И К Ө Ш Ө Г Ө

Б и р и н ч и с ү р в т

Борбаштын короосу. , Н уржан беседка вчнндегн стол үстүнв дасторю н жайып ж атат. Борбаш кнрип, раднодон берилвп ж аткав ырга бир аз кулак салат да. бай{^чесикин жанын.а барат.

Б 0 р б а ш. Эоиңдебн. байбиче, сен ж аш кезинде ушул «Ой тобону» жа^кшы ырдачу элең. Андагы сеиин үнүң...

Н у р ж а н. Эсеп барбы, абышка. Анда меи өзүм да кандай элем!

Б о р б а ш. Ал кезде сен кургур бышып турган алма элеи го, чиркин! Мен да ж аман эмес болчумуя, ээ?

Н у р ж а н . (К үлуп). Эсеп барбы! Өнкөй кыздарчо- гулуп алып, куурайга барганыбызда... Ушул желмогуз Чыңкылдак... Борбаштын мүчөсүн, ж араткан көңүлдө-

119