odlewnictwo współczesne - polska i Świat

1/2009 ISSN 1898-7257

W numerze m.in.:

Porównanie składów • chemicznych obiektów z epoki brązu z obiektem badawczym z wykorzystaniem sztucznej sieci neuronowej - „Odwzorowanie Sammona”

Wybór informacji • z czasopism naukowo-technicznych

Historyczne odlewy • artystyczne w Darłowie - cz. II

INSTYTUT ODLEWNICTWA

ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE - POLSKA I ŚWIAT

MODERN FOUNDRY - POLAND AND THE WORLD

1

G ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE - POLSKA I ŚWIAT 1/2009 HG ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE - POLSKA I ŚWIAT 1/2009 H

Kwartalnik naukowo-techniczny Rocznik 2, nr 1/2009

ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE - POLSKA I ŚWIAT

BADANIA I STUDIA

J.Krokosz, S.Rzadkosz, R.Sałat: Porównanie składów chemicznych obiektów z epoki brązu z obiektem badawczym z wykorzystaniem sztucz-nej sieci neuronowej - „Odwzorowanie Sammo-na” ....................................................................3

NORMALIZACJA W ODLEWNICTWIE

Informacje o normach .................................... 17

INFORMACJA NAUKOWO-TECHNICZNA

Wybór informacji z czasopism naukowo-technicz-nych ............................................................... 19

SZKOLENIA – KONFERENCJE – SEMINARIA – SPOTKANIA

XVI Giełda Polskich Wynalazków .................. 42

Spotkanie przedstawicieli Branży Odlewniczej ............................................................................ 44

Z HISTORII ODLEWNICTWA

J. Krokosz, L. Walkiewicz: Historyczne odlewy artystyczne w Darłowie (cz. II) ....................... 47

PUBLIKACJE

Działalność wydawnicza Instytutu w 2008 roku............................................................................ 56

STUDIES AND RESEARCH

J.Krokosz, S.Rzadkosz, R.Sałat: Comparing the chemical composition of objects from the Bronze Age with the chemical composition of the exam-ined object by application of the “Sammon map-ping” artificial neural network ........................... 3

STANDARDIZATION IN THE FOUNDRY PRACTICE

Information on standards ............................... 17

SCIENTIFIC AND TECHNICAL INFORMATION

A choice of information from the scientific and technical journals ........................................... 19

TRAINING – CONFERENCES – SEMINARS – MEETINGS

XVI Fair of Polish Inventions........................... 42

A Meeting of the Foundry Sector Representatives ........................................................................ 44

FROM THE HISTORY OF FOUNDING

J. Krokosz, L. Walkiewicz: The historic art cast-ings at Darłowo (Part II) ................................. 47

PUBLICATIONS

A review of the Institute editorial activities in 2008........................................................................ 56

1

2


Wydawca:

INSTYTUT ODLEWNICTWA

w Krakowie

REDAKTOR NACZELNY:

Andrzej BALIŃSKI

ZESPÓŁ REDAKCYJNY:

Jerzy SOBCZAK, Jerzy TYBULCZUK, Joanna MADEJ, Marta KONIECZNA, Patrycja RUMIŃSKA, , Jacek KROKOSZ,

RADA PROGRAMOWA:

Zbigniew RONDUDA (Przewodniczący), Mariusz HOLTZER (Z-ca Przewodniczącego), Tadeusz BOGACZ, Józef DAŃKO, Zbigniew GÓRNY, Adam TABOR,

Andrzej JOPKIEWICZ, Janusz MIKLASZEWSKI, Mariusz URBANOWICZ

ADRES REDAKCJI:

„Odlewnictwo Współczesne – Polska i Świat” 30-418 Kraków, ul. Zakopiańska 73 tel. (012) 261-83-81, fax 261-83-81

http://www.iod.krakow.pl e-mail: [email protected]

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

Żadna część czasopisma nie może być powielana czy rozpowszechniana bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich.

Printed in Poland

ISSN 1898-7257

3


G Z

HIS

TO

RII

OD

LEW

NIC

TW

A H

G ODLEWNICTWO WSPÓŁCZESNE - POLSKA I ŚWIAT 1/2009 H

G B

AD

AN

IA I

STU

DIA

H

PORÓWNANIE SKŁADÓW CHEMICZNYCH OBIEKTÓW Z EPOKI BRĄZU Z OBIEKTEM BADAWCZYM

Z WYKORZYSTANIEM SZTUCZNEJ SIECI NEURONOWEJ - „ODWZOROWANIE SAMMONA”

STRESZCZENIE

W niniejszej pracy przedstawiono niektóre popularne metody stosowane w archeologii wskazując na ich niezbyt dużą przydatność do badań porównawczych składu chemicznego odlewów wykonanych w epoce brązu. Scharakteryzowano obiekt badawczy zwracając uwagę na jego unikalną wartość i podano metodę badania składu chemicznego. Wskazano na możliwości wykorzystania sztucznej sieci neuronowej - „Odwzorowanie Sammona” do badań porównawczych składu chemicznego odlewów z epoki brązu. Opisano metodę interpretacji wyników badań z wykorzystaniem wektorowej edycji graficznej wskazując na jej zalety. Zestawiono wnioski z badań porównawczych składów chemicznych poszczególnych

grup odlewów wykonanych w epoce brązu.

* Artykuł niniejszy opracowany został na podstawie badań zamieszczonych w pracy doktorskiej, dr. inż. Jacka Krokosza pt.: „Studium archeometalurgii i technik odlewniczych z epoki brązu (940-750 lat p.n.e.) w świetle badań materiałoznawczych i technologicznych odle-wanej siekierki“.

WstępInteresującym problemem w badaniach na-

ukowych jest precyzyjna interpretacja wyników z pomiarów, bowiem od tego zależy dalsza me-todyka pracy. Takim przykładem w badaniach archeologicznych jest porównanie składów chemicznych poszczególnych obiektów tzw. ar-tefaktów. Skład chemiczny stopu jest jednym z dwóch głównych parametrów decydujących o tym, czy odlew został wykonany współcześnie czy też w starożytności. Często też próbuje się dokonać porównań pomiędzy poszczególnymi artefaktami, a także wskazać miejsca ich wy-konania. W archeologii zasadniczo klasyfikacje tego typu prowadzi się stosując takie metody, jak:

1. Metoda mnogości. Określa się tu kształt, wielkość oraz zdobienia na odlewach - artefaktach i porównuje pomiędzy sobą. I tak np. jeśli na stanowisku eks-ploracyjnym „A” znaleziono 3 artefak-ty o cechach wymienionych powyżej, a na stanowisku „B” 4 to przyjmuje się, że odlewy zostały wykonane tam gdzie odnaleziono ich więcej. Takie działa-nie jest obarczone bardzo dużym błę-dem, bowiem dopóki na każdym ze stanowisk nie odkryto pozostałości po procesie metalurgiczno-odlewni-czym (żużle, pozostałości dysz, wę-gla drzewnego itp.) nie można mówić o lokalizacji „odlewni”.

Metoda ta w ogóle nie wpisuje się do interpreta-cji składów chemicznych żadnych odlewów.

Metoda diagramów Jana Czekanow-2. skiego zaliczana w statystyce do ana-lizy skupień, opracowana na początku XX w. zasadniczo dla celów antropologii, pozwala na pewne porównania, także w przypadku składu chemicznego sto-pów.Niedogodnością tej metody jest to, że zagadnienie rozpatrywane jest w układzie płaskim (osie „X, Y”), a to w przypadku dużej ilości danych może powodować niezbyt precyzyjną ocenę problemu.Zastosowanie arkusza kalkulacyjnego 3. EXCEL również nie pozwala na precy-zyjną, graficzną interpretację wyników pomiarów z wykorzystaniem wykresów słupkowych (2D i 3D), kołowych, rada-rowych, itd. Opis tekstowy w zakresie interpreta-4. cji składów chemicznych artefaktów w tym przypadku nie daje spodziewa-nych efektów.

W tej sytuacji podjęto wysiłki w zakresie opracowania metody, która w sposób bardzo do-kładny pozwoliłaby określić wzajemne zależności pomiędzy artefaktami przyjmując za kryterium oceny skład chemiczny. Taka precyzyjna meto-

3

4


da pozwala na pewne porównania i opracowa-nie prawidłowych wniosków. Do badań przyjęto składy chemiczne odlewów podawane przez lite-raturę [1, 2] przyjmując za kryterium ilość ozna-czonych pierwiastków, tj. minimum 15. Jako arte-fakt wzorcowy przyjęto skład chemiczny odlewu

Charakterystyka obiektu badawczego

Będąca przedmiotem badań siekierka, którą przedstawia rysunek 1 odlana została w okresie 940÷750 lat p.n.e. Potwierdzają to badania porównawcze z innymi, podobnymi w kształcie, eksponatami z tego okresu (Niem-cy, Wielka Brytania, Włochy) skład chemicz-ny typowy dla odlewów z epoki brązu, badania metalograficzne, a także informacje uzyskane od zajmujących się kulturą materialną history-ków i archeologów (Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Muzeum Miedzi w Legnicy, Muzeum Podkarpackie w Krośnie, Muzeum Okręgowe w Toruniu).

Wspomniana siekierka należy do tzw. grupy siekierek „paradnych” zwanych nie-kiedy „rytualnymi“, których właścicielami były osoby zajmujące najwyższe stanowiska w hierarchii plemiennej, tj. przywódca ple-mienia, członkowie rady starszych, szamani. W miarę upływu czasu i kształtowania się pań-stwowości obiekty te stanowiły pierwowzór póź-niejszych symboli dynastii królewskich takich, jak: berło, jabłko i korona. O tym, że jest to siekierka „paradna”, świadczą także następujące fakty:1) wielkość - wymiary gabarytowe i zachowany bardzo dobry stan techniczny,2) wysoka gładkość powierzchni,3) zdobnictwo,4) nieproporcjonalnie głęboki otwór do osadzenia drzewca w porównaniu z siekierkami użytko- wymi.

Rys. 1. Obiekt badawczy (siekierka „paradna”)

Porównanie składów chemicznych odlewów z epoki brązu ze składem chemicznym obiek-tu badawczego – siekierki wykonanej w okre-sie 940÷750 lat p.n.e.

Do badań składu chemicznego siekierki wy-typowano metodę zapewniającą jak najmniejszą destrukcję obiektu o znacznej wartości historycz-nej, który zgodnie z zasadami sztuki ochrony konserwatorskiej nie może zostać uszkodzony.

Ocenę jakościową i ilościową skła-du chemicznego siekierki przeprowadzono z wykorzystaniem badań spektrograficznych. Do badań użyto spektrometru emisyjnego typ ARL 3460, posługując się wzorcami do kalibracji kla-sy CRM i RM produkcji Instytutu Metali Nieże-laznych w Gliwicach oraz firm BNF, NBH oraz NIST. Czas trwania analizy 3 s. Próbka w osło-nie gazu obojętnego, tj. argonu. Wyniki pomiaru przedstawiono graficznie na rysunkach 2a i b oraz w tabeli nr 1. Suma pierwiastków z tabeli 1 wyno-si 7,712% wag., reszta Cu stanowi 92,288% wag.

5


Rys. 1. Obiekt badawczy (siekierka „paradna”)

b)

Rys. 2. Skład chemiczny ilościowy i jakościowy obiektu badawczego - siekierki odlanej w okresie 940÷750 lat p.n.e.: a) pierwiastki główne, b) pierwiastki śladowe

Tabela 1. Wyniki analizy składu chemicznego obiektu badawczego - siekierki z okresu 940÷50 lat p.n.e.

Pierwiastek Sn As Pb Sb Ni P Zn Fe Al Si Bi S Mn Mg

Zawartość w % wag. 5,08 0,71 0,49 0,96 0,39 0,008 0,01 0,002 0,002 0,003 0,007 0,05 0,0 0,0

a)Skład chemiczny siekierki (pierwiastki główne)

Zawartość w % wag.

Rodzaj pierwiastka

0.390.490.710.96

5.08

Sn

SbAs PbNI

6 5 4 3 2 1 0

Zawartość w % wag.

Rodzaj pierwiastka

0.05

0.01

0.008

0.007

0.003

0.002

0.0020 0

Skład chemiczny siekierki (pierwiastki śladowe)

0.050.04

0.03

0.02

0.01

0

S

Zn

P

BI

SI

Fe

Al

Mn

Mg

6


Jak wynika z pragmatyki badań archeolo-gicznych czynnikiem decydującym o zakwalifi-kowaniu odlewów do „starożytnych” jest skład chemiczny, zwłaszcza zawartość charaktery-stycznych pierwiastków [3÷7].

Głównym pierwiastkiem obok cyny bra-nym pod uwagę jest zawartość arsenu w stopie, pierwiastka charakterystycznego dla odlewów wykonanych w epoce brązu. Obecność arsenu w stopie spowodowana była tym, że rudy mie-dzi z reguły występują wspólnie z rudami arsenu (mimetyt).

Podczas procesu technologicznego, pier-wiastek ten samoistnie wprowadzany był do stopu. W archeologii przyjmuje się, że za-wartość As w odlewach z brązu powyżej 0,2% wag. klasyfikuje je jako odlewy wykonane w epoce brązu. Nie bez znaczenia w klasyfikacji odlewów i zali-czania ich do starożytnych artefaktów jest zawar-tość Sb i S. Zawartość Sb powyżej 0,05% wag. może już wskazywać na starożytne pochodzenie odlewu.

Innym (chociaż w mniejszym stopniu) pierwiastkiem, którego zawartość decyduje o zaliczeniu odlewów do „starożytnych” jest Sn. Z reguły stopy z tego okresu charakteryzują się stosunkowo niską około 5÷6% wag. zawar-tością cyny, chociaż niekiedy w dawnych od-lewach zawartość Sn może osiągać wartości około 10% wag.

Uzależnione to było od miejsca pozy-skiwania rudy i tak, jeśli rudy wydobywano na obszarach Siedmiogrodu (obecne tere-ny Rumunii i Węgier), to zawartość Sn wynosi w stopie zaledwie kilka procent.

Jeśli zaś zawartość Sn w „starożytnych” sto-pach wynosi około 10% wag., to z dużym praw-dopodobieństwem można stwierdzić, że ruda po-chodziła z terenów Gór Harzu. Tam, bowiem było przed tysiącleciami źródło pozyskiwania rud mie-dzi o podwyższonej zawartości Sn. W archeologii proces wprowadzania cyny jest dotychczas mało znany, bowiem aktualnie nie istnieje zbyt duża ilość dowodów, które by jednoznacznie określały ten problem.

Wykorzystanie sztucznej sieci neuronowej - „Odwzorowanie Sammona” do badań po-równawczych składu chemicznego odlewów z epoki brązu [7]

W przypadku dużej ilości danych, a do takich można bez wątpienia zaliczyć np. skład chemicz-ny odlewów, powstaje właśnie problem interpre-tacji wyników. I tu z pomocą przychodzi sztuczna sieć neuronowa. W tym celu wykorzystano jeden z elementów tej sieci to jest tzw. „Odwzorowanie Sammona” .

Powoduje to potrzebę zrzutowania roz-kładu danych z przestrzeni n - wymiarowej (n - ilość pierwiastków charakteryzujących dany odlew) do przestrzeni trójwymiarowej Kartezjusza „X, Y, Z”, z zachowaniem pod-stawowych cech rozkładu z przestrzeni n - wymiarowej.

Jako wzorzec przyjęto odlew siekierki o składzie chemicznym podanym w tabeli 1 oraz w arkuszu kalkulacyjnym Microsoft EXCEL (tab. 2) - klasa 1. Proces wizualnego, wza-jemnego usytuowania odlewów z epoki brązu rozpoczęto od dokonania analizy literaturo-wych danych odnośnie składów chemicznych. W analizie tej przyjęto zasadę, że dopuszczo-ne do dalszego „przetwarzania” są składy che-miczne odlewów nie budzące najmniejszych wątpliwości, co do rzetelności ich pomiaru [1].Zebrane dane odnośnie składu chemicznego wzorca i innych odlewów zestawiono w arkuszu kalkulacyjnym Microsoft EXCEL (tab. 2), celem przygotowania ich do dalszego przetwarzania. Dane te zapisane w postaci wierszy oznaczają tzw. klasę.

7


Tabela. 2. Skład chemiczny odlewów z epoki brązu (% wag.)

Lp. Cu Sn Sb As Pb Ni S Zn P Bi Si Fe

1 92,3 5,06 0,96 0,71 0,49 0,39 0,05 0,01 0,01 0,01 0 0

2 84,35 3,5 2,2 2,2 3,5 1,7 0 0 0 0,13 0 0,42

3 86,615 6,8 0,85 0,78 2,3 0,42 0 0 0 0 0 0,94 83,42 9,5 0,7 0,38 3,7 0,65 0 0 0 0 0 0,6

5 83,798 9,8 0,68 0,3 3,5 0,75 0 0 0 0 0 0,062

6 88,998 8,5 0,078 0,18 0,04 0,46 0 0 0 0 0 0,65

7 90,349 7,8 0,032 0,17 0,055 0,065 0 0 0 0 0 0,45

8 82,265 6,2 1 1,3 6 0,92 0 0 0 0 0 0,56

9 87,864 9,5 0,075 0,32 0,38 0,1 0 0 0 0 0 0,52

10 81,658 0,092 0,015 1,15 0,185 0,078 0 0 0 0,047 0 0,04711 93,756 0,15 2,2 0,44 0,041 1,35 0 0 0 0 0 0,04412 92,361 0,32 2,2 0,84 0,028 2,4 0 0 0 0 0 0,1113 93,5618 0,2 1,9 0,72 0,029 2,4 0 0 0 0 0 014 93,7185 0,152 2,3 0,6 0,026 1,4 0 0 0 0 0 015 94,8 0,064 1,8 0,58 0,02 1,12 0 0 0 0 0 016 98,778 0,029 0,023 0,66 0,22 0 0 0 0 0,027 0 0,09217 98,741 0,024 0 1,12 0,062 0 0 0 0 0 0 018 95,1722 0,023 0,71 0,57 0,0128 1,02 0 0 0 0,124 0 019 98,44 0,016 0,23 0,64 0,118 0,21 0 0 0 0 0 0,02920 97,3635 0,022 0,72 0,22 0,0015 0,62 0 0 0 0 0 0,01121 93,656 5 0,4 0,45 0,047 0,35 0 0 0 0 0 0,06722 92,074 6,2 0,56 0,53 0,165 0,39 0 0 0 0 0 0,0323 87,396 10,6 0,72 0,66 0,081 0,37 0 0 0 0 0 0,13524 89,543 8,6 0,73 0,66 0,083 0,3 0 0 0 0 0 0,03425 91,616 6,2 0,72 0,84 0,18 0,37 0 0 0 0 0 0,02626 91,097 6,9 0,63 0,7 0,165 0,34 0 0 0 0 0 0,10827 87,387 10,5 0,78 0,8 0,108 0,28 0 0 0 0 0 0,04128 92,806 5,4 0,34 0,59 0,23 0,41 0 0 0 0 0 0,1529 90,8463 7,75 0,31 0,47 0,081 0,35 0 0 0 0 0 0,15830 91,603 6,3 0,2 0,83 0,044 0,86 0 0 0 0 0 0,05131 91,8415 6,8 0,28 0,35 0,0145 0,33 0 0 0 0 0 0,05632 87,1578 10,4 0,78 0,66 0,14 0,78 0 0 0 0 0 0,015233 87,1512 11,2 0,71 0,5 0,076 0,23 0 0 0 0 0 0,09634 82,41 14,5 1,1 0,86 0,42 0,54 0 0 0 0 0 0,03635 89,5392 7,7 0,91 0,66 0,62 0,44 0 0 0 0 0 0,05936 90,89 6,7 0,88 0,74 0,25 0,43 0 0 0 0 0 0,03237 91,01 6,6 0,73 0,74 0,025 0,73 0 0 0 0 0 0,064

38 82,2185 0,55 0,078 0,37 0,75 0,36 0 14 0 0,001 0 1,3

39 86,417 11,47 0,31 0,47 0,71 0,18 0,34 0,01 0,03 0,03 0,004 0,024

40 88,512 9,6 0,81 0,53 0,23 0,07 0,19 0,01 0,02 0,007 0,002 0,017

8


Lp. Al Mn Mg Co Ag Au Cr Cd Te Be Uwagi

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Wzór

2 0,75 0 0 0,45 0,8 0 0 0 0 0 Grzybiany k/Legnicy

3 0,72 0 0 0,095 0,52 0 0 0 0 0

4 0,82 0 0 0,03 0,19 0 0,01 0 0 0

5 0,9 0 0 0,04 0,17 0 0 0 0 0

6 0,98 0 0 0,043 0,06 0 0,011 0 0 0

7 1 0 0 0,017 0,062 0 0 0 0 0

8 1,2 0 0 0,005 0,55 0 0 0 0 0

9 1,1 0 0 0,014 0,095 0 0,032 0 0 0

10 0 0 0 0 0,21 0,002 0,0082 0 0 0 Miernów II k/Wiślicy11 0 0 0 0,019 2 0 0 0 0 0

12 0 0 0 0,021 1,72 0 0 0 0 0

13 0 0 0 0,033 1,15 0,0062 0 0 0 0

14 0 0 0 0,0235 1,78 0 0 0 0 0

15 0 0 0 0,032 1,58 0,004 0 0 0 0

16 0 0 0 0 0,064 0,086 0,021 0 0 0

17 0 0 0 0 0,053 0 0 0 0 0

18 0 0 0 0,028 1,12 1,22 0 0 0 0 Żerniki Górne k/Buska

19 0 0 0 0 0,29 0,027 0 0 0 0 2300÷1600 lat p.n.e.

20 0 0 0 0 1,02 0,022 0 0 0 0

21 0 0 0 0,028 0,022 0 0 0 0 0 Żerniki Górne k/Buska

22 0 0 0 0,026 0,025 0 0 0 0 0 1600÷1400 lat p.n.e.

23 0 0 0 0,017 0,021 0 0 0 0 024 0 0 0 0,017 0,033 0 0 0 0 025 0 0 0 0,025 0,023 0 0 0 0 026 0 0 0 0,028 0,032 0 0 0 0 027 0 0 0 0,084 0,02 0 0 0 0 028 0 0 0 0,034 0,04 0 0 0 0 029 0 0 0 0,0067 0,028 0 0 0 0 030 0 0 0 0,016 0,096 0 0 0 0 031 0 0 0 0,008 0,32 0 0 0 0 032 0 0 0 0,044 0,023 0 0 0 0 033 0 0 0 0,0148 0,022 0 0 0 0 034 0 0 0 0,07 0,064 0 0 0 0 035 0 0 0 0,0078 0,064 0 0 0 0 036 0 0 0 0,008 0,07 0 0 0 0 037 0 0 0 0,009 0,092 0 0 0 0 0

38 0,22 0,0055 0 0 0,1 0,032 0,115 0 0 0 Krzemienna k/Krosna

39 0,003 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 Rosko k/Poznania40 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Tab. 2 (c.d.)

9


Lp. Cu Sn Sb As Pb Ni S Zn P Bi Si

41 89,841 7,4 0,84 0,77 0,78 0,22 0,08 0,01 0,01 0,01 0,001

42 89,125 9,4 0,43 0,16 0,61 0,15 0,1 0,009 0,004 0,004 043 91,352 6,86 0,73 0,37 0,14 0,38 0,14 0,009 0,004 0,006 044 91,003 7,89 0,08 0,074 0,56 0,084 0,28 0,008 0,004 0,003 0

45 88,6575 9,86 0,38 0,17 0,55 0,13 0,22 0,0081 0,004 0,0037 0,0006

46 87,0713 10,33 1,26 0,65 0,37 0,14 0,14 0,0099 0,0092 0,0078 0,0031

47 87,0248 11,61 0,44 0,18 0,22 0,27 0,19 0,016 0,017 0,0042 0,0069

48 90,051 5,25 2,3 1 1,1 0,26 0,008 0,008 0 0,016 0,00149 88,911 6,6 2,2 0,88 1,1 0,27 0,008 0,008 0 0,015 0,00350 89,9 5 0,079 0,48 1,1 0,11 0 0 0 0 0

51 89,61 5,7 0,14 0,1 0,9 0,15 0 0 0 0 052 91,35 4,8 0,6 0,42 0,6 0,24 0 0 0 0,003 053 91,76 4,5 0,56 0,52 0,62 0,47 0 0 0 0,007 054 90,43 6 0,8 0,55 0,7 0,22 0 0 0 0,005 055 92,43 305 0,55 0,6 1,02 0,35 0 0 0 0,027 056 90,55 4,8 0,62 0,46 0,52 0,28 0 0 0 0,022 057 90,45 4,2 0,7 0,82 1,6 0,36 0 0 0 0,027 058 91,71 2,7 0,54 0,8 1,58 0,42 0 0 0 0,025 059 91,67 4,6 0,35 0,32 0,1 1 0 0 0 0,011 060 95,09 1,9 0,45 0,13 0,75 0,32 0 0 0 0 061 93,66 3 0,5 0,3 1,15 0,24 0 0 0 0,008 062 94,19 2,3 0,6 0,4 0,7 0,38 0 0 0 0,008 063 81,7 16 0,25 0,055 0,7 0,45 0 0 0 0 0

64 81,6 15 0,3 0,34 0,72 0,75 0 0 0 0 0

65 96,16 1,8 0,2 0,2 0,42 0,3 0 0 0 0 0

66 92,09 4 1,02 0,6 0,63 0,3 0 0 0 0 0

67 92,12 3,8 1,4 0,46 0,48 0,26 0 0 0 0 0

68 92,94 3,2 0,62 0,7 0,95 0,35 0 0 0 0,008 0

69 88,28 7 1,2 1,15 0,8 0,3 0 0 0 0,014 0

70 93,98 3,5 0,35 0,1 0,62 0,22 0 0 0 0,011 0

71 94,27 1,8 0,43 0,2 0,55 0,3 0 0 0 0,017 0

72 92,62 2,2 0,52 0,46 1,5 0,35 0 0 0 0,023 073 92,43 1,8 1,9 1,7 0,042 0,75 0 0 0 0,07 074 93,91 1,7 1,9 1,1 0,14 0,3 0 0 0 0,027 075 88,27 8,5 0,56 0,75 0,45 0,9 0 0 0 0,005 076 95,24 2,3 0,52 0,13 0,52 0,27 0 0 0 0,005 077 86,63 9,5 1,6 1,15 0,2 0,27 0 0 0 0,052 078 93,38 3,2 1 0,16 0,5 0,48 0 0 0 0,006 079 94,18 2,8 0,7 0,2 0,32 0,32 0 0 0 0,11 080 92,99 1,7 2 1,5 0,5 0,14 0 0 0 0,013 081 92,22 4,7 1,1 0,4 0,62 0,55 0 0 0 0,015 082 93,42 3,6 1,3 0,4 0,48 0,28 0 0 0 0,011 083 92,81 3,2 1,15 1 0,8 0,45 0 0 0 0,015 0

Tab. 2 (c.d.)

10



41 0,003 0 0 0 0 0 0 0 0 0

42 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 0

43 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 0

44 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 0

45 0,0021 0 0 0 0 0 0 0 0 046 0,0025 0 0 0 0 0 0 0 0 0

47 0,003 0,0031 0 0 0 0 0 0 0 0

48 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 049 0,002 0 0 0 0 0 0 0 0 050 0,1 0,033 0 0 0,05 0 0,35 0 0 0 Inowrocław51 0,43 0,037 0 0,052 0,05 0 0,33 0 0 052 1,2 0 0 0,016 0,45 0 0 0 0 0 Słupy k/Włocławka53 0,8 0 0 0,023 0,48 0 0 0 0 054 0,7 0 0 0,015 0,5 0 0 0 0 055 0,9 0 0 0,01 0,35 0 0 0 0 056 2 0 0 0,011 0,48 0 0 0 0 057 1,5 0 0 0,012 0,25 0 0 0 0 058 1,8 0 0 0,012 0,32 0 0 0 0 059 1,5 0 0 0,05 0,2 0 0 0 0 060 1,1 0 0 0,006 0,16 0 0 0 0 061 0,72 0 0 0,022 0,28 0 0 0 0 062 0,68 0 0 0,04 0,54 0 0 0 0 063 0,75 0 0 0 0,026 0 0 0 0 0 Słupy k/Włocławka (HC)64 1,15 0 0 0 0,08 0 0 0 0 0

65 0,65 0 0 0 0,2 0 0 0 0 0

66 0,8 0 0 0 0,5 0 0 0 0 067 0,7 0 0 0 0,6 0 0 0 0 068 0,78 0 0 0 0,38 0 0 0 0 069 0,65 0 0 0 0,5 0 0 0 0 070 1 0 0 0 0,18 0 0 0 0 071 1,8 0 0 0 0,45 0 0 0 0 072 1,8 0 0 0 0,4 0 0 0 0 073 0,35 0 0 0,005 0,95 0 0 0 0 0 Radojewice k/Bydgoszczy74 0,27 0 0 0,006 0,65 0 0 0 0 075 0,4 0 0 0,008 0,15 0 0 0 0 0

76 0,27 0,0025 0 0,006 0,19 0,001 0,1 0 0 0

77 0,08 0,001 0 0,03 0,4 0,001 0,001 0 0 078 0,115 0,001 0 0,001 0,6 0,001 0,11 0 0 0

79 0,035 0,001 0 0,058 0,18 0,0032 0,009 0 0 0

80 0,07 0,001 0 0,0045 0,52 0,001 0,16 0 0 0

81 0,045 0,002 0 0,0125 0,32 0,003 0,004 0 0 0

82 0,028 0,001 0 0,01 0,45 0,0025 0,007 0 0 0

83 0,062 0,002 0 0,0115 0,42 0,0025 0,0055 0 0 0

Tab. 2 (c.d.)

11


Lp. Cu Sn Sb As Pb Ni S Zn P Bi Si Fe

84 93,42 4 0,7 0,35 0,55 0,52 0 0 0 0,014 0 0,07

85 93,5 3,2 1,1 0,75 0,45 0,42 0 0 0 0,016 0 0,115

86 94,1 1,1 2 2 0,01 0,038 0 0 0 0,027 0 0,062

87 95,25 2,2 0,9 0,2 0,4 0,48 0 0 0 0,022 0 0,1

88 94,71 2,8 0,7 0,22 0,6 0,22 0 0 0 0,027 0 0,06

89 92,41 1,6 2 2 0,02 0,042 0 0 0 0,021 0 0,45

90 92,28 2,7 2 0,7 0,75 0,6 0 0 0 0,015 0 0

91 92,02 1,7 2 1 0,55 0,15 0 0 0 0,027 0 1,1

92 93,6 3,5 1,4 0,52 0,055 0,25 0 0 0 0,011 0 0

93 93,12 2,2 1,9 0,46 0,27 1 0 0 0 0,013 0 0

94 90,63 6 1 0,3 0,7 0,45 0 0 0 0,023 0 0,16

95 94,81 1,4 1 0,65 0,65 0,18 0 0 0 0,02 0 0,052

96 95,87 3,6 0,22 0,17 0,27 0,1 0 0 0 0,0027 0 0,1

97 85,18 14 0,115 0,1 0,23 0,048 0 0 0 0,007 0 0,19

98 94,18 2,2 2 0,42 0,06 0,16 0 0 0 0,012 0 0,12

99 93,94 3,6 0,52 0,3 1,15 0,12 0 0 0 0,007 0 0,11

100 91,11 3,6 2 0,9 0,18 1,3 0 0 0 0,017 0 0,12

101 91,78 2,7 1,4 0,7 2,5 0,03 0 0 0 0,035 0 0

102 90,13 1,6 2,6 2,3 2,3 0,016 0 0 0 0,065 0 0

103 91,86 4,4 1,8 0,35 0,48 0,52 0 0 0 0,023 0 0

104 93,16 0,8 2,2 1,05 1,8 0,025 0 0 0 0,062 0 0

105 88,96 5,5 2 1,5 1,1 0,15 0 0 0 0,045 0 0,18

106 89,01 1,7 2 2 2 1 0 0 0 0,09 0 0,1

107 92,04 1,4 2 1,1 0,7 0,28 0 0 0 0,05 0 0,42

108 91,59 4,8 1,4 0,35 0,55 0,23 0 0 0 0,03 0 0,095

109 89,89 9 0,21 0,23 0,14 0,21 0 0 0 0,004 0 0

110 92,2 2 2 0,5 0,62 0,22 0 0 0 0,018 0 0,75

111 93,01 1,5 2 1,15 0,12 0,22 0 0 0 0,05 0 0,048

112 92,07 1,8 2 1,15 0,14 0,23 0 0 0 0,06 0 0,35

113 9189 3,6 2 0,82 0,15 0,18 0 0 0 0,023 0 0,115

114 92,31 6 0,18 0,075 0,011 0,11 0 0 0 0,002 0 0,95

115 95,16 2,2 0,2 0,032 0,35 0,14 0 0 0 0,003 0 1,5

116 93,38 0,85 0,14 0,17 1,2 0,27 0 0 0 0 0 3,4

117 92,58 3,5 0,14 0,15 2,5 0,15 0 0 0 0 0 0,31

118 97,66 0,6 0,33 1 0,12 0,09 0 0 0 0 0 0,12

119 97,06 1,6 0,18 0,2 0,15 0,18 0 0 0 0 0 0,41

120 98,32 0,5 0,063 0,5 0,2 0,1 0 0 0 0 0 0,16

121 93,15 4 0,19 0,15 1 0,15 0 0 0 0 0 0,95

122 96,87 0,7 0,19 0,33 0,35 0,12 0 0 0 0 0 1

123 92,45 3 0,22 0,1 1,1 0,1 0 0 0 0 0 2,5

Tab. 2 (c.d.)

12



84 0,075 0,002 0 0,014 0,27 0,0038 0,014 0 0 0 Radojewice k/ Bydgoszczy

85 0,5 0,001 0 0,013 0,32 0,0028 0,032 0 0 0

86 0,05 0,001 0 0,004 0,6 0 0,0055 0 0 0

87 0,06 0,001 0 0,025 0,35 0,0022 0,011 0 0 0

88 0,06 0,0023 0 0,023 0,55 0,003 0,0065 0 0 0

89 0,085 0,004 0 0,008 1,2 0,005 0,15 0 0 0

90 0,5 0 0 0,006 0,45 0 0 0 0 0

91 0,38 0,0055 0 0,032 0,7 0,003 0,2 0 0 0

92 0,26 0 0 0,008 0,4 0 0 0 0 0

93 0,32 0 0 0,012 0,7 0 0 0 0 0

94 0,045 0 0 0,017 0,27 0 0 0 0 0

95 0,15 0,004 0 0,025 1 0,002 0,025 0 0 0

96 0,09 0,0027 0 0,006 0,06 0 0,0115 0 0 0

97 0,065 0,0035 0 0,009 0,0125 0 0,042 0 0 0

98 0,075 0,0025 0 0,006 0,75 0 0,01 0 0 0

99 0,042 0,0025 0 0,015 0,17 0 0,02 0 0 0

100 0,27 0 0 0,006 0,5 0 0 0 0 0

101 0,23 0 0 0 0,62 0 0 0 0 0

102 0,24 0 0 0 0,75 0 0 0 0 0

103 0,3 0 0 0,016 0,25 0 0 0 0 0

104 0,25 0 0 0 0,65 0 0 0 0 0

105 0,2 0,0038 0 0,015 0,3 0 0,042 0 0 0

106 0,06 0,0035 0 0,014 2 0 0,021 0 0 0

107 0,095 0,005 0 0,011 1,8 0 0,095 0 0 0

108 0,1 0,006 0 0,032 0,8 0 0,012 0 0 0

109 0,28 0 0 0,014 0,023 0 0 0 0 0

110 0,105 0,018 0 0,016 1,25 0 0,3 0 0 0

111 0,07 0,0055 0 0,009 1,8 0 0,015 0 0 0

112 0,11 0,001 0 0,011 2 0 0,075 0 0 0

113 0,17 0,011 0 0,014 1 0 0,027 0 0 0

114 0,18 0,0025 0 0,028 0,013 0,035 0,11 0 0 0

115 0,27 0,01 0 0,0032 0,022 0,0055 0,1 0 0 0

116 0,12 0,047 0 0,027 0,05 0 0,35 0 0 0

117 0,091 0,09 0 0,036 0,05 0 0,4 0 0 0

118 0,01 0,005 0 0 0,05 0 0,014 0 0 0

119 0,043 0,01 0 0 0,05 0 0,12 0 0 0

120 0,043 0,005 0 0,02 0,05 0 0,046 0 0 0

121 0,043 0,01 0 0,013 0,05 0 0,3 0 0 0

122 0,043 0,04 0 0 0,05 0 0,33 0 0 0

123 0,12 0,034 0 0 0,05 0 0,33 0 0 0

Tab. 2 (c.d.)

13


W celu zobrazowania rozmieszczenia różne-go rodzaju odlewów w przestrzeni trójwymiarowej wykorzystano w pracy sztuczne sieci neurono-we, samoorganizujące się. Wszystkie obliczenia i wstępne projektowanie sieci neuronowych wy-konano w pakiecie matematycznym MATLAB.Kolejną czynnością było wykorzystanie funkcji:

XLSread = SAMMON (A)przenoszącej te dane z arkusza kalkulacyjnego EXCEL do postaci macierzy zrozumiałej dla pro-gramu MATLAB.

Dla tak określonej macierzy nastąpiło zrzu-towanie danych z przestrzeni 22 wymiarowej (ilość pierwiastków chemicznych opisujących po-szczególne odlewy z epoki brązu - „sprowadze-nie danych z przestrzeni n - wymiarowej do prze-

strzeni X, Y, Z (tzw. „przestrzeni Kartezjusza”), czyli przestrzeni trójwymiarowej, wykorzystując funkcję oprogramowania MATLAB:

X, Y, Z = Sammon(a)gdzie: X, Y, Z - wyniki wykonania powyższej funk-cji, przedstawione w postaci współrzędnych X, Y, Z a - macierz opisująca odlewy.

Wynikiem przeprowadzonych programowo obliczeń jest zestaw współrzędnych, „X, Y, Z“ dla poszczególnych klas. Współrzędne „X, Y, Z“ klas zestawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Zestaw współrzędnych, „X,Y, Z“ dla poszczególnych klas po przetworzeniu z wykorzystaniem „Odwzorowania Sammona”

Lp. „X“ „Y“ „Z“ Lp. „X“ „Y“ „Z“

1 -0.8161 1.5092 0.5288 63 -9.7909 -3.5777 -10.7661

2 3.0075 -1.9145 -7.1344 64 -8.6291 -3.5556 -10.8613

3 -1.0032 -1.1667 -5.3187 65 1.5637 2.7070 4.8781

4 -2.7874 -2.6081 -9.0760 66 0.5004 1.1326 0.4894

5 -3.3013 -2.3664 -8.7601 67 0.7072 1.4897 0.3965

6 -3.7231 -0.9213 -2.6269 68 1.1160 1.1559 1.5747

7 -3.2677 -0.4512 -1.2387 69 -1.8035 -0.0404 -3.6838

8 0.9139 -2.6250 -10.4162 70 0.4980 1.2437 2.7527

9 -4.3754 -1.4640 -3.8751 71 2.3848 1.1344 3.4037

10 5.8471 -0.0544 -9.2825 72 2.4090 0.3044 1.7008

11 4.3451 3.7362 2.0213 73 2.4068 3.1159 0.5178

12 4.9387 2.8249 0.6436 74 2.4466 3.0312 2.1366

13 4.8600 2.6585 2.0941 75 -3.4538 -0.2845 -3.7486

14 4.4236 3.5033 2.0193 76 1.2933 2.3358 3.9178

15 4.0764 3.6913 3.1793 77 -4.1478 -0.5709 -5.5837

16 2.5908 4.1261 7.5450 78 0.9315 1.8013 1.8993

17 2.8740 3.7645 7.6360 79 0.9364 2.2758 2.7593

18 4.1495 2.7772 4.1818 80 2.8104 2.4791 1.2985

19 2.8387 4.1138 7.1111 81 -0.3543 1.5304 0.4609

20 3.4403 4.0127 5.8433 82 0.5068 2.1835 1.6275

14


Lp. „X“ „Y“ „Z“ Lp. „X“ „Y“ „Z“

21 -1.0930 1.7780 1.9134 83 1.1331 1.8338 1.1327

22 -1.9151 1.0953 0.2557 84 0.0389 1.7418 1.7977

23 -5.5601 -0.8535 -4.6304 85 0.9942 2.0603 1.8080

24 -3.8309 0.2863 -2.5461 86 2.6995 4.0759 2.1191

25 -1.8010 1.0053 -0.2550 87 1.4531 2.8281 3.6866

26 -2.4210 0.6826 -0.7786 88 0.9759 2.3913 3.186427 -5.4685 -0.6622 -4.6785 89 2.7902 3.3289 0.308228 -1.3202 1.3491 1.1163 90 1.8002 1.9348 0.516129 -3.2795 0.5334 -1.0704 91 3.1030 1.5818 0.509030 -2.1407 1.3664 -0.2379 92 0.5634 2.5213 1.731531 -2.5447 0.8128 0.0755 93 1.9945 2.6918 1.395532 -5.2054 -0.9504 -4.9690 94 -1.3205 0.8660 -1.275033 -6.1068 -1.0448 -4.9274 95 2.5146 2.7804 3.345434 -8.7091 -2.5846 -9.7718 96 -0.1237 2.5288 4.224435 -2.8068 0.3026 -2.5164 97 -8.5566 -2.0911 -7.086136 -2.1384 0.7542 -1.0439 98 1.7610 3.2404 2.307337 -2.1743 1.0711 -0.9189 99 0.2607 1.6263 2.553438 12.5455 -5.6965 -10.4691 100 1.0676 1.9910 -0.949739 -5.3250 -14.1450 -1.3672 101 2.5362 0.3305 0.160240 -3.7399 -11.3653 0.1337 102 4.1155 0.6922 -1.660441 -1.9467 -9.4158 1.3168 103 0.0845 1.8557 -0.087642 -3.9357 -10.4859 0.6966 104 4.0253 1.5559 1.771743 -1.8545 -7.4156 2.4261 105 -0.2610 0.7180 -3.175744 -3.0526 -7.9241 2.1143 106 3.8122 1.1938 -2.881945 -4.3438 -11.1085 0.3695 107 3.3942 2.3769 0.215746 -4.0412 -13.2732 -0.8214 108 -0.2340 1.5190 -0.354247 -5.6830 -13.3561 -0.8391 109 -4.3788 -0.0229 -2.046548 0.6366 -9.0433 1.5341 110 2.7179 1.9391 0.495349 -0.4704 -10.6243 0.6576 111 2.9986 3.2104 1.0611

50 0.4138 -1.7362 -1.5085 112 2.9546 2.7398 -0.0135

51 -0.4709 -1.6408 -1.8365 113 0.9564 2.2841 -0.1143

52 -0.1407 0.3646 -0.2177 114 -1.8860 0.4430 0.934553 -0.0113 0.7153 0.2576 115 1.3744 1.3952 4.396754 -1.1790 0.3335 -1.3672 116 4.0599 -0.5731 3.340255 1.3212 0.8474 1.2076 117 0.8832 -0.4276 1.852956 0.1595 -0.2636 -1.0206 118 2.2927 3.8987 6.309257 0.9307 0.0482 -1.2108 119 1.5265 3.1008 5.7462

58 2.0864 -0.0775 0.6344 120 2.2933 3.7625 7.0644

59 -0.1929 -0.0745 0.4635 121 0.0026 0.6674 2.063160 1.9400 1.8503 3.9825 122 2.5742 2.6148 5.948761 1.1459 1.2274 2.4152 123 1.6696 -0.7862 1.963462 1.6996 1.8610 2.8877

Tab. 3 (c.d.)

15


Uwaga:Kolory klas w tabeli 3 odpowiadają kolorom klas na arkuszu kalkulacyjnym Microsoft EXCEL (tab. 2) i na wykresach. Oznaczenia stanowisk eksploracyjnych:

6. Krzemienna k/Krosna (8).8. Inowrocław.

9. Słupy k/Włocławka.10. Słupy k/Włocławka (HC).11. Radojewice k/Bydgoszczy.Wyniki przeliczeń w oprogramowaniu MATLAB:28.Klasa najbliżej położona od wzorca (skala mikroregionu).38. Klasa najbardziej oddalona od wzorca.81. Klasa najbliżej położona od wzorca - stanowisko eksploracyjne Radojewice (skala makrogionu).

7. Rosko k/Poznania.

O ile oprogramowanie MATLAB posiada bar-dzo dobry moduł obliczeniowy, o tyle precyzyjna edycja graficzna wyników z pomiarów zarówno w układzie płaskim - „X, Y”, jak i przestrzennym „X, Y, Z” w niektórych przypadkach jest znacznie utrudniona. Zdarzało się czasem podczas analizy wyników, że prezentowane na rysunku 3a lub 3b obiekty były blisko siebie, stykały się, a co gorsza „nachodziły” na siebie.

a)

Rys. 3. Zapis rastrowy wyników badań w oprogra-mowaniu MATLAB w układzie: a) płaskim „X, Y”,

b) przestrzennym „X, Y, Z”

b)

Powodem jest zapis rastrowy (bitmapa) edytora, który powoduje, że podczas interpreta-cji, granice pomiędzy poszczególnymi obiektami zacierały się i prawidłowa ocena wyników badań była niemożliwa.

Niezbyt precyzyjna metoda interpretacji graficznej w oprogramowaniu MATLAB (zapis rastrowy) spowodowała, że opracowano indywi-dualną metodę wykorzystująca zapis wektoro-wy, tj. taki, którym posługują się programy CAD (Computer Aided Design). Najbardziej przydat-ną cechą w tym zapisie jest tzw. skalowalność programu, tj. jakość obrazu w skali 1:1, jak i w powiększeniu i pomniejszeniu obiektu na ekra-nie monitora. Dane zestawione w tabeli 3, po-służyły do edycji graficznej wyników za pomocą oprogramowania CAD, co przedstawia rysunek 4.

Dalsza interpretacja wyników polega-ła na opracowaniu plików scriptowych po-przez przypisanie grupie odlewów znale-zionych na danym stanowisku badawczym odpowiedniej barwy. Sposób zapisu graficznego wyników z pomiarów nazwano metodą „matki“.Metoda „matki” polega na współśrodkowym z wzorcem wrysowaniu kuli o odpowiednio do-branej średnicy, w objętości której znajdzie się najbliżej położona klasa. W przypadku określania najdalej położonej klasy od wzorca, metoda jest

1. Wzór – obiekt badany – siekierka.2. Grzybiany k/Legnicy.3. Miernów II k/Wiślicy.4. Żerniki Górne k/Buska (2300÷1600 lat p.n.e.).5. Żerniki Górne k/ Buska (1600÷1400 lat p.n.e.).

16


podobna, lecz wymaga dobrania takiej średnicy kuli, aby jedna z klas znalazła się na zewnątrz tej bryły. Wszystkie pozostałe klasy powinny znaleźć się wówczas wewnątrz kuli. Dokonuje się tego przy pomocy kolejnych przybliżeń średnicy kuli - „matki“.

Rys. 4. Wizualizacja klas w układzie współrzędnych „X, Y“

Rys. 5. Wizualizacja klas w układzie osi „X,Y, Z“ (po nanie-sieniu powłoki) - powiększenie

Edycja graficzna wyników polegała na:określeniu grupy odlewów z brązu najbliżej A. położonej; w stosunku do obiektu badawcze-go - wzorca (rys. 4);określeniu klasy najbliższej położonej od B. wzorca (rys. 5);

Szerzej wyniki te omówiono we wnioskach.

Wnioski

Dane z analizy składu chemicznego 123 dawnych obiektów archeologicznych (odlewów z brązów) zestawiono w arkuszu kalkulacyjnym Microsoft EXCEL (tab. 2). Następnie dzięki wspo-maganiu komputerowemu (oprogramowanie MA-TLAB) dane te sprowadzono, dzięki iterracjom (zapętleniom = 5000x) sztucznej sieci neurono-wej z przestrzeni wielowymiarowej - 22 (ilość pierwiastków określona składem chemicznym dla jednego obiektu) do przestrzeni trójwymiaro-wej „X, Y, Z” (przestrzeń Kartezjusza tab. 3).

Zaproponowana analiza oceny wyników z zastosowaniem wspomagania komputerowego i opracowanie metody „matki” pozwoliły na:

określeniu klasy najdalej położonej od wzor-C. ca (rys.4).

określenie stanowiska eksploracyjnego (gru- -pa odlewów z brązu) najbliżej położonego w stosunku do obiektu badawczego - wzorca. Jak wynika z analizy rysunków 4 i 5, stano-wiskami eksploracyjnymi najbardziej zbliżo-nym do klasy 1 (wzorca) są: Radojewice (ko-lor pomarańczowy) i Żerniki Górne k/Buska (1600÷1400 lat p.n.e.) (kolor błękitny);określeniu klasy najbliższej wzorcowi pod -względem składu chemicznego, w skali ma-kroregionu oraz mikroregionu (rys. 4);Jak wynika z edycji graficznej, klasą najbliż- -szą wzorcowi, tj. klasie 1, w skali makrogionu jest klasa 81 ze stanowiska eksploracyjnego Radojewice, zaś w skali mikroregionu ze sta-nowiska Żerniki Górne k/Buska (1600÷1400 lat p.n.e.) - klasa 28;

określenie klasy najdalej położonej od wzor- -ca - jest to klasa 38, stanowisko Krzemienna k/Krosna (rys. 4).Ocena wyników jest bardzo precyzyjna i tak

np. istnieje możliwość określenia współrzędnych poszczególnych odlewów - klas, a także pomiaru odległości w przestrzeni dowolnego artefaktu od wzorca.

17


Inną zaletą takiej interpretacji wyników ba-dań (w tym przypadku składu chemicznego) jest określenie „położenia” grupy dawnych odlewów (klas) względem siebie. Jak widać w przypadku niektórych klas (rys. 4 i 5) - odlewy przynależ-ne danej grupie (odlewy odnalezione przez ar-cheologów na tym samym terenie) znajdują się w niewielkiej odległości (przestrzeni) od siebie.

Takie ułożenie może świadczyć o tym, że na danym terenie np. stanowisko Miernów II k/Wiślicy, podczas wykonywania odlewów w epo-ce brązu korzystano z materiałów „wsadowych” lub stopów o zbliżonym składzie chemicznym, a także, że stosowany stop nie był wielokrotnie przetapiany (zgar odlewniczy). I odwrotnie „roz-rzucenie” klas na rysunkach może świadczyć o tym, że ówczesny odlewnik posługiwał się sto-pem wielokrotnie przetapianym o bardzo różno-rodnym składzie chemicznym.

Zaprezentowane rozwiązanie w zakresie interpretacji wyników analizy składów chemicz-nych dawnych odlewów stanowi przyczynek do prezentacji możliwości w wielu badaniach nauko-wych. Wykorzystanie „Odwzorowania Sammo-na”, w tym przypadku umożliwia precyzyjną sys-tematykę stosowanych w danym rejonie składów chemicznych przez ówczesnych odlewników.

Przytoczone wnioski z tego zakresu wska-zują, że „Odwzorowanie Sammona” z powodze-niem może być wykorzystane w tych przypad-kach, gdzie właściwa ocena dużej ilości danych jest trudna do jednoznacznego przetworzenia.

Opisana interpretacja wyników badań składu chemicznego dawnych odlewów z epo-ki brązu jest przykładem możliwości wykorzy-stania współczesnej techniki komputerowej i specjalistycznego oprogramowania do bardziej precyzyjnej oceny wyników badań.

Broniewska A., Hensel Z.: Metalurgia brązu pra-1. dziejowych społeczeństw Kujaw. Wydane nakła-dem KBN i Ministerstwa Edukacji Narodowej, Po-znań, 1996. Hensel Z.: Technologia odlewnictwa brą-2. zu na podstawie znalezisk w Grzybianach woj. legnickie (opracowanie wstępne), Pra-ca zbiorowa: Pamiętnik Muzeum Miedzi, Wydawnictwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Le-gnicy, Legnica, T. 1, s. 157, 1980.Onajev I.A, Zhakibajev B.K.: Med w istorii cyvili-3. zacji, Gorizonty Nauki, Izdatelstvo Nauka Kaza-khskoj SSR, 1983. Soloviev Ju., I.: Vazhniknovenne i razvi-4. te khimii z drevnejshykh vremen do XVII vie-ka, Vsieobshchaja istorija khimii, Akademija Nauk CCCP, Institut Istorii Jestectvoznania i Tekhniki, Izdatelstvo Nauka,1980.Rusanov I. A, Smolko V. A., Kulakov B. A.: Va-5. zhniknovene litejnovo proizvodstva na Juzhnom Urale, Litejnoe Proizvodstvo, 2001, nr 1, s. 5.Piaskowski J.: Technika odlewnictwa w grodzie 6. kultury łużyckiej w Biskupinie, Stowarzyszenie Techniczne Odlewników Polskich, Kraków, 1957.Osowski S.: Sieci neuronowe do przetwarzania 7. informacji, Oficyna Wydawnicza Politechniki War-szawskiej, Warszawa, 2000.Muzyczuk A., Tunia K.: Eneolityczny topór mie-8. dziany z Krzemiennej woj. Krosno, Acta Archeolo-gica Carpathica. T. XXXI, 1992, s. 151.

Jacek Krokosz - Instytut Odlewnictwa, Centrum Projektowania i Prototypowania, ul. Zakopiańska 73, 30-418 KrakówStanisław Rzadkosz - Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Odlewnictwa, ul. Reymonta 23, 30-059 Kraków Robert Sałat - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Podstaw Inżynierii, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa

Opracował:

Literatura

18


PN-EN 482:2009 Powietrze na stanowiskach pracy - Wymagania ogólne dotyczące charakte-rystyki procedur pomiarów czynników chemicz-nychData publikacji: 2009-02-11Zastępuje: PN-EN 482:2006

PN-EN 547-1+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - Wymiary ciała ludzkiego - Część 1: Zasady określania wymiarów otworów umożliwiających dostęp całym ciałem do maszyny; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN 547-1:2000

PN-EN 547-2+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - Wymiary ciała ludzkiego - Część 2: Zasady określania wymiarów otworów umożliwiających dostęp; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN 547-2:2000

PN-EN 547-3+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - Wymiary ciała ludzkiego - Część 3: Dane antro-pometryczne; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN 547-3:2000

PN-EN 573-3:2009 Aluminium i stopy aluminium - Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przerobio-nych plastycznie - Część 3: Skład chemiczny i rodzaje wyrobówData publikacji: 2009-02-11Zastępuje: PN-EN 573-3:2007

PN-EN 573-5:2009 Aluminium i stopy aluminium - Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przerobio-nych plastycznie - Część 5: Kodyfikacja znorma-lizowanych wyrobów przerobionych plastycznieData publikacji: 2009-03-16Zastępuje: PN-EN 573-5:2007

PN-EN 614-2+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - Ergonomiczne zasady projektowania - Część 2: Interakcje między projektowaniem maszyn a za-

daniami roboczymi; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN 614-2:2002

PN-EN 842+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - Wizualne sygnały niebezpieczeństwa - Ogólne wymagania, projektowanie i badanie; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN 842:2002

PN-EN 981+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - System dźwiękowych i wizualnych sygnałów nie-bezpieczeństwa oraz sygnałów informacyjnych; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN 981:2002

PN-EN 60068-2-1:2009 Badania środowiskowe - Część 2-1: Próby - Próba A: ZimnoData publikacji: 2009-03-10Zastępuje: PN-EN 60068-2-1:2007

PN-EN ISO 148-2:2009 Metale - Próba udarno-ści Charpy'ego - Część 2: Sprawdzanie młotów wahadłowych; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-26Zastępuje: PN-EN 10045-2:1996

PN-EN ISO 148-3:2009 Metale - Próba udarno-ści Charpy'ego - Część 3: Przygotowanie i cha-rakterystyka próbek wzorcowych Charpy-V do pośredniego sprawdzania młotów wahadłowych; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-26

PN-EN 1265+A1:2009 Bezpieczeństwo maszyn - Procedura badania hałasu maszyn i urządzeń odlewniczych; (oryg.)Data publikacji: 2009-03-05Zastępuje: PN-EN 1265:2002

PN-EN ISO 6508-1:2007/Ap1:2009 Metale - Po-miar twardości sposobem Rockwella - Część 1: Metoda badań (skale A, B, C, D, E, F, G, H, K, N, T)Data publikacji: 2009-02-20

INFORMACJE O NORMACH

G N

OR

MA

LIZ

AC

JA W

OD

LEW

NIC

TW

IE H

Normy opublikowane

19


PN-EN ISO 9001:2009 Systemy zarządzania ja-kością - WymaganiaData publikacji: 2009-02-27Zastępuje: PN-EN ISO 9001:2008

PN-EN ISO 14738:2009 Bezpieczeństwo ma-szyn - Wymagania antropometryczne dotyczące projektowania stanowisk pracy przy maszynie; (oryg.)Data publikacji: 2009-02-16Zastępuje: PN-EN ISO 14738:2005, PN-EN ISO 14738:2005/AC1:2005

PN-Z-04370:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie 4-metoksyfenolu na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowejData publikacji: 2009-02-25

PN-Z-04371:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie 1-metylo-2-pirolidonu na stanowi-skach pracy metodą chromatografii gazowejData publikacji: 2009-02-25

PN-Z-04372:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie 4-metylopentan-2-onu na stanowi-skach pracy metodą chromatografii gazowejData publikacji: 2009-02-25

PN-Z-04373:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie trimetoksyfosfanu na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowejData publikacji: 2009-02-25

PN-Z-04385:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie azotanu 2-etyloheksylu na stanowi-skach pracy metodą chromatografii gazowejData publikacji: 2009-02-25

PN-Z-04386:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie eteru tert-butylometylowego na stanowiskach pracy metodą chromatografii ga-zowejData publikacji: 2009-02-20

PN-Z-04387:2009 Ochrona czystości powietrza - Oznaczanie chlorku chloroacetylu na stanowi-skach pracy metodą wysokosprawnej chromato-grafii cieczowejData publikacji: 2009-02-20

PN-EN 573-3:2007 Aluminium i stopy aluminium - Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przerobio-nych plastycznie - Część 3: Skład chemiczny i rodzaje wyrobów (oryg.)Data wycofania: 2009-02-11Zastąpiona przez: PN-EN 573-3:2009

PN-EN 573-5:2007 Aluminium i stopy aluminium - Skład chemiczny i rodzaje wyrobów przerobio-nych plastycznie - Część 5: Kodyfikacja znorma-lizowanych wyrobów przerobionych plastycznie (oryg.)Data wycofania: 2009-03-16Zastąpiona przez: PN-EN 573-5:2009

PN-EN 1265:2002 Procedura badania hałasu maszyn i urządzeń odlewniczych

Data wycofania: 2009-03-05Zastąpiona przez: PN-EN 1265+A1:2009

PN-EN ISO 8062-3:2007 Specyfikacje geometrii wyrobów (GPS) - Tolerancje wymiarowe i geo-metryczne dla części kształtowanych - Część 3: Ogólne tolerancje wymiarowe i geometryczne oraz naddatki na obróbkę mechaniczną dla od-lewów (oryg.)Data wycofania: 2009-02-19Zastąpiona przez: PN-EN ISO 8062-3:2009

PN-EN ISO 9001:2008 Systemy zarządzania ja-kością - Wymagania (oryg.)Data wycofania: 2009-02-27Zastąpiona przez: PN-EN ISO 9001:2009

Opracowała: Agnieszka Fiutowska

Normy zastąpione

20


WYBÓR INFORMACJI Z CZASOPISM NAUKOWO-TECHNICZNYCH

Tendencje w brazylijskim odlewnictwie.Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 150-155

W artykule omówiono sytuację odlewnic-twa brazylijskiego. Podano krótkie informacje na temat przemysłu motoryzacyjnego w Brazylii, gdzie znajdują się głównie montownie. Przemysł odlewniczy produkuje odlewy głównie dla prze-mysłu wydobywczego (Brazylia eksportuje duże ilości rudy żelaza). Rośnie także zapotrzebowa-nie na odlewy motoryzacyjne. Brazylia należy do światowych producentów żelazostopów, posiada duże zasoby boksytów, jest znaczącym produ-centem aluminium (1 457 000 ton/rok). Brazylia dysponuje dobrej jakości piaskami formierskimi, a ich kopalnie znajdują się w niewielkiej odległo-ści od odlewni. W związku z prężnie rozwijają-cym się odlewnictwem poruszono zagadnienie kształcenia kadry odlewniczej. Przedstawiono odlewnictwo brazylijskie od strony statystycznej. Omówiono produkcję i kwestie ochrony środowi-ska.

Zbyt wysokie ceny energii przemysłowej ob-ciążają odlewnie. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 262-268, bibliogr. 1 poz.

W artykule omówiono zagadnienie wzro-stu kosztów energii i konsekwencji tego faktu dla przemysłu w Niemczech. Rynek dostawców energii uległ liberalizacji. Na rynku niemieckim działa 4 głównych dostawców: RWE, Eon, Va-tenfall Europe i EnBW. Wysokie koszty energii w Niemczech wynikają między innymi z wysokich kosztów korzystania z linii przesyłowych, politycz-nie wymuszonej rezygnacji z energii atomowej, niekorzystnych powiązań między przedsiębior-stwami i nieodpowiedniej organizacji produkcji. W artykule zaznaczono potrzebę korzystania ze źródeł energii odnawialnej, gdyż zasoby surowco-we takie jak węgiel kończą się. W artykule prze-

analizowano zużycie energii w energochłonnym przemyśle odlewniczym. Energia przemysłowa w Niemczech jest nawet o 50% droższa niż w pozostałych krajach Unii co może doprowadzić przedsiębiorstwa do kłopotów egzystencjalnych. Przeanalizowano zarządzanie kosztami energii. W artykule zamieszczono szereg wykresów ilu-strujących tendencję zmian kosztów energii.

Efektywne i optymalne wykorzystanie energii - odlewnia Affilips stawia na równoległo-róż-nicową regulację zużycia energii. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 274-278

Omówiono działalność elektrowni Affilips (Tienen Belgia) produkującej zaprawy do sto-pów metali nieżelaznych. Krótko przedstawio-no ich znaczenie. Główną uwagę zwrócono na oszczędne zużycie energii szczególnie o wyeli-minowanie nagłych wyłączeń i pików obciążenia energetycznego. By to osiągnąć, zastosowano równoległo-różnicowy system regulacji zużycia energii - „Padicon”. Pozwala on na płynną regu-lację obciążenia. Ma to szczególne znaczenie w urządzeniach do topienia. Uzyskano znaczną oszczędność energii.

Szybka realizacja tych idei na które jest za-potrzebowanie. Wyznaczanie nowych kierun-ków za pomocą innowacyjnych rozwiązań w zakresie automatyzacji. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 292-296

W artykule w formie reportażu opisano hi-storię i rozwój firmy Robotec Engineering GmbH zajmującej się automatyzacją procesów prze-biegających w odlewniach. Firma projektuje i wytwarza roboty na potrzeby formierni, rdzeniar-ni, oczyszczalni. Projektuje urządzenia do moni-torowania przebiegu procesów technologicznych. W firmie tej produkowane są na przykład roboty do zakładania pakietów rdzeni. Odbiorcami robo-tów firmy są między innymi firmy: BMW, Daimler-Chrysler, odlewnia Fritz Winter, +GF+, VW.

G IN

FOR

MA

CJA

NA

UKO

WO

-TE

CH

NIC

ZN

A H

01. ZAGADNIENIA OGÓLNEZ

21


Przemysł motoryzacyjny. Ochrona środowi-ska i patenty.Fonderie Fond. d'Aujourd. 2007, nr 262, s. 34-36, bibliogr. 4 poz.

Przemysł motoryzacyjny we Francji jest przedmiotem składania projektów patentowych w ilości około 3000 rocznie. Istnieje ścisła kore-lacja pomiędzy kierunkiem stosowanych badań i rozwoju (R&D), a polityką patentową. Najwięcej patentów spośród francuskich przedsiębiorstw składają dwaj najwięksi producenci samochodów: Renault i PCA (Peugeot-Citroen-Automobiles). Analiza tematów patentów wykazuje, że R&D w zakresie motoryzacji skierowane są w 40% na ochronę środowiska, w 35% na bezpieczeństwo jazdy i w 25% na komfort jazdy. Faktem jest, że główną osią prowadzonych badań w zakresie R&D jest zbliżenie do realizacji wymagań euro-pejskich zawartych w normach EU. W zakresie silników benzynowych dotyczy to ograniczenia emisji węglowodorów, NOx i CO, a dla silników Diesle’a jeszcze dodatkowo pyłów. Według Sto-warzyszenia Europejskiego Konstruktorów Sa-mochodów emisje CO2 w 2008 roku powinny wy-nosić 140 g/km, a w 2012 - 120 g/km.

Jak i dlaczego stosować stopy cynku? Pozy-cja stopów cynku na rynku odlewów ciśnie-niowych.Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 2, s. 44-46

Omawiano stan i zagrożenia dla rynku odle-wów ciśnieniowych ze stopów cynku. Stosowa-nie tych odlewów jako elementów dekoracyjnych w motoryzacji straciło na znaczeniu. Otwarły się jednak nowe, szerokie możliwości ich stosowania w elektronice, w technikach porozumiewania się, oprzyrządowaniu dla komputerów, wyposażenia biur, w dziedzinie narzędzi siłowych, rozrywki i sportu i innych. Istnieje potrzeba unowocze-śnienia i uaktualnienia informacji o ciśnieniowych stopach cynku, lepszego rozpropagowania ich właściwości oraz wynikających z ich stosowa-nia korzyści wśród projektantów, użytkowników i osób opracowujących specyfikację wyrobów. Dlatego Międzynarodowe Stowarzyszenie Cynku

(IZA) przeanalizowało i zmodernizowało istnieją-cą dokumentację. Równocześnie przygotowywa-na jest światowa kampania informacyjna na temat stopów cynku. Wydano już broszurę pt.: ”Niewi-dzialne korzyści, które zapewniają ciśnieniowe odlewy cynku”. Omówiono w niej jak ważną rolę odgrywają odlewy cynkowe w życiu codziennym. Podkreślono, że odlewy te nie stanowią zagro-żenia dla środowiska, ilość wydzielanych emisji w procesie odlewania jest niewielka i stopy łatwo utylizować przez przetapianie. Odlewnictwo w motoryzacji - wymagania przemysłu motoryzacyjnego. IV Konferencja Stowarzyszenia Inżynierów Niemieckich Gru-py Materiałoznawczej. Giesserei-Prax. 2007, nr 4, s. 108-118

Podano streszczenia artykułów wygłoszo-nych na konferencji. Oto tytuły niektórych: „Tuleje cylindrowe do odlewów piaskowych obudów wa-łów korbowych na bazie aluminium”. „Nowe moż-liwości obiektywnej klasyfikacji grafitu z zastoso-waniem nanotomografii i bazującej na internecie metodzie on-line”.”Możliwości obniżenia kosztów przez ograniczenie obróbki cieplnej odlewów aluminiowych przez precyzyjny dobór dodatków stopowych”. Wzajemne zależności pomiędzy wy-maganiami stawianymi odlewom aluminiowym a opracowaniem technologii odlewania NEMAK Dynamic Casting System (NDCS). „Przyszłościo-wy rozwój konstrukcji lekkich (na potrzeby mo-toryzacji), które wykonywane są metodą odlewa-nia”. „Technologia przyszłości do wykonywania odlewów ciśnieniowych ze stopów aluminium, na potrzeby motoryzacji, podlegające znacznym ob-ciążeniom”.

22


Jakość jest witalnym kluczem do sukcesu.Foundry Tr. J. + Foundryman 2007, Vol. 180, nr 3643, s. 86-90

Występuje coraz większy popyt na współ-zawodniczących ze sobą światowych rynkach na odlewy o kształtach zbliżonych do sieci o do-kładnych wymiarach i skomplikowanych kształ-tach. Autorzy pochodzący z Czech omawiają technologię traconych modeli i jej najnowsze osiągnięcia jako jedną z możliwych technologii otrzymywania takich odlewów. Osiągnięcia tej tech-nologii obejmują stosowanie sztucznej inteligencji, w tym systemów eksperckich. Wobec globalizacji i przechodzenia na emeryturę doświadczonych praktyków odlewników przemysł staje przed pro-blemem braku specjalistów. Środkiem zaradczym jest opatentowana i samoucząca się baza wiedzy zwana „X1 Recall”, która powinna wyeliminować ograniczenia istniejących systemów eksperc-kich, sieci neuronowych i technik statystycznych do rozwiązywania problemów związanych ze zmniejszeniem ilości braków. Baza jest dostępna w Internecie. Dalej scharakteryzowano najnow-sze osiągnięcia w dziedzinie podnoszenia jako-ści, właściwości i mikrostruktury nowoczesnych stopów odlewniczych oraz metod ich badań.

Koło - na nowo wynalezione. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 1, s. 32-34, bibliogr.2 poz.

Niektóre z dostępnych pakietów programów umożliwiają wykonanie tzw. analizy „łańcucho-wej”. Pozwalają na przykład ocenić jak mikro-struktura i porowatość odlewu wpływają na ogól-ne zachowanie się odlewu w czasie eksploatacji i testowania. W artykule oceniono projekt odlewu koła kierownicy samochodu ze stopu magne-zu. Do analizy zastosowano pakiet programów ProCAST. Otrzymane wyniki wykorzystano do opracowania bardziej dokładnych założeń wyko-nania odlewu i przeprowadzenia komputerowych testów PAM-CRASH projektowanych odlewów

02. ZASTOSOWANIE KOMPUTERÓW W ODLEWNICTWIEZ

kół kierownicy. Wyniki porównano z rzeczywisty-mi danymi pomiarowymi. Dzięki zrozumieniu jak wpływa proces odlewania na wytrzymałość od-lewu, można zapewnić wymaganą jego jakość. Eliminuje to działania „na wyczucie odlewnika” i konieczność poprawek technicznych. Prowa-dzenie na ekranie testów przed ostatecznym za-kończeniem projektu odlewu ułatwia współpracę między projektantem i odlewnikiem.

Możliwość otrzymania taniego wyrobu dzięki optymalizacji projektowania z zastosowaniem symulacji z wykorzystaniem metody elemen-tów skończonych. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 1, s. 36-43

Zasady o jakości produkcji ustalone przez Deminga, za które został on odznaczony w Ja-ponii w 1950 roku, oparte były na metodach sta-tystycznych i zapobieganiu powstawania wad w odlewach. Dawniej odlewnicy opierali się w swojej pracy na doświadczeniu uzyskanym w ciągu długich lat pracy na danym stanowisku. Dzisiaj działanie amerykańskiego przemysłu od-lewniczego oparte jest na strategii optymaliza-cji wyrobu. Szybkie komputery o dużej pamięci i oprogramowaniu opartym o prawa fizyki sta-nowią narzędzie optymalizacyjne. Narzędzie to w rękach projektanta odlewów współpracującego symultanicznie z doświadczonym odlewnikiem posiadającym dane rzeczywiste może przy-nieść optymalne wyniki projektowania odlewu. Duży nacisk na stosowanie procesów symulacji w przemyśle odlewniczym jest sterowany prawdo-podobnie przez potrzebę bycia konkurencyjnym na rynku, z równoczesną eliminacją strat według zasad określonych przez Deminga. Większość klientów nie chce uznać faktu, że 90% wad odle-wów jest wynikiem wadliwego ich projektowania. Procesy symulacji wchodzące w skład strategii inżynierii symultanicznej powinny być włączo-ne do pierwszego etapu projektowania odlewu. Omówiono te problemy na przykładzie konkret-nego odlewu.

23


Ewolucyjne strategie kształtowania nowocze-snych odlewów. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 5, s. 90-92, 94

Artykuł poświęcony jest bionice i jej zasto-sowaniu w odlewnictwie. Przedstawiono krótko historię bioniki jako interdyscyplinarnej dziedziny nauki, która polega na transponowaniu rozwią-zań technicznych z przyrody do przemysłu w celu optymalizacji szeregu procesów. Wyróżniono cztery obszary zastosowania bioniki: konstrukcji, struktury, technologii i informacji. Tak na przykład obszary konstrukcji i struktury dotyczą optymali-zacji konstruowania i przebiegu produkcji elemen-tów maszyn i urządzeń. W bionice wykorzystuje się specjalne oprogramowanie, którego zasada działania oparta jest na zasadach zbliżonych do rozrostu kości czy drzew. Oprogramowanie to funkcjonuje na zasadach algorytmu. Bionika jako narzędzie optymalizacji może służyć zarówno do obróbki istniejących elementów jak i poszukiwa-nia nowych. Pakiety oprogramowania stosowane przy optymalizacji struktury za pomocą bioni-ki służą do optymalizacji właściwości zespołów konstrukcji. Krótko opisano zastosowanie bioniki w odlewnictwie. Omówiono współpracę odlewni z klientem na przykładzie zakładu CLAAS GUSS.

03. OCHRONA ŚRODOWISKA I BHP

O

Metody stosowane w celu zmniejszenia wi-bracji ręki i ramienia. Dotrzymanie umów z Kyoto. Foundry Tr. J. + Foundryman 2007, Vol. 180, nr 3641, s. 20-21, 22

W podsumowaniu referatów wygłoszonych na 28 MKO na temat ochrony środowiska omó-wiono najnowsze angielskie przepisy odnoszące się do stosowania narzędzi wibracyjnych w od-lewniach. Nowe ograniczenie na ekspozycję na wibracje ręki i ramienia wynosi 5 ms-2A, ale opty-malny zalecany zakres wibracji wynosi 2,5 ms-2A.W drugiej części artykułu analizowano moż-

liwości ograniczenia ekspozycji pracowników na emisję pyłów i cząstek SO2. Wymieniono elek-trodynamiczne monitory stosowane w krajach rozwiniętych do kontroli efektywności działania filtrów materiałowych. Analizowano także moż-liwości zmniejszenia emisji w czasie zalewania form; mechanizm powstawania węgla błyszczą-cego i węglowodorów aromatycznych powiązano z problemem powstawania wad pochodzenia ga-zowego, redukcją emisji i składnikami materiałów formierskich.

Oszczędności przy składowaniu zużytej masy formierskiej. Mod. Casting 2007, Vol. 97, nr 2, s. 35-39

Artykuł ma pomóc amerykańskim odlewni-kom w wybraniu korzystnej metody reutylizacji zużytej masy formierskiej. Podstawą opłacalno-ści takiej utylizacji są koszty transportu zużytej masy. Jeżeli koszt transportu na stanowisko uty-lizacji, na przykład przy budowie dróg albo do cementowni, nie jest zbyt duży, to utylizacja ma sens. Przy utylizacji masy w budowie dróg odstą-piono już dzisiaj od wyrobu nawierzchni, stano-wić może ona tylko kilka do kilkunastu procent materiału, z którego produkuje się asfalt. Zużytą masę stosuje się na podstawę do geotechniczne-go wypełniania dróg i autostrad. Stanowić może ona także podstawę przy budowanych obrze-żach autostrad. Wskazano możliwość reutyliza-cji masy jako wypełnienie do pokrywania rowów, w których prowadzone są rurociągi, ponieważ ma ona dobrą płynność. Podano także inne możliwo-ści utylizacji, ale zastrzeżono konieczność anali-zy obowiązujących przepisów administracyjnych oraz z zakresu ochrony środowiska.

24


04. WYTYCZNE PROJEKTOWANIA TECHNOLOGII

ODLEWNICZYCH

Precyzyjne formy odlewnicze. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 86, 89-90

Artykuł dotyczy wykonywania modeli bardzo dużych odlewów na potrzeby energetyki i kon-strukcji maszyn. Wykonywane modele opracowy-wane są w oparciu o rysunki klientów, z których dane przetwarzane są do postaci pakietu CAD. Modele obrabiane są za pomocą frezarek stero-wanych numerycznie. W wykonywanych mode-lach do konkretnych odlewów uwzględniany jest skurcz metalu. Na wykonanie jednego modelu potrzeba trzy dni. Wykonanie jednego dużego odlewu trwa 6-10 miesięcy. Opisano kolejne eta-py wykonania modelu: od przetworzenia danych odlewu do postaci 3D-CAD modelu. Omówiono zagadnienie kontroli jakości dużych modeli za po-mocą przenośnego miernika laserowego (skaner laserowy). W odlewni w Linzu zastosowano ska-nery laserowe typu; LS 420 i LS 480 firmy „Faro" o znacznej „rozpiętości" pomiarowej. Szybkość pomiaru 120 000 pixeli/s (rozdzielczość 7,6 mln pixeli). Pomiar jest „wirtualny", a więc niezależny od czasu i miejsca.

Wymagania stawiane egzotermicznym wkład-kom do układów zasilających.Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 5, s. 10-13

Stosowane w odlewniach urządzenia pracu-jące pod wysokimi naciskami umożliwiają, przy krótkim cyklu formowania, wytwarzanie skom-plikowanych elementów o dużej dokładności. W związku z tym konieczne jest stosowanie od-powiednich wkładek do układów zasilających, bo tradycyjne, np. nasadki nie zdają egzaminu, nie spełniają wymogów technologicznych. Wkładki między innymi muszą być odporne na zniszcze-nie i pęknięcia podczas zagęszczania a egzoter-miczny materiał nie powinien negatywnie wpły-wać na powstawanie struktury. Skomplikowany kształt odlewów powoduje, że powierzchnia sty-

ku wkładki z odlewem jest mała, co mimo to gwa-rantuje precyzyjne zasilanie (powstawanie grafitu o odpowiednim kształcie). Aby zapobiec powsta-waniu wad związanych z zasilaniem opracowano dwuczęściowy układ zasilający z materiału egzo-termicznego składający się z górnej i dolnej czę-ści. Części te włożone są jedna w drugą i mogą przemieszczać się względem siebie "teleskopo-wo" podczas procesu zagęszczania. Następnie opisano zasadę działania układu i podano przy-kład praktycznego zastosowania.

Wykorzystać możliwości. Zastosowanie i za-lety nowoczesnej metody zasilania. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 5, s. 38-41.

Opisano techniczny sposób wykonania od-lewu z zastosowaniem mini zasilacza. Mini za-silacz to otulina egzotermiczna o bardzo „silnym działaniu" - intensyfikująca zasilanie. Opisano przykład usytuowania mini zasilacza na elemen-cie sprężynującym. Podano przykłady wykona-nia form odlewniczych z mini zasilaczem. Szyj-ka łącząca odlew z zasilaczem ma bardzo mały przekrój, co ułatwia oddzielenie zasilacza od od-lewu. Efektem takiego rozwiązania jest znaczne zmniejszenie układu zasilającego.

W

05. TECHNOLOGIA ODLEWANIA DO FORM PIASKOWYCH T

Symulacja produkcji form na przykładzie za-gęszczania mas formierskich wiązanych gli-ną. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 172-178, bi-bliogr.6 poz.

Opisano proces zagęszczania form na przy-kładzie mas wiązanych gliną. Wykorzystano do tego celu program symulacyjny LS-Dyna, ba-zujący na metodzie elementów skończonych. Program ten wybrano, ponieważ umożliwiał on symulację zarówno procesów o charakterze sta-tycznym, jak i dynamicznym. Program opisywał w sposób realistyczny zachowanie się masy przy

25


powolnym i szybkim oddziaływaniu obciążenia. Do opisu zachowania się masy zastosowano mo-del materiału (tworzywa), który opracowano na potrzeby opisu zachowania się pian lub struktur zbliżonych do pian, ponieważ w tym przypadku zmniejszanie objętości podczas zagęszczania można było uwzględniać bezpośrednio. Do opi-su zachowania się materiału konieczne jest wy-znaczenie krzywej: naprężenie-wydłużenie lub naprężenie-spęcznianie, ponieważ one opisują charakter materiału. Przeprowadzono próby za-gęszczania stosując próbki o średnicy 50 mm i wysokości 100 mm. W drugiej próbie zagęsz-czania zastosowano próbkę o wysokości 25 mm. Mierzono drogę przemieszczania się stempla i siłę. Wyznaczono szereg krzywych dla różnych materiałów w których zmienna jest ilość wody, lepiszcza i bentonitu. Okazało się, że wpływ po-szczególnych parametrów na proces zagęsz-czania można opisać za pomocą przedstawionej w artykule metody. W artykule opisano wpływ zmian tych parametrów na proces zagęszczania. Opisano badania i omówiono zależność między porowatością a trwałością formy.

Masy specjalne. Podstawowe materiały for-mierskie w nowoczesnej produkcji form i rdzeni. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 190-197, bibliogr.8 poz.

Artykuł dotyczy materiałów formierskich do produkcji form i rdzeni. Przedstawiono problem produkcji specjalnych mas formierskich pod ką-tem wad odlewów wywołanych nieodpowiednimi właściwościami tych mas; ich nadmierną rozsze-rzalnością w temp. 200–600°C przy zastosowaniu spoiw organicznych. Tego typu wady mają szcze-gólne znaczenie w przypadku odlewów motory-zacyjnych i hydraulicznych. Między innymi opra-cowano specjalną masę "J-Sand" do produkcji rdzeni cold-box o bardzo niskiej rozszerzalności, stosowaną w procesie formowania skorupowe-go. Omówiono właąciwości 6 rodzajów mas spe-cjalnych i ich zastosowanie dla różnych stopów: staliwa, metali nieżelaznych oraz żeliwa. W tabeli zestawiono właściwości mas specjalnych.

Konieczność optymalizacji. Pełna kontrola masy formierskiej. Cz. 1. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr. 5, s. 60-63

W celu otrzymania dobrego odlewu ko-nieczne jest odpowiednie przygotowanie masy formierskiej z zastosowaniem nowoczesnych urządzeń. Nowoczesne mieszarki mają często krótki cykl działania, co powoduje zaburzenia w stosunku do ilości masy do ciężaru (masy) od-lewu. Te nieprawidłowości spowodowane są nie w pełni dającą się skontrolować ilością dodatku masy rdzeniowej lub świeżej do porcji masy prze-rabianej w produkcji form. Duże znaczenie ma niekontrolowany zwrot nadmiaru masy, zaburza to także parametry technologiczne. Wszystkie parametry technologiczne muszą być pod kon-trolą. Wszystkie „straty" technologiczne muszą być kompensowane. Dotyczy to jednorodności, wilgotności, właściwości mechanicznych, tempe-ratury, składu. Parametry są kontrolowane na ca-łym odcinku obiegu masy. Przy tym proces musi być ekonomicznie opłacalny.

Mieszarka to wykona. Pełna kontrola jakości masy. Część 2. Giesserei-Erfahrungsaust 2007, nr 6, s. 88-91, 93

Artykuł dotyczy przeróbki masy i pełnej kon-troli tego procesu podczas całego cyklu. Aby móc w pełni kontrolować proces, konieczna jest wie-dza na temat możliwości technicznych mieszarki. Sam proces przygotowania można podzielić na dwa etapy: ujednoradnianie i przeróbkę. Najistot-niejszym parametrem masy jest jej wilgotność i ilość dodatków takich jak bentonit czy nośnik wę-gla. Wilgotność wejściowa masy zużytej powinna wynosić 2% i to z uwzględnieniem wilgotności lepiszcza 1 do 1,5%. Jeżeli warunek ten nie jest spełniony należy liczyć się z brakami odlewów. Aby zilustrować proces poddano interpretacji i opatrzono komentarzem dwie krzywe przeróbki dla różnych wilgotności początkowych 1,4 i 2,2%. Aby ujednorodnić masę w pierwszym przypadku mieszarka potrzebuje 75 s, a w przypadku dru-gim 40 s. Dobrze przygotowana masa musi mieć

26


zdolność do zagęszczania rzędu 50–55%, aby w formierce ta zdolność wynosiła 40%. Instalo-wane już są systemy do automatycznego wyrów-nywania wilgotności - FoMaSys. Opisano zasto-sowanie specjalnej sondy do pomiaru wilgotności (sonda samoczyszcząca).

Drogi zmniejszania braków w odlewach żeliw-nych. Lit. Proiz. 2007, nr 4, s. 12-14, sum.

Pęcherze gazowe są przyczyną około 50% braków odlewów żeliwnych. W artykule analizo-wano właściwości mas formierskich powodują-ce te wady. Istotną jest nie tylko gazotwórczość masy ale także kinetyka wydzielania gazów w całym zakresie temperatury nagrzewania formy od powierzchni styku formy z metalem i w głąb grubości ścianki. Celem badań było określenie składu masy skierowane na zmniej-szenie wydzielania się gazów. Istotnym jest do-bór spoiwa. Adhezyjna zdolność sąsiadujących faz zależy od budowy molekuł. Próbowano wy-jaśnić jak zachowują się spoiwa rozpuszczalne i nierozpuszczalne w wodzie w kontakcie między sobą i w kontakcie jednych z drugimi. Badania wykazały, że zamiana spoiw organicznych na nieorganiczne spoiwa fosforowe ułatwia pod-wyższenie jakości masy: wzrasta wytrzymałość, przenikalność gazowa, co ułatwia uchodzenie z formy dużej ilości gazów. Podano wyniki badań pięciu rodzajów masy z dodatkiem 2% bentonitu. Wprowadzano grupy nierozpuszczalne w wodzie posiadające wiązania węglowodorowe z grupami CH2 oraz rozpuszczalne w wodzie mające grupy minusowe COOH i OH. Rozprowadzanie w wodzie pokryć przeciw-przypaleniowych dostarczanych w postaci zestawów proszkowych.Litejshhik Rossii 2007, nr 7, s. 40-42

W praktyce stosowania pokryć rozpuszczal-nych w wodzie powstają często trudności przy rozpuszczaniu zamawianych półfabrykatów, co wynika zwykle z nieprawidłowości prowadzenia tego procesu. Otrzymywane są suspensje nie

odpowiadające wymaganiom dokumentacji tech-niczno-ruchowej. W artykule omówiono zalecenia prawidłowego prowadzenia procesu przygotowa-nia pokryć rozpuszczalnych w wodzie. Należy między innymi stosować mieszalnik z oddziel-nymi łopatkami o obrotach 100 do 150 razy na minutę przy odpowiednim skośnym ustawieniu łopatek. Kontrola stopnia jednorodności pokrycia wymaga obserwacji pod lupą wysuszonej war-stwy pokrycia na obecność nierozpuszczonych cząstek. Metodą pośrednią jest kontrola lepko-ści pokrycia. Wymieniono najczęściej spotykane trudności i stosowane środki zaradcze. W porze letniej w przypadku przechowywania przygoto-wanych pokryć dłużej niż 24 godziny należy za-stosować środek antyseptyczny zapobiegający narastaniu bakterii. Można stosować kwas borny lub tlenosiarczek miedzi.

Spoiwo nieorganiczne Cast Clean. Giessere-Prax. 2007, nr 5, s.185-188, Zsfg.

Przedstawiono wyniki badań technologicz-nych spoiw ze szkłem wodnym o nazwie handlo-wej „CastClean". Spoiwa te okazały się wydajne podczas utwardzania masy za pomocą CO2, su-szenia typu „Warm Box" jak i samoutwardzania na zimno przez zastosowanie płynnych utwardzaczy estrowych. Spoiwa bazowe stosowane w tych badaniach stosowane były w szeregu odlewni, ale do zawansowanych technologicznie odlewów zastosowano je po raz pierwszy. Przez precyzyj-ne wprowadzanie dodatków głównie nieorganicz-nych, a w ograniczonym zakresie także organicz-nych, możliwa była poprawa takich właściwości, jak: wytrzymałość, płynność, zdolność do rozpadu i wytrzymałość szczątkowa. Powinno to dopro-wadzić do tego, że spoiwa te będą stosowane do wszystkich typów odlewów i będą dostosowywa-ne każdorazowo do wymagań. Można stosować zarówno spoiwo bazowe albo we współpracy z producentem odlewów spoiwo dopasowywać do indywidualnych warunków.

27


Stosowanie materiałów ceramicznych na for-my dla odlewów staliwnych ułatwia wybijanie odlewów.Mod. Casting 2007, Vol. 97, nr 3, s. 26-28

Wzrost cen piasku cyrkonowego zmusił od-lewnię AmeriCast’s Amite Foundry do poszuki-wania nowych materiałów na formy z mas wiąza-nych na zimno dla dużych odlewów staliwnych. Wykonuje się w tej odlewni odlewy o masie od 1 750 do 25 000 kg, przeznaczone dla górnictwa, budownictwa, okrętownictwa, zaworów turbin itp. Masy cyrkonowe stosowano jako przymodelowe. Próby zamiany tego piasku na piasek chromitowy nie przyniosły pozytywnego rezultatu. Przepro-wadzono próby zastosowania piasku wykonane-go z materiału ceramicznego glinowo-krzemowe-go Materiał ten jest przygotowywany w postaci tabletek zlepianych wodą i spoiwem, a potem wyżarzanych w obrotowym piecu. Spieczony materiał jest przesiewany, aby uzyskać właści-wą ziarnistość. Po wyżarzaniu powstają w tym materiale fazy korundu i krystalicznego mullitu. Ma on dobrą odporność termiczną i wysoką twar-dość. Cechuje się niską rozszerzalnością ciepl-ną i wysoką zdolnością do regeneracji. Materiał ten nadaje się do mas dla odlewów staliwnych. Jest tańszy i lżejszy o 34% od piasku cyrkono-wego. Materiały takie są produkowane na skalę przemysłową. Dużą zaletą jest łatwa wybijalność odlewów z pozostałości materiałów formierskich ceramicznych.

06. TECHNOLOGIA ODLEWANIA KOKILOWEGO

I NISKOCIŚNIENIOWEGO

T

FATA Aluminium - postęp w dziedzinie kokilo-wego odlewania.Lit. Proiz. 2007, nr 5, s. 19-20

Omówiono osiągnięcia włoskiej firmy FATA Aluminium, która jest liderem w budowie oprzy-rządowania dla kokilowego odlewania stopów aluminium. W uzupełnieniu do produkowanych,

w pełni wyposażonych stanowisk do odlewania kokilowego firma ma opracowane rozwiązania układów wlewowych oraz wprowadza roboty an-tropomorficzne na bardziej lub mniej skompliko-wanych stanowiskach do automatycznego kokilo-wego odlewania. Stanowiska te odniosły sukces w przemyśle ponieważ charakteryzują się zwartą budową, wymaganym niewielkim stopniem ob-sługi technicznej w porównaniu z tradycyjnymi stanowiskami odlewania i dużą elastycznością przy zmianie asortymentu produkcji, optymalnym zabezpieczeniem bezpieczeństwa i wydajności pracy. Opisano proces odlewania kokilowego bloków cylindrów na tych stanowiskach, gdzie automatyczne roboty - manipulatory stosowane są do wykonywania wszystkich operacji. Automa-tyzacja procesu produkcji gwarantuje stabilność parametrów produkcyjnych i właściwości odle-wów.

Oszczędności surowców i energii przy pro-dukcji odpowiedzialnych odlewów. Lit. Proiz. 2007, nr 5, s. 35-39, sum.

Analizowano istotne sposoby zmniejszenia zużycia surowców i energii poprzez zastosowa-nie procesów o minimalnym zużyciu materiałów pomocniczych, redukcję układów wlewowych bez zmiany kształtów odlewów, projektowanie odle-wów kombinowanych - wzmacnianych wkładka-mi z metalu i z innych materiałów; podwyższenie dokładności odlewów, zmniejszenie naddatków na obróbkę mechaniczną i wytwarzanie odlewów o kształtach zbliżonych do sieci. Opisano także nowe procesy produkcji odlewów, w tym zasto-sowanie metody samo-napełniania form, pozwa-lającej na znaczną redukcję układu wlewowego (2 - 3 krotnie) w stosunku do zwykłych układów wlewowych. Podano przykład produkcji odlewów tłoków do silnika Diesle’a o dużej mocy, gdzie osiągnięto oszczędności surowców przez stoso-wanie procesów o minimalnym zużyciu materia-łów pomocniczych, zmniejszenie układu wlewo-wego i wprowadzenie wkładek.

28


kształtu, a z drugiej w celu uzyskania optymal-nych własności tworzywa pozwala na kontrolo-wanie wypełniania formy i kontrolowany proces krzepnięcia. Wypełnianie formy musi być laminar-ne. W ramach długoletnich badań firma „Hydro Aluminium" opracowała kombinację technologii RotaCast-Low-Pressure i CorePackage21, która spełnia oba te warunki. W artykule zaprezento-wano te nowe technologie w aspekcie obszaru ich zastosowania.

Technologia odlewania kokilowego wspoma-gana gazem pod ciśnieniemGiessere-Prax. 2007, nr 5, s. 162-164, Zsfg.

Artykuł dotyczy modernizacji technologii od-lewania pod niskim ciśnieniem i odlewania ko-kilowego. Unowocześnienie technologii polega na wspomaganiu procesu odlewania gazem pod ciśnieniem. Odlewanie takie jest bardziej eko-nomiczne, a wykonane tą metodą odlewy mają lepsze właściwości mechaniczne. Szczególnie w technologii wypełniania formy od dołu przy zoptymalizowanych krzywych ciśnienia, możli-we jest uzyskanie bardziej optymalnej struktury w odlewie i lepszych właściwości mechanicz-nych, które porównywalne są z właściwościami elementów kutych. Większość żądanych własno-ści mechanicznych można uzyskać przez wspo-maganie odlewania sterowanym przepływem gazu pod ciśnieniem. Wadą tej metody jest fakt, że dotychczas nie uzyskano przy jej pomocy sto-pów aluminium bez cynku i miedzi, dla których można by uzyskać granicę plastyczności 400 MPa i aby stopy te były dopuszczone jako two-rzywa na odlewy motoryzacyjne. Technologia CPC (odlewanie z przeciwciśnieniem) zadomo-wiła się w europejskim przemyśle odlewniczym na dobre (produkuje się w tej technologii miliony odlewów).

Wskazania na przyszłość w zakresie kon-strukcji lekkich silników w aspekcie techno-logii odlewania i stopów. Giessere-Prax. 2007, nr 5, s. 165-176

Artykuł przeglądowy na temat wykonywania konstrukcji lekkich na potrzeby motoryzacji ze stopów aluminium i żeliwa. Chodzi o pełne wyko-rzystanie właściwości stopów aluminium i żeliwa. Przeprowadzono rozważania na temat zamiany żeliwa stopem aluminium i aluminium żeliwem. Zwrócono szczególną uwagę na łatwość nada-wania kształtu w przypadku aluminium. Aby móc w pełni zrealizować zaletę należy skoncentrować się na technologii odlewania, która z jednej stro-ny dzięki możliwości zastosowania rdzeni pia-skowych gwarantuje dużą swobodę nadawania

07. TECHNOLOGIA ODLEWANIA CIŚNIENIOWEGO

Uzyskiwanie lepszej trwałości. Stale narzę-dziowe do pracy na gorąco na formy ciśnie-niowe. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 6, s. 58-63

Artykuł dotyczy trwałości form ciśnieniowych i odpowiedniego doboru stali narzędziowej do pracy na gorąco do ich wykonania. Stopień zu-życia formy i jej trwałość zależy w dużym stopniu od charakteru obciążenia. Na ogół w przypadku form ciśnieniowych są to pęknięcia i zmęczenie w wyniku nagłych zmian temperatury. Innym pro-blemem w formach ciśnieniowych jest wypłukiwa-nie ciekłym metalem. Wadę tę można wyelimino-wać przez zmianę konstrukcji formy. Odpowiedni dobór stali i stosowanie dodatków stopowych też poprawia trwałość formy. Aby zwiększyć trwałość formy należy więc: zwiększyć stabilność kształtu w zakresie temperatur podwyższonych, a także w przypadku obciążenia mechanicznego; zwięk-szyć plastyczność w podwyższonej temperaturze, a więc odporność na zużycie; zwiększyć odpor-ność na korozję metaliczną. Pomiar odporności na zmiany temperatury jest trudny. Prowadzi się pomiary pęknięć na zdefiniowanych odcinkach. Opisano i scharakteryzowano 7 gatunków stali „Thyrotherm" o znacznej zawartości: molibdenu, chromu, wanadu oraz kobaltu i ich wykorzystanie do produkcji form ciśnieniowych. I tak do odlewa-nia ciśnieniowego metali lekkich na formy ciśnie-niowe nadaje się gatunek stali E38 oraz Thyro-therm 2367, a np. do odlewania stopów miedzi - Thyrotherm 2365.

T

29


Sprężone powietrze do transportu, przedmu-chiwania, modyfikacji i oczyszczania. Zasto-sowanie sprężarki z regulowaną liczbą obro-tów pozwoliło na zwrot kosztów jej inwestycji przez uzyskane oszczędności energetyczne. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 6, s. 80-83

Artykuł dotyczy odlewni ciśnieniowej, w której wykonywane są odlewy dla motoryzacji. Opisano gospodarkę sprężonym powietrzem, które wykorzystywane jest do transportu, prze-dmuchiwania form, podawania modyfikatora, oczyszczania. Odlewnia ta ma bardzo rozbudo-waną sieć sprężonego powietrza. Zainstalowano w niej 12 sprężarek f-my „Atlas Copco". Sprężarki te mają regulowaną liczbę obrotów i dzięki temu można uzyskać znaczne oszczędności energe-tyczne. Oszczędność rzędu 35%. Koszty inwe-stycji zwracają się po dwóch latach eksploatacji. Dzięki zastosowaniu tych sprężarek zmniejszyły się opłaty za energię elektryczną.

Zastosowanie tiksotropowego odlewania do produkcji odlewów dla lotnictwa o kształtach zbliżonych do sieci. Foundry Tr.J. + Foundryman 2007, Vol. 180, nr 3643, s. 94-96, bibliogr.3 poz.

Scharakteryzowano proces odlewania tik-sotropowego i omówiono prace nad wprowadza-niem nowych stopów odlewniczych stosowanych w tym procesie. Dotyczy to zwłaszcza stopu A201, o wysokiej wytrzymałości, ale trudnego do otrzymania klasycznymi metodami odlewania. Odlewy z tego stopu otrzymane drogą tiksotro-powego odlewania mają własności wyższe od pozostałych odlewów ze stopów Al. Mają zmniej-szoną ilość wad odlewniczych, a jego własności są zbliżone do właściwości stopu kutego 2014. Opisano proces tiksotropowego odlewania stopu A201 i otrzymane właściwości. Stwierdzono, że w stopie tym można otrzymać wymaganą struk-turę dendrytyczną, utrzymuje on kształt w sta-nie półstałym co jest niezbędne przy odlewaniu tiksotropowym, a w czasie wtłaczania do formy płynie jak lepka ciecz. Wykazuje także wysokie własności mechaniczne po odpowiednio dobra-

nej obróbce termicznej. Po zabiegach T6 i T7 wy-dłużenie stopu jest dwukrotnie wyższe niż innych stopów. Przewiduje się stosowanie tego stopu na odlewy dla lotnictwa.

Otrzymanie istotnych danych wymiarowych z analizy wielkości odkształceń odlewów. Die Cast. Eng. 2007, Vol.50, nr 1, s. 22-24

Wszystkie odlewy ciśnieniowe po wyjęciu z formy mają nierównomiernie rozłożone pole temperatury. Dlatego w miarę chłodzenia kurczą się nierównomiernie. W odlewach tych powstają naprężenia i odkształcenia. Analiza odkształceń odlewów pozwala ujawnić także odkształcenia wymiarowe wynikające z deformacji formy ci-śnieniowej. Przedstawiono kolejne sekwencje powstającego odkształcenia odlewu ciśnieniowe-go. Każdy etap tego procesu jest odniesiony do „idealnego procesu”, który jest zwykle przedsta-wiany w CAD podstawowego modelu opartego na nominalnych wymiarach końcowego odlewu. Z drugiej strony temperatura formy ciśnieniowej nie jest równomierna. Kiedy nagrzana nierówno-miernie forma jest zamykana w maszynie ciśnie-niowej, części jej nie pasują do siebie tak dobrze jak w temperaturze pokojowej. Powstają wtedy w maszynie naprężenia przy zamykaniu formy i pewne jej odkształcenie. Następnie powstają naprężenia przy kolejnym wtryskiwaniu metalu do formy itd. Na końcowe wymiary odlewu wpły-wa co najmniej pięć etapów jego wytwarzania. Dla oceny, czy wymiary odlewu odpowiadają wymiarom idealnym, sprawdza się je w specjal-nych urządzeniach i porównuje do wymiarów założonych współrzędnych w układzie XYZ, tzw. wymiarów standardowych. Ocena tych wymia-rów ma istotne znaczenie przy montażu odlewu w urządzeniu, którego odlew stanowi część skła-dową.

Narzędzia symulacji i zintegrowany kod opty-malizacji cyfrowej. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 1, s. 26-30

Przedstawiono stan rozwoju procesów sy-mulacji przy projektowaniu odlewów ciśnienio-

30


możliwości zamiany odlewu kołyski silnika ze stopów aluminium stopem magnezu. Dla zbu-dowania siatki dla odlewu i formy ciśnieniowej zastosowano metodę elementów skończonych. W granicach siatek symulowano dziesięć proce-sów cykli termicznych dlatego, aby symulowana forma mogła osiągnąć zrównoważony stan cy-klicznych zmian termicznych, które można było analizować. Następnym etapem była symulacja przepływu strumienia metalu stosując parametry wtrysku dostarczone przez producenta maszyn. Omawiano poszczególne etapy symulacji i wyni-kające z nich zmiany.

wych w USA. Podkreślono, że podczas, gdy pro-ces symulacji dla odlewów staliwnych jest dzisiaj powszechnie stosowany, to dla odlewów ciśnie-niowych stanowi to jeszcze rzadkość. Symulacja procesu odlewania ciśnieniowego wymaga zna-jomości następujących problemów: 1) charak-terystycznych cech procesu wypełniania formy w tym turbulencję, recyrkulację i powstawanie poduszek powietrznych, stref ciepła, prędkości przepływu stopu itp.; 2) modelu krystalizacji od-lewu, w tym izolowanych obszarów krzepnących jako ostatnie, ciśnieniowych dróg zasilania, na-prężeń szczątkowych i odkształceń, pęknięć na gorąco; 3. znajomości formy ciśnieniowej: czasu cyklu, gradientu temperatury, położenia węzłów termicznych itd. Scharakteryzowano poszcze-gólne etapy klasycznego procesu symulacji, au-tomatyczną optymalizację cyfrową oraz ograni-czenia w stosowaniu symulacji.

Symulacja komputerowa odlewu ciśnie-niowego kołyski silnika ze stopu magnezu, odpornego na wysokie ciśnienie. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 1, s. 44, 45-48, bibliogr.1 poz.

W poprzednim okresie występowała tenden-cja zastępowania żeliwnych odlewów motoryza-cyjnych odlewami ze stopów aluminium. Dzięki temu można było uzyskać około 30% oszczęd-ności masy odlewu. Następnym krokiem będzie zamiana odlewów konstrukcyjnych ze stopów aluminium odlewami ze stopów magnezu. Dzisiaj stopy magnezu stosowane są przede wszystkim na odlewy typu „kosmetycznego”, a odlewy kon-strukcyjne ze stopów magnezu wykonywane są dla przemysłu lotniczego. Dla zapewnienia wy-magań rynku motoryzacyjnego odlewowi kon-strukcyjnemu ze stopu magnezu zastosowano odlewanie pod wysokim ciśnieniem. Przykładem może być proces pionowego odlewania próżnio-wego pod wysokim ciśnieniem. Zastosowanie tego procesu powinno zapewnić wysokie właści-wości mechaniczne i minimalną ilość powietrza zatrzymanego w formie i dzięki temu ograniczyć wady porowatości w odlewie. W artykule opi-sano proces komputerowej symulacji badania

08. TECHNOLOGIA ODLEWANIA PRECYZYJNEGO. PRASOWANIE W STANIE CIEKŁYM. ODLEWANIE

W FORMACH SKORUPOWYCH

Odlewy o kształtach zbliżonych do sieci, o dokładnych wymiarach i skomplikowanych kształtach na konkurencyjnych rynkach. Foundry Tr.J. + Foundryman 2007, Vol. 180, nr 3641, s. 32-35

Odlewanie metodą zgazowywanych modeli jest jedną z technologii pozwalających na pro-dukcję odlewów o kształtach zbliżonych do sieci. Proces ten znany od 1940 roku pozostawał małą i wysoko wyspecjalizowaną dziedziną odlewnic-twa. Aktualnie nabiera coraz większego znacze-nia przy intensywnym poszukiwaniu procesów technologicznych zapewniających dokładność kształtu i wymiarów odlewów. W artykule podano ogólny przegląd najnowszych trendów rozwojo-wych poszczególnych faz technologii traconych modeli. Analizowano osiąganą dokładność wy-miarową odlewów oraz zademonstrowano moż-liwości tej technologii poprzez analizę własności odlewów otrzymanych tą techniką odlewania pre-cyzyjnego w porównaniu do właściwości takich samych odlewów ale otrzymanych innymi proce-sami odlewania.

T

31


Przechodzenie ciekłych produktów rozkładu polistyrenu do pokryć modelowych w czasie odlewania w procesie technologii pełnej for-my. Foundry Tr. J. + Foundryman 2007, Vol. 180, nr 3642, s. 62-65, bibliogr. 8 poz.

Przechwytywanie ciekłych produktów roz-kładu polistyrenu w czasie zalewania form z traconych modeli jest decydujące dla jakości odlewów aluminiowych. Opisano proces rozkła-du ekspandowanego polistyrenu w różnych wa-runkach ogrzewania, a także zdolności dwóch rodzajów pokryć modeli o różnej przepuszczal-ności i zdolności do absorbowania częściowo rozłożonego polistyrenu. Do badań stosowano metodę chromatografii i i mikroskopii skaningo-wej. Stwierdzono, że przy degradacji polistyrenu do stanu ciekłego o dostatecznie niskiej masie cząsteczkowej każde z badanych pokryć może absorbować znaczną ilość tych produktów. W celu określenia efektu działania każdego z po-kryć oraz jakości odlewów wykonano serie odle-wów próbnych i badano je w czasie rzeczywistym w urządzeniu prześwietlającym promieniami X. W przypadkach obu pokryć odlewy wykazywały podobne własności mechaniczne, chociaż po-krycie o większej przepuszczalności dawało dwa razy szybsze zapełnienie form niż pokrycie o ni-skiej przepuszczalności.

Prasowanie w stanie ciekłym cienkościen-nych, wielkowymiarowych konstrukcji ze sto-pów aluminium. Lit. Proiz. 2007, nr 5, s. 24-28, sum.

Dla otrzymywania cienkościennych, zinte-growanych konstrukcji z odlewniczych stopów aluminium o dużych wymiarach, instytut OJSC NIAT opracował zasadniczo nową metodę odle-wania z prasowaniem w stanie ciekłym z zasto-sowaniem płaskich równoległych złącz połówek form. Istotą procesu jest wypełnianie form sto-pem w stanie „stało-ciekłym” ciągłym, jednowy-miarowym strumieniem , a po wypełnieniu formy wywoływanie ciśnienia w ostatnim etapie powsta-wania odlewu. Proces ten zapewnia otrzymanie

w cienkich ściankach odlewu wysokiej gęstości metalu oraz jego dobre właściwości mechanicz-ne, wyższe niż przy stosowaniu innych technik odlewania. Opracowano program symulacyjny procesu i system ciągłej kontroli maszyny. Dla odtworzenia wewnętrznych kształtów odlewów stosuje się rdzenie precyzyjne z mas wiązanych na zimno, a metal topiony jest w piecu próżnio-wym. Najnowszy model takiej maszyny o symbo-lu LP58M pozwala wykonywać odlewy o średnicy 800 mm, wysokości 1700 mm i grubości tak ma-łej, jak 2,5 mm.

09. INNE TECHNOLOGIE ODLEWANIAI

Metody wykonywania walców odlewanych dla walcowni gorących. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 2, s. 60-63, bibliogr. 21 poz.

Omówiono zagadnienie odlewania walców dla walcowni gorących. Przedstawiono krótko systematykę walców, wymagania stawiane wal-com roboczym. Opisano technologie odlewania walców: metodę statyczną i odśrodkową.

Elastyczne taśmy do pakowania ze stopów aluminium 8XXX i 3XXX. Litejshhik Rossii 2007, nr 6, s. 28-31, bibliogr. 3 poz.

Analizowano skład i mikrostrukturę stopów aluminium grupy 8XXX i 3XXX odlewanych na agregatach odlewniczo-walcowniczych. Charak-teryzują się one geometrycznie orientowanymi ziarnami i występowaniem faz międzymetalicz-nych. Stop grupy 8XXX składa się z osnowy α, w której rozłożone są fazy wydzielające się w czasie krystalizacji taśmy. Są one bardzo nie-równomiernie rozłożone. Analizowano warunki wyżarzania i dobierano pierwiastki stopowe ze szczególnym uwzględnieniem układu Al-Mn-Cu. Najwyższe właściwości mechaniczne ma stop 3003, w którym zawartość manganu jest wyższa niż w stopach grupy 8XXX. Związki manganu spełniają w tych stopach rolę regulatorów związ-

32


ków międzymetalicznych wydzielających się przy krystalizacji faz międzymetalicznych. Stwierdzo-no, że dla zwiększenia produkcji taśm do pa-kowania najkorzystniejszym jest zastosowanie bezpośrednio połączonych procesów odlewania i walcowania.

10. TOPIENIE

Nowe piece do topienia aluminium są energo-oszczędne i o małej emisyjności spalin. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 74-75

Firma ZPF-therm zaproponowała na GIFA 2007 nową konstrukcję pieców do topienia alu-minium, które podczas eksploatacji emitują małą ilość spalin i są energooszczędne. Nowe piece odpowiadają wymogom nowo zatwierdzo-nych przepisów z zakresu ochrony środowiska. W przypadku odlewni aluminium i producentów odlewów z tych stopów problem jest o tyle ważny, gdyż produkcja odlewów ze stopów aluminium jest duża, rzędu 800 000 ton/rok. Wydane rozpo-rządzenia zmuszają producentów do przestawie-nia produkcji na nowe, oszczędne piece o małej emisyjności. Nowe piece mają specjalną kon-strukcję, której istotą jest betonowa komora spa-lania. Grube pokrycie funkcjonuje jako warstwa ochronna między stalowym pancerzem, warstwą izolacyjną z jednej strony a agresywnym ciekłym aluminium z drugiej. Ponadto grube pokrycie słu-ży do akumulacji ciepła, pozwala na utrzymanie wysokiej temperatury w piecu. Spaliny z pieca są dopalane a dłuższe ich przebywanie w komorze spalania pozwala na lepsze wykorzystanie pieca pod względem cieplnym.

Produkcja wysokiej jakości surówki odlewni-czej z zawierających żelazo odpadów tlenko-wych. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s.1 98-205, bibliogr. 14 poz. Zsfg.

Artykuł o charakterze przeglądu statystyczne-go na temat dostępności surowców mineralnych, metalowych na potrzeby produkcji odlewniczej. Omówiono problem produkcji surówki odlewni-

czej z odpadów tlenkowych zawierających żelazo oraz problem lepszego wykorzystania odpadów z takich urządzeń jak filtry, wykorzystanie szla-mów i pyłów. Omówiono proces DK przeróbki py-łów hutniczych i wykorzystanie go do produkcji su-rówki (pyły są mieszane w odpowiedniej proporcji i spiekane). Omówiono także proces odzysku cynku w ramach przeróbki pyłów metodą DK.

Trudne formowanie. Wysokowytrzymałe bry-kiety z wiórów dla odlewni żeliwa. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 5, s. 46-51

Artykuł dotyczy przeróbki wiórów i przygoto-wania ich do procesu topienia. Wióry mogą stano-wić pełnowartościowy materiał wsadowy zarówno w żeliwiaku, jak i w piecu indukcyjnym z tym, że w żeliwiaku konieczne jest ich brykitowanie a poziom zanieczyszczenia wiórów w żeliwiaku nie jest tak istotny, gdyż w szybie żeliwiaka jest dostatecznie dużo przestrzeni, aby zanieczysz-czenia mogły odparować. Jednak ilość zanie-czyszczeń w brykietach nie powinna przekraczać 8%. W artykule omówiono także zastosowa-nie wiórów i brykietów w piecach indukcyjnych. W piecach indukcyjnych można stosować luźne wióry, ale ich udział we wsadzie nie powinien przekraczać 30%, gdyż zbyt duża ilość może po-wodować ich zgar i przejście do żużla (badania w tym zakresie przeprowadzono w Holandii). Firma METSO Lindemann skonstruowała urzą-dzenie do brykietowania wiórów i ich wstępnego przygotowania (czasem konieczne jest krusze-nie wiórów za pomocą kruszarek młotkowych). Opisano urządzenie do przeróbki wiórów i jego eksploatację. Zaprezentowano także kilka innych urządzeń f-my METSO Lindemann GmbH.

T

33


Technologiczne procesy otrzymywania za-praw i stopów z odpadów pochodzenia tech-nologicznego w piecach elektrycznych. Processy lit'ja 2007, nr 1-2, s. 8-19, bibliogr.13 poz. sum.

Jedną ze znanych metod utylizacji odpadów w zakładach metalurgicznych jest ciekło-fazowy proces topienia redukującego opracowany przez Wanakowa. Scharakteryzowano podstawy teore-tyczne począwszy od zasad termodynamicznych procesu redukcji tlenków. Podsumowano litera-turę publikowaną w tym zakresie. Przy wytopie metalu reduktor wprowadzany był do ciekłej wan-ny różnymi metodami. Opisano przebieg ekspe-rymentalnych wytopów. Badano wpływ parame-trów technologicznych na stopień przyswojenia pierwiastków stopowych przy topieniu ciekło-fa-zowym redukującym. Prezentowano nową meto-dę obliczeniową oceny strat energii przy topieniu ciekło-fazowym tlenków metali. Wykazano, że przy wytopie stali straty energii zależą od typu tlenków metali i od ich zawartości we wsadzie. Prowadzono tą metodą przetopy katalizatorów niklowych, odpadów zawierających wanad i stale nierdzewne. Analizowano zachowanie się wtrą-ceń niemetalicznych. Badano proces odzyskiwa-nia metali ze szlamów pogalwanicznych. /M.Z./

Technologia próżniowego odlewania nadsto-pów i jej wpływ na powstawanie wad odlew-niczych. Slevarenstvi 2007, Roc. 45, cis.2-3, s. 87-91, bi-bliogr. 24 poz. sum.

Artykuł zawiera analizę termodynamiczną oraz wybrane wyniki eksperymentów otrzyma-nych z badania reakcji między kąpielą meta-lową i gazami w komorze indukcyjnego pieca próżniowego w czasie topienia nadstopów. Z analizy wynika, że w warunkach zwykłego prowadzenia procesu szczególną pozycję zaj-muje węgiel, który ma w procesie próżniowego topienia największe powinowactwo do tlenu. Z przeprowadzonych badań uzyskano wnioski pozwalające zapewnić pożądaną jakość nadsto-pów topionych w piecach próżniowych: ciśnienie

w komorze pieca próżniowego musi być niższe niż ciśnienie odpowiadające temperaturze stanu równowagi, zbieżne z temperaturą solidusu sto-pu. Tylko w taki sposób można zapobiec powsta-waniu warstewek tlenków na powierzchni kąpieli i ich wprowadzeniu do wnętrza odlewu.

11. OCZYSZCZANIE I WYKAŃ-CZANIE ODLEWÓW O

Wydajnie mimo niedogodności. Stanowisko pracy w oczyszczalni dostosowane dla nie-pełnosprawnych. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 6, s. 12-14; 16

Artykuł dotyczy automatycznego oczyszcza-nia odlewów, w którym zastosowano urządzenie f-my Henschel. W urządzeniu tym zainstalowano roboty „Andromat". Odlewy poddawane oczysz-czaniu umieszczane są przed robotem na obro-towym stole. W zastosowanym robocie elementy stosowane do obróbki (oczyszczania) są dobiera-ne w zależności od rodzaju odlewu. Urządzenie do oczyszczania (robot) sterowane jest z kabiny dźwiękochłonnej, gdzie znajduje się „układ mel-dunku zwrotnego", co umożliwia oczyszczanie odlewów z większym wyczuciem. Rejestrowana jest siła z jaką przykładane są narzędzia obrabia-jące. Roboty mają wymienne silniki. Możliwe jest też oczyszczanie za pomocą sprężonego powie-trza.

Czysto, elastycznie i ekonomicznie. Usuwa-nie wiórów za pomocą pulsującego strumie-nia wody. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 6, s. 68-69

Artykuł dotyczy oczyszczania odlewów mo-toryzacyjnych, które przed zamontowaniem mu-szą być oczyszczone z wiórów i resztek masy. Opisano zastosowanie urządzenia „Aqua Can-non" firmy Valiant, za pomocą którego usuwane są zanieczyszczenia (wióry) z miejsc trudnodo-stępnych typu kanały, otwory. Zanieczyszcze-nia usuwane są za pomocą silnego pulsującego strumienia wody. W procesie tym wióry ulegają

34


przekształceniu i są wypłukiwane. Woda poda-wana jest z prędkością 45 m/s. Za pomocą urzą-dzenia można oczyścić elementy skomplikowa-nej konstrukcji, można usunąć także zalewki, zastosowano bowiem w tym urządzeniu młotki typu „Walter". Charakterystyczne w tym urządze-niu jest to, że nie stosuje się w nim pomp. Dzięki temu obniża się koszty inwestycyjne. Urządzenie jest bardzo wydajne.

Efektywne usuwanie zalewek w odlewach. Dopasowane i zautomatyzowane systemy do wykańczania powierzchni. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 5, s. 64-66, 68-69

Branża motoryzacyjna stawia bardzo wyso-kie wymagania, jeśli chodzi o jakość powierzch-ni odlewów motoryzacyjnych. Ponadto żąda się, aby cykle produkcji, a także cykle wykańczania odlewów były coraz krótsze. Aby sprostać tym żądaniom konieczne jest stosowanie ekonomicz-nych i elastycznych urządzeń produkcyjnych i to nie tylko odlewniczych ale i do obróbki wykań-czającej (do usuwania zalewek, wygładzania, szlifowania powierzchni, śrutowania). W artykule opisano zastosowanie urządzeń do wykańcza-nia w odlewniach: Schefenacker Mirrors GmbH i Koenig Praezision GmbH. W artykule opisano zastosowanie urządzeń firmy Roesler GmbH do szlifowania i śrutowania. To są urządzenia w peł-ni zautomatyzowane, ciągłego działania.

Naprawa odlewów żeliwnych przez spawa-nie. Slevarenstvi 2007, Roc. 45, cis.1, s. 3-6, sum.

W artykule przedstawiono problemy spawa-nia odlewów żeliwnych z punktu widzenia meta-lografii odlewów. Podano także materiały wypeł-niające stosowane do naprawy odlewów przez spawanie. Scharakteryzowano zachowanie się czterech gatunków żeliwa pod wpływem próby iskrowej i problemy towarzyszące spawaniu przy stosowaniu elektrod niklowych. Podano zasady stosowania elektrod niklowych; doboru materia-łów przydatnych do spawania, przygotowanie spawanych płaszczyzn przeznaczonych do na-

prawy. Podano przykłady naprawianych odle-wów.

Naprawa odlewów ze stopów Al-Si: metody stosowane w zakładzie Beneś a Lát, odlewnia i montażownia a.s. Slevarenstvi 2007, Roc. 45, cis.1, s. 13-16, sum.

Jedną z metod zmniejszania strat produk-cji jest naprawa odlewów. Opisano techniki na-prawy odlewów w odlewni Beneś a Lát. Podano ogólne informacje o walce z brakami, na przy-kład o konieczności zaznaczania na rysunkach dokumentacji technicznej miejsca występowania wad. Szczególną uwagę zwrócono na odlewy ze stopów aluminium, które pokrywa warstwa tlenku o temperaturze topienia 2050°C. Dlatego napra-wa odlewów aluminiowych polega przede wszyst-kim na napawaniu w płomieniu, np. tlenowo-ace-tylenowym lub elektrycznym. Przykładem może być metoda WIG, tzn. Wolfram Inert Gas. Inne metody naprawy odlewów to zastosowanie pust z dodatkami metalu impregnujących odlewy.

Stosowanie materiałów uszczelniających do naprawy odlewów. Slevarenstvi 2007, Roc. 45, cis.1, s. 22-26, bibliogr.10 poz. sum.

Naprawa odlewów drogą lepienia i ce-mentacji stosowana jest już od połowy ubie-głego wieku, równolegle z pojawieniem się polimerów epoksydowych i poliuretanowych. Pierwszy taki proces wprowadziła firma CIBA w 1946 roku. Dziś istnieje już kilka generacji sto-sowanych w tym przypadku materiałów. Do ce-mentacji wykorzystuje się różne materiały, takie jak :metale, ceramika, szkło i diamentowy pro-szek. Wzmacnianie metalem stosuje się w na-prawie odlewów, które uległy uszkodzeniom na skutek działania, np. kawilacji jak łopatki, pęknię-te przewody, części pomp i skrzynie. Omówiono właściwości materiałów cementujących oraz me-tody uszczelniania stosowane w Republice Cze-skiej. Cementacja w połączeniu ze spawaniem jest jedną z metod naprawy odlewów. Stosowa-ne środki uszczelniające wykonywane są z wy-

35


pełniaczy adhezyjnych i aktywnych materiałów takich, jak: metale, ceramika i węgliki. Producen-tami środków jest szereg firm: Belzona, Diamant, Castlin-Eutectic i inne.

12. METALOZNAWSTWO I OBRÓBKA CIEPLNAM

Wpływ boru na strukturę i właściwości stali-wa austenitycznego.Litejshhik Rossii 2007, nr 5, s. 38-42, bibliogr. 9 poz.

Badano wpływ dodatku boru na strukturę i właściwości staliwa austenitycznego 25H8G8T posiadającego wysoką odporność na wielokrot-nie powtarzalne udary. Bor ma niską rozpusz-czalność w metalach i tworzy borki tworzące eutektykę borową. Borki cechują się wysoką twar-dością, przy dużo mniejszej kruchości niż węgli-ki i azotki, dzięki swojej strukturze krystalicznej i wytrzymałości wiązań międzyatomowych o ko-walentnym charakterze. Dla oceny działania boru w staliwie wykonano szereg próbnych wytopów o zawartości boru od 0 do 20%. Otrzymano dwie grupy staliwa: metastabilne, austenityczno-borowe o zawartości boru od 0 do 2,0% i stabilne, borowo-austenityczne stale stopowe o zawartości boru od 2,0 do 20,0%. Opisano mikrostruktury staliwa z borem. W pierwszej grupie w mikrostrukturze staliwa ujawnia się wzrastający udział eutektyki z borem tworzącej sieć między ziarnami austeni-tyczno-martenzytycznymi. Ze wzrostem zawarto-ści boru ziarna te stają się drobniejsze i bardziej zaokrąglone.

Charakterystyczne cechy struktury i właści-wości stopów z układu Al-Si-Mg. Processy lit'ja 2007, nr 1-2, s. 39-45, bibliogr. 8 poz. sum.

Prowadzono badania wpływu krzemu i ma-gnezu na strukturę i właściwości mechaniczne, w tym moduł sprężystości stopów Al-Si-Mg z do-datkami Mn, Cr, Ni, Ti i Zr wprowadzanymi jako pierwiastki stopowe. Przedstawiono podstawowe rodzaje występujących struktur i składników fa-

zowych tych eksperymentalnych stopów. Opisa-no mechanizm krystalizacji kolonii eutektycznych i jego zmianę w zależności od stopnia eutek-tyczności stopu. Określono funkcje koncentracji naprężeń powierzchniowych przy rozciąganiu i moduł sprężystości stopów. Ustalono korelację topografii powierzchni funkcji badanych właści-wości z krytycznymi liniami wykresów fazowych podstawowego układu Al-Si-Mg. Stwierdzono, że wiodącą fazą przy krystalizacji eutektyki „faza α - Mg2Si” jest krzemek magnezu. Wybrane pier-wiastki stopowe zapewniają wysoki stopień dys-persji struktury stopów.

Wpływ obróbki elektroimpulsowej na stan ter-modynamiczny stopu i proces krystalizacji. Processy lit'ja 2007, nr 1-2, s. 70-74, bibliogr. 11 poz. sum.

Chociaż stan stopów w stanie równowagi jest ogólnie znany, to rzeczywiste stopy metali z punktu widzenia mikroskopowego mogą wyka-zywać istotne niejednorodności i brak stanu rów-nowagi w całej objętości metalu. Dla osiągnięcia stanu równowagi w całej objętości metalu nie-zbędny jest odpowiedni upływ czasu. Dlatego stopień osiągnięcia stanu równowagi po zakrzep-nięciu stopu może być różny. Stopień osiągnięcia stanu równowagi odbija się na właściwościach stopu po jego odlaniu. Stopień nierównowagi stopów można zmniejszyć poprzez różne za-biegi do których należą: obróbka pozapiecowa i impulsy elektrohydrauliczne. Na podstawie mo-delu przedstawiającego ciecz jako stałe kule, przeanalizowano właściwości termodynamiczne stopu aluminium poddanego działaniu impulsów elektrohydraulicznych w kadzi. Wykazano, że en-tropia obrabianego stopu zwiększa się, a energia swobodna ulega zmniejszeniu. Stop krystalizuje przy przechłodzeniu, którego wielkość określana jest energią właściwą traconą na obróbkę i stop charakteryzuje się wyższym stopniem jednorod-ności i dyspersji struktury.

36


Wpływ modyfikacji i szybkości krystalizacji na przewodność cieplną żeliwa szarego. Foundry Tr. J. + Foundyrman 2007, Vol.180, nr 3642, s. 66-69, bibliogr. 10 poz.

Do badania przewodności cieplnej perlitycz-nego żeliwa szarego, krzepnącego przy trzech różnych szybkościach chłodzenia, zastosowano technikę laserową. Wykonano dziesięć próbnych wytopów i poddano je różnym zabiegom modyfi-kacji. Z pomocą kolorowego trawienia ujawniono wpływ ułamka fazy pierwotnej oraz średnicy ko-mórek eutektycznych. W celu zbadania wpływu morfologii grafitu w odlanych próbkach wykonano badania za pomocą mikroskopu skaningowego. Stwierdzono, że warunki termiczne w czasie kry-stalizacji, w połączeniu z modyfikacją, mają silny wpływ na przewodność cieplną żeliwa szarego. Maksymalną przewodność cieplną uzyskuje się przy umiarkowanych szybkościach chłodzenia.

Metalograficzna weryfikacja modelu wymu-szonego przepływu w czasie krystalizacji pod działaniem wysokiego ciśnienia zewnętrzne-go. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 2, s. 56-60, bi-bliogr. 7 poz.

Artykuł przedstawia kontynuację badań pro-wadzonych nad wpływem ciśnienia zewnętrzne-go na zmiany morfologiczne struktur pierwotnych stopów metali. Uzupełniono istniejącą już wiedzę na temat zmian w budowie krystalicznej stopu od klasycznych dendrytów, poprzez ich frag-mentację, aż do wzrostu sferoidalnych wydzie-leń roztworu pierwotnego. Ciśnienie wywierane w czasie krystalizacji może mieć pozytywny wpływ na strukturę. Wynikiem przepływu me-talu pod ciśnieniem są powstające naprężenia ścinające oddziaływujące na proces krystali-zacji. Działają tu prawa lepkości Newtona. Po-dano wzory na naprężenia ścinające panujące w ściance krzepnącego odlewu ciśnieniowego. Wprowadzono pojęcie „lepkości pozornej”. Lep-kość pozorna decyduje o efektywności przepływu krzepnącego strumienia metalu. Przy wymuszo-nym przepływie w czasie krystalizacji następu-

je fragmentacja fazy eutektycznej. Analizowano następnie charakter przepływu bezwymiarowego w różnych miejscach formy i przedstawiono wa-runki eksperymentów. Analizowano otrzymaną mikrostrukturę i porównano ją do modelu fizycz-nego. Stwierdzono zgodność modelu z wynikami eksperymentów.

Kontrola powstającej struktury i właściwości materiałów odlewanych z pomocą słabego akustycznego oddziaływania.Lit. Proiz. 2007, nr 5, s. 12-14, bibliogr. 5 poz.

Zaproponowano metodę kontroli powstającej struktury stopów za pomocą słabego akustycz-nego oddziaływania, stosując spiętą na krótko galwaniczną pętlę obwodu - anteny połączonej z krystalizującym odlewem. Obwód anteny dopro-wadza słabe impulsy prądu elektrycznego z ge-neratora małej mocy. Pulsujący prąd elektryczny wytwarza pulsujące poprzeczne pole magnetycz-ne i tworzy w warstwie naskórka z normalnych fal antenowych zespół harmonicznych dźwięków, o podłużnej akustycznej oscylacji charaktery-stycznej dla wybranego kształtu pulsacji. Za-chodzi tu więc proces elektromagnetyczno-aku-stycznej konwersji. Metoda ta była sprawdzana w szeregu odlewni w warunkach produkcyjnych, na przykład do procesu odlewania precyzyjnego łopatek turbin parowych w piecach próżniowych, przy oddziaływaniu impulsów o częstotliwości 200 Hz osiągnięto rozdrobnienie ziarna z 2–4 do 0,5–1,0 mm. Przy tym na krawędziach odlewu nie powstają kolumnowe ziarna, które powodują po-wstanie braków. Metodę tą zastosowano również do wykonywania odlewów kokilowych ze stopów aluminium o masie 300 kg. Dzięki tej metodzie uzyskano podwyższenie właściwości stopu i eli-minowano porowatość gazową Korzystne wyniki otrzymano również przy produkcji drutu.

37


Właściwości cienkościennych odlewów z żeli-wa szarego. Badania na klinie schodkowym. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 180-189, bi-bliogr.10 poz. Zsfg.

W artykule omówiono badania żeliwa sza-rego z grafitem wermikularnym na próbkach kli-nowych schodkowych pod kątem zastosowania tego żeliwa w motoryzacji na obudowy wałów korbowych. Ten gatunek żeliwa stanowi alterna-tywę dla stopów aluminium. W celu określenia procesu chłodzenia, a w związku z tym powsta-wania struktury i określonych właściwości me-chanicznych, w odlewach cienkościennych z żeli-wa szarego z grafitem wermikularnym wykonano próbki klinowe o różnych grubościach ścianki. Próbki odlano z żeliwa GJV-450 do form piasko-wych wykonanych metodą cold-box. Omówiono proces krzepnięcia, opisano badania metalo-graficzne, dokonano analizy morfologii grafitu, a w ramach badań wytrzymałościowych przepro-wadzono próbę rozciągania. Przeprowadzono interpretację krzywych chłodzenia. Przetranspo-nowanie wyników badań na próbkach do odle-wów rzeczywistych jest możliwe w ograniczonym zakresie.

Nowe konstrukcje odlewów z żeliwa sferoidal-nego do długoterminowego przetrzymywania odpadów radioaktywnych. Fonderie Fond. d'Aujourd. 2007, nr 263, s. 20-25, res., sum., Zsfg.

We francuskim ministerstwie zajmującym się energia atomową, w ramach rozporządzenia dotyczącego obróbki odpadów radioaktywnych, realizowany jest szeroki program badawczo-ro-zwojowy dotyczący długookresowego składania odpadów o wysokiej radioaktywności (odpady nuklearne). Program obejmował badania wy-trzymałości zmęczeniowej oraz skonstruowanie zbiornika na odpady nuklearne i sprawdzenie jego funkcjonalności. Istotą artykułu jest omó-wienie konstrukcji takich zbiorników. Głównym

13. ŻELIWO I ODLEWY ŻELIWNE Z problemem były: dobór tworzywa na tego typu zbiornik oraz jego kształt. Istotny w takich przy-padkach jest także sposób połączeń. Jako two-rzywo wybrano żeliwo sferoidalne. W artykule poruszono problem spawania w celu uzyskania wymaganej szczelności. Program badań miał także na celu zbadanie technicznych możliwości wykonania zbiornika i dobór odpowiedniego pro-cesu metalurgicznego.

14. STALIWO I ODLEWY STALIWNES

Wpływ węglików VC na udarność niskostopo-wego staliwa Mn-Ni. Prz. Odl. 2007, T. 57, nr 12, s. 566-570, bibliogr.9 poz. rez., sum., Zsfg.

W artykule omówiono wpływ mikrododat-ków wanadu na odporność udarnościową i ener-gię pękania staliwa Mn-Ni. Próby wykonywano na próbkach z karbem w kształcie litery "U", w temperaturze -60, -40, -20 oraz +20°C. Uzy-skane rezultaty pokazały ponad dwukrotny spa-dek odporności udarnościowej staliwa Mn-Ni po wprowadzeniu do niego 0,08% V. Równocześnie zauważono, że temperatura przejścia między stanem plastycznym a kruchym dla staliwa Mn-Ni była poniżej stosowanej temperatury, podczas gdy po wprowadzeniu 0,08% V osiągnęła war-tość -20°C. W warunkach pracy ta temperatura powinna być przesunięta z -40°C do -60°C.

Wpływ boru na ilość austenitu i charakter przełomów staliwa 25H8G8T. Litejshhik Rossii 2007, nr 6, s. 18-21, bibliogr. 10 poz.

Badania staliwa z dodatkiem boru wykaza-ły, że z podwyższeniem zawartości boru w stali austenitycznej 25H8G8T z 0,14 do 2,0% obniża się punkt przemiany martenzytycznej do 70°C. Bor stabilizuje więc wtedy austenit i jest pier-wiastkiem sprzyjającym jego powstawaniu. Dal-szy wzrost zawartości boru do 20% powoduje w badanej stali chromowo-manganowej stopnio-

38


we przejście przełomów ciągliwych w kruche. Staliwo chromowo-manganowe zawierające do 2% boru można stosować na części pracujące w warunkach powtarzających się obciążeń uda-rowych i udarowo-abrazyjnych. Staliwo austeni-tyczne z borem o zawartości od 5 do 20% boru można stosować na części poddane wysokim obciążeniom ścierającym, udarom i abrazji.

15. STOPY METALI NIEŻELAZNYCH I ODLEWY

Z TYCH STOPÓW

Nowa metoda kontroli zawartości wodoru w stopach aluminium. Litejshhik Rossii 2007, nr 5, s. 25-27

Opisano budowę i działanie aparatu do eks-presowej analizy zawartości wodoru w ciekłym stopie o nazwie Alspek H. Główną zaletą tego aparatu jest to, że można dzięki niemu prowa-dzić ciągłą kontrolę zawartości wodoru, także w czasie zabiegu odgazowania stopu. Wskaza-nia aparatu zależą tylko od zawartości wodoru, a obecność innych gazów takich, jak azot czy ar-gon, stosowanych w procesie odgazowania, nie wpływa na dokładność pomiarów. Aparatura jest niewielkich wymiarów i jest łatwa do przenosze-nia. Działanie aparatu porównano z działaniem innych analizatorów, takich jak: Chapel, AlScan i TYK Notorp.

Stopy na osnowie miedzi utwardzane dysper-syjnie o strukturze typu „zamrożonej emul-sji" - technologia produkcji odlewanych elek-trod.Processy lit'ja 2007, nr 1-2, s. 93-100, bibliogr. 11 poz. sum.

Proces wzmacniania stopów dzięki wtrące-niom, które powstają w stanie ciekłym pozwala stworzyć stopy odlewnicze o jakościowo nowym kompleksie właściwości. Problem ten rozpatrzo-no na przykładzie dwóch rodzajów stopów na osnowie miedzi - wzmocnionych wtrąceniami, tworzącymi się w stanie ciekłym, a także sto-

pów utwardzanych dyspersyjnie oraz dodatko-wo wzmocnionych wtrąceniami powstającymi w stanie ciekłym. Ponieważ faza wzmacniająca powstaje w stanie ciekłym, dlatego proces tech-nologiczny powinien zapewnić przejście stopu w stan drobnodyspersyjnej emulsji oraz zacho-wanie takiej budowy w stanie stałym, czyli za-trzymanie struktury typu „zamrożonej emulsji”. Do stopów tego typu należą stopy z układu Cu-Cr. Analiza termodynamiczna wykazuje, że fazą wzmacniającą będzie roztwór na osnowie chro-mu. Niezbędnym okazało się dodatkowe wpro-wadzenie węgla, który wchodzi w skład fazy bo-gatej w miedź. W oparciu o te stopy opracowano technologię wykonywania szeregu odlewów, które tradycyjnie wykonywano z brązów chromo-wych. Są to na przykład elektrody do zgrzewania kontaktowego.

Wykonywanie odlewow ze stopu ECOBRASS o drobnoziarnistej strukturze. Fonderie Fond. d'Aujourd. 2007, nr 263, s. 12-19, bibliogr.12 poz. res., sum., Zsfg.

Opracowano nowy stop, który jest bezoło-wiowym automatowym stopem miedzi i cha-rakteryzuje się tym, że ma dobra lejność i jest odporny na korozję. Stosowany jest jako stop od-lewniczy. Aby poprawić właściwości tego stopu oraz jego jakość, poddano go modyfikacji two-rząc stop o składzie: 3% Si, 76% Cu, 0,08% P i 005% Zr, resztę stanowił Zn. Drobnoziarnistość stopu ECOBRASS można poprawić przez do-datek 25 ppm Zr. Jeżeli stosunek zawartości Zr i P jest odpowiedni uzyskuje się poprawę właści-wości mechanicznych i lejności. Odlany do kokili stop ECOBRASS posiada wytrzymałość na roz-ciąganie 530 N/mm2 i wydłużenie 35%. Ponadto podczas krzepnięcia faza stała drobnoziarnistych stopów przyjmuje postać sferoidów, więc stop ten nadaje się do przeróbki w stanie półzakrzepłym.

S

39


Efektywność zapraw na bazie Zn-Ti rozdrab-niających odlewnicze Al i Zn. Foundry Tr. J. + Foundryman 2007, Vol. 180, nr 3643, s. 97-100, bibliogr. 10 poz.

Artykuł poświecony nowej rodzinie zapraw rozdrabniających ziarno, opartych na układzie Zn-Ti. Badano stopy ZnAl25, AlZn20 i zaprawy: Zn-4,6%Ti (ZnTi) i Zn-20%Al-4%Ti (ZnAl-Ti4) oraz tradycyjne zaprawy do rozdrabniania AlTiB1 MA i AlTi3C0,15 MA. Badania mikroskopem skaningowym i zwykłym oraz analiza termiczna wykazały wysoką efektywność zapraw (MA) ZnTi jako środków rozdrabniających ziarno, kiedy za-stosowano go jako modyfikator stopów AlZn20 i ZnAl25. Stopień rozdrobnienia ziaren jest po-dobny do rozdrobnienia uzyskiwanego przy sto-sowaniu modyfikatora tradycyjnego AlTi5B1 MA i AlTi3C0,15 MA. Wstępne badania zdolności tłu-mienia drgań wykazały, że współczynnik tłumie-nia stopu AlZn20 po rafinacji zmniejsza się wraz ze zwiększeniem się stopnia rozdrobnienia struk-tury w modyfikowanym stopie.

Ochrona antykorozyjna powierzchni cynku poprzez materiały nie zawierające chromu (VI). Porównanie kilku materiałówDie Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 2, s. 40-42

Do ochrony przed korozją odlewów ciśnie-niowych ze stopów cynku stosuje się związki za-wierające chrom sześciowartościowy, określany w artykule jako Cr(VI). Jednak wzrost wymagań ze strony ochrony środowiska dla całego prze-mysłu i rynków na różnych szerokościach geo-graficznych sprawiły, że poszukiwane są nowe powłoki antykorozyjne, wolne od Cr(VI). W arty-kule przedstawiono wyniki badań sponsorowane przez ILZRO (International Lead Zinc Research Organization) i ukierunkowane na znalezienie al-ternatywnych powłok antykorozyjnych zwanych umownie: „bez Cr(VI)”. Prowadzono trzy różne testy korozji symulujące: 1- działanie klimatu; 2 - przechowywanie w warunkach wilgotnych; 3 - przechowywanie w warunkach cyklicznej ko-rozji. Wyniki badań przedstawiono na sześciu wykresach, na których przedstawiono czas jaki

upływa, aż biała korozja cynkowa zniszczy prób-ki. Badania próbek będą kontynuowane. Jak do-tąd nie znaleziono jednak pokrycia, które dorów-nałoby właściwościami pokryciu zawierającemu Cr(VI).

Nowy stop K-Alloy na odlewy ciśnieniowe od-porne na korozję. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 1, s. 59-60

Amerykańska firma Delphi opatentowała nowy stop aluminium o nazwie „K-Alloy” prze-znaczony na odlewy ciśnieniowe odporne na korozję wody morskiej. Odporność na korozję tego stopu porównywano z odpornością na ko-rozję ciśnieniowych odlewów ze stopów alumi-nium: A360, A380 i A413. Po upływie jednego miesiąca badań korozyjnych w słonej wodzie, odlewy ze stopu K-Alloy nie wykazywały oznak korozji. Przedstawiono to na fotografiach w po-równaniu z innymi stopami, które uległy znacz-nej korozji. Ponieważ odlewy ze stopu K-Alloy nie wykazywały poważniejszych śladów korozji i nie wymagały specjalnego nanoszenia powłok antykorozyjnych.

16. KOMPOZYTY K

Proces odlewania ciśnieniowego i prasowa-nia w stanie ciekłym kompozytów o osnowie metalowej aluminium o nazwie Ultalite. Die Cast. Eng. 2007, Vol. 50, nr 2, s. 52-54, bibliogr.9 poz.

Kompozyty o nazwie Ultalite® składają się z cząsteczek ceramicznych zmieszanych i wpro-wadzanych do stopów aluminium. Cząsteczki ce-ramiczne pochodzą z lotnych popiołów, są więc bardzo tanie. Dzięki temu koszt kompozytu jest niski. Przeprowadzono badania nad ulepszeniem procesu wytwarzania tych kompozytów. Objęły one sortowanie i oczyszczanie cząstek ceramicz-nych, a także ulepszenie procesu ich mieszania w ciekłym aluminium. Kompozyty Ultalite® są stosowane na odlewy bębnów hamulcowych. Otrzymuje się je drogą odlewania ciśnieniowe-

40


go lub jako odlewy prasowane w stanie ciekłym. Bębny hamulcowe z kompozytu Ultalite® wyka-zują zaletę w stosunku do bębnów wykonanych z innych stopów, ponieważ nie wymagają żadne-go wyłożenia, poza konwencjonalnie stosowa-nym.

Technologia wykonywania odlewów ze sto-pów aluminium o wysokiej jakości.Bibliograf: Lit. Proiz. 2007, nr 5, s. 29-34, bibliogr.5 poz. sum.

Analizowano właściwości mechaniczne i użytkowe spawalnych stopów odpornych na korozję z układów Al-Si-Cu, Al-Mg, Al-Mg-Zn, Al-Mg-Li opracowanych w rosyjskim Centralnym Instytucie Badawczym. Właściwości tych stopów porównano ze stopami Al-Cu czyli WAL10 oraz z powszechnie stosowanym stopem przerabia-nym plastycznie D16T. Przedyskutowano wy-magania stawiane materiałom wsadowym, wy-posażeniu odlewni, narzędzi do odlewania oraz procesów rafinacji i modyfikacji. Pozwalają one otrzymać pożądane właściwości mechaniczne. Z powodu niskich właściwości odlewniczych sto-pów aluminium o wysokiej wytrzymałości, zale-cono technologie odlewania, które pozwalają otrzymać jakościowe odlewy bez pęknięć po-wstających w czasie krystalizacji. Podano przy-kład wykonywania odlewu kompozytowego oraz przykład stosowania symulacji komputerowej do opracowania technologii odlewania bloku cylin-dra dla silnika okrętowego.

17. SYSTEMY ZAPEWNIENIA JAKOŚCI, STATYSTYCZNA KONTROLA PROCESU

(SPC), CERTYFIKACJA, KONTROLA JAKOŚCI, BADANIA ODBIORCZE

S

Sięgnij do skrzynki. Wykorzystanie optycz-nego skanowania w przemyśle motoryzacyj-nym. Giesserei-Erfahrungsaust. 2007, nr 6, s. 76-79

Artykuł dotyczy „grupowej" kontroli odlewów motoryzacyjnych w skrzynkach lub pakietach (kontrola pakietów). Odlewy te przeznaczane są do dalszej obróbki. Kontrola polega na analizie obrazu komputerowego z wykorzystaniem róż-nego typu systemów sensorów. Opisano system sensorów firmy VMT (Vision Machine Technik Bil-dverbeitungsystem GmbH) kontrolujący zawar-tość pakietów odlewów. W przypadku kontroli za-wartości pakietów chodzi o wykrywanie obiektów obcych w pakiecie i kontrolę poprawności ułoże-nia. Kontrolowana jest także deformacja skrzy-nek, w której umieszczane są grupy odlewów. Ewentualna nadmierna deformacja „opakowania” może utrudnić lub uniemożliwić przekazanie od-lewów do dalszej obróbki. Opisano sposób eks-ploatacji urządzenia kontrolującego i możliwości wykorzystania go dla różnej grupy odlewów, na przykład tarcze hamulcowe czy felgi. Zasada działania urządzenia polega na optycznym ska-nowaniu powierzchni pakietów.

Wpływ konstrukcji odlewu na powstawanie naderwań i pęknięć na zimno. Slevarenstvi 2007, Roc. 45, cis. 2-3, s. 73-80, bi-bliogr. 15 poz. sum.

Pęknięcia „na gorąco” powstają w odle-wach w wyniku naprężeń spowodowanych ha-mowaniem skurczu w wysokich temperaturach, a pęknięcia „na zimno” są spowodowane na-prężeniami wewnętrznymi, przy niskich tempe-raturach w obszarach odkształceń sprężystych. Podano przykłady naderwań i pęknięć na zimno na konkretnych odlewach. Pokazano występują-

41


Azotek boru i spoiwo. Synonim wzrostu wy-dajności. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 80, 83-84

Artykuł dotyczy nowego pokrycia ochron-nego stosowanego na powierzchnie urządzeń odlewniczych, takich jak: łyżki odlewnicze, ko-kile, rynny, rury, które mają bezpośredni kontakt z ciekłym aluminium, które jest metalem agresyw-nym i wywołuje przyspieszone zużycie urządzeń. Ponadto ze względu na to, że aluminium szybko się utlenia, tworzy się warstewka tlenku, która się przykleja do powierzchni. Dotychczas, aby temu zapobiec, stosowano na pokrycia materiały ceramiczne, które mają dużą stabilność cieplną lub też stosowano dodatek mączki kostnej. Jako nowe pokrycie (materiał oddzielający) zapropo-nowano azotek boru, który ma podobną strukturę jak grafit ale stabilność termiczną znacznie więk-szą. Ponadto azotek boru jest trudno zwilżalny w temperaturze 900ºC, kąt zwilżania wynosi 160 stopni. Aby zwiększyć przyczepność i ułatwić nakładanie tego pokrycia zaproponowano doda-tek żaroodpornego spoiwa w postaci nanoczą-steczek. Zaproponowane pokrycie jest bardziej trwałe, nie występuje sedymentacja.

18. MASZYNY I URZĄDZENIAM

ce przełomy. Omówiono mechanizm powstawa-nia pęknięć w odlewach. Są to wady powstające w wyniku braku kohezji. Występowanie ich jest bezpośrednio związane ze sztywnością struktury odlewów, szybkością przebiegu procesu krystali-zacji i chłodzenia odlewów, wysokimi gradientami temperatury na przekroju poprzecznym ścianek, niską wartością wytrzymałości na rozciąganie i plastyczności materiału. Dlatego ekspery-mentalnie określono wartości tych właściwości w zależności od temperatury aż do temperatury solidusu. Do monitoringu stanu naprężeń przy krystalizacji i identyfikacji pęknięć materiału za-stosowano metodę emisji akustycznej.

Poszerzone możliwości dostawy ciekłego alu-minium do odlewni. Giesserei 2007, Jg. 94, H. 6, s. 162-164,167-171, bibliogr. 3 poz. Zsfg.

Przedstawiono technicznie nową koncep-cję transportu aluminium. Dotychczas metal ten transportowany był tradycyjnie w postaci bloków. Opracowano nową metodę transportu metalu w postaci ciekłej. Transport ciekłego metalu od-bywa się w cieplnie izolowanych zbiornikach.(transport samochodowy). Przedstawiono zale-ty ekonomiczne i ekologiczne transportu metalu w postaci ciekłej. Omówiono wyliczenia ekono-miczne odnośnie oszczędności i opłacalności takiego rodzaju transportu. Opisano techniczne możliwości realizacji transportu aluminium w po-staci ciekłej. Ta forma transportu praktykowana jest w przypadku małych i średnich odlewni.

Innowacje w zorientowanej na przyszłość branży. Giessere-Prax. 2007, nr 4, s. 134-137

W artykule opisano urządzenia roboty fir-my Roessler, wspomagające pracę oczyszczalni i transport w odlewni motoryzacyjnej. Każdora-zowo konstrukcja robotów dopasowywana jest do potrzeb klienta. Przedstawiono robota typu RROB800/1200-6, którego cechą charaktery-styczną jest to, że wyposażono go w dwa sys-temy chwytne, co umożliwia transport dwóch odlewów jednocześnie do oczyszczalni. Inny typ robota przedstawiony w tym artykule to urządze-nie do pracy przy znacznych obciążeniach. Jest to taśma transportowa nieckowa do transpor-tu różnych odlewów o masie do 200 kg, a tak-że masy formierskiej. Kolejnym urządzeniem, którego konstrukcję i zastosowanie opisano w artykule, jest urządzenie do śrutowania wypo-sażone w dwa koła odśrodkowe (rzutowe) typu Hurrican. Opisano także specjalne urządzenie do usuwania masy formierskiej i rdzeniowej z miejsc trudnodostępnych. Jest to urządzenie z ukła-dem dysz, przez które podawane jest sprężone powietrze. Opisano także konstrukcję i zasadę działania urządzenia do wykańczania odlewów

42


o wrażliwych powierzchniach i odlewów drob-nych.

Technologia wybijania dużych form z mas żywicznych wiązanych na zimno. Giessere-Prax. 2007, nr 4, s. 138-141

Podczas wybijania dużych odlewów z form żywicznych wiązanych na zimno powstaje duża ilość kurzu i pyłu oraz występuje znaczne natęże-nie hałasu. Dlatego też nowoczesne stanowiska do wybijania wyposażone są w kabiny dźwięko-chłonne i chroniące przed kurzem. Chronią one personel przed szkodliwymi czynnikami. Hale w których znajdują się te stanowiska posiadają odpowiednie układy odciągowe. Stosowane są dwa systemy, zależnie od pory roku.

W lecie odciąga się powietrze z hali, a w zimie, aby nie powodować spadku tem-peratury w hali kabinę wietrzy się powietrzem z zewnątrz. Stosuje się wymuszony obieg powie-trza, aby zapylone powietrze z kabiny „zamknię-te" było w obrębie hali. Sam proces wybijania odbywa się na kratach i stołach wstrząsowych. Wibracja wywoływana jest za pomocą silnika niewyważonego w przypadku małych odlewów, a w przypadku dużych stosuje się napędy obie-gowe i wibracyjne. Opisano różne rozwiązania stosowanych napędów do urządzeń wibracyj-nych do wybijania. Opisano praktyczną eksplo-atację stanowisk do wybijania.

Opracowała: Joanna Dziaduś

43


W dniach od 9 do 15 marca 2009 r. odbyła się w Muzeum Techniki NOT w Warszawie XVI Giełda Polskich Wynalazków Nagrodzonych na Światowych Targach Wynalazczości.

Organizatorami Giełdy były: Muzeum Tech-niki NOT, firma Eurobusiness-Haller oraz Sto-warzyszenie Polskich Wynalazców i Racjonali-zatorów. Honorowy patronat sprawował Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

W otwarciu Giełdy udział wzięli m.in. przed-stawiciele Prezydenta RP, Ministerstwa Nauki i In-formatyzacji, Naczelnej Organizacji Technicznej, Urzędu Patentowego Rzeczpospolitej Polskiej, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz reprezentanci uczelni, instytutów naukowo-badawczych i jednostek PAN.

Celem Giełdy było pokazanie szero-kiej publiczności wynalazków, opracowanych w minionym roku w polskich instytucjach i przedsiębiorstwach, które zdobyły nagrody na międzynarodowych targach wynalazczości, m.in. w Brukseli, Genewie, Norymberdze, Kuala Lum-pur, Moskwie, Paryżu. Można było też poznać prace i pomysły laureatów Konkursu Polski Pro-dukt Przyszłości, organizowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości.

Podczas ceremonii otwarcia złoci medaliści ubiegłorocznych światowych targów wynalazczo-ści otrzymali dyplomy i statuetki Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Instytutowi Odlewnictwa wręczono dwa dyplomy, sygnowane przez Ministra Nauki, p. prof. Barbarę Kudrycką, za „Promocję wy-nalazków za zagranicą" oraz za „Ultralekkie aluminiowe tarcze hamulcowe ALFA zbro-jone popiołami lotnymi o wysokich para-metrach użytkowych" opracowane wspól-nie z Instytutem Transportu Samochodowego w Warszawie. Dyrektor Instytutu Odlewnic-twa prof. J.J. Sobczak odebrał także dwa oko-licznościowe puchary - nagrody Ministra Nauki i Szkolnictwa - za promocję wynalazków za gra-nicą oraz za międzynarodowe osiągnięcia wyna-lazcze.

Instytut Odlewnictwa zaprezentował na Gieł-dzie wynalazki, które zdobyły nagrody na Mię-dzynarodowych Targach Wynalazczości, Badań Naukowych i Nowych Technik Brussels Innova 2008 w Brukseli:

„Sposób wytwarzania odlewów łopatek • z żeliwa sferoidalnego ausferrytyczno-martenzytycznego o podwyższonej odpor-ności na zużycie ścierne do oczyszczarek

XVI GIEŁDA POLSKICH WYNALAZKÓW

W

G S

ZKO

LEN

IA -

KON

FER

ENC

JE -

SEM

INA

RIA

- SP

OT

KA

NIA

H

44


i mieszarek” - ZŁOTY MEDAL BRUSSELS INNOVA 2008Autorzy: dr inż. Adam Kowalski z Instytutu Odlewnictwa oraz dr inż. Adam Nowak z Od-lewnii Polskich SA w Starachowicach. „Technologię wytwarzania odlewanych • części maszyn rolniczych" - SREBRNY MEDAL BRUSSELS INNOVA 2008Autorzy: dr inż. Zenon Pirowski, mgr inż. Je-rzy Olszyński z Instytutu Odlewnictwa oraz dr inż. Marek Gościański, mgr inż. Marek Łabecki, mgr inż. Dorota Kapcińska z Prze-mysłowego Instytutu Maszyn Rolniczych w Poznaniu.„Uniwersalny zestaw aparaturowy do ba-• dań właściwości ciekłych metali i stopów w wysokiej temperaturze” - BRĄZOWY MEDAL BRUSSELS INNOVA 2008Autorzy: doc. dr hab. inż. Natalia Sobczak, mgr inż. Rafał Nowak, inż. Waldemar Radzi-wiłł z Instytutu Odlewnictwa oraz dr inż. An-dreas Glenz, dr Janusz Bodzioch z Prevax Sp. z o.o.

oraz zdobywcę specjalnego wyróżnienia targów Concours Lepine:

Opracowała: Marta Konieczna, Agnieszka Fiutowska

"Ultralekkie aluminiowe tarcze hamul-• cowe ALFA zbrojone popiołami lotnymi o wysokich parametrach użytkowych" MEDAL STOWARZYSZENIA WYNALAZ-CÓW I PRODUCENTÓW FRANCUSKICH.Autorzy: prof. dr hab. inż. J. J. Sobczak, mgr inż. Paweł Darłak z Instytutu Odlewnictwa oraz dr inż. Andrzej Wojciechowski, dr inż. Dariusz Rudnik z Instytutu Transportowego w Warszawie, Robert M. Purget.

Giełda stanowi doskonałą okazję do przed-stawienia innowacyjnych ofert krajowym przed-siębiorcom i ma się przyczyniać do promocji pol-skich osiągnięć naukowo-technicznych.

45


W dniu 10 marca br. z inicjatywy Centrum Polskiego Odlewnictwa (Stowarzyszenie Tech-niczne Odlewników Polskich, Instytut Odlewnic-twa, Odlewnicza Izba Gospodarcza) odbyło się spotkanie z przedstawicielami branży odlewni-czej. Celem zebrania było przeanalizowanie bie-żącej sytuacji gospodarczej i ekonomicznej na rynku odlewniczym.

Udział wzięło około 60 osób, w tym przed-stawiciele Wydziału Odlewnictwa Akademii Gór-niczo-Hutniczej, Polskiej Platformy Technologicz-nej Odlewnictwa oraz prezesi odlewni.

Spotkanie otworzył prezes STOP pan mgr inż. Maciej Asłanowicz, który powitał przybyłych gości. Następnie przekazał prowadzenie posie-dzenia dyrektorowi Instytutu Odlewnictwa panu prof. Jerzemu J. Sobczakowi, który po powitaniu gości omówił program.

Pierwszą część wypełniły trzy prezentacje:Sytuacja odlewnictwa światowego - prof. Je-• rzy J. Sobczak.Fundusze strukturalne dla przedsiębiorstw - • mgr inż. Agnieszka Kryczek.

Programy krajowe. Projekty celowe - mgr • Elżbieta Szymlet.Następnie wystąpił doc. Jerzy Tybulczuk

prezentując wyniki raportu końcowego projektu „Foresight Technologiczny Odlewnictwa Polskie-go”. Szczególną uwagę zwrócił na opracowane kierunki badawczo-rozwojowe, które mogą po-służyć przedsiębiorstwom do opracowania wła-snej nowej strategii.

W drugiej części została powołana Komisja Wnioskowa w składzie: mgr Marcin Latało-Anu-lewicz, mgr inż. Tadeusz Franaszek, dr Grzegorz Pucka, mgr inż. Zbigniew Ronduda, prof. Jerzy J. Sobczak.

Następnie dyrektor Instytutu otworzył dys-kusję, w której aktywnie uczestniczyli przedsta-wiciele nauki i przemysłu. Poruszono problemy, które dotknęły przemysł (utrata zamówień, ogra-niczenie zatrudnienia, ograniczenie czasu pracy, wzrost kosztów produkcji, wzrost cen mediów itp).

SPOTKANIE PRZEDSTAWICIELI BRANŻY ODLEWNICZEJ

W

46


Następnie podano do dyskusji propozycję listu do ministra gospodarki, który po wprowadzeniu uwag zebranych został zaakceptowany. Na tym spotkanie zakończono.

Opracowała: Joanna Madej

Głos w dyskusji zabrał dziekan Wydziału Odlewnictwa prof. Jerzy S. Suchy, wiceprezes Naczel-nej Organizacji Technicznej, który poinformował zebranych o intensywnych działaniach NOT związa-nych z uruchomieniem programu projektów celowych dla MŚP.

47


NAJBLIŻSZE KONFERENCJE...

II Międzynarodowa Konferencja Naukowa• "INNOWACJE W ODLEWNICTWIE CIŚNIENIOWYM" Karpacz, 6–8 maja 2009 r.

CC'2009• International Conference CAST COMPOSITES'2009 First announ-cement, Kocierz, POLAND, October 11–14, 2009 r.

Szczegółowe informacje o tych konferencjach znajdują się na stronie www Instytutu, w zakładce konferencje i szkolenia.

Opracowała: Joanna Madej

48


Przedstawiono kolejne przykłady odlewów artystycznych znajdujących się w nadmorskim kurorcie Darłowo. Przytoczono niektóre informa-cje o tych odlewach i stwierdzono, że niekiedy w polskich miasteczkach znajdują się prawdzi-we „perły” odlewnictwa często znane niewielkiej społeczności. Warto więc „przypominać” o tych niekiedy pięknych odlewach tworzących tradycję zawodu odlewnika.

Kontynuując cykl o historycznych odlewach artystycznych w Darłowie, którego I część opu-blikowano w nr 3/2008 tego czasopisma, s. 41 pragniemy przedstawić kolejne przykłady.

Historia Darłowa na fontannie pisanaJeden z bardziej znanych w Europie arma-

torów statków żaglowych Hemptenmacher, który w końcu XIX wieku był właścicielem 52 dużych żaglowców zapisał się złotymi zgłoskami w dzie-jach Darłowa.

Nie dość, że swoimi statkami rozsławiał na-zwę miasta na wszystkich kontynentach, to za jego pieniądze rodziny Hemptenmacher i Johnów ufundowały dla Darłowa w 1919 roku przepiękną fontannę zwieńczoną postacią rybaka trzymają-cego w rękach kadłub łodzi, co przedstawia ry-sunek 1.

Rys. 1. Pomnik-fontanna zwieńczona postacią rybaka trzymającego w rękach

kadłub łodzi

Na cokole fontanny z trawertynu na cztery strony świata, wmurowano cztery tablice odlane z brązu. Informują one w skrócie o założeniu miasta i o jego znaczeniu.

P

G Z

HIS

TO

RII

OD

LEW

NIC

TW

A H

Relief od zachodu pokazuje rycerza z mie-czem u boku, przedstawiciela rodu Święców, którzy poszerzyli prawa miejskie Darłowa. Wska-zuje on zasadźcom jaki teren obejmie miasto, a siedzący skryba opisuje to historyczne wyda-rzenie jakie miało miejsce 21 maja 1312 r., gdy miasto przeszło na prawa lubeckie. Są tu też pierwsi budowniczy miasta, którzy kopią fosę i usypują wały miejskie. W dali widać morze.

W roku 1271 książę rugijski Wisław II, wnuk po kądzieli Świetopełka II, władając posagiem swojej matki Eufemii w swoich dokumentach po-twierdza, że Darłowo nazywane wówczas Rügen-walde było już miastem. Niektórzy naukowcy uważają, że to właśnie Wisław II jest założycie-lem Darłowa. Nadmorski gród Dirlow istniał już w IX wieku.

HISTORYCZNE ODLEWY ARTYSTYCZNE W DARŁOWIE (CZ. II)

49


Rys. 4. Relief na wschodniej stronie

Rys. 5. Relief na południowej stronie

Rys. 2. Relief na zachodniej stronie

Relief od północy pokazuje portow-ców ształujących żaglowy, dwumaszto-wy statek handlowy zbudowany w darłow-skiej stoczni. W dali widać mieszczańskie kamieniczki. Darłowo słynęło z budowy solid-nych statków już od XIV wieku. Umożliwiały one handel morski na Bałtyku, Morzu Północnym i Atlantyku najczęściej solonymi rybami. W pra-wym dolnym rogu reliefu znajduje się nieistnie-jący obecnie kościół Św. Mikołaja patrona ryba-ków.

Rys. 3. Relief na północnej stronie

Statuty miejskie zawierały rozporządzenia zabraniające mieszczanom sprzedawania obcym swych udziałów w statku i wymagały, aby każdy zbudowany statek przez siedem lat pozostawał własnością mieszkańców Darłowa. Kto wcze-śniej sprzedał obcemu statek był karany grzywną 100 florenów i tracił na przeciąg 7 lat prawo do budowy nowego statku.

Relief umieszczony na wschodniej stro-nie przedstawia holka1, który wywodzi się z dużej hanzeatyckiej kogi2. Ten trójmasztowy holk miał poszycie karawelowe, dwa żagle rejowe i jeden łaciński. Miał także powiększony kasztel na dzio-bie i rufie. Był często używany w Europie Północ-nej. Wyparł on kogę. Takie statki też budowano w Darłowie.

1holk - rodzaj dużego żaglowca północnoeuropejskiego z ok. XIV-XVII w., 2–3 maszty (pow. ożaglowania do ok. 300 m2); używany był do celów handlowych na Morzu Północnym i Bałtyku,2koga - duży żaglowiec handlowy (1–3 maszty z ożaglowaniem rejowym), dostosowywany do celów wojennych, dominujący na akwenach Morza Bałtyckiego i Północnego w wiekach XII-XVI.

50


Żeliwne płyty kominkoweInnymi zabytkowymi odlewmi znajdującymi

się w Darłowie w Muzeum Książąt Pomorskich są zachowane w dobrym stanie dwie płyty komin-kowe wykonane z żeliwa, przedstawione na ry-sunkach 6 i 7. Tematyka obu nawiązuje do cudu w Kanie Galilejskiej wiosce koło Nazaretu, zna-nej z Nowego Testamentu miejscowości, w któ-rej Chrystus miał dokonać swojego pierwszego cudu na „godach weselnych".

Pierwsza płyta (rys. 6) o wymiarach 62 x 57,5 x 0,6 cm przedstawia wydarzenie z wesela, gdzie wśród zaproszonych gości byli Maria i Józef (krewni pana młodego) i Pan Jezus z uczniami.

Podczas wesela które trwało 7 dni, któregoś dnia na prośbę Marii, gdy zabrakło wina, Pan Je-

zus dokonał cudu. Jezus nakazał sługom przy-niesienie wody i napełnienie nią sześciu stągwi stojących przy drzwiach: „Teraz zaczerpnijcie i zanieście gospodarzowi wesela. Woda przemie-niła się w wino najlepszego gatunku.

Rys. 6. Żeliwna płyta kominkowa nawiązująca tematyką do cudu przemienienia wody w wino

w Kanie Galilejskiej w wiosce koło Nazaretu

Na drugiej płycie (rys. 7) - o wymiarach 72 x 61 x 0,6 cm ucztującym przy stole na wese-lu w Kanie Galilejskiej przyniesiono trzy stągwie wody przemienionej w wino, a czwarta jest aktu-alnie wnoszona z kuchni do pokoju.

Rys. 7. Żeliwna płyta kominkowa nawiązująca do uczty w Kanie Galilejskiej - biesiada za stołem

Żeglowały one po Bałtyku, Morzu Północnym, a z Darłowa docierały aż do Hiszpanii.

Darłowo od 1361 roku należało do Han-zy początkowo za pośrednictwem Kołobrzegu, a od 1412 już bezpośrednio. Dzięki handlowi morskiemu i przynależności do Hanzy bogaciło się i rozwijało.

Od południa twórca, jakim był Wilhelm Gros umieścił relief, przedstawiający pastwiska miej-skie. Widać tam pasterza owiec i pastereczkę gęsi robiącą na drutach. W dali zaznaczył sylwet-kę kościoła Mariackiego.

Za niewielką miesięczną opłatą można było przekazywać do wypasu pasterzom miejskim swoje bydło, trzodę czy gęsi. Darłowo znane było z wyrobów mięsnych. Przed pierwszą wojną światową wysyłano z Darłowa rocznie 120 tysięcy wędzonych gęsi. W tym czasie w mieście działa-ło 10 przedsiębiorstw zajmujących się produkcją wyrobów mięsnych. Największe z nich przerabia-ło rocznie 6 tys. świń, 1000 wołów i 20 tys. gęsi. Pasterstwo i hodowla przyczyniły się również do rozkwitu miasta.

Interesująca jest budowa architektoniczna pomnika-fontanny świadcząca o praktycznym jej wykorzystaniu. Umieszczone bowiem u podnó-ża odlewanych tablic koryta służyły najprawdo-podobniej do pojenia koni z zaprzęgów poczto-wych.

Niestety brak jest szczegółowych danych odnośnie roku wykonania i odlewni (wykonaw-cy). Przypuszcza się jedynie, że te żeliwne od-lewy pochodzą z jednej z pomorskich odlew-ni żeliwa i zostały wykonane prawdopodobnie w XVIII w.

51


Dzwony za zmarłychInnym ciekawym zabytkiem ludwisarstwa

w Darłowie jest dzwonnica z umieszczonymi w niej dzwonami za zmarłych znajdująca się na miejscowym cmentarzu (rys. 8). Budowla ta ma charakter symboliczny bowiem figura konające-go Jezusa znakomicie nawiązuje do całości miej-sca, w którym się znajduje.

Rys. 8. Dzwony za zmarłych na cmentarzu w Darłowie

Żeliwne krzyże obok Kościoła Mariackiego Kolejnym przykładem zabytków odlewnictwa

w Darłowie są umieszczone obok Kościoła Ma-riackiego duże krzyże żeliwne i tablice nagrobne (rys. 9).

Z inicjatywy Franciszkanina O. Janusza Ję-dryszka 29 maja 1999 r. po uroczystej ekume-nicznej mszy św., Przewodniczący Rady Miej-skiej Eugeniusz Trzpis odsłonił przy kościele Mariackim na miejscu dawnego przykościelnego cmentarza metalowe lapidarium.

Z okolicznych cmentarzy ściągnięto krzy-że, figury i nagrobki pomorskie wykonane w XIX i na początku XX wieku. Upamiętniają one dawnych mieszkańców Pomorza różnych wiar: katolików, protestantów, prawosławnych i żydów. Różne wielkości, kształt i zdobienia spra-wiają, że są ciekawym przykładem XIX w. rzeźby sepulkralnej.

W wolnostojącej drewnianej dzwonnicy zwieńczonej krzyżem, należącej do XIV wieczne-go Kościoła p.w. Św. Gertrudy znajdują się trzy spiżowe dzwony:

Św. Gertrudy o masie 260 kg i średnicy płasz-1. cza 750 mm, ton „DIS”. Napis na płaszczu W. Gertruda, Pav. p.w. Św. Gertrudy. Darło-wo A.D. 1994; Św. Wojciecha o masie 193 kg i o śrenicy 2. płaszcza 680 mm, o tonacji „F”. Na płaszczu widnieje wizerunek Św. Wojciecha z napi-sem Św. Wojciech, Pav. P.W.S.G. Darłowo A.D.1994; Św. Maksymiliana Kolbe o masie 110 kg 3. i o średnicy płaszcza 550 mm, o tonacji „G”. Na płaszczu jest wizerunek Św. M. Kolbe, Pav. P.W.S.G. Darłowo A. D. 1994. Wszystkie trzy dzwony wykonała ludwisarnia

Saturnina Skubiszyńskiego z Poznania. Dzwon-nicę i dzwony poświęcił 22 grudnia 1994 r. biskup i późniejszy kardynał Ignacy Jeż.

52


Rys. 9. Przykłady żeliwnych krzyży znajdujących się obok kościoła Mariackiego

w Darłowie

Przedstawione w części I zabytki konwisar-stwa, a także powyżej zabytki: pomnik rybaka, płyty kominkowe i krzyże nagrobne nie są je-dynymi odlewami w tym kurorcie Polski. Warto przedstawić jeszcze kilka innych pochodzących z czasów współczesnych. Są to:

Pomnik ZwycięstwaNa Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego

znajduje się Pomnik Zwycięstwa, zbudowany z bardzo rzadko stosowanego materiału jakim jest mieszanina betonu z domieszką opiłek żelaza co przedstawia rysunek 10.

Rys. 10. Pomnik Zwycięstwa na Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Darłowie

Pomnik dłuta Wiktora Tołkina wykonano i odsłonięto w 1960 roku z okazji XV rocznicy powrotu tej ziemi do Polski. Pomnik restaurował w 2002 r. koszaliński rzeźbiarz Zygmunt Wujek.

Na cokole umieszczono napis z Roty M. Ko-nopnickiej: „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród”.

Na pomniku w kształcie wklęsłego ekranu - panoramy dziejów, znajduje się płaskorzeź-ba: Światowid - symbol dawnej słowiańszczy-zny, Król Krzywousty ze swoją drużyną wojów - symbol przynależności Pomorza do Polski, biskup Otton z Bambergu - symbol chrztu Po-morza, postać księcia z tarczą Gryfitów - sym-bol niezależności pomorskiego księstwa, orzeł, czołg i żołnierz z pepeszą - symbole powrotu tych ziem w 1945 roku do Polski, rybak oparty o łódź i kobieta to symbole współczesności.

Obok pomnika umieszczono żeliwny znicz w kształcie urny pomorskiej.

Obelisk PionierówW dniu 7 marca 2002 roku z inicjatywy Klubu

Pionierów Ziemi Darłowskiej odsłonięto na placu Zwycięstwa tablicę pamiątkową z brązu (rys. 11) umocowaną na granitowym obelisku. Na tablicy z herbem miasta znajduje się napis: „Pionierom Ziemi Darłowskiej. Darłowo 7. III. 2002 r.” Projekt tablicy wykonał Konstanty Kontowski.

53


Rys. 11. Płyta z brązu poświęcona pionierom ziemi darłowskiej

Płyta odsłonięta z okazji 600–lecia koronacji darłowianina Eryka Pomorskiego na króla zjed-noczonej Skandynawii.

Na placu Króla Eryka w dniu 17 czerwca 1997 roku w 600-lecie koronacji Eryka na króla całej Skandynawii wmurowano tablicę ze stopu aluminium upamiętniającą ten fakt. Na tablicy (rys. 12) przedstawiona jest postać króla Eryka z jego herbem na tle mapy Skandynawii, na któ-rej zaznaczone są niektóre zamki króla Eryka w: Darłowie, Abo, Visby, Helsingor, Kalmar.

Niżej napis królowi Erykowi 1382–1459 w 600-lecie koronacji TPZD (1997). Tablice ufun-dowali członkowie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Darłowskiej.

Drugą identyczną tablicę według projektu Konstantego Kontowskiego wmurowano przy oł-tarzu w Kościele Mariackim.

Rys. 12. Płyta ze stopu aluminium odsłonięta z okazji 600-lecia koronacji Eryka Pomorskiego na króla całej

Skandynawii

Płyta z brązu w Kościele Mariackim Wewnątrz kościoła przy ołtarzu wmuro-

wano płytę z brązu upamiętniającą wydarzenie z 2 kwietnia 1993 r., poświęcone koronacji przez Papieża Jana Pawła II figury Matki Bożej Fatim-skiej, przywiezionej z Darłowa do Watykanu (rys. 13).

Patrząc od góry mamy kolejno herby: papie-ski - Jana Pawła II, herb miasta Darłowa i herb franciszkański (od września 1945 r. Franciszkanie z prowincji M.B. Niepokalanej objęli i poświęcili Kościół Mariacki w Darłowie).

54


Rys. 13. Płyta z brązu upamiętniającą koronację figury Matki Bożej Fatimskiej

w Rzymie przez Papieża Jana Pawła II

Obelisk Kombatantów i Sybiraków W roku 1985 przy skwerze, położonym przy

al. Wojska Polskiego 63 ustawiono granitowy obelisk z wmurowaną weń aluminiową tablicą o kształcie konturów powojennej mapy Polski (rys. 14).

Na tablicy znajduje się herb Darłowa i na-pis Bojownikom o Wolność i Demokrację 1939–1945 i niżej Mieszkańcy Ziemii Darłowskiej. Projekt tablicy wykonał Konstanty Kontowski, a wykonano ją w darłowskiej odlewni, należącej do Fabryki Maszyn Rolniczych.

W roku 2005 w 60. rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem wmurowano niżej drugą marmuro-wą tablicę poświęconą: „Pamięci deportowanych w latach 1939–1956” na Sybir do łagrów Da-lekiego Wschodu i Północy oraz bohaterskim żołnierzom walczącym na wszystkich frontach w czasie II wojny światowej”.

Rys. 14. Płyta ze stopu aluminium na obelisku bojowników o wolność i demokrację

Tablica pamiątkowa upamiętniająca pisarza Zbysława Góreckiego (1926–1991)

Na fasadzie domu przy ulicy Ogrodowej 6, gdzie przez 35 lat mieszkał i tworzył Zbysław Górecki znajduje się tablica (rys. 15) odlana ze stopu aluminium upamiętniająca darłowskiego li-terata i publicystę.

Tablicę ufundowało Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Darłowskiej. Projekt wykonał Konstany Kontowski (członek TPZD), a odlew wykona-no w Odlewni Żeliwa w Darłowie. Odsłonięto ją w dniu imienin pisarza 23 marca 1998 r. w sie-dem lat po jego śmierci.

55


Rys. 15. Płyta ze stopu aluminium upamiętniająca życie i działalność darłowskiego literata i publicysty

Zbysława Góreckiego

Ze względu na mało znaną postać, która wpisała się w literacka historię Polski warto po-dać kilka informacji o tym literacie i publicyście.

Dzieciństwo i młodość spędził na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej. Debiut literac-ki Zbysława Góreckiego był od razu dużego formatu. Dwudziestokilkuletni młody prawnik w 1953 r. w ogólnopolskim konkursie literackim, w którym startowało 150 autorów, za swą po-wieść dla młodzieży pt.: „Ekspedycja” otrzymał drugą nagrodę wyprzedzając wielu renomowa-nych pisarzy.

Poza tym wydawnictwem, drukiem wydano jego następujące książki: „Przygoda nad Rio Ne-gro”. „Żelazna Ściana” „Pierwsza księga moich przygód”, „Delta powraca na ziemię”, „Jedzie kle-kocząc pod górę”, „Księżna Zofia”.

Po polskim październiku w 1957 roku za-łożył w Darłowie Klub Młodej Inteligencji. Nale-żeli do niego: lekarze, prawnicy, inżynierowie, nauczyciele. Równocześnie z działalnością pi-sarską zajmował się publicystyką i działalnością społeczną.

Był także założycielem grupy literackiej „Me-duza”. Dwukrotnie z rzędu, w latach 1967 i 1968 otrzymywał pierwsze nagrody za opowiadania w koszalińskich Konkursach Literackich oraz na-grodę „Faktów i Myśli”.

W latach 1971–1974 był prezesem Oddzia-łu Koszalińskiego Związku Literatów Polskich. Należał do niego tylko do stanu wojennego. Był założycielem i długoletnim prezesem Darłow-skiego Oddziału Koszalińskiego Towarzystwa

Społeczno Kulturalnego oraz był członkiem w Prezydium Zarządu Głównego KTSK w Kosza-linie.

Organizował spotkania, odczyty, dyskusje, konkursy. Był w pełnym tego rodzaju opozycjoni-stą w stosunku do władz PRL- u. Nie brał udziału w głosowaniach, nie chodził na akademie i pocho-dy, ale czcił rocznicę Odzyskania Niepodległości (11 listopada) i rocznicę Konstytucji 3 Maja. Pro-testował przeciwko fałszowaniu historii Polski.

Ówczesne władze uważały go za osobę nie-pożądaną. Często był szykanowany i nie chciano wydawać jego książek.

Zbysław Górecki był wybitnym humanistą i propagatorem prawdziwej wiedzy historycznej. W swej twórczości popularyzował dzieje Pomorza i jego związki z Polską. Ten wielkiej miary prozaik, eseista, publicysta i działacz społeczny swoją pracą i działalnością nadawał rytm duchowy miastu Darłowo.

Był prekursorem idei Małych Ojczyzn. W 1970 r. Zbysław Górecki zainicjował i organizował bata-lię o utrzymanie darłowskiego liceum. Grożono mu wówczas nie tylko konsekwencjami politycznymi, ale również karno-sądowymi za nakłanianie do buntu przeciwko polityce partii. Wysiłek utrzymania liceum nie był daremny, zakończył się sukcesem i satysfakcją walczących. Władze wobec zdecydowanej postawy społeczeń-stwa zmuszone były wycofać się z chybionej decyzji. Za jego czasów do Darłowa przybywali na dyskusje i spotkania znani literaci, krytycy, malarze, ludzie teatru i kultury. Z bardziej znanych to: Andrzej Kijowski, Artur Sandauer, Irena Dziedzic, Włady-sław Hasior, Czesław Kuriata, Piotr Kuncewicz, Leszek Prorok, Zbigniew Bieńkowski i inni.

Zbysław Górecki był pomysłodawcą nagro-dy „Otwartego Mostu”. Był także znanym publi-cystą. Jego artykuły o Stanisławie Brzozowskim czy o polskiej inteligencji wywoływały ożywioną dyskusję.

W roku 1984 i 1989 wydał jednodniówki „Zapiski Darłowskie”, a następnie wydawał mie-sięcznik pod tym samym tytułem. Wiele podró-żował po Indiach, Samarkandzie, Egipcie, Gruzji, Włoszech, Malcie. Po tych podróżach zainicjował i zaaranżował w zamku pierwsze na Pomorzu

56


widowisko światło i dźwięk oparte na poemacie Czesława Kuriaty pt.: „Powrót księcia Eryka”. Za list otwarty do historyków polskich w sprawie fałszowania historii polskiej i kilka innych artyku-łów zamieszczonych w prasie solidarnościowej zwolniono go z pracy w sianowskiej Fabryce Zapałek na polecenie Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Koszalinie.

Zmarł nagle 2 grudnia 1991 roku w Zamku Książąt Pomorskich w czasie zakładania Funda-cji Rozwoju Ziemi Darłowskiej, tuż po swojej wy-powiedzi na temat upadku kultury. Jego ostatnie słowa przepojone były troska o jego ukochane Darłowo. Zbysław Górecki jest jeszcze autorem kilku nie wydanych książek, jak np.: „Król i wojewoda” oraz monografii inteligencji polskiej „Honor i Ojczyzna” - to jego dewiza życiowa. Za jego działalność literacką i społeczną wyróżniono go medalem „Mecenasom Sztuki” i „Zasłużony dla Miasta Darłowa”.

Podsumowanie Przedstawione przykłady odlewów artystycznych, a także informacje o tych odlewach znajdujących się w nadmorskim kurorcie Darłowo są znakomi-tym przykładem, że niekiedy w polskich miastecz-kach znajdują się prawdziwe „perły” odlewnictwa, często znane niewielkiej społeczności. Warto więc podczas spędzania wczasów, podró-ży służbowych i wyjazdów prywatnych „przypo-minać” o tych pięknych odlewach świadczących o możliwościach dawnych konwisarzy, ludwisarzy i współczesnych odlewników tworzących tradycję zawodu odlewnika. Naprawdę warto.

LiteraturaWalkiewicz L., Dzwonnica - Echo Darłowa, 1. nr 20/120, 1995. Walkiewicz L., Wniosek o przyznanie Zbysławowi 2. Góreckiemu Medalu "Zasłużony dla miasta Darło-wa", Echo Darłowa, nr 4/2002.Żukowski M., Niedokończony rozdział, Echo Dar-3. łowa, nr 1/2004.Walkiewicz L. Odsłonięcie tablicy, Echo Darłowa 4. nr 3/162, 1998.Walkiewicz L., Pomorski E., Towarzystwo Przyja-5. ciół Ziemi Darłowskiej, Darłowo, 1997.Walkiewicz L., Pojednawcze spotkanie, Echo 6. Darłowa, nr 6/177, 1999. Walkiewicz L., Odsłonięcie tablicy, Wiadomości 7. Darłowskie, nr 5/58, 2005.

Opracował:Leszek Walkiewicz - Rzecznik Burmistrza Miasta DarłowoJacek Krokosz - adiunkt w Instytucie Odlewnictwa w Krakowie

57


DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA INSTYTUTU W 2008 ROKU

J. J. Sobczak, P. Darłak: Synthesis of Alloys - Compendium of Engineering Knowledge, objętość - 53 strony.ISBN 978-83-60965-32-0ISBN 978-83-88770-29-6Książka wydana została wspólnie z Instytutem Transportu Samochodowego.

Praca zbiorowa: Physical and chemical processes in metalcasting, pod redakcją A. Balińskiego, objętość - 76 stron.ISBN 978-83-88770-32-6

J. J. Sobczak, A. Wojciechowski, D. Rudnik: Infiltracja ciśnieniowa w wytwarzaniu mate-riałów kompozytowych, objętość - 134 strony.ISBN 978-83-60965-36-8ISBN 978-83-88770-30-2Książka wydana została wspólnie z Instytutem Transportu Samochodowego.

J. J. Sobczak, L. Drenchev: Functionally Graded Materials. Processing and Modeling, objętość - 79 stron.ISBN 978-83-60965-28-3ISBN 978-83-88770-31-9Książka wydana została wspólnie z Instytutem Transportu Samochodowego.

G P

UBL

KA

CJE

H

58


Praca zbiorowa: Działalność naukowa, badaw-cza i rozwojowa oraz wspomagająca badania Instytutu Odlewnictwa w 2007 roku, pod re-dakcją A. Balińskiego objętość - 81 stron.ISBN 978-83-88770-28-9

Praca zbiorowa: Innowacje w odlewnictwie ciśnieniowym, objętość - 147 stron. ISBN 978-83-88770-27-2

Z. Górny: Odlewnicze stopy kobaltu, objętość - 168 stron.ISBN 978-83-88770-33-3

Praca zbiorowa: Raport 2006-2007, pod redak-cją A. Balińskiego, objętość - 135 stron.ISBN 978-83-88770-34-0

59


Praca zbiorowa: Innowacje w odlewnictwie. Cz. II, pod redakcją J. J. Sobczaka, objętość - 403 strony. Książka stanowi drugą część pla-nowanego do wydania w trzech tomach zbio-ru wyników realizacji Projektu Badawczego Zamawianego pt.: „Nowoczesne tworzywa i procesy technologiczne w odlewnictwie”. ISBN 978-83-88770-35-7

Praca zbiorowa: Współczesne odlewnictwo. Studium literaturowe 2002-2007, pod redakcją H. Pawłowskiej, objętość - 185 stron.ISBN 978-83-88770-36-4

Praca zbiorowa: Odlewnie w Polsce. Informa-tor, objętość – 115 stron.

Praca zbiorowa: Foundries in Poland. Com-pendium of knowledge, objętość - 115 stron.ISBN 978-83-88770-37-1

Materiały szkolenioweSzkoła badania i interpretacji mikrostruktury żeliwa (wyd. na CD)

60


Kwartalnik - „Prace Instytutu Odlewnictwa”

Instytut Odlewnictwa od 2008 roku wzno-wił (po 10 latach przerwy) wydawanie periodyku „Prace Instytutu Odlewnictwa”.

Czasopismo ukazuje się jako kwartalnik. Prezentowane są w nim prace naukowo-badaw-cze pracowników Instytutu Odlewnictwa i osób z nimi współpracujących. W omawianym roku ukazało się 18 artykułów. Wszystkie artykuły są recenzowane przez członków Komitetu Nauko-wego czasopisma.

W celu popularyzacji osiągnięć Instytutu nie tylko w Polsce, ale także na świecie w każdym numerze zamieszczany jest jeden artykuł w języ-ku angielskim. Ponadto wszystkie artykuły mają dwujęzyczne (w jęz. pol. i ang.) streszczenia oraz podpisy tabel i rysunków. Informacja o zawartości Prac IOd, w formie spisu treści oraz streszczeń (w jęz. pol. i ang.) zamieszczana jest na stronie internetowej www.iod.krakow.pl

E-czasopismo „Odlewnictwo Współczesne - Polska i Świat”

W 2008 roku ukazały się 4 numery cza-sopisma, w których opublikowano artykuły do-kumentujące wyniki prac badawczych, ochro-ny środowiska, historii odlewnictwa, abstrakty w jęz. polskim artykułów zagranicznych, informacje o konferencjach, seminariach, targach, medalach i wyróżnieniach, certyfikatach wydanych przez Biuro Certyfikacji i Normalizacji oraz informacje z zakresu normalizacji w odlewnictwie.

odlewnictwo współczesne - polska i Świat

Documents