Çocuksorunlari ve İs.lam sempozyumu·isamveri.org/pdfdrg/d189988/2010/2010_buyrukcur_asris.pdf ·...

Karadeniz Teknik Üniversitesi

Rize ilahiyat Fakültesi

ÇOCUKSORUNLARI VE

İS.LAM SEMPOZYUMU·

~O Eylül -2 Ekim 2005, Rize

~ '-' en sar

neşriyat

©Eserin Her Türlü Basım Hakkı Anlaşmalı Olarak Ensar Neşriyat'a Aittir.

ISBN: 978-605-5623-13-5 Sertifika No: 16093

KitabınAdı

"Çocuk Soruhlan ve İslam Sempozyumu" (30 Eylül-2 Ekim 2005, ilahiyat Fakültesi, Rize)

Düzenleme Kurulu Prof. Dr. S. Kemal SANDIK ÇI, Başkan

Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR, Yrd. Doç. Dr. Ahmet AL BAYRAK Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KARAMAN, Doç. Dr. Yavuz KÖKTAŞ

Yrd. Doç. Dr. Zafer ERGİNLİ, Arş. Gör. Bayramali NAZffiOCLU, Sekreter

Yayma Hazırlay!Ul Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshcik DEMİR

Ses Kaydı Çözümleme · Yrd. Doç. Dr. Ahmet İshak DEMİR, Aiş. Gör. Bayramali NAZIROCLU

Arş. Gör. Mustafa IRM.AK, fuş. Gör. Ümit ERKAN

Kapak -Sayfa Düzeni AydaALACA

Baskı-Cilt

Nesil Matbaacılık

1. Basım Ocak2010

İletişim Kıztaşı Cad. No: 10 Fatih /.İstanbul

Tel: (0212) 491 19 03-04 Faks: (0212) 491 19 30 www.ensamesriyat.com.tr e-mail: [email protected]. tr

Karadeniz Teknik Üniversitesi

Rize İlahiy at Fakültesi

ÇOCUK SORUNLARI VE

İSLAM SEMPOZYUMU

672 Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

Şimdi Ramazan Buyrukçu Bey ve Safinaz Asri harumefendi, , buyursunlar.

AİLE VE OKULDAKi DiN EGİTİMİ~ÖGRETİMİ FARKLlLlKLARININ ÇOCUGUN KİŞİLİK GELİŞİMİNE ETKİLERİ

Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇlP; Arş. Gör. Safinaz ASRP

Teşekkür ederim sayın başkan. Her şeyden önce gerek sempozyumu düzenleyen . arkadaşianınıza gerekse ka oluncı arkadaşlanrruza saygılar sunu yorum.

Giriş

" İnsan dünyaya oluşumunu tamamlanuş olarak gelmez. Ancak gelişmeyemuhtaçvemüsaityaratılnuştır.İnsarunbireyolabilmekiçin gerekli olan gelişme, olgunlaşma, öğrenme yetenek ve kabiliyetlerf ile donatıl~ş olarak dünyaya geldiği bilimsel çalışmalarla

belirlenmiştir. İnsanın biyolojik ve fizyolojik olarak sahip olduğu bu yetenek ve kabiliyetleri geliştirebilmeşi için başkalanrun yardınuna

muhtaç oldiığu .da yine bilimsel bir gerçe~tir.

İnsanın gelişimini etkileyen ~aktörler üzerine psikologların ve psikolojik akımlann farklı yaklaşımlan olmakla birlikte, kalıb.m ve çevrenin etkili olduğu genel kabul görmektedir. İnsarun gelişiminde kalıb.m nu, çevre mi daha etkilidir taroşmalan, genellikle bu iki faktörün etkileme gücü ve sınırları üzerinde yoğunl~maktadır. Sosyolojik, pedagojik ve antropolojik araştırmalar ile gelişim ve öğrenme psikolojisi bulgulan; çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, cinsel, toplumsal, dini-ahlaki ve kişilik gelişimind~ genler vasıtası ile aileden taşınan kalıb.msal özelliklerle, aile, okuL akran grubu ve kitle iletişim araçlan vs. gibi sosyal kurum ve kuruluşların y.ani birlikte etkin rol oynadığına dikkat çekmektedirler.

1 Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakiiilesi 2 Süleyman DemJrel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi

Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu

İnsaniann eğitim ve kültür seviyelerine göre, zamanla değişen şu veya bu şekilde topluma mal olmuş zor kavramlar, çekiciliği nedeniyle herkes tarafından kullanılan günlük kelimeler haline gelmiştir. Başarı ve başarısızlığm, istenilen ve istenilmeyen davranış kalıplarının ifadelendirildiği, bilgi yerine duygu değerinin hakim olması nedeniyle çoğunluğun tesiri altında kaldığı "eğitim",

"öğretim", "din", "şahsiyet", "karakter" ve "kişilik" kavramlan bu özelliklere sahip kavramlardandır.

Kişilik denince hemen hemen herkes, ne denilmek istendiğini anlar, ancak formal ve sistematik bir tanım yapmaya çalışılınca, iş zorlaşır ve kompleks bir hale gelir. Bu nedenle psikologların üzerinde ittifak ettikleri bir kişilik tanımı yoktur. iste~ benlik, ister bilinç altı, isterse öğrenilmiş davranış kurarnı ile tanımla~aya çalışılsın,

kişilik öğrenme sonucu ortaya çıkar. Kişiliğin gelişmesinde de din eğitim-öğretiminin yeri ve önemi büyüktür. Çünkü din insanın tutum ve davraruşlarını, yaşantısını bütünüyle etkiler. Bu nedenle din ve ahlak kavramları kişilik ile olu~lu ya da olumsuz anlamda ilişkilendirilmektedir.

Din kişilik gelişimini etkileyen önemli bir değerdir. Özellikle tarihsel süreçte sosyo-kültürel hayatın oluşumunda dininetkisinin açıkça gözlenebildiği toplumlarda, din kişiliği belirleyen önemli kurumlardan biridir. Din bireyden bir kişilik modeli oluşturmasını beklemektedir. Bu modelin oluşturulmasında da kendi kutsal metinlerinde ve tarihsel pratiklerinde bunun materyalini sunmaktadır. Ancak kişiliğin oluşması ve gelişmesinde din eğitimöğretiıriinin nasıl katkıda bulunaeC\ğl, hangi alanlarda olumlu, hangi alanlarda olumsuz bir etkiye saltip olacağı önemli bir problemdir. Şüphesiz dinin kişilik gelişimi üzerindeki etkisi, onun eğitim ve öğretiminin niteliğine göre oluşacaktır. Dinin eğitimi ve öğretimi de insaıun kalıtımsal gelişim özellikleri ve ihtiyaçlan ile beraber, eğitimçevre ilişkisi çerçevesinde eğitim-öğretimin gerçekleştirildiği sosyal çevreye göre şekillenecektir. Bu bağlamda dinin kişilik gelişimine etkilerini veya din eğitiffii:nde hedeflenen kişilik gelişiminin

mahiyetini yeterince anlayabilmek için eğitiminin uygulandığı

pedagojik muhiti yakından tanımak gereklidir ve ön~mlidir.

673

674 Çocuk Sorunları ve Islam Sempozyumu

Biz tebliğimizde insaru çeşitli yönleri ile inceleyerek,-sağlıklı ve ' dengeli bir kişilik oluşturma ve geliştirmenin ilkelerini belirleyen . gelişim psikolojisi ile öğrenim ilke, yöntem ve tekniklerini gösteren öğrenim psikolojisinin bulguları çerçevesinde, aile ve okuldaki din eğitim-öğretimi farklılıklarının kişilik gelişimi üzerine etkilerini tarbşmaya açmak ve böylece yaygın din eğitimi ile örgün din eğitimiöğretimini birbirine engel olan etkinlikler yığını olmaktan kurtarıp, diıün doğru aniaşılmasını ve sağlıklı-dengeli kişilik oluşturma ve geliştirmedeki etkinliğinin artbrılmasını sağlamak istiyoruz.

Araşhrmada Mı:tod

Aile ve okuldaki d.in eğitim-öğretimi araşbrmaları genelde durum tespiti· özelliği taşımakta ve yapılması gerekenler öneriler şeklinde sunulmaktadır. Yapılan araşbrmalar söz konusu

' kurumlardaki din eğitim-öğretiminin insanın gelişimine,

özellikle tutum ve davranışlarma, kişiliğine etki ve yans~i(;~lan!U içermemektedir. Dolayısıyla çalışmamızda genel geçerlilik ve' güvenirlilik _taşıyan bilimsel verilere uJaşmakta oldukça zorlandık Bu nedenle tespit ve değerlendirmelerimiz "hi po tez sınayıa" değil, "tanımlayıcı" ve "gözlem analizi" metodlan ile elde edilen bilgi ve tecrübelere dayanmaktadır. Başka bir ifade ile 'çalışınarruzın

metodunu "tanımlayıa gözlem analizi" ve "yorumlama" metodları oluşturmaktadır.

Konı.,ı.nun işlenmesinde öO:celikle aile ve okuldaki din eğitimöğretimi uygulamalarını; niçin, ne ve nasıl sorularını esas alarak amaç, konu, öğrenim-öğretim ilke, yöntem. ve teknikleri itibariyle belirlemeye veya değerlendirmeye gayret gösterdik. Çünkü öğrenen ve öğretenin katkılan ile birlikte kişilik gelişimine olumlu ve olumsuz etkiler, din adına nelerin niçin ve nasıl öğretildiğinin nicelik ve niteliğine göre oluşmakta, farkWaşmakta ya da örtüşmektedir. Buradan hareketle adı geçen kurumlarda yapılan eğitim-öğretim etkinliklerindeki farklılıkları; amaç, konu, metod ve teknik itibariyle tespit ederek, farklılıklarm ·çocuğun kişilik gelişimine

etki ve yansımalarma dikkat çekmeye çalışbk. Kişilik özelliğiniİı ölçülebilirliği ile ilgili tarhşmalan önleyebilmek için de psikolojik


araşhrmalarla belirlenen, kişilik özellikleri ve kişilik bozukluklan şeklinde tarumJanan kriterleri esas almaya özen gösterdik.

Ailede Din Eğitimi ve Öğretimi

"Hareketler, tutum ve davraruşlar, ikaz ve nasihatlerden daha etkilidir."

Çocuk bir aile içerisinde doğar. İlk dilli eğitimini ailede alır. Bu anlamda aile, din eğitimi açısından önemli bir kurumdur. Aile eğitiminin önemi her ortam ve fırsatta vurgularunakl~ birlikte, ailedeki din eğitimi diğer eğitim kurumlannda olduğu kadar ayrıntılı bilimsel araşhrmalara konu edilmemiştir. Ailededin eğitimi üzerine yapılan sınırlı çalışmalarda, daha çok problematik tespitler ve ideal önerilere yer verilmekte, konuyla ilgili niteliksel değerlendirmelere gidilmemektedir. Halbuki insanın gelişimini etkileyen kalıhmsal ve çevresel özellikleri birlikte bünyesinde barındıran ailenin mahiyeti ile verilen eğitimin niteliği arasındaki korelasyon nedir? Ailedeki din eğitiminin .insanın gelişimine, özellikle kişilik oluşumu ve gelişimine etkisi ve yansımaları nasıl olmaktadır? sorularına bilimsel araşhrmalarla cevap ara.nı:iıalıdır.

Ailede din eğitimi; aile tiplerine, anne-babarun çocuklanna karşı tutum ve davranışlarına, ailenin dillibilgi ve kültür düzeyine, hatta sosyal yapı farklılıklarına göre şekillenmektedir. Ayrıca

toplumda meydana gelen siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik değişim ve gelişmeler, ailedeki dinf anlayış ve yaşayışları,

dolayısıyla da din eğitimi anlayış ı;e uygulamalarını etkilemekte ve yörJendirmektedir.

Bilindiği üzere ülkemizde homojen olmayan bir dirU anlayış ve yaşayış hakimdir. Farklı dilli anlayış ve yaşayışlar, doğal olarak ailedeki d inf anl~yış ve yaşayışı, dinf eğiti-öğretim anlayış, beklenti ve uygulamalarını da farklılaşhrmaktadır. Toplumumuzda ailenin din eğitim:öğretimindeki rolünün ve etkinliğinin aile .tipleri ile yakından ilişkili olduğu bir ~ealitedir. Geleneksel ve geniş aile ile tranzisyonel ve modem ailelerde dilli eğitim-öğretim anlayış ve uygulamaları, ortam ve imkan itibariyle doğal olarak farklılık

675


'göstermektedir. Bununla birlikte kişilik gelişimi-din ilişkisi ve ' çocukluk dönemindeki etkileri söz konusu olunca, hangi aile tipi

olursa olsun, ana-babanın dinf tutum ve davranışları çocuğun

kişilik gelişimini şekillendirmektedir. Çünkü çocukluk döneminde; "gözlem," "taklit," "örnek olma" ve "örnek alma" gibi gözleme dayalı metodların öğrenim-öğretimdeki yeri ve önemi büyüktür. Psikolojik araşbrmalarla aile tiplerinden ziyade, ana-baba ve ailedeki diğer yetişkinlerin çocuklara karşı tutum ve davranışlannın kişilik gelişimine etki ve yansımalarının daha etkin olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle biz de çalışmamızda aile bireylerinin çocuklarına karşı tutum ve davranışlarını esas alarak görüşlecimizi temellendirmeye

çalışacağız.

Toplumumuzun büyük bir kesimini oluşturan aşırı koruyucu, baskıcı, hükrnetmeyi seven, sürekli emir veren, eleştiriye kapalı, her zaman çocuk adına karar veren ana-baba ve yetişkinlerden oluşan otoriter ailelerdeki din eğitim-öğretiminin amao, genellikle çocuklarının kendilerinin dilli anlayış ve yaşayışlarına uygun

dini tutum ve davranışlara sahip olmalarını gerçekleştirmektir. Bu tip aileİerde çocuğun dinf eğitim-öğretiminde hedef, çocuğu kendi ideallerinde yaşatbkları dini kaLıplara uygun küçük bir yetişkin yapmakbr. Bunun için de aile bireyleri, çocuğun dinf

\

tutum ve davranışlarını sürekli gözetim albnda tutarlar, en küçük hatalarını dahi yakalamak ve cezalandırmak arayışına girerler. Otoriter aileleriJl bazılarında aşırı disiplin yanında aşırı ilgi ve sevgi görülmekle birlikte, pek çoğunda dinf kaygılarla gereğinden fazla disipline etme anlayışı benimsendiği için, çocuk ilgi ve sevgiden maluum bırakılır. Bu tip ailelerde din, çocuğun yaşayışına yön verici emir ve yasaklar, söylenilmesi, ezberletilmesi ve itirazsız uyulması

gereken kurallar bütünü olarak algılanrnaktadıı:. Çocuğun dinf eğitiminde onun gelişim özelliklerine yeterince dikkat edilrnemekte, öğrenim-öğretim ilke, yöntem ve tekniklerine uygun eğitim-öğretim yapılmamaktadır. Çocuğun gelişim özelliklerine uygun olmayan, onun ilgi ve ihtiyaçlarına cevap vermeyen bir program ile öğrenim ilke, yöntem ve tekniklerini esas almayan bu tür eğitim-öğretim denemeleri sadece başarısız 9lmakla kalmamakta, aynı zamanda


bireyin zihinset duygusal ve dinf-ahlakf gelişimine ket vurmaktadır. Dinf kaygı ve endişelere dayalı bu tür eğitim uygulamalarının bireysel bağımsızlık kazanma, olumlu sosyal ilişki kurma ve tutarlı kimlik geliştirmeyi olumsuz etkilediğini yapılan psikolojik ve sosyolojik araştırmalar ortaya koymaktadır.

677

Çoc~arının dine yabancı olduğu düşüncesi ile çocuklarının din eğitimi ve öğretimine ilgisiz, duyarsız, kararsız veya pasif kalan ana-baba ve yetişkin tutumlarının hai?n:ı. olduğu liberal ailelerdeki din eğitimi-öğretiminde, amaç belirsizliği veya anababanın din eğitimi-öğretimi anlayış ve beklentilerindeki farklılık ya da çatışmalar nedeniyle amaçlarda uyums~zluk ve tutarsızlıklar görülebilmektedir. Daha açık bir ifade ile b': tür ailelerde din eğitimöğretimin amacı açık, net ve belirgin değildir.

Ana-baba ve ailedeki diğer yetişkinle~in dinf anlayış ve beklentilerindeki kararsızlık, uyumsuzluk hatta çatışma, taklit ve gözlem yoluyla öğrenmenin hakim olduğu çocukluk dönemind·e, çocuğa örnek olma ve taklit etme imkan ve fırsatını vermemektedir. Söz konusu ailelerde din eğitimi-öğretimi amaçlannda olduğu gibi, öğrenim-öğretim ilke, yöntem ve tekniklerinde de bir tutarlılık gözlenmemektedir. Aile bireyleri bazı dini konulara (dinf ritüellerin yerine getirilmesi) duyarsız ve ilgisiz kalırken, bazılarına da (bid'at, hurafe ve geleneksel dini pratikler) aşın ilgi ve duyarlılık gösterebilmektedirler. Dinf yaşayışlarında gelenek ile moderniteye uyum konusunda gel-gitler yaşamakta, zaman zaman tutarsız

·tutum ve davranışlar sergilemektedirler. Aileler çocuklarının dini eğitimlerinde de bu h.ıturn ve davranışlarını sürdürerek çocuklarının kendilerini benzer şekilde taklit etmelerine ortam ve imkan hazırlamaktadırlar.

Hemen hemen bütün kararları çocuğa bırakan, her şeye

evet demeye . eğilimli, eleştiriyi ciddiye almayan, çocuğun

yanlış davranışiarına sürekli göz yuman, hiç ceza vermeyen, kabullenici, sevgi, ilgi ve disiplinin çok az birlikte bulunduğu tutum ve davranışlar sergileyen liberal aileler, çocuklarının kişilik oluşumunu ve gelişimini olumsuz etkilemektedir. Böyle ailelerde yetişen çocuklar, . güven-özgüven, korunma-itibar görme gibi


psikolojik arayışlar sergilemektedirler. Çocuklar, sağlıklı ve dengeli bir dinf anlayışa sahip olamadıkları ve inanma ihtiyaçlarını sağlıklı karşılayama dıkları için ya kolaylıkla farklı dinfinançlara yönelmekte ya da dine ilgisiz kalmaktadırlar. Yapılan psikolojik araştırmalar bu tür ortamlarda yetişen veya sürekli bu tür tutum ve davranışlarla karşılaşan çocukların ya aşırı ürkek, yumuşak huylu, söz dinleyen olma, ya da aşırı kavgacı, asabi, çabuk kınlma ve öfkelenme gibi ciddi ruhsal bunalımlar yaşadıklarını ortaya koymaktadır.

Güven verici, kabul edici, hoşgörülü, çocuğu ile her şeyi tarbşabilen, eleştiriye açık, yönlendirici, sevgi, ilgi ve disiplinin dengeli kullanıldığı ana-baba ve yetişkin tutumlarının hakim olduğu demokratik ailelerdeki din. eğitim-öğretiminde amaç, çocuğun ilgi ve ihtiyaçları, gelişim özellikleri dikkate alınarak dinin doğru ve sağlıklı öğretilmesi ve yaşanmasını sağlamakbr. Bu tür ailelerde ana-baba ve yetişkinlerin ÇOCuklara karşı dinf tutum ve dpVranışlan; çocuğun duygu, düşünce ve davranışiarına değer verme, xocuğa sevgi ile yaklaşma, çocuğun dini duygu ve düşüncelerini açıkç': ifade etmesine fırsat ve imkan hazırlama, çocuğun ortak kararlara kablımına izin verme şeklinde belirginleşmekt7dir. Bu tip ailelerde kabul edilen ve edilmeyen dinf tutum ve davranışların sınırlan

ve sonuçları bellidir. Çocuk tutum ve davranışlarını seçme ve sonuçlarına katianma özgürlük ve sorumluluğurla· sahiptir . . Aile bireyleri dinf tutum ve davranışlanyla neyin, nerede ve nasıl yapılıp yapılmayacağı hususunda en iyi modeldirler. Söz konusu aileler; çocuk psikolojisi, çocuk antropolojisi ve pedagojik antropoloji paralelinde ailenin eğitimdeld yeri, önemi ve fonksiyonunu ele alan araşbrmaların verileri doğrultusunda, dinf eğitim-öğretimi gerçekleştirme arayışı içerisindedirler. Bu özelliklere sahip aileler nicelik itibariyle az olduğu gibi, arayışlan zaman zaman geleneksel ve kültürel etkileşim nedeniyle zihinsel boyutta kalmakta, davranışsal boyutta ise, otoriter veya liberal ana-baba tutum ve davranışı sergileyen aile görünümünden kurtulamamaktadırlar.

Bu tip ailelerde uygulanan din eğitim-öğretimi; ilke, yöntem -ve teknik olarak çocukiarın zihinsel gelişimini dinf ve ahlakf gelişimle etkileşim içerisinde Şekillendirirken, davranışsal gelişimi istendik boyuta ulaşbramamaktadır.

Çocuk Sorunları ve İslam Sempozyumu

Kabul edici, güven verici, hoşgörülü ve demokratik ana-baba ve yetişkin tutumlarının hakim olduğu ailelerde; çocuklar kendine ve çevresine saygılı, yaratıcı, aktif, inandıklannı savunabilen, düşüncelerine uygun davranış geliştirebilen, dengeli, görev ve sorumluluk duyguları gelişmiş, hoşgörülü, açık fikirli ve uyumlu bir birey olarak yetişirler. Ancak aile bireylerinin dinf bilgilerinin yetersizliği veya dinf eğitim-öğretim etkinliklerinde rollerini başarı ile oynayamamalan nedeniyle, dinf anlayış ve yaşayışlarında da benzer tutum ve davranışlar göstermesi beklenen bu çocukların dinf tutum ve davranışlarında istenen düzeye ulaşamadıkları

gözlenmektedir. Bununla birlikte bu ailelerde yetişen çocukların dinf eğitim ve öğretim sonucu kazarumları kişilik gelişimlerini olumlu yönde şekillendirmektedir, diyebiliriz.

İlk ve önemli bir eğitim kurumu olanailededin eğitim-öğretimi. anlayış ve uygulamalarındaki yetersizlik, eksiklik ve farklılıkların şüphesiz çeşitli nedenleri vardır. Kanaatimizce, nedenler arasında en önemlisi bilgi yetersizliğidir. Ana-babaların dinf bilgi ve kültür eksiklikleri yan,ında, çocuk gelişimi ve eğitimi ile ilgili gerekli bilgiye sahip olmadıkları söylenebilir. Bilgi yetersizliklerinin ana sebeplerinden birisi ve en önemlisi, çocuğun eğitiminde aktif rol üstlenen annenin dinf ve siyası kaygılarla eğitimden mahrum bırakılmasıdır. Aslında bu ve benzeri problemler ülkemizde yetişkinler eğitimini gündeme getirmektedir.

Ailedeki din eğitim-öğretiminde bilgi eksikliği ve yetersizliğinin yanında, kazanılan bilgilerin kullanımındaki metodik yanlışlıklar da oldukça fazladır. Bu anlan;ıda genelde ana-baba tutum ve davranışları · çocuğun-I?Şilik geÜşimi ilişkisi, özelde ana-1Jaba dinf tutum ve davranışları-çocuğun dinf kişilik gelişimi ilişkisi

araştırılması gereken önemli problem alanlarındandır. Ana-baba tutum ve davranışı-çocuğun kişilik gelişimi üzerine sınırlı da olsa bazı araştırmalar yapılmış olmakla birlikte, konunun dilliboyutuna bu tür araştırmalarda yeterince yer verilmemektedir.

679


·Okulda Din Eğitim-Öğretimi

"Eylem/erden önce mılamlarda anlaşmak gerekir."

Oneeden belirlenmiş amaçlar doğrultusunda hazırlanan

bir plan ve prograJ!l çerçevesinde, uzman kişiler tarafından,

bilinçli ve kasıtlı olarak düzenlenmiş öğretim ortamlarında,

öğretim süreçlerinin belirli aşamalarda değerlendirilmesi şeklinde gerçekleştirilmesi nedeniyle formal eğitim kategorisi ·içerisinde değerlendirilen okul eğitimi; eğitim sitemimiz içinde örgün eğitim olarak tarumlanmaktadır. Orgün eğitim; okulöncesi, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim şeklinde kademelendirilmektedir.

Aileden sonra, kişisel, toplumsal ve mesleki anlamda bireylerin sistemli bir şekilde yetiŞtirilmesi amacına yönelik olarak yapılan okul eğitiminde, din eğitim-öğretimi bütün öğretim k~demelerinde verilmemektedir. llköğretimde 4. sıruftan başlayıp ortaöğretimin sonuna kadar tüm öğretim programlarında yer alan Din Kült\irü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) dersi, son çocukluk ilk ergenlik dönemindeki bireyin din eğitim-öğretimi sürecini kapsamaktadır. İmama-Hatip Liseleri ise nem mesleğe hem de yükseköğretime hazırlamak amaçlı meslek lisesi özelliğine sahiptir. Yükseköğretiınde ise, özelliği

nedeniyle sadece belirli eğitim kurumlannda (llahiyat Fakülteleri ve Açıköğretim Önlisans ve Lisans Tam~mlama Programları) din eğitim-öğretimi yapılmaktadır. ·

Çalışmamız_da dinin çocuğun kişilik gelişimine etkileri üzerinde durduğumuzdan, çocukluk dönemini kapsayan ve sadece ilköğretİrnde verilen din eğitim-öğietiminin özellik ve etkilerine yer vereceğiz.

Okulun kişilik gelişimi üzerindeki etkisi kaçırulmazdır. Çünkü çocuk, hayatının öğrenmeye en elverişli ve kişilik gelişiminde

en kritik dönemlerini okulda geçirmektedir. Okulun kişilik ve dindarlık üzerindeki etkisi bilimsel araştırmalarla belirlenmelidir. Planlı din eğitim-öğretiminin; dinin evrensel ilkeleri çerçevesinde kişiyi yüksek .idealJere yönlendirici, kuvvetli bir irade ve vicdan gelişimini sağlamak suretiyle manevf sorumluluğu arttırıcı etki ve fonksiyonları nedeniyle kişiliği bütünleştirici bir ğücü vardır.

Çocuk Sorunları ve islam Sempozyumu 681

Okuldaki eğitim-öğretim etkinlikleri, önceden belirlenmiş

hedefler doğrultusunda öğrencilerde davranış değişikliği meydana getirme düşüncesiyle oluşturulur. Okulda önceden belirlenen genel ve özel amaç ve progri:ımlara uygun öğretim zorunludur. Söz konusu ilke ve kurallar, din eğitim-öğretimi için de geçerlidir.

İlköğretim DKAB der?i için belirlenen genel ve özel amaçlara bakıldığında; büyük ölçüde bireysel, toplumsal ve kültürel açıdan bilişsel öğrenme düzeyinde kaldıkları söylenebilir. Halbuki eğitimin görevi insaru bir bütün olarak yetiştirmektir. Bu nedenle genel eğitimde olduğu gibi, din eğitiminde de bilişsel öğrenmeye yönelik amaçlarla birlikte, duyuşsal ve psikomotor öğrenmeye yönelik amaçların belirlenmesi gereklidir. Çünkü eğitim-öğretimin sadece bilgi düzeyinde kalması, bilgilerin içselleştirilip, davraruşa dönüştürülmesine, dinin ve din eğitiminin bireylerde beklenen olumlu tutum ve davraruş değişikliğini meydana getirmesine engel olacaktır.

Okuldaki eğitimi farklı kılan öğrenmenin amaçlı, planlı ve programlı gerçekleştirilmesidir. Bunun için öğretimin önceden belirlenmiş hedefler doğrultusunda düzenlenmesi gerekir. Yeni hazırlanan ilköğretim DKAB öğretim programının, öncekilerle karşılaştırıldığında ilköğretimin birinci ve ikinci kademesindeki öğrencilerin gelişim düzeylerine daha uygun hazırlandığı

görülmektedir. Fakat program içeriklerinin oluşturulması, özellikle ders kitaplannın hazırlanması ve programın uygulanmasında birtakım sorunlar yaş~nmaktadır. Eğitidierin yetersizliği

nedeniyle programda şartlara· ve konumlara uygun farklılaşmalar yapılmaksızın tek tip· program uygulanarak din eğitimi verilmesi, okuldaki din ~ği tim-öğretiminin bir diğer problemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Başka bir ifade ile sosyal, kültürel ve ekonomik şartların oluşturduğu farklılıklar programa yeterince yansıtılamamaktadır.

Ülkemizde zihinsel olmasa da fiili olarak hala öğreten merkezli eğitim uygulanmaktadır. Bu nedenle öğretmenler; öğretimin diğer öğeleri üzerindeki etkinliği,nedeniyle okulda verilen eğitimin temel taşları olarak kabul edilmektedirler. Okulun idari ve eğitsel tüm çalışmalarından şorumlu tutulmaktadırlar. Sahip oldukları konum


dolayısıyla diğer branş öğretmenleri gibi, DKAB öğretmenleri

de alan bilgisi, genel kültür ve pedagojik formasyon alanlannda gerekli yeterliklere sahip olmalıdır. ilköğretim döneminde taklidin eğitimdeki önemi ve din eğitiminde model olmanın gerekliliği, DKAB öğretmenlerinin kişilik-karakter yeterliklerine daha fazla sahip olmalarını, kişilikli tutum ve davranışlar sergilemelerini gerekli ~lmaktadır. Ancak mevcut öğretmenierin pedagojik formasyon başta olmak üzere tüm yeterlik alanlarında gerekli özellikleri yeterince taşıdıklarını söylemek oldukça zordur.

Ailede ana-baba tutum ve davraİuşlarında olduğu gibi, okulda da öğretmen tutum v~ davr~şları çocuğun gelişimi üzerinde önemli rol oynamaktadı r. Çünkü çocuk, ana-baba·nın rolünü okulda öğretinenin üstlendiğinin farkındadır. Öğretmen yeterlikleri, tutum ve davranışları üzerine yapılan araşbrmalar, DKAB öğretmenlerinin din eğitimi ve öğretimi uygulamalarında ve öğrencilere karşı tutum ve davranışlarında farklılık gösterdiklerini ortaya koymuştur. Sözgelimi bazı öğretmenler, otoriter veya ilgisiz öğretmen ttıtum ve , davranışları sergi! erken, bazıları da demokratik öğretmen tutum ve davranışları gostermektedirler. Bu tutum ve davranış tutarsızlıkları çocuğun kişilik gelişimini olumlu veya olumsuz farklı şekillerde etkilemektedir. Otoriter öğretmenierin öğrencilerini sadece kendi verdikleri bilgilerle yetinrneye yönlendirdÜ<leri· hatta· zorladıkları, sıruf yönetimini baskı ve korku ile saglamaya çalıştıkları, dolayısıyla öğrencilerin yetenek ve kişilik gelişimlerini engelledikleri söylenebilir. İlgis~ öğretmenler, umursamaz tavırlarıyla sınıfın öğrenme etkinliğini zayıflatmakta ve öğrencilerin kendi kendilerini disipline etme anlayışlarını geliştirmelerinde yeterli" desteği sağlayamamaktadırlar. Demokratik öğretmenler ise, çağdaş eğitimöğretim sistemine uygun olarak, mesleki özellikleri y_anında kişisel

özellikleriyle de demokratik tutum ve davranışlar sergilemekte, öğrencilerinin kişilik gelişi~erini olumlu yönde etkilemektedirler.

ilköğretim ve ortaöğretim dönemindeki çocukların gelişim ve öğrenme farklılıkları, öğretmenierin .farklı formasyon bilgileri ile yetiştirilmelerini bir gereklilik olarak karşımıza çıkarmaktadır . . Bu bağlamda 1998 yılından itibaren öğretmen yetiştirmede diğer


branşlarla birlikte, DKAB öğretmeni yetiştirmede de yeni arayışlara gidilmiştir. Ancak yükseköğretimdeki bu düzenlemelerinistihdamda dikkate alınmaması, yapılan düzenlemelerden din eğitimi adına gerekli verimin elde dilmesini engellemektedir, diyebiliriz.

Okuldaki eğitim-öğretimin hedef kitlesi olan çocuklar, öğretim kademelerinde yaş itibariyle birbirlerine yakın düzeyde bulunmakla birlikte, yaşadıkları sosyo-kültürel ve ekonomik ortam, öğrenme durum ve yetenekleri, ilgi ve ihtiyaçları gibi pek çok konuda farklılık arz etmektedirler. Din eğitim-öğretiminde bu· farklılıklara bir de dilli bilgi ve dini düşünce farklılıkları eklenmektedir. Şüphesiz bu farklılıkların tamamının programlara yansıtılması mümkün değildir. Bu nedenle okulda yapılan din eğitim-öğretimi öğrencilerin kişilik gelişimlerini is tendik düzeyde ve yeterince besleyememektedir.

Bireyin eğitimi ve kişilik gelişiminde etkili. dış faktörlerden çevre içinde yer alan okut yapısı, işleyişi, süreç ve ürünleri ile bu kategorideki diğer kurumlardan ayrılır. Başka bir ifade ile sistem ve işleyiş olarak diğer sosyal kurumlardan farklılık gösteren okut sahip olduğu özelliklerin etkisiyle ferdf ve toplumsal beklenti ve İstekierin en yüksek olduğu kurumdur. Beklenti ve istekler okul üzerinde baskı ve etkilerinin artmasına neden olmaktadır. Söz konusu din eğitim-öğretimi veya dini eğitim veren okullar olunca, beklenti, istek ve baskılar daha da artmaktadır. Din-siyaset, dindevlet ilişkileri çerçevesinde din eğitim-öğretimi ülkemizde en çok tartışılan alanlardandır. ·su bağlarnda okuldaki din eğitim-öğretimi; idarf, siyası, sosyal, kültürel, dini vb. baskı ve yönlendirmelere maruz kalmaktadır. Belir~len oluşum ve etkileşimler öğrencinin kişilik gelişimine bilinçli veya bilinçsiz, olumlu veya olumsuz yansımaktadır.

Resmf veya sivil çeşitli kurum ve kuruluşların din eğitimiöğretimine karşı takındıkları olumsuz tutum ve davranışlar, hem öğrencileri hem de öğretmenleri olumsuz yönde etkilemekte, çocuğun din eğitimine ilgisini azaltmakta, öğretmenin motivasyonu bozmakta ve eğitim-öğretim çalışmalarını zorlaştırmaktadır. Olumsuz etkiler sadece ,belirtilenlerden ibaret değildir. Dersin amaçları, ilkeleri, programlan gibi öğretimin diğer unsurlarına da yansımaktadır. ·


Eğitimin bir bütün olduğu, ailede başlayıp okulda sürdürülmesi gerektiği düşüncesi benimsenmiş olmasına rağmen, ülkemizde okuldaki din eğitimine gecikmeli olarak başlanmaktadır. Bu uygulama din eğitiminde sürekliliği ve devamblığı engelleyerek, çocuğun zihinsel gelişimine paralel olarak öğrenme merakının artbğı ve farklılaşbğı, kişilik oluşum ve gelişiminin yoğunlaşbğı dönemlerde, dinin kişilik gelişimine katkısının ihlal ve ihmal edilmesine neden olmaktadır, diyebiliriz.

Okuldaki eğitimde branşlaşma esasbr. Ancak DKAB derslerine branş öğretmenleri sadece ilköğretimin ikinci kademesinde girebilmektedirler. Bu düzenleme dinin uzman kişiler tarafından öğretilmesini engellemektedii: Çünkü araşbrmalar sınıf

öğretmenlerinin alan bilgisi ve özel öğretim yöntem bilgisine yeterince sahip olmadıklanru ve bu dersi istekleri dışında

zorunlu okutınaktan duydukları memnuniyetsizlikleril{i ortaya koymaktadır.

Aile ve Okuldaki Din Eğitim-Öğretimi Faddılıldan ve Kişilik Gelişimine Etkileri

Yukanda da belirtildiği ÜZere, ailedeki din eğitim-öğretimi anlayış ve uygulamalarında, aile tiplerine ve ana-baba tutum-

' davranışianna göre farklılıklar oluştuğu gibi, okuldaki din eğitim-öğretimi program ve uygulamalannda da öğretim kademelerine ve öğretmen tutum-davranışianna göre farklılıkların oluştuğu

gözlenmektedir. Bunun yanında ailedeki din eğitim-öğretimi ile okuldaki din eğitim-öğretimi anlayış ve uygulamalan arasında zaman zaman çelişki ve çatışma şeklinde taıurnlanabilecek

farklılıklar meydana gelmektedk Biz bu. başlık albnda aileokul din eğitim-öğretimi farklılıklarını; amaç, konu ve ~etod çerçevesinde belirlemeye çalışarak kişilik gelişimine )ransımalanru değerlendirmeye ve tarbşmaya açmaya çalışacağız.

Amaç Farklılığı

Okul ve ailedeki din eğitim-öğretimi uygulamalannda · ciddi amaç farklılıkları gözlenmektedir. Din eğitim-öğretimine


karşı duyarlı ailelerde, daha çok dinin duygusal boyutunun öne çıkarılarak, bilişsel boyutunun göz ardı edildiği dinf davranışların kazandırılması amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda

gerçekleştirilen din eğitim-öğretimi; dinin bilişsel boyutunu yeterince dikkate almadığı ·için, ya kazandırılan dini davranışların içselleştirilmesi, kalıcılığı ve sürekliliği sağlanamamakta, ya da hak-batıl, doğru-yanlış ayırımı yapılmaksızın dinf yönlendirmelere katılım daha kolay olmaktadır. Bu oluşumlar bireyin diru kişiliğini

olumsuz etkilediği gibi, toplumsal huzuru da bozmaktadır. ·

Okuldaki DKAB dersinin genel ve özel amaçlarına bakıldığında, amaçların öğretim kademelerine gör~ farklı oluşturulmakla birlikte, bilişsel boyutun ön plana çıkarılarak duyuşsal ve davranışsal

boyutun çoğunlukla ihmal edildiği . görülmektedir. Laiklik endişesi ile yapıl~n hukuki düzenlemeler ve idari uygulamalar amaçların belirlenmesinde davranışsal kazanırnlara yeterince imkan vermemektedir. Bu uygulama sonucu elde edilen dinf bilgiler de çoğu kez yaşanan hayatta uygulanamadığı ve davranışa dönüştürülemediği için kalıcı olmamakta, dinin kişilik gelişimine olumlu katkılarını yeterince besleyememektedir.

Okul ve ailedeki din eğitiminin amaçları konusunda görülen bir diğer farklılık da ailedeki amaçların çeşitliliği ve okuldaki ar(laçlara uyumsuzluğudur. Ailede din eğitimi anlayış ve uygulamaları çoğunlukla "dini öğr~tme" esasına dayalı şekillenirken, okulda din eğitimi anlayış ve uygulamaları genellikle "din hakkında öğrenme" veya" dinden öğrenme" esasına göre planlarımakta ve uygulanmaya çalışılmaktadır. Başka bir ifade ile ailedeki din eğitiminin amacı çocuğun dine inanan olmasıiu sağlamak iken, okulda amaç genellikle din ve dlnler hakkında bilgilenmek, kültürlenmek, öğrencinin daha insancıl davranışlar sergilemesini sağlamak olarak şekillenmektedir.

Aile ve okuldaki din eğitim-öğretiminde amaç uyumsuzluğu çocuğun doğru ve sağlıklı bilgi kazanmasını zorlaştırdığı gibi, kazanılan bilgilerin doğru yerde, doğru şekilde kullanımı ve davranışa dönüştürülmesinde kararsızlık yaşamasına, çelişkili

ve tutarsız davranışlar sergilemesine neden olmaktadır. Daha


da olumsuzu yaşadığı dinf gel-gitler çocuğun ruh sağlığım

bozmaktadır.

Konu Farklılığı

Din eğitim-öğretiminde amaç konusunda olduğu gibi, "ne öğretileceği," yani konu, hususunda daaile yapılarına göre farklılıklar gözlenmektedir. Bununla birlikte dinin öğretilmesinde duyarlılık ve hassasiyet gösteren ailelerde, yaygın olarak din eğitiminin konusunu dinf ibadetler ve geleneksel dinf pratikler oluşturmaktadır. Başka bir ifade ile aileler, çocuklanmn dinf ibadetleri yerine getirmelerini ve toplumda yaygın olan dinf pratiklere katılmalarım istemekte, öğretim konusu olarak da öncellgi bu hususlara vermektedirler.

Okuldaki cj.in eğitim~öğretiminde, örgün eğitimin ilkelerine uygun, planlı ve düzenli bir şekilde inaJ1ç, ibadetve ahlak l<onularımn öğretimi programlanmakta ise de, söz konusu olguların öğretiminde "bilgilendirme" ve "vatandaşlık şuuru kazandırma" amacına

yönelik kullamını ön plana çıkmaktadır. Uygulama sonucunda ,

ailede öğretilen konular ile okulda öğretilen konular çoğu kez örtüşmediği için, çocuk dinf Kişiliğini oluşturmada ve yaşamada kararsızlıklar ve çelişkiler yaşayabilm~kte .veyahut sadece kendi döneminin gelişim özelliklerine uygun ol~ dinf bilgileri davramş haline getirmeyi tercih edebilmektedir.

İnanç-amel ilişkisi, önemi ve ön~eliği tarhşmaları · yapılmış ve yapılıyor olınakla birlikte, ''islam eğitim felsefesinde dinin öğretiminin inanç-ibadet-ahlak bütünlüğü esas alınarak yapılması temel prensiplerdendir. Tarihsel süreçte ve günümüz örgün ve yaygın eğitim-öğretim etkinliklerinde, ibadet öğretimine öncelik verilmesi, ailedeki söz konusu din eğitimi anlayışımn oluşmasına ve yaygınlaşmasına katkı sağlamışbr. Tasavvuff bir yaklaşımla

hangi şart ve ortamda olursa olsun yapılan ibadetin kabul edileceği tarzında sistemleşen ve yaygınlaşan fonrıal (şekli) dir:ll anlayış ve yaşayış, İslam eğitim-:_öğretiminde · öncelik kazanmışbr. "Kılanın namazı kabul olur." ifadesinde de bıi anlayışın yansırnalarım . görmek mümkündür.


Okul daki e ği tim-öğretim uygulamalarında ise; eğitimpolitikaları doğrultusunda oluşturulan genel ve özel amaçlar çerçevesinde, doğru dinf bilgilerin öğretilmesi esastır. Dinf eğitim-öğretimin eğitimin genel amaçlarının gerçekleşmesine hizmet edecek şekilde düzenlenmesi temel ilkedir. Dinfbilgi ve ahlakiilkelerin öğrenilmesi ve öğretilmesi bu prensipler çerçevesinde gerçekleşmektedir. Başka

bir ifade ile okuldaki din eğitimi konulannın belirlenmesi, dinf ve pedagojik ilkelere uygun olmakla birlikte, amaç s~dece bilgilendirme şeklinde belidendiği için, ailedeki ısrarlı dinf davranış kazan?ırma ve dinf pratiklere katılma şeklindeki öğretim uygulamaları ile çatışmaktadır. Okuldaki bilgilendirmeye dayalı ve çocuğun hür iradesine bırakılan · davranışa dönüştürme, ailede çoğunlukla

doğru bilgiye dayanmayan ve duygusal ağırlıklı zorunlu davranışa dönüştürme ile örtüşmediği için, çocuk dinf tercih ve dinf yaşayış.

noktasında çelişkilerle karşılaşabilmektedir. Bu farklılık ve çatışma· çocuğun ke,ndi dinf kişiliğini oluŞturmasını olumsuz etkilemektedir. Aile çevresinde dindar görünen çocuk, okul çevresinde dilliyaşayışta daha umursal'!laz bir kişilik sergileyebilmektedir.

Metod Farklılığı

Okul ve ailedeki din eğitim-öğretimi farklılıklarında ve bu farklılıkların çocuğun kişilik gelişimine etkilerind~ esas ve etkin rolü, öğretim uygulamalarında . kullanılan metod farklılıkları oluşturmaktadır. Yapılan bilimsel araştırmalar, aile ve okulda farklı metodların farklı şekillerde kullanıldığını ortaya koymuştur. Kurumsal özellik, işleyiş ve rql çeşitliliği esas alındığında okul ve ailenin öğretim etkinliklerinde metod farklılığının olması doğaldır. Ancak iki kurum a~asındaki metod farklılıklarıİun birbiri ile çatışmasının; "ileriye ket vurma," veya "geriye ket vurma" olarak tanımlanan olumsuz geçişlere neden olması hem öğrenmeyi zorlaştırmakta, hem de verilen din eğitim-öğretiminde farklı dinf anlayış ve yaşayışın oluşmasına ortam hazırlamaktadır. Bu oluşum, insanı bütün özellikleri ile birlikte yetiştirmeyi hedefleyen bütüncül bir eğitim anlayışı için olmaması gereken bir durumdur.

Ailedeki din eğitim-öğretiıninde konuların özelliklerine ve şartlara bağlı olarak farklı yöntemler kullanılır. Ancak geneld~ aile


eğitimi, özelde de ailedeki din eğitiminde en fazla sözlü anlatım ·metodlarına yer verilemektedir. Bu metodlar içerisinde anlatım (takrir) metodunun farklı şekillerde kullanımı olarak tanımlanan telkin, tavsiye ve nasihatin önemli bir yerinin olduğu bilinmektedir. Sözlü anlatım metodları dışında çocuğun yaşadığı dönemin gelişim özelliklerinin gereği yaygın olarak kullanılan bir diğer öğretme metodu, "örnek olma" dır. Örnek olma metodunun öğretme metodu olarak ailede etkin kullanımı, öğrenme metodu olarak "taklit" ve "örnek alma"yı ortaya çıkarmaktadır.

llk ve orta çocukluk döneminde görülen öğrenme merakırun etkisiyle ortaya çıkan sorular, ailede yapılan din eğitim-öğretiminde soru-cevap metodunun da yoğun bir şekilde kullanılmasına neden olmaktadır. Çünkü çocuk; gördüğü ve merak ettiği her dini olay, olgu, nesne ve motifi öğrenmek amacıyla sormaktadır.

Ailede din eğitim-öğretiminde yararlaruldığıru bellrttiğimiz metodların kullanımlarından çok kullanım şekillerinin proble~.

olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Çünkü büyük bir çoğunlukla ' aileler, meto~u tanıma ve uygulama bilgi ve becerisine yeterince sahip değillerdir. Geleneksel bir anlayışla veyahufuyarı-tepki ilişkisi ve sosyal baskı gibi etkeniere göre me~od ve teknik uygulamaları farklılaşmaktadır. Sözgelimi çocuğunun diı...u tutum ve davranışını komşularına karşı savunan ebeveyn, aile içinde çocuğunun aynı dini tUtum ve davranışını eleştirebiİmektedir. Yine çocuğ'una yalan söylemenin günah veyahut istenmeyen bir davranış olduğunu telkin eden ana-baba, sosyal hayatın ya da psikolojik savunmaların gereği olarak sık sık yalan söyleyebilmektedir.

Farklılık ve çelişki arz eden bir başka husus da, ailedeki dini eğitim-öğretinlde gerek motivasyon ilkesi, gerekse ölçmedeğerlendirme tekı"uği olarak ödüllendirme ve ·cezalandırma pekiştireçlerirün ölçülü ve dengeli kullanılmaması veya kullarulamamasıdır. Örneğin: İstenmeyen. dini tu tum ve davranışlara karşı cezalandırmaya başvurulmasına rağmen, istendik dini tutum ve davranışlara karşı ·.ödüllendirme çoğu kez ihmal edilmektedir. Bu uygulamanın aile tiplerine göre zaman zaman tersine işlediği de görülmektedir.


Ailelerde sık sık karşılaştığınuz diğer bir metodik eksiklik de isteronedik davranışiann engellenrnesinde; "Allah taş eder", "Allah yakar" gibi ifadelerle, Allah korkusunun henüz soyut işlemler dönemi özelliği taşımayan çocuklara karşı tek taraflı kullarulmasıdır. Ayrıca "Cehennem", "Azap," "Şeytan" vs. gibi birey için korkutucu anlam taşıyan soyut kavramların dinf telkin ve ikazlarda sık sık kullamlması da gözlenen bir olumsuz tutumdur.

Yukarıda da belirtildiği üzere, ilk çocukluk ve çocukluk dönemleri, çocukta öğr~nrne merakırun yoğunlaştığı bir dönemdir. Çocuk zihinsel ve sosyal gelişim doğrultusunda, öğrenme amacıyla ana-baba ve yetişkinlere merak ettiği her ,konuda, uygun olan veya olmayan her ortamda sorular yöneltmektecliİ. "Kendini gerçekleştirme" arayışı içerisinde olan çocuğun kendi varlığı

başta olmak üzere, dinf kaynaklı soruları zaman zaman aileleri zor durumda bırakabilme.ktedir. Aileler yeterli dinfbilgi ve kültür birikimine sahip olmamaları, çocuk gelişimi ve eğitimi hakkında yanlış ve yetersiz bilgiye sahip olmalan nedeniyle, ya bu soruları cevapsız bırakmakta, ya da dini kaygı ve endişelerin doğurduğu çekingenlik ve utangaçlık psikolojisi içerisinde yanlış ve elr..sik bilgiler aktarabilmektedirler.

Çocukluk döneminin en etkili ve kalıcı izler bırakan öğrenme metodunun "taklit" ve "gözlem" olduğunu yapılan bilimsel araştırmalar ortaya koymuştur. Öğrenim psikolojisinin verilerine göre taklit ve gözlem, çocuk için kolay öğrenmeyi sağlayan

metodlardandır. Aile tipolojil~rine, ana-baba tutum ve davranış! arına göre farklılık göstermekle birlikte, ailedeki din eğitim-öğretiminde söz konusu metodlartn uygulanmasında da gözlenebilir bazı

eksiklik ve yanlışlıklardan söz etmek mümkündür.

Teknolojik ve ekonomik gelişme ve değişmeler ile bunların sonucu ortaya çıkan sosyo-kültürel farklılaşmalar, aile kurumunda rollerin değişmesine, iş bölümünün farklılaşmasına neden olmakla birlikte, toplumumuzda çocuğun eğitiminde ~1enin etkinliği hala d.evam etmektedir. Bununla, birlikte giderek yaygınlaşan çekirdek ailelerde, yukanda belirttiğimiz nedenlerle çocuk gözlem ve taklit yoluyla öğrenim iı;nkan ve 6rsatıru kaybetmektedir. Başka bir ifade

689


ile zorunlu olarak aileler çocuklarına taklit ve gözlem yoluyla öğrenme imkaru yeterince verememektedirler

Bu konuda dikkati çeken bir diğer husus da ana-babarun ve yetişkin aile bireylerinin çocuğun din eğitimi konusunda farklı anlayışiara sahip olmaları veyahut farklı din.f tutum ve davranışlar sergilemeleridir. Örneğin: Anne dindarlık adına çocuğuna din.f tutum ve davraruş kazandırma arayışı içerisinde olurken, baba din.f değerlere duyarsız ya da umursamaz tavır takınabilmektedir. Bu çelişki de çocuğun dinf tutum ve davraruşlarında taklit etme ve örnek alma yoluyla öğrenimlerinde kararsızlık yaşamasına neden olmakta ve kişilik gelişimini ol_umsuz etkilemektedir.

Okullarda ise, teorik anlamda her ne kadar farklı öğretim metodlarının kullamlması ilke olarakkabul ediliyorsa da araştırmalar eğitici yetersizlikleri ve hukukf d üzenlernelerin de etkisiyle çocuğun gelişimine ve konu ların özelliklerine göre farklılaşan 'metodların kullanılamadığıiu ortaya koymaktadır. Diğer birifade ile okullard~ din eğitim-öğretiminde en çok ve en yaygı_n olarak uygulanan metod, ve teknikler, konuların özelliği, eğiticilerin yetersizlikleri, okulların yeterli fiziki eğitim ortamına sahip olınamalaı:ı, siyasi, hukukf ve idari düzenlemeler gibi nedenlerle genelde sözlü anlatıma dayalı metod ve tekniklerdir. ·

Okullarda amaca uygun olarak bilgilerin belirli bir düzen içerisinde sistematik olarak çocuğa kazandırılmasında, .öğretmenin anlatımı şeklinde uygulanan artlatma (takrir) metodunun en çok kullamlan metodolduğunu yapılan araştırmalar ortaya koymaktadır. Okuldaki din eğitim-öğretiminde genelde bilgilendirme ve kültürleme amaç olduğu için, sözlü anlatıma dayalı metodlar, amaca uygun olara~ öğretim programlarında yer alan konuların sistematik olarak aktarılması şeklinde uygulanmaktadır. Sorucevap ve tartışma metodları ise, ağırlıklı olarak eğitim-öğretimin değerlendirilmesi aşamasında başvurulan yöntemlerdir.

Okuldaki din eğitim-öğretiminde yapılan telkin, tavsiye ve nasihatler davraruş .kazandırma yerine daha çok bilgilendirmeye yönelik uygulanmaktadır. Okuldaki dm eğitim-öğretiminde gere!< motive etmede gerekse bilgilerin pekiştirilmesinde ödül ve ceza, aileye kıyasla daha ölçülü kullarulmaktadır, diyebiliriz. Ancak

Çocuk Sorunları ve Islam Sempozyumu 691

bilgilerin davranışa dönüştürülmesine yeterli imkan ve ortam bulunmadığından ölçme ve değerlendirmede bilginin kazanılıp kazanılmadığı esas alınmakta, ödül ve ceza da bu çerçevede kullanılmaktadır.

Okuldaki din eğitim-öğretiminde ilköğretimin ilk kademesinde sınıf öğretmenlerinin rol _ almasıJ sosyalleşme ve diru sosyalleşme sürecinde "örnek olma" ve "örnek alma", "taklit ve "gözlem" yoluyla öğrenmede ortam ve modelin değişmesi; öğrenim için yeni bir imkan ve ortam oluştururken, öğretmenierin gerek alan bilgisi gerekse diru tutum ve davranışlar itibariyle yetersizlikleri, söz konusu öğrenim ve öğretim metodlarının etkin kullanımını zorlaştırmaktadır. İlköğretimin ikinci kademesinde ise, çocuğun DKAB öğretmenleri yanında farklı branşlardan pek çok öğretmenle karşılaşması ve öğretmenierin diru tutum ve davranışlannda

farklılıklar göstermeleri, model olma ve alma, taklit ve gözlem gibi metod ve tekniklerin doğru ve uygun kullanınuru engellemektedir, diyebiliriz.

Okuldaki din eğitiminde çok fazla yaygın olmamakla birlikte, öğretmenierin meslekfbilgi ve becerileri paralelinde; gösteri, deney, yaparak yaşayarak öğrenme gibi gözlem ve gözleme dayalı öğretim metod ve tekniklerin uygulandığı da bilinmektedir.

Yukarıda da ifade edildiği üzere, aile ve okuldaki din eğitimöğretiminde konuların özelliği gereği benzer metodlar uygulanıyor gibi görünse de, amaç farklılığı nedeniyle metodik uygulamada

ayrışma, çelişki ve farklılıkl~r yaşanmaktadır. Bu çatışma, çelişki ve farklılıklar, hem bilginin kazanılmasını zorlaştırmakta hem

de çocuğun kişilik getişimini olumsuz etkilemektedir. Başka bir ifade ile okul ve ailedeki din-eğitim öğretiminde görülen metod farklılıkları; çocuğun metodlara uyumunu, verilenleri amaçlara uygun bir şekilde öğrenip, içselleştirip, davraruşa dönüştürerek

olumlu kişilik özellikleri geliştirmesini engellemektedir. Örneğin: Ailede diru ibadet ve pratikterin yerine getirilmesi, diru motiflerle çocuğa telkin edilirken hatta çocuk bunları yapmaya zorlanırken, okulda sadece bilgilendirmeye dayalı tavsiyelerle yetinilmekte, hatta


-bu konuda çocuğun zorlanamayacağı "Din Allah'la kul arasında qir , vicdan işidir." veya "Dinde zorlama yoktur." söylemleri ile çocuğun

dinf ibadet ve pratiklere yöneliminin kendi iradesine bırakılması

vurgulanmaktadır. Böylece çocuk, "Farklı ortam ve şartlarda farklı tutum ve davranış sergilernem gerekir." gibi yanlış bir duygu

ve düşüneeye kapılabilmekte veya olumsuz kişilik davranışlan

sergileyebilrnekted ir.

Aile ve okuldaki din eğitimi-öğretiminde sadece telkin, tavsiye, ödüllendirme-cezalandırma gibi sözlü anlatıma dayalı yöntem ve teknikleele yapılan yönlendirmeler, inanca dayalı din eğitim

öğretiminde olumlu sonuçlar v~rmemektedir. Ayrıca diı:f pratiklerin yerine getirilmesinin pragmatizm üzerine kurulması ve bunun alışkanlık haliile getirilmesi, insanın dini tutum ve davranışlarında riyakar bir tavır takınınasma neden olmaktadır.

Ailelerin bazıları · "inanç temelli dini .eğitim" ~eya "dilli

öğrenme" anlayışı ile okuldaki "dinden öğrenme" ya da "din hakkında öğrenme" esasına dayalı eğitim politikaları ve'

uygulamal<l!"ina çoğunlukla güvenmemektedirler. Çocuğunundinf

eğitimini inanç merkezli dini eğitim veren resmf ve sivil d inf kurum ve kuruluşlarla tamamlama ihtiyacı duymakta ve arayış içerisine

girmektedirler. Ailenin bu tür tutum ve davranışları çocuğun okula güvenini sarsarken, dini kurum ye kuruluşların genellikle yanlış

eğitim politika ve uygulamaları sonucu dine mesafeli durma veya bütünüy~e teslirniyetçi bir ins~ olma gibi tutarsız kişilik özellikleri göstermelerine neden olmakta~ır.

Sonuç ve Öneriler

Kişilik oluşumu ve gelişimi çoksayıda değişkenin etkisine bağlı olarak gerçekleşir. Doğuştan getirilen genetik ve biyolojik özellikler yanında, bireyin içinde yaşadığı sosyal, kültürel, ekonomik ve psikolojik çevre ile çocuk yetiştirme tu~ı:ımları birbirini etkileyerek ve birbirinden etkilenerek kişilik gelişmesi_ne yön veren değişkenlerdir. Araştırmalar, eğitim, "din, aile yapısı, ekonomik durum, sosyal sınıf ve ana-baba tutumu gibi bağımsız değişkenlere göre kişilik

Çocuk Sorunları ve İslam Sempozyumu 693

oluşumu ve gelişiminin farklılıklar gösterdiğini ortaya koymuştur. Din insanın yaratılışına uygun ilke ve prensipleri, emir ve yasakları ile insanın bedensel, zihinsel ve ruhsal gelişiminin bir bütünlük içerisinde oluşmasına dikkat çeker. Din insanın kendisine karşı olan sorumlulukları ile birlikte başkalarına karşı olumlu davranış geliştirme görev ve sorumluluğunu da telkin ve tavsiye eder. Din bu ve benzeri özellikleri ile fıtri olan inanma ihtiyacının karşılanması ve sosyalleşmedeki önemi itibariyle kişilik gelişimi için anlamlı ve önemlidir. Problem d inin doğru ve sağlıklı bir Şekilde öğr~nilmesi ve öğretilmesinde oluşmaktadır.

Dinin kişilik gelişimine etkisini yeterinc,e anlayabilmek için, eğitiminin gerçekleştiği kurumları tanımak gerekir. Bu alanlar · arasında g-enel eğitimde olduğu gibi, din eğitim-öğretiminde de eğitimin ilk yapıldığı yer olması hasebiyle aile; amaçlı, planlı, düzenli ve sistematik din eğitim-öğretimin yapıldığı yer olması itibariyle de okul önemli konuma sahip kurumlardır.

Aile ve okuldaki din eğitim-öğretimi uygulamaları, amaç, konu, öğrenirn-öğretim ilke, yöntem ve teknikleri gibi öğretim· unsurları

bakırnından farklılıklar arz etmektedir. Çokayıncı ve belirgin olmamakla birlikte araştırmalara göre, ailede din eğitim-öğretimi ailenin yapısı, aile bireylerinin dinfbilgi, kültür ve yaşayışlarına göre şekillerunekte ve farklılaşrnaktadır. Otoriter ailelerde, özellikle dinf duyarlılık ve hassasiyet gösterenlerde çocukların dindar olmaları amaçlanırken;

liberal ailelerde, bilhassa dinin çocuğa yabancı olduğunu

-benimseyenlerde, "çocuğun dinf inanç ve yaşayışını kendisinin seçmesi gerekir", anlayışıyla Çocuğun dinf eğitim-öğretimi_ne karşı duyarsız ve ilgisiz davranışlar gözlenmektedir. Demokratik ailelerde ise, çocuğun ilgi ve ihtiyaçları, gelişim özellikleri ve toplumsal değerler çerÇevesinde dinin doğru öğretilmesi amaçlanrnaktadır. Ailededin eğitim-öğretiminde ana-baba ve yetişkin aile bireylerinin çocuklara karşı dinf tutum ve davranışları da aile tiplerine, ailenin dinf anlayış ve yaşayışma göre farklılıklar arz etmektedir.

Okuldaki din eğitim-öğretiminin öğretim kademelerine göre amaç, konu, öğrenim-öğretim ilke yöntem ve teknikleri, öğretmen yeterlikleri, öğretin: ortamının düzenlenmesi ve yönetim şekillerine


'göre farklılık gösterdiği gözlenmektedir. Bununla birlikte özellikle ' ilköğretim kademesinde öğretmenierin dini tutum ve davraruşları,

din eğitim-öğretimin niteliğini etkiled)ği gibi çocuğun dinfkişiliğinin oluşması ve gelişmesinde de yönlendinci olmaktadır.

Gözlemlerimize ve yapılan sınırlı araşhrma sonuçlarına göre, aile ve okuldaki din eğitimi anlayış ve uygulamalarında ciddi ve önemli eksiklik, yetersizlik ve farklılıklar vardır. Aile tiplerine göre çeşitlilik göstermekle birlikte ailedeki din eğitim-öğretiminde,

genellikle duyuşsal ve davraruşsal öğrenme amaçlamrken okuldaki din eğitim-öğretiminde ağırlıklı olarak bilişsel öğrenmenin

amaÇlandığı ve programlandığı görülmektedir. Yine aile tiplerine göre farklılık göstermekle birlikte, ailedeki din eğitim-öğretimin konularını, ilmihal bilgileri ve Kur'an'ın okunmasırun öğretimi oluştururken; okuldaki din eğitim-öğretiminin programlarını

inanılan dinin inanç, ibadet ve ahlak konuları yanında, q_iğer dinler hakkında bilgilenme ve vatandaşlık bilgileri oluşturmaktadır.

' Ailedeki din eğitim-öğretiminde telkin, tavsiye ve nasih~ıt etme, gibi sözlü anlahma dayalı öğretim metodları yanında, taklit, gözlem ve örnek alma gibi gözlem ve gözleme dayalı . öğrenim metod ve teknikleri kullanılmaktadır. Okulda ise, söz konusu öğrenim

öğretim metod ve teknikleri yanında, çağdaş öğrenim-öğretim metod ve tekniklerine yer verildiği gözlenmektedir. Aile ve okulda metod seçimi şeklibenzerlik göstermekle birlikte, seçilen metodların kullanımı bilgi, beceri yeterliğine göre farklılık göstermekte ve problem oluşturmaktadır. ··

Farklı anlayış ve uygulamalar, zaman zaman çelişki ve çalışmalara neden olduğu için, birey veya çocuk kendine özgü bir dinf kişilik oluşturamamaktadır. Bunun sonucu olarak çocuk ortam ve şartlara uygun, fakat birbiriyle ve kendi inançları ile çelişen tutum ve davranışlar sergileyebilmektedir. Çoğu zaman aşırı baskı ve korkuya, ya da aşırı serbestliğe dayalı farklı din eğitim-öğretimi uygulamaları, bireyin içe dönük veya ~irlr değerleri önemsemeyen bir kişilik kazanmasına, bağımlılık-bağımsızlık, güven-özgüven, başarı-başarısızlık, sosyal itibar kazanma-kaybetme gibi psikolojik ihtiyaçlar ilesosyal değerler arasında belirgin bir tavır sergilemesine engel olmaktadır.


Ortaya çıkan bu sonuçlar doğrultusunda; aile ve okuldaki din eğitim-öğretimini daha etkin oluşturabilmek ve çabşmaları

giderebilmek için, şüphesiz kısa ve uzun vadede alınması gereken

önlemlerden sözetmek mümkündür. Bu bağlamda oluşturduğumuz

bazı öneriler ŞÇ>yledir:

Kişiliğin oluşumunun çocukluk döne~nde başladığını, dinin

kişilik oluşumu ve gelişimi üzerindeki etkisi, dolayısıyla ailedeki

din eğitimi-öğretiminin çocuğun kişilik oluşumu v.e gelişimindeki önemini dikkate alarak, ülkemiz kültürel yapısı içerisinde otoriter,

liberal ve demokratik ailelerdeki ana-baba ve diğer yetişkinlerin dini tutum ve davranışlan ile çocuğun kişilik gelişimi üzerindeki

etkileri bilimsel araşhrmalarla belirlenmeli ve değerlendirilmelidir.

Ailedeki din eğitimi.:öğretiminin okuldaki din eğitim-öğretimini

olumlu veya olumsuz etkileyebilecek önemli bir fonksiyona

sahip olduğu gerçeği doğrultusunda, ailedeki din eğitiminin .

mahiyet ve nitelik itibariyle bilimsel araştırmalara konu edilmesi

desteklenmelidir ..

Ailedeki din eğitiminin ailenin yapısı ile birlikte onun dini bilgi,

kültür ve yaşayışma göre şekillendiği gerçeğini esas alarak, ailelere

yönelik din eğitimi kursları düzenlemeli, eğitimde etkileme ve

yönlendirme gücünesahip yetişkinlerin eğitimi gerçekleştirilmelidir. Aile ve yetişkinlere yönelik düzenlenecek söz konusu kurslar için

hazırlanacak programlar, diru ınuhteva ile sınırlı kalmayıp, çocuk

gelişirni ve ·eğitimi konularını da kaps'amalıdır. . \

Ailedeki eğitim ve din eğitimi 'etkinliklerinde kadının (annenin)

yeri ve önemini dikkate alarak; dini, siyası vb .. kaygılarla kadJrun

eğitimini, görev ve sorumluluk üstlenmesini engelleyici düşünce,

düzenleme ve uygulamalardan kesinlikle kaçınılmalıdır.

Öğreniin. ve öğretimde okul öncesi kazanılan bilgi ve tecrübelerin

destekleyici veya engelleyici fonksiyona sahip olduğu gerçeğinden hareketle, ailedeki dini eğitimin okuldaki dini eğitimi engellemesini

azaltacak ve öğretimde amaç 'birliğinin gerçekleştirilmesine katkı

sağlayacak şekilde organize edilmesi sağlanmalıdır.


İnsandaki bağımsız olma sosyal güdüsü dikkate alınarak dinin ' özgürleştirici süreci, din eğitiminin konuları arasına alınmalı, aile ve okuldaki din eğitimi bu anlamda örtüştürülmelidir.

Eğitim-öğretimde bütünlüğü sağlamanın gerekliliğini,

öğretmen yetersizliğini veyahut ekonomik sıkıntıları sebep göstererek uygulanan merkezf program anlayışından vazgeçilerek, öğrenci farklılıklarını ve sosyo kültürel yapıyı öğretim programiarına yansıtmaya imkan veren esnek program anlayış ve uygulamalarına

yaygınlık kazandırılmalıdır.. Öğrenci ilgi, ihtiyaç ve bireysel farklılıklarını dikkate alarak eğitim-öğretim yapabilecek yeterliğe sahip öğretmenler yetiştirilmel!dir. Bununla birlikte ileriye dönük çalışmalarla okuldaki din eğitim-öğretimi öğretim unsurları

itibariyle yeniden organize edilmelidir.

Aile ve okulda dinin farklı boyutlarının farklı metod ve tekniklerle öğretilmesinden vazgeçilip, eğitim bilimierirurl verilerini de kullanarak hem okulda hem de ailede dinin duyuşsal, bİlişsel ve davranışsal boyutları bir bütünlük içerisinde sunulmalı, böylece '

çocuğun yar~bcı bir kişiliğe sahip olması sağlanmalıdıi.

Ailenin "dindar insan", okulun "iyi vatandaş" yetiştirmek şeklindeki farklı din eğitim-öğretimi hedeflerinin çocuğun kişilik gelişimi üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmek için, İslam1 ve evrensel eğitimin de temel felsefesini_ oluşturan bireysel ve toplumsal hak, görev ve sorumluluklarını bilen, ,;iyi insan"

yetiştirme hedefinde birleşilmeÜdir. Genel itibariyle benzer metod ve teknikleri kullanmalarına

rağmen, ailenin dini aşırı soyutlaşbran, okulun da -dini aşırı

sekülerize eden yanl1ş uygulamalarının önüne geçilmeli, aile ve okuldaki metod-teknik seçimi ve kullanımı şeklinde belirginleşen metodik problemleri çözürnleyici önlemler alınmalı dir. Bu bağlamda

aile bireyleri ve öğretmenler, din eğitimi özel öğretim metodlarını mahiyet ve 'özellikleri itibariyle taruma ve bunları kullanma konusunda bilgilendirilmelidir.

Hepinize teşekkür ediyorum.


KAYNAKÇA

AD LER, Alfred, Sosyal Duygunun Gelişiminde Bireysel Psikoloji, (Çev.:Özgü Halis), Hayat Yayınları, İstanbul, 2000.

697

ALTAŞ, Nurullah, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Nobel Yayın Dağı bm, Ankara, Eylül 2001.

Ana Babaların Yaygın Tutumlan ve Bu Tutuml.ann Çocukların Kişilik Gelişimleri Üzerinde Kalıcı Etkileri http:// www.

ailem.com/ templates /Iibraı:y 1 (16.06.2005)

ASRİ; Safinaz, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğrehnenlerinin Mesleki Yeterlikleri (Göller Bölğesi Örneği), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst_itüsu Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta-2005.

AY, Mehmet Emin, Çocuklarımıza Allah'ı Nasıl Anlatalım, Timaş Yayınları; Onikinci Baskı, İstanbul, 2001.

AYDW, Mehmet Zeki, Din Öğretiminde Yöntemler ve Buldurma Yöntemi, Karakoç Yayınları, Ankara, 1998.

BİLGİN, Beyza, "İslam ve Çocuk", J?iyanet İşleri Başkanlığı

Yayınları, Ankara, 1991.

BİLGİN, Beyza/ SELÇUK, Mu alla, Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yayıncılık, Ankara, Eylül1997.

BUYRUKÇU, Ramazan, "İlköğr.etimde Din ve Ahlak Öğretimine Genel Bir Balaş"1 Tabula-rasa, Y.1, S.1, (Ocak-Nisan), Isparta, 2001, s.163-188.

__ "Türkiye' de Yaygın Din Eğitimin Geleceği", Cumhuriyetin 75. Yılın~a Türkiye'de Din Eğitimi ve Öğretimi, Türk Yurdu Yayınları, Anl<ara, 1999, s.503-515.

__ "Türkiye' de Din Eğitimi Öğretiminin Kişilik Gelişmesine

Etkisi", Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Türkiye' de Din Eğitimi ve Sorunl~ı ' Sempozyumu", Değişi~ Yayınları, İstanbul, 2002, s.231-241.


CÜCELOCLU, Doğan, İnsan ve Davranışı Psikolojinin Temel Kavramları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.

ÇAMDP3t Hasan Mahmut, "Aile İçi İlişkiler ve Aile Rehberiiği", Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Y. l999, S.6, İstanbut s131-138.

DOGAN, Recai/TOSUN, Cemat İlköğretim 4 ve 5. Suuflar İçin Din Kültütü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi, Pegema Yayıncılık, İkinci Baskı, Ankara, 2003.

DURAK, Hasan, Şahsiyetin Oluşumunda Ailenin Rolü, Marn:tara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, (Yayınlanmaıruş Yüksek Lisans Tezi), İstanbut 2001.

EKŞİ, HaliL İmam · Hatip Lisesi Öğrencileri ile Genel Lise

Öğrencilerinin Bazı Kişilik Özelliklerinin KarşılaŞ~nlnıası, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans ·. Tezi), İstanbut 1998. ·

ERTÜRK, Selahattin, Eğitimde "Program" Geijştirme, Yedinci Baskı, Ankara 1993.

FİDAN, Nurettin, Eğitim Psikolojisi Okı.iıda Öğreruiıe ve Öğretme, . \

Alkım Yayınları, IstanbuL 1996.

GAZELOCLU, Canan Er, İlkokul DÖrdüncü Sınıf Öğren'cilerinin Psiko-Sosyal_ Geliş~e Ana-Baba Tutumunun Etkisinin incelenmesi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, (Yayınlanmamış ·Yüksek Lisans Tezi), ,Ankara, 2000.

KERSCHENSTEİNER G., Karakter Kavramı ve Terbiyesi, (Çev.: Fikret Kanad), Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1977.

GÜNAY, Ünver, "Türkiye'de Dini Sosyalleşme", Atatürk'ün 100~

Doğum Yılında Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri, llahiyat Vakfı Yayınları, Ankara, 198t s.l92-199.

HULL, John M., "Religious Educatıon in Democratıc Plural Socıetıes Some generel Consıderatıons", Din Öğretimin~e


Yöntem Arayışları Uluslararası Sempozyum Bildiri ve Tarbşmalar 28-30 Mart 2001, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 2003, s.33-42.

İLHAN, Ali, Kişilik Gelişiminde Din Eğitimi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı din Eğitimi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa, 2001.

KAYA, Mevlüt, "A.ilede Anne-Baba Tuhımlarının Çocuğun Kişilik ve Benlik Gelişimindeki Rolü", Ondokuz Mayıs Üniversitesi llahiyat Fakültesi Dergisi, S.9, Samsun, 1997, s.193-2004.

KONUK, Yurdagül, Okul Öncesi Çocuklarda Dini Duygunun Gelişimi ve Eğitimi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1994.

LEİST, Marielene, Neue Wege der Religiösen Erziehung, Verlang , München, Yedinci Baskı 1974.

NURAL, Eşref, "Okul ve Sınıf Ortamı", Eğitim Üzerine, Ütopya Yayınları, Ankara, 2002, s.291-320.

OKTAY, Ayla, "Okul Öncesi Eğitim ve Aile", Milli Eğitim ve Din Eğitimi llmi Seminer, Aydınlar Ocağı Yayınları, İstanbul, ı 981, s.83-95.

OCAL, Mustafa, "Ailede Çocukların Dfnf ve Ahlaki' Eğitimlerinde

Karşılaşılan Problemierin Başlıca Sebepleri ve Çözüm İçin Bazı Teklifler", Din Eğitimi Araşbrmaları Dergisi, Y. 1997, S.4, İstanbul, s.l87-206.

OZDElvfİR, Şuayip, "Çocuğun Din Eğitiminde Ailenin Rolü", Din Eğitimi Araşbrm~ları Dergisi, Y.2002, S.9, İstanbul, s.113-131.

ÖZENSEL, Ertan, "Türk Toplumunda Çocuğun Yetiştirilmesinde Annenin Rolü: Konya İli Örneği", Değerler Eğitimi Dergisi, C:1, S.6, Nisan, 2004, s.77-96.

SELÇUK, MualHi, Çocuğun Eğitiminde Dini Motifler, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlct.?, Ankara, 1990.

TOSUN, Cemal, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegarna Yayıncılık, Ankara, Eyl_ül 2001.


YAVUZ, Kerim, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, DİB Yayınlan, Ankara, 1983.

__ "Din Psikolojisiniri Işığı Altında Din Eğitiminin

Değerlendirilmesi ve Metodik Bazı Teklifler", Atatürk'ün ıoo. Doğum Yılında Türkiye ı. Din Eğitimi Semineri, ilahiyat Vakfı Yayınları, Ankara, ı98ı, s.183-ı9ı.

YÖRÜKOGLU, Atalay, ''Ruh Sağlığıi Ahlak ve Din Eğitimi", Atatürk'ün ıoo. Doğum Yılında Türkiye ı. Din Eğitimi Semineri, ilahiyat Vakfı Yayınlan, Ankara, ı98ı, s.211-2ı4.

Başkan: Doç. Dr. Sefa SAYGILI

Ben de bu bildirileri için hacalanma teşekkür ediyorum.

Son olarak ~yşe Zişan Furat, buyurun.

·.

Çocuksorunlari ve İs.lam sempozyumu·isamveri.org/pdfdrg/d189988/2010/2010_buyrukcur_asris.pdf ·...

Documents