С.Сейфуллин атындағы жалпы орта мектебі

Зертханалық жұмыс

Информатика пән мұғалімі:Қуандықова Ж

Жуантөбе ауылы

Зертханалық жұмыс №1.Тақырып: Дербес компьютердің құрамы және құрылымы. Компьютердің

арифметикалық негізі. Санау жүйелері (4 сағат зертханалық, 1 сағат СӨОЖ)Жұмыстың мақсаты: ЭЕМ-де қолданылатын негізгі санау жүйелерін үйрену, сандарды бір

санау жүйесінен екінші санау жүйесіне эквиваленттер кестесінің көмегімен ауыстыруды үйрену.Ондық санау жүйесіндегі сандарды екілік, сегіздік, он алтылық санау жүйелеріне

ауыстыруОндық санау жүйесі

«Ондық» аты мынамен түсіндіріледі: бұл жүйенің түп төркінінде он негізі жатыр. Бұл жүйеде санды жазу үшін он цифры қолданылады: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. Ондық жүйе позициялық болып табылады, өйткені ондық санды жазуда цифрдың мәні оның позициясына немесе санда орналасқан орнына байланысты.

Саның цифрына бөлінетін позицияны разряд деп атайды. Мысалы, 526 жазуы 5 жүздіктен, 2 ондықтан және 6 бірліктен тұратын сан екенін білдіреді. 6 цифры-бірліктер разрядында, 2-ондықтар разрядында, 5-жүздіктер разрядында тұрады. Егер осы санды қосынды түрінде жазатын болсақ:

526=5*102+2*101+6*100

Бұл жазбадағы 10 саны санау жүйесінің негіздуішісі. Санның әрбір цифры үшін 10 негіздеуші цифрдың орнына байланысты дәрежеленеді және осы цифрға көбейтіледі. Бірліктер үшін негіздеуші дәреже-нөлге, ондықтар үшін –бірге, жүздіктер үшін-екіге тең және т.с.с. Мысалы, 555,55 ондық саны мынандай қосындымен белгіленеді:

555,5510 = 5*102 + 5*101+ 5*10°+ 5*10-1+5*10-2.:Осылайша, ондық санның кез келген цифрінің салмағы-оның белгілі бір бүтін дәрежесі, ал дәреженің мәнін сәйкес цифрдың позициясы бекітеді.

Бүтін ондық сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыруЕреже: Бүтін ондық санды екілік санау жүйесіне ауыстыру үшін осы санды 2-ге бөлу қажет. Алынған бөліндіні 2-ден кіші болғанша бөлінеді қайтадан 2-ге бөле береді және т.с.с.нәтижеде бір қатарға соңғы бөлінеді және соңғысынан бастап барлық қалдықтарды жазу керек. Мысалы 891 санын ондық жүйеден екілік санау жүйесіне аудару.Шешімі:891:2=445, 1445:2=222, 1222:2=111, 0111:2=55, 155:2=27, 127:2=13, 113:2=6, 16:2=3, 03:2=1, 11:2=0, 1 (екілік санның үлкен цифры жазылады) Соңынан бастап барлық қалдықтарды жазамыз.89110=11011110112

Ондық бөлшектерді екілік санау жүйесіне ауыстыруОндық бөлшек сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру үшін оны 2-ге көбейтіп, бүтін

бөлікті іздеу керек. (үтірден кейін төрт таңбаға дейін)Мысалы: 0,32210 8,8310

0.322*2=0.644 0 8:2=4 қалдық 0 0.644*2=1.288 1 4:2=2 қалдық 0 0.288*2=0.576 0 2:2=1 қалдық 0 0.576*2=1.152 1 1:2=0 қалдық 1 Жауабы: 0,322210=0.01012 0.83*2=1.66 бүтін бөлік 1 0.66*2=1.32 бүтін бөлік 1 0.32*2=0.64 бүтін бөлік 0

0.64*2=1.28 бүтін бөлік 1 Жауабы: 8,83=1000,1101

Ондық сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыруОндық жүйеден сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыру үшін екілік жүйесі сияқты сандарды тек 8 санына бөлеміз. Егер алынған бөлінді 7-ден көп болса, онда оны да, қалдықты сақтап 8-ге бөлуге болады. Мысалы: Ондық жүйедегі 891 санын сегіздік санау жүйесіне келтірейік.Шешімі: қалдық891:8=111 3111:8=13 713:8=1 51:8=0 1 (қалдық сегіздік санның үлкен цифры жазылады) 89110=15738

Ондық сандарды он алтылық санау жүйесіне ауыстыру.Ондық санды он алтылық санау жүйесіне ауыстыру үшін 16-ға бөлу керек.Шешімі: қалдық891:16 =55 1155:16=3 73:16=0 389110=37B16

Тапсырма: 1. Санның негіздеуші дәрежесінің қосындысы түрінде жазыңыз:1. 42510 8. 3678,89810

2. 25610 9. 7,2908310

3. 85210 10. 0,003210

4. 124310 11. 2,358910

5. 256910 12. 48,96510

6. 456810 13. 56,89710

7. 1256810 14. 48,97510

2. Бүтін ондық сандарды екілік санау жүйесіне ауыстырыңыз:1. 32310 8. 12510

2. 15010 9. 22910

3. 28310 10. 8810

4. 42810 11. 25510

5. 31510 12. 32510

6. 18110 13. 25910

7. 17610 14. 65210

3. Ондық бөлшектерді екілік санау жүйесіне ауыстырыңыз:1. 0,32210 8. 37,2510

2. 150,700610 9. 206,12510

3. 283,24510 10. 0,38610

4. 0,42810 11. 10,10310

5. 315,07510 12. 8,8310

6. 181,36910 13. 14,12510

7. 176,52610 14. 15,7510

4. Ондық сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстырыңыз.1. 32210 4. 700610

2. 52410 5. 12510

3. 283,24510 6. 22910

Екілік санау жүйесі. Сандарды екілік санау жүйесінен ондық, сегіздік, он алтылық санау жүйелеріне ауыстыру

Екілік сандарға арифметикалық амалдар қолдануЕкілік санау жүйесі

Компьютерде әдетте ондық емес позициялық екілік санау жүйесі, яғни 2 негіздеуіші бар санау жүйесі қолданылады. Екілік жүйеде кез келген сан екі 0 және 1 цифрлардың көмегімен жазылады және екілік сан деп аталады. Тек қана 0 және 1 цифрларынан тұратын екілік саннан

ондық санды ажырату үшін екілік санды жазуда екілік санау жүйесінің индексіне белгі қосылады, мысалы, 110101,1112. Екілік санның әрбір разрядын (цифрын) бит деп атайды.

Ондық сандар сияқты, кез-келген екілік санды екілік санға кіретін цифрлар салмағының айырмашылығын анық бейнелейтін қосынды түрінде жазуға болады. Бұл қосындыда негіздеуші ретінде 2 санын қолдануға болады. Мысалы: 1010101,101 екілік сан үшін қосынды мына түрде болады:

1010101,1012 =1*26+0*25+1*24+0*23+1*22+0*21+1*20+1*2-1+0*2-2+1*2-3

Бұл қосынды ондық сан үшін жазылған қосындының ережесі бойынша жазылады. Берілген мысалда екілік сан жеті санды бүтін және үш санды бөлшек бөліктерінен тұрады. Сондықтан бүтін бөліктің үлкен цифрі, яғни бірі 27-1=26-ға көбейтіледі, бүтін бөліктің нөлге тең келесі саны, 25-ке көбейтіледі және т.с.с., кішкентайға, үшіншіге, дейін екінің дәрежесі кемуі бойынша цифрдың бөлшек бөлігі 2-3-ке көбейтіледі. Осы қосындыда ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық операцияларды орындай отырып, 85,625 санын аламыз. Осылайша, 1010101,101 екілік саны 85,625 ондық санына сәйкес келеді, немесе 1010101,101=85,62510 1. 111000112=127+126+125+024+023+022+121+120= 128+64+32+2+1=22710

2.0,101000112=12-1+02-2+12-3+02-4+02-5+02-6+12-7+128=0,5+0,125+0,0078+0,0039=0,636710

Сандарды екілік жүйеден сегіздік санау жүйесіне ауыстыруКез келген цифрды сегіздік сан түрінде жазу үшін үш екілік цифрлар қажет. Сондықтан

түрленетін екілік санды оңнан солға қарай екі цифрлар тобына үштен бөледі. Екілік жүйедегі бөлшек санды сегіздік санау жүйесіне аудару үшін санның бүтін бөлігін оңнан сола қарай бағытта, ал бөлшек бөлігін солдан оңға қарай бағытта үш екілік саннан бөліп жазып, кестені пайдаланып, сәйкесінше сегіздік санды жазамыз. Сол жақтан және оң жақтан жетпеген цифр орындарын нөлмен толықтырамыз.

Мысалы: 1101111011 екілік саны екілік цифрлар бойынша үштен топқа бөлінгенде, 1 101 111 011 сияқты бөледі. Кестеде көрсетілген цифр түрінде қарастырамыз. 15738; 1. 1011101,10011 санын сегіздік жүйеге ауыстырайық,

1 011 101,100 11 → 001 011 101,100 011 → 125,438;Екілік санау жүйесі 000 001 010 011 100 101 110 111Сегіздік санау жүйесі 0 1 2 3 4 5 6 7

Сандарды екілік жүйеден он алтылық санау жүйесіне ауыстыруЕкілік жүйеден он алтылық санау жүйесіне түрлендіргенде, екілік сан төрт екілік сан

бойынша бөлінеді, өйткені он алтылық санның кез келген цифрын жазу үшін төрт екілік цифр қажет.

Мысалы:1101111011 екілік саны төрт екілік цифр бойынша топқа бөлгеннен кейін, 11 0111 1011

сияқты жазуға болады. 37B16;Екілік жүйедегі бөлшек санды он алтылық санау жүйесіне аудару үшін санның бүтін бөлігін

оңнан сола қарай бағытта, ал бөлшек бөлігін солдан оңға қарай бағытта төрт екілік саннан бөліп жазып, кестені пайдаланып, сәйкесінше он алтылық санды жазамыз. Сол жақтан және оң жақтан жетпеген цифр орындарын нөлмен толықтырамыз.

Мысалы: 101111,100011 санын он алтылық жүйеге ауыстырайық, 10 1111,1000 11 → 0010 1111,1000 1100 → 2F8C16;

Екілік санау жүйесі 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111Он алтылық санау жүйесі

0 1 2 3 4 5 6 7

Екілік санау жүйесі 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111Он алтылық санау жүйесі

8 9 A B C D E F

Екілік сандарға арифметикалық амалдар қолдану Қосу

Екілік сандарды қосу сәйкес разрядтардың цифрларын тасымалды есепке алып қосуға саяды. Екілік санды қосқанда, келесі төрт ереже қолданылады.

0+0=1 1+0=10+1=1 1+1=10

Мысал: Екі екілік 101+11 сандарын қосуды (ондық жүйеде бұл: 5+3=8) орындайық. Жетпеген нөлдерді қосып, қосу амалын бағанда орындаған жөн 101 +011Қосу процесін кезеңмен қарастырайық.

1. Алдымен қосу кіші разрядта орындалады: 1+1=10. Қосындының кіші разрядына 0 жазылады да бірлік алдыңғы үлкен разрядқа тасымалданады.

2. Келесі сол жақ разрядтың цифрлары мен тасымалдың бірлігі қосылады: 0+1+1=10. Қосындыныің бұл разрядына 0 жазылады да, бірлік тағы да келесі разрядқа тасымалданады.

3. Енді үшінші сол жақ разрядтың цифрлары мен тасымалдың бірлігі қосылады: 0+1+1=10 Бұл разрядта 1 жазылады, ал бірлік келесі үлкен разрядқа тасымалданады.Нәтижеде

101 + 011

100010002=810

АзайтуЕкілік сандарды азайту кезінде мыналарды есте сақтау керек:

0-0=0 0-1=1 1-0=1 1-1=0

Мысалы: 1010-101 екілік санның айырмасын табу. Кіші разрядтан бастап азайтуды бағанада орындаймыз: 1010

- 101 - азайту процесін кезеңімен қарастырайық:1. Кіші разряд үшін 0-1 бар. Сондықтан үлкен разрядтан бірлікті аламыз және 10-1=1 –ді

табамыз.2. Келесі разрядта 0-0 =0 болады.3. Сол жақтағы разрядта тағы да 0-1 болады. Үлкен разряжтан 1-ді аламыз және 10-1=1 – ді

табамыз.4. Келесі разрядта 0 қалады.

10105. -101 101 алынады.

КөбейтуЕкілік санды көбейту ережесі:

0*0=01*0=00*1=11*1=1

Мысалы: 101*110 екілік санының көбейтіндісін табу.101 Тексеру: 1012=1*22+0*21+1*20=5

110 1102=1*22+1*21+0*20=6000

+101 101 11110 111102=1*24+1*23+1*221*21+0*20=16+8+4+2+0=3010

яғни 5*6=30Көбейту кестесін кезеңмен қарастырайық:

1.Кіші разрядқа көбейте отырып, кесте бойынша 000 аламыз.2.Келесі разрядқа көбейткенде, бір разряд солға жылжыған 101-ді аламыз.3.Үлкен разрядқа көбейткенде де, тағы бір разряд солға жылжыған 101-ді аламыз.

4.Енді екілік сандарды қосу кестесін есепке ала отырып, қосамыз да, 111102 нәтижені аламыз.

Екілік жүйедегі көбейту кестесі тым қарапайым болғандықтан көбейту тек көбейгішті жылжыту мен қосудан тұрады.

Оқушылардың өзіндік жұмыстары1. Тапсырма: Санның негіз дәрежелерінің қосындысы түрінде жазыңыз:

1. 110101012= 6. 1101,011=2. 111110102= 7. 0,1001012=3. 101010112= 8. 11,101012=4. 111001012= 9. 111,101002=5. 111010012= 10. 101,100012=

2. Тапсырма: Сандарды екілік санау жүйесінен сегіздік санау жүйесіне аударыңыз:1. 111101100112 = 6. 1101010,11002=2. 1101101012 = 7. 1010110,01012=3. 1101001102= 8. 11010,011012=4. 101001102= 9. 1000,11012=5. 10000112= 10. 11101,0012=

3. Тапсырма: Сандарды екілік санау жүйесінен оналтылық санау жүйесіне аударыңыз:1. 1111101010102 = 6. 101010101,110012=2. 11010101001112 = 7. 101010101,10101012=3. 100011101012 = 8. 1010111,010102=4. 10100110112 = 9. 11111,110002=5. 10010100112 10. 101,10110112

4. Тапсырма: Екілік сандарды қосыңыз: 1. 0110+0110= 6. 1101+0110=2. 11001+10111= 7. 1010+011=3. 10001+11101= 8. 10111+1011=4. 11001+11100= 9. 111010+1110=5. 11000+11101= 10. 110011+100011=

5. Тапсырма: Екілік сандарды азайтыңыз: 1. 11010-01101= 6. 10111-1001=2. 1101-0110= 7. 111011-11001=3. 1101-111= 8. 10111-11100=4. 10001-1011= 9. 11110-1001=5. 11011-1001= 10. 101011-10111=

6. Тапсырма: Екілік сандарды көбейтіңіз: 1. 1011110= 6. 1101101=2. 11001111= 7. 1010101=3. 010110= 8. 10001111=4. 1000101= 9. 11101001=5. 101111100= 10. 11011100=

Сегіздік санау жүйесіСегіздік санау жүйесінің негізі 8, яғни сегіз цифрдан құралады: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Сегіздік

санау жүйесі позициялық санау жүйесіне жатады. Мысалы, 357 сегіздік санда жеті бірлік, бес сегіз және квадраты үш сегіз бар, яғни 3578=3*82+5*81+7*80, мұнда 357 санының индексі «8» санау жүйесін білдіреді. Жазылған қосындыда ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық әрекеттерді орындай отырып, 3578=23910 аламыз, яғни 357 сегіздік саны 239 ондық санға сәйкес келеді.

Сонымен сегіздік санау жүйесіндегі санды ондық санау жүйесіне аудару үшін ол санды негіздеуішінің дәрежелерінің қосындысы түрінде жазып алып, есептейміз.

Мысалдар:1) 4618 = 4*82+6*81+1*80 = 4*64+6*8+1*1 = 256+49 = 30510.2) 172,548 = 1*82+7*81+2*80+5*8-1+4*8-2 = 64+56+2+5*

Тапсырмалар Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстырыңызар:1. 5558 7. 235,438

2. 6338 8. 731,458

3. 4348 9.115,4568

4. 25558 10. 25,4568

5. 74118 11. 56,3218

6. 3258 12. 231,448

Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыруПрактикада екілік санау жүйесін пайдалану қолайсыз, сол себепті көбіне сегіздік және он

алтылық санау жүйелері қолданылады.23=8 екенін білеміз, осыдан төменде келтірілген сәйкестікті табамыз: сегіздік санау

жүйесіндегі әрбір санға екілік санақ жүйесіндегі үш разрядты (орынды) сан сәйкес келеді. Екілік санау жүйесі 000 001 010 011 100 101 110 111Сегіздік санау жүйесі 0 1 2 3 4 5 6 7Енді осы сәйкестіктерді пайдалана отырып сегіздік санау жүйесіндегі санды екілік санау

жүйесіне ауыстыру ережесі шығады:Мысалдар:1) 14478=001 100 100 1112=11001001112.2) 256,7738= 010 101 110, 111 111 0112 = 10101110,1111110112;ТапсырмаларКестені пайдаланып сегіздік сандарды екілік санау жүйесіне аударыңдар.1. 4368 6. 15,4238

2. 16748 7. 24,558

3. 60748 8. 73,238

4. 12548 9. 124,328

5. 56778 10. 364,458

Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстырыңызар:1) 124; 6) 4407; 11) 125,64;2) 357; 7) 3556; 12) 321,45;3) 706; 8) 6754; 13) 654,21;4) 235; 9) 3701; 14) 332,21;5) 663; 10) 5564; 15) 32,654;

Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру1) 45; 6) 365; 11) 1657; 16) 741,21;2) 73; 7) 321; 12) 2566; 17) 256,74;3) 35; 8) 257; 13) 3265; 18) 654,31;4) 61; 9) 652; 14) 7415; 19) 257,36;5) 72; 10) 234; 15) 3614; 20) 741,32;Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру1. 23228 8. 70068

2. 75248 9. 1258

3. 223,2458 10. 2248

4. 4258 11. 478

5. 315,0758 12. 21,258

6. 181,3618 13. 206,1258

7. 176,5268 14. 6408

Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстырыңыз1. 1228 8. 31678

2. 450,7068 9. 1258

3. 253,2458 10. 2248

4. 4268 11. 138

5. 315,0758 12. 37,258

6. 1318 13. 206,1258

7. 176,5268 14. 47,538

Он алтылық санау жүйесіЕкілік санау жүйесін қолдану қолайсыз. Сондықтан екілік санды жазуды қысқарту үшін 16

негіздеуіші бар санау жүйесі қолданылады. Бұл жүйені он алтылық деп атайды. Он алтылық санау жүйесі позициялық санау жүйесіне жатады.

Он алтылық позициялық санау жүйесінде санды жазу үшін ондық санау жүйесінің цифрлары 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 және жетпейтін алты цифрларды белгілеу үшін ондық сандарының мәні 10, 12, 13, 14 және 15 болатын сәйкес латын алфавитінің алғашқы үлкен әріптері: A, B, C, D, E, F қолданылады. Мысалы, 4DC,A716; 48E,8916; 21EA16;

Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстыруОн алтылық санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстыру үшін ол санды

негіздеуішінің дәрежелерінің қосындысы түрінде жазып алып, есептейміз.Мысалы: 1) 3Е5А116=3*164+E*163+5*162+A*161+1*160 .Ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық операцияларды орындай және А=10, E=14

ескере отырып, 3Е5А116=25539310 аламыз. 2) 48С,В716 = 4*162+8*161+C*160+B*16-1+7*16-2 =

4*162+8*161+12*160+11*16-1+7*16-2 =

ТапсырмаларОн алтылық санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстырыңыз1. A87E16 7. BE,74116

2. 23DF16 8. F11,56716

3. EA1216 9. 981,DA16

4. 1A2216 10. 23,3B16

5. 9116 11. F54,4716

6. 7C3116 12. 235,F16

Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыруПрактикада екілік санау жүйесін пайдалану қолайсыз, сол себепті көбіне он алтылық және он

алтылық санау жүйелері қолданылады.24=16 екенін пайдаланып төменде келтірілген сәйкестікті табамыз: он алтылық санау

жүйесіндегі әрбір санға екілік санақ жүйесіндегі төрт орынды сан сәйкес келеді. Екілік санау жүйесі 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111

Он алтылық санау жүйесі

0 1 2 3 4 5 6 7

Екілік санау жүйесі 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111Он алтылық санау жүйесі 8 9 A B C D E F

Енді осы кестені пайдалана отырып он алтылық санау жүйесіндегі санды екілік санау жүйесіне ауыстырамыз:

1) 28A3E16= 0010 1000 1010 0011 11102= 1010001010001111102;2) DE7,9C16=1101 1110 0111, 1001 11002=110111100111,100111002;Тапсырма: 6. 10D7F16 6. D44,1F16

7. 238D16 7. 1FA,1816

8. 89A116 8. 53,FF116

9. FA8816 9. 28C,7116

10. D37EF16 10. 10C,AD616

Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыруОн алтылық санау жүйесіндегі сандарды сегіздік санау жүйесіне ауыстыруды екі әдіспен

ауыстыруға болады: 1) 16 10 8 бұл ұзақ әрі қолайсыз әдіс.2) 16 2 8.Осы екінші әдісті пайдаланып 4С1,2F416 санын сегіздік санау жүйесіне ауыстырайық:а) 4С1,2F416 = 0100 1100 0001, 0010 1111 01002;

б) Енді екілік санау жүйесіндегі санды үтірден оңға қарай және үтірден солға қарай бағытта үш разрядтан жіктеп бөліп алып, кестені пайдаланып сегіздік санау жүйесіне ауыстырамыз:

010 011 000 001, 001 011 110 1002= 2301,13648;

Тапсырмалар:Кестені пайдаланып он алтылық сандарды сегіздік санау жүйесіне аударыңдар.

1. А3616 6. 102,9E16

2. В7С16 7. 456,EA16

3. 2Е116 8. B03,DF16

4. 8DF416 9. EA2,E316

5. AB4716 10. ED7,8716

Оқушылардың өзіндік жұмыстарыОн алтылық санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне ауыстырыңыз: 1) 18D16; 6) 9A0716; 11) 1A5,6F16;

2) 35E916; 7) 38EE16; 12) 21C,D16;3) 73AD16; 8) D79816; 13) C54,F816;4) 23E16; 9) 3F9116; 14) A2,B116;

5) 9A316; 10) 5FF916; 15) 3D,65A16;Он алтылық санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне ауыстыру1) 9C16; 6) 36D16; 11) 16,5716; 16) 7D1,2116;2) 7B16; 7) 3E8116; 12) 25D,616; 17) 2E6,7E16;3) D816; 8) 257E16; 13) BB,6916; 18) 65B,B116;4) 9E116; 9) 6B5816; 14) 74E,516; 19) A57,E616;5) 7B216; 10) 2D3416; 15) 3,F1416; 20) 7D1,F216;

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмалары Тапсырма. Кестені толтырыңыз.

Ондық с.ж. Екілік с.ж. Сегіздік с.ж. Оналтылық с.ж.1 2 3 4 5

I-нұсқа

358,9511011101011

547164А

I I –нұсқа

634,67472

7АС1101111010101

I I I –нұсқа

582,021Ғ6Е

1000111101010364

IV-нұсқа

369,0251000011111101

6414D61

V-нұсқа

468.1511010001011

7342D4A

VI-нұсқа

654.27632

5AD1100001010101

VII-нұсқа

286.521D8E

1011111101011274

VIII-нұсқа

492.0251111011001101

3754C61

IX-нұсқа

417.75110011101011

737952F

4D671000100111010

267

Бақылау сұрақтары:1. Информатика неге күнбе-күн дамып отыратын ғылым?2. Информациялық технология деген не және жаңа информациялық технологиялардан айырмашылығы неде? 3. Информациялық процестер деген не?4. Дербес компьютер деп қандай компьютерлерді айтады?5. Ертеңгі күннің технологияларында компьютер программаларының атқаратын рөлі

қандай?6. Санау жүйесі дегеніміз?7. Екілік, сегіздік, ондық санау жүйесі дегеніміз?

Зертханалық жұмыс №2.Тақырып: Бүгінгі күнгі есептеу техникасының архитектурасы (2 сағат зертханалық, 1 сағат СӨОЖ)Жұмыстың мақсаты: Компьютердің архитектурасын және компьютер жұмысын

ұйымдастыру принциптерін оқып үйрену Цифрлық техниканың негізгі құрылғылары, олардың сипаттамасы ДКдің функциональдық бөліктері:

1. Жүйелі блок – (кейде процессор деп атайды. Бұл қате)2. Монитор – дисплей.3. Клавиатура (пернетақта).4. «Тышқан» тєріздес манипулятор.5. Принтер мен сканер.

Жүйелі блоктың ішінде не бар? Жүйелі блоктың металл корпусының (қанқасының) ішінде қорек блогы, аналық тақта, т.б.

орналасқан. POWER батырмасы – компьютерді өшіруге, қосуға қажет. Power батырмасы құрастыру

кезінде аналық тақтадағы тиісті жерлерге жалғануы керек. Бұл айтылғандар АТХ корпусына қатысты.

RESET – кез келген жағдайда компьютерді қайта жүктейді. Компьютерді электр жүйесіндегі болатын кездейсоқ өшуден сақтандыратын (UPS,

Uniterruptible Poruess System) құрылғылар арқылы ток көзіне қосады. Қорек блогының шықпасында +3.3, +5, +12, -12, -5 вольттық кернеу болады. Қалған кернеулер қажетіне қарай тақталарда болады. (Мысалы, орталық процессорға қажетті кернеу). Қорек көзінің шықпасындағы кернеу көздері қосымша түрлендірілмейді де бірден қозғауыштары (двигатель) бар құрылғыларға (қатты диск, CD-ROM, т.б) беріледі. Ал қалған құрылғылар аналық тақтадағы төмен деңгейлі кернеу көзіне жалғасады.

Компьютердің єрбір компоненті оларды өндірушілердің көрсеткен сипаттамалары бойынша көрсетілген кернеу көздеріне қатаң тєртіп бойынша жалғанады.

Компьютер іске қосылғанда алдымен қорек блогі тексеріліп, тестен өтеді. Оған көп болғанда 0,1-0,5 секунд уақыт керек. Тест біткеннен кейін орталық процессорға RESET сигналы түседі. Яғни RESET түймесін басқанда шақырылатын сигнал келеді. ¤зін тексеретін тестен өтілген қорек блогы жұмысын бастай алмайды. Бұл электрондық схемаларды зақымданудан сақтайды.

Тест дұрыс өткен жағдайда орталық процессор программаны орындауға дайын болады. Бірақ бұл этапта аналық тақтада орналасқан тұрақты жадыдағы бастаушы (стартовый) программа ғана іске қосыла алады. Осы блоктың жұмысының нєтижесінде басқа программаларды, ал соңынан операциялық жүйені іске қосуға мүмкіндік туады. Алдымен орталық процессордың күй-жағдайын оның жұмыстық мінездемесі тексеріледі. Дєлірек айтқанда қорек кернеуі температурасы, жүйелік шинаның жиілігі, көбейткіш т.б. тексеріледі. Егер олар өндірушінің осы модульге берген анықтамаларына сєйкес келмесе компьютер қосылмауы мүмкін. Тексеру қарапайым есептерді шығару арқылы процессордың ақауын анықтауға негізделген.

Дербес компьютердің ішкі құрылғылары туралы «компьютер архитектурасы» деген термин қолданылады. Бұл дербес компьютердің логикалық ұйымдастырылуын, құрылымын жєне ресурсын білдіреді.

IBM – үйлесімді компьютердің өзге компьютерден ерекшелігі ашық архитектуралық принципінде. Ашық архитектура – көптеген құрылғыларды бір жүйеге біріктіруге арналған бірқатар интерфейстер мен шиналардың үйлестірілген шешіміне негізделген архитектура.

Көптеген басқа компаниялар табыстарын кемітуден сақтанып ашық архитектураны қабылдамады. Ал IBM фирмасы мен оның IBM РС компьютері ашық архитектураның арқасында дүниежүзіне ең танымал болды.

Кез келген дербес компьютер мынадай функционалды бөліктерден тұрады: орталық процессор – жүйелік блок ішінде орналасқан негізгі жады – ол да жүйелік блок ішінде орналасқан сыртқы құрылғылар

Енгізу/шығару құрылымыДербес компьютерде қолданушылардың қатынасы кірген мєліметтерді енгізу мен осы

мєліметтерді қайта жөндеу нәтижесіндегі процедураны енгізеді. Сондықтан ДК-нің міндеті конфигурациясы ретінде енгізу/шығару құрылымы болып табылады. Қазіргі диалог процесінсіз бола алмайтын қосымша стандартты құрылымды көрсетуге болады.

Монитор Монитор /дисплей/- мәтіндік және графиктік мәліметтерді визуальды көрсетуге арналған.

Стандартты шығарылу құрылымы. Қызмет принципіне байланысты монитор электронды-сәулелік трубалы мониторға және сұйық криссталдағы дисплейге бөлінеді.

Пернетақта Пернетақта басқару бұйрықтарымен және алфавитті-цифрлік мәліметтерді енгізудің

стандартты клавишті құрылымы. Монитор мен пернетақта комбинациясы қолданушының жеңіл интерфейсін қамтамасыз етеді: пернетақтаның көмегімен компьютердің жүйені басқарады, ал монитордың көмегімен нәтижені алады.

Пернетақта ПК-ның стандартты құрылымына жатады, сондықтан оның негізгі функцияларының іске асуы үшін арнайы жүйелік программалар қажет етілмейді /драйвер/. Пернетақта жұмыс істеуінің программалық қамтамсыз етілуі енгізу-шығару BIOS негізіндегі жүйесінің құрамындағы микроүрдінің тұрақты жадысында орналасқан.

Пернетақтаның QWERTY стандарты бойынша енгізілген 101-104 клавишасы бар, /пернетақтаның алфавит бөлігінің жоғарғы сол жағында QWERTY пернелері орналасқан/. Олар тек орналасу варианттарымен және қызмет клавишасының формасымен және тілде қолданатын шарттасылған ерекшеліктер ажыратылады.

Пернетақтаның перне жиынтығы бірнеше функционалды группаға бөлінген: алфавитті-цифрлік, функционалды, курсорды басқару, қызметші, қосымша панельдер пернесі.

МанипуляторКішкентай екі /немесе үш/ батырмасы бар пластмассалы қорап ретінде болады.

Манипуляторды бетімен жылжыту монитор экранындағы манипулятор курсоры деп аталатын графикалық объектіні жылжытумен синхронизацияланған. Пернетақтадан айырмашылығы манипулятор басқарудың стандартты құрылымы бола алмайды, сондықтан онымен жұмыс жасау үшін, арнайы жүйемен программа –манипулятор драйвері қажет. Драйвердің көзқарасы бойынша драйвер оқиға болды ма, манипулятор курсоры қазір экранның қай жерде екеніне анализ жасай отырып манипулятордың барлық жылжуы және оның клавишаларының кликтері оқиғаға байланысты қарастырылады. Бұл мәліметтер қолданбалы программаға беріледі, онда қолданушы жұмыс жасайды және осы арқылы программа қандай команда екенін және орындауға бастауды анықтайды.

Сыртқы құрылымдарПерифериялық немесе сыртқы құрылымдар деп блок жүйесінің сыртында орналасқан

арнайы этапта әрекеттестірілген ақпаратты өңдеу. Ең алдымен – бұл шыққан нәтижелердің тұрақталған құрылымы: принтерлер, плоттерлер, модемдер, сканерлер.

ПринтерлерПринтерлер ақпараттың қатты тасымалдауына шығаруға арналған, көп жағдайларда олар

қағазға шығарылады. Принтердің үлгісінің көптеген түрі бар, оларды қызмет принципіне, интерфейсіне, өндіргіштігіне функционалды мүмкіндіктеріне байланысты өзгертеді. Қызмет принципіне байланысты: матрицалық, бүріккіш, лазерлі болып бөлінеді.

СканерСканер компьютерге бір түсті немесе түрлі –түсті бейнелерді, графикалық және текстік

ақпараттарды есептеуге мүмкіндік беретін құрал. Сканерді тексті немесе графикалық бейнені ары

қарай жасау үшін компьютерге енгізу қажетілігі кезінде туады. Сканерленгеннен кейін ақпарат арнайы программалар қамтамасыз етілу арқылы өңделеді және текстік немесе графиктік файл ретінде сақталады.

Қызмет принципіСканердің негізгі қызметі – ССD-матрица (Charge Coupled Device-зарядталған байланысы бар

құрылғы) немесе РМТ (фотмножитель). ССD-матрица–сыртқы шиелініс қатысуымен жарыққа әсер ететін диод жиынтығы.

Сканер классификациясыСканерленетін әдісімен ажырытылатын оригинал санына және оптикалық жүйе сапасына

сәйкес көптеген сканердің үогілері бар. Ауыстырылу әдісіне байланысты сканерлер планшетті, барабанды және қолды болып бөлінеді.

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмасы1. Принтерді орнату.2. Дайын құжатты баспаға шығару. 3. Сканермен тәжірибелік жұмыс.

Бақылау сұрақтары:1. ДКдің функциональдық бөліктерін ата.2. Компьютер архитектурасы деген терминді қалай түсінесің?3. Микропроцессордың түрлерін ата.4. Монитор, пернелер тақтасының қызметі қандай?5. Манипулятор дегеніміз не?6. Принтердің түрлерін ата.7. Сканер және оның атқаратын қызметі қандай?

Зертханалық жұмыс №3 Тақырып: Компьютердің программалық жабдықтамалары. Жүйелік программалар. Утилиттер (вирусқа қарсы программалар, архиваторлар)(2 сағат зертханалық, 1 сағат СӨОЖ) Жұмыстың мақсаты: Ақпаратты сығу. Архиватормен жұмыс істеудің негізгі әдістері мен дағдысын, Kaspersky Anti-Virus, NOD 32 антивирустық программасымен жұмыс жасап үйрену. -дискіні дефрагментациялау;-файлдарды архивтеу және қалпына келтіру іс-әрекеттерін орындап үйрену.

Антивирустық сканер Kaspersky Anti-Virus Scanner-компьютерлік вирустарды тексеруге және олармен күресуге арналған программа.Программаны іске қосу тәсілдері:

- Windows-тың негізгі менюінен;- Kaspersky AV Control Centre;- команда жолынан

Программаны ең жылдам іске қосу тәсілі- Windows-тың негізгі менюінен немесе Іске қосу-Программалар- Kaspersky Anti-Virus және Kaspersky Anti-Virus Scanner арқылы іске қосыңыз.Осыдан кейін экранда 1- суретте көрсетілгендей программаның терезесі ашылады.

Программаны іске қосудың басқа тәсілі- арнайы мақсат жасау үшін, яғни белгілі бір уақытта және айқын күйге келтіру үшін Kaspersky AV Control Centre-ден қосылады.

1- сурет.Командалық жолмен Kaspersky Anti-Virus Scanner-ді іске қосу үшін, бас менюдегі Орындау

(Выполнить) командасын орындағаннан кейін, ашылған диалогтық терезе avp 32.exe модулінің орындалуына толық жол ашуға мүмкіндік береді.

Вирустарды іздеу және өшіруСканерлеу облыстарын таңдауОбъектілер ішкі (астарлы) беті сканерлеу облыстарын таңдау үшін қызмет етеді және

объектілерді сканерлеуге арналған.Мысалы, сіздер А дискісін сканерлеу үшін таңдадыңыздар, бірақ сіздер D, C, бумаларының

тексерілгенін қаламайсыздар.Бұл жағдайда C ,D, B дискілерінің индикатор қанат белгісін алып тастай аласыздар.Одан кейін Сканерлеу- Сканерлеуді бастау командаларын орындап немесе меню қатарынан Сканерлеу батырмасын басу керек.

2-сурет. Kaspersky Anti-Virus Scanner программасының терезесіВирус табылған жағдайдағы әрекет- зақымдалған немесе күдікті объектілер табылған кезде

олармен орындалатын іс-әрекеттер:Тек қана нәтиже(Только отчет)- вирус табылған объект және сол вирус жөніндегі мәліметтер,

яғни жұмыстың нәтижелік есебін береді.

Емдеу(Лечить)- барлық зақымдалған объектілерді алдын-ала сауалсыз емдеуге тырысады.Зақымдалған объектіні емдеу нәтижесінде объектідегі вирус өшіріліп, объектінің өзі түпнұсқасына сәйкес қалыпқа келтіріледі.1. Тапсырма.

1. Компьютерге NOD 32 программасы орнатылғанына көзіңізді жеткізіңіз.

2. Үнсіз келісім бойынша орнатылған параметрлерді анықтаңыз.3. Өзіңіз қолданып жүрген дискетті программаның үнсіз келісімімен орнатылған

параметрлері бойынша вирусқа тексеріңіз. Тексеру нәтижесін талдаңыз.4. Windows папкасын вирусқа тексеріңіз және тексеру нәтижелері туралы түсінік беріңіздер.

2. Тапсырма. 1. Қоржынды тексеріңізде, оны тазалаңыз. 2.Дефрагментациялау Defrag программасын іске қосыңыз. Тағайындалған параметрлерді

анықтаңызда, екі дискетті бірінен кейін бірін дефрагментациялаңыз. 3. D: қатты дискіні дефрагментациялаңыз. Одан кейін қатты дискінің Қасиеттер командасы

арқылы бос орынның бар екендігіне көз жеткізіңіз.3. Тапсырма.

ScanDisk программасын іске қосу, сұхбаттық терезеде қажетті параметрлерді орнату (қажетті автоматты жөндеу қосқышын альп тастау, дискіні тексерудің стандартты әдісін таңдау) және Қосымша терезесінен жөндеу пунктерінтаңдай отырып, үнемі сіз қолданып жүрген дискетаны тексеру.

1. Тексеру нәтижелерін мұқият қарап, оларды талдау.4. Тапсырма.Компьютердің ScanDisk программасының С: қатты дискісін Толық режімінде тексеру және тексеру нәтижесін талдау. Тексеруден бұрын Қателерді автоматты жөндеу пунктіндегі қосқышты орнату. Диск тексергеннен соң, түбір каталогты арап шығып, ондағы қалпына келтірілген файл дар бар ма, жоқ па, анықтау. Егер ондай файл дар бар болса, онда оның ішіндегілерін арап шығып, оларды жою.5. Тапсырма.Defrag дефрагментациялау программасын жүктеу және сұхбаттау терезедегі барлық параметрлер орнатылуын тексере отырып, сіз үнемі қолданып жүрген екі дискетаны тексеру.6. Тапсырма.1. D: қатты дискісіне дефрагментация жүргізіңіз. Әрі қарай Дискі қасиеттері командасы

бойынша дискіде бос орын (жалпы көлемнің 10 % кіші емес көлемде ) бар екеніне көз жеткізіңіз. Егер осы көлемдегі бос орын жоқ болса, онда ескірген мәліметтерді жоя отырып немесе мәліметтер бөлігін басқа дискілерге орналастыра отырып, дискіден орын босатыңыз.

2. Backup программасы сіздің компьютеріңізде бар екенін тексеріңіз, егер жоқ болса орнатыңыз.7. Тапсырма.Backup программасын іске қосып, Архивтеу қосымшасына кіріңіз. Графикалық редакторда орындалған бірнеше файл-суреттерді және WordPad редакторының мәтіндік файлдарын архивке кіргізіп, архивтік файлды дискетаға жазыңыз. Архивтелген және дискетаға жазылған файлды қатты дискіден жойыңыз. Дискетада архивтік файлдардан өшірілген ақпаратты қалпына келтіріңіз. 8. Тапсырма.3,5(А:) дискетасын вирусқа тексеріңіз.

Windows ортасында дискімен жұмыс істеу программалары Дискіні тазалауДискіні тазалау бағдарламасы керексіз файлдарды табуға

және оларды жоюға , қатты дискідегі орынды азат етуге мүмкіндік береді.Қатты дискіде бос орын жетпегенде,оның терезесі экранда көрінеді.

Бағдарламаны іске қосу үшін , Іске қосу-Бағдарламалар - Стандарттылар - Қызмет пункті- Дискіні тазалау командасын таңдаңыздар.Экранда керексіз файлдарды жоятын, дискіні таңдау терезесі пайда болады.Керекті дискіні таңдағаннан кейін, ОК батырмасын шерткенде 1- суретте көрсетілген терезе пайда болады. Бағдарламаны іске қосудың басқа тәсілі-Менің компьютерім немесе

Сілтеуіш терезелерін ашып, контекстік менюден керексіз дискінің Қасиет командасын таңдау қажет.Жалпы (Общие) қосымшасы нан Дискіні тазалау батырмасын шерту керек.

Дискіні тазалау қосымшасында файлдардың аттары және Интернеттен толтырылған уақытша файлдар бейнеленген болады. Өшіру (Удалить) тізіміндегі файлдардың суреттелуі Суреттеу(Описание) рамкасындағы суреттеумен тура келеді.1-сурет. Дискіні тазалау сұхбат терезесі

Егер сіздер тізімнен Қоржынды (Корзина) ерекшелеп, Файлдарды қарау (Просмотреть файлы) батырмасын

бассаңыз, онда қоржында қандай файлдар орналастырылғанына көз жеткізесіз.Қосымша (Дополнительно) қосымшасын ашып, Windows пен бағдарламалардың

қолданылмайтын компоненттерін өшіру арқылы дискіде бос орын азат етуге болады.Дискіні дефрагментациялау

Бұл программаны іске қосу үшін: Бас меню: Программалар-Стандарттар-Қызмет ету программалары -Дискіні дефрагментациялау (Defrag) қатарларын таңдаймыз.2- суретте көрсетілгендей экранда –Дискіні дефрагментациялау сұхбат терезесі пайда болады.

2-сурет. Дискіні дефрагментациялау терезесі Терезенің жоғарғы бөлігінен керекті дискіні таңдау және Дефрагментациялау бсатырмасын басу керек. Ал төменгі бөлгінен талдау нәтижелері және дефрагментациялауды көрнекті бейнелеп көрсетіледі. Дискінің дефрагментациялауды орындамас бұрын, Талдау (Анализ) батырасын басу арқылы осы операцияға қаншалықты уақыт керектігін білуге болады. Дефрагментациялау әрекетінің ұзақтығы бірнеше факторларға, мысалы дискінің көлеміне, оның жүктелу дәрежесіне тәуелді. Backup программасы

Архивтеу дегеніміз – алдын ала сығу жолымен файлдардың көшірмесін дискіде немесе дискетте (магнитті таспада) сақтау. Мәліметтерді архивтеу үшін «Мәліметтерді архивтеу» программасы қолданылады. Бұл программа ақпараттың резервті көшірмесін құру және бұрын көшіріліп қойылған ақпараттарды қалпына келтіру мақсатында да қолданылады. Программаны іске қосу үшін Бас менюде: Программалар – Стандартты – Қызмет программалары (Служебные программы) – Backup қатарын таңдаймыз. Экранда төмендегі 3-суретте көрсетілген терезе пайда болады.

3-сурет Архивтеу терезесі

Тапсырма1. Қоржынды тексеріңізде, оны тазалаңыз. 2. Дефрагментациялау Defrag программасын іске қосыңыз. Тағайындалған параметрлерді анықтаңызда, екі дискетті бірінен кейін бірін дефрагментациялаңыз. 3. D: қатты дискіні дефрагментациялаңыз. Одан кейін қатты дискінің Қасиеттер командасы арқылы бос орынның бар екендігіне көз жеткізіңіз.

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмалары1. Архивтеу программасын іске қосыңыз. Графикалық редакторда салынған сурет және WordPad программасында құрылған файлдардың көшірмесін дискетке жазыңыз.2. Көшірмесін алған файлдардың дискіден өшіріңіз.3. Өшірілген файлдарды дискеттен қайта қалпына келтіріңіз.4. Менің құжаттарым бумасындағы бірнеше мәтіндік файлдың көшірмесін Архив-бума көшірмесінен өшірілген5. С дискісіндегі Архив-бума көшірмесінен өшірілген файлдарды өз орнына қалпына келтіріңіз.

Бақылау сұрақтары:1. Компьютерлік вирустар деген не?2. Компьютерлік вирустарды қандай белгілеріне қарай топтарға жіктеуге болады?3. Желілік вирустарға түсініктеме беріңіз.4. Резидентті, резидентті емес вирустардың айырмашылықтары неде?5. AVP антивирус программасның қандай мүмкіндіктері,ерекшеліктері бар?6.Дискіні тазалау қалай жүргізіледі?7.Дефрагментациялау программасы қалай іске қосылады? Бұл программа не үшін қажет?8.Дефрагментация жасағаннан кейін қандай өзгерістер болады? Ол компьютердің жұмыс істеуіне ықпал ете ме?9. Архивтеу деген не? Ол не үшін қажет? Windows жүйесінде архивтеу үшін қандай программа қолданылады?10. Архивтеу программасы қалай іске қосылады?

Зертханалық жұмыс №4. Тақырып: Программалау алгоритмдік тілі Qbasic. Стандартты функциялар.

Сызықты құрылымды алгоритмді программалау. (2 сағат зертханалық, 1 сағат СӨОЖ)

Мақсаты: Алгоритм ұғымын түсіне білу, қарапайым және әртүрлі қолданбалы есептерді шығару алгоритмін құра білу іскерлігі мен дағдысын қа- лыптастыру, алгоритмнің жазылу тәсілдерін, қасиеттерін және түрлерін ажырата білуі тиіс. Қарапайым тiл құрылымының ережелерi мен арифметикалық өрнектердің Бейсик тiлiнде жазылуын оқып үйрену.Алгоритмдiк тiл - алгоритм мен олардың орындалу жолын бiрыңғай және реттеп жазуға арналған белгiлер мен ережелер жүйесi. Бейсик бiр жағынан табиғи ағылшын тiлiне жақын, ол әдеттегi текст тәрiздi оқылады және жазылады. Екiншi жағынан, ол математикалық таңбаларды да қамтиды. Мұнда сандар, айнымалы шамалар, функциялар, оператор сияқты ұғымдар көптеп кездеседi. Бiрақ, Бейсик тiлiнде программа жасау үшiн, алгоритмнің атқарылу жолын, қандай амалдар орындау керектiгiн, берiлген мәлiметтер мен алынатын нәтижелер тiзiмiн айқын түрде жетiк бiлу қажет. Сондықтан үйрену алгоритм құрумен, есептi шығару жолын талдаумен, программаны компьютерге енгiзу, тексеру жолдарымен қатар жүргiзiлуi тиiс.

Алгоритмнің жазылуының жалпы түріАлгоритм тақырыбы// алгоритм операндаларын сипаттауБасы// аралық айнымалылырды сипаттау// алгоритмдегі командалар тізбегі- командалар сериясыСоңыМұндағы басы және соңы қызметші сөздері алгоритмді жазудың басын және соңын көросетеді.Алгоритмді жазу үшін алдымен оның түрлеріне тоқталайық. Алгоритмнің сызықтық түрде сипатталуы. Командалары сызықтық түрде бірінен соң бірі бір деңгейде жазылатын алгоритмді сызықтық деп түсінеміз. Алгоримтдік тілдік жалпы жазылу түрі төмендегідей:алг атауы ( типтері көрсетілген аргументтер мен нәтижелер тізімі)арг аргументтер тізімінәт нәтижелер тізімібасы типтері көрсетілген аралық шамалардың тізімі сериясоңыАлгоритмдік тілде шамалар бүт - бүтін, нақ - нақты, лит - литерлік қызметші сөздерімен белгіленеді. 1- мысал. Үшбұрыштың ауданын Герон формуласы бойынша есептеу.S= (P*(p-a)*(p-b)*(p-c)), p=(a+b+c)/2алг аудан ( нақ а,в,с) арг а,в,с нәт Sбасы нақ Р P:=(a+b+c)/2 S:= (P*(p-a)*(p-b)*(p-c))соңы

Тармақталған алгоритмдерді программалауТармақталу командасы жазылған шарттың орындалуына тәуелді оған кіретін командалардың орындалуын анықтайды.Тармақталу командасының жалпы түрі:

Егер шартОнда 1- серияәйтпесе 2- сериябіттіҚойылған шартқа тәуелді тармақталу командасына кіретін екі командалар серияысының біреуі ғана орындалады. Егер шарт сақталатын болса, онда 1- серия орындалады, ал шарт сақталмаса онда екінші шарт орындалады.

1- Мысал

Функцияның мәнін есептейтін аогоритм құру.алг есеп(нақ х,у)арг хнәт убасыегер Х>=0.7 онда у:=sin(x)+cos(3*x) әйтпесе Y:=cos(x)+abs(x)+1біттісоңыБлок схемалар – арнайы геометриялық фигуралар арқылы орындалатын әрекеттер мен олардың

орындалу ретін көрсететін графиктік схемалармен берілетін алгоритм.Алгоритмді блок-схема түрінде жазғанда арнайы қабылдаиған мемлекеттік үлгі бойынша мына

блоктарды пайдаланады алгоритм басы мен соңы элиппс, мәліметтерді енгізу мен шығару параллелограмм, ақпаратты өңдеуді есептеулерді тік төрт бұрыш шарттарды тексеру ромб фигурасының ішіне жазылады.

-басы мен соңы.-- енгізу мен шығару.-- Арифметикалық өрнекті есептеу, меншіктеу.

- шартты блок.

- бағыт бағдар фигуралары.

Стандартты функцияларБейсик тiлiнде математикада жиi қолданылатын функциялар стандартты функциялар түрiнде жазылады. Олар үш латын әрпiмен белгiленiп, аргументi мiндеттi түрде жақшаға алынады. Төменде сол стандартты функциялар келтiрiлген. Басқа функциялар (arcsin(x), arccos(x), ctgx т.б. ) жоғарыда көрсетiлген функциялар арқылы жазылады, мысалы:

arcctg(x)=arctg(x)+/2, , ctg(x)=1 /tg(x),

Математикалық жазылуы Бейсик тiлiнде жазылуыsinxcosx

tgxarctgx

хex

lnx|x|

х санының одан аспайтын бүтiн бөлiгi

х санының таңбасы

SIN(X)COS(X)TAN(X)ATN(X)SQR(X)EXP(X)LOG(X)ABS(X)INT(X)

SGN(X)

Арифметикалық өрнектер Бейсик программасында өрнек - дегенiмiз арифметикалық амалдармен бiрiктiрiлген сандар, айнымалылар, функциялар мен массивтер тiзбегi. ´рнектердің жазылуы кәдiмгi математика

формулаларының жазылуына ұқсас болып келедi. Бiрақ олардың символдары бiр қатарға жазылады, яғни бөлшектің бөлiмi мен алымы, дәреже көрсеткiштер мен индекстер төмен не жоғары шықпай бiр жолда жазылады. Амалдардың орындалу кезегi, яғни арифметикалық өрнектердi есептеу кезiндегi амалдардың орындалу реттiлiгi төмендегiдей:

1) жақша iшiндегi өрнектi есептеу;2) функциялардың мәндерiн есептеу;3) дәрежелеу;4) көбейту және бөлу;5) қосу және алу;

Кәдiмгi арифметикалық ереже сияқты, алдымен жақшаның iшiндегi амалдар орындалады. Орындалу ретi бiрдей амалдар солдан оңға қарай орындалады. Төменде өрнектердің жазылуынан мысалдар келтiрiлген. 1-мысал:өрнектердің математикалық жазылуы Бейсик тiлiнде жазылуы

p+lnz2

(A*X^2+B*X+C)/(D-0.25)

2*SIN(X)*COS(X)/SQR(B)

P+LOG(Z^2)

X^(1/3)

2-мысал:Жиi кездесетiн қателер Түсiнiктеме

2A+B2-B

((sin(x)+B)/C+D^2sinx+B

Көбейту белгiсi жоқЕкi амал белгiсi қатар тұр

Жабатын жақша жетiспейдiФункцияның аргументi

Жақшаға алынбаған

Математикада жазылуы Бейсикте жазылуы

1.1. LЕТ-меншiктеу операторыМеншiктеу операторы белгiлi бiр өрнектің мәнiн есептеп, оны бiр айнымалыға (функцияға)

меншiктейдi. Оның жазылу ережесi: [LЕТ] aйнымалы - өрнек

Мұндағы айнымалы - кез келген айнымалы немесе массивтің элементi;LЕТ (айталық) оператордың аты, бұл сөздi жазбайға болады, сол себептi ол квадрат жақшаға алынған;

өрнек - өрнек, айнымалы немесе тұрақты шама. Мысалы:10 LЕТ A=2 -оператор орындалғаннан кейiн A 2 -ге тең болады. 20 X=A Х -айнымалысы А айнымалысының мәнiн қабылдайды.30 Z(3)=X -Z массивiнің элементi X айнымалысының мәнiн қабылдайды.

40 ALFA=A^2+Z(3)+SGR(A+X)1.2. Енгiзу операторлары - INPUT, READ, DATA

INPUT енгiзу операторы программаға сәйкес ЭЕМ-нің сұрауы бойынша деректердi пернелер тақтасынан енгiзу қызметiн атқарады. Бұл оператордың жұмысы экрандағы сұрау белгiсiнен

басталады, сұрау белгiсiнің алдында түсiнiктеме болуы мүмкiн (егер ол программада жазылған болса).Жалпы жағдайда INPUT операторы былай жазылады:INPUT[:] [" түсiнiктеме";] айнымалы [айнымалы…] түсiнiктеме - экранға түсiнiк ретiнде шығатын сөз тiркесi, ол қазақша да жазыла бередi, қандай айнымалының мәндерi енгiзiлетiнiн түсiндiредi. айнымалы - мәнi пернелер тақтасыдан енгiзiлетiн айнымалылар тiзбегi, аз болғанда бiреу болу керек.

READ операторы DATA операторының мәндер тiзбегiндегi сандарды оқу үшiн және сол мәндердi өзiнің тiзiмiнде тұрған айнымалыларға меншктеу үшiн қызмет етедi. Форматы:

READ айнымалы [,айнымалы…]мұндағы айнмыалы – айнымалының немесе массив элементiнің атауы.DATA (мәлiметтер) операторы бастапқы мәндердi белгiлi ретпен қарапайым айнымалыларға

немесе массив элементтерiне қабылдату үшiн қолданылады. Форматы:DATA тұрақты шама [,тұрақты шама…]мұндағы тұрақты шама – кез келген тұрақты сан немесе символды тұрақты. DATA

операторы программаның кез келген жерiнде, READ операторының орнына байланыссыз жазылады. Бұл оператор орындалмайды, сондықтан программаның орындалуына еш әсерiн тигiзбейдi. 10 DATA 1, 2, 3, 4, -5E-8

20 READ A, B 30 L=A+B 40 READ C, D(3) 50 READ E2

Бұл программаның орындалу нәтижесiнде айнымалылардың мәндерi төмендегiше болады A=1, B=2, C=3, D(3)=4, E2=-5*10-8

PRINT -баспаға шығару операторыPRINT (басып шығару) операторы өзiнің тiзiмiнде тұрған өрнектердің мәндерiн экранға

шығару үшiн қолданылады. Форматы:PRINT [тiзiм] [,] немесе ? [тiзiм]мұндағы тiзiм -өрнектердің, айнымалылардың, тұрақтылардың үтiрмен, бос орынмен немесе

нүктелi үтiрмен ажыратылған тiзiмi.Есептi шығару алгоритмдерi

ЭЕМ-де есеп шығару жұмысыА) берiлген есеп шартын математикалық өрнек түрiнде жазудан;Б) оны шығарудың сандық тәсiлдерiн таңдаудан не табудан;В) алгоритм схемасын жасаудан;Г) оған сәйкес программа жазудан және оның қателерiн түзетiп ЭЕМ-ға енгiзiп, нәтиже алу

кезеңдерiнен тұрады.Iс-әрекеттің аты Блоктың пiшiмi Оның атқаратын

жұмысы

Процесс

Таңдау

Модификация

Документ

Енгiзу-шығару

Бастау, аяқтау

Подпрограмма (көмекшi пр-ма)

Түсiнiктеме

Математикалық өрнектердi есептеу

Есеп шығару жолын таңдау

Цикл (қайталау) басы

Нәтиженi шығару,қағазға баып алу

мәлiметтердi енгiзу (шығару)

алгоритмдердi бастау, аяқтау

подпрограммаларға кiру және шығу

схеманы, формулаларды түсiндiру

Блоктардың өзара байланысуына қарай алгоритмдер сызықтық, тармақты және циклдiк болып үш топқа бөлiнедi.

Тапсырмалар:Төмендегi өрнектердi Бейсик тiлiне аударыңыз, алгоритімін құрыңыз.

1. y=sin2x+2.52cos2x+x+1, x=1.22. y=52tg1.818.2+x+sin24.2x, x=2.3E43. y=earctgx+xarctg, x=3

4. , x=4 b=3

5. e=sin2x+2.52 , [=5.7656. y=-tg3x +sin21.5x, x=1.7567. y=2arctgx+3earctgy, x=1.245, y=-18. y=b2+x2sin2x+2.52cos2x+ , x=-0.79. y=52- +earctgx+earctga, x=1.2, a=2.310. y=b2+sin2x+2.52cos3x+ , x=5.6, b=8.211. y=earctgxbearctgx+x2, x=6.4, b=-0.0212. y=2(arcsinx+1.8x), x=0.01

13. y= , a=1.2, x=4

Тапсырмалар:

1. Мына –өрнектерді бейсик тілінде жазыңыз:

A= B=

A= B=

A= B=

S= T=

R=e D=

R= D=

G=ln(p+x F=

G= F=

Бейсик тiлiнде жазылуын анықтаңыз Математикалық жазылуын анықтаңыз

Sin5(x+1)-tgx3+sin22.4 0.5*X^2+EXP(SIN(X))+COS(X)3cos(x3-1)+x 0.125E+6*(X+0.576)

Arctg2x+33x+x+1 0.25E4-5.147*X+X*XSinx5-ld(y+4) 0.375E3+3*X+5

Tgx3-5siny3 8.56*X+EXP(X*LOG(A))

3cosx2-arctdy 0.125e+6*X/(X+EXP(X))Lg(x)2-ex/(4x2-1) 7.5*X^2+SQR(X+1)

Cosx*lnx-tdy (8.4*X+2)/EXP(COS(X))3*lg(5+x3-2*x2) 0.5E-3/(X+5*X^2)

Arctgx*sin(x-5)2 5*A(I)+0.53E-4*XCos(2*x-5)3 (SIN(X+1)-3)/EXP(X+1)

3arctg(x2-1)+ex+1 EXP(LOG(Y)/3)+4*XSinx4-cos3(x)+lnx SIN(X)-2*EXP(X-1.5)

Ln(tgx)-sinx TAN(X-5.2)+5*Yex*sinx+2x5 EXP(TAN(X)+3*X^5)

SIN(X)^2Lnx+sin22x (SIN(X+1)-3)/(X+1)

Log3x+4sin7.5x2 1+LOG(A)/LOG(B)Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмалары

Төмендегi есептердің шығару алгоритмдерiнің блок-схемасы мен программасын жазыңыздар.1. Берiлген қабырғаларының ұзындығы бойынша (a, b, c) үшбұрыштың биiктiктерiн төмендегi

формула арқылы есептеу керек.

мұндағы

a, b, c -ның кез келген мәндерi пернелерден енгiзiледi, мұнда a<b+c, b<a+c, c<a+b болуы керек.

2. Y=ae-axsin(wx) мұндағы x=( )/w , , a, x-тың мәндерi пернелер тақтасыдан енгiзiледi.

3. y= (e-x+e-x)/2 және z=(a +b )/2 мұндағы , a, b, c -

ның кез келген мәндерi пернелер тақтасыдан енгiзiледi.4. Массалары m1, m2, m3 және координаттары (x1,y1), (x2,y2) , (x3,y3) материалдық нүктелерiнің ауырлық центрлерiнің керек.,

,

5. Берiлген АВ кесiндiсiн n1:n2 қатынасы арқылы бөлетiн нүктенің координаттарын есептеу

қажет. , , мұндағы

6. Қабырғалары a, b, c үшбұрыштың медианаларын табу керек.

7. F=g(x-y) функциясының t=7 болғандағы мәнiн табу керек, мұндағы g=5x+sin2y, x=0.02t2-25

8. Y=2e-4xsinx+2.1x-x функциясының t=2.1 болғандағы мәнiн табу керек, мұндағы x=25-t3

9. Берiлген қабырғаларының ұзындығы бойынша (a, b, c) үшбұрыштың ауданын төмендегi

формула бойынша есептеу керек мұндағы -ның кез

келген мәндерi пернелер тақтасыдан енгiзiледi, мұнда a<b+c, b<a+c, c<a+b болуы керек.

1. Мына –өрнектерді бейсик тілінде жазыңыз:

A= B=

A= B=

A= B=

Бақылау сұрақтары:

1. Алгоритм тілінің қызметі қандай?2. Қандай алгоритмдер сызықты деп аталады?3. Бейсик айнымалыларының түрлерiн (тип) атаңыздар.4. Айнымалылардың түрiн (тип) оның атына қарап қалай ажыратуға болады?5. Блок – схемалардың атқаратын қызметін атаңыз?

Зертханалық жұмыс №5. Тақырып: Тармақталған құрылымды алгоритмдерді Qbasic тілінде программалау.

Циклды құрылымды алгоритмдері Qbasic тілінде программалау. (2 сағат зертханалық, 2 сағат СӨОЖ)

Мақсаты: Сызықтық құрылымды есептеу процесіне алгоритм құрудың практикалық дағдысын,оны программалау тіліне (Турбо паскаль жүйесіне) программаны аударып,енгізіп,оны жүргізе білу іскерлігін стандартты типтер мен стандартты функцияларды пайдалана білу дағдысын,енгізу,шығару және меншіктеу операторларын пайдалана білу іскерлігін қалыптастыру.

3.7. Сызықтық алгоритмдердi программалауЕгер берiлген iс-әрекеттер өздерiнің тәртiбiне сәйкес тiзбектелiп орындалс, онда мұндай

алгоритм сызықтық структуралы алгоритм деп аталады. Амалдардың бұлай бiрiнен соң бiрi реттелiп орындалу тәртiбiн табиғи атқарылу дейдi.

Мысалы, керектi айнымалылар:a=sinx, b=cosx, c=tgx және x=3.14 болғанда берiлген F=ax2+bx+c фунцкиясының мәнiн

есептеу керек. Бұл есептің алгоритм схемасы және программаның нәтижесi оған сәйкес программасы төменде келтiрiлген. 10 REM СЫЗЫКТЫҚ АЛГОРИТМ 20 INPUT "X="; X30 A=SIN(X)40 B=COS(X)50 C=TAN(X)60 F=A*X^2+B*X+C70 PRINT "F="; F80 ENDRUNX=? 3.137F=-3.096366

Шартты көшу операторы алдымен бір шарттың орындалуын тексереді , сонан соң егер шарт орындалса, операторлардың орындалу кезегі өзгереді де. Шарт орындалмаса, онда программа ретімен орындала береді. Шартты көшу операторының бірнеше түрлері бар.IF < шарт > THEN < оператор >Мұндағы IF – оператордың аты ( егер) ; < шарт > - “ =” не «<» ( «>») таңбалары кіретін логикалық шарт ; THEN - «онда» деген ұғымды білдіретін түйінді сөз; < оператор > - шарт орындалғанда атқарылатын оператор Тармақталу алгоритмдерінің екі мүмкіндіктерінің брін таңдайтын құрылым IF операторының толық түрімен жазуға болады, оның форматы IF < шарт> THEN <1- оператор> ELSE <2- оператор>мұндағы ELSE – түйінді сөз , « әйтпесе» болып аударылады.Шарттың ақиқат немесе жалған болуына байланысты 1- немесе 2 – оператор орындалады.Мысалдар: 1) 10 IF X > = 5 THEN Y = X + 7.5 ELSE = X* X 2) Y функциясын төмендегі формула бойынша есептеп шығару керек болсын

áàñû

à = sin (х)

b =cos (х)

c=tg (x)

F= ax2+bx+c

ñî»û

F-òi øû¹àðó

басы

х x>0

y=x+x Y=x+1

y

10. REM 20 INPUT X 30 IF X > = 0 THEN Y = SQR ( X) + X ELSE Y = SQR (X ^ 2 +1) 40 PRINT Y 50 END

Тексеру үшін: RUNy=2. Мұнда х айнымалысының таңабасына (оң, терiс) байланысты не жоғары, не төменгi формуланы таңдап, сол арқылы у функциясының мәнiн табамыз. Бұл есептің алгоритм схеманы төмеңде көрсетiлген.Екiншi блок орындалу барысында х айнымалысына белгiлi бiр сандық

Тапсырмалар: A)

Ә)

Б)

В) Жаттығулар1. Мына функцияның y=5x3+2 sin2(x)+4tg(x)-1.5 а) a=3.4, b=2.5, t=2.1;б) a=3.5. b=-2.4, t=4;в) a=1.5, b=2, t=3 болғандығы мәндерiн есептеп табу керек, мұндағы 2. Берiлген 3 санның ең кiшiсiн және ең үлкенiн табу керек.3. Киоскiде газет 9 сом, ал журнал 50 сом тұрады. Сатып алушының не қалайтынын сұрайтын (журнал немесе газет), ақшасын алатын (ақша пернелерден енгiзiледi) және қайрытынын баспаға беретiн программа құру керек. Берiлгендердің керектi мәндерiн қалауларыңызша алыңыздар.

соңы

басы

х-ті енгізіңіз

х=0

у=+1 у=

соңы

x, y

4. Мына функцияның y=5x3+4x+1.5а) a=3.4, b=25, t=2.2;б) a=3.4, b=25, t=2.1;в) a=3.5, b=3.6, t=2.1 болғандығы мәндерiн есептеп табу керек, мұндағы

5. функциясының мәнiн есептеп табу керек (y=0 болса шешiмi жоқ), мұндағы y=sinx-1

6. Мына функцияның а) a=1.64, b=8.5, x=2.1;б) a=3.5, b=4, x=4;в) a=1.5, b=2, x=3 болғандығы мәндерiн есептеп табу керек, мұндағыk=ax2+bx-ab7. Мына функцияның а) a=1.6, b=8.5, x=2б) a=3.5, b=4, x=4в) a=1.5, b=2, x=4 болғандығы мәндердiн есептеп табу қажет, мұндағы k=ax2+x-b8. Берiлген 3 санның ең кiшiсiн, қосындысын және көбейтiндiсiн табу керек.

Тапсырмалар:1. Төмендегі өрнектердің мәндерін есептеуге программа құрыңдар:

a) y=

б) y=

2. x және y-тің әр түрлі мәндерін енгізіп,төмендегі өрнектердің мәндерін есептеуге программа құрыңдар:

а) z= в) z=

б) z= г) z=

1. Мына – өрнектерге бейсик тілінде программа құрыңыз және блок- схемасын сызыңыз:

A= B=

A= B=

A= B=

S= T=

R=e D=

R= D=

G=ln(p+x F=

G= F=

Мына формулалар бойынша есептеулерлерге программа құрыңдар:

A-нұсқа 1. A= B=

2.A= B=

3.A= B=

4.S= T=

5. S= T=

В-нұсқа 1. S= T=t

2. R= D=cos

3. R=e D=

4. R= D=

5. G=ln(p+x F=

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмыстарының тапсырмалары1. Катеті мен сүйір бұрышы берілген тікбұрышты ауданын және периметрін есепте.2. Берілген диаметрі бойынша дөңгелектің ауданын және шеңбердің ұзындығын есептеңдер.3. Теңбүйірлі трапеция формасындағы егістіктің берілген қабырғалары ауданын және периметрін

есепте.4. Массасы m дене һ биіктікте v жылдамдықпен қозғалып барады. Осы дененің потенциалдық

(p=mgh) кинетикалық (E=mv ) энергияларын есептеңдер.5. Жарықтың жылдамдығы 299792 км/с. Жарық тәуліктің бір сағатында қандай арақашықтықта

болады?6. Айдың радиусы 1740 км. Бетінің ауданын (S=4Пr ) және жердің көлемін (V=4Пr /3)

есептеңдер. 7. Берілген екі катеті бойынша тікбұрышты үшбұрыштың гипатенузасының ұзындығын

есептеңдер. 11.Қабырғасы белгілі кубтың көлемін және бүйір бетінің ауданын есептеңдер. 12. Квадратқа сырттай сызылған шеңбердің ауданы S. Осы квадраттың ауданын және периметрін

табыңдар.

13. Трапецияның барлық қабырғаларын белгілі деп есептеп,оның периметрін табатын программа құрыңыз.14. Берілген үш оң санның геометриялық ортасының бөлшек бөлігін есептейтін программа құрыңыз.15. Үшбұрыштың төбелерінің координаталары X1, Y1, X2, Y2, X3,Y3 берілген.Үшбұрыштың ауданын табатын программа құрыңыз.16. Төмендегі арифметикалық өрнектердің мәндерін y= ,R=sin(x+yπ/2) және К бүтін санын n санына бөлгендегі бүтін қалдықтыесептеуге программа құрыңыз.

Бақылау сұрақтары1. LЕТ – меншіктеу операторының қызметі.2. Енгiзу операторларына толық түсінік бер.3. Баспаға шығару операторына толық түсінік бер .4. Сызықтық алгоритмдерді программалау жолдарын түсіндіріңіз

Зертханалық жұмыс №6. Тақырып: Массивтерді енгізу қорытындылау операторлары. Бір өлшемді массивті

өңдеу. Екі өлшемді массивті өңдеу. (4 сағат зертханалық, 2 сағат СӨОЖ) Мақсаты: Массивтерді қолданып программа құруды үйрену және оларды пайдаланып

есептер шығару Математикада, экономикада көптеген есептердi шығару кезеңiнде бiр теңдеудi

(формуланы) пайдаланып ондағы айнымалының өзгеруiне байланысты бiрнеше рет қайталап есептеуге тура келетiн сәттер жиi кезедеседi. Осындай қайталанып орындалатын есептеу процесiнің белгiлi бiр бөлiктерiн цикл деп атайды.

Циклді қанша рет қайталау керек екені кейде алдын ала белгісіз болады, бірақ бір шарт орынды болып тұрғанда ол орындалуы тиіс. Блок- схема Алгоритмдік тіл QBasic

Қайталану командасы:әзірше шартцбцикл денесіцс

Циклдің шартты операторлары:WHILE шартЦикл денесіWENDDO WHILE немесе UNTILЦикл денесіLOOPDOЦикл денесіLOOP WHILE немесеUNTILШарт ақиқат болғанда цикл орындала бередіWHILE немесе жалған болған шақта UNTIL

Практикада белгiлi бiр айнымалының сандық мәнiмен байланысты орындалатын арифметикалық цикл жиi кездеседi. Мұнда арифметикалық прогрессияға ұқсас, болып келетiн циклдер ең қарапайым арифметикалық цикл болып табылады. Оны басқару қайталану кезеңiнде прогрессияның заңына сәйкес тұрақты шамаға өзгерiп отыратын цикл параметрiнің сандық мәнiмен байланысты болуы тиiс.

Цикл орындалуы алдында оның айнымалы аргументi-параметрi алғашқы мәнге ие болуы керек, сонан соң әрбiр қайталану кезеңiнде цикл параметрi белгiлi бiр адыммен (қадамға) өзгере отырып, ол алдын ала берiлген ең соңғы мәнге шейiн жетуi қажет.

Алгоритмнің орындалу алдында оның айнымалы аргументi-параметрi мысалы х, өзiнің ең алғашқы х0 мәнiнен ең соңғы хк мәнiне дейiн тұрақты шамаға h өзгерiп отырады. Осының нәтежисiнде Х төмендегi мәндердi қабылдайды:

x0, x0+h, x0+2h,…, x0+(k-1)h, xk

Цикл денесі

шарт

Циклдің қайталану саны n мынадай формула арқылы есептеледi:

n әрқашанда бүтiн сан болады, егер аралас сан болса, онда оның бөлшегi алынып тасталады, өйткенi циклдің қайталану саны бүтiн натуралдық сан болуы тиiс.

Арифметикалық цикл үшiн y=f (x) функциясының есептелу жолы алгоритм ретiнде төменде көрсетiлген.

ия

Мұндағы 3-шi, 6- шы, 7-шi блоктар циклдi ұйымдастыру үшiн қажет. Олар цикл параметрiнің алғашқы мәнiн, өзгерту қадамын белгiлеп және оның соңғы мәнiне жеткен-жетпегенiн тексередi.

Ал, 4-шi, және 5-шi блоктар бiрнеше рет қайталанып циклдің өрiсiн (денесiн) құрайды. 7-шi блок шартты тексеру жолымен қайталану процесiн ұйымдастырады. Бұл алгоритмнің программасы y=3x2+5x-1 функциясы үшiн төмендегiдей болады.

10 REM цикл алгоритмi20 INPUT “X0,H,XK=;XO,H,XK”30 X=X040 Y=3*X^2+5*X-150 “X=”;”Y=”;Y55 X=X+H60 IF X<=XK THEN 4070 END1-мысал: Берiлген Z функциясының 100 мәнiн есептеп шығару керек,

мұнда к=1, 2, … , 100

ал, х-тұрақты шама, ол программаға енгзiлуi тиiс. Бұл жерде цикл параметрiнің рөлiн к атқаруы тиiс, оның алғашқы мәнi – 1, соңғы мәнi – 100, қадамы – 1. Бұл есептің алгоритм схемасы алдыңғы есепте көрсетiлгендей болады, ал программасы төмендегiдей

10 REM K-цикл параметрi 20 INPUT “X-тің мәнi:”; X30 FOR K=1 TO 10040 Z=X^K/K^2 tab (17) “K=”; K, “функция Z=”;Z60 NEXT K70 ENDRUNБұл программаның орындалу нәтежисi төмендегiдей болады:X-тің мәнi :1.2 K=1 Z=1.2K=2 Z=.36 … …K=100 Z=8281.798

басы

Х0, хк ,h

х=хо

y=f (x)

х=х+h

xxкê

соңы

жоқ

х,у

2- мысал.1,3,5,......15 сандар квадраттарының кестесін құру.

Шешуі:Егер Х цикл айнымалысының басқарушысын алғашқы мәнінен- 1-ден ақырғы мәнінен -15-ке дейін, Y=X2 формуласын пайдаланып қадаммен (2) өзгертіп отырса, сандар квадраттар кестесін құруға болады. Алгоритімдік тілде жазылуы: Программасы:

алг квадраттар кестесі ( нәт. бүтін У) REM квадраттар кестесі басы бүтін Х DIM X,Y AS Integer X:=1 X:=1 әзірше X<=15 DO WHILE X<=15 цб Y=X^2 Y=X2 Print X,Y Шығару Х,У X:=X+2 X:=X+2 LOOP цссоңы

5. Жеке тапсырмаларI. Төмендегi тапсырмаларда N әрпiмен есеп варианттарының реттiк нөмiрi бейнеленген.

Мұнда бiрнеше функция мәндерiн х-тi өзгерте отырып қағазға мына түрде басып шығару қажет.Бiр айнымалысы бар функциялардың таблицасы

Х F1(X) F2(X)Fm(X) Х0 f1(x) f2(x) Fm(x) …………………………………………………………

………………xn f1(xn) f2(xn)Fm(xn)Орындаған (фамилия) Кестеде айнымалы х-тің алғашқы, соңғы мәндерi a, b, х-тің қайталанып есептелетiн

мәндерiнің саны, яғни циклдің қайталану саны – n және есептелiнетiн f(x) функциясының нөмiрлерi j (j =1,…,m) көрсетiлген. Әр варианттағы функциялардың түрлерi төмеңдегi нөмiрлерге сәйкес келуi тиiс. 1) sin(x); 2) cos(x); 3) sin(x); 4) sin(x)cos(x); 5) sin(x)+cos(x); 6) 2-cos(x); 7) 2sin(2x); 8) ; 9) 20/(1+x2); 10) 1+2x; 11) (x-1)9; 12) ex; 13) e-x2; 14) 4e-x-1; 15) 1-x2; 16) 1+2x+5; 17) x+105; 18) (x+53)(1+sin2x); 19) e-(x+9); 20) 2-x/100; 21) e-(x+5)

1-кесте N J a b n N J a b n

1. 1,6,9,16, - 4.2 20 15 1,16,19 - - 302. 2,8,18 0 4.2 30 16 2,15,17,8 - - 403. 3,4,11 0 4.2 40 17 3,6,13 - - 504. 4,10,13 0 4.2 40 18 4,7,19 0 - 285. 1,5,12 0 4.2 50 19 5,11,18 -/2 - 30

N

J a b n N J a b n

6 4,6,15 - 4,2 20 20 6,3,20 - - 407 3,7,11 0 4,2 40 21 4,7,13 -/4 -/2 308 8,13,21 -2 4,2 40 22 8,9,14 -1 3 409 9,15,16 -3 4,2 30 23 9,13,15 -4 4 4010 10,15,18 -1 4,2 50 24 8,10,17 -2 5 3511 8,11,17 0 4,2 30 25 9,13,15 -2 4 3012 9,12,16 -3 4,2 30 26 8,10,17 -1 4 5013 10,13,18 -1 4,2 40 27 10,11,13 -2 2 4014 10,14,16 -2 4,2 40 28 12,14,17 -1 5 30

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмаларыII. Төмендегi есептердегi массив элементерiнің сандық мәндерiн қалауларыңызша алыңыздар.

1. Группадағы студенттердің стипендиясы массив түрiнде берiлген с1, с2, с3, … с25. Неше студент жоғары стипендия алады және әрбiр студент орташа қандай стипендия алады2. Берiлген с1, с2, с3, … с25 массивiнің жұп нөмiрлi элементтерiнің (s1) және тақ нөмiрлi элементтерiнің қосындыларын (s2) табу керек. 3. Берiлген массивтің х1, х2, … х15 барлық элементтерiнің қосындысын және санын табу керек. 4. 20 элементтен тұратын А массивiнің оң элементтерiнің қосындысын, терiс элементтерiнің модульдерiнің қосындысын және санын табу кажет.5. Берiлген массивтің у1, у2, у3, …, у17 тақ нөмiрлi элементтерiнің арифметикалық ортасын және жұп нөмiрлi элементтерiнің қосындысы мен арифметикалық ортасын аңықтау керек. 1. Берiлген с1, с2, с3, … с25 бүтiн сандардан тұратын массивтің жұп және тақ элементтерiнің санын табу қажет.2. Екi аптадағы күннің суықтығы төмеңдегi массив түрiнде берiлген. t=(-15, -14.5, -23, -12, -21, -23, -24, -18.5, -17, -11, -6, -2, 2.3, -19.5). Неше күн –200С-тан суық болғанын және әр аптаның орташа температурасын есептеп шығару керек. 3. 10 элементi бар массив берiлген. осы массивтің жұп индекстi эелементтерiнің қосындысын, ең үлкен элементiн және оның индексiн табу керек.4. Радиусы 5-ке тең шеңбер берiлген. Төмеңде берiлген нүктелер қай ширекте жатады және олар шеңбердің iшiнде жата маA(-5,2), B(3,2), C(4,5), Q(5,5), W(6,2), E(-1,4), R(-3,20), T(8,1), U(6,1), K(3,3).5. Облыста 10 аудан бар. Әр ауданның етiстiгiнің ауданы (х) және өнiмдiлiгi (0) белгiлi. Облыс бойынша қанша астық жиналғанын табу керек.x=(100, 150, 202, 210, 80, 330, 400, 510, 113, 123)Егiн өнiмдiлiгi дегенiмiз 1 га ауданнан жиналған астық.

0=(15, 18, 28, 13, 12, 14, 15, 18, 11, 10)III. 1-таблицаны пайдаланып, аудан бойынша жүк тасу үшiн шығатын шығынды шығару қажет. 2-таблицаны да толықтырып есептеу қажет.

1-кестеN Шаруашы-

лықтың атыжүк салмағы 1 т жүктi тасу бағасы

сомшығын, мың сом

1 Актерек 1234 4,232 Берiктас 2212 3,453 Дегерес 4432 3,354 Кастек 5355 2,485 Аманкелдi 5322 1,96Барлығы

2-кестеN дақыл

аттарыегiн

көлемi га

егiн өнiмдiлiгi, ц/га

өндiрiлгенiц

1 сұлы 4234 232 бидай 45124 153 арпа 45555 134 күрiш 53553 215 жүгерi 53223 166 қызылша 34532 17Барлығы

Бақылау сұрақтары:1. NEXT операторы не үшiн қолданылады2. Массив элементтерiн цикл арқылы қалай енгiзедi және шығарады3. FOR және NEXT операторлары қандай блоктармен өрнектеледi4. Массив дегеніміз не?5. Екі өлшемді массив дегеніміз не?

Зертханалық жұмыс №7. Тақырып: Бағынышты программалар, қолданушы функциялар.

Функция графиктерін салу (2 сағат зертханалық, 1 сағат СӨОЖ) Мақсаты: Бағынышты программалар, қолданушы функцияларды қолданып программа

құру арқылы функцияның графиктерін салу.

ЭЕМ-де кез келген қолданбалы немесе қызметшi программалар құру дегенiмiз программалау тiлдерiнің бiрiнде жазылған мәтiндi теру болып табылады. Программаның мәтiнiн алдын ала компьютердің жадысына енгiзiлген арнаулы қызметшi программа - мәтiндiк редакторды пайдалану арқылы пернетақтадан тередi. Терiлген программаның мәтiнiн мәтiндiк құжат ретiнде қарауға болады. Оны файл түрiнде сақтауға болады, өңдеуге және баспаға шығаруға болады

Программаның мәтiнiн теру үшiн мәтiндiк редактор жұмысы символдарды орналастыруда тiгiнен 25 бағанасы және көлденеңiнен 80 бағыты бар алфавиттi- цифрлық режим бойынша жүргiзiледi.

Дисплей бас нүктесi экранның сол жақ жоғарғы бөлiгiнде орналасқан, координаталық тордан тұратын графикалық режимде де жұмыс iстей алады. Тордың түйiндерi пиксель деп аталады. Тордың тығыздығына байланысты пиксельдің мөлшерi әр түрлi болады. QBASIC-тің мүмкiндiк варианттары: 640*200 және 320*2003. QBASIC программасында мәтiндi теруКөрсеткiш:

Кейбiр терiлiп бiткен қатарлар ENTER мен және пернелерiн басу арқылы аяқталады. Экранды қадағалап отырыңыз.

программа мәтiнiн терген кезде бiрнеше қателiктер жiберіңiз; 40 қатарда PRINT сөзiн терiп, ерекшелеңiз (3 пернелер тобын қараңыз) және буферге

көшiріңiз (6 пернелер тобын қараңыз). Содан соң мәтiннің керектi жерiне қойып отырыңыз (4 пернелер тобын қараңыз);Теруге арналған мәтiн программасы:20 INPUT “Атыңыз кiм?”; I$30 P$=”Hello,”+I$+ “!”40 PRINT P$50 PRINT “Дос болайық…”60 PRINT “Мен сенің ақпараттық спонсорың боламын”70 PRINT “О’ кэй”: END

Мәндері мәтіндер болатын шамалар бедербелгілік деп аталады. Алгоритмдерде мәтінді тырнақшаларға алу керек. Бедерлік шамаларға кейбір операциялар жасауға болады: біріктіру, мәтіннің ұзындығын белгілеу, қию.

LEN символдар санын көрсетедіLEFT сол жағынан қиып алуRIGHT оң жағынан қиып алуMID ортасынан қиып алуМысалы: БІРІКТІРУ 10 A$=’”ГҮЛ20 B$=”ЖАН30 C$=A$+B$40 PRINT C$

Оң жағынан қиып алу10 A$=”аскар”20 B$=RIGHT$(A$,3)30 PRINT В$

Сол жағынан қиып алу10 A$=”аскар”20 B$=LEFT$(A$,2)30 PRINT В$

2.2 Графикалық операторларГрафикалық операторлар нүктенi құру үшiн, түзу, үзiк сызықтар мен тiкбұрыш, доға

қоршаулары, секторлар, шеңберлер, эллипстер және оларды бояу үшiн қолданады.

1. Нүктенi құру. Нүктенi құру үшiн қолданылатын операторлар: PSET (x,y) ,N және PRESET (x,y) ,N, мұнда (x,y) – координаталар нүктесi. N – түсi.

2. Түзу (160, 100) және (150, 120) кесiндiлер мен тiктөртбұрыштың құрылуы.

Кесiндiнi құру үшiн керектi оператор:

LINE (x1,y1) – (x2,y2), N, мұнда(x1,y1) және (x2,y2) – кесiндi ұштарының координаталары.

N - түсi. Егер х1=х2 болса, онда вертикаль у1=у2 –болса горизонталь құрылады. Егер х1=х2 және

у1=у2 болса, онда кесiндi нүктеге айналады.1-мысал:Қиылысу нүктелерi (10, 100), (10, 20), (90, 20), (120, 100) тұратын, ABCD трапециясын

құрайық.

SCREEN1: CLSLINE (10, 100) – (10, 20), 1LINE (90, 20), 1LINE (120, 100), 1LINE (10, 100), 1END2- мысал:Боялған және боялмаған тiкбұрыш құру. (сурет 3а),б))

3-суретSCREEN1: CLSLINE (10, 20) – (90, 60), 1, B

LINE (70, 40) – (130, 100), 1, BF

END.Шеңбер, доға, сектор және эллипс құру.шеңбердi құру үшiн қолданылатын оператор:CIRCLE(x,y), R, N,мұнда (х,у) - қоршау ортасының координатасы;R – шеңбер радиусы; N-түсi.

2-ñóðåò

1) 2)

Гистограмма салу3-мысал:Қалалықтардың сыртқы киiмге сұранысын әрбiр мезгiлге байланысты бағаналы диаграмма түрiнде (8-сурет) салып көрсету. Қыста-120000 дана;Көктемде-80000 дана;Жазда-30000 дана;Күзде-90000 дана.Кесiндi суретiн салудың сызықтық графикасын тiктөртбұрыш суретiне ауыстыруға келтiрiлген салу тәртiбi келесi программада айқын көрсетiлген.

Программасы10 screen 7 cls20 line (10,10) – (10,150),1

. . . 80 FOR I= 1 TO 490 INPUT Y(I),Y(I+1)100 LINE (X, 180- Y(I)/M)- (X+ 50,180-

Y(I+1)/M),1110 X=X+ 50 :NEXT I: END30 LINE (40,150)–(255,150),140 DRAW “BM 10,10, NG5 F5”50 DRAW “BM 255,150 NH 5 G5”60 DIM N (4), X=2070 DATA 120,80,0,9080 FOR I= 1 TO 4

90 READ N (I)100 LINE (X,150-N(I))-(X+40,150),I,BF110 X=X+60120 NEXT I130 LOCATE 19,34 ,PRINT “Жыл мезгiлi ”140 LOCATE 1,1 PRINT “N- мың дана”150 LOCATE 20,4 PRINT “Қыс ”160LOCATE 3,4 PRINT N(1)170 LOCATE 20,11 PRINT “Көктем ”180 LOCATE 8,12 PRINT N(2)190 LOCATE 20,19 PRINT “Жаз ”200 LOCATE 14,19 PRINT N (3)210 LOCATE 20,26 PRINT “Күз”220 LOCATE 6,27 PRINT N (4)230 END

Функцияға тәуелдi график салу4-мысал:

Даму уақытына байланысты (10-сурет) Консервi саласы үшiн шикiзат дайындау көлемi өсуiнің графигiн тұрғызу керек. Егер өсу тенденциясы функцияға тәуелдi түрде берiлсе, онда: Q=B0+B1t+B2t2, Мұнда t- даму уақыты, B0, B1, B2- полином коэффициентi. Уақытша түйiндер санын -ге тең деп алған. Уақыттың өзгеру қадамы ht=1, t-дан бастап h=1930 ж.Программасы:10 SCREEN 1,CLS20 READ H, tn/ B0, B1, B2,N25 DATA 1,1930,600,0.5,0.3,10030 INPUT “”, M1,M240 LINE (30,20)-(30,180),150 LINE (40,180)–(290,180),160 DRAW “BM30,20 NG5F5”70 DRAW “BM290, 180 NH G”80 T+TN90 FOR I+ 1 TON100 Q=B0+ B1* X +B2*X ^2 10- сурет105 Y= INT (Q/M2)110 PSET (X+40,180-Y),2120 T=T+H130 NEXT I140 END

Тапсырмалар:1. Мәтіндегі “н” әріптер санын есептеу үшін алгоритм және программасын құрыңыз.2. Бедерлік шамасында “а” әрпінің барлығы “б” әріптеріне және керісінше алмастыру

алгоритімін, программасын құрыңыз.3. Қию және біріктіру операциялары арқылы “электричество” сөзінің бөліктерінен “трек”,

“электрик”, “творчество”, “лектор” сөздерін құраңыздар.4. Мәтінде “ма” сөз тіркестерін “па” сөз тіркестеріне ауыстыру үшін алгоритм және

программа құрыңыз. 5. қыркүйек сөзінен қыр, үйрек, үй, күйе, керек, ер, ек, күй т.б. сөздерін қиып алуға

программа құрыңыз.6. Компьютер экранында келесі фигураларды шығаратын программа құрастырыңыз.

Үшбұрыштың Жарты айдың Бес жұлдыздың Бес бұрыштың Аққаланың Шыршаның автомобильдің

Төмендегi есептер үшiн, берiлген мәлiметтерге массивтi қолданып, гистограмма және дөңгелек диаграмма салу қажет:

1. Қаладағы әйелдердің,еркектердің, бәрi адамдардың және балалардың проценттiк арақатынастығын анықтау және оны графиктiк диаграмма түрiнде көрсету керек.

2. Дүкенде аяқ киiм сату квартал бойынша N1, N2, N3, N4 жұп құрады. Сатылудың нәтижесi график диаграмма түрiнде көрсету керек.

3. Ет, сүт, нан, көкөнiстер және қант сияқты азық-түлiктер тұтынуы күнделiктi ересек адам өмiрiне қажет P1, P2, P3, P4, P5, % cәйкес келедi. Қолдану қажеттiлiгi нәтижесi графигiн диаграмма түрiнде көрсетіңiз.

4. Үш ауданның жылдық салымы қалалық бюджетте v1, v2, v3 мың теңгенi құрайды. Осыны көрнекi түрде диаграммада көрсету керек.

5. Бес пайùик А1, А2, А3, А4, А5 қатынасындағы кәсiптің акциаларын иемденедi. Осы қатынастардың графигiн диаграмма түрiнде көрсетіңiз.

6. Осы соңғы 4-жылда қала тұрғындарының өсуi N1,N2,N3,N4 мың адам құрды, өсу динамикасын графикалық диаграммада көрсетіңiз,

7. 1998 жылы кәсiптің сақтау қорының өлшемi F% құрайды, 1999ж ол 2% -ке , ал 2000ж тағы да 5% өстi, Графикалық диаграммада динамикасының өсу түрiн көрсету.

8. Бес претендент арасындағы сайлауды пайыз түрiнде жiктеу керек. Графикалық диограммада сайлау нәтижесiн бейнелеңiз.

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмалары

1. Көлiк парiкiнде 3 түрлi жүк көлiгiн пайдаланады, өтiп кеткен айдағы әр көлiктің түрiн айдау көлемiн графикалық диограммада көрсету керек.

2. Ауданда 2000ж. тамызда қылмыс саны X% құрады,қыркүйекте ол Y%, ал қазанда Z%кемiдi.Графикалық диограммада аудандағы қылмыстық жағдайлардың өзгеруiн көрсет.

3. Бес жылдың арасында банк S1,S2,S3,S4,S5 $ несие бердi. Банк берген несие нәтижесiн графикалық диограммада көрсет.

4. Төрт мұғалiмдер арасында N сағаттың оқу ауыртпалығының жылдық көлемi бөлiнген. Оқу ауыртпалығының бөлiнген нәтижелерiн графикалық диаграмма түрiнде көрсету және N сағаттың құрауын қадағалау керек.

5. Салқын сусын құю бөлiмiнде Р1,Р2,Р3 сағ өнiм шығарудың үш түрi қойылды. Графикалық диограммада цехтағы бiр күндiзгi жұмыс ауысымдағы қайта құру құрал жабдықтарын көрсету керек.

6. 2000ж вирустар жылдың аяғына дейiн : W 95/ FIX 2000- N1 компьютерлер; W 97M.Chantal-N2 компьютерлер; W97M.MMKV-N3 компьютерлер жұқтырды. Графикалық диаграммада вирустардың

құртылған жұмыстарының нәтижесiн көрсету керек.7. Адам тәулiкте орташа есептегенде: 8 сағат ұйқыға, 8 сағат жұмысқа, 6 сағат демалыс, 2

сағат әр түрлi әрекеттерге жұмсайды. Графикалық диаграммада осы сағаттың бөлiнуiн көрсет.8. Техникалық университеттің эканомика факультетiнде - S1 студент, ал техникалықта - S2

студент, азық - түлiкте - S3 студент және сырттай S4 студенттер оқиды. Әр факультет студенттерiнің бөлiнуiн графикалық диаграммада бейнелеу керек.

9. Фирманың N қызметшiсi K1 адам - әкiмшiлiк, К2 – негiзiгi қызметшi, К3 - қызмет көрсету жұмысшысы. Графикалық диаграммада белгiсiз N адам жалпы санының жiктелуiн көрсету керек.

10. Электр қуатының шығыны бiр мекемеде соңғы бес айда орташа есеппен алғанда ай сайын 1% өсiп отырған. Тұтынудың өсуiн графикалық диаграммада көрсетiп, 440кв кезеңiн электр қуатының шығынын есептеу керек.

Бақылау сұрақтары:1. Графикалық операторлар дегеніміз?2. Орнату операторлары.3. Программаның бастапқы мәтiнiн беру жұмысы.4. Компьютердің экранында түрлі графикалық элементтердің кескіні қандай операторлардың

көмегімен жасалады?

Зертханалық жұмыс №8.

Тақырып: Қолданбалы программалық жабдықтау. Мәтіндік процессорларды пайдалану. Word мәтіндік редакторы. Power Point (10 сағат зертханалық,

1 сағат СӨОЖ) Мақсаты: Word мәтіндік редакторын іске қосу, Word терезесінің стандартты элементтерімен

танысу, Файлдармен жұмыс, құру, сақтау, құжаттағы мәтін бөлігін қиып алу, көшірмесін жасау, енгізу, ауыстыру, автомәтін жасау және қолдану, құжаттарды көру режімдері және саймандар тақтасын жасау және орнату, тізімдерді нөмірлеу, маркерлеу, мәтінді бағаналарға бөлу, мәтіннің жиегін белгілеу, бояу, автоматизациялау құралдарымен жұмыс жасуды үйрену; мәтінді форматтау, қаріптерді өзгерту, сызу, интервалдар. Айнымалы ақпараттарды қоюға болатын, мысалы, фамилиясы, аты, адресі т.б.с.с. сериялы құжаттарды құруды үйрену.

Мәтіндік редактор MsWordMicrosoft Word мәтіндік редакторы құжаттарды даярлауға, редакциялауға, пішімдеуге,

баспаға шығаруға арналған. Word редакторын іске қосу. Орнатылған Word редакторын іске қосу бірнеше жолмен орындалады:1. Басты менюдің Іске қосу – Программалар – Microsoft office – Microsoft Word қатарында

тышқанды шерту арқылы.2. Windows жүйесінің Менің компьютерім немесе Сілтеуіш (проводник) терезелерінің бірін

пайдалану арқылы (Program Files – Microsoft office – Winword бумасы Winword файлы)3. Жұмыс үстеліндегі Word редакторының жарлығында тышқанды екі рет шерту арқылы

(жарлық болмаса, басқа тәсілді қолдану керек) т.б.Word редакторымен жұмыс жасауды аяқтау.Редактормен жұмысты аяқтау (доғару) кез келген стандартты тәсілдермен жүргізіле береді, мысалы:1. Файл – Шығу (Выход) меню командаларын таңдау арқылы;2. Редактор терезесінің тақырып жолынан оң жақ жоғарғы бұрышындағы Жабу батырмасын

(X) басу арқылы;3. Тікелей Alt + F4 пернелерін басу арқылы т.б.

1.1-сурет. Word программасының терезесі.Word программасының терезесінде Windows жүйесіндегі стандартты көптеген элементтер

бар. Word – ң терезесі тақырып қатары, меню қатары, саймандар тақтасы, форматтау саймандар тақтасы, қалып-күй қатары, сызғыш, жұмыс аймағы, айналдыру жолақтарынан тұрады. Жұмыс жасау барысында басқа да саймандар тақтасын орнату қажет болса, оны да қосуға болады.

Тақырып қатарында құжаттың аты және терезе өлшемдерін реттеуші үш батырма тұрады.

1.2-сурет. Терезе өлшемдерін реттеуші батырмалар.

Меню қатары Word-ң негізгі командаларынан тұрады. Тышқанды шертсек, осы менюге кіретін командалар тізімін ашып береді.

1.3-сурет. Меню қатары.Саймандар тақтасында жиі қолданылатын меню командалары батырма түрінде бейнеленеді.

Саймандар тақтасы “стандартты”, “форматтау” деген бөліктерден тұрады.

1.4-сурет. Саймандар тақтасы.

Саймандар тақтасынан кейін сызғыш орналасқан. Сызғыш құжаттың өрісі мен азат жолдарын реттеу үшін қолданылады. Егер экранда сызғыш көрінбесе, оны Түр – Сызғыш командасының көмегімен шығарып алуға болады.

Жұмыс аймағанда құжаттың негізгі мәтіні бейнеленеді. Мәтінді енгізу, форматтау, графиктік объектілерді енгізу және кестелерді жасау осы жұмыс аймағында жүргізіледі.

Қалып-күй қатары - экранның төменгі бөлігінде орналасқан. Онда құжаттың ағымдағы күйі жайлы мәліметтер келтірілген.

Жаңадан құжат дайындау және сақтауЖаңадан құжат даярлау Файл – Құру – Жаңа құжат (Новый документ) командасымен

орындалады.Құжат компьютердің оперативті жадысында дискіде файл түрінде сақталынады.

Сақталынған құжатты өз атауымен немесе басқа атаумен және басқа орынға сақтауға болады.Құжатты сақтауҚұжатты сақтау Файл – Сақтау немесе <Shift> + <F12> пернелер комбинациясын басу

арқылы орындалады.Құжатты жаңа атаумен сақтау үшін Файл – ... деп сақтау (Файл – Сохранить как ...) – дискіні

таңдау – файл атын енгізу - сақтау амалын орындау арқылы жүзеге асырылады.Word программасында сақталынатын құжатты басқа форматта сақтауға да болады. Ол үшін

Файл – ... деп сақтау терезесінен немесе <F12> пернесін басу арқылы файлдың типі тізімінен форматын таңдау қажет.

Құжатты жабуҚұжатты жабу үшін: Файл – Жабу (Закрыть) немесе Жабу батырмасына шерту, <Alt> +

<F4> пернелер комбинациясын басу қажет. Егер құжатқа өзгертулер енгізілген болса, онда Word-ң өзгертулерді сақтау мүмкіндігі бар.

Дайын құжатты ашуWord ортасында дайын құжатты ашу “Құжатты ашу” сұхбат терезесі арқылы орындалады.

“Құжатты ашу” сұхбат терезесін ашу үшін төмендегі тәсілдердің бірін қолданыңыз:- Файл – Ашу (Открыть) командасын таңдау;- пернетақтадан <Ctrl>+<0> басу;- стандартты саймандар тақтасындағы ашу батырмасына шерту. Құжатты форматтау Мәтінді форматтау формат менюінің немесе форматтау тақтасының құралдарымен іске

асырылады. Негізгі форматтау тәсілдері: қаріп түрін таңдау және өзгерту, қаріп өлшемін, қаріптің түсі мен жазылуын, туралау әдістерін таңдау.

Қаріпті таңдау Формат – Қаріп командасының көмегімен орындалады. Мәтінді жылдам форматтау үшін саймандар тақтасын қолдануға болады.

1.5-сурет. Қаріп сұхбат терезесі.

Абзац – Enter пернесін басқандағы мәтін бөлігі. Азат жол параметрлерін Формат – Абзац командасын немесе сызғыш арқылы орнатуға болады.

Беттерді форматтау.Беттерді форматтау: парақ өрістерінің көлемін орнату, парақ бағытын таңдау.¤ріс – беттің 4 қырынан орын қалдыратын негізгі мәтін орналасатын аудан.Құжат өрісін екі жолмен өзгертуге болады: Файл – Параметры страницы немесе сызғыш

арқылы.

Тапсырмалар:

1. Word мәтіндік редакторын қосудың үш түрлі жолын көрсетіңіз.2. Оң жақ жоғарғы бұрыштағы басқару батырмалары арқылы мәтінді кішірейтіңіз,

үлкейтіңіз, жасырып (бүктеп), қалпына келтіріп қойыңыз.3. Файл менюінің командалары арқылы жаңа құжатты ашып, сол құжатты өз атыңызбен

сақтаңыз. 4. Құжаттың оң жағынан 2 см, сол жағынан 1,5 см ал жоғарғы және төменгі жақтарынан 2 см

қалатындай орналастыр. 5. Осы құжатқа өмірбаяныңызды теріп жазыңыз. 6. Әр азат жолды әр түрлі қаріппен және қарайтылған, қисайтылған, асты сызылған етіп сол

(оң) жаққа туралауды қолданыңыз. Құжат мәтінін редакциялау Құжатты көру режімдеріҚұжатты көрудің бірнеше режімдері бар. Кәдімгі режімде құжаттың тек мазмұндық бөлігі

қарастырылады. Құрылымдық (структура) режімінде тек құжаттың тақырыптары көрсетіледі. Бетбелгі (разметка страницы) режімінде құжаттың экранда көрсетілуі толығымен баспа түріне сәйкес болады. Бұл режім баспаға шығаруға арналған құжаттар үшін өте қолайлы. Негізгі құжатты көру режімі көлемі үлкен құжаттарды даярлау жұмысын жылдамдатады. Бүкіл экранда көру режімі тек құжаттың өзін ғана қарауға мүмкіндік береді. Осы аталған режімдердің барлығында да құжаттағы мәтінді енгізуге, редакциялауға, форматтауға болады. Алдын ала көру режімі бір мезгілде бірнеше бетті қарауға мүмкіндік береді, бірақ құжатты редакциялауға болмайды.

Осы жоғарыда айтылған режімдердің біреуін таңдау үшін меню жолындағы Түр (Вид) командасына кіру керек немесе көлденең айналдыру жолағының сол жағында орналасқан көру режимдерін басқару батырмасына басу қажет. Мәтіннің көрсетілу масштабын Түр (Вид) Масштаб командасының көмегімен өзгертуге болады.

Мәтін бөлігін редакциялауМәтіннің бөлігін жылжытқанда, қиып алғанда, көшірмесін жасағанда бөлік арнайы жады

ауданы алмасу буферіне түседі. Мәтін бөлігін ерекшелеу тышқанның сол жақ батырмасы және пернелер тақтасындағы <Shift> пернесін басу арқылы да орындалады.

Жылжыту (Көшірме жасау) Түзету (Правка) Қиып алу, көшіру қайда жылжыту (көшірме жасау) қажет орынға курсорды қойып, Түзету Енгізу командасын орындау қажет. (Тышқанның оң жақ батырмасын басулы күйінде орындауға да болады).

Құжаттың белгілі бір бөлігіне көшуҚұжаттың белгілі бір бетіне көшу. Түзету (Правка) Перейти (Көшу) командалары

арқылы жүзеге асады. Автомәтін – бұл мәтіннің бөлігін автоматты түрде енгізуге арналған режім. Ол екі қызмет

атқарады: автоаяқтау, автомәтін. Мәтіндік процессорда автомәтіннің сөздігі болады. Мұнда құжатты даярлауда жиі кездесетін сөздер мен сөз тіркестері сақталады. Сөздікке жаңа сөз енгізу – бұл да автомәтіннің функциясы. Ол үшін экрандағы мәтінді ерекшелеп алып, Енгізу – Автомәтін – Құру – ОК командасын орындаңыз. Автомәтін элементі автомәтін атымен енгізіледі. Автомәтінді енгізу үшін автомәтін атын теріп <Alt + F3> пернесін басамыз.

2.1-сурет. Автомәтін сұхбат терезесі. Саймандар тақтасы - басқару элементтері.Жиі қолданылатын меню командалары саймандар тақтасында батырма түрінде бейнеленеді.

Жиі қолданылатын командаларға жылдам енуге мүмкіндік береді. Word іске қосылғаннан кейін стандартты басқару тақтасы шығады. Командалар мен іс-әрекеттерді жылдам орындау үшін ең ыңғайлы жағдай жасайды. Саймандар тақтасын алып тастау және орнату Түр – Саймандар тақтасы командасы және таңдап алынған саймандар тақтасының атына тышқанды шерту арқылы орындалады. Жаңадан саймандар тақтасын жасау Түр (Вид) – Саймандар тақтасы (Панели инструментов) – Баптау (Настройка) –Жасау (Создать) командасымен орындалады. Саймандар тақтасына батырманы енгізу үшін Командалар сұхбат терезесіне көшіп, қажет батырманы саймандар тақтасына тышқан курсорының көмегімен жылжыту қажет.

Тапсырмалар1. Жаңадан құжат ашып, Қазақстан Республикасының Әнұранын теріп жазыңыз. Мәтінді

жылдам теру үшін “қайырмасы” терілген бөлікті ерекшелеп, Түзету (Правка) – Көшіру (Копировать) командасын орындаңыз.

2. Word мәтіндік редакторының саймандар тақтасындағы барлық бастырмаларын алып тастаңыз. Содан кейін стандартты және форматтау тақталары тобының батырмаларын іске қосыңыз.

3. Қосымша өзіңіздің саймандар тақтаңызды жасаңыз. Саймандар тақтасының атын өзіңіздің атыңызбен атаңыз. Осы тақтаға төмендегі мәтінді теру үшін қос сызықпен астын сызу, жоғарғы индекс батырмаларын орналастырыңыз. Мәтіннің көрсетілу масштабын Түр (Вид) менюі командасының көмегімен 75 пайызға содан кейін 100 пайыз етіп өзгертіңіз.

Сатылады2 – қабатты1 – қабат – 615 м2

2 – қабат – 1150 м2

Жер төле – 290 м2

Белгіленген жер көлеміменМекен-жайы: Гогол көшесі, 144а

Тел: 33-10-65Құжатты форматтау мүмкіндіктері Маркерлеу және нөмiрлеуБiрнеше бөлiмдерден, тараулардан тұратын құжаттарды көркемдеу барысында тiзiмдердi

таңбалау және нөмiрлеу қажеттiгi туады. Word –та қарапайым, маркерленген, нөмірленген базалық типтері бар. Тізімдерді қою үшін форматтау саймандар тақтасындағы батырманы немесе Формат – Тізім командасын қолдану қажет.

Маркер – таңбаны таңдау арқылы өзгертуге болатын Символ… сұхбат терезесiн таңдаңыз. Онан кейін <Backspace> немесе форматтау тақтасындағы маркерленген тізім батырмасына шертіңіз. <Enter> пернесін екі рет басыңыз. Егер маркерленген тізім бірнеше азат жолдан тұрса, азат жол маркерсіз болуы үшін, алдыңғы азат жолды аяқтау үшін <Shift + Enter> пернелер комбинациясын қолданамыз.

Нөмірленген тізімді жасау үшін:1. Формат – Тізім командасын таңдау.2. Нөмірленген батырмасына тышқанды шерту.3. ‡лгіні таңдау.4. ОК батырмасына шерту.

3.1-сурет.Нөмірленген тізім сұхбат терезесі

3.2-сурет. Маркерленген тізім сұхбат терезесі.

Мәтiндi бағаналарға бөлуМәтiндi бағаналарға бөлу – сөздiк, өлеңдер жазғанда т.б. қолдануға болады.Мәтiндi бағаналарға бөлу үшiн алдын-ала тұтас құжатты немесе оның кез-келген бөлiгiн белгiлеп

аламыз.1. Бет белгi режимiне көшiремiз;2. Саймандар тақтасында орналасқан бағаналар батырмасын шертемiз де, тышқанды ұстаулы күйiнде

жылжыта отырып, қажеттi бағана санын көрсетемiз; Меню қатарынан Формат - Бағаналар командасын орындағанда ашылған сұхбат терезесiнде бағана

санын көрсетемiз. Бағаналар сұхбат терезесiнде, мәтiндегi бағаналар санын, енiн, олардың бiр-бiрiнен ара қашықтық

мәнiн бере аламыз. Егер бағаналар арасын сызықпен бөлгiмiз келсе, Бөлгiш (Разделитель) жалаушасын, алендерiн бiрдей жасағымыз келсе, бiрдей ендi бағаналар жалаушасын көтеремiз де ОК батырмасын шертемiз. Ал Қолдану (Пременить) деген қатарда әрекеттi қолдану аймағын таңдаймыз.

3.3 –сурет. Мәтінді бағаналарға бөлу сұхбат терезесі.Мәтiннiң жиегiн белгілеу, бояу, беттердi суретпен қоршау.Мәтiннiң жиегін әр-түрлi сызықтармен белгілеу, бояу, беттердi тiзiмде бар әр түрлi суреттермен

қоршау мүмкiндіктер бар. Осы әрекеттердi Формат – Шекаралар және бояу (Границы и заливка) командасын орындау арқылы iске асырамыз.

1.Тұтас мәтiндi немесе бөлiгiн белгiлеп алған соң Формат – Шекаралар және бояу командасын орындаймыз.

2. Ашылған сұхбат терезесiнде қажеттi шамаларды енгiземiз. Бұл сұхбат терезесi Шекара, Бет, Бояу үш астарлы бетiнен тұрады.

Шекара астарлы бетiнде мәтiндi жиек, көлеңке, көлемдi, басқа жиектемелердiң бiрiн және сызықтың түрiн, түсiн, енiн таңдай отырып, үлгiсiнен көрiп, қажеттi емес шекараны үлгiде немесе сәйкес батырмада шерту арқылы iске қосып, қайта алып тастау әрекеттерiн орындап болған соң, ОК батырмасына шертемiз. Параметрлер… батырмасын шерткенде мәтiн мен жиектеменiң арақашықтығын азайтып-көбейту мүмкiндiгiн беретiн сұхбат терезесi ашылады.

Бет (Страница) астарлы бетiнде дәл осы әрекеттердi орындауға және бiр немесе бiрнеше беттi Сурет (Рисунок) батырмасын шерткенде шығатын тiзiмнен таңдап алынған суретпен қоршау мүмкiндiгi бар.

Бояу (Заливка) астарлы бетiнде мәтiннiң белгiленген аймағын бояу параметрлерiн бергеннен кейiн ОК батырмасын шерткенде, таңдаған түске боялады.

3.4 –сурет. Шекаралар және бояулар сұхбат терезесі.

Тапсырмалар-11. «Информатика» деген атпен файл құрып, төмендегі мәтінді теріңіз.Информатика.Компьютерде машықтану.Тілдер және автаматтар теориясы.

Алгоритмдер және мәліметтер теориясы.Мамандыққа кіріспе.Дербес ЭЕМ.Тиімділік әдістері.Мәліметтер базасы ақпараттық жүйелер.Сараптау жүйелері жасанды интелект жүйесі.Есептеуіш жүйелер, жүйелер телекоммуникациясы.Компьютерлік графика.Информатиканы оқыту әдістемесі. Мектеп курсындағы информатиканың таңдаулы сұрақтары.Қолданбалы программалар пакеті.Оқытудың қазіргі эаманғы технологиялары.Компьютерлік желілер жүйелер.Обьектілі- бағыттық программалау.Компьютерлік модельдеу және программалау.Программалап есептер шығару практикумы.2. Мәтінді ерекшелеп алып Нөмірлеу батырмасына шерту немесе Формат – Тізім

командасын орындаңыз. 3. Тізім сұхбат терезесінен Нөмірленген бүктемесін ашып, 1, 2, 3 т.б. түрін таңдаңыз. 4. ОК батырмасына шертіңіз. Төмендегідей тізім пайда болады. 1. Информатика.2. Компьютерде машықтану.3. Тілдер және автаматтар теориясы.4.Алгоритмдер және мәліметтер теориясы.5. Мамандыққа кіріспе.6. Дербес ЭЕМ.

7. Тиімділік әдістері.8. Мәліметтер базасы ақпараттық жүйелер.9.Сараптау жүйелері жасанды интелект жүйесі.10. Есептеуіш жүйелер, жүйелер телекоммуникациясы.11.Компьютерлік графика.12.Информатиканы оқыту әдістемесі. 13.Мектеп курсындағы информатиканың таңдаулы сұрақтары.15.Қолданбалы программалар пакеті.16.Оқытудың қазіргі эаманғы технологиялары.17.Компьютерлік желілер жүйелер.18.Обьектілі- бағыттық программалау.19.Компьютерлік модельдеу және программалау.20.Программалап есептер шығару практикумы.5. Осы құжаттың жиегін белгілеп, бетті суретпен қоршаңыз. Тапсырма-21. “Топтың тізімі” деген атпен құжат жасаңыз, маркерленген тізімді қолданыңыз.Тапсырма-31. Құжаттың бірінші бетінде көп деңгейлі тізім жасаңыз. Осы құжатта “Мазмұны” деген

тізімнің атауын ортаға туралап, қаріп түрі - Times New Romon, қаріп көлемі - 16. Тізім мәтінінің қаріп түрі дәл сондай, қаріп көлемі - 14.

Тізім мәтіні: І - тарау. Ақпарат және информатика. 1.1 Ақпарат ұғымы. 1.2 Мәліметтендіру негіздері, құрылымы. 1.3 Файлдық құрылым. 1.4 Информатика пәні мен оның мәселелері.Оқушылардың өзіндік жұмысыТөмендегі тақырыптар бойынша реферат жазу 1. Microsoft Word мәтіндік редакторы2. Негізгі түсініктер (типтік интерфейс элементтері, абзац, қаріп, түрі және т.б.) 3. Мәтінді форматтау. 4. Мәтіннің көшірмесін алу және жылжыту.

Стильдер құру. Форматтау: мәтінді туралау, қаріптер және интервалдарСтильдер құруWord мәтіндік редакторында абзацтың немесе құжаттың форматталу үлгісіне стиль құрып,

оны құжаттың басқа аймағына қолдануға болады. Стильдер құжаттағы тақырыптар, суреттердің айналасындағы жиектеме ішіндегі мәтін (надпись) және негізгі мәтін сияқты мәтін элементтерінің әртүрлі сыртқы түрлеріне құрылады. Стильдер бір ғана әрекет жасай отырып абзацқа немесе сөзге тұтас бір форматтау атрибуттарын пайдалану мүмкіндігін береді. Егер мәтіндегі қандай да бір элементтің форматын өзгерту қажет болса, осы элементке пайдаланылған стильді өзгерту жеткілікті. Стильдер құжатты форматтауды жеңілдетеді және олардың көмегімен мазмұн құрылады.

Формат – Стильдер және форматтау командасын орындағанда экранның оң жағында ашылған тақтадан Стиль құру (Создать – Стиль) батырмасын таңдаймыз. Бұл сұқбат терезесінде форматтау операцияларын жасай аламыз.

4.1-сурет. “Стиль құру” сұқбат терезесі.Шаблондар Шаблон - бұл дайын құжаттардан тыс сақталатын тиімді стильдік баптаулар жиынтығы.WORD программасы дайын шаблондар негізінде жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Шаблон құру үшін Файл – Создать командасын орындап, ашылған сұқбат терезеден

шаблон батырмасын іске қосу қажет.

4.2-сурет. “Құжат құру” сұқбат терезесі.Тақырыптар Тақырыптар төмендегідей безендіру элементтерінен тұрады: фондық өрнек; негізгі мәтінді және тақырыптарды безендіру стильдері; маркерленген тізімдерді безендіру стилі; графикалық элементтерді безендіру стилі.Бұл құралдар электронды құжаттарды безендіруге арналған. Формат - Тақырып командасын

орындау арқылы тақырыптарға енуге болады.

4.3-сурет. Тақырып сұхбат терезесі.Ал, абзац дегенiмiз – парақ шетiнен мәтiннiң сол жағына дейiнгi аралық. Одан басқа, қатар

мен абзац аралық интервалдарды анықтауға болады.Қатар арасындағы интервал Бiр аралықты (Одинарный) - қатар арасындағы интервал сол қатардағы ең үлкен символ

биiктiгiндей. Бiр аралықты интервал символ мөлшерiнен сәл-пәл үлкендеу болады; Бiр жарым аралықты (Полуторный) - интервал бiр аралықтан бiр жарым есе артық болады, мысалы символ мөлшерi 10 пункт болса, аралық 15 пункт шамасында болады;

Екi аралықты (двойной) - бiр аралықты интервалдан екi есе артық қашықтық, символдары 10 пунктан тұратын қатарлар арасы 20 пункт мөлшерiнде болады;

Минимум – Word редакторында мүмкiн болатын ең кiшi интервал мәнi, ол әртүрлi жағдайларды (жоғары индекстi) есепке ала отырып орнатылады;

Дәлме-дәл (Точно) - қатар аралығы бүкiл текст үшiн бiрдей дәрежеде болады, егер символдар қиылғандай күйде болса, онда оны аздап үлкейту (минимум мәнiн) керек;

Көбейткiш (Множитель) – көрсетiлген қатарлар шамасына еселенген интервал, Мәнi (Значение) деген өрiс қатарына қажет мәтiндi енгiземiз (келiсiм бойынша, үш қатар).

Оқушылардың өзіндік жұмыстарыТапсырма 1Төмендегі жазылған мәтінді келесі бетке тасымалдаңыз және оны 0,01 көлеміндегі азат

жолдармен беріңіз. Мәтін ені бойынша тураланған және Times New Roman қарпімен берілсін, қаріп көлемі -14, жазылуы - кәдімгідей. Тақырыпты өзгертіңіз. (Формат-Тақырып)

Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбаев. Алдыңғы не болмаса соңғы тарихи кезеңдер кезінде оған жететін, оны басып озатыны жоқ.

Ахмет Байтұрсынов. Тапсырма 2Басқа бір бөлек бетке құжаттың нөмірленген тізімін жасаңыз, ол келесі элементтерден

тұратын болсын: кеңселік орындық (7), жиналыс үстелі (1), жазу наборы (1), ғылыми калькулятор (1), IBM PC типті компьютер (1), телефон (1). Мәтін ені бойынша тураланған және Times New Roman қарпімен берілсін, қаріп көлемі - 16, жазылуы - кәдімгідей.

Тапсырма 3Шаблон көмегімен жаңадан құжат құрыңыз. ¤з атыңызбен сақтаңыз. Мәтінді теріңіз:Шаблонды қолдану кезінде, шаблонда сақталған құжаттардың бірден бірнеше дайын

безендірілген стильдерін ала алады. Word бағдарламасы дайын тұрған шаблон негізіндегі жаңа шаблон жасауға мүмкіндік береді және құжат барысында да ол мүмкін болады. Қажетті баптауларды таңдай отырып Файл – Құру командасы бойынша орындалады.

Парақ нөмірлерін қойыңыз (парақ нөмірлері - төменде және ортасында). Құжатқа колонтитул қосыңыз (колонтитул жоғарыда; қаріп - Times New Roman, көлемі 12, мәтін – «Лабораториялық жұмыстың орындалу нұсқасы А.Ж.Т. (Ф.И.О.)».

Кесте құру және оны өңдеу Кестелерді құруWord редакторы жұмыс кезінде көптеген практикалық есептердің орындалуын жеңілдететін,

әртүрлі амалдар жиынын орындай алатын, сақталынған мәліметтерді реттеу мен форматтауға мүмкіндік беретін кестелерді ыңғайлы пайдалану жолдарын ұсынады.

Кез келген кесте ұя түріндегі қатарлар мен бағаналардан тұрады, оларға мәтін немесе сурет орналастыруға болады. Сандарды мәтіндерді тіке туралап жазу үшін де кесте жасауға болады.

Кесте құрудың ең бір қарапайым жолы – Кесте салу батырмасын қолдану. Мұнда қолыңызға қалам алып қағазға кестені қалай сызсаңыз, экранда да дәл солай кесте саласыз. Келесі қатарлар биіктігін өзгертуге де мүмкіндік бар. Экрандағы көлденең сызықтар түзу сызылып, оның кез келген нүктесінен төмен қарай бағана жасау мүмкіндігі пайда болады. Кестенің сыртқы сызықтарын тышқан батырмасын басып тұрып қаламды жылжыту жолымен саламыз да, сонан соң оның бағаналары мен қатарларын сызамыз.

Керек емес сызықты Өшіргіш батырмасын басып алып тастаймыз. Бос кесте құрудың тағы бір тәсілі – Кесте –Кесте енгізу (Таблица– Добавить

таблицу) командасы немесе стандартты саймандар тақтасының осыған сәйкес батырмасын басып, бағана мен қатар санын тышқан курсорымен кеңейте отырып нақты белгілеп көрсету қажет. Осы тәсілді қолданғанда бағаналар саны негізінде автоматты түрде бірден анықталады. Қажет болса, әрбір бағаналар енін мұнан кейін де өзгертуге болады.

–сурет. “Кесте енгізу” батырмасы арқылы салынған 2х2 өлшемді кесте.

Егер кесте құру процесінде бағаналар енін өзіміз санмен бергіміз келсе, онда Кесте – Кесте енгізу (Таблица – Добавить таблицу) командасын пайдаланамыз. Бұл команданың орындалуы нәтижесінде “Кестені енгізу” деген сұхбат терезесі ашылады, онда кестенің қажетті параметрлерін қолмен енгізе аламыз. Кесте құрылған соң, алдын ала жасалып қойған олардың стандартты ықшам форматтары жиынынан өзімізге қажетті форматты таңдап алуға болады, ол үшін Кесте – Автоформат командасын орындаймыз. Бұл тәсіл кестелерді форматтау процесін жеңілдетеді.

5.2 –сурет. Кестені енгізу сұхбат терезесі.Кесте менюін пайдалануНұсқасы салынған кестелерді толықтыра отырып өңдеу ісі Кесте (Таблица) менюі арқылы

орындалады. Оның құрамында кестеге қосымша бағаналар немесе қатарлар қосатын, екі бағананы (қатарды) біріктіретін, қажет емес бағаналарды (қатарды) алып тастайтын, мәліметтерді сұрыптайтын т.б. командалар бар. Бұл менюдің ең бір жақсы мүмкіндіктерінің бірі – алдын ала терілген мәтіндерді кестеге түрлендіру десе де болады.

5.3 –сурет. “Кесте” менюінің ішкі командалары.Тор сызықтарын бейнелеу және жасыруТор сызықтары кесте ұяларының мөлшерін белгілеп көрсету үшін қолданалады. Кесте –

Торды бейнелеу (таблица – Отображать сетку) командасы тор сызықтарын бейнелеп көрсетуге, ал, Кесте-Торды жасыру (таблица Скрыть сетку) командасы жасыруға мүмкіндік береді. Бұл команда ауыстырғыштар тобына жатады, яғни оны біріншірет орындау нәтижесінде экраннан тор сызықтары алынып тасталса, комнаданы қайтадан орындай – тор сызықтарын қайтадан экран бетіне шығарады.

Кесте ішінде курсорды пернелермен жылдам жылжыту тәсілдеріҚайда... Қалай...

Келесі торға бару TABЖолдың алдыңғы торына бару SHIFT+TABЖолдың сол жақ шеткі торына бару ALT+HOMEЖолдың оң жақ шеткі торына бару ALT+ENDБағананың ең жоғарғы қатарына бару

ALT+PAGEUP

Бағананың ең соңғы қатарына бару ALT+PAGEDOWNЖоғарғы қатарға Төменгі қатарға

Кестедегі мәліметтерді жылжыту және олардың көшірмесін алуБір немесе бірнеше торлар мәліметтерін басқа орынға жылжыту немесе олардың көшірмесін

алу үшін келесі әрекеттер орындалады:1. Мәліметтері жылжытылатын не көшірмесі алынатын қатарлар мен бағаналарды алдымен

белгілеп алу керек. Мәтінді көшіргенде ол баратын орындағы бұрынға символдар тіркесі сақталуға тиіс болса, онда тек символдар ғана (екі шеттегі бос орындарсыз) белгіленеді. Ал, бұрынғы мәтін жаңасымен толық алмастырылатын жағдайда ұяшық символы қоса (ұяшық немесе қатар толық) белгіленеді;

2. Тышқан курсорын белгіленген торлар маңында оның түрі оңнан солға қарай бағытталған тілсызық түріне келгенше жылжытып қозғау қажет.

3. Ерекшеленген элементтерді жылжыту үшін бірден тышқанның сол жақ батырмасы басылады. Ал олардың көшірмесін алу қажет болса, онда алдымен Ctl пернесін басып тұрып, сонан кейін тышқанның сол жақ батырмасын басу керек. Орындалған әрекеттерге байланысты экарнның төменгі жағындағы қалып қатарына соған сәйкес мәлімет (қайда жылжытылады немесе көшіріледі деген) шығарылатын болады;

4. Тышқан курсорын жылжыта отырып, оны мәліметтер тасымалданып жеткізілетін орынның сол жағына таман немесе жоғарырақ бөлігіне орналастыру керек;

5. Тышқан батырмасын қоя беру қажет.Кестенің торларындағы, қатарларындағы және бағаналарындағы мәліметтерді жылжыту

және олардың көшірмесін алу кезінде алмастыру буферін де пайдалана аламыз. Ол үшін Түзету (Правка) менюіндегі Қиып алу (Вырезать- Ctrl+X) Көшірме алу (Копировать Ctrl+C) және Енгізу (Вставить – Ctrl+V) командаларын орындап немесе стандартты басқару тақтасындағы соларға сәйкес батырмаларды шерту қажет.

Бағаналар енін өзгертуТышқан көмегімен бағана еніні өзгерту үшін тышқан курсорын бағананың оң жақ

шекарасына жеткіземіз. Соның нәтижесінде курсор оңға және солға қарай бағытталған тілсызық түріне айналып, бағана еніні өзгерту мүмкіндігіне ие боламыз. Енді тышқан батырмасын басып, қажетnі бағана енін алғанша маркерді жылжыту қажет, тек сонан кейін ғана тышқан батырмасын босатамыз.

Егеh жылжытпас бұрын сіз толығымен бір бағананы таңдап алсаңыз, онда тек сол бағана мен шекаралас бағанының ендері өзгереді. Ал егер бірде –бір ұяшықты таңдамайтын болсаңыз, онда сол курсор тұрған бағана ені ғана өзгертілетін болады. Алайда, егер де сіз алдымен бір немесt бірнеше ұяшықтарды (бірақ барлық баған емес) таңдап алатын болсаңыз, онда тек таңдап аланған ұяшықтар ені өзгеретін болады.

Кесте менюіндегі «Кестенің қасиеті» командасы бір команданың көлемінде бірден бірнеше бағаналардың енін бірдей етіп орнатуға, сондай-ақ білгілі бір мәнге тең бағаналардың әрқайсысының ендірен бөлек-бөлек анықтауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа бұл команданың көмегімен бағаналар ені мен биіктігін өзгертуге болады. Ол үшін команда орындалып, экран бетіне сұқбаттасу терезесі шығып, оған қажетті параметрлер енгізіледі. Осы тәсілмен бағана енін өзгерту үшін мына әрекеттер орындалады:

1. Ені өзгертілетін бағананы белгілеу.2. Кесте менюіндегі «Кестенің қасиеті» командасын орындап, оның «бағана» деген астарлы

бетін ашу.3. Еннің нақты сандық мәнін «Бағана ені» өрісіне енгізу немесе оның мәліметіне сәйкес ен

орнату үшін параметры батырмасын басып «Мәліметіне сәйкес автотаңдау» батырмасын басу қажет.

Тапсырмалар1. Кесте құрып және оған жаңадан жолдар қоса отырып, өз тобыңыз туралы

мәліметтермен толықтырыңыз.Рет

саныАты-жөні, тегі Курс Факультет Мамандық

1 Оразаева Ләйла 3 Жаратыстану Информатика2

2. 4 жол, 9 бағанадан тұратын кесте құрыңыз. Кестенің 2 жолын біріктіріп және 7 бағананы 3 ұяшыққа бөл.

3. Төмендегідей кесте құрыңыз.

Кесте ішінде есептеулер жасау. Сұрыптау.Жұмыстың мақсаты: кестеде қатарлар мен бағаналарды нөмірлеу; кестелерді бірнеше бөліктерге бөлу; кестедегі мәліметтердің бағытын өзгерту; жазбаларды сұрыптауды үйрену; кесте ішінде есептеулер жасау.

Қатарлар мен бағаналарды нөмірлеуWord кестенің ұяшығын және жолын нөмірлеуге мүмкіндік береді. Нөмірлеу үшін

нөмірленетін ұяшықты, жолды, бағанды белгілеу қажет. Сонан кейін Формат – Список (тізім) командасын орындап, нөмірленген бүктемесін (вкладку) ашу және ұсынылған стильдердің сәйкес келетінін таңдау. Алдын ала анықталған стилді өзгерту үшін нөмірленген бүктемесін (вкладку) ашып, ¤згерту (Изменить) батырмасын басу арқылы Нөмірленген тізімді өзгерту (Изменение нумерованного списка) диалогтық терезесінен нөмірлеу параметрлерінің стилін өзгертіңіз. Нөмірлеуді қосу үшін форматтау саймандар тақтасындағы нөмірленген тізім батырмасын басу қажет.

6.1-сурет. Тізім сұхбат терезесі.Кестені бірнеше бөліктерге бөлуКестелермен жұмыс істеу барысында бір кестені оның арасына мәтін немесе сурет қосу үшін

екі бөлікке бөлу қажет болуы мүмкін. Осындай кезде кестені екіге бөлу үшін, курсорды бөліну сызығынан кейінгі қатарға орналастырып алып, Кесте – Кестені бөлу (Таблица – разбить таблицу) командасын орындау қажет немесе Ctrl + Shift + Enter пернелерін басу керек. Мұның нәтижесінде кесте екі бөлікке бөлінеді, ал екі бөліктің арасына нормалды стильмен форматталған абзац маркері қойылады. Егер де сіз бөлуді тоқтатқыңыз келсе, яғни бұл әрекетті болдырмау үшін абзац маркерін алып тастаңыз.

Кестедегі мәліметтердің бағытын өзгертуКесте ішіндегі мәтіндерді көлденең немесе жоғарыдан төмен не керісінше тік бағытта жазуға

болады. Ол үшін:1. Қажетті ұяшықты белгілеу.2. Формат – Мәтін бағыты (Направление текста) немесе кестенің жанама менюінен Мәтін

бағыты командасын орындау.3. Сұхбат терезесінен өзімізге ұнаған бағытты таңдап аламыз.Кестені сұрыптау. Кестенің ішіндегі берілгендер реттелген болуы қажет. Ол үшін кестені сұрыптау

командасын орындау қажет. Мәтінді, санды және берілгендерді өсу, кему ретімен сұрыптауға болады. Кестені сұрыптау Кесте – сұрыптау (Таблица–сортировка) командасы арқылы орындалады. (команданы орындамас бұрын кестені ерекшелеп алу қажет). Белгілердің үлкендігіне қарай және сұрыптау түрлері қолданушылардың таңдауы бойынша жүргізіледі. Сұрыптауды бір, екі немесе үш кілтпен жүргізуге болады. Сұрыптау кілті – Word сұрыптауға міндетті кесте мәтіні және бағаны. Сұрыптаудың қарапайым түрі бір бағандағы жолды мәні бойынша сұрыптайды. Егер бірнеше параметрлер арқылы сұрыптау қажет болса онда құрылымды кілт қолданылады, яғни екі немесе үш бағандағы жолдар мәні бойынша сұрыпталады. Тізімді сұрыптау (сортировать) үшін ең қажет баған, онан кейін екінші, соңынан үшінші баған таңдалынады.

6.2-сурет. Тізімді сұрыптау сұхбат терезесі.

Кестеде есептеулер жасау Кестеде есептеулер жасауға болады. Word сандарды қосуды, алуды, көбейтуді, бөлуді және

де басқа да бірнеше есептеулерді яғни ең үлкен және ең кіші, орта мәндерін табуды сонымен қатар логикалық функцияларды қолдануға мүмкіндік береді. ¦яшыққа формуланы енгізу Кесте – Формула (Таблица–Формула) командасы арқылы орындалады.

6.3-сурет. Формула сұхбат терезесі.Формула = (тең) таңбасынан басталады, ұяшықтың адресінен, кіріктірілген функцияның

атауынан, математикалық амалдардың сандық тұрақтыларынан, бетбелгілерге сілтемелерден тұрады. ¦яшық адресі әріптерден және цифрлардан тұрады (әріп – баған аты, цифр – жол аты).

А В С1 А

1В

1С

12 А

2В

2С

23 А

3В

3С

3

¦яшықтар адресін қарау режімінен есептеулер нәтижесін қарау үшін көрсеткішті кесте ауданына орналастырып, <Shift>+<F9> пернесін басу қажет. Егер санды өзгертетін болсаңыз, онда есептеуді жаңарту үшін ұяшықты белгілеп <F9> пернесін басу қажет.

Функциямен жұмыс жасау үшін арнайы ұяшыққа сілтемелерді қолдану қажет: ABOVE, BELOW, LEFT, RIGHT (үстінде, астында, сол жағында, оң жағында)

Тапсырмалар1. Төмендегідей кесте құрыңыз.

1. I. a)2. II. b)3. III. c)4. IV. d)

2. Форматтаудың барлық элементтерін қолдана отырып, 4 жолдан 10 бағаннан тұратын кесте құрыңыз. Мәтінді тігінен ортаға туралау және мәтін бағытын өзгерту үшін саймандар тақтасына Тігінен туралау (Выравнивание по вертикали) және Мәтін бағытын өзгерту (Изменение направления текста) батырмасын енгізу қажет.

Шифр,мамандық

Кредит саны

1 се

мест

р

2 се

мест

р

3 се

мест

р4

семе

стр

5 се

мест

р

6 се

мест

р

7 се

мест

р

8 се

мест

р

лек/лаб/сөжж/сөж

ТФФ, ППФ 3 15/6015/45

ЖФ, ЭБСФМуз. фак

3 15/60/

15/45

3. 4х6 өлшемді кесте құрыңыз. 1 – қатардың 1, 2 –ші ұяшықтарын біріктіріңіз. 1- қатардың 3-ші ұяшығын, 4 ұяшықтарға бөліңіз. 1-ші бағананың 2, 3, 4–ші ұяшықтарын біріктіріңіз. Тышқан курсорының көмегімен 4-ші қатарын содан кейін кестені тұтас өшіру керек.

4. 3х4 өлшемді кесте құрыңыз.45 895 -785 55556 789 456 66689 456 478 777

5. Кестенің ішін жоғарыда көрсетілген сандармен толтырыңыз да, соңына тағы бір жол қосыңыз.

6. 1-қатардың қосындысын, 2-ші қатардың көбейтіндісін, 3-ші қатардың максимум мәнін, 4-ші қатардың минимум мәнін тауып қосылған қатарға есептеп жазыңыз.

7. Кестені кішірейтіп ықшамды қалыпқа келтіріңіз.8. Бірінші бағанадағы элементтердің қосындысын, екінші бағанадағы элементтердің

арифметикалық ортасын, үшінші бағанадағы элементтердің көбейтіндісін және әр сәйкес қатарға да осы амалдарды орындап көрсетіңіз.

45 895 -785

56 789 45689 456 47856 45 5615 12 2314 9 6

9. Кесте құрыңыз. Екінші бағанды (алфавит бойынша), үшінші бағанды (жасының өсуі бойынша), сонан кейін айлық табысы бағанының жазбаларын кему ретімен орналастыр. (Кесте – Сұрыптау). Барлығы деген жолдың соңғы ұяшығына қосындыны есептеу функциясын қолданыңыз. (Кесте – Формула)

№ Аты-жөні Жасы Айлық табысы1. Абишева Р. 18 230002. Акапова С. 25 250003. Амирова А. 41 300004. Абилданова Д. 53 350005. Алимбекова ¦. 38 170006. Әміртаева Қ. 45 220007. Биекеева А. 27 360008. Билялова Ә. 29 450009. Қамбаорва А. 35 4000010. Мырзабекова А. 32 2900011. Раимова Ж. 46 56000

Барлығы 358000Оқушылардың өзіндік жұмысыТөлем түбіртегін жасау (счет-квитанция) (кесте құру, кестеде есептеулер жүргізу).Кестелерді форматтауКестедегі мәліметті жеңіл әрі тез оқуға мүмкін беретіндей етіп форматтауға болады.Торлар ішіндегі мәліметті форматтау үішін әдетте мәтінді форматтау тәсілдерін де қолдануға

болады. Формат командасы ұсынатын барлық әрекеттерді (бұрыннан таныс) қолдануға болады. Мысалы, қатар аралық интервалды анықтап, оның шеттерін туралауға және ол үшін жанама меню қолдануға мүмкіндік бар.

Бұдан басқа да тікелей кестені әшекейлеу элементтерін қосуға болады (кестенің бөлу сызықтары, оны жиектеу т.с.с) кестені әшекейлеуге арналған алдын-ала анықталған стильдер арқылы кестені форматтауға болады.

Кесте – Автоформат (Таблица – Автоформат) командасы кестені әшекейлеудің алдын ала анықталған стильдерін қолдану арқасында оны безендіруге қажетті қысқартуға мүмкіндік береді. Олардың көмегімен ұяшықтарды жиектеу мен іштерін бояуды, шрифт түрі мен сондай-ақ торлардың мөлшерін олардың ішіндегі мәліметке сәйкес автоматты түрде өзгерту параметрлерін жылдам анықтауға болады.

Кестені форматтау үшін курсорды кесте ішіне орналастыру керек.

7.1-сурет. Кестені автоформаттау сұхбат терезесі.(Жиектеу, Қаріп, Автотаңдау, Ішін бояу, Түсі) Нәтижесін “‡лгі” бөлігінен көріп отырамыз.

Ал, автоформатты кестені тек белгілі бір бөлігіне қолдану үшін, “Әшекейлеуді өзгерту” (изменить оформление) бөлігінде форматы өзгертілетін кесте бөлігін атап көрсету қажет ( мысалы, Тақырып қатар, Бірінші бағаны, Соңғы қатар, Соңғы бағана, т.с.с) Ең соңында ОК ботырмасын шерту керек.

¦яшықты (қатарларды) нөмірлеу үшін нөмірлеуге қажетті бағананы, қатарды немесе торларды белгілеп алған соң:

- меню қатарындағы формат – Тізім (Формат- Список) - кестенің жанама менюіндегі Тізім командасын орындау;- “Форматтау” тақтасында орналасқан “Нөмірленген тізім” батырмасы көмегімен

ұяшықтарды өте тез нөмірлеп алуға болады. Алайда, бұл жағдайда нөмірлеу үшін “Тізім” (Список) сұхбат терезесіндегі анықталған стиль қолданылатын болады.

- Нөмірлеу белгілеп алған бағана немесе қатар, торға тәуелді жүргізіледі. Форматтарын ашылған сұхбат терезесінде ауыстыруды алдыңғы сабақтардан білеміз ( Мәтінді форматтау)

Тапсырмалар 1. ¤зіңіздің қалауыңыз бойынша кесте құрып, Кесте – Автоформат (Таблица – Автоформат)

командасын таңдай отырып, кестені әшекейлеудің алдын ала стильдерін қолданып, оны безендіріңіз.

2. Саймандар тақтасындағы Кестелер және шекаралар батырмасын шертіп, экранға Кестелер және шекаралар саймандар тақтасын шақырыңыз.

3. Төмендегідей кесте құрыңыз.МАМЫР

Дүйсенбі 5 12 19 26Сейсенбі 6 13 20 27Сәрсенбі 7 14 21 28Бейсенбі 1 8 15 22 29Жұма 2 9 16 23 30Сенбі 3 10 17 24Жексенбі 4 11 18 25

Мәтінді ерекшелеп алу, орындалған іс-әрекеттерді қайталау және болдырмау Қаріпті форматтау

Мәтін фрагменттерін ерекшелеу тәсілдеріWORD-ты редакциялауда алдымен мәтін фрагментін ерекшелеп алуды, содан кейін оған

сәйкес команданы орындауға тура келеді. Мәтінді ерекшелеп алу WORD командасы әрекетін кеңейтеді.

Нені белгілейміз... Қалай белгілейміз...Кез келген элемент Сол жақ батырманы басулы күйде ұстап тышқан курсорын белгіленетін мәтін

фрагментін бір шетінен екінші шетіне жылжытамыз. Сөз Сөзде тышқанды екі рет шертуГрафика Графиканың ішінде тышқанды шертуМәтін қатары Қатардың сол жағындағы бос орында тышқанды тышқанды шертуБірнеше мәтін қатары Сол жақ батырманы басулы күйде ұстап тышқан курсорын сол жақ шеттегі бос

орында ұстап белгіленетін қатарлардың бір шетінен екінші шетіне жылжытамыз.

Сөйлем Ctrl пернесін басулы күйде ұстап тышқан курсорын сөйлем ішінде шертуАбзац Тышқан курсорын сол жақ шеттегі бос орында екі рет шерту немесе

белгіленетін абзац ішінде тышқанды үш рет шертуБірнеше абзац Сол жақ батырманы басулы күйде ұстап тышқан курсорын сол жақ шеттегі бос

орында белгіленетін қатарлардың бір шетінен екінші шетіне қарай жылжытамызБарлық құжат Сол жақ шеттегі бос орында тышқанды үш рет шертуМәтіннің тіктөртбұрышты блогы (кесте ішінде емес)

Alt пернесін басулы күйде ұстап, тышқанды төртбұрыштың жоғарғы сол жақ бұрышынан төменгі оң жақ бұрышына дейін жылжыту

8.1-кестеМәтін фрагментін ерекшелеуді алып тастау (доғару) үшін:

Белгіленбеген аймақта тышқанды шерту керек немесе кез келген жебелек пернелердің (, , , ) бірін басу қажет.

Мәтін фрагментін пернелер арқылы ерекшелеуМәтінді тышқанның көмегінсіз пернелермен де ерекшелеуге болады. Ол үшін мына іс-әрекеттердің бірін

орындау қажет: 8.2-кестеЕрекшелеуді кеңейту Қалай орындалады

Бір символ оңға SHIFT + Бір символ солға SHIFT + Сөз соңына дейін CTRL + SHIFT+Сөз басына дейін CTRL + SHIFT+Қатар соңына дейін SHIFT + ENDҚатар басына дейін SHIFT + HOMEБір қатар төмен SHIFT + Бір қатар жоғары SHIFT + Абзац соңына дейін CTRL + SHIFT+Абзац басына дейін CTRL + SHIFT+Бір экран төмен SHIFT + PAGEDOWNБір экран жоғары SHIFT + PAGEUPҚұжат соңына дейін CTRL + SHIFT+ ENDҚұжат басына дейін CTRL + SHIFT+ HOMEҚұжатты түгелдей CTRL + A немесе CTRL + 5Құжаттың белгілі бір жеріне дейін F8 + жебелек пернелердің бірі (, , , ) арқылыТіктөртбұршты фрагментті ерекшелеу CTRL + SHIFT+ F8 пернелерін басып, сонан кейін

тілсызық пернелермен төртбұрышты аймақты ерекшелеуҚаріпті форматтауМәтін ерекшеленгеннен кейін форматтауды Формат менюінің немесе Саймандар

тақтасындағы “Форматтау” батырмаларының көмегімен де орындауға болады.

8.1-сурет. Саймандар тақтасындағы қаріпті форматтауға қолданылатын батырмалар.Саймандар тақтасындағы батырмалардың көмегімен компьютерге алдын ала енгізілген

қаріптің түрін, көлемін, кескінделуін мәтінді термей тұрып немесе терілген мәтінді белгілеп алып та таңдау мүмкіндігі бар.

Қаріпті толық форматтау Формат – Қаріп (Шрифт) командасын немесе құжаттың жанама менюіндегі Қаріп... командасын таңдағанда ашылған сұқбат терезесінің көмегімен орындалады.

Ќаріп т‰рін

тањдау батырм

асы

Ќаріптіњ кµле

мі

Ќаріптіњ

ќарайтылѓан,

курсив, асты

сызылѓан т

‰рде кескінде

луі

8.2-сурет. Қаріп терезесі.Орындалған іс-әрекеттерді қайталау және болдырмауWORD режимі қате жасалған әрекеттерді қайта қалпына келтіру үшін өте ыңғайлы. Соңғы

әрекеттерді қайта қалпына әкелу үшін Енгізуді болдырмау батырмасы және Түзету менюінің Енгізуді болдырмау командасын орындау жеткілікті. Соңғы іс-әрекетті қайталау үшін Енгізуді қайталау командасын орындау қажет. Көрсетілген іс-әрекеттерді енгізуді болдырмау және қайталауды орындау үшін Стандартты саймандар тақтасындағы сол және оң жақ дөңесті бағыттауышты батырмаларына тышқанды шерту арқылы іске асыру өте ыңғайлы болады.

Ерекшеленіп алынған мәтінді редакциялауМәтін фрагментін ерекшелеп алғаннан кейін редакциялау және форматтау командаларын

пайдалануға болады. Ең алдымен, егер ерекшелеп алынған фрагментті ауыстыру деген жолауша орнатылған болса (Сервис – Параметрлер – Түзету), онда белгіленген фрагментті кәдімгі жаңа мәтінді терумен ауыстыруға болады. Бірінші әріпті теру барысында ерекшелеп алынған фрагмент автоматты түрде өшіріледі, ал жаңа мәтін оның орнына қойылады (егер ерекшелеп алынған фрагментті ауыстыру жалаушасы іске аспаған жағдайда, онда ерекшелеп алынған мәтін өз орнында қалады, ерекшелеу жоғалады, ал жаңа мәтін оның алдына қосақталып орналасады).

Ерекшеленіп алынған фрагментті алып тастау үшін BACKSPACE және Delete батырмасын басыңыз немесе Түзету менюінен ¤шіру командасын орындаңыз.

Регистрлерді ауыстыруФормат – Регистр командасын орындағанда ашылған сұқбат терзесінің көмегімен

құжаттың әріптерін – сөйлемдегідей, яғни нүктеден кейін бас әріп, барлығы кіші, барлығы бас әріп, сөзді бас әріптен бастау, регистрді керісінше ауыстыру әрекеттерін жүзеге асыруға болады.

8.3-сурет. Регистр сұхбат терезесі.

Тапсырмалар1. Мәтінді теріңіз:Информатиканы оқыту әдiстемесiнде математика меп информатика қурстары арасында

пәнаралық байланысты жүзеге асыру үшiн үлкен мүмкiндiктер бар. Информатика мен математика үшiн жалпы ұғымдар: ақпараттар теориясы, шамалар, графиктер және функциялар болып табылады.

П.б. жүзеге асыруда дидактиканың негiзгi принциптерiне сүйену қажет. Бiздiң жұмыста да өзге пәндермен п.б. негiзге ала отырып, информатиканы оқыту әдiстемесiнде дидактикалық принциптер қарастырылады. Олар барлық оқу пәндерiмен өзара тығыз байланысуда жалпыға бiрдейлiк қасиетi арқылы өз кезегiнде жалпы дидактиканы өзiнiң негiзгi категорияларымен байыта түседi.

Пәнаралық байланыстың әр алуандығын толық ашып зерттеу - бұл күрделi мәселе. Бiздiң мiндетiмiз: бiлiм берудiң негiзiн қалауда және оқу пәндерiнiң өзара байланысуының негiзгi бағытын белгiлеп қоюдағы байланыстарды орнықтырудың үлкен мүмкiндiктерiн көрсету.

Регистрдегі барлық әріптерді бас әріптерге ауыстырыңыз. Интервал бүктемесіндегі кернинг жалаушасын қойыңыз. Түзету менюіндегі Көшіру, Енгізу командаларын қолданып, мәтіндегі п.б-ны пәнаралық байланысты сөздеріне ауыстырыңыз.

2. Тізім жазаңыз. Түзету менюіндегі Көшіру, Енгізу командаларын қолданып сөйлемдердің кезегін кері ретке ауыстырыңыз. Тізімнің аты ортаға қарай тураланған, қаріп түрі–Times New Roman, қаріп көлемі–16, жазылуы – кәдімгі. Тізім мәтінінің де қаріпі және жазылуы да дәл сондай, қаріп көлемі -14.

Құжатқа суретті қоюWord-тың көмегімен құжатқа графикалық программаларда жасалған суреттерді енгізе

отырып, иллюстрация жасауға болады. Суретті құжат мәтініне, жазбаға немесе кестеге енгізуге болады. Құжатқа суретті енгізу келесі амалдардың бірі арқылы орындалады:

Енгізу Сурет (Вставка Рисунок) командасы. Сурет жасау программасын іске қосыңыз және оны Windows – дың алмастыру

буферіне көшіріңіз. Сонан кейін суретті алмастыру буферінен құжатқа қойыңыз. Сурет енгізілген құжат өте көп орын алады. Құжатта сурет көшірмесін сақтамай-ақ

құжат пен сурет орналасқан файл арасында байланыс жасау арқылы файлдың көлемін кішірейтуге болады. Бұл жағдайда Word құжатын әрбір ашқан сайын суретті көрсету үшін сурет орналасқан файлға кіру қажет. Байланыс Енгізу Сурет (Вставка Рисунок командасы арқылы орындалады. Суретті енгізу диалогтық терезесінде файлмен байланыс (связь с файлом) жалаушасын орнату және құжатта сақтау (хранить в документе) жалаушасын алып тастау қажет.

Сурет көлемін өзгертуСуретке тышқанды шертіп және тышқан көрсеткішін маркердің біреуіне апару қажет. Бұл

жағдайда тышқан көрсеткіші қос бағытты бағыттауыш түріне айналады және оны қажетті көлемге дейін жылжытамыз. Суретті жылжыту тышқанның сол жақ батырмасын баса отырып орындалады. Барлық форматтау командалары Суретті форматтау (Форматирование рисунка) диалогтық терезесінде орналасқан. Суретті форматтау диалогтық терезесі Формат Сурет (Формат Рисунок) командасы арқылы ашылады. Оның көмегімен суретті форматтауға болады. Суретті өшіру үшін суретті белгілеп <Delete> пернесін басу қажет.

WordArt объектілеріWordArt жазбаларды, эмблемаларды, логотиптерді көркемдеуді орындай алады. WordArt

объектісін шақыру Енгізу Сурет WordArt объектілері командасы арқылы орындалады.

Шыққан диалогтық терезеден (Коллекция WordArt) қажет жазба стилін таңдап және <ОК> батырмасын шерту қажет. WordArt объектілерін ерекшелегенде WordArt саймандар тақтасы шығады. Саймандар тақтасының батырмалары арқылы объектіні форматтауға болады.

Word саймандары арқылы сурет салу.Word – та сурет салу Сурет саймандар тақтасы арқылы жүзеге асырылады Сурет салу

саймандар тақтасын шақыру үшін Түр-Саймандар тақтасы – Сурет (Вид – Панели инструментов – Рисование) командасын орындау қажет.

1. Қарапайым графикалық элементтерді салуҚарапайым графикалық элементтерді (түзу сызық, қисық сызық, дөңгелектер, іші боялған,

боялмаған көпбұрыштар, т.б. геометриялық фигуралар) Word құрамындағы графикалық редактордың көмегімен салуға болады. Сурет салатын элементтермен тек редактордың парақ беттерін белгілеу режимінде ғана жұмыс істеуге болады, Word программасы сурет салу тәртібін енгізісімен осы режимге автоматты ауысады. Әртүрлі геометриялық фигураларды сызу үшін қосымша Сурет саймандар тақтасы пайдаланылады. Бұл саймандар тақтасында сурет салуға және графикалық объектілердің барлық түрін басқаруға, форматтауға арналған саймандар орналасқан.

Түзу сызықты сызу үшін сурет саймандар тақтасындағы Сызық батырмасын шерту керек. Егер сызықтың түрін таңдау қажет болса, Автофигуралар батырмасын шертіп, қажетті сызық түрін көрсеткеннен кейін курсорды жұмыс алабында жылжыта отырып, таңдаған сызықты саламыз. Сызықтың иілу бұрышы 15 градусқа қысқару үшін курсорды жылжыту кезінде Shift пернесін, ал сызық бастапқы нүктеден екі жаққа бірдей сызылу үшін Ctrl пернесін басулы күйде ұстау қажет.

Дөңгелектер мен эллипстерді салу. Ол үшін эллипс бейнесі тұрған батырманы шертіп, сосын курсорды бастапқы нүктеге орналастырып, тышқанның сол жақ батырмасын басулы күйде ұстап тұрып, эллипсті қажетті мөлшерге дейін үлкейту керек. Осы әрекетті орындау кезінде эллипс центрі де жылжытылып отырады, оны бір нүктеге бектіп алу үшін салу кезінде Ctrl пернесін басып, ұстап тұрса болғаны.

Шеңбер салу үшін, өлшеме кезінде Shift пернесін жібермей ұстап тұру керек, оның да центрін жылжытпай бекіту мақсатында Ctrl және Shift пернелерінің екеуін де жібермей ұстап тұруға болады.

Тіктөртбұрышты тұрғызу үшін алдымен оның бейнесі тұрған батырманы сырт еткізіп, содан кейін курсорды тіктөртбұрыш төбелерінің біріне сәйкес келетін нүктеге апарып тышқанның сол жақ батырмасын басып, оны жәбермей ұстап тұрып тіктөртбұрыштың центрін белгілі бір орынға бекітуге болады. Ал кавдрат салу үшін, оны салу барысында Shift пернесін басулы күйде ұстап тұру қажет. Алдыңғы жолдардағыдай Ctrl және Shift пернелерін де бірдей қолдануға болады.

Кез келген көпбұрыш оның бейнесі салынған батырма көмегімен салынады. Курсорды көпбұрыштың бір төбесіне орналастырып алып, сол жақ батырманы жібермей ұстап тұру арқылы көпбұрыштың бір қабырғасын саламыз. Көпбұрыштың келесі төбесін анықтау үшін тышқанды шертіп, одан ары келесі қабырғаны салуға болады. Shift пернесі көпбұрыш қабырғасының горизонтпен жасайтын бұрышын тұрақты етіп ұстап тұруға мүмкіндік береді. Соңғы қабырғаны өшіріп қайта сызу үшін BackSpace пернесін қолдануға болады. Соңғы төбені алғашқы төбемен дәл түсіру үшін ESC пернесін басу керек, сонда олар автоматты түрде бір нүктеде түйіседі.

2. Автофигуралар енгізуСурет саймандар тақтасындағы Автофигуралар батырмасын қолдана отырып әртүрлі

фигураларды автоматты түрде енгізу мүмкіндігі бар. Бұл менюдің құрамында сызықтан басқа негізгі фигуралар, фигуралық бағыттауыштар, блок-схемалар, жұлдызшалар мен ленталар, түсіндірмелер (выноски) деген әрқайсысы бірнеше саймандардан тұратын командалық жолдар бар.

Түсіндірмелер тізіміндегі фигураларды пайдаланып, кез келген суретті немесе кестені т.б. нұсқай отырып түсіндірме жазуға болады.

Сондай-ақ, Сурет саймандар тақтасында орналаскан Автофигуралар менюіндегі Салынған қисық (Рисованная кривая) Көпсызык, (саймандарының көмегімен әртүрлі сызықтар және формалар салуға болады. Салынған сызықты өзгерту үшін, сурет екі рет шерту арқылы белгілеп алған соң, жанама менюді өзгертуді бастау командасын қолданамыз. Түзу және қисық сызыкты кесінділерден түратын обьектіні салу үшін Автофигуралар => Сызыктар-Көпсызықтар батырмаларын шертеміз. Қисық сызықты кесінділерді тасымалдау жолымен салган өте тиімді Автофигура батырмасының көмегімен көрнекі түрдегі блок-схемаларды салу әрекетін өте оңай орындауга болады. Автофигуралар тізімінен қажетті блоктарды тандап аламыз да оларды багыттауыштармен жалгастырамыз. Ал блоктардың ішіне жактау енгізіп, оган мәтін жазуға болады.

3. Жақтау ішіне мәтін енгізуWord мәтін редакторында жақтау мен жақтау ішіндегі мәтін «графикалық объект» ретінде

қарастырылады — яғни оны бір беттен екінші бетке графикалық объектілер сияқты тасымалдауға, өлшемін өзгертуге болады. Жақтау ішіне мәтін енгізу үшін:

1. Енгізу (Вставка) менюінің Жақтаудағы Жазба (Надпись) командасын орындау немесе Сурет саймандар тақтасындағы батырмасын басу қажет;

2. Тышқан курсорын Жақтау түратын жерге орналастырып тышқан батырмасын басулы күйінде жылжыта отырып, тік төртбұрышты жақтауды салғаннан кейін қажетті мәтінді ішіне теріп жазамыз.

3. Геометриялық элементтерді бүруWord қүрамындағы графикалық редактордың көмегімен кез келген элементті тік немесе

көлденең бағытта 90° немесе 180°-қа бұрып орналастыруға болады. Бұл мүмкіндіктерді симметриялы түрде салынған суреттер үшін қолдануға болады. Бұратын геометриялық фигураны белгілеп алғаннан кейін Іс-әрекет => \Бұру/Көрсету (Повернуть/Отразитъ) командасын орындап қажетті бұру параметрін таңдау қажет.

4. Салынған суреттерді форматтауБір автофигураны басқамен алмастыру мүмкіндігі бар. Алмастыратын фигураны белгілеп

алған соң, Іс - әрекет =>Автофигураны өзгерту командасын орындап, тізімнен қажетті фигураның түрін, одан кейін фигураның өзін таңдаймыз. Автофигураның көлемін өзгерту үшін, оны белгілегеннен кейін жан-жағында пайда болған маркерлердің қажеттісін тышқанның көмегімен жылжытамыз.

Кез келген суретті салғаннан кейін немесе автофигураны енгізгеннен кейін оларды форматтауға болады:

• Сурет тақтасындағы Сызықтың түсі (Цвет заполнения) батырмасы көмегімен контурлық сызықтың тұтастығы мен түсін өзгерту;

• тұйық сызықпен қоршалған фигураның ішкі аумағын боя бояу үшін Ішкі бояу түсі (Цвет заливки) батырмасын пайдалануға болады.

Салынған суретті толық форматтау немесе форматын өзгерту әрекеті, оның жанама менюінің Сурет форматы (Формат рисунка) командасының көмегімен жүзеге асады.

Элементтер тобының құрылуыСуретті салу барысында олардың түстерін бір мезгілде өзгерту үшін бірден бірнеше

геометриялық элементтерді белгілеп алу кажет болуы ықтимал. Ол үшін, Сурет (Рисование) саймандар тактасындағы бағыттауыш бейнесі бар батырманы басып, қажетті элементтерді қамтитын тіктөртбүрыш салу керек. Элементтерді біртіндеп те белгілеп шығуға болады. Ол үшін бірінші қажетті элементті тышқанмен шертіп, одан кейін Shіft пернесін жібермей ұстап түрып, келесі элементтердің де әрқайсысъш тышқанмен шертіп отыру керек. Егер де таңдап алынғандардың ішінен бір элементті алып тастау қажет болса, Shіft пернесін басып тұрып осы элементті тышқанмен тағы да бір рет шерту жеткілікті.

Кез келген сурет бір немесе бірнеше элементтерден тұрады. Осындай бірнеше элементтерді біріктіре отырып, оларды бір бүтін аймаққа кіретін етіп орналастырып алып түгелдей өндеуге де болады.

Бірнеше элементтерден тұратын топты құру үшін, алдымен оларды белгілеп алып, жанама менюдегі немесе Іс-әрекет батырмасын шерткенде ашылған менюдің Топтау (Группировать) командасын орындау керек.

Топтан шығаруҚажетті бір әрекеттерді орындап болган соң, геометриялық элементтер тобын қайтадан

бөлек-бөлек элементтерге жіктеуге болады. Бүл үшін сол біріктірілген топты таңдап алып,

жанама менюдегі немесе Іс-әрекет батырмасын шерткенде ашылған менюдің Топты жіктеу (Разгруппировать) командасын орындау керек.

Геометриялық элементтерді басқа орынға жылжытуГеометриялық элементті жылжыту үшін, оны белгілеп алган соң тышқанмен іліп алып,

қажетті орынға жылжыту керек. Бірден бірнеше элементтерді де бірден жылжытуға болады. Мұнда оларды бір ірі топқа біріктіру тәсілін де қолдануға болады.

Егер де геометриялық элементтерді тік бағытта (вертикаль) немесе көлденең (горизонталь) жылжыту қажет болса, онда оларды жылжыту барысында Shift пернесін жібермей ұстап тұру қажет.

Геометриялық элементтерге әртүрлі масштаб қолдануГеометриялық элементтерді әртүрлі масштабпен бейнелеу үшін, сегіз тіктөртбұрышты

элементтері бар жақтау қолданылады. Ол қажетті элементті немесе элементтер тобын таңдап алғанда пайда болады. Бұл тіктөртбүрыштарды тышқанмен жылжыту арқылы бейнелеу масштабын үлкейтуге немесе кішірейтуге мүмкіндік бар.

Егер масштабын өзгерту кезінде Shift пернесін басып ұстап түрсақ, өзгертулер цропорционалды түрде екі бағытта (тік және көдденең) жүргізіледі. Бұл мүмкіндік квадраттар мен шеңберлер масштабын өзгертуде олардың пропорцияларын сақтап қалу үшін, яғни өзгерткеннен кейін шеңбер-шеңбер болып, квадрат-квадрат болып қалуы үшін қолданамыз.

Егер де масштабтау кезінде Сtгl пернесін басып, оны жібермей ұстайтын болсақ, масштабын өзгерту процесі геометриялық элементтің центріне байланысты жүргізіледі.

Геометриялық элементтердің көшірмесін алу және оларды өшіру.Геометриялық элементтердің көшірмесін алу жөне өшіру үшін, мәтін фрагменттерінің

көшірмесін алуға және оларды жоюға арналған Тузету (Правка — Еdit) менюі командаларын қолдануға болады.

Геометриялық элементтердің орналасуы.Егер графикалық элементтер бір-бірін жауып түратын болса, қай элементтің беткі жағында

(үстінде), ал қайсысының астыңғы жағында орналасуы керектігін анықтап көрсету мүмкіндігі бар. Бұл үшін элементті белгілеп алып, Іс-әрекет батырмасын шерткенде ашылған менюдің немесе жанама менюдің Реті (Порядок) командасының қажетті төменгі сатылы командасын орындау қажет.

Тапсырма 1Жарнамалық хабарландыру жасаңыз. Ол үшін жұмыс үстеліне Сурет және WortArt

саймандар тақтасын орналастырыңыз. Тапсырма 2Құттықтау қағазын жасаңыз.

Тапсырма 3Word –тың графикалық мүмкіндіктерін қолданып, келесі блок-схемаларды салыңыздар.

Блоктарды келесі түске бояңыздар: басы – көк, соңы – жасыл, шарт – қызыл, енгізу – сұр, шығару – ашық көк, есептеу – сары, сызықтар – көк. Осы блок – схемаларды қолданып программа құра аласыз ба? Қандай программалау тілдерін білесіз?

x =0.1

y=lnx

x = x+0.2

Y

соњы

басы

x<4.1

Word редакторында формулалық өрнектерді енгізу Формулалар редакторыФормула редакторын іске қосу үшін курсорды формула енгізілетін орынға қойып, Вставка –

Объект – Microsoft Equation 3.0 командаларын орындаймыз. Формулалар редакторында формуланы редакциялау үшін оған тышқанды екі рет шерту немесе Түзету – Объект Формула – Өзгерту (Изменить) командасын шақыру қажет. Формулалар редакторы іске қосылған кезде Word терезесінің меню қатары өзгереді. Жұмыс аумағында тіктөртбұрыш болып объект ауданы белгіленіп тұрады (формула жазған кезде аумақ автоматты түрде ұлғайып отырады), формулалар редакторының саймандар тақтасы пайда болады. Осы саймандар тақтасында математикалық және басқа да қолданылатын символдар батырмалары орналасқан.

Формула редакторының жұмыс аумағында математикалық символдар саймандар тақтасындағы Формула редакторы батырмасының көмегімен енгізіледі.

10.1-сурет. Word программасының терезесі.

Тапсырмалар1. Формулалар редакторының саймандар тақтасынан қажет символдар мен шаблондарды

таңдай отырып формуласын объект ауданына жазыңыз.

2.Формуланы жазып болған соң Word құжаты терезесіне тышқанды бір сырт еткізіңіз.3. Формулаға өзгертулер енгізу үшін оған тышқанмен екі рет жылдам басыңыз.4.Формула символдары арасындағы интервалдар мен туралау автоматты түрде қойылады.

Символдар арасындағы бос орынды өз қалауыңызша өзгерту үшін, бос орын қалдыратын жерге курсорды қойып саймандар тақтасындағы Бос орын және көпнүкте батырмасына басып, қажет символды таңдаңыз.

5.Жоғарғы және төменгі индекстер арасындағы интервалды өзгерту үшін Формат – Интервал командасын орындаңыз

Формулалар

редакторының

менюі

Саймандар тақтасы

Объект ауданы-формула

Интервалды өзгерту үшін жаңа мәндерді жазыңыз. 10.2-сурет. Интервал сұхбат терезесі.

6. Формуладағы кез келген элементтің стилін өзгерту үшін, сол элементті белгілеп Стиль – Другой командасын орындап, сұхбаттасу терезесінен қажет қаріп және туралау түрін таңдаңыз.

10.3-сурет. Другой стиль сұхбат терезесі.

7. Стиль түрін өзгерту үшін Стиль – Определить – Стили командасын орындап, қажет өзгертулер енгізу керек.

10.4-сурет. Стили сұхбат терезесі.

Тапсырма

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Кейбір шаблондарды пернелер комбинациясы арқылы енгізу:Пернелер

комбинациясыӘрекет нәтижесі

Ctrl + R Түбір шаблонын қоюCtrl + I Інтеграл шаблонын қоюCtrl + [Ctrl + ]

Тік жақша шаблондарын қою (ашылатын және жабылатын)

Ctrl + 9Ctrl + 0

Дөңгелек жақша шаблондарын қою (ашылатын және жабылатын)

Ctrl + {Ctrl + }

Жүйелі (фигуралы) жақшалар шаблонын қою (ашылатын және жабылатын)

Ctrl + F Көлденең сызықты бөлшек шаблонын қоюCtrl + / /-сызықты бөлшек шаблонын қоюCtrl + G Грек символдарын жазу режиміне ауысу (символ қойылғаннан кейін

автоматты өшеді)Ctrl + H Дәреже көрсеткіші шаблонын қою (жоғарғы көрсеткіш)Ctrl + L Индекс шаблонын қою (төменгі көрсеткіш)Ctrl + J Төменгі және жоғарғы индекс шаблондарын қою Ctrl + T, S Қосынды шаблонын енгізуCtrl + T, P Көбейту шаблонын қоюCtrl + T, M Матрица шаблонын қоюCtrl + T, U Символ астындағы төменгі индекс жазбасы шаблонын қою

Word редакторында құжатты баспаға шығару Баспаға шығарылатын мәтінді алдын ала көруҚұжатты баспаға жiбермес бұрын, алдымен оның қағаз бетiнде қалай орналасқанын арнаулы

алдын ала мәтiн көру режимi арқылы қарап шығуға болады. Бұл бiраз уақытты және қағазды үнемдеуге мүмкiндiк бередi.

Алдын ала көру режіміне көшу үшін стандартты саймандар тақтасындағы Алдын ала көру (Предварительный просмотр) батырмасына шерту қажет. Бұл режимде құжаттың бірнеше беттерін қарап шығуға, экранда беттерді үлкейтуге және кішірейтуге, құжат мәтініне өзгертулер енгізуге болады.

Word редакторында бiрден мәтiннiң бiрнеше дана көшiрмесiн немесе құжаттың кейбiр беттерiн ғана баспаға шығаруға болады. Кез келген құжаттық мәтiндi Файл - қасиеттер (свойства) командасын орындағанда ашылған “Қасиеттер” сұқбат терезесiндегi сол құжат жайлы мәлiметтерiмен бiрге қағазға басып алуға болады.

Бұл режимде құжаттың бiр немесе бiрден бiрнеше беттерiн кiшiрейтiлген түрде қарап шыға аламыз, қажет болса, мәтiнге өзгерiстер енгiзуге болады. Мұнда құжаттың бiрнеше беттерiн көру барысында мәтiндi оқу немесе жеке графикалық элементтердi айқын Файл-Алдын ала көру (Файл-Предварительный просмотр) командасын бейнелеу мүмкiн емес. Алайда элементтердiң өзара орналасуы жайлы толық мәлiмет алып, төменгi сiлтеме қатарларды тез анықтауға болады.

Құжатты алдын ала көру батырмасын шертемiз.

12.1-сурет “Алдын ала көру” саймандар тақтасының терезесі.“Алдын ала көру” саймандар тақтасының батырмалары:Баспаға шығу - “Баспаға шығу” сұхбат терезесiнде анықталған опцияларға сәйкес құжатты

қағазға басуға жiбередi Үлкейту - Үлкейту/Кiшiрейту (тышқан курсоры үлкейтiлген әйнекке айналады) (курсор

пiшiнi стандартты) режимдерiн алма-кезек ауыстыруды iске асырады.Бiр бет - Құжаттың жалғыз бетiнiң мазмұнын көрудi iске асырады

Бiрнеше беттер – Бiр уақытта құжаттың бiрнеше беттерiн қарап шығуды iске асырады.Масштаб - Құжат бейнесiнiң масштабын экранда өзгертедi.Сызық - Көлденең жылжу белдеу сызықтарын бейнелеп көрсетедi немесе жасырады.

Беттердi қиыстырып келтiру - Құжатты жан-жағынан ығыстырады. Беттiң соңғы жағындағы кiшiгiрiм көлемдегi мәтiндi құраған жағдайда қолданған тиiмдi.

Толық экранға–Экраннан тақталар мен басқа элементтердi жоюға есебiнен құжаттың мазмұнын көруге арналған облысты максималды үлкейтедi.

Жабу–Алдын ала көру режимдерiнен шығуды iске асырады.Анықтама- Контекстi-тәуелдi анықтаманы ұсынады.

Алдын-ала көру режимiнде басқа беттердi бейнелеп көрсету үшiн Page Up және Page Down пернелерiн қолдануға болады.

Құжаттың жеке беттерiн бөлектеп көруге оралу үшiн “Бiр рет” батырмасын (одна страница) шертемiз.

Алдын-ала көру терезесiнде жұмыс iстеудi аяқтау үшiн Жабу батырмасын (Закрыть) шертемiз.

Құжатты баспаға шығару Ағымдағы құжатты баспаға шығару үшiн:1. Қажеттi құжат экранға шығарылады (ашылады);2. Файл - Баспаға шығару командасын орындаймыз немесе Ctrl+Shift+F12 пернелер

комбинациясын басамыз, сонда “Баспаға шығару” сұхбат терезесi ашылады.3. Егер ешқандай параметрлер өзгертiлмейтiндей болса, ОК батырмасын шертемiз. Баспаға шығару барысында Windows жүйесiнiң Тапсырмалар тақтасындағы принтердiң

шартбелгiсi көрсетiлiп тұрады. Баспаға шығаруды болдыртпау үшiн, тышқанды принтер шартбелгiсiне жеткiзiп, оны екi рет шерту керек. Соның нәтижесiнде, экранға шыққан сұхбат терезесi арқылы Құжат-Баспаға шығаруды болдырмау (Документ-Отменить печать) командасы арқылы баспаға шығаруды болдырмауға мүмкiндiк бередi. Баспаға шығару терезесiн жабу үшiн Принтер-Жабу (Принтер-Закрыть) командасын орындаймыз.

12.2-сурет. “Баспаға шығару” сұхбат терезесi.Баспаға құжаттың бiрнеше көшiрмесiн шығару үшін Файл - Баспаға шығару командасын

орындап, “Көшiрмелер” (Копии) бөлiмiндегi Көшiрмелердiң саны (число копии) өрiсiне құжаттың қажеттi көшiрмелер санын тiкелей енгiземiз.

Тапсырмалар1. Мәтіндік редакторда жазылған құжатты ашыңыз. Алдын ала көру режиміне көшіп, неше

беттен тұратын құжат екенін анықтаңыз.2. Осы режимде отырып “Подгонка страницы” белгішесін таңдап, бірінші беттің соңына “Ас

- тұзбен дәмді, су – мұзбен дәмді, ал адамзат салиқалы, саналы сөзімен сәнді” деген нақыл сөзді теріп жазыңыз да, басқа атпен файл ретінде сақтап жазыңыз.

3. Мәтінге өзіңізге ұнаған кез келген графикалық объект енгізіңіз.4. Құжаттың беттерін нөмірлеңіз. Бірінші жұп беттерін, одан кейін екінші жағына тақ

беттерін баспаға шығарыңыз.5. Құжаттың тек бесінші бетін баспаға шығарыңыз.6. Құжаттың 3, 6, 9 беттерін баспаға шығарыңыз.7. Құжат туралы қосымша мәліметтерді баспаға шығарыңыз.

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмыстары1.

Алматы қаласы, Муканова көшесі, 227. Тел.: 58-10-35, 68-19-89

www.mega-leasing.com

КОМПЬЮТЕРЛЕР

ПРИНТЕРЛЕР

СКАНЕРЛЕР

ИНТЕРНЕТ ПРОГРАММАЛАР 1С: БУХГАЛТЕРИЯ

2. Принтерді баптау.3. Баптау параметрлерін орнату және өзгерту.4. Жаңадан принтерді орнату.

Бақылау сұрақтары:1. Баспаға шығармастан бұрын мәтінді алдын ала көру не үшін қажет?2. Құжаттың мәтінді көру режимдерінің қандай түрлері бар?3. Алдын ала көру режимінде мәтінді өзгертуге бола ма?4. Баспаға шығару параметрлері қалай тағайындалады?5. Бір беттің тек жартысын ғана баспаға шығару мүмкін бе?6. Құжаттың тақ беттері қалай баспаға шығарылады?7. Құжаттың 4, 8, 12 беттері баспаға қалай шығарылады?8. Мәтіндік процессор деп нені айтады?9. Word мәтіндік редакторы терезесінің негізгі элементтерін атаңыз.10. Microsoft Word программасы қалай іске қосылады?11. Word программасында қандай саймандар тақтасы қолданылады?12. Қажетті саймандар тақтасын экранға қалай шығарамыз?13. Даяр болған құжат қалай ашылады?14. Құжатты қалай сақтаймыз?15. Word мәтіндік редакторынан шығудың түрлерін көрсетіңіз?16. Жаңа құжат қалай ашылады?17. Терілген құжатты сақтау жолдарын көрсет. 18. Қандай құжатты көру режімдерін орнатуға болады? 19. Мәтін бөлігін ерекшелеу қалай жүзеге асады?20. Алмасу буфері деген не?21. Автомәтін деген не?22. Word процессорында қандай негізгі басқару тақтасы қолданылады?23. Қажетті саймандар тақтасын экранға қалай шығарамыз?24. Мәтінді редакциялаудың негізгі амалдарын атаңыз.25. Мәтін бөлігін басқа орынға қалай көшіруге болады?26. Маркерленген және нөмірленген тізімді қалай орындауға болады?27. Жаңа маркерді қалай орнатуға болады?28. Мәтіннің жиегін белгілеу, бояу қай менюде орналасқан?29. Мәтінді бағаналарға бөлу қалай орындалады?30. Формат – Тізім меню командалары қандай батырмалардан тұрады?31. Мәтiннiң жиегiн суретпен қоршау қай меню командасы арқылы орындалады? 32. Парақ ішіндегі өріс, абзац дегеніміз не?33. Қатар арасындағы интервал түрлері қандай?34. Безендіру стилі дегеніміз не? 35. Стильді құру командасын ата. 36. Шаблон дегеніміз не?37. Word –та шаблон құру командасын ата.38. Тақырыптар қандай безендіру элементтерінен тұрады?39. Кешенді құжат дегеніміз не?40. Кесте қандай эелементтерден тұрады?41. Кестенің бағанасы, қатары қалай белгіленеді?42. Жазылған мәтінді кесте ішіне қалай енгізуге болады?

43. Кесте ішіндегі мәтінді басқа орынға қалай көшіреді?44. Бағана, қатар өлшемдерін қалай өзгертуге болады?45. Кестенің бағаналары енін бірдей жасауға бола ма? Қатар биіктіктерін ше?46. Тор сырықтарын көрінбейтіндей етіп жасауға бола ма?47. Кесте элементтерін өзіміздің қалауымыз сұрыптауға балады ма?48. Кесте есептеулер жасауға бола ма?49. Арифметиқалық ортаны есептеу жолын айтып беріңіз?50. Кесте ішінде сандарды бөлуге бола ма?51. Мәтінді ерекшелеп алу тәсілдерін ата.52. Соңғы орындалған әрекеттерді қайта қалпына келтіруге бола ма?53. Ерекшеленіп алынған фрагмент әріптері регистрін өзгерту үшін қай команданы орындау

қажет.54. Мәтінді көшіру және орнын ауыстыру қалай орындалады?55. Кернинг дегеніміз не?56. Құжатқа суретті енгізу жолдарын ата.57. Безендірілген тақырыптар даярлау үшін қандай құрал қолданылады?58. WortArt саймандар тақтасына кірудің жолдарын ата.59. WortArt объектісін форматтауға бола ма?60. Объектіні өңдеуге арналған WortArt саймандар тақтасы арқылы қандай өңдеу

жұмыстарын жүргізуге болады? 61. Объектіні форматтауда Жағдай (Положение) қыстырмасында орналасқан қандай

құралдарды пайдаланамыз?62. Бірнеше объектілерді туралау үшін қай пернені қолданамыз?

Зертханалық жұмыс №10Тақырыбы: Power Point (1 сағат зертханалық)Мақсаты: презентация, слайдтар жасау. Презентация құрудың жолдарын үйрену.

Программа режимін, құжат жасаудың жылдам жолдарын үйрену. Power Point–презентация жасаудың орта жүйесінің лидері. Бұл программаның көмегімен мәтіндік, сандық ақпараттарды жеңіл түрде өңделген слайдтар және диаграммалар түріне айналдыруға болады. Бұл сабақта төмендегідей тақырыптар қарастырылады:

презентация жасау шебері; слайдтар қосу; слайдтар режимі; презентация құрылымы; слайдтар таңдау; дизайндар шаблоны;1-тапсырма. Презентация құру.

Кез-келген презентацияда слайдтар түрі, яғни мәтіндік, графикалық, суреттік болады. Электрондық слайдта қарапайым фото суреттік түрі кездеседі. Power Point программасы мәтіндік және сандық ақпараттарды, сонымен қатар дайын дизайндар шаблонын ұсынады.

1.1-сурет. Power Point терезесі.Power Point программасы іске қосылғанан кейін презентация терезесінде бірінші титулдық слайд шығады; оның оң жағында Презентация құру терезесі орналасқан (1.1-сурет). Ол құжат құруға көмектеседі, сонымен қатар алдын-ала сақталған презентацияны ашуға мүмкіндік береді. Жаңа презентация құру бірнеше нұсқалардан тұрады:

Жаңа презентация құру; Безендіру шаблоны; Автомазмұн шебері алдын-ала құрылған презентация түрлерін ұсынады. Бұл терезеде

Құру бөлімінен безендіру шаблонын таңдауға болады (New From Template). Егер сізде презентация жасаудың тезисі бар болса, оны тек қана дайын мәтін слайдында дайындау керек болса, әрі әрлеу үшін келесі қадамдарды орындаңыз:

1. Жалпы шаблон пунктін басыңыз.2. Шаблон диалог терезесі шығады (1.2-сурет). Бұл безендіру шаблоны терезесінен сіздер тізімде орын алған безендіру слайды шаблон түрлерін көресіздер. Осы терезеден сәйкес шаблон түрлерін таңдауға болады.

1.2- сурет. Шаблон сұхбат терезесі.3.Галстук шаблоны белгішесінде тышқан пернесін екі рет шертіңіз. Шаблон презентация жасау терезесінде қабылданады. Презентация құру терезесінде өзіңіздің жеке шаблоныңызды құрғыңыз келсе, оны Windows/Application Data/Templates папкасында сақтаңыз. Шаблон Жалпы (Общие)

бөлімінде шығады. Оны жаңа бөлімге қою үшін, мысалы барлық шаблондар фирмасы сияқты, өзіңіз папка құрып соған өз шаблоныңызды салыңыз.

1.3-сурет. Кәдімгі көру режиміндегі титульдік слайд құру терезесі.Бос презентация құру бөлімін таңдау барысында слайд құру терезесі шығады. Осы терезеден үлгінің бірін таңдауға болады.4. Осы терезеден Загаловок слайда үлгісін таңдаңыз. Біздің мысалымыз бойынша бұл план құру мәтіні болады.5. Мәтіннің тақырыбы және тақырып бойынша мәлімет енгізіңіз.6. Сақтау командасын орындай отырып, сақтау терезесінде Мои документы папкасына План деген атпен құжатыңызды сақтаңыз.

2-тапсырма. Кәдімгі көру режимі.Power Point презентациясы өте үлкен сандық слайдтар құруға мүмкіндік береді. Осы үлкен көлемді ақпараттарды басқару үшін программа бірнеше көру режимін ұсынады: Кәдімгі режимі (Обычный режим). Слайдтарды сұрыптау режимі (Сортировщик слайда) - барлық слайдтарды демонстрациялау, бір өлшемді түрде слайдтарды көру терезесінде орналастыру режимі; Слайдтар режимі - слайдтарды жайлы түрде орналастыру, тұтастыру режимі; Құрылымдық режим (Структура ) - әрбір слайдтың мәтіндік мазмұнын көрсету және өңдеу режимі; Бетке ескертпе жазу режимі (Страницы заметок) – презентация кезінде баяндамашы қолдану үшін беттерге ескертпелер құруға арналған. Бұл режимге көшкен кезде слайдтың кішірейтілген көшірмесі беттің жоғарғы бөлігінде орнадасады да, төменгі бөлігін мәтіндік түсініктемемен толтыруға болады.

1.4-сурет. Көру режимінің таңдау батырмалары.

1. Әр режимді, көру слайдын қосу үшін қарапайым шерту арқылы бір-бірден үш батырманы кезек-кезек басу арқылы іске асырамыз. Бұл батырмалар сол жақ төменгі қатарда орналасқан. Беттер режимін қосудың екінші жолы меню қатарынан Вид→Страницы заметок командасын орындау керек.

2. Кезекпен әр батырманы басу арқылы бір режимнен келесі режимге өтіңіз.3. Ортаңғы батырманы басу арқылы кәдімгі режимге өтіңіз. Автоматты түрде бос презентация құру немесе дизайндар шаблонын пайдалану. Пайдалану үш аймақтан тұрады: слайд аймағы, құрылғылар қатары, белгі аймағы. Бірінші аймақ әрқашан жалпы түрдегі ағымдағы слайдтан тұрады.4. Жай көру режимінің аймақтық өлшемін өзгертуге болады. Ол үшін тышқан курсорын аймақтың шекарасына қойып, яғни тышқан курсоры екі жақты стрелкаға айналғанша ұстап, одан соң кнопканы басып шекара сызығын жылжытыңыз. Керекті өлшемге келтіріп тышқан батырмасын

жіберіңіз. Жай көру режимінде басқа режимдерге қарағанда Power Point үшқұралдар панелін ұсынады. Жоғарғы жақта стандартты панел орналасқан. Мұндағы құрылғылар презентацияна ашу, сақтау, көшіру, слайд және объект өосу операцияларын орындайды. Оның ішінде Форматтау панелі бар. Форматтау панелі шрифтерді өзгертеді. Абзацтарты, тізімдерді форматтайды, анимация қояды. Сурет салу панелі терезенің төменгі жағында орналасқан, ол жайында келесі тапсырмаларда айтамыз.

3 – тапсырма. Жаңа слайд қосуАлдыңғы слайдтарға жаңа слайд қосу.1. Саймандар панелінен слайд құру (создать слайд) тетігін табыңыз. Егер сіз слайд құру тетігін ұмытып қалсаңыз, тышқан көрсеткішін саймандар тақтасындағы әрбір тетіктің үстіне бірнеше секунд ұстап тұрыңыз. Әр тетіктің нені білдіретіні жайлы көмекші нұсқау беріледі.

2. Егер создать слайд тетігі саймандар тақтасында жоқ болса, онда панелдің оң жақ тұсында кішкене ұшбұрышты стрелканы шертіңіз. Сол кезде қосымша палитра тетіктері шығады. Осы жерден создать слайда құралын іздеуге болады.3. Жаңа слайд (Новый слайд) батырмасын шертіңіз. Презентация терезесінде толтырылмаған екінші слайд пайда болады.

1.5-сурет. Стандартты саймандар тақтасындағы қосымша палитра батырмасы.4. Слайд түрлері терезесі келесі суретте келтірілген. Power Point программасы 27 типті стандартты слайд түрлерін ұсынады. Бұл слайд түрлері практикалық кез – келген презентацияларды құруды қанағаттандырады. Слайд құрғаннан соң сізге тек толтыру белгісіне тышқан курсорын шерту ғана қалады. Ары қарай керекті ақпараттармен толтырыңыз.

1.6 –сурет. Слайдтар түрлері терезесіндегі түрлер жиынтығы.5. Толтырылған ақпараттарды көру үшін сырғытпаны ары – бері жылжыту арқылы көреміз.Ескерту: Авторазметка белгісі тақырыбы сарғыш жолақпен, маркерлі тізім тіктөртбұрышты үш бөліктен тұрады. Диограмма кішкене гистограмма түрінде суреттер адам суретімен бейнеленген.6. Екінші слайд үшін маркерлі тізім таңдаңыз. Презентация құрылымы аумағында екінші слайд белгісі пайда болады, ал сол жағында екінші толтыру қатарынан тұратын жаңа слайд көрінеді. Толтыру қатары үзік сызықтармен шектелген. Тіктөртбұрышты аймақта көрсетілген, аймақтың ішкі мәтін енгізуге арналған. Мысал бойынша маркерлі тізім қатары екі орынан – бірі тақырып, екіншісі маркерлі тізімге арналған.

1.7 – сурет. Маркерлі тізім слайды.7. Тақырып жазуға арналған жаңа слайд қосу үшін Заголовок слайдын шертіңіз. Заголовок слайд сөзі жоғалады, сіз оған басқа тақырып енгізе аласыз. Даму бағыты сөзін жазыңыз.

8. Маркерлі тізім аумағын шертіп, мәтінді слайдқа ғаламшар мен байланыс сөзін енгізіңіз. Enter пернесін басыңыз.9. Екінші маркерлі бөлікке сандық телефония сөзін енгізіңіз. Тағы да Enter пернесін басып, келесі жолға Интернет сөзін теріңіз. Егер маркер белгісі ұнамаса оны өзгертуге немесе алып тастауға болады.

4 – тапсырма. Мәлімдеушінің белгісі.Екінші слайд практика жүзінде дайын. Тек қана белгі жасау керек. Әрбір слайд ерекше түрді қажет етеді. Белгі жасау беті екі бөліктен тұрады: Слайдтың жоғарғы бөлігі және төменгі бөлігі. Бұл бөліктер экранда көрінбейді. Мәтінге белгі қосу үшін келесі қадамды орындаңыз:

1. Терезенің оң жақ төменгі жағында “Заметки к слайду ” деген орын бар. Сол жерге тышқан курсорын қойып, тақырыпқа байланысты мәтін енгізіңіз.2. Белгі бетін тұтасымен көру үшін мына команданы орындаңыз: Вид→ Страницы заметок

1.8-сурет. 3. Түр – Кәдімгі (Обычный) командасын орындаңыз.

1.9 – сурет. Кәдімгі көру режиміндегі презентацияның екінші слайды.4. Стандартты панелден Сохранить командасын орындап сақтаңыз.

5. Терезенің оң жақ жоғарғы х батырмасын басу арқылы терезені жабыңыз. (1.9-сурет)5 – тапсырма. Слайдтар режимі.

Слайдтар режимінде жеке слайдтар презентациясы барлық терезені қамтиды. Бұл белгіленген слайдтың үлкейтіліп көрсетілген жай көрудің кестесі. Слайдтар кестесіне жекеленген обьектілерді көркемдеу суреттер қосу және мәтіндік жарнама қосу. Сонымен презентация құрылысын жалғастырамыз, өткен жаттығуларды жалғастырамыз.1. Аспаптар панелі – Стандартная – Открыть тетігін басып ашамыз.2. Диалог терезесінен ашылған файлдан Мой документ тетігін басып, План.ррt деген документті екі рет шертеміз.

1.10-сурет. Слайдтарды көру режиміндегі екінші слайд.3. Слайдтар режимін іске қосыңыз. Экранда презентацияның бірінші слайды шығады. Жаңа слайдты Power Point программасы әрқашанда соңғы жасалған слайдтан кейін қояды. Енді екінші слайдтан кейін үшінші слайдты қояйық.4. Келесі слайд батырмасын басыңыз. Экранда келесі слайд терезесі шығады. (1.10-сурет)5. Слайд құру батырмасын Форматтау қатарынан басыңыз.6. Слайдтар бетінен маркерлі тізімді таңдаңыз.7. Слайд тақырыбын Көрме және конференция мәтінін жазыңыз. Келесі маркерлі тізімді шертіп ол жерге мына мәтінді теріңіз: Көрме және конференция бойынша берілетін аттарды жеке-жеке тізімдеп жазу ойыңызға келді. Бірақ қосымша слайд сізге керексіз боп қалады. Ал ағымдағы слайдта ол тізімдерді жазуға орын жоқ. Не істеу керек? Power Point программасы кез-келген слайдтың түрін өзгерте алады. Егер сіз слайдқа тағы бір қатар немесе сурет қосқыңыз келсе, онда тек слайдтың түрін таңдаңыз. Кейде жеткіліксіз объект қосуға болады.

1.11-сурет. 8. Слайдтар түрі терезесінен екі колонкалы мәтін түрін таңдаңыз.9. Сол жақта пайда болған қосымша маркерлі тізімге келесі бөлімді енгізіңіз: Телефондық байланыс тарихы; Шетелдік филиалдар тәжірибесі; Отандық нарықтық ізденістер.10. Меню қатарынан Қою (Вставка) (Insert) →Надпись командасын орындаңыз (Text Box).11. Төмендегі маркерлі тізімге мәтіндік қатар қосыңыз. Оған мына мәтінді: майдан бастап ноябрьге дейін жазыңыз.

1.12-сурет. Презентацияның үшінші слайдыМәтінді ортаға туралау үшін форматтау қатарынан Ортаға туралау (По центру) батырмасын басыңыз.Ең соңғы жұмыс 1.12 суретте көрсетілген.

Оқушылардың өзіндік жұмысы1-тапсырма. Автомазмұн шебері.Автомазмұн шебері көмегімен:

Жалпы мәселелер бойынша баяндамалар; Қызмет бабы бойынша баяндамалар; Жобаларды суреттеу; Маркетинг және сауда туралы есептер; Карнеги стилі бойынша хабарлар

Бос презентацияны құру үшін келесі қадамдарды орындаңыз:1. Түр презентациялық терезесінен керекті категориялық батырманы немесе

Бәрі (Все) батырмасын басып, барлық қажетті шаблондарды көресіз. (1.12 - сурет)

1.1 – сурет. Презентация типін таңдау.2. Мысалы: План продаж бөлімін таңдайық.3. Кейін Далее батырмасын басыңыз.4. Келесі терезеде мастер терезесінен стиль презентациясын таңдаңыз. Бұл

жерде 5 нұсқа беріледі: Презентация экранда; Интернеттегі презентация; Ақ – қара мөлдір пленка; Түрлі – түсті мөлдір пленка; Слайдтар 35 мм;

Экрандағы презентацияның іске қосуын таңдап, Далее батырмасын бас.5. Презентация параметі терезесінде пайда болған Заголовок презинтации

жолына заголовок енгіз.6. Кеңістіктегі төменгі колонтитулға мәтіннің сөйлемін келксі жылға енгіз,

өйткені ол әрбір слайдтың төменгі колонтитулында шығып тұрады.7. Тіркелген жалаудың соңғы жаратылған күн реті және слайдтың нөмірін

қалдыр, өйткені ол презентацияның шыққан күні мен слайдтың нөмірі барлық слайдта қосылып отырады.

8. Далее кнопкасын басыңыз.

1.2 – сурет. Презентацияның қосымша параметрлері.11. Мастердің соңғы терезесінің автомазмұн шеберіне Дайын батырмасын басыңыз. Басқаннан кейін жаңа презентацияның структурасы 1.3 – суретте пайда болады. Презентацияда пайда болатын планның қандай мазмұндар және сөз бөлекшелеріне көңіл бөліңіз.

1.3-сурет. Автомазмұн шебері көмегімен құрылған құрылымдық презентация.Бақылау сұрақтары:

1. Слайдпен жұмыс істеудің қандай режимдері бар?2. Презентация мәтіндерін өңдеуді қандай режимде жүзеге асыруға болады?3. Құрылымдық режимде графиктік объектілер көріне ме?4. Слайдты көрсету режимі қандай әрекеттерді орындауға ыңғайлы?5. Слайдты көрсету режимінде өңдеу әрекеттерін орындауға бола ма?6. Бос презентация қалай құрылады? Шаблон көмегімен ше? Бұлардың бір-бірінен қандай

айырмашылықтары бар?7. Презентация деген не?8. Автомазмұн шебері қалай іске қосылады?9. Автомазмұн шебері көмегімен презентация қалай құрылады?10. Автомазмұн шебері қандай қызмет атқарады?11. Кестеде есептеулер жасау қай команда көмегімен орындалады?12. Кестеде есептеулерді тексеру қай пернелер комбинациясы арқылы орындалады?13. Есептеу нәтижесін өзгерту үшін қай пернені басамыз?14. Кесте элементтерін өзіміздің қалауымыз бойынша сұрыптауға бола ма?15. Арифметикалық ортаны есептеу жолын айтып беріңіз.

Зертханалық жұмыс №11

Тақырып: Электрондық кестелерді пайдалану. Кестелік процессор MsExcel (10 сағат зертханалық, 1 сағат СӨОЖ)

Мақсаты: Электрондық кестенің негізгі ұғымдарымен танысу, кестеге мәліметтер енгізу, кестені файл ретінде сақтау және жүктеу, редакциялау және пішімдеу (форматтау), матрицаларды өңдеуде EXCEL функцияларын пайдалану, матрицаларға арифметикалық амалдар қолдануды автоматтандыру, формулалармен және жиындармен (массивтермен), Excel-де қолданылатын функциялармен, сандардың форматтарымен, кестедегі ақпараттарды өзгертуден қорғау әрекеттерін орындау, кестені баспаға шығару әрекеттерін үйрену.

Excel кестелік программасын іске қосыңыз:

1. Тапсырмалар тақтасындағы Іске қосу (ПУСК) батырмасында тышқанды шертеміз де, Программалар қатарынан таңдап, Microsoft Office Microsoft Excel амалын орындау.

2. Тышқанның оң жағын бер рет шерткендегі Жанама менюден Құру (Создать) кестелік процессор Microsoft Excel таңдап, тышқанның сол жақ батырмасын бір рет шертеміз. Іске қосылғаннан кейін төмендегі терезені көреміз:

1.1-сурет. Excel программасының терезесі.

Электрондық кестенің жұмыс аймағы жолдар мен бағандардан тұрады. Жолдардың саны – 65536, ал бағандар саны – 256. Баған мен жолдың қиылысқан жерінде орналасқан тор ұяшық деп аталады.

Жол нөмірі – көлденең орналасқан қатарлардың сол жақ шетінде жазылған нөмірімен белгіленеді.

Тақырып қатары Меню қатары

Стандартты саймандар

тақтасы

Форматтау саймандар

тақтасы

Екпінді ұяшық

Ұяшық өрісінің аты имени

ячейки Формула қатары

Бағана аты

Жұмыс кітабының өрісі

Қатар аты

Қалып-күй қатары Кітап беттерінің жарлығы Сызғыш

Ұяшық көрсеткіші – жұмыс істеуге дайын ағымдық ұяшықты көрсетіп тұрған тіктөртбұрышты таңба.

1. EXCEL программасын іске қосуТапсырма 1

Саймандар тақтасы мен форматтау саймандар тақтасының барлық батырмаларын алып тастап, қайта орнына қойыңыз.Тапсырма 2

Бос жол және бос қатар қосу жолдарын көрсетіңіз.Жұмыс парағын қосу және оған атау беру жолдарын көрсетіңіз.

Әдістемелік нұсқауМеню қатарынан ҚОЮ (Вставка) – Қатар (строка) немесе бағана (столбец) таңдаймыз.

Ағымдағы екпінді ұяшыққа курсорды қойып “Ctrl +”, “Ctrl + Shift +” батырмаларын басу арқылы бос бағана немесе бос жол қосуымызға болады.

Меню қатары ҚОЮ (Вставка) – Парақ (лист) белгішесін басамыз. Ал атау қою үшін Меню қатарындағы Формат – Парақ (лист) – атын өзгерту (переименовать) батырмасын таңдаймыз. Сол кезде атау қоюға арналған парағымыз белгілі болады, соны өшіріп пернетақта арқылы керекті атауды тереміз.Тапсырма 3Тышқанның көмегімен кесте бөліктері қалай беліленеді?Тапсырма 4

Жұмыс кітабының 4-ші парағында: а) 5-ші қатарды белгілеңіз.ә) А, В, С бағаналарын белгілеңіз.б) Жұмыс парағын белгілеңіз.в) C4:F10 блогын пернелердің көмегімен белгілеңіз.

EXCEL программасында кесте жасау, толтыру, редакциялау және пішімдеу (форматтау) Ұяшықтарды адрестеуді В1, А1:А9, С12 т.с.с. тәсілмен жазуға болады. Бұлай жазу

ұяшықтарды салыстырмалы түрде адрестеу деп аталады, мұнда адрестер ағымдағы ұяшыққа салыстырмалы күйде беріледі.

Мысалы, А4 ұяшығына = A1+A2 формуласын енгізсек, электрондық кестеде нәтижеде А4 ұяшығына бұдан үш қатар жоғары орналасқан ұяшықтағы санды екі қатар жоғары орналасқан санға қосқандағы мән жазылады.

Егер =A1+A2 формуласын А4 ұяшығынан В4, С4 ұяшықтарына көшіріп жазсақ, сәйкес түрде =В1+В2, =С1+С2 деп көшіріледі.

Егер ұяшықты адрестеуді салыстырмалы емес нақты күйде бергіміз келсе, онда ұяшықты абсолютті түрде адрестеуіміз керек. Ол үшін ұяшық адресіне $ символы қосылып жазылуы керек. Мысалы: $G$4, $B42, 4D427 т.с.с.

Формуланы көшірген кезде оның кейбір элементтерін салыстырмалы адрестеу, ал кейбірін абсолютті адрестеу арқылы жазуға болады, бұл ұяшықты аралас түрдегі адрестеу деп аталады.

Аралас түрдегі адрестеу үшін $ символы өзгермейтін баған атауына немесе өзгермейтін жол нөмірінің алдына жазылады. Мысалы: $B4, AC$7 т.с.с.

Мәтін енгізу

Тапсырма 1 A1:E3 ұялар диопозонына төменде көрсетілген кестені теріңіз.

AB C D E

1 Excel-дегі Мәтін м

әтін М

әтін

МӘ

ТІН2 мәтінді

3 Туралау

Әдістемелік нұсқау.B1:B3, C1:C3, D1:D3, E1:E3 ұяларын біріктіріп оларға қажет мәтінді енгізіңіз. Мәтіндерді

түрлі әдістермен әртүрлі форматта орналастырыңыз. Ұяларды біріктіру үшін Формат – Ұялар (Формат – Ячейки) командасын орындап

Туралау (Выравнивание) парақшасында Ұяларды біріктіру (Объединение ячеек) жалаушасын орнатыңыз.

Ұялардағы мәтінді қажет бағыта орналастыру үшін Формат – Ұялар (Формат – Ячейки) командасын орындап, Туралау (Выравнивание) парақшасынның Бағыт (Ориентация) бөлігінен қажет бағытты таңдаңыз.

Мәтінді форматтау үшін Формат – Ұялар – Қаріп (Формат – Ячейки –Шрифт) командасын, ал ұя жақтауларын сызу үшін Формат – Ұялар – Шекара (Формат – Ячейки – Граница) командаларын пайдаланыңыз. Тапсырма 2

Жұмыс кітабының 2-ші парағының А1 ұясына мәтінді енгізіп төмендегідей етіп форматтаңыз:

EXCEL ЭЛЕКТРОНДЫ ПРОЦЕССОРЫ

КЕСТЕ ТҮРІНДЕ БЕРІЛГЕНМӘНДЕРДІ Өңдеуге арналған.

Әдістемелік нұсқау.Ұядағы мәтінді бірнеше жолға жазу үшін ALT + ENTER пернелерін қатар басыңыз немесе

Формат – Ұялар (Формат – Ячейки) командасын орындап Туралау (Выравнивание) парақшасында Сөздерді тасмалдау (Переносить по словам) жалаушасын орнатыңыз. ТАПСЫРМА 3 ЖҰМЫС КІТАБЫНЫҢ 3-ШІ ПАРАҒЫНДА ТӨМЕНДЕГІ КЕСТЕНІ ЕНГІЗІҢІЗ:

ТОП СТУДЕНТТЕРІНІҢ ТІЗІМІР/с Аты-жөні Туылған жылы Орташа балл1. Асқарұлы Б. 12.05.1982 7,02. Сәрсембаев Б.А. 23.07.1981 8,03. Салғараева Г.И. 01.12.1982 7,5

Топ бойынша орташа балл 7.5Әдістемелік нұсқау.Кестенің бірінші, екінші және соңғы жолдарындағы ұяларды біріктіру үшін қажет ұяларды

белгілеп аспаптар тақтасындағы біріктіру (объединить) батырмасына шертіңіз. Ағымдағы мерзім мен уақытты енгізу үшін функция батырмасын басып, Мерзім және

уақыт категориясын таңдап ТДАТА() басамыз.Ұя жақтауларын сызу үшін аспаптар тақтасындағы Шекара (Границы) батырмасын

пайдаланыңыз.Ұяларды бояу үшін Формат – Ұялар (Формат – ячейки) командасының Түр (Вид)

парақшасын немесе аспаптар тақтасының бояу түрі (цвет заливки) батырмасын пайдаланыңыз.

Тапсырма 4 Жұмыс кітабының 4-ші парағында: а) A1:A12 ұяларына қаңтардан бастап барлық ай аттарын жазыңыз.ә) B1:G1 ұяларына екінші жартыжылдықтың барлық ай аттарын жазыңыз.б) A13:G13 ұяларына апта күндерінің аттарын жазыңыз.

Әдістемелік нұсқауБірінші мәнді енгізіп, қалған мәндерді енгізу үшін автотолтыру маркерін қолданыңыз

(екпінді ұяның немесе белгіленген блоктың оң жақ төменгі бұрышында орналасқан кішкене квадрат).

Сандық мәндерді енгізу және толтыруТапсырма 5 Жұмыс кітабының 5-ші парағында:

С1 ұясына 125,6 санын енгізіңіз. Осы ұяның мәнін C2, C3, С4, С5 ұяларына көшіріңіз және С1 ұясын сандық, С2 ұясын экспоненциалды, С3 ұясын мәтіндік, С4 ұясын мерзімдік, С5 ұясын бөлшек форматта (пішімде) бейнелеңіз;a) Оң сандар жасыл түспен шығатындай, ал теріс сандар қызыл

түспен, нөлдік сандар – көк, мәтіндік ақпараттар сары түспен шығатындай етіп С6 ұясына формат енгізіңіз.

b) A1:A10 ұяшықтарының диапазонын бөлшек сандармен толтырып, проценттік форматтқа қойыңыз.

c) A1:A10 ұяшықтар диапазонын D1:D10 ұяшықтар диапазонына көшіріп, мәндерін екі есеге үлкейтіп жазыңыз. Жаңа диапазон үшін бөлшек формат орнатыңыз;

d) Калькулятордың көмегімен орта мәнді, сандардың санын, мәндер саны және А1:А10 диапазонының ең кіші мәнін тауып, табылған мәндерді 15-ші қатарға жазыңыз.

Автотолтыруды қолданып кесте ұяшықтарын толтыру, берілгендерді қорғау Тапсырма 1

1) А1 ұяшығына 2001 санын енгізу, А2 ұяшығына 2002 санын енгізіңіз. А1:А2 блогын белгілеңіз. Толтыру маркерін А10 ұяшығына дейін алып барыңыз.2) С1 ұяшығына “Дүйсенбі” мәнін енгізіңіз; С2: «Сейсенбі» мәнін енгізіп, С1 және С2 ұяшықтарына курсорды қойып автотолтырудың көмегімен С7 ұяшыққа дейін апта атауларын енгізіңіз.3) В1 ұяшығына “январь” мәнін, В2 ұяшығына “ферваль” мәнін енгізіп автотолтыру арқылы ай атауларын толтырып шығыңыз.

Әдістемелік нұсқауАвтотолтыру арқылы ұяшықтың көшірмесін тізбектерді (арифметикалық және

геометриялық прогрессияны, күн, жыл тізбегін, апта ай, аттарын, т.б.) кестеге жылдам енгізуге болады. Бастапқы ұяшықтарды блокпен белгілеу керек. Тышқан көрсеткіші блоктың оң жақ төменгі бұрышында толтыру маркеріне айналады. Толтыру маркерін (+) керекті ұяшыққа дейін алып бару керек. Автотолтыру оңға қарай немесе төмен қарай орындалады.Ескерту: Егер тышқан көрсеткіші толтыру маркеріне айналмаса, оны төмендегі әрекет арқылы орнатыңыз:Негізгі менюден Сервис Параметрлер… терезесін ашып, оның Түзету (Правка) қондырмасында Ұяшықтарды тасымалдау, Ұяшықтардың мәндерін автолтыру командаларын жалаушалармен белсендіріңіз. Тапсырма 2 1) Жұмыс кітабының 1-бетіндегі берілгендерді толық қорғаңыз, қорғалғанын тексеріңіз, сосын

берілгендерден қорғауды алып тастаңыз.2) Ұяшықтардағы берілгендерді жеке-жеке қорғаңыз, тексеріңіз, қорғауды алып тастаңыз.

Әдістемелік нұсқауҰяшықтардағы берілгендерді, жұмыс кітабының бетіндегі берілгендерді, жұмыс кітабындағы

берілгендерді өзгертуден қорғау үшін сәйкес түрде:Формат Ұяшық Қорғау;Сервис Қорғау Парақты қорғау;Сервис Қорғау Жұмыс кітабын қорғау командаларын орындау керек.Берілгендерден қорғауды алып тастау үшін, осы командаларды Қорғауды алып тастау деп өзгертіп, орындау керек. Тапсырма 3у=x2+1 функциясының [-10; 10] интервалындағы мәндерін автолтыру арқылы есептеңіз.

Әдістемелік нұсқау

3.2-суретА1:В1 ұяшықтарын біріктіріп, берілген формуланы теріп жазамыз. А2 ұяшығына х-тің -10-нан 10-ға дейінгі сандарды жазамыз. В2 ұяшығына формула =A2^2+1 бойынша есептеп, келесі В3 ұяшығынан бастап автотолтыруды орындаймыз.

Оқушылардың өзіндік жұмысы Тапсырма 1 Автолтыру арқылы “2006 жылының күн тізбесін” (Календарь) жасаңыз. Әр

түрлі түске бояп, форматтаңыз (пішімдеңіз).Тапсырма 2 Осы “2006 жылының күн тізбесін” жазған бетіңізді қорғаңыз, тексеріңіз.Тапсырма 3 Нұсқада берілген тапсырмаларды орындаңыз:

Нұсқа [A,B] x[a;b] аралығындағы сандар тізбегінен табу керек

1 [-6;6] Y=2*x Жұп сандар тізбегін2 [-5;5] Y=2*x+1 Тақ сандар тізбегін3 [-20;5] Y=x3 Кубтарының тізбегін4 [-5;3] х2/(х-5) өрнегінің мәндерін5 [-7;7] (2х+4)/(х2-3) өрнегінің мәндерін

Электрондық кестеде формулалар арқылы күрделі кестелер құру Алгебра курсынан бәрімізге белгілі бірден 100-ге дейінгі бүтін сандар квадратын табу

кестесінің көмегімен “абсолюттік” сілтеме түсінігін қарастырайық (4.1-сурет).

0-ДЕН 99-ҒА ДЕЙІНГІ БҮТІН САНДАРДЫҢ КВАДРАТТАРЫНЫҢ КЕСТЕСІ

Единицы

Десятки

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

0 0 1 4 9 16 25 36 49 64 8110 100 121 144 169 196 225 256 289 324 36120 400 441 484 529 576 625 676 729 784 84130 900 961 1024 1089 1156 1225 1296 1369 1444 152140 1600 1681 1764 1849 1936 2025 2116 2209 2304 240150 2500 2601 2704 2809 2916 3025 3136 3249 3364 348160 3600 3721 3844 3969 4096 4225 4356 4489 4624 476170 4900 5041 5184 5329 5476 5625 5776 5929 6084 624180 6400 6561 6724 6889 7056 7225 7396 7569 7744 792190 8100 8281 8464 8649 8836 9025 9216 9409 9604 9801

4.1-сурет

Әдістемелік нұсқау1. Тышқан көмегімен А1 ұяшығын белгілеп, пернетақтадан Квадраттар кестесі мәтінін

енгізіңіз.2. В3 ұяшығына 0, С3 ұяшығына 1 сандарын енгізіңіз. В3 және С3 ұяшықтарын белгілеп алып, толтыру маркерін К3 ұяшығына дейін созыңыз. В3–К3 ұялары 0-ден 9-ға дейінгі сандармен толтырылады. 3. А4 ұясына 0 санын енгізіңіз. Енді осы бағананы 90-ға дейін 10 қадаммен

толтыру керек. Ол үшін Түзету – Толтыру – Прогрессия (Правка – Заполнить – Прогрессия) командасын орындаңыз. Экранда 4.2-суретте көрсетілгендей Прогрессия сұхбат терезесі пайда болады.

4.2- сурет. Прогрессия сұхбат терезесі4. Бағананы сандармен толтыру үшін Тип элементтер тобын басқару бөлімінде

арифметикалық (арифметическая) ауыстырып қосқышын орнатамыз. Орналасу (Расположение) бөлімінде бағана (по столбцам) жолын таңдаймыз. Қадам (Шаг) – 1. Соңғы мән (Предельное значение) – 9.

5. ОК батырмасына басыңыз. А бағанасы 0, 10, 20, ... 90 сандарымен толтырылады. Енді В4 ұясына Функция шебері (Мастер функции) көмегімен санның квадратын есептейтін формуланы енгізу керек. Санның квадраты жол және бағана тақырыптары қосындысының квадраты ретінде есептеледі. Демек, В4 ұясына А бағанасында көрсетілген ондықпен 3-жолдағы бірліктің қосындысын квадраттайтын СТЕПЕНЬ (POWER) формуласын жазу керек. Формуланы жазу үшін осы СТЕПЕНЬ (POWER) функциясын қолданамыз.6. Тышқанды В4 ұясына апарып бір шертіп, ұяны белгілеңіз. 7. Саймандар тақтасындағы – Функция кірістіру (Вставка функции) батырмасын шертіңіз.

Экранда Функция шебері (Мастер функций – шаг 1 из 2) сұхбат терезесі пайда болады. 8. Категориялар (Категории) тізімдер өрісінің ішінен Математикалық (Математические)

жолын таңдау керек.9. Функциялар (Функции) тізімінің ішінен СТЕПЕНЬ (POWER) функциясын таңдап, Ок

батырмасын басыңыз. Функция шебері (Мастер функций – шаг 1 из 2) сұхбат терезесі жабылып, экранда СТЕПЕНЬ (POWER) функциясының параметрлерін енгізуге арналған формула тақтасы ашылады (4.3-сурет).

4.3- сурет. СТЕПЕНЬ (POWER) функциясының формула тақтасы10. Число өрісіне В3+А4 өрнегін пернетақтадан теріп жазамыз (міндетті түрде ағылшын

әріптерімен) немесе тышқанды В3 және А4 ұяларында бір-бір шертеміз, ал “+” белгісін пернетақтадан тереміз. Егер сұхбат терезесі қажет ұяларды жауып тұрса, онда оны тышқан көмегімен төмен тасымалдап қоюға болады. Степень өрісіне 2 санын жазып ОК батырмасын шертеміз.

11. В4 ұясында есептеу нәтижесі: 0, ал формула жолында =СТЕПЕНЬ((B3+A4);2) формуласы пайда болады. Енді осы формуланы басқа ұяларға тасымалдаймыз. Нәтижесі қандай болды? (4.4- суретті қараңыз).

       0 1 2 3 4 5 6 7 8 90 0 1 9 144 21904 ##### ##### ##### ##### #####

4.4 сурет.С4 ұясынан кейінгі ұяларда сандар көрінбейді, себебі олар ұяға толық симай тұр. Ұяларды

тышқан көмегімен кеңейтіңіз. Экранда көрінген сандар сәйкес сандардың квадратына тең емес. Себебі, біз формуланы жол бойымен оңға тасымалдаған кезде Excel формуланы жаңа орынға сәйкес автоматты түрде өзгертті. D4 ұясында 2 санының квадраты емес = D3+C4 формуласы бойынша есептелген санның квадраты жазылған. Дұрыс нәтиже алу үшін кейбір сілтемелерді “абсолюттік” түрде жазу керек, мысалы ондықтарды тек А бағанасынан, ал бірліктерді тек 3- жолдан алу керек. Бұл үшін “абсолюттік” дәлірек айтсақ, аралас сілтемелерді пайдалану керек.

Ұя сілтемесінің кез келген позициясын тұрақты ету үшін оның алдына $ белгісін жазу керек. Ұя сілтемесін тұрақты ету үшін $B$4 түрінде жазу керек. Тек жол нөмірі тұрақты болу үшін сілтемені B$4, ал тек бағана аты тұрақты болу үшін – $B4 түрінде жазамыз.

В4 ұясында жазылған формула басқа ұяларға дұрыс тасымалдануы үшін біз аралас сілтемені пайдалануымыз қажет.12. Формуланы түзету үшін В4 ұясын белгілейміз. Мәтіндік курсорды Формула қатарына

(Строка формул) орналастырып =СТЕПЕНЬ((B3+A4);2) формуласын түзетеміз. Формуладағы В3, А4 салыстырмалы сілтемелерін B$3, $A4 етіп аралас сілтемелерге алмастырамыз.

13. Формула жолында курсорды В3 адресінің алдына қойып, Ғ4 батырмасын шертіңіз. Сілтеме $B$3-ке ауысады. Ғ4 батырмасын тағы бір басыңыз, сілтеме B$3-ке ауысады.

14. Курсорды А4 сілтемесінің алдына орналастырып Ғ4 батырмасын 3 рет басыңыз. $A4 сілтемесі шығады.

15. Enter батырмасын басып редакциялауды аяқтаңыз. Формула =СТЕПЕНЬ((B$3+$A4);2) түріне өзгереді. Сонымен редакциялау режимінде Ғ4 батырмасын әр басқан сайын сілтеме түрі $B$3 B$3 $B3 B3 тізбегі бойынша өзгереді екен.

16. Формуланы кестенің қалған ұяларына толтыру маркері арқылы тасымалдаймыз (алдымен формуланы В4 ұясынан оңға қарай тасымалдап, тышқан батырмасын жібермей тұрып, осы жолды төмен қарай көшіреміз).

Енді кестені безендіруге кірісеміз: Кесте тақырыбы жазылған А1 ұясын белгілеп, Ғ2 батырмасын басыңыз. Редакциялау режимі

іске қосылып, бұрын жазылған мәтін соңында курсор пайда болады. Бос орын пернесін бір басып, 0-ден 9-ға дейінгі бүтін сандар мәтінін енгізіп, Enter пернесін

басыңыз. А1 ұясын қайта белгілеп алып: оның қарпін Times New Roman, мөлшерін 14 пт, сызылымын

жартылай қарайтылған етіп тағайыңдаңыз. Кесте тақырыбын ұяларды біріктіріп ортаға орналастыру керек. Ол үшін А1:К1

диапазонындағы ұяларды белгілеп алып, Форматтау (Форматирование) саймандар тақтасындағы – Біріктіріп ортаға қою (Объединить и поместить в центре) батырмасын шерту керек.

А4:А13 ұялар диапазонын белгілеп, Ctrl пернесін басып тұрып, В3:К3 ұялар диапазонын белгілейміз. Осы диапазондар үшін сызылымды – жартылай қарайтылған, туралауды – ортаға етіп тағайындаймыз.

Бірліктер жолы мен ондықтар бағанасының тақырыбы жазылатын А3 ұясын белгілеңіз. Ұяны диагональ бойынша сызықпен бөліп, оның оң жағы мен төменіне сөздер жазу үшін алдымен 9 бос орын таңбасын енгізіңіз де, Бірліктер сөзін, одан кейін тағы бір бос орын қалдырып, Ондықтар мәтіндерін теріп жазып, Enter пернесін басыңыз.

А3 ұясын қайта белгілеп, қаріп мөлшерін 8, сызылымын жартылай қарайтылған етіп тағайындаңыз.

Менюден Формат – Ұя (Формат – Ячейки) командасын орындаңыз. Экранда Формат ячеек сұхбат терезесі ашылады.

Туралау (Выравнивание) бөліміне тышқанды бір шертіп, қажет бөлімге ауысыңыз (4.5-сурет).

-сурет. Туралау (Выравнивание) сұхбат терезесі. Сөздерді тасымалдау (Переносить по словам) жалаушасын орнатыңыз. Шекаралар (Границы) ішкі бетінде тышқанды бір шертіп, қажет бөлімге ауысыңыз (4.6

сурет). Линия өрісінде сызық түрін таңдаймыз. Бізге үнсіз келісім бойынша тағайындалатын жіңішке сызықты алу қолайлы. Енді бұл сызық ұяның қай жиектеріне қажет екенін көрсету керек.

Тышқанды батырмасында бір шертеміз. Диагональ сызық сұхбаттасу терезесінің ортасында орналасқан үлгіде пайда болады. ОК батырмасын шертіп, сұхбат терезесін жабамыз.

4.6- сурет. Шекара (Граница) сұхбат терезесі. А3 ұясында диагональ сызық пайда болады. Енді Единицы тақырыбы ұяның оң жақ

жоғарғы бұрышында, ал Десятки – сол жақ төменгі бұрышында орналасуы үшін ұя мөлшерін өзгерту керек.

Жолдың биіктігін өзгерту үшін тышқанды жол тақырыбының төменгі жағына орналастырып, тышқанның оң жақ батырмасын басамыз. Жанама менюден Высота строки жолын таңдап, ашылған терезеге: 24,00 санын енгіземіз.

А бағанасының енін де дәл осылай етіп немесе Формат – Бағана – Ені (Формат – Столбец – Ширина) командасын орындап 11,14-ке өзгертіңіз.

В:К бағаналарын белгілеп, Формат – Бағана – Ені (Формат – Столбец – Ширина) командасын орындаңыз. Бағаналар енін 6-ға өзгертіңіз.

Енді кесте тақырыбы мен ұяларға жақтаулар сызамыз. А3:К13 ұялар диапазонын белгілеңіз. Форматтау (Форматирование) саймандар тақтасын-

дағы батырмасын шертіп, кестенің сыртқы жиектерін қалың , ал ішкілерін – жіңішке сызықтармен сызып шығыңыздар.

Бірліктер жазылған 3-жолдың төменгі шекарасы мен ондықтар жазылған бағананың оң жақ шекарасын да қалың сызықтармен сызыңыздар. Ол үшін Форматтау (Форматирование) саймандар тақтасын немесе Формат – Ұя – Шекаралар (Формат – Ячейки – Граница) командасын пайдалану керек.

Кестені дискіге жазып сақтаңыздар. Функциямен жұмыс. Матрицаларды өңдеуде EXCEL функцияларын қолдану Функция шеберiн шақыру үшiн: Саймандар панелiнде арнайы батырма –

функция шеберi бар. Функция шеберiн шақыру арқылы EXCEL стандартты функциялар тiзiмiн оқуға және қолдануға мүмкiндiк бар.

1-тәсiл. Стандартты саймандар панелiнiң Функция шеберi батырмасын қосу арқылы; 2-тәсiл. Енгiзу – Функция…(Вставка-Функция) командасын орындау арқылы.

Матрицалармен жұмыс iстеуге арналған EXCEL–дiң стандартты функцияларын оқып-үйрену арқылы матрицаның анықтауышын табу, санға көбейту, транспонирлеу, екi матрицаның қосындысын, айырмасын, көбейтiндiсiн табу, керi матрицаны табу жұмыстарын автоматтандыруға болады.

Матрицалармен жұмыста қолданылатын стандартты функциялар:МОПРЕД – матрицаның анықтауышын табу;ТРАНСП – матрицаны транспонирлеу.Матрицаны транспонирлеу – оның баған элементтерiн жолға, ал жол элементтерiн бағанға орналасатындай етiп ауыстыру;МОБР –матрицаға керi матрицаны табу.Матрицаға керi матрицаны табу үшiн, алдымен матрицаның анықтауышын табу қажет.

МУМНОЖ –екi матрицаны көбейту.Тапсырма 1 х =1,2, y =3 және z =1,5 болғанда, төмендегі формулалардың сандық мәндерін

есептеңіздер:

1) , 2) , 3) ,

Әдістемелік нұсқау.А1 ұясына “Формулалар бойынша” мәтінін енгізіңіз. А2 ұясына – х, В2 ұясына – у, С2 ұясына – z айнымалыларын енгізіңіздер. А3 ұясына x-тың мәнін, B3 ұясына y-тің мәнін, C3 ұясына z-тің мәнін енгізіңіздер. A5, A6 және A7 ұяларына формулаларды енгізіңіз. Мысалы, бірінші формула бойынша есептеу үшін А5 ұясына =1+A3+A3^2+A3^3 формуласын енгізу керек.

5.1-суретТапсырма 2 Матрицаның анықтауышын табу.

А=

Берiлген матрицаның анықтауышын табу керек.Әдістемелік нұсқау.

1.1. Жаңа жұмыс кiтабын ашыңыз.1.2. Кестенiң B2:G7 ұяшықтар блогына А матрицасының элементтерiн енгiзiңiз.1.3. Көрсеткiштi матрицаның анықтауышы жазылатын К3 ұяшығына орналастырыңыз.1.4. Функция шеберiн шақырыңыз.1.5. Функция шеберiнiң МОПРЕД функциясын шақырыңыз.1.6. Экранға пайда болған МОПРЕД диалогтық терезесiнiң Массив өрiсiне А матрицасының

орналасу облысын енгiзiңiз.1.7. ОК түймесiн шертiңiз.1.8. Жұмыс кiтабының 1-бетiне “Анықтауыш” атауын берiңiз.

Тапсырма 3 Матрицаны санға көбейту.

А=

Әдістемелік нұсқау. А матрицасын 14 санға көбейту керек.1. Жұмыс кiтабының 2-бетiн ашыңыз.2. Кестенiң B3:G8 блогына А матрицасының элементтерiн енгiзiңiз.

3. Нәтижелiк В матрицасы элементтерiнiң орналасу облысын, яғни B12:G17 блогын белгiлеп алыңыз.4. Формула қатарына =14*B3:G8 формуласын жазып, Shift+Ctrl+Enter пернелер комбинациясын басыңыз.5. Бетке “Санға көбейту” атауын берiңiз.

Тапсырма 4 Матрицалардың қосындысын (айырмасын) табу.

A=

B=

А және В матрицаларының қосындысын табу.1. Жұмыс кiтабының 3-бетiн ашыңыз.2. B3:F8 блогына А матрицасының, ал B11:F16 блогына В матрицасының элементтерiн енгiзiңiз.3. Нәтижелiк матрицаның элементтерi орналасатын болысты белгiлеңiз.4. Формула қатарына =B3:F8+B11:F16 формуласын жазып, Shift+Ctrl+Enter пернелер комбинациясын басыңыз (5.3 сурет).5. Бетке “Қосу” атауын берiңiз.6. А және В матрицаларының айырмасын табыңыз.

Тапсырма 5 Матрицаға керi матрицаны табу. А=

-матрицаға керi

матрицаны анықтау.Әдістемелік нұсқау.

1. B3:G8 блогына матрица элементтерiн енгiзiңiз;2. Матрицаның анықтауышын есептеп, G12 ұяшығына жазыңыз.3. Керi матрица элементтерi орналасатын облысты белгiлеп алыңыз.4. Функция шеберiн шақырып, МОБР функциясын орындаңыз.5. МОБР терезесiнiң Массив өрiсiне керi матрица элементтерi орналасқан облысты жазып, Shift+Ctrl+Enter пернелер комбинациясын басыңыз.6. Бетке “Керi” атауын берiңiз.

Тапсырма 6 Төменде берілген кестені толтырыңыздар: 4 тоқсандағы сүт тағамдарының сатылу кестесі

Қазан Қараша Желтоқсан Орташа мән(кг)

Бағалардың қосындысы

Сүт 55 65 70Май 320 340 355Қаймақ 250 273 305Ірімшік 150 164 175Барлығы (кг)

Диаграмма құру және өңдеу Диаграммалар – мәлiметтердi графикалық түрде кескiндеудiң ыңғайлы түрi. Олар берiлген

сандық шамаларды өзара салыстыру мүмкiндiгiн бередi. EXCEL –де екi және үш өлшемдi бiрнеше диаграммалар түрлерi бар. Диаграмма тұрғызу үшiн Диаграмма шеберi деп аталатын функцияны қолдану керек. Диаграмма шеберiн үш әдiспен шақыруға болады:

1-әдiс. Енгiзу диаграмма командасын орындау арқылы;2- әдiс. Стандартты саймандар панелiнiң Диаграмма шеберi батырмасы арқылы;3-әдiс. Командалық мәзiр қатарының Диаграмма командасы арқылы.

Осы әдiстердi пайдаланғанда экранда 4 қадамнан тұратын сұхбат терезелерi бiрiнен кейiн бiрi пайда болады.Қажет ақпараттарды сұхбат терезелерi арқылы енгiзiп, диаграмма тұрғызуға болады. 1-қадам. Диаграмма түрiн анықтау.2-қадам. Диаграмма тұрғызуға қажет мәндер жиыны туралы мәлiметтердi енгiзу.3-қадам. Диаграмма параметрлерiн енгiзу.4-қадам. Диаграмманы орналастыру.

Тапсырма 1 «Базар» деген атпен көкеністер бағасына байланысты диаграмма

тұрғызып әртүрлі түске бояңыз.

Әдістемелік нұсқауДиаграммаға атау енгiзу.

Егер диаграмма шеберi арқылы тұрғызылған диаграммаға атау енгiзiлмесе немесе оны өзгерткiңiз келсе, оны төмендегi әдiстердiң бiрiмен орындауға болады;1-әдiс. Тышқан курсорын екi рет басып, атауға өзгертiп жазу арқылы;

2-әдiс. ұяшық адресiнiң формула қатарында мәтiн енгiзу арқылы;

3-әдiс. Диаграмма шеберiн қайта шақыру арқылы. Диаграммаға мәтiндер енгiзу Кез келген мәтiндi диаграмма аумағына жазғыңыз келсе, электрондық кестенiң формула

қатарына өтiп, қажет мәтiндi енгiзе аласыз. Енгiзiлген мәтiндi белгiлеп , көшiруге де болады. Диаграмма элементтерiнiң көлемiн өзгертуДиаграмма элементтерiнiң көлемiн өзгерту үшiн, өзгерiске ұшырайтын аймақты белгiлеп алып, пайда болған төртбұрышты қара квадраттарын әрi-берi тарту арқылы өзгертедi.Тапсырма 2 Фирма кірістер көрсеткіштерін абсолюттік және пайыздық қатынаста есептеңіздер. Осы мәндер бойынша фирма кірістерінің өсу диаграммасын тұрғызыңыздар. ФИРМА КІРІСТЕРІНІҢ АБСОЛЮТТІК ЖӘНЕ ПРОЦЕНТТІК ҚАТЫНАСТАҒЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Айлар Фирманың 1998 жылғы кірістер көрсеткіші (млн. тенге)

Фирманың 1999 жылғы кірістер көрсеткіші (млн. тенге)

Фирманың 1999 жылғы кірістер көрсеткіші (%)

Қаңтар180 200

Ақпан 195 210Наурыз 200 230Сәуір 213 245Мамыр 240 270Маусым 254 275Шілде 260 281Тамыз 265 290Қыркүйек 280 300Қазан 290 315Қараша 300 323Желтоқсан 325 330Барлығы

Әдістемелік нұсқау

1. Жоғарыдағы кестені теріңіздар. Жол және баған тақырыптары үшін: қаріп – Times New Roman Cyr, мөлшері – 12, сызылымы – полужирный; ал басқа мәтіндер үшін - Times New Roman Cyr, мөлшер 10, сызылым – обычный;

2. Фирма кірістерін 1999 жылдың әр айында осы 1999 жылдың қаңтар айына қатысты проценттік түрде есептеңіз. Формула =(Ci-$C$3)/$C$3 мұндағы: Сi – i-ші айдың сілтемесі;$С$3 – фирманың 1999 жылдың қаңтар айындағы кіріс мөлшерінің абсолюттік сілтемесі.

3. Фирманың 1999 және 1998 жылдар бойынша кірістерінің қосындысын есептеп, әр жыл солңындағы “Барлығы” жолына жазыңыздар.

4. Кірістердің өсімінің орташа мәнін процентбойынша есептеп нәтижесін төртінші бағанның соңғы жолына жазыңыздар.

4. Фирманың 1999 және 1998 жылғы ай сайынғы кірістері бойынша диаграмма тұрғызыңыздар. Диаграмма түрі – гистограмма.

5. Фирма кірістерінің проценттік қатынасы бойынша сызықтық график тұрғызыңыздар.6. Кестенің екінші, үшінші және төртінші бағандары бойынша біріктірілген диаграмма

тұрғызыңыздар (диаграмма түрі: нестандартная–график–гистограмма 2).7. Тұрғызылған диаграммаларды редакциялап қалауларыңызша безендіріңіздер.

Тапсырма 3 "Емтихан сессиясының нәтижесі" кестесінің орташа балы мәндері бойынша дөңгелек диаграмма тұрғызыңыздар. Емтихан сессиясының нәтижесі

№ п/п Ф. А.Т. Математика Эконом. Теория Информатика1. Жиенбекова Т.Б. 8 7 62. ... ...…

Орташа балы

Тапсырма 4 y = sin x функциясының графигін тұрғызыңыз. х аргументінің мәндерін –6 мен 6 аралығында 0,5 қадаммен алыңыздар.

Әдістемелік нұсқау1. А2 ұясына х-ті енгіземіз.2. В2 ұясына –6, С2 ұясына –5,5 сандарын енгізіп, автотолтыру көмегімен оңға қарай 6 дейін

толтырамыз. Мәндер жазылған ұялар экранда толық көріну үшін оларды түгел белгілеп Формат – Баған – Ен (Формат – Столбец – Ширина) командасын орындап сұхбат терезесіне 3 санын енгізіп ОК батырмасына шертеміз.

3. А3 ұясына У-ті енгіземіз. В3 ұясына =Sin(B2) формуласын жазып, формуланы жол бойымен оңға қарай тасымалдаймыз.

X-6,0 -5,5 -5,0 ...

Y0,28 0,7

10,96 …

4. Диаграмма шебері көмегімен алынған мәндер бойынша диаграмма - график тұрғызыңыздар. МӘНДЕР ЖИЫНЫНАН БЕЛГІЛІ БІР МӘНДЕРДІ ТАҢДАУ

Тапсырма 1 Фирма қызметкерлерінің тізімі және әр қызметкердің паспорттық мәліметтері жазылған кесте берілген (фамилиясы, аты, тегі, туған жылы, фирмаға қабылданған жылы). Осы кесте негізінде келесі мәндер: фамилиясы және инициялдары, жасы, фирмадағы жұмыс стажы жазылған басқа кесте құрастырыңыздар.

Әдістемелік нұсқау1. А1: F12 диапазонында фирма қызметкерлерінің паспорттық мәліметтері жазылған кестені

теріңіздер (10 фамилия жазыңыздар):2.

Фирма қызметкерлерінің тізімі

№ р/с Фамилиясы Аты Тегі Туған жылы Жұмысқа кірген жылы1. Жиенбеков Темір Берікұлы 23.05.40 05.09.90... ... ... ... ... ...

3. СЕГОДНЯ(), ГОД(), ДОЛЯГОДА(), МЕСЯЦ() календарлық функцияларымен танысыңыздар.

4. А15:D27 диапазонында төмендегі кестені теріңіздер

Фирма қызметкерлерінің тізімі№ р/с Фамилиясы А.Т. Жасы Стажы

1. Жиенбеков Т.Б. 66 8

... ... ... ...

“Фамилиясы А.Т.” бағанасындағы мәндерді толтыру үшін В17 ұясына =B4&" "&ЛЕВСИМВ(C4;1)&" "&ЛЕВСИМВ(D4;1) формуласын пайдаланамыз. “Жасы” бағанасындағы мәндерді толтыру үшін С17 ұясына =ГОД(СЕГОДНЯ())-ГОД(E4) формуласын жазыңыздар. “Стажы” бағанасындағы мәндерді толтыру үшін D17 ұясына =ОТБР(ДОЛЯГОДА(F4;СЕГОДНЯ();1)) формуласын жазыңыздар.

Тапсырма 2 Шығыс календары. Туған жылы бойынша шығыс календарына сәйкес жыл атын анықтайтын электрондық кесте жасаңыздар.

Әдістемелік нұсқау1. ВПР(), ОСТАТ), ГОД() функцияларымен танысыңыздар.2. Төмендегі кестені теріңіздер.

A B C

1 Туған жылы 14 Апрель, 19492 0 "Мешін"3 1 "Тауық"4 2 "Ит"5 3 "Доңыз"6 4 "Тышқан"7 5 "Сиыр"8 6 "Барыс"9 7 "Қоян"

10 8 "Ұлу"11 9 "Жылан"12 10 "Жылқы"13 11 "Қой"14 Сіздің туған

жылыңыз:"Сиыр"

B1 ұясына туған күн, ай, жылды енгізіңіз, мысалы: 14 апрель 1949, B14 ұясына шығыс календары бойынша жыл атын шығаратын формуланы жазымыз:=ВПР(ОСТАТ(ГОД(B1);12);B2:C13;2)

Тапсырма 3 2 тапсырманы ПРОСМОТР, ИНДЕКС және ВЫБОР функцияларының көмегімен орындаңыздар.

Тізімді сұрыптау. Жазбаларды автосүзбе өткізу. Тапсырма 1 Телефондар анықтамасын жасаңыз.

Телефондар анықтамасыТелефон Фамилиясы А.Т. Мекен-жайы226374 Жиенбеков Т.Б. Байтұрсынов көшесі, 3 үй, пәтер 73423344 Беков И.А. Достық даңғылы, 23 үй, пәтер 33523449 Аханов Б.Б. Абылай-хан даңғылы, 5 үй, пәтер 113663869 Салғараева Г.И. Мақатаев көшесі, 12 үй, пәтер 13724354 Беков И.А. Қонаев көшесі, 13 үй, пәтер 89936348 Бөрібаев Б.Б. Сейфуллин даңғылы, 7 үй, пәтер 45674729 Дүзбаева Р.М. Абай даңғылы, 17 үй, пәтер 89337384 Мұқанова Г.М. Төле-би көшесі, 30 үй, пәтер 16

... ... ...

Әдістемелік нұсқау А1 ұясына “Телефондар анықтамасы”, А2 ұясына Телефон, В2 ұясына “Фамилиясы А.Т.”, С2

ұясына “Мекен-жайы” мәтіндерін енгізіңіздер;

алғашқы 5 жазбаны кәдімгі енгізу режимінде толтырыңыздар; қалған жазбаларды Мәндер – Форма (Данные – Форма) командасын орындап, форма

режимінде енгізіңіздер; кестеде кем дегенде 3 ұқсас фамилия болсын.

Тапсырма 2 Мәндер – Форма – Шарттар (Данные – Форма – Критерии) командасын орындап төмендегі шарттарды қанағаттандыратын жазбаларды қараңыздар: фамилиялары А әрпінен басталатын телефон иелерін шығарыңыздар; даңғылдарда тұратын телефон иелерін шығарыңыздар; телефон нөмірлері берілген 644916-тен үлкен телефон иелерінің фамилиясын

шығарыңыздар.Тапсырма 3 Телефондар анықтамасы кестесіндегі мәндерді:

Мәндер-Сұрыптау- (Данные-Сортировка) командасын орындау керек. телефон нөмірлерінің өсуі бойынша сұрыптаңыздар; фамилияларды алфавит бойынша сұрыптаңыздар; кестеге “Ескертулер” бағанасын қосыңыз; анықтаманың әр жолының “Ескертулер” өрісіне “өте маңызды”, “маңызды”, ”қажет”

мәтіндерінің бірін енгізіңіздер; телефон нөмірін маңыздылығы бойынша сұрыптаңыздар; кестенің телефон нөмірлері маңыздылығы және фамилиялар жазылған бағананыды алфавит

бойынша сұрыптаңыздар.Тапсырма 4

телефон нөмірлері 70-50-50-ден кіші және 30-50-50-ден үлкен жазбаларды сүзбеден өткізіп белгілеңіздер;

белгілеп алынған жазбалар ішінен фамилиясы Б әрпінен басталатындарын белгілеңіздер; кестенің барлық жазбаларын шығарыңыздар; көше немесе даңғыл аты А әрпінен басталатын жазбаларды шығарыңыздар; пәтер нөмірі 13 санымен аяқталатын жазбаларды шығарыңыздар.

Әдістемелік нұсқауМәндер – Сүзбе – Автосүзбе (Данные – Фильтр – Автофильтр) командасын орындап кестедегі жазбаларды автосүзбе көмегімен белгілеңіздер

8.1-суретТапсырма 5 Кестеден мынадай жазбаларды белгілеңіздер:

телефон нөмірінің екінші бөлімінде 50 немесе 30 сандары бар жазбаларды, мысалы 60-50-40. Шыққан жазбаларды көшіріп кестенің төмен жағына орналастырыңыздар;

енді осы шығарған жазбалар ішінен фамилиялары “Ан” әріптерінен басталатын жазбаларды бөліп алыңыздар;

бөліп алған жазбаларды жеке файлға сақтаңыздар.

Әдістемелік нұсқауМәндер – Сүзбе – Кеңейтілген сүзбе (Данные – Фильтр – Расширенный фильтр) командасы арқылы орындаңыздар. Жұмыс кестелерін біріктіру (консолидация)

Біріктіру – бірнеше жұмыс кестелері және жұмыс кітаптарымен орындалатын стандартты операция. Кей жағдайларда консолидация байланысқан формулалар арқылы іске асырылады. Консолидацияға әсер ететін негізгі фактор – жұмыс кестелерінде информацияның орналасуы.

Информация барлық кестелерде бірдей орналасқан болса оны позиция бойынша біріктіруді орындауға болады. Кестелерде информациялар бірдей емес, бірақ кейбір бағанга немесе жолдардағы жазбалар ұқсас болса – котегория бойынша біріктіру орындалады. Егер кестелердегі информациялар мүлдем ұқсас болмаса оларды редакциялап бір қалыпқа келтіру керек. Тапсырма 1 Жұмыс кітабының әр парағында, фирманың әр филиалының жылдың алғашқы үш айындағы тауарлардың сатылуы жайлы есептері енгізілген. Фирманың ай сайынғы тауарларды сату көлемінің өзгерісін диаграмма түрінде көрсету қажет.Филиал № 1Тауар аты

Қаңтар Ақпан Наурыз

А-995 110 10 20В-123 10 10 20А143 20 20 40В-123 30 30 60С-070 40 40 80Д-060 60 60 120Е-130 50 50 100Ф-270 70 70 140T-234 120 20 20M-235 11 11 24

Филиал № 2

Филиал № 3Тауар аты

Қаңтар Ақпан Наурыз

А-995 10 10 20В-123 10 10 20А143 20 20 40Р-234 100 100 100В-123 30 30 60С-070 40 40 80Д-060 60 60 120Е-130 50 50 100Ф-270 70 70 140К-254 10 10 10

Кестелердегі тауарлар және олардың орналасу тәртібі бірдей емес. Сондықтан фирманың ай сайынғы тауарларының сатылуы жайлы қортынды мәлімет алу үшін котегория бойынша біріктіруді орындау керек.

Әдістемелік нұсқауТапсырманы орындау үшін алдымен:

1. Жұмыс кітабының әр парағына жұмыс кестелерін жасау керек (1-парақта №1 филиалдың жұмыс кестесі, 2-ші парақта №2 филиал, 3-ші парақта №3 филиал жұмыс кестесі). Әр жұмыс кестесінде кем дегенде 10 түрлі жазбалар болсын. Кестелерде кейбір тауар аттары қайталанатын болсын. 2. Біріктіру нәтижесі орналасатын жаңа жұмыс кітабын ашып, Мәндер – Біріктіру (Данные – Консолидация) командасын орындаңыз.3. «Біріктіру» («Консолидация») сұхбаттасу терезесінің параметрлерін беріңіз: 3.1. «Функция» өрісінде мәндердің біріктірілуін анықтайтын, көрсететін Сумма функциясын көрсетіңіз.3.2. «Сілтеу» («Ссылка») өрісіне біріктірілетін бірінші жұмыс кестесі орналасқан диапазонды көрсетіңіз. Егер жұмыс кестесі орналасқан кітап жабық болса «Қарау» («Обзор») батырмасына басып қажет файлды тауып алыңыз. Сілтеме диапазонында жолдар санын біріктіруге қажет жолдардан көбірек көрсетуге болады. Жаңа жолдар қосатын болсаңыз біріктіру параметрін өзгертудің қажеті жоқ. «Сілтеу» («Ссылка») өрісіне қажет диапазонды енгізгеннен кейін «Қосу» («Добавить») батырмасына шертіп, оны диапазондар тізіміне қосыңыз.3.3. «Сілтеу» («Ссылка») өрісіне екінші жұмыс кестесі орналасқан диапазонды көрсетіп, оны диапазондар тізіміне қосыңыз. Осы нұсқауды үшінші жұмыс кестесі үшін де орындаңыз. 3.4. Жұмыс кестелерінде информациялардың орналасуы әр түрлі болғандықтан Жоғарғы жол қолтаңбасы (Подписи верхней строки) және Сол жақ бағана мәні (Значения левого столбца) опцияларын орнату керек. Нәтижесінде Excel мәндерді тақырып бойынша таңдап алады.3.5. Біріктіру динамикалық болу үшін Бастапқы мәндермен байланыс орнату (Создавать связи с исходными данными) опциясын орнатып «ОК» батырмасына шертеміз. Нәтижесінде Excel сыртқы сілтеулері бар құрылым жасайды.4. Қажет диаграмманы тұрғызыңыз.

Тапсырма 2 Бірінші тапсырманың бастапқы мәндерін редакциялап, біріктіру диапазонын біркелкі етіңіз. Осы мәндерді біріктіруді орындаңыз: сыртқы сілтеулері бар формулалар көмегімен. Сыртқы сілтеуді қолдану үшін төмендегі

форматты қолданамыз =[Жұмыс_кітабының_аты]Парақ_аты!Ұя_адресі (=[Имя_рабочей_книги]Имя_листа!Адрес_ячейки)

Егер жұмыс кітабының атында, не парақ атында бір немесе бірнеше бос орын болса, онда аты апострофқа алу керек. Мысалы:

Тауар аты

Қаңтар Ақпан Наурыз

Т-234 10 10 20В-123 10 10 20Р-234 20 20 20А143 20 40 40В-123 30 30 60С-070 40 40 80Д-060 60 60 120Е-130 50 20 100Ф-270 70 70 140У-111 40 40 45К-254 30 20 45

=’[2001 жыл бюджеті]1парақ’!A1(=’[Бюджет на 2001 год]Лист1’!A1)Егер жұмыс кітабы жабық, не ағымдағы бумадан басқа жерде болса, онда жұмыс кітабына баратын жолды толық көрсету керек.

Түзету – Арнайы кірістіру (Правка – Специальная вставка) командасының көмегімен. Бұл әдісті қажет жұмыс кестелерінің барлығы ашық болғанда қолданамыз. Әдістің кемшілігі, біріктіру динамикалық емес (статистикалық біріктіру). Бастапқы жұмыс кестесінен мәліметтер диапазонын алмастыру буферіне көшіріп алыңыз. Бағынышты жұмыс кітабын ашып біріктірлген мәндерді орналастыратын ұяны таңдаңыз. Түзету – Арнайы кірістіру (Правка – Специальная вставка) командасын орындап, Қосу (Сложить) жалаушасын орнатып ОК батырмасына шертіңіз. Осы әрекеттерді біріктірілетін барлық жұмыс кестелерінің диапазондары үшін орындаңыз.

Мәндер – Біріктіру (Данные – Консолидация) командасының көмегімен.Тапсырма 3 Бірінші тапсырманың мәндерін толық кесте көмегімен біріктіріңіз.

Толық кестелер. Баспаға шығару Толық кестелер мәліметтер базасында сақталатын информацияны жинақтауға (біріктіруге,

өңдеуге) негізделген. Сонымен бірге толық кестелер кестелік мәліметтерді екі және үш өлшемді кесте ретінде бейнелейді.

Толық кестелер көмегімен кез келген дәрежедегі талдаумен аралық нәтижелерді шығаруға болады.

Толық кестені: Сводная таблица может быть создана на основании данных находящихся: тізімде немесе Microsoft Excel мәліметтер базасындағы мәндер; сыртқы мәліметтер көзі; бірнеше біріктіру диапазоны; басқа толық кестедегі мәндер негізінде жасауға болады.Әр толық кесте 4 аймақтан тұрады: парақ, жол, бағана, мәліметтер.

10.1-суретСонымен бірге толық кестеде мәліметтер базасындағы өрістерге сәйкес батырмалар бар.

Батырмалар толық кесте макетінің жанында немесе аспаптар тақтасында орналасқан. Қажет толық кестені жасау үшін өріс аттары жазылған батырмалардың керегін сйкес аймаққа тасмалдау керек. Аймақтардың атқаратын қызметі төмендегідей:

Жол (Cтрока). Бұл аймаққа орналасқан өрістердің ерекше (уникальные) мәндері толық кесте жолының тақырыбы ретінде қолданылады. Егер бұл аймаққа бір ғана өріс орналасса, онда толық кестедегі жолдар саны осы өрістің ерекше мәндерінің санына тең (нәтижені санамағанда).

Бағана (Столбец). Бұл аймаққа орналасқан өрістердің ерекше (уникальные) мәндері толық кесте бағанасының тақырыбы ретінде қолданылады. Егер бұл аймаққа бір ғана өріс орналасса, онда толық кестедегі бағаналар саны осы өрістің ерекше мәндерінің санына тең (нәтижені санамағанда).

Мәліметтер (Данные). Бұл аймаққа орналасқан өріс мәндері толық кесте ұяшықтарын нәтижелік мәліметтермен толықтыру үшін қолданылады (қосынды, санақ, орта мәнді есептеу және т.б.).

Парақ (Страница). Бұл аймаққа орналасқан өрістердің ерекше мәндері және Бәрі (Все) элементі ашылатын тізім жасау үшін пайдаланылады. Парақ өрісінде әр тізімнен тек бір ғана мән таңдауға болады. Мәліметтер аймағында таңдап алынған мән үшін нәтижелік мәліметтер бейнеленеді. Толық кестенің бұл элементі кестені үш өлшемде бейнелеуге мүмкіндік береді.

Тапсырма 1 Төмендегі кесте негізінде өнімдердің әр түрін, түрлі атқарушылардың әр ай сайын бір регионда сатуынан түскен пайданы көрсететін кесте тұрғызу керек.

МЕНЕДЖЕР АЙ ӨНІМДЕР КІРІС ШЫҒЫС ПАЙДА РЕГИОНАрынов Қаңтар Ет 100,00 50,00 СНГ елдеріАрынов Ақпан Ет 100,00 50,00 РесейАрынов Ақпан Ет 100,00 50,00 РесейАрынов Сәуір Ет 100,00 50,00 РесейАрынов Сәуір Ет 100,00 50,00 РесейБейсенұлы Қаңтар Ет 100,00 50,00 СНГ елдеріБейсенұлы Ақпан Ет 100,00 50,00 СНГ елдеріБейсенұлы Ақпан Ет 100,00 50,00 СНГ елдеріБейсенұлы Сәуір Ет 100,00 50,00 СНГ елдеріБейсенұлы Сәуір Ет 100,00 50,00 СНГ елдеріКәрімов Мамыр Балық 100,00 50,00 СНГ елдеріКәрімов Қаңтар Балық 100,00 50,00 РесейАрынов Ақпан Балық 100,00 50,00 РесейАрынов Наурыз Сүт 200,00 20,00 РесейБейсенұлы Наурыз Сүт 300,00 30,00 СНГ елдеріКәрімов Наурыз Сүт 150,00 100,00 СНГ елдері

Әдістемелік нұсқау

Берілген кестені теріп қалауыңызша безендіріңіз.“Пайда” (Прибыль) өрісінің мәнін формула көмегімен есептеп шығыңыз.Курсорды кестенің кез келген ұясына қойып Мәндер – Толық кесте (Данные –Сводная

таблица) командасын орындаңыз. Ашылған сұхбат терезесіндеТізімде немесе Microsoft Excel мәліметтер базасында (В

списке или базе данных Microsoft Excel) жалаушасын орнатыңыз.Кесте орналасқан диапозонды көрсетіңіз. Егер тізім дұрыс жасалған болса диапазон

автоматты түрде белгіленеді.“Өнім” және “Менеджер” батырмаларын “Жол” («Строка») аймағына тасмалдаңыз.

Алдымен “Өнім” батырмасын, сонан кейін “Менеджер” батырмасын тасмалдаңыз. Себебі “Менеджер” өрісі “Өнім” өрісіне қатысты кіріктірілген (вложенный). “Бағана” («Столбец») аймағына “Ай” батырмасын және “Парақ” аймағына “Регион” батырмасын орналастырыңыз. “Мәліметтер” аймағына “Пайда” батырмасын орналастырыңыз.

Толық кесте орналасатын орынды таңдаңыз.Жасалған толық кесте төмендегідей болады:

10.2-суретБаспаға шығарылатын мәтінді алдын ала көру.

10.3-суретҚұжатты баспаға жiбермес бұрын, алдымен оның қағаз бетiнде қалай орналасқанын арнаулы

алдын ала мәтiн көру режимi арқылы қарап шығуға болады. Бұл бiраз уақытты және қағазды үнемдеуге мүмкiндiк бередi.

Алдын ала көру режіміне көшу үшін стандартты саймандар тақтасындағы Алдын ала көру (Предварительный просмотр) батырмасына шерту қажет. Бұл режимде құжаттың бірнеше беттерін қарап шығуға, экранда беттерді үлкейтуге және кішірейтуге, құжат мәтініне өзгертулер енгізуге болады.

Бұл режимде құжаттың бiр немесе бiрден бiрнеше беттерiн кiшiрейтiлген түрде қарап шыға аламыз, қажет болса, мәтiнге өзгерiстер енгiзуге болады. Мұнда құжаттың бiрнеше беттерiн көру барысында мәтiндi оқу немесе жеке графикалық элементтердi айқын Файл-Алдын ала көру (Файл-Предварительный просмотр) командасын бейнелеу мүмкiн емес. Алайда элементтердiң өзара

орналасуы жайлы толық мәлiмет алып, төменгi сiлтеме қатарларды тез анықтауға болады. Құжатты алдын ала көру батырмасын шертемiз.

“Алдын ала көру” саймандар тақтасының батырмалары:Масштаб - Құжат бейнесiнiң масштабын экранда өзгертедi.Баспаға шығу - “Баспаға шығу” сұхбат терезесiнде анықталған опцияларға сәйкес құжатты

қағазға басуға жiбередi

10.4- суретБет (старница)- шығарылатын беттің параметрі, алдын ала көруі, қағаздың мөлшері толығымен қарастыралады.

10.5-суретҚұжатты баспаға шығару

Ағымдағы құжатты баспаға шығару үшiн:1. Қажеттi құжат экранға шығарылады (ашылады);2. Файл - Баспаға шығару командасын орындаймыз немесе Ctrl+Shift+F12 пернелер комбинациясын басамыз, сонда “Баспаға шығару” сұхбат терезесi ашылады.3. Егер ешқандай параметрлер өзгертiлмейтiндей болса, ОК батырмасын шертемiз.

Баспаға шығару барысында Windows жүйесiнiң Тапсырмалар тақтасындағы принтердiң шартбелгiсi көрсетiлiп тұрады. Баспаға шығаруды болдыртпау үшiн, тышқанды принтер шартбелгiсiне жеткiзiп, оны екi рет шерту керек. Соның нәтижесiнде, экранға шыққан сұхбат терезесi арқылы Құжат-Баспаға шығаруды болдырмау (Документ-Отменить печать) командасы арқылы баспаға шығаруды болдырмауға мүмкiндiк бередi.

10.6-суретБаспаға шығару терезесiн жабу үшiн Принтер-Жабу (Принтер-Закрыть) командасын

орындаймыз.Баспаға құжаттың бiрнеше көшiрмесiн шығару үшін Файл - Баспаға шығару командасын

орындап, “Көшiрмелер” (Копии) бөлiмiндегi Көшiрмелердiң саны (число копии) өрiсiне құжаттың қажеттi көшiрмелер санын тiкелей енгiземiз.

Оқушылардың өзіндік жұмыстарыТапсырма 1Жұмыс парақтарына жеке-жеке атау қойып шығыңыз.

1. Тышқанның көмегімен А бағанасының енін ондағы мәтін толық көрініп тұратындай етіп үлдкейтіңіз. В, С бағаналарының енін ең аз шамаға келтіріңіз.

Тапсырма 2Электрондық кестеге берілгендерді енгізу және түзету.

Кез келген ұяшыққа мәтін, сан, формула енгізуге болады. Жолдар мен бағаналардың өлшемдерін өзгертуге болады: 1- тәсіл. Тышқан курсорын өзгертілетін баған атауының (қатар нөмірінің) бөлу сызығының үстіне алып барып, курсор ↔ түріне енген кезде, сол жақ пернені басып, қажет өлшемге дейін кенейтеміз де, пернені қоя береміз.2- тәсіл. Формат ═> Жол ═> Мөлшер (размер) және Формат ═> Баған ═> Мөлшер командаларын орындау керек.

Егер енгізілетін мәтін цифрдан басталатын болса, онда оны ‘ таңбасымен бастау қажет. Сандарды енгізу =, +, - таңбаларынан немесе бірден цифрді енгізуден басталады. Ондық бөлшек сандардың бүтін бөлігімен бөлшек бөлігі үтір арқылы ажыратылып жазылады. Егер ұяшыққа формула енгізілетін болса, формуланы = таңбасынан бастап енгізу қажет.А1 ұяшығына «Менің аты – жөнім» деген мәтінді енгізіңіз;В1 ұяшығына аты – жөніңізді енгізіңіз;А2 ұяшығына «Туылған жылым» деген мәтінді енгізіңіз;В2 ұяшығына туылған жылыңызды енгізіңіз;В3 ұяшығына ағымдық жылды енгізіңіз;А4 ұяшығына « Менің жасым» деген мәтінді енгізіңіз;В4 ұяшығына «= В3 – В2» формуласын енгізіңіз;2030 – шы жылы қай жаста болатыныңызды есептеңіз;Бос ұяшыққа ағымдық күн мен уақытты енгізіңіз.

Тапсырма 31. Е1: Е7 блогына төмендегі сандар тізбегін енгізіңіз: 11, 20, 30, 100, 130, 150, 220.2. Берілгендерді толық оңға қарай 2-орынға жылжытып, А1: А12 блогындағы ұяшықтарды нөмірлеңіз. 3. D1:D7 блогына ағымдық күннен басталған күндер тізбегін енгізіңіз.4. С1: С7 блогына апта атауларын енгізіңіз.5. Парақтар беттеріне атаулар қойыңыз. Ол үшін тышқан көрсеткішін парақ атауына алып барып, контексті – тәуелді мәзірді шақырыңыз. Көрсетілген командалар тізімінен Атын өзгерту пунктін таңдаңыз және пернетақтадан «кесте» атауын теріп, енгізіңіз. Тышқан көрсеткішін парақтың бірінші бетіне алып барып, беттің атауын өзгертіңіз.

Тапсырма 4EXCEL-мен жұмысты аяқтау.EXCEL-мен жұмысты аяқтап, одан шығу үшін төмендегі келтірілген тәсілдердің бірін пайдалану керек:1-тәсіл: Файл→ Шығу командасын беру.2-тәсіл: EXCEL терезесінің Терезені жабу түймесін басу;3-тәсіл: ALT+F4 пернелерін басу.

Тапсырма 5 Құрастырыңыз:1. Шеткі бұрыштық ұяшықтардан жұмыс кестесін құрыңыз: 1)

факультет аты, 2) мамандық аты, 3) топ нөмірі, 4) сәйкес аты –жөнін және әкесінің атынан тұратын болсын.

2. А10 ұяшығына “Мысал 1” мәтінін диагоналды түрде орналастырыңыз.

3. [-10;10] интервалы жасыл, {10; 20] интервалын қызыл, ал қалған бөлігін көк түспен шығатындай С6 ұяшығының форматын даярлаңыз. Әр жағдайға әртүрлі фон таңдаңыз.

Тапсырма 6А1:А100 (парақ 1) ұяшық диапазонын толтыр. 123,45 санымен; -100 санынан басталатын бүтін сандармен; 7 санынан басталатын теріс сандармен;

10 санынан басталатын, 3 санына бөлгенді қалдық 1 саны болатындай бүтін сандармен;Тапсырма 7 А1:А10 ұяшығының бірінші қатарын толтыр (парақ2)

1. бірінші қатарда бірде бір орын бос қалмайтындай етіп “*” белгісімен толтыру қажет;2. 0.1 санынан бастап қадамы 0,05 болатындай бөлшек сандармен толтырыңыз;3. (-5; 8; 34) сандар тобына қарсы сандармен толтыр;4. ½; ¼; 1/8; …сандарымен;

Тапсырма 8 А1:А100 ұяшық диапазонын сандармен толтыр. В1:В100 ұяшықар диапазонын формуланың көмегінсіз толтырыңыз.1 А массивінің екі еселенген мәндерімен;2 А массивінің 10 есе кемітілген мәндерімен;3 1/Ai + Ai мәндерімен;4 Ai

2 +2*AI+5 мәндерімен.Тапсырма 9  А(5,5) массиві берілген. Массивінің анықтауышын есептеңіз.

Тапсырма 10 10 элементтен тұратын сандар массиві берілген. Осы массивтің ең кіші К9 ұяшығына және ең үлкен элементтін К5 ұяшығына жазыңыз.

Тапсырма 11  25 элементтен тұратын сандар жиыны берілген. Жиынның оң сандарының арифметикалық ортасы мен теріс сандарының абсолюттік шамасының арифметикалық ортасын салыстырыңыздар. Қайсысы үлкен?

Тапсырма 12 А(5,5) және В(5,5) матрицаларына қосу, азайту және көбейту амалдарын орындаңыз.

Тапсырма 13 Функцияның көмегімен х =2, y =3 және z =1,5 болғанда, төмендегі формулалардың сандық мәндерін есептеңіздер:

1) , 2) , 3) ,

Тапсырма 14А1 ұяшығында тегі жазылған, аты және әкесінің аты бөлектеніп, бірнеше бос орын қалдырып жазылған. D1 ұяшығына Оқушылардың аты-жөні жазылатындай етіп, формуласын құрыңыз.

Тапсырма 15Фирманың қызметкерлерінің тізімінің ішінен: бастапқы және соңғы символдары бірдей фамилия санын табыңыз.

Тапсырма 16А2 ұяшығында жазылағн цифрлардың санын жазыңыз.

Тапсырма 17А3 ұяшығындағы сөздің ішінде “а” символы қанша қайталанады, соны санап шығыңыз. Тапсырма 18Жарысқа қатысушылар тізімі және жарыстың нәтижесі, жарыс жеңімпазының аты-жөні шығатындай мәтіндік кесте құрастырыңыз. Тапсырма 19 Тауарлар түрлерінің сатылу тізімін (кестелік мәндер базасы) жасаңыз.

Тауарлар сатылуының бағалық көрсеткішіФирма Тауар Ай Бағасы

КолосНан Қаңтар 120000

Колос Батон Қаңтар 320000Колос Батон Ақпан 135600Атлант М ВАЗ-21009 Қаңтар 59120000Атлант М ВАЗ-2111 Қаңтар 57620000Атлант М ВАЗ-21009 Наурыз 59120000Горизонт Телевизор Ақпан 5020000Горизонт Телевизор Наурыз 5020000Горизонт Телевизор Сәуір 5020000

Кестені Word мәтіндік редакторында теріп, алмасу буферінің көмегімен көшірмесін Excel кестелік редакторына кірістіріңіз. Кестені қалауларыңызша форматтап, безендіріңіздер.

Тапсырма 20 Мәндер – Нәтиже (Данные – Итоги) командасын орындап, бағалардың төмендегідей аралық нәтижелерін шығарыңыздар:

фирмалар бойынша;

әр ай сайын барлық фирмалар арасында; тауарлар бойынша барлық фирмалар арасында.

Тапсырма 21 Әр фирма үшін ай сайынғы тауарлар сатылуындағы бағалық өзгерістерді бейнелейтін диаграмма тұрғызыңыздар.

Тапсырма 22 Өзіңізге ұнайтын тақырыпта диаграмма құрыңыз.Тапсырма 23 у=x2+1 функциясының [-10; 10] интервалындағы мәндеріне байланысты

графиктік түрде диаграмма құрыңыз.Тапсырма 24 ІІ семестрде өткен пәндер бойынша бірінші ағымдық бақылау мен бірінші

аралық бақылаудың кестесіне байланысты диаграмма тұрғызыңыз.Бақылау сұрақтары:

1. EXCEL программасын қалай іске қосуға болады, электрондық кестенің атқаратын қызметі қандай?

2. EXCEL электрондық кестесінде қанша қатар және бағана бар, бос жол және бағана қосу жолын айтыңыз?

3. Екпінді ұяшық дегеніміз не?4. Қаріптің (шрифт) форматын қалай өзгертуге болады?5. Кесте ішіндегі фондық түстерді таңдаудың қандай тәсілдері бар?6. Ұяшықтағы және блоктағы мәліметтерді туралау қалай жүзеге асады?7. Салыстырмалы адрес қалай жазылады?8. Ұя жақтауларын сызу үшін қандай командалар орындалады?9. Ұядағы мәтінді бірнеше жолға жазу үшін қандай батырмаларды басамыз?10. Автотолтыру қалай орындалады?11. Топтың студенттер тізімін автолтыруға енгізуге бола ма?12. Ұяшықтарды, жұмыс кітабын қалай қорғауға болады?13. Математикалық формулаларды есептеуде автолтыруды қолдануға болады ма? Формуланы

қалай қолдануға болады?14. Excel кестелік процессорын қалай іске қосамыз?15. Ехсеl программасындағы функция деген не?16. Функция жазылулары қандай бөлімдерден тұрады?17. Кестенің масштабын қалай өзгертуге болады?18. Функция шеберінің көмегімен арифметикалық ортаны қалай табуға болады?19. Сандарға арналған форматты қалай таңдайды?20. Массивтердің анықтауышын қалай есептеуге болады?21. Массивтерді қосу және азайту амалдары қалай орындалады?22. Диаграмма не үшін құрылады оның қандай типтерін білесің? Диаграмманың аймағын

әртүрлі түстерге қалай бояуға болады?23. Жұмыс кітабында қолданылмайтын парақтарды жоюға бола ма?24. Кеңейтілген фильтр мен Автофильтрдің қандай айырмашылығы бар?25. Кітаптың екі парағын бірі-бірімен қалай байланыстыруға болады?26. Мәліметтерді қандай тәсілдермен сұрыптауға болады?27. Автосүзгі, сүзгі қандай қызмет атқарады?28. Кітаптың екі парағын бірі-бірімен қалай байланыстыруға болады?29. Бірнеше терезелермен жұмыс қалай жасалады?30. Кестелер арасындағы байланыс қалай жүзеге асады?31. Мәндерді біріктіру үшін қандай командалар орындалады?

Зертханалық жұмыс №12 Тақырып: Деректер базасын басқару жүйесі (Access). Электрондық кестелерді пайдалану. Кестелік процессор MsExcel (9 сағат зертханалық, 2 сағат СӨОЖ) Мақсаты: Мәліметтер қорының негізгі ұғымдарымен таныcу, кестені толтыру және жөндеудің негізгі тәсілдерін үйрену, кестелер шеберінің көмегімен мәлеметтер қорын құру, кілт өрісін тағайындау мәліметтер қорын сақтай білу.1. Microsoft Access программасын іске қосыңыз.Пайда болған Microsoft Access терезесінде

Жаңа мәліметтер базасы (Новая база данных) ауыстырып-қосқышын орындаңыз. 2. Жаңа мәліметтер базасы файлы (Файл новой базы данных) сұхбат терезесінде файлға

жаңа Қалалар деген ат беріңіз. Құру (Создать) батырмасын екі рет басыңыз.3. Кестелер тізімінде Мәліметтер енгізу әдісімен кесте құру (Создание таблицы путем ввода

данных) таңбашасын ерекшелеп, тышқанның сол жақ батырмасын басыңыз. ¤ріс1 (поле1). ¤ріс2 (поле2) және т.с.с.стандарттық өрістері бар бағандардан тұратын бос кесте пайда болады. Алдымен төрт өрісі бар кесте құрылады.

4. ¤ріс1 (поле1) және ¤ріс2 (поле2) бағандарының бірінші жолына сәйкесінше 1 және Астана деген мәліметтерді енгізіңіз. Екінші жолына -2 және Алматы. ‡шінші жолына-3 және Талдықорған..

5. Бағандардың атауларын өзгерту үшін жанама менюден Баған атауын өзгерту (Переименовать столбец) командасын таңдаңыз. Осылайша бірінші бағанға Реттік номері, екіншісіне Аты, үшіншісіне Қаланың коды, төртіншісіне Тұрғындар саны атауларын енгізіңіз.

6. Оң жақ жоғарғы бұрыштағы терезені жабу батырмасын басып, кестені жабыңыз. Макеттің өзгерісін немесе кесте құрылымын сақтау кекрек пе? деген сұраққа жауап беру үшін Иә батырмасын басыңыз. Сонда Сақтау (Сохранить) сүхбат терезесі пайда болады, оған терезенің Қалалар атауын енгізу керек. ОК батырмасын басыңыз.

7. Түйінді өрісті қазір құру керек пе? (Ключевое поле задать сейчас?) деген сұраққа Жоқ (Нет) батырмасын басып жауап беріңіз.

8. Microsoft Access программасын жабыңыз.Тапсырма11. Пуск батырмасы арқылы Access-ке кіру.2. Мәліметтер базасын құру диалог терезесіндегі Жаңа база ауыстырып қосқышын басу.3. “Жаңа мәліметтер базасы файлы” диалогтық терезесінде МБ құрылатын буманы таңдап,

жаңа базаның атын енгізу.4. МБ терезесін зерттеп оқып шығу.5. Access-тің негізгі менюін зерттеп оқып шығу. Ол үшін Файл меню командасын шертіп,

оның барлық ішкі командаларын қарап шығу.6. Тура осындай жолмен басқа меню командаларымен де танысып шығу.Тапсырма 21. 1 тапсырмада көрсетілгендей түрде Access-ке кіру.2. Саймандар тақтасын зерттеп оқып шығу: саймандар тақтасындағы батырмаларға тышқанды

алып барып, олардың орындайтын әрекетін оқып шығыңыз.

3. Батырмалардың біреуін шерту арқылы, мысалы, Ашу батырмасын, пайда болған диалог терезесін қарап шығу.

4. Тура осындай тәсілмен Саймандар тақтасының басқа батырмаларымен танысу.

Тапсырма 31. 1 тапсырмада көрсетілгендей Access-ке кіру.2. Анықтамалар алу мүмкіндіктерін зерттеп оқып шығу: ? меню командасын шертіп, Анықтаманы

шақыру пунктін таңдау, “Мазмұн” бөлімінде “Базалармен жұмыс істеу” тақырыбын таңдап, Ашу батырмасын шерту, “Мәліметтермен формаларда жұмыс істеу” тақырыбын таңдап алып, Көрсету батырмасын шертіп анықтаманың осы бөлімін қарап шығу.

3. Тура осындай тәсілмен анықтаманың басқа бөлімдерін қарап шығу.

Тапсырма 41. 1 тапсырмада көрсетілгендей Access-ке кіру.2. Түр/Саймандар тақтасы/Баптау меню командаларын орындай отырып, саймандар тақтасын

баптап шығу.3. Диалогтық терезедегі “Саймандар тақтасы” бөлімінде Кесте конструкторы жалаушасын

шертіп, саймандар тақтасында пайда болған батырмаларды қарап шығыңыздар.4. Тура осындай тәсілмен басқа тақталарды баптап шығыңыздар. Жұмыстың соңында қажет

емес саймандар тақталарын экраннан алып тастаңыздар.5. Диалогтық терезедегі “Командалар” бөліміндегі категорияларды және оларға сәйкес

келетін командаларды қарап шығыңыздар.6. Егер қандай да бір команданы саймандар тақтасына орналастыру қажет болса, онда,

мысалы, Кесте конструкторы категориясы үшін Жол командасын шертіп, тышқанның сол жақ батырмасын шертіп, осы команданы тақтаға тасымалдауға болады. Егер жаңа батырма керек емес болса, онда оны саймандар тақтасынан экранның бос жеріне тасымалдап алып тастаңыздар.

Негізгі кестелерді құруОтырар кітапханасының басқармасы екі кестеге негізделген мәліметтер базасын жасауға

тапсырыс берді. Бірінші кесте оқырмандарға арналған, онда кітапханадан кітап алған оқырман жайлы мәліметтер көрсетіледі. Екінші кесте кітапханадағы оқулықтарды тіркеуге арналсын. 1. Мicrosoft Access программасын іске қосыңыз (Пуск Программы Microsoft Access).2. Microsoft Access терезесінде Жаңа мәліметтер базасы (Новая база данных) ауыстырып - қосқышын қосыңыз. ОК батырмасын шертіңіз.3. Жаңа мәліметтер базасының файлы (Файл новой базы данных) терезесінде \Менің құжаттарым (Мои документы) қаптамасын таңдап алып, файлға Отырар кітапханасы деп ат беріңіз. Файл типі ретінде Microsoft Access мәліметтер базасы алынғанын көресіз. Құру (Создать) батырмасын басыңыз. Жаңа Отырар кітапханасы мәліметтер базасыныің терезесі ашылады. 4. Кестелер панелін ашыңыз.5. Конструктор режімінде кесте құру белгісінде екі рет шертсеңіз кесте құрылымын даярлау бланкісі ашылады.6. Бірінші кесте үшін төмендегідей өрістерді енгізіңіз: өріс атауы өріс типі

1. оқырманның аты-жөні мәтіндік2. кітаптың аты мәтіндік3. кітаптың авторы мәтіндік4. кітаптың нөмірі мәтіндік5. кітап алған уақыты мерзім\уақыты6. бағасы қаржылық

7. Кітаптың нөмірі өрісі мәтіндік өріс екеніне көңіл аударыңыз, өйткені олардың сандық мағынасы жоқ. Кітап нөмірлерін бір-біріне қосуға, көбейтуге, салыстыруға болмайды.8. Болашақ Оқулықтар кестесімен байланыс орнату үшін Түйінді өріс беруіміз қажет. Кітаптың аты өрісін қайталанбайтын өріс ретінде таңдап алуыңызға болады. Бірақ өте үлкен мәліметтер базасында аттары бірдей әр түрлі кітаптар кездесуі мүмкін. Сондықтан біз Кітаптың аты және Кітаптың авторы өрістерінің комбинациясын түйінді өріс ретінде пайдаланамыз. Бланкінің жоғарғы бөлігіндегі өрісті ерекшелеп алыңыз. Тышқанның оң батырмасын шерту арқылы жанама менюді ашыңыз және одан Түйінді өріс (ключевое поле) бөлімін таңдап алыңыз.9. Конструктор терезесін жабыңыз. Терезені жабу кезінде кестеге Оқырмандар деп ат беріңіз.

10. 5-9 бөлімдердегі амалдарды қайталап, Оқулықтар кестесін құрыңыз. Оған төмендегідей өрістер енеді: өріс атауы өріс типі

кітаптың аты мәтіндіккітаптың авторы мәтіндікбаспасы мәтіндікшыққан жылы мерзім\уақыты кітаптың нөмірі мәтіндіккөлемі сандықбағасы қаржылық

11. Көлем өрісін шертіңіз. Бланкінің төменгі бөлігінде ондық белгілер саны 0-ге тең қасиетін беріңіз.12. Бұл кестеге түйінді өріс енгізбесе де болады – берілген тапсырмада ол талап етілмейді.13. Отырар кітапханасы: мәліметер базасы терезесінде құрылған кестелерді кезекпен ашып, оларға он шақты жазбалар енгізіңіз. Жұмысты аяқтап кестелерді жабыңыз. Microsoft Access программасын жабыңыз.

Тапсырма 11. Белгілі бір пәндік саланы таңдап, оның бір объектісін алып, ішкі бірнеше қасиеттерін көрсетіп сипаттау керек, мысалы, объект – кітап, қасиеттері – жазушының аты-жөні, кітаптың аты, инвентарлық нөмірі, шыққан жылы, басып шығарылған жері, баспасы, кітаптің құны.2. Кесте режиміне кіру.3. Құрылған сипаттамаларға сәйкес бірнеше кітаптар туралы мәлімет енгізу.4. Формат/Бағананың атын өзгерту меню командасын қолданып, бағаналарға 1 пунктте берілген атауларды беру.5. Бір бағананы үлкейту үшін тышқанды сол бағананың тақырыбының оң жақ шетіне алып барып, тышқан батырмасын басып тұрып, бағананың шекарасын жылжыту керек. Сол сияқты әрекеттерді Формат/Бағананың ені меню командасын қолданып немесе контекстік менюдің Бағананың ені командасын қолданып істеуге де болатынына көз жеткізу қажет.6. Құрылған кестені сақтау үшін терезені жабу керек, немесе саймандар тақтасында Сақтау батырмасын шерту, немесе Файл/Сақтау командасын орындау керек. Осы әрекеттерді орындау барысында кестенің атын өзгертуге болады.7. Мәліметтер базасы терезесін жаппай тұрып, Кесте ішкі бетінен Ашу батырмасын шертіп, кестеге мәліметтер енгізу қажет.

Тапсырма 2"Кітап" кестесін немесе 1 тапсырмадағы құрылған бір кестені ашу.1. Конструктор режиміне кіру2. ¤рістердің сипаттамаларын көріп шығу.3. Қажет болса ішіндегі бір сипаттаманы өзгерту. Ол үшін курсорды керекті өріске апарып,

Мәліметтер типі бағанасын шертіп, тізімнен керекті сипаттаманы таңдап алу керек.4. Кейбір өрістерге алдын ала сипаттамалар тағайындау. Мысалы, "Шыққан жылы" өрісіне енгізу

бет пердесін (маскасын) бекіту. Ол үшін өріс қасиеттеріне арналған "Жалпы"("Общие") ішкі бетіне келіп 9999 деген бетперде (маскасын) енгізу. Бұл шыққан жыл 4 таңбалы саннан тұратынын білдіреді.

5. Ашу батырмасы арқылы кестені ашып, 5 саннан тұратын кітаптың шыққан жылы мәнін енгізіңіз, оған Access жүйесінің реакциясын байқаңыз.

6. Конструктор режиміне кіріңіз. "Шыққан жылы" өрісі үшін Мәнге шарт беру (Условие на значение) сипаттамасын беріңіз, мысалы Between 1950 And 1998 түрінде. Бұл барлық кітаптардың 1950 ж. және 1998ж. арасында шыққанын білдіреді.

7. Ашу батырмасы арқылы кестені ашыңыз да, кітаптың шыққан жылының мәнін енгізіңіз, мысалы, 1947, жүйенің реакциясын байқаңыз.

8. Конструктор режиміне кіріңіз. “Шыққан жылы” өрісі үшін Қате туралы мәлімет (Сообщение об ошибке) қасиетті беріңіз, мысалы, “Кітап шыққан жылы 1950 және 1998 жылдар арасында жатыр” деген мәліметті енгізіңіз.

9. Ашу батырмасы арқылы кестені ашыңыз, кітап шыққан жылының мәнін енгізіңіз, мысалы, 1999, оған Access жүйесінің қалай жауап беретінін байқаңыз.

10. Тура сол сияқты өрістердің басқа қасиеттерімен де жұмыс істеп шығыңыз.11. Кестедегі жасалған өзгертулерді сақтап қойыңыз.

Тапсырма 31. Кесте шебері режиміне кіріңіз де, Мәліметтер базасында бар кестелер негізінде жаңа кесте

құрыңыз.2. “Қызметкерлер” кестесінен мынадай өрістер алыңыз: “Табельдік нөмір”, “Фамилиясы”,

“Аты”, “Әкесінің аты”, “Лауазымы”, “‡й телефоны”, ал “Клиенттер” кестесінен “Компанияның аты” өрісін алыңыз.

3. Мәліметтерді кестеге енгізіңіз.4. Конструктор режиміне кіріп, кейбір өрістердің атауларын аздап өзгертіңіз.5. 2 тапсырмадағы көрсетілгендей етіп кейбір өрістерге алдын ала сипаттамалар беріңіз.

Тапсырма 41. Конструктор режиміне кіріңіз және белгілі бір пәндік саладан бір объектіні сипаттаңыз (1

тапсырманы қараңыз).2. Конструктордың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, объект сипаттамаларына аттаулар беріп,

олардың типтерін анықтаңыз.3. 2 тапсырмадағы көрсетілгендей кейбір өрістерге алдын ала сипаттамалар беріңіз.

Тапсырма 5

1. Ашу батырмасы арқылы бұрын құрылған кестелердің кез келген бірін ашыңыз.2. Кестені мәліметтермен толтырғанда Түзету (Правка) менюінің командаларын, саймандар

тақтасының батырмаларын және контекстік менюдің қайталанатын мәндерді көшіріп алып керекті орынға қою командаларын пайдаланаңыз.

3. Кестелердегі жасалған өзгертулерді сақтап қойыңыз.Тапсырма 6

1. “Алмастыру” (“Подстановка”) ішкі беті арқылы орнатылатын өріс қасиеттерін қарап шығыңыз, Кестелер режимін пайдаланып “Баспа” жаңа кестесін құрыңыз. Бұл кестеде тек бір ғана өріс болады, оған мынадай баспа атауларын енгізу керек: Ғылым, Жоғары мектеп, Білім, Рауан және т.с.с.

2. 1 тапсырмада құрылған “Кітап” кестесін ашыңыз.3. Конструктор режиміне кіріңіз.4. “Баспа” өрісінің сипаттамаларына арналған “Жалпы” (“Общие”) ішкі бетіне кіріңіз.5. “Басқару элементінің типі” қасиеті үшін “Тізімі бар өріс” деген мәнді таңдаңыз, “Жолдар

шығу көзінің типі” (“Тип источника строк”) қасиеті үшін “Кесте/Сұраныс” мәнін таңдаңыз, “Жолдар шығу көзі”(“Источник строк”) қасиеті үшін – “Баспа” кестесін таңдаңыз, “Қосылған бағана” мене “Бағана саны” үшін 1 деген мәнді көрсетіңіз.

6. Ашу батырмасы арқылы “Кітап” кестесінің мәліметтерді енгізу режиміне кіріңіз.7. “Баспа” өрісіне арналған мәліметтерді енгізуді орындаңыз.8. Кестедегі жасалған өзгертулерді сақтаңыз.

Тапсырма 71. Пуск батырмасын басу арқылы Access-ке кіріңіз.2. Мәліметтер базасын құру сұхбат терезесінде Шеберді іске қосу (Запуск мастера) қанат белгісін

(переключатель) басыңыз.3. “Құру” (“Создание”) сұхбат терезесіндегі Мәліметтер базасы ішкі терезесін таңдаңыз да,

көрсетілген базалардың біреуін, мысалы, Музыкалық коллекция белгішесін таңдаңыз және сұхбат жүрген кезде қойылған сұрақтарға жауап бере отырып, жаңа база құрыңыз.

4. Құрылған базаларды мәліметтерді енгізу және Конструктор режимдерінде қарап шығыңыз.Кестеаралық байланыстарды құру

1. Microsoft Access программасын іске қосыңыз.2. Microsoft Access терезесінде Мәліметтер базасын ашу (Открыть базу данных) ауыстырып-

қосқышын қосыңыз, өткен сабақта құрылған Отырар кітапханасы базасын таңдаңыз, ОК батырмасын шертіңіз.

3. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде Кестелер (Таблицы) панелін ашыңыз. Онда бұрын құрылған Оқырмандар және Оқулықтар кестелерінің таңбашалары барына көзіңізді жеткізіңіз.

4. Аспаптар панелін Мәліметтер схемасы (Схема данных) батырмасын іздестіріңіз. Егер қиындықтар болса, меню жолындағы команданы табыңыз: Сервис Мәліметтер схемасын (Схема данных). Мәліметтер схемасы терезесін ашу үшін, осы тәсілдердің кез-келгенін қолданаңыз. Осы терезенің ашылуымен қатар бір уақытта Кестелерді қосу (Добавление

таблицы) сұхбат терезесі ашылады, бұл қосымша кестеден аралық байланысты құрылатын кесте таңдауға болады.

5. Қосу (Добавить) батырмасын шерту арқылы Оқырмандар және Оқулықтар кестелерін таңдаңыз – Мәліметтер схемасы терезесінде осы кестелердің өріс тізімдері ашылады.

6. SHIFT пернесін басып тұрып Оқырмандар кестесінен екі өрісті ерекшелеңіз: Кітаптың аты және Кітаптың авторы.

7. Осы өрістерді Оқулықтар кестесінің өріс тізіміне әкеліңіз. Тышқан батырмасын жіберген сәтте, Байланысты өзгерту (Изменение связей) сұхбат терезесі шұғыл түрде ашылады.

8. Байланысты өзгерту (Изменение связей) терезесінің оң жақ панелінен байланысқа қосылатын Оқырмандар кестесінен Кітаптың аты және Кітаптың авторы өрістерін таңдаңыз.

9. Байланысты өзгерту (Изменение связей) сұхбат терезесін жауып, Мәліметтер схемасы (Схема данных) терезесінен пайда болған байланысты көріңіз. Байланс сызыған тышқанның сол жақ батырмасын шертіп ерекшелеп алуға болады, ал тышқанның оң жақ батырмасын шерту арқылы, байланысты үзуге және редакциялауға мүмкіндік беретін меню ашылады.

10. Мәліметтер схемасы терезесін жабыңыз. Microsoft Access программасын жабыңыз.Тапсырма 1

1. Қарастырылып отырған пәндік аймақтағы объектілердің арасында қандай байланыс бар екенін анықтау (бұрынғы лабораториялық жұмыстардан).

2. Мәліметтер схемасына қандай кестені енгізу керектігін анықтау.3. Менюдегі Сервис/Мәліметтер схемасы (Сервис/Схема данных) командасы арқылы мәліметтер

схемасын жасау режиміне кіру.4. Байланыс параметріне қажетті тағайындаулар орнату. 5. Мәліметтер схемасын сақтау. Тапсырма 21. 1 тапсырмада жасалған мәліметтер схемасымен жұмыс істеу режиміне кіру.2. Тышқан курсорын кез келген бір 1:М байланысына апарып, байланыс параметрлері

терезесіндегі “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” жалаушасын белгілеу.3. Бағынышты кестемен жұмыс істеу режиміне кіру.4. Бағынышты кестедегі біртұтастық шектеулерді бұзатын мүмкіндік туғызу, мысалы, байланыс

өрісіне басты кестеде жоқ мәнді енгізу. 5. Аccess-тің МБ біртұтастығын қалай қамтамасыз ететіндігін зерттеу.6. “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” жалауша белгісін алып тастап, байланыс

параметрін өзгерту.7. Мәліметтер схемасын сақтау.

Тапсырма 31. 1 тапсырмада жасалған мәліметтер схемасымен жұмыс істеу режиміне кіру.2. Тышқан курсорын кез келген бір 1:М байланысына алып келіп, байланыс параметрлері

терезесінде “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” және “Байланысқан өрістерді каскадты түрде жаңарту” жалаушасын белгілеу.

3. Бағынышты кестемен жұмыс істеу режиміне кіру.4. Бағынышты кестемен біртұтастық шектеулерін бұзу арқылы жұмыс істеу, мысалы, байланыс

өрісінің мәнін басты кестеде жоқ мәнге өзгерту.5. Аccess программасының мәліметтер біртұтастығын қалай қамтамасыз ететінін зерттеу.6. Байланыс параметрін “Каскадты түрде жаңарту” жалаушасын алып тастау арқылы өзгерту.7. Мәліметтер схемасын сақтау.

Тапсырма 4 1. 1 тапсырмада жасалған мәліметтер схемасымен жұмыс істеу режиміне кіру.2. Тышқан курсорын кез келген бір 1: М байланысына алып бару, параметрлер байланысы

терезесінде “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” және “Байланысқан жазбаларды каскадты түрде жою” жалаушаларын белгілеу.

3. Басты кестемен жұмыс істеу режиміне кіру.4. Басты кестемен мынадай әрекет орындау, мысалы, басты кестедегі бағынышты кестемен

байланысы бар жазбалардың біреуін жою. 5. Аccess программасының мәліметтер біртұтастығын қамтамасыз етуін зерттеу.6. “Байланысқан жазбаларды каскадты түрде жою” жалаушасын алып тастау арқылы

байланыстар параметрлерін өзгерту.7. Мәліметтер схемасын сақтау.

8. Басты және бағынышты кестелерді қарап отырып, Аccess программасының мәліметтер біртұтастығын қалай қамтамасыз ететінін зерттеу.Тапсырма 5

1. 1 тапсырмада жасалған мәліметтер схемасымен жұмыс істеу режиміне кіру.2. Тышқан курсорын кез келген бір 1:1 түріндегі байланысқа апарып, байланыстар параметрлері

терезесіндегі “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” жалаушасын белгілеу.3. Бағынышты кестемен жұмыс істеу режиміне кіру.4. Біртұтастық шектеулері бұзылған бағынышты кестемен жұмыс істеу, мысалы, басты кестеде

жоқ мәнді бағынышты кесте байланыс өрісіне енгізу. 5. Аccess программасы мәліметтер біртұтастығын қалай қамтамасыз ететінін зерттеу.6. Байланыс параметрлерін “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” жалаушасын алып

тастау арқылы өзгерту.7. Мәліметтер схемасын сақтау.

Тапсырма 61. 1 тапсырмада көрсетілгендей түрде мәліметтер схемасымен жұмыс істеу режиміне кіру.2. Тышқан курсорын кез келген бір 1:М байланысына апарып, байланыстар параметрлері

терезесіндегі “Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету” жалаушасын белгілеу.3. Біріктіру (Объединение) батырмасын басу.4. Ашылған терезеде байланыстың қай түрі орнайтынын тағайындау. 5. Аccess программасы мәліметтер біртұтастығын қалай қамтамасыз ететінін зерттеу.6. Мәліметтер схемасын сақтау.

Алғашқы қалыпты (форманы) даярлау 1. Microsoft Access программасын қосыңыз.2. Microsoft Access терезесінде Мәлеметтер базасын ашу ауыстырып-қосқышын қосыңыз, өткен

сабақта құрылған Отырар кітапханасы базасын таңдаңыз, ОК батырмасын шертіңіз.3. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде Оқырмандар кестесін ашыңыз.4. Ол кестеге келесі өрістерді қосыңыздар:5. өріс атауы өріс типі

a. Туған жылы мерзім\уақытыb. Мекен-жайы мәтіндікc. Телефоны мәтіндікd. Білімі мәтіндік

6. Жаңа өрістерге қажетті жазба мөлшерін енгізіңіз.7. Access-тің қажетті терезесіне қайта оралыңыз. Кестелер тізімінен Оқырмандар кестесін

ерекшелеңіз де, аспаптар панеліндегі Жаңа объект (Новый объект) батырмасын басыңыз. Тізімінен Автоқалып (Автоформа) объектісін таңдап алыңыз. Нәтижесінде автоматты түрде құрылған және енгізу үшін ашулы тұрған қалып аламыз.

8. Қалыпты конструктор режимінде ашыңыз. Бағасы басқару элементтерін ерекшелеп алып өшіріп, тастаңыз.

9. Кітаптың аты, Кітаптың авторы, Кітаптың нөмірі, Туған жылы, мекен-жайы, Телефоны, Білімі басқару элементтерін жаңа орынға орналастырыңыз.

10. Файл-Сақтау (Файл-Сохранить) командасын орындап немесе Қалыптар конструкторы аспаптар панеліндегі Сақтау (Сохранить) батырмасын басыңыз.

11. Пайда болған Сақтау(Сохранить ) сұхбат терезесіндегі Қалыптың атын енгізу өрісіне қалыптың атын Оқырманның кітапшасы деп көрсетіңіз. ОК батырмасын басыңыз.

12. Қалыптар (Формы) терезесін жабыңыз 13. Қалыптар тізімін алу үшін Мәліметтер базасы (База Данных) терезесіндегі Қалыптар (Формы)

таңбашасын шертіңіз. Осы тізімде Оқырманның кітапшасы деген бірінші қалып пайда болады.14. Microsoft Access программасын жабыңыз.

Тапсырма 11. МБ терезесінің Форма парақшасына кіріңіз.2. Жасау (Создать) батырмасына шертіп Конструктор режимін таңдаңыз.3. Формаға аспаптар тақтасындағы Жазба (Надпись) батырмасының көмегімен мәтін

орналастырыңыз (мысалы,“Бағдарлама кешенін жасаған 10-шы сынып оқушысы Ахметов К.”).4. Жанама меню көмегімен форманың фон түсін өзгертіңіз.5. Формаға орналастырған мәтін үшін оның қарпін, қаріп мөлшерін, қоюлығын, мәтін түсін, фон

түсін қалауыңызша тағайындаңыз.

6. Формаға форманы жабатын “Шығу” батырмасын орналастырыңыз .7. Жасаған форманы сақтаңыз.8. Формалармен көру режимінде жұмыс жасаңыз.

Тапсырма 21. МБ терезесінің Форма парақшасына кіріңіз.2. Жасау (Создать) батырмасына шертіп Конструктор режимін таңдаңыз.3. Формаға бағдарламалық жабдық жайлы мәтін орналастырып, “Шығу” және “Автор жайлы”

деген екі батырма жасаңыз. “Автор жайлы“ батырмасы жаңа форманы ашу керек.4. Форманы және формадағы объектілерді қалауыңызша редакциялаңыз.5. Форма жасаушы жайлы мәліметтері және “Шығу” батырмасы бар форма жасап, оны

редакциялаңыз.6. Формалармен көру режимінде жұмыс жасаңыз.

Тапсырма31. МБ терезесінің Форма парақшасына кіріп, Жасау (Создать) батырмасына шертіп Форма шебері

(Мастер форм) режимін таңдаңыз.2. Жасалған кестелердің бірінің негізінде берілген сұхбаттарды пайдаланып форма жасаңыз.3. Форманы сақтап, онымен көру режимінде жұмыс жасаңыз.4. Форманы Конструктор режимінде редакциялаңыз.5. Форманы сақтап, мәліметтер базасының жазбаларын қозғалу (навигация) батырмаларының

көмегімен қарап шығыңыз.6. Форманың түрін өзгертіңіз. Сұхбат терезесінің 2-ші қадамында: Бір бағаналық, Таспалық,

Кестелік, Тураланған түрлерінің барлығын кезекпен таңдап, оларды жеке форма түрінде сақтаңыз.

7. Форманы Конструктор режимінде редакциялаңыз.8. Формаларды сақтап, мәліметтер базасының жазбаларын қозғалу (навигация) батырмаларының

көмегімен қарап шығыңыз.Тапсырма 4

1. МБ терезесінің Форма парақшасына кіріп, Жасау (Создать) батырмасына шертіп Автоформа: бір бағаналық (в столбец) режимін таңдаңыз.

2. ¤зіңіздің бір кестеңіздің негізінде форма жасаңыз.3. Форманы сақтап, онымен көру режимінде жұмыс жасаңыз.4. Форманы Конструктора режимінде редакциялаңыз.5. Форманы сақтап, мәліметтер базасының жазбаларын қозғалу (навигация) батырмаларының

көмегімен қарап шығыңыз.6. Осы тәсілмен Автоформа режимінде: таспалық және кестелік форма түрлерін жасаңыз.7. Форманы Конструктора режимінде редакциялаңыз.8. Формаларды сақтап, мәліметтер базасының жазбаларын қозғалу (навигация) батырмаларының

көмегімен қарап шығыңыз.Тапсырма 5

1. МБ терезесінің Форма парақшасына кіріп, Жасау (Создать) батырмасына шертіп Конструктор режимін таңдаңыз.

2. ¤зіңіздің бір кестеңіздің негізінде бірнеше өрістерден тұратын форма жасаңыз. 3. Әр өріс үшін жазба жасаңыз (надпись).4. Форманы және ондағы объектлердің қасиеттерін өзгертіп қалауыңызша редакциялаңыз.5. Формада “Жазбалармен қозғалу” категориясынан: Бірінші жазба, Соңғы жазба, Келесі жазба,

Алдыңғы жазба батырмаларын жасаңыз.6. Форманы сақтап, мәліметтер базасының жазбаларын қозғалу (навигация) батырмаларының

көмегімен қарап шығыңыз.Тапсырма 6

1. МБ терезесінің Форма парақшасына кіріп, Жасау (Создать) батырмасына шертіп Конструктор режимін таңдаңыз.

2. Түр – Тақырып – Форма ескертпесі (Вид – Заголовок – Примечание формы) командаларын орындап, тақырып аймағын жасап, ол жерге жазба орналастырыңыз

3. Формаға бірнеше батырма орналастырыңыз, мысалы, бірінші жазбаға ауысу, форма ашу, форманы жабу, жазба қосу.

4. Форманы және ондағы объектлердің қасиеттерін өзгертіп қалауыңызша редакциялаңыз.5. Форманы сақтап, онымен көру режимінде жұмыс жасаңыз.

Тапсырма 71. Бұрын жасалған кестелер ішінен 1:М байланысы бар кестелерді таңдап алыңыз.2. Кестелердің қайсысының негізгі, қайсы бағынышты екенін анықтаңыз.3. Бұрын жасалған формалардың қайсын көпкестелік форма жасау үшін пайдалануға болатынын

анықтаңыз. Негізгі кесте үшін форманың бағаналық түрін таңдаңыз, бағынышты кесте үшін таспалық немесе кестелік түрді таңдаңыз. Негізгі кесте үшін форманы Конструктор режимінде ашыңыз.

4. Бағынышты форма/басылым (Подчиненная форма/отчет) батырмасының көмегімен бағынышты форма орналастыратын аймақты жасап, бағынышты форма ретінде қай форманы алатындығыңызды көрсетіңіз.

6. Форманы және ондағы объектлердің қасиеттерін өзгертіп қалауыңызша редакциялаңыз.7. Форманы сақтап, онымен көру режимінде жұмыс жасаңыз.

Таңдамаға сұранысты құруБұл жұмыста көлемі 500 беттен, бағасы 150 теңгелен аспайтын кітаптарды іріктеп алатын таңдамаға сұранысты құрамыз. 1. Microsoft Acceess программасын іске қосыңыз.2. Miсrosoft Access терезесінде мәліметтер базасын ашу (открыть базу данных) ауыстырып-қосқышын

қосыңыз, өткен сабақта құрылған Отырар кітапханасы базасын таңдаңыз, ОК батырмасын шертіңіз.3. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде Сұраныс (запросы) панелін ашыңыз. Конструктор

режімінде сұраныс құру (Создание запросов в режиме конструктора) белгісін екі рет шертсеңіз, сонда үлгі бойынша сұраныстың бланкісі ашылады.

4. Кесте қосу терезесінде Оқулықтар кестесін таңдап, Қосу (Добавить) батырмасын шертіңіз. Кесте қосу (Добавление таблицы) терезесін жабыңыз.

5. Оқулықтар кестесінің өрістер тізімінен қорытынды кестеге енгізілетін Кітаптың аты, Кітаптың авторы, Көлемі, Бағасы өрістерін таңдаңыздар. Таңдауды өріс атауларын екі рет шерту арқылы жүргізіңіз.

6. Көлем өрісі үшін сұрыптау шартын беріңіз. Сол өрістің Сұрыптау шарты (Условие отбора) жолына мына шартты енгізіңіз: <500. Сонда кестеден көлемі 500 – ден аспайтын кітаптар іріктеліп алынады.

7. Бағасы өрісіне сұрыптау шартын беріңіз. Сәйкес жолға <150 өрнегін енгізіңіз. Енді кестеден бағасы 150 теңгеден кем болатын басылымдар ғана іріктеліп алынады.

8. ‡лгі бойынша сұраныс бланкісін жабыңыз. Сұранысты жабу кезінде оған Кітаптарды таңдау деген ат беріңіз.

9. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде жаңа құрылған сұранысты ашыңыз да, қорытынды кестені қарастырыңыз. Оның мазмұндылығы №2 зертханалық жұмыста Оқулықтар кестесіне енгізілген жазбаларға тәуелді. Егер ешбір басылым сұрыптау шартына сәйкес келмесе және ашылған қорытынды кестеде бірде – бір мәліметтер болмаса, онда негізгі кестелерді оған сұраныстың жұмысын тексеруге мүмкіндік беретін мәліметтермен толтырыңыздар.

10.Зерттеу аяқталған соң ашық объектілердің барлығын жауып, Microsoft Acceess программасын жабыңыз.Тапсырма 1

1. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар (Запросы) парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шерту.

2. Қарапайым сұраныс (Простой запрос) режимін таңдау.3. Алынған мәліметтерді қарап шығу .

Тапсырма 21. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп,

Қарапайым сұраныс режимін таңдау.2. Белгілі бір өрістерінде қайталанып келетін мәндері бар кестені таңдау (Маркасы, Түсі өрістері секілді).3. Қарапайым нәтижелік (итоговый) сұраныс жасау. Ол үшін сұхбаттасудың екінші қадамында

Қорытындылар (Итоги) батырмасын басу.4. Ашылған сұхбаттасу терезесіндегі сандық өрістер үшін қорытынды мәндерді есептеуді енгізу).5. Алынған мәліметтерді қарап шығу керек .6. Бастапқы кесте үшін “Жазбаларды санау” (“Подсчет записей”) қатарына жалауша қойып қорытынды

сұраныс құру қажет.7. Алынған мәліметтерді қарап шығу керек .

Тапсырма 39. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп,

Конструктор режимін таңдау.10. Сұраныс құруға қажетті кестені таңдау.11. Осы сұранысты құру сұхбат терезесінде керекті өрістердің барлығын көрсету.12. Белгілі бір өріс мәліметтерін олардың өсуі бойынша реттеп сұрыпталатындай етіп орналастыру.13. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.14. Таңдау шарты (Условие отбора) қатарына кестеден жазбаларды таңдау критериін енгізіп, сұранысты

өзгерту, мысалы, Түсі өрісі үшін “ақ” мәнін көрсету.

15. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.16. Немесе (Или) қатарын қолданып, жазбаларды кестеден таңдау шартын күшейту, мысалы, Түсі өрісі

үшін “ақ” мәнін, ал Маркасы өрісі үшін “Жигули” мәнін көрсету.17. Сұраныс сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.18. Жазбаларды кестеден таңдау шартын өзгерте отырып, осы сияқты әрекеттерді бірнеше рет қайталап

орындау.

Тапсырма 41. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп,

Конструктор режимін таңдау.2. Сұраныс құру үшін екі немесе одан да көп байланысқан кестелерді таңдау.3. Бірнеше кестелерден таңдап ала отырып, осы сұранысты құру сұхбат терезесінде керекті өрістердің

барлығын көрсетір шығу.4. ¤рістердің біреуіне сұрыптау шартын енгізу.5. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.6. Таңдау шарты (Условие отбора) қатарына кестеден жазбаларды таңдау критериін енгізіп, сұранысты

өзгерту.7. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.8. Жазбаларды кестеден таңдау шартын өзгерте отырып, осындай әрекеттерді бірнеше рет қайталап

орындау.

Параметрлі сұраныс құруСұрыптау шарты қалай жүмыс істейтінін біз жоғарыда қарастырдық, бірақ оның өзіндік

кемшіліктері бар. Мәліметтер базасын қолданушы жобалаушы дайындаған сұраныстармен жұмыс істейді. Мысалы, егер жобалаушы бағасы 150 тенгеден арзан кітаптарды іріктеп алатын сұраныс даярласа, оны қолданушы бағасы 100 тенгеден арзан кітаптарды іріктей алмайды, өйткені ондай сұраныс жоқ.

Параметрлі сұраныс қолданушыға мәліметтерді сұрыптаудың критериін өзі енгізуге мүмкіншілік туғызады.

Кітаптарды іріктегенде сұранысты іске қосқаннан кейін ақырғы бағаны қолданушының өзі енгізетіндей сұраныс даярлайық.1. Microsoft Acceess программасын іске қосыңыз.Miсrosoft Access терезесінде мәліметтер базасын ашу (открыть базу данных) ауыстырып-қосқышын қосыңыз, өткен сабақта құрылған Отырар кітапханасы базасын таңдаңыз, ОК батырмасын шертіңіз.Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде Сұраныс (запросы) панелін ашыңыз. Конструктор режімінде сұраныс құру таңбашасына екі рет шертсеңіз, үлгі бойынша сұраныстың бланкісі ашылады.Оқулықтар кестесіне негізделген, келесі өрістерден тұратын таңдамаға сұраныс даярлаңыздар:кітаптың аты мәтіндіккітаптың авторы мәтіндікбағасы мәтіндікбаспасы мәтіндік2. Сұранысты іске қосқанда қолданушы қажетті мәнді енгізетін хабар ала алатындай етіп Бағасы өрісінің Сұрыптау шарты (условия отбора) жолын толтыру кажет..Қолданушының назарыны арналған мәтін тік жақшаға алынуы қажет.Егер біз бағалары 400 ден қымбат кітаптарды іріктеп алғымыз келсе > 400 деп жазар едік. Егер бағасы100 тенгеден арзан кітаптар қажет болса, онда < 100 деп енгізер едік. Бірақ біз бағаны таңдау мүмкіндігін қолданушының өзіне берсек, онда < [ең жоғарғы бағаны енгіз] деп жазуымыз қажет.3. Сұраныс (запросы) терезесін жабыңыз. Жабу кезінде оны Оқулықтарды таңдау деген тапен сақтап қойыңыз.4. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде Сұраныс (Запросы) панелін ашыңыз және Кітаптарды таңдау сұранысын іске қосыңыз. Сонда экранда Параметрдің мәнін енгіз (В ведите значение параметра) деген жазуы бар терезе ашылады.

5. ¤зіңіз қалаған мәнді енгізіп, ОК батырмасын басыңыз.Оұулықтар кестесіндегі енгізілген мәтіндерге байланысты сұраныстың нәтижесі – қорытынды кесте алынады.5. Мәліметтер базасының барлық объектілерін жабыңыз. Miсrosoft Access программасын

жабыңыз.

Тапсырма 11. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп,

Конструктор режимін таңдау.2. Сұраныс құратын кесте таңдап, керекті өрістердің барлығын көрсету.3. Кез келген бір сандық өріске ІN операторын қолданып, Таңдау шарты (Условие отбора) қатарына

кестеден жазбаларды таңдау критериін енгізу, мысалы, IN (50, 100, 150). ¤рнектерді құру кезінде Құрастырушыны (Построитель) қолдану.

4. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.5. IN операторының көмегімен жазбаларды кестеден таңдау шартын өзгерте отырып, осындай әрекеттерді

бірнеше рет қайталап орындау. 6. Бірнеше кестелерді байланыстырып, тағы да осындай сұраныс жасау.

Тапсырма 21. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп, Конструктор режимін таңдау.2. Сұраныс құруға кесте таңдау және керекті өрістердің барлығын белгілеу.3. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.4. Есептелінетін өрісті өзгерте отырып және бірнеше өзара байланысқан кестелерді пайдаланып, осындай әрекеттердің бірнешеуін орындау.

Тапсырма 31. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп, Конструктор режимін таңдау.2. Сұраныс құратын кесте таңдап, керекті өрістердің барлығын көрсету.3. Кестеден жазбаларды таңдау критерийлерін жұмыс барысында тұтынушының өзі сұхбаттасу терезесінде енгізетіндей етіп, сұраныс құру.4. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.5. Критерий енгізілетін өрісті өзгерте отырып, осындай әрекеттерді бірнеше рет қайталап шығу. 6. ¤зара байланысқан бірнеше кестелерді пайдалана отырып, жазбаларды таңдау критерийлерін тікелей енгізу әрекеттерін қайталап орындап шығу.

Тапсырма 41. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар (Запросы) парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп, Айқасқан сұраныс (Перекрестный запрос) режимін таңдау.2. Кез келген бір екі өрісінде қайталанып келетін мәндері бар кестелерді таңдау (мысалы, Маркасы, Түсі өрістері).3. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.4. Егер сұхбаттасудың 4-қадамында “Әрбір қатарға қорытынды мән есептеу керек пе? Иә” жалаушасы белгіленген болса, онда сұраныстан алынған мәліметтерде “Қорытынды мән” графасы болады. Осы жалаушаны іске қосып немесе алып тастай отырып, айқасқан сұраныстар жасау процесін бірнеше рет қайталау қажет. Сонымен қатар есептеу түрін де өзгерту қажет, мысалы, жалпы қосынды емес, орташа мәнді, максимумды, минимумды, т.б. есептеу керек. 5. Сұранысты сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.6. Есептеудің бірнеше түрлерін қолданып, осы әрекеттерді басқа кестелер үшін де орындау керек.

Тапсырма 51. Мәліметтер базасы терезесіне кіріп, Сұраныстар (Запросы) парақшасындағы Жасау (Создать) батырмасын шертіп, Бағынышты емес жазбалар (Записи без подчинения) режиміне кіру.2. Осы сұранысты құру кезінде қандай кестелермен жұмыс істеу керектігін, оның қайсысы негізгі, қайсысы бағынышты екендігін анықтау керек.3. Әр түрлі кестелер үшін бірнеше рет сұраныстар жасау.4. Алынған нәтижелердің дұрыстығын тексеріп, керек болған жағдайда кестелердегі мәліметтерді түзету қажет. Тапсырма 61. Мәліметтер базасы терезесіндегі Сұраныстар (Запросы) парақшасына кіру.

2. Сұраныс (Запрос) менюін және саймандар тақтасының батырмаларын қолдана отырып, кез келген бір кестеге сұраныс құру.3. Сұраныс (Запрос) менюінің барлық мүмкіндіктерін зерттеп шығу.4. Сұраныстарды құру кезінде қолданылатын саймандар тақтасындағы батырмалардың мүмкіндіктерімен танысып шығу.5. Сұраныстарды сақтап, алынған мәліметтерді қарап шығу.

Қорытынды сұраныс дайындауОқулықтар кестесіне кітапханадағы барлық оқулықтардың параметрлерін енгізе отырып

түгел толықтырсақ, онда барлық оқулықтардың орташа көлемін және орташа бағасын білуге болады. Қандай да бір сандық өрістің барлық жазбаларына қолданылатын есептеулерді қорытынды сұраныс дейді. Қорытынды сұраныста өрістің барлық ұяшықтары бойынша орта мәннің шамасы мен мәндерінің қосындысын есептеуге, өрістегі мәліметтердің ең үлкен немесе ең кіші мәндерін табуға және басқа да қорытынды функцияны орындауға болады. Қорытынды сұраныстар да, таңдаммалы сұраныстар сияқты үлгі бойынша сұраныс бланкісінің көмегімен дайындалады.

Айталық, кітіпханада оқулықтың үш категориясы: экономикалық, заң және техникалық болсын. Біздің мақсатымыз - әрбір категориядағы әдебиеттің орташа бағасын анықтайтын қорытынды есепті шығару.1. Microsoft Access программасын іске қосыңыз (Пуск Программы Microsoft Access.)2. Microsoft Access терезесінде Мәліметтер базасын ашу (Открыть базу данных) ауыстырып қосқышын қосып, бұрын даярланған Отырар кітапханасы базасын таңдаңыз да, ОК батырмасын шертіңіз.3. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесіндегі Кестелер (Таблицы) панелін ашыңыз. Онда Оқулықтар кестесін таңдаңыз.4. Конструктор таңбашасын шерту арқылы кестені жобалау режімінде ашыңыз – мұнда біз әрбір кітап қай категорияға жататыны туралы мәліметтер сақталынатын қосымша Категория өрісін құра аламыз. 5. Кестенің құрылымының басына жаңа өріс енгізіңіз. Ол үшін бірінші өрісті (Кітаптың аты) ерекшелеп алып, INSERT батырмасын басыңыз. 6. Жаңа өрістің атын енгізіңіз – Категория және оның типін анықтаңыз – мәтіндік.7. Конструктор терезесін жабыңыз. Жабар алдында, кестенің құрылымын өзгерту қажеттілігін құптаңыз.8. Оқулықтар кестесін ашып, оның әрбір категориясын мазмұнды мәліметтермен толтырыңыз. Әрбір категориядағы басылымдардың бағасын еркіңізше қойыңыз. Кестенің басқа өрістерін толтырмай-ақ қоюыңызға болады, өйткені олар қорытынды есептеулерді жүргізгенде қатыспайды.9. Оқулықтар кестесін жабыңыз.10. Отырар кітапханасы: мәліметтер базасы терезесінде Сұраныс (Запросы) панелін ашыңыз.11. Конструктор режіміндегі сұранысты құру белгісін екі рет шертіңіз. Ашылған Кестелерді қосу (Добавление таблицы) терезесінен Оқулықтар кестесін таңдаңыз, соның негізінде қортынды сұраныс дайындалды. Кестелерді қосу терезесін жабыңыз.12. Оқулықтар кестесінің үлгі бойынша сұраныс бланкісіне келесі өрістерді енгізіңіз. Категория, Кітаптың аты және Бағасы.13. Бағасы өрісі үшін өсуі бойынша сүрыптауды қосыңыз.14. Microsoft Access аспаптар панелінен Топтық амалдар батырмасын немесе меню жолын (Вид → Групповые операции) қолданыңыз. Бұл команда бланкінің төменгі бөлігінде Топтық амалдар (Групповые операции) жолын шығарып алу үшін қажет. Соның негізінде қорытынды есептеулер даярланады. Сұраныс үшін іріктелініп алынған барлық өрістердің осы жолына Топтау (Группировка) мәні енгізіледі.15. Топтау жүргізілген өріс үшін (Категория) Топтық амалдар (Групповые операции) жолында Топтау мәнін қалдырыңыз. Басқа өрістердің осы жолына қорытынды функцияларды енгізуге болады. Ол үшін осы жолда тышқанның батырмасын шерту арқылы ашылатын тізімді алуға болады. Соның ішінен осы өрістегі мәндерге қолданылатын қорытынды функцияны таңдаймыз.16. Бағасы өрісіне басылымдардың орта құнын анықтап беретін Avg қорытынды функциянын енгізіңіз.

17. Кітаптың аты өрісіне Count қорытынды функциянын тағайындаңыз. Count функциясы - топқа кіретін жалпы жазбалар санын анықтайды.18. ‡лгі бойынша сұраныс бланкісін жауып, оны Кітаптардың орта құны деген атпен сақтап қойыңыз. Дайын болған сұранысты іске қосып, дұрыстығын тексеріп көріңіз.19. Мәліметтер базасының барлық обьектілерін жабыңыз. Microsoft Acces программасын жабыңыз.

Оқушылардың өзіндік оқытушымен жұмысының тапсырмалары

Тапсырма 1 1. Мәліметтер базасы терезесіндегі Басылымдар (Отчеты) парағына кіріп, Жасау (Создать)

батырмасын басу.2. Басылымдар шебері (Мастер отчетов) режимін таңдау.3. Бір кесте негізінде басылым жасау жолдарын қадамдарға сәйкес орындап шығу.4. Алынған басылымды қарап шығу .

Тапсырма 21. Мәліметтер базасы терезесінде Басылымдар (Отчеты) парағына кіріп, Жасау (Создать)

батырмасын басу және Басылымдар шебері (Мастер отчетов) режимін таңдау.2. Бір кесте негізінде басылым жасау жолдарын қадамдарға сәйкес орындап шығу, бірақ

мәліметтерді топтастыруға көбірек көңіл бөлу. Алынған басылымды қарап шығу.3. Мәліметтерді сұрыптауға көңіл бөле отырып басылым жасау. Алынған басылымды қарап

шығу.4. Сандық өрістер үшін нәтижелер шығаруға көңіл бөле отырып басылым жасау. Алынған

басылымды қарап шығу.5. Барлық алынған басылымдарды талдап шығу.

Тапсырма 31. Мәліметтер базасы терезесінде Басылымдар (Отчеты) парағына кіріп, Жасау (Создать)

батырмасын басу және Басылымдар шебері (Мастер отчетов) режимін таңдау.2. Бірнеше кестенің негізінде басылым жасау қадамдарын 1-тапсырмадағыдай етіп

орындап шығу. Алынған басылымды қарап шығу.3. Басылымдар жасау кезіндегі және 2-тапсырмадағы мүмкіндіктерді зерттеп шығу, бірақ

мұнда басылым бірнеше кестелер негізінде құрылатын болсын. Алынған басылымды қарап шығу.

4. Барлық алынған басылымдарды талдап шығу.Көшіру амалын қолданып мәліметтерді енгізуОтырыр кітапханасы мәліметтер базасының Оқулықтар кестесіндегі кейбір мәліметтерді

жаңа Менің кітапханам мәліметтер базасының Менің оқулықтарым кестесіне көшірейік.1. Microsoft Acces программасын іске қосыңыз.2. Жаңа Менің кітапханам мәліметтер базасын құрыңыз.3. Конструктор режімінде жаңадан Менің оқулықтарым кестесін құрыңыз. Бұл кесте келесідей өрістерден тұратын болсын:

өріс атауы өріс типі Кітаптың аты мәтіндік Кітаптың авторы мәтіндік Баспасы мәтіндік

Шыққан жылы мерзім/уақыты Кітаптың нөмірі мәтіндік Көлемі сандық Бағасы қаржылық4. Тағы бір Accessті іске қосыңыз және ондағы Отырар кітапханасы мәліметтер базасын ашыңыз.5. Тізімнен Оқулықтар кестесін тауып, оны кесте режімінде ашыңыз.Кестенің жоғарыда аталған өрістеріне сәйкес жазбаларын ерекшелеп алыңыз.6. Ерекшеленген жазбаларды алмасу буферіне орналастырыңыз.7. Менің кітапханам мәліметтер базасына өтіп, Менің оқулықтарым кестесіндегі бірінші жолын ерекшелеп алыңыз.

8. Сонан соң алмасу буферіндегі мәліметтерді қойыңыз. Экранда хабар пайда болады: Келесі жазбалар санын кірістіруге әрекет жасалуда: 9. Жазбалар қойылсын ба? Иә деп жауап беріңіз. Алмасу буферіндегі мәліметтер жаңа кестеге енгізіледі.

Тапсырма 11. Мәліметтер базасы терезесінде Басылымдар (Отчеты) парағына кіріп, Жасау (Создать) батырмасын басу.2. Автобасылым: бағанаға (Автоотчет: в столбец) режимін таңдау.3. Бір кесте негізінде басылым жасау және алынған басылымды қарап шығу.

Тапсырма 21. Мәліметтер базасы терезесінде Басылымдар (Отчеты) парағына кіріп, Жасау (Создать)

батырмасын басу.2. Автобасылым: таспалық (Автоотчет: ленточный) режиміне кіру.3. Бір кесте негізінде басылым жасау және алынған басылымды қарап шығу.

Тапсырма 31. Мәліметтер базасы терезесінде Басылымдар (Отчеты) парағына кіріп, бұрын жасалған

басылымдардың бірін таңдап алып, Конструктор режиміне кіру.2. Басылымға керекті өзгерістер енгізу, мысалы, қаріптің көлемін, фонның және әріптердің түсін,

тақырыптың түрін өзгерту, сурет енгізу және т.б..3. Алынған басылымды қарап шығу. Егер басылымның түрі қанағаттанарлықтай болмаса, тағы да

өзгерістер енгізу.4. Осы әрекеттерді басқа басылымдарға да қолданып шығу.

Тапсырма 41. Көп кестелі басылым құрылатын кестелерді таңдап алу.2. Басты кесте үшін басылым жасау немесе бұрын құрылған басылымды қолдану. Бағынышты

кесте үшін басылым жасау немесе бұрын құрылған басылымды қолдану.3. 2-қадамда құрылған басылымда бағынышты басылым орналастырылатын аймақ құру және

қандай басылым шығарылатынын көрсету.4. Алынған басылымды қарап шығу. 5. Конструктор режиміне кіру және құрылған көп кестелі басылымға қажетті өзгерістер енгізу.

Алынған басылымды қарап шығу.6. Көп кестелі басылым құруды басқа кестелер үшін де орындап шығар.

Зертханалық жұмыс №13 Тақырып: Компьютерлік графика (CorelDraw, PhotoShop) (3 сағат) Мақсаты: PhotoShop программасын іске қосу, қабаттар және трансформациямен жұмыс жасау, фильтрді қолдану, көлемді батырмалар құру, мерекелік қағаздың түпнұсқа - жобасын құруды, үйрену, қабат айқындылығын қолдануды, фотомонтаж, коллаж жасауды үйрену.

CorelDraw графикалық редакторының негізгі ұғымдарымен, саймандар тақтасымен танысу және саймандар тақтасымен әр түрлі фигуралар салу. Көлемді батырмалар құру, фигураларды скос әдісі арқылы түрлендіру, интерактивті созу арқылы слой айқындылығын қолдануды үйрену.

CorelDraw12 графикалық редакторын іске қосу CorelDraw графикалық редакторын іске қосыңыз:

1. Тапсырмалар тақтасындағы Іске қосу(Пуск)- Программалар(все программы) - Corel Graphics Sute11 - CorelDraw11

Іске қосылғаннан кейін төмендегі терезені көреміз:

1.1-сурет. CorelDraw11 графикалық редакторының терезесі.

Құрал- саймандарға толық түсінік:

Тапсырма1

Тақырып қатары Меню қатарыСтандартты саймандар тақтасы

Панель қасиеті

Көлденең сызғыш

Құрал-саймандар жиыны

Интерактивті құйылма

құйылма

контурөшіргішш

Интерактивті жүріс

текст

Базалық формаКөпбұрыш

эллипсТіктөртбұрыш

Қолмен сурет салу

масштаб

форма

таңдау

Жұмыс алаңы

Парақ новигаторыАйналдырма жолағы

1. Жаңа файл құру (фонның ақ түсін таңдау)2. Полигон құралының көмегімен бес бұрышты бөліп аламыз.

3. Көпбұрыштың төбелерінің санын 11-ге жеткіземіз. Сол кезде бесбұрышымыз мынандай фигураға айналады.

4. Пайда болған фигураның бір бұрышын тышқанның сол жақ батырмасын басулы күйінде

центрге қарай жылжытамыз. Осы кезде фигурамыз мынандай күйге келеді

1. Пайда болған 11 бұрышты жұлдызшаның түсін қалауымыз бойынша әр түрлі түске боямыз.

2- тапсырма1. Жаңа файл құру (фонның ақ түсін таңдау)2. Полигон құралының көмегімен жұлдызшаны бөліп аламыз.

1. Жұлдызшаны белгілей отырып, интерактиваті контурдың көмегімен жұлдызшаны центрден

бастап ішке қарай тартамыз. Құйылма арқылы түсін өзгертеміз. Осы кезде жұлдызшамыз мынандай түрге келеді

Оқушылардың өзіндік жұмыстары

1) Төртбұрышты пайдалана отырып, мына түрге келтіріңіз.

2) Көпбұрышты пайдалана отырып, мына фигураны салыңыз

3) Эллипсті пайдалана отырып, мына фигураны жасаңыз.

CorelDraw11 графикалық редакторында көлемді батырмалар құру, слой айқындылығын қолдану 1- Тапсырма

1) Эллипсті пайдалана отырып, компоновать преобразования трансформация (скос) біріктіру түрлендіру трансформация сұхбат терезесінен (скос) батырмасын пайдалану арқылы мына фигураны салыңыз

2- тапсырма2) Эллипсті пайдалана отырып, компоноватьпреобразованиянаклон(скос)біріктіру түрлендіру наклон (скос) арқылы мына фигураны салыңыз

3-тапсырма

Көпбұрышты пайдалана отырып, саймандар тақтасындағы интерактивті созу (иентерактивное выдавливание) батырмасының көмегімен мына фигураларды салыңыз.

1. 3. 4. .

Оқушылардың өзіндік жұмыстары1. Компоновать преобразования трансформация (позиция) біріктіру түрлендіру

трансформация сұхбат терезесінен (позиция) батырмасын пайдалану арқылы мына фигураны салыңыз

2. Компоновать преобразования трансформация (масштаб) біріктіру түрлендіру трансформация сұхбат терезесінен (масштаб) атырмасын пайдалану арқылы мына

фигураны салыңыз3. Компоновать преобразования трансформация (позиция) біріктіру түрлендіру трансформация сұхбат терезесінен (позиция) батырмасын пайдалану арқылы мына фигураны салыңыз

2.

Бақылау сұрақтары:1. Көлемді батырмалар құру қалай жүзеге асырылады?2. Интерактивті созу әдісін қолдану жолдарын көрсетіңіз?3. Скос әдісін пайдалану жолдарын көрсетіңіз.4. CorelDraw графикалық редакторының атқаратын қызметі?5. CorelDraw графикалық редакторын қалай іске қосамыз?6. CorelDraw графикалық редакторының негізгі элементтерін сипаттаңыз.7. Құрал- саймандар тақтасына жеке- жеке түсінік беріңіз.Photoshop программасымен жұмыс жасау Қабаттар трансформациясы

Тапсырма 11. Материал 1 бумасынан Leaf.jpg құжатын ашу 2. Қабат (Слои) палитрасында слойды іске қосу. Егер суретте слой болмаса, онда бейнекөріністе жазылғандай әдіспен құру. 3. Бас менюден Правка – Трансформация таңдау 4. Бөлінген слойдың маркерінің біреуіне тышқан көрсеткішін әкелу. 5. Тышқанның сол жағын босатпай басып тұрып слойдың өлшемін өзгерту. 6. Тышқан батырмасын босатып, тікбұрыштың ішіне екі рет шерту.7. Правка – Трансформ – Искривление менюін таңдау.8. 4–6 пункттерді қайталау және тікбұрыштың барлық төрт басқару нүктесі бір-біріне тәуелсіз қозғалатынына көз жеткізіңіз.9. Натюрморт8.jpg файлын ашу немесе Материалы 1 бумасынан басқа файл ашу. 10. Жаңа сурет құру.11. Натюрмортты бөлек слоймен оған орналастыру және слойдың қораптың жоғары жағына келетіндей трансформациялау.

12. Тікбұрышты аумағын бөліп алу, құралатын қораптың жанын бояп, трансформация жасау.13. Нәтижесі мынадай болу керек:

1.1-сурет. Тапсырма 2

1. Материал 2 бумасынан суреті бар файл ашу. Мысалы:

1.2 – сурет.2. Бас менюден Фильтры – Стиль – Чеканка таңдау3. Бас менюден Фильтры – Художественные – Пластик таңдау.4. Опций мәнін таңдау.5. Басқа фильтрлермен эксперименттеу. 6. Нәтижесі:

1.3 – сурет.

Тапсырма 31. Материал 3 бумасынан durer12.jpg файлын ашу.2. Волшебная палочка құралын пайдалана, қоян суретін бөліп алып, оны бөлек слойға көшіру. 3. durer14.jpg файлын ашу.4. Кескінді біріктіру (суретте көрсетілгендей) және файлда сақтау.

1.4 -сурет. Бақылау сұрақтары:

1. Трансформация деген не?2. Қабат (Слой) өлшемін қалай өзгертуге болады?3. Слои палитрасын қалай іске қосады?4. Трансформация жасауды түсіндіріңіз?5. Фильтрлер деген не?6. Чеканканы таңдауды көрсетіңіз 7. Опций мәнін таңдаудың қажеттілігі?8. Эксперименттеу қалай жүзеге асырылады?9. Волшебная палочка құралы қандай жолмен қолданылады?10. Кескінді біріктіру қалай жүзеге асырылады?

Зертханалық жұмыс № 13Тақырып: Желілік технологиялар. Интернет (4 сағат зертханалық, 2 сағат СӨОЖ)Мақсаты: Желілік технологияларды қолдану, Интернетпен жұмыс жасай білу, қарапайым

Web-парақша құруды үйрену 1. Тапсырма

1. Іске қосу – Программалар – Стандартты – Блокнот командаларын ретімен орындай отырып, Блокнот мәтіндік редакторын іске қосыңыз. 2. Төмендегі 1-мысал бойынша мәтін енгізіңіз:1-мысал. HTML тілінің бірінші бағдарламасының коды.<HTML><HEAD></TITLE></HEAD><BODY> Бірінші Web-парақша құрылды және Zadanie1.htm атымен бумада сақталады. </BODY></HTML> Фон құру үшін BODY жалаушасын былыай жазу керек:<BODY bgcolor=blue text=red>немесе<BODY bgcolor=2.jpg text=yellow>.

Бірінші жағдайда фон көгілдір болады, ал мәтін қызыл түске енеді. Екінші жағдайда фон картинкамен 2.jpg атымен, ал мәтін сары түспен беріледі.3. Өз бумаңызда құжатты Zadanie1.htm атымен және екінші рет Zadanie1.txt атымен сақтаңыз. Zadanie1.htm атымен сақтау алдында тіркелген файл типтеріне арналған ауқымды көрсетпеу жалаушасының босатылғанына көз жеткізіңіз. Ол үшін Іске қосу – Баптау – Бума қасиеті(Свойства папки) – Түр командаларын іске қоу керек. Егер жалаушаны босатпаса, онда Блокнот редакторы автоматты түрде тапсырмалар атына txt ауқымын қосуы мүмкін. Ауқымды ауыстыру керек пе деген сұраққа нақты жауап берілу керек. 4. Zadanie1.htm атындағы таңбашаға екі рет шертіңіз немесе Іске қосу – Программалар - Internet Explorer командаларының көмегімен Internet Explorer бағдарламасын іске қосыңыз немесе Жұмыс үстелінде орналасқан осы бағдарламаның таңбашасының көмегімен орындауыңызға да болады. Содан кейін Файл – Ашу(Открыть) командасын орындаңыз. Шолу(Обзор) батырмасына курсорды апарып тышқанның сол жағын шертіңіз. Бумада сіздің аты-жөніңізбен табылуы тиіс Zadanie1.htm файлын ашыңыз. 5. Бұл файл қалай шыққанын көріңіз <TITLE> және </TITLE> жалаушаларының арасында орналасқан құжат тақырыпшасының және <BODY> және </BODY> жалаушаларының арасына орналасқан негізгі құжатты көріңіз. 6. Internet Explorer бағдарламасының көмегімен құрылған құжат төмендегі келтірілген 1.1-суреттегідей түрге енеді:

Студент Қайырбаевтың бірінші Web-парақшасы Бірінші Web-парақшасы 15.09.06ж. құрылған және Қайырбаевтың бумасында Zadanie1.htm атымен сақталады. 1.1-сурет.Менің бірінші Web-парақшам2.Тапсырма1. Өз бумаңызға Zadanie1.txt атымен файлды көшіріңіз.2. Осы файлды ашыңыз және <BODY> және </BODY> жалаушасының арсындағы мәтінді өшіріңіз.3. Бірінші деңгейдегі тақырыпша <H1> және </H1> жалаушасының арасында тұрады, екінші деңгейдегі тақырыпша <H2> және </H2> жалаушасының арасында тұрады. Төменде келтірілген тапсырмадағы мәтінде көрсетілгендей жеке жаңа жол <р> жалаушасынан енгізіледі.4. <BODY> жалаушасынан кейін жаңа мәтін енгізіңіз.

3. Тапсырма

1. HTML тілінің құралымен HTML прайс-парақ құрыңыз. Прайс-парақ үлгісі 1.2-суретте көрсетілген.Мәскеу, ВВЦ, №74 павильоны, тел.785-1-785 Интернеттегі біздің адресіміз: e-mail: f-center@ mu-net.ru

Компьютерлермодель конфигурация Бағасы

M700 AMD DURON-700/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

9294

M1400 AMD ATHLON-1400/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

11815

M2 735 CTL

CELERON-733/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

10105

M2 1000 CEN

CELERON-1000/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

10340

M3 866 PENTIUM 3 866/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

11906

M4 P4 1.8 GHZ

PENTIUM 4 1.8 GHZ/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

18227

1.2.-сурет4. Тапсырма1. MS Excel бағдарламасын іске қосыңыз.2. 2.1-суретте ұсынылған үлгі бойынша және келтірілген нұсқаға сәйкес бағдарламаның ашылған терезесінде прайс-парақ құрыңыз. Мәскеу, ВВЦ, №74 павильоны, тел.785-1-785 Интернеттегі біздің адресіміз: e-mail: f-center@ mu-net.ru

Компьютерлермодель конфигурация Бағасы

M700 AMD DURON-700/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

9294

M1400 AMD ATHLON-1400/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

11815

M2 735 CTL

CELERON-733/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

10105

M2 1000 CEN

CELERON-1000/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

10340

M3 866 PENTIUM 3 866/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

11906

M4 P4 1.8 GHZ

PENTIUM 4 1.8 GHZ/DIMM 128/10WD/MIDI ATX A312

18227

2.1-сурет3. Файл – Сохранить как Web-страницу командасын таңдаңыз.4. Ашылған Құжатты сақтау(Сохранение документа) диалогты терезесінде бума атын көрсетіңіз (Оқушылардың атымен аталған папка), файл атын беріңіз. Мысалы, Zadanie1.htm , Web-парақша файлының типі. (*htm, *htm\), Опубликовать командасын таңдаңыз. 5. Публикация Web-страницу диалогты терезесінде Таңдау(Выбрать) тізімін ашыңыз. Құжат құрылған Лист 1 немесе басқа парақ таңдаңыз. 6. Параметры просмотра аумағында Қосу(Добавить) жалаушасының босатылғанына көз жеткізіңіз. Бұл жалауша интерактивтілікті басқарады..7. Өзгерту(Изменить) батырмасын басып, басылған мәліметтерге тақырыпша беріңіз.Аталған Web- парақшаның тақырыбына қарамастан енгізілген тақырыпша браузердің тақырыпшасында көрініс табады.8. Имя файла кеңістігінде файл атын және файлға баратын толықтай жолды енгізіңіз.9. Өз браузеріңізде басылғандардың нәтижесін көру үшін Открыть страницу в обозревателе жалаушасын орнатыңыз.10. Опубликовать батырмасын басыңыз.11. Егер Открыть страницу жалаушасы орнатылмаса , онда құрылған фрагментті ашу үшін және көру үшін өз бумаңызға кіру керек, htm- ауқымында құрылған файл таңбасын басып, тышқанның сол жағын екі рет шертіңіз.5. Тапсырма1) Internet Explorer бағдарламасын іске қосыңыз.

Ол үшін Іске қосу – Программалар - Internet Explorer командасын орындау керек немесе жұмыс үстеліндегі Internet Explorer таңбасына курсорды апарып, тышқанның сол жақ батырмасын екі рет шерту керек.Егер адрес жолында about: blank жазылса, онда алғашқы парақтың адресін баптау талап етілмейді.2) Егер Internet Explorer іске қосылу барысында алғашқы парақ жүктелмесе, онда Стоп батырмасын басып, Web- парақшаның жүктелуін тоқтатыңыз. Адрес жолында Обозреватель алғашқы ретінде қолданған URL- парақша адресін оқуға болады.Алғашқы жүктеу негізінде ешқандай Web- парақша жүктелмес үшін:3) Сервис- Свойства обозревателя командасын орындау керек. Ашылған Свойства обозревателя диалогты терезесінде Общие жинағын ашыңыз.4) С пустой батырмасын басыңыз. Адрес кеңістігінде about: blank жазуы пайда болады. Бұл Internet Explorer алғашқы жүктелуіі кезінде ешқандай Web –парақша жүктелмейтінін білдіреді.5) Қолдану(Применить) батырмасын басыңыз. Осыдан кейін Свойства обозревателя диалогты терезесін ашыңыз.6) Internet Explorer бағдарламасын қайталап іске қосу арқылы ешқандай Web- парақшаның жүктелмейтініне көз жеткізіңіз. Адрес аумағында about: blank деп жазылған.6. Тапсырма1. Zadanie1.txt атымен файлды өз бумаңызға көшіріңіз.2. Көшірілген файлдан <BODY> и </BODY> жалаушасының арасында орналасқан барлық мәтінді өшіріңіз.3. <TABLE BORDER= “10” WIDTH=100%> жалаушасын енгізіңіз.4. </ CAPTION> телефон тізімі <CAPTION= “TOP”> жолын енгізіңіз.5. Кестенің бірінші жолы баған басында болады.6. Введите:<TR> <TD> Курс валют РФ валюта курсы </TD> <TD> 587219 </TD><TR> <TD> РАМН медициналық орталығы </TD> <TD> 9648401 </TD><TR> <TD> Мәскеудегі білім <TD> <TD> 9650009 </TD>7. </TABLE> жалаушасымен кестені аяқтаңыз.8. Құжатты Zadanie3.htm атымен және екінші рет Zadanie1.txt атымен сақтаңыз.

7. Тапсырма 1. HTML-де қарапайым файлды құр.

2. Құрылған Web-беттерiн сақтайтын “Lesson HTML” бумасын құр.3. Блокнот программасын iске қос.4. HTML-дiң қарапайым мәтiндерiн Блокнот редакторы терезесiнде теріңіз.

<HTML><HEAD><TITLE> HTML-де практикалық жұмыс </TITLE></HEAD><BODY>HTML-де құжатты құру алгоритмi</BODY></HTML>5. Lesson 1.HTM файлымен сақта.6. Файлды ашудың екi тәсiлi бар: Бiрiншi тәсiл: Құрылған Web-беттi қарау үшiн Microsoft Internet Explorer браузер программасын жүктеңiз де, мына команданы орындаңыз: Файл Открыть. “Открыть” хабар алмасушы терезе ашылады да, “Обзор” белгiсiне басып, қажеттi файлды ашасыз. Екiншi тәсiлi: Lesson 1.HTM файлына курсорды апарып, екi рет тышқанның оң жақ батырмасын бассаңыз, файл ашылады. Аталған әрекеттер орындалғаннан кейiн Сiз экраннан Web-бетiн көре аласыз. Оның атауы браузер жолының жоғарғы оң жақ бұрышында «HTML-де практикалық жұмыс» бейнесiн байқайсыз. 8. Тапсырма1. Web-бетiн ашу үшiн мына команданы орындаңыз: ВидВ виде HTML. Блокнот программасы ашылады, онда Web-бетi HTML командасы түрiнде өрнектелген.2. HTML файлындағы мәтiнге өзгерiстер енгiзiңiз, «HTML-де» «құжатты құру» «алгоритмi» сөздерiн түрлi жолдарға қойыңыз:<HTML>

<HEAD><TITLE> HTML-де практикалық жұмыс </TITLE></HEAD><BODY>HTML-де құжатты құру алгоритмi</BODY> </HTML>3. Lesson 1.HTM файлына енгiзiлген өзгерiстердi мына команданы орындау арқылы сақтаңыз: Файл Сохранить. Блокнот программасын жабыңыз.4. Алынған Web-беттi F5 пернесiн басу немесе ВидОбновить командаларын орындау арқылы Microsoft Internet Explorer браузерде қарай аласыз. Ескерту:. Web-беттерiне өзгерiстер енгiзгеннен кейiн 2-тапсырмадағы 3 — 4 пункттердi орындаңдар.

Жолдарға өту мен азат жолдарды беру үшiн арнаулы командалар қолданылады. Сонымен қатар, браузерде мәтiндердi форматтауды өзгерту мен мәтiндердiң үзiндiлерiн экранға шығаруға тиым салатын командалар да бар.

Жолдарға өту үшiн <BR> тэгасы, ал азат жолдардан бастау үшiн <Р> тэгасы қолданылады. 9. Тапсырма1. Lesson 1.HTM файлына өзгерiстер енгiз:<HTML><HEAD><TITLE> HTML-де практикалық жұмыс </TITLE></HEAD><BODY><B> HTML-де </В> <BR><I> құжатты құру </I><BR> <U> алгоритмi </U></BODY></HTML> 2.Алынған Web-бетiн қараңыз.10. Тапсырма

1. Төмендегi берiлген кесте бойынша программаны жаз және қандай тэгалар мен атрибуттар қолданғаныңды түсiндiр.

1 2(виртуальный образ) 3 4 56 7 8 9 10

11 12 13 14 15

2. Төмендегi берiлген программа үзiндiсiн толықтырып жаз:…….<TD width=10%><I><B>1</B></I></TD>

<TD width=12%><I><B>2<br><font size=2>(виртуальный образ)</font></B></I></TD><TD width=10%><I><B>3</B></I></TD><TD width=30%><I><B>4</B></I></TD> <TD><B><I>5</I></B></TD>……</HTML>

3. Төмендегi берiлген үлгi бойынша берiлген кестеге программа жаз және оның тақырыбын ортаға туралап қой.

Бiр ұяшықтағы жолдарЖеке ұяшық Жеке ұяшық Жеке ұяшық Жеке ұяшық

2х2 ұяшықтарЕнi бойынша 2 ұяшық

Жеке ұяшық Биiктiгi бойынша 2 ұяшықЖеке ұяшық Жеке ұяшық Жеке ұяшық

4. Төмендегi берiлген программадағы қалдырылып кеткен тэгалар мен атрибуттарды қосып, программаны қайтадан жаз:<html><head><title> Кестенiң мысалдары </title></head><body><h2 align=center> Кестенiң мысалдары:<br>ұяшықтарды бiрiктiру </h2><P align=center><TABLE border=3><TR align=center> <TD colspan=4>бiр ұяшықтағы жолдар</TD> <!—төртеудiң орнына – тек бiр контейнер TD --></TR><TR align=center> <TD>Жеке ұяшық</TD> <TD>Жеке ұяшық</TD> <TD>Жеке ұяшық</TD> <TD>Жеке ұяшық</TD><TR align=center> <TD colspan=2 rowspan=2>Ұяшық 2х2</TD> <!—Екiншi контейнердi жiберу -->

<TD colspan=2>2 енi бойынша ұяшықтар </TD> <!—төртiншi контейнердi жiберу --> <!—екi контейнердi жiберу TD, яғни олардың орнын бастапқы жолда бiрiктiрiлген ұяшықтар алады --> <TD>Жеке ұяшық</TD>

<TD rowspan=2>2 биiктiгi бойынша ұяшықтар</TD></TR><TR align=center> <TD>Жеке ұяшық</TD> <TD>Жеке ұяшық</TD> <!—төртiншi контейнердi жiберу (жоғарыдағы жолдың ұяшықтары бiрiктiрiлген) --></TR>

</html>

5. “Менің сабақ кестем” тақырыбына сай программаны жаз.Бақылау сұрақтары

1. Интернеттің негізгі қызмет баптарын атап шығыңдар.2. Интернеткеқалай қосылуға болады?3. Интернеттен информация алу қалай орындалады?4. Internet Explorer 5.0 программасы көмегімен Интернеттегі мәліметтердің бірінен біріне қалай

ауысуға (навигация жасауға) болады?5. World Wide Web жүйесінде қалай информация іздеуге болады?6. Интернеттен мәлімет алу жәнежөнелту істерінің ерекшеліктері қандай? Outlook Express

программасының жұмыс ерекшеліктері ше?