Çocuk İstİsmari alaninda ÇaliŞan sosyal …...karar verme sürecinin kritik öneme sahip...

Polat Uluocak ve İçağasıoğlu Çoban

161

ÇOCUK İSTİSMARI ALANINDA ÇALIŞAN SOSYAL HİZMET UZMANLARI AÇISINDAN PROFESYONEL KARAR VERME

Professional Decision Making among Social Workers in the field of Child Abuse

Gonca POLAT ULUOCAK*Arzu İÇAĞASIOĞLU ÇOBAN**

* Öğr. Gör. Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü** Yrd. Doç. Dr., Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü

ÖZETKarar verme, sosyal hizmet uzmanından, müdahale sürecinde etkili bir şekilde gerçek-leştirmesi beklenen önemli bir mesleki akti-vitedir. Sosyal hizmet uzmanları karşı karşı-ya kaldıkları belirsizliklere rağmen vakalara ilişkin kritik kararlar alarak uygulamalarını

şekillendirirler. Ancak karar verme süreci başlı başına karmaşık bir yapı içeren, farklı dinamikleri barındıran bir niteliğe sahiptir. Bu çalışmada, ilk olarak sosyal hizmet uygu-lamasında karar vermenin doğası literatürde yer alan farklı modeller çerçevesinde irde-lenmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde ise karar verme sürecinin kritik öneme sahip ol-duğu çocuk istismarı alanı ele alınarak, sos-yal hizmet uzmanının etkili karar vermesini sağlayacak araçlardan biri olan karar ana-lizi tekniği üzerinde durulmuştur.

Anahtar Sözcükler: Karar verme, sosyal hizmet, karar analizi, karar ağacı, çocuk is-tismarı

ABSTRACT Decision making is an important profession-al activity that is expected from the social worker to effectively achieve during various stages of intervention. Despite the uncertain-ity that is faced, social workers take critical decisions and shape their practice. How-ever, the decision making process itself has a complex structure and includes different dynamics. In this study, first, the nature of decision making in social work intervention is examined within the framework of differ-ent decision models. In the second part of the study, the field of child abuse is chosen to be analyzed because of the critical importance of the decision making process and decision analysis is emphasized as a tool for a more effective decision making process for social workers

Key Words: Decision making, social work, decision analysis, decision tree, child abuse

GİRİŞ

Karar verme, temelde bir durum ya da sorun karşısında alternatifler ara-sından birini seçme eylemidir. Günlük

Derleme

Toplum ve Sosyal Hizmet Cilt 22, Sayı 2, Ekim 2011

162

yaşamda bireylerin kararlarını etkile-yen farklı psikolojik, bilişsel ve kültü-rel etkenlerden söz edilebilmektedir. Profesyonel iş yaşamında karar verme de temelde alternatifler arasından se-çim yapmayı gerektirir. Ancak burada önemli olan (özellikle insani hizmet ala-nında çalışan tüm profesyoneller için) verilen kararın insan yaşamını ciddi bi-çimde etkileyebilecek nitelikte olma-sıdır.

Sosyal hizmet mesleğinin doğuşun-dan günümüze kadar olan süreçte, ka-rar verme, mesleğin en temel aktivite-si olmuştur. Uzmanın, müracaatçı sis-temi ile ilgili olarak verdiği karar; hava-le, ön değerlendirme, planlama, uygu-lama, değerlendirme ve sonlandırma aşamalarını içeren tüm diğer faaliyet-lerin biçimlenmesine neden olmaktadır.

Müracaatçı sisteminin kendine özgü ih-tiyaçları/problemi ve olası çözüm yolla-rına ilişkin anlayış geliştiren sosyal hiz-met uzmanları, uygulama için aldıkla-rı kararlar yoluyla profesyonelliklerini göstermektedir. Karşı karşıya kaldıkları belirsizliklere rağmen sosyal hizmet uz-manları kritik kararlar alarak uygulama-larını şekillendirirler ki bu, sosyal hiz-met uzmanlarını sıradan çalışanlardan ya da ‘memur’lardan ayıran en önemli özelliklerden biridir (O’Sullivan 1999:2; Cuzzi ve diğ., 1993:2; Mattison 2000; Osmo ve Landau 2001).

Sosyal hizmetin önemli sorun alanla-rından biri olarak çocuk istismarı, de-taylı bir inceleme, acil kararlar ve ti-tizlikle hazırlanmış bir tedavi planı ge-rektiren önemli bir kriz durumudur. Bu alanda çalışan profesyoneller, çocu-ğun risk altında olup olmadığını, aile-sinden alınıp alternatif bakım tedbirle-rine yönlendirilip yönlendirilmeyeceğini

belirlemek üzere karar vermek zorun-dadır (Proctor, 2002).

Bu çalışma iki bölümden oluşmakta-dır. İlk bölümde, sosyal hizmet disipli-ninde karar verme, karar verme konu-sunda yaygın olarak kullanılan model-ler, etkili/doğru ve profesyonel kara-rın verilmesinde kullanılabilecek araç-lar ile kararın verilmesinde engel ola-bilecek kimi durumlar tartışılmaktadır. İkinci bölümde ise karar verme süreci çocuk istismarı alanı özelinde irdelen-mekte ve sosyal hizmet uzmanlarına karar verme sürecinde yardımcı olabi-lecek kimi yöntem ve araçlar üzerinde durulmaktadır.

Sosyal Hizmet Disiplininde Karar Verme

Sosyal hizmet mesleğinin çalışma ala-nı ve yaptığı iş geniş bir yelpaze oluş-turmaktadır. Uluslararası Sosyal Hiz-met Uzmanları Birliği (International Fe-deration of Social Workers, IFSW) ta-rafından yapılan tanıma göre, sosyal hizmet mesleği; “İnsanların refahları için sosyal değişmeye, insani ilişkiler-deki sorunları çözümlemeye ve insa-nın güçlenmesi ve özgürleşmesine yar-dımcı olur. Sosyal hizmet, insan davra-nışı ve sosyal sistem kuramlarını kul-lanarak insanların çevreleriyle etkile-şimde bulunduğu noktalara müdahale eder. İnsan hakları ve sosyal adalet il-keleri sosyal hizmette temeldir” (IFSW 2000). Bu tanımda da belirtildiği üzere, sosyal hizmet mesleği insan ve çevre-si arasındaki karmaşık pek çok ve fark-lı durumun ortaya çıkardığı ihtiyaç/ge-reksinim ile karşı karşıyadır. Bu süreçte sosyal hizmetin misyonu, bütün insan-ların potansiyellerini geliştirmek, ya-şamlarını zenginleştirmek ve işlevlerini sağlıklı bir biçimde yerine getirmelerini


163

sağlamaktır. Bu amaçları gerçekleş-tirebilmek için, sosyal hizmet, birey-den topluma uzanan bir düzlemde, çok ve farklı müracaatçı sistemleri ile aynı anda çalışma durumunda kalmaktadır. Bu anlamda, profesyonel sosyal hizme-tin odağı problem çözme ve değişimdir.

Profesyonel sosyal hizmet uygulama-larının başlangıcından itibaren, sos-yal hizmetin bireylerin işlevselliğini ve iyilik halini arttırmayı amaçlayan yapı-sı, kimi zaman var olan sosyal politika-lar ile ters düşerek sosyal hizmet uygu-lamalarını sınırlandırmış ve sosyal hiz-met uzmanlarını bir ikilem ile karşı kar-şıya bırakmıştır. Otorite ve kanun yapı-cılar ile çatışmaya düşen sosyal hizmet uzmanı için profesyonel kimliğini en öne koymak önemli bir misyon olmuş-tur (Baghdadi ve diğ., 2010:108).

Sosyal hizmet uzmanının bu çabası, uygulama için kullandığı bilgi temelinde ve uygulama sırasında aldığı kararlar-da açık bir şekilde gözlenebilmektedir. Farklı ihtiyaç sahibi müracaatçı sistem-leri ile çalışırken sosyal hizmet uzman-ları, var olan durumu ‘bütüncül’ bir ba-kış açısıyla (çevresi içinde birey) ana-liz etmektedir. Detaylı bir incelemeden sonra her bir müracaatçı için elde edi-len veriler ve sahip olunan bilgi teme-li göz önünde bulundurularak en yararlı müdahaleye karar vermek, sosyal hiz-met uzmanının önemli profesyonel rol-lerinden biridir.

Müracaatçı sistemlerinin gereksinim-leri, sorunlarının ne olduğu ve nasıl bir müdahaleye ihtiyaç duyulduğu konu-sunda karar vermek, müdahale süre-cinin her aşamasını doğrudan etkile-yecektir. Bu açıdan sosyal hizmet uz-manları, mesleğin amaçlarını gerçek-leştirmek (bireysel ve toplumsal refahı,

sosyal adaleti sağlamak ve bireylerin acı çekmesini önlemek) için karar ver-me konusuna ciddi bir biçimde eğilme-lidir (O’Sullivan,1999:2). Sosyal hizmet uzmanlarının kararları, sunulan hizme-tin etkililiğini ve verimliliğini belirleye-bildiği gibi, kimi zaman, müracaatçılar açısından zarar verici sonuçlar yara-tabilmektedir (Proctor, 2002; Taylor ve Donnelly 2005). Özellikle istismar gibi fiziksel ve ruhsal bütünlüğü ve iyilik ha-lini bozan riskli durumlarda, bu kararla-rın ölümcül sonuçları dahi olabilmekte-dir. Alınan kararların hizmet sistemi ve müracaatçı sistemi açısından yarattı-ğı sonuçlar, karar verme sürecinin baş-lı başına bir alan olarak incelenmesini zorunlu kılmaktadır.

Sosyal Hizmet Disiplininde Karar Verme Sürecinde Kullanılan Modeller

Profesyonel her meslek açısından ka-rar verme eylemi önemli bir uygula-ma alanı oluşturmaktadır. Klinisyenler, hastaların tedavi planını belirleme sü-recinde; yasa koyucular ve yöneticiler sunulan hizmetleri ve politika öncelikle-rini belirlemek üzere doğru karar verme sorumluluğu ile karşı karşıyadırlar. Ka-rar verme sürecinin taşıdığı bu önem nedeniyle, bu süreci açıklayan pek çok model oluşturulmuştur.

Bu modellerden biri, Normatif Mo-del (Normative Model)dir. Bu modele göre, karar verme sürecinde mantıksal bir sıra olmalıdır (Caroll ve Johnson, 1999:25). Fishburn (1988: 78)’un ifade ettiği gibi, normatif model, birbiriyle çe-lişen alternatifler arasında karşılaştır-ma ve seçim yaparken, temel prensip-leri ve kişilerin izlemeleri gereken ku-ralları içerir.


164

Bir diğer model ise Akılcı Model (Ratio-nal Comprehensive Model) dir. Bu mo-dele göre, bireyler karar verirken, nor-matif modelin söylediği gibi, alternatif-ler arasından en mantıklı olanı seçme-yebilir. Bireyin seçimlerini belirleyen, il-gileri, değerleri ve hedefleridir. Bu mo-del, nerede ve hangi şartta yaşarsa ya-şasın benzer ilgi ve değer sistemine sa-hip her insanın aynı konuda daima ben-zer bir karar vereceğini ifade eder. Baş-ka bir deyişle, benzer ilgiye sahip olan insanların kararları da benzerdir ve ön-ceden tahmin edilebilir. Karar verme konusundaki bir diğer model olan Bağ-lamsal Model (Contextuality Model) ka-rar verme sürecinin, çevresel koşullar, ekonomik durum, kültür gibi etkenler-den bağımsız düşünülemeyeceğini ifa-de etmektedir (Morçöl, 2006). Örne-ğin sosyal hizmet uzmanları, müraca-atçılarının ihtiyaç duydukları hizmetle-ri sunarken sahip oldukları “sosyal se-çenekler” kapsamında hareket edecek-lerdir (Murdach 2009:185).

Karar verme konusundaki bir baş-ka model ise Sezgisel Model (Heuris-tics Model) dir. Bu model, karar ver-mede, yalnız düşüncenin değil, düşün-ce temeli olmayan sezgisel süreçle-rin de etkisi olduğunu ifade etmektedir (O’Sullivan, 1999:87). Bu noktada ‘sez-gi’ kavramına ilişkin bir tanımlama yap-mak yerinde olacaktır. Literatürde sez-gi kavramına ilişkin farklı tanımlamalar-la karşılaşılmaktadır. Bu tanımlamalar arasında; ‘mantık olmaksızın gelişen anlayış’ (Benner ve Taner, 1987); ‘bir şey hakkında bilinçli olarak mantığı kul-lanmadan hazır bulunan bilgi’ (Schra-der ve Fischer, 1987); ‘doğrusal man-tıksal bir süreçten bağımsız olarak ge-lişen bilgi’ (Rew ve Baron, 1987); ‘te-melde bilişsel süreçlerden yoksun olan

ve dolayısıyla somut bir biçimde açık-lanamayan şey’ (Cioffi, 1997) gibi ta-nımlar yer almaktadır (akt. Lamond ve Thompson, 2000). Sosyal hizmet uz-manları da dahil olmak üzere pek çok profesyonelin, karşılaştıkları durumlar-la ilgili olarak sezgileri ile hareket ettik-leri, yapılan araştırmalarla ortaya kon-muştur (Murdach, 1995).

Tyversky ve Kahneman (1982) sezgi-sel teknikleri, temsiliyet, ulaşılabilirlik, uyum olarak üç biçimde ifade etmişler-dir. Temsiliyet, benzerlik temelinde ku-rulmuştur. Bir objenin veya olayın diğe-rine olan benzerliğini içerir. Birçok du-rumda oldukça yararlı olsa da, karar alma süreci yalnızca benzerlik teme-linde kurulduğunda ciddi yanılgı riskleri ortaya çıkabilmektedir. Olayların birbiri-ne benzerliğinden yola çıkarak benzer kararlar almaya eğilimli olan bir sosyal hizmet uzmanı, gerçekte, yetersiz bil-gi toplayarak, aldığı kararın geçerli ol-duğu yanılgısına düşebilir. Ulaşılabilir-lik, zihinde daha ulaşılabilir konumda olan, akılda daha kalıcı olan olayların referans alınması anlamına gelmekte-dir. Örneğin, fiziksel istismar, ihmalden daha fazla akılda kalıcı/çarpıcı bir olay-dır. Oysa uzun süreli ihmal, kimi fizik-sel istismar türlerine göre daha ciddi sonuçlara yol açabilmektedir. Ancak, fi-ziksel istismar ile karşılaşan kişi, bu du-rumu daha güçlü görüp daha kısa süre-de ve etkili müdahalelerde bulunma ih-tiyacı hissedebilmektedir. Uyum ise, ki-şinin son olarak verdiği kararın, başlan-gıçta sahip olduğu ön karara göre bi-çimlenmiş olması anlamına gelmek-tedir. Bir başka ifadeyle kişi, sezgisi ile karar verdiği duruma uygun bilgile-ri toplar.

Literatürde belirli bir düzeye kadar ka-bul edilebilir olarak ifade edilse de,


165

sosyal hizmette sezgisel düşünce-nin rolü önemli bir tartışma alanıdır. 1900’lerin başında sosyal hizmette bili-min rolü vurgulanırken (Jenson, 2005), aslında sezgisel düşünme tarzından profesyonel (bilimsel) düşünme tarzına doğru bir kayış söz konusu olmuştur. İki farklı düşünme tarzı, sezgi ve ana-liz, sosyal hizmet literatüründe birbirine karşıt olarak bulunmaktadır (O’Sullivan, 1999:86; Lamond ve Thompson, 2000). Ancak, sosyal hizmet mesleğinin uğ-raştığı konular yapılandırılmamış ve be-lirsiz olduğundan, sadece teknik ve he-saplanabilir bir yaklaşım kullanmak kar-maşık sosyal olayları anlamak ve çöz-mek için kimi zaman yetersiz kalmak-tadır. Bu nedenle, tüm sınırlılığına rağ-men sezginin rolü göz ardı edilmemiştir (Webb, 2001). Ancak sezgisel modelin geçerli ve güvenilir olabilmesi için, be-lirli bir zaman periyodunda oluşan pro-fesyonel uzmanlığa dayanmasının şart olduğu ifade edilmektedir. Fakat bu bile, sezgisel modelin tamamen güve-nilir olduğuna anlamına gelmemektedir (O’Sullivan 1999:87). Sezgisel modele dayanarak karar verme kişiyi kimi za-man mantıklı yargılara kimi zaman ise ciddi ve sistematik hatalara götürmek-tedir (Tyversky ve Kahneman, 1982; Gambrill ve Shlonsky, 2000). Özetle, sosyal hizmette karar verme sürecinde, ne tamamen sezgisel ne de tamamen analitik bir yol izlenmelidir. Sosyal hiz-metin “bir sanat” olarak tanımlanması-nın bu durumla ilişkili olduğunu söyle-mek mümkündür.

Karar verme sürecinde izlenen yol ka-dar, uzmanın, karar sürecine etki eden değişkenler konusunda da farkındalı-ğa sahip olması, sürecin sağlıklı bir şe-kilde tamamlanmasında önem kazan-maktadır. Araştırmalar, sosyal hizmette

alınan kararların kalitesinin çoğunlukla, zaman baskısı, duygular, kültürel fark-lılıklar, bilgi eksikliği ve çok fazla alter-natif seçenek gibi faktörlerden olumsuz etkilendiğini göstermektedir (Proctor, 2002). Osmo ve Rosen (2002)’a göre, sosyal hizmet uzmanının vaka yükü-nün fazlalığı, duygu yoğunluklu çalış-ma koşullarına sahip olunması ve var olan hizmet seçenekleri arasında sı-nırlılık olması, alınacak kararın kalitesi-ni tehdit eden faktörlerdir (Akt. Proctor, 2002). Webb (2001) ise sosyal hizmet-te karar verme sürecinin başlıca sorun alanlarını; risk ve belirsizlik, soyutluk, kimi zaman sonuçların uzun dönem-de elde edilmesi, disiplinler arası katkı-lar ve farklı ilgiler, ekip olarak karar ver-me ve değer yargıları biçiminde sırala-mıştır.

Karar verme sürecine ilişkin vurgulan-ması gerekli bir diğer nokta ise, bu sü-reçte sosyal hizmet uzmanının tama-men yalnız olmadığıdır. Alınan kararın kalitesinde sosyal hizmet uzmanının sorumluluğu önemli bir yer tutarken, kararın içeriğine müracaatçının katılı-mının sağlanması, temel sorumluluk-lardan bir diğeridir.

Çocuk İstismarı Alanında Karar Verme Süreci

Ortaya çıkardığı sonuçlar bakımından karar verme sürecinin özellikle önem taşıdığı alanlardan biri çocuk istisma-rı alanıdır. Araştırmalar çocukların ço-ğunlukla aile içerisinde istismara uğ-radıklarını ve istismarcıların da bü-yük oranda yakın çevreden kişiler ol-duklarını iletmektedir (Polat, 2007:77; Çavlin-Bozbeyoğlu, 2009). Buradan hareketle çalışmada, aile içinde çocu-ğa yönelik istismar konusu özelinde ka-rar verme süreci incelenecektir.


166

Dünya Sağlık Örgütü, çocuk istismarı-nı, bir yetişkin tarafından bilerek ya da bilmeyerek yapılan ve çocuğun sağlı-ğını, fiziksel ve psikososyal gelişimini olumsuz yönde etkileyen davranışlar olarak tanımlamaktadır. Çocuk istisma-rı karmaşık nedenleri ve trajik sonuçları olan, tıbbi, hukuki, gelişimsel ve psiko-sosyal kapsamlı bir sorun olarak kabul edilmektedir (Kara ve diğ., 2004).

İstismar, çocuğa, aileye ya da çevre-ye ait kimi stres faktörlerinden doğru-dan etkilenebilen bir süreçtir. İstisma-ra neden olma olasılığı olan bu stres faktörleri, ekonomik, sosyal, çevresel ve kültürel özellikler gibi ailede sıkıntı-ya yol açan dışsal stres faktörleri ola-bilir. Yoksulluk, işsizlik, yetersiz beslen-me, yetersiz ev koşulları, sağlıksızlık gibi sorunlar bu başlık altında ele alına-bilir. Bunun yanı sıra, iç stres faktörleri de ana-babanın kişilik yapısı, çocuğun özellikleri ve çevresel faktörler olarak üç gruba ayrılabilir. Ana-baba yoksun-luğu, parçalanmış aileler önemli bir risk etmenini oluşturmaktadır (Bulut, 1996). Söz konusu risk faktörlerinin kapsam-lı değerlendirmesi, çocuk ve aile ile il-gili alınacak kararlarda ve gerçekleşti-rilecek müdahalelerde önemli bir hare-ket noktasıdır.

Çocuk istismarı alanında çalışan sos-yal hizmet uzmanları; istismarın ya-sal bildirimi, çocuğun acil olarak koru-ma altına alınması, çocuğun yaşadığı yerde karşı karşıya kaldığı risk düzeyi-nin belirlenmesi, ailenin ve çocuğun ih-tiyaç duyduğu hizmetlerin neler olduğu, gereksiz yere koruyucu bakım altına almanın engellenmesi ve ailenin tek-rar bir araya gelmesi ya da ebeveynlik haklarının sonlandırılması konularında karar almak durumundadırlar (Weber 1997, akt. Thomas, 2001).

Sosyal hizmet uzmanlarının çocuk is-tismarı vakalarında karar verirken önem verdikleri değişkenleri sorgu-layan bir dizi araştırmada, uzmanla-rın çoğunlukla vakada fiziksel istismar işareti olup olmadığını, çocuğun geli-şim durumunu, aileye ilişkin izlenimle-ri ve anne-çocuk arasındaki ilişkiyi de-ğerlendirerek kararlarını verdiklerini saptanmıştır (Shapira ve Benbenishty 1993; Benbenishty ve Chen 2003; Sto-kes 2009). Tüm bu alanlara ilişkin ye-terli ve kaliteli bilgiye sahip olup doğ-ru ve çocuk için en yararlı kararı vere-bilmek, birçok değişkeni dikkate alarak çok boyutlu düşünmeyi gerektirmek-tedir. Çocuk koruma ile ilgili kararların çocuk, aile ve toplum açısından hem olumlu hem de olumsuz ciddi sonuçları söz konusudur. Çoğunlukla sosyal hiz-met uzmanları aileleri etkileyen bu du-rumda önemli bir güce sahiplerdir. Uz-manın kararları, ailenin kontrolünü son-landırabilir, ailenin mahremiyetini sınır-landırabilir ve kimi zaman da ebeveyn-leri ve çocukları ayırabilir. Aile ve ço-cuk açısından diğer sonuçları, ayrıl-ma ile ilgili olarak gelişimsel ve psikolo-jik bozukluklar, ebeveyn – çocuk ilişki-sinin bozulması, aile yaşamının bozul-ması, yerleştirmeye bağlı olarak oluşan zorluklar, tutuklanma ve hapse girme, ebeveynlik haklarının son bulması ola-bilmektedir (Stein ve Rzepnicki, 1983, akt. Thomas, 2001). Ailelerin ve ebe-veynlerin karşılaştığı bir diğer zorluk da ‘istismarcı’ etiketinin taşınmasıdır. Bes-harov (1994, akt. Thomas, 2001), istis-marcı olarak etiketlenmenin de damga-layıcı olduğunu, bu damgalanmanın et-kisinin, suçlamalar çürütülse de ailede kalacağını ifade etmiştir.

Yukarıda belirtilen nedenlerden ötü-rü, çocuk istismarı, oldukça dikkatli bir


167

inceleme ve karar alma süreci gerek-tiren bir alandır. Thomas (2001)’a göre çocuk istismarına müdahale etmenin ve neden olduğu zararı azaltmanın en iyi yollarından biri, karar verme süreci-ni geliştirmek ve verimliliği artırmaktır.

Çocuk koruma hizmetleri kapsamında, karar alma süreci, farklı düşünme tür-lerini içermektedir. Baron (1994, akt. Thomas, 2001) bu süreçte, sosyal hiz-met uzmanının üç farklı düşünme türü sergileyeceğini ifade etmiştir; tanı koy-ma, bilimsel düşünme ve tahmin yürüt-me. Tanının amacı, sorunun ne oldu-ğunu ortaya koymak veya durum ile il-gili bir değerlendirme yapmaktır. Ço-cuğun koruma altına alınması aşama-sında bu faaliyetler, istismar davranışı-nın ne olduğunun ve sebebinin ortaya konmasına karşılık gelmektedir. Bilim-sel düşünme, hipotez testi, kanıt topla-ma ve deneyler gerçekleştirme süreç-lerini içermektedir. Bu süreç istismar vakalarında toplanan bilgilerin kullanıl-masında ve amaçların oluşturulmasın-da öne çıkmaktadır. Üçüncü düşünme şekli ise tahmin yürütmedir. Tahmin yü-rütme, gelecekteki olayların gerçekleş-me olasılığına dair sahip olunan kanı-dır. Sosyal hizmet uzmanı, çocuğun is-tismara uğrayacağını veya istismarın tekrarlayacağını tahmin etmek zorun-dadır. Aynı şekilde bir aile yanına ya da kuruma yerleştirmeden çocuğun yarar sağlayıp sağlamayacağını ya da çocu-ğun ailesinin yanına geri gönderilmesi-nin içerdiği riskleri de tahmin etmelidir. Çocuk koruma ile ilgili olarak en önemli karar verme aracının, tahminde bulun-ma olduğu söylenebilir.

Ancak Weber (1997)’in de ifade et-tiği gibi, insan davranışının tahmin edilmesindeki güçlük, benzer şekil-de çocuk koruma alanında çalışan

profesyonellerin, çocuğun gelecekte güvenli olacağının garanti edilmesinde de karşımıza çıkmaktadır (akt. Thomas, 2001:23). Bunun nedeni, bu alanın bü-yük oranda belirsizlik içermesidir. Vaka hakkındaki bilgilerin yetersizliği, doğru-dan gözlem yapılmaması, bu belirsizliği yaratan koşullardan birkaçıdır. Vaka ile ilgili tutulan kayıtlar güvenilir olmayabi-lir, yeterince ayrıntı içermeyebilir, bir-biriyle çelişen ifadeler yer alabilir. Ör-neğin yaralanmış çocuğu ile acile baş-vuran bir anne baba, kazadan sorumlu tutulmamak adına, olayı anlatırken ol-dukça temkinli davranabilirler (Cook-sey, 1996; Brehmer, 1980, Akt. Benbe-nishty ve Chen, 2003) Tüm bu belirsiz-lik ve risklerin, genel olarak çocuk re-fahı, özelde ise çocuk koruma sistemi ile ilgili olarak karar verme süreçlerin-de zorluk yarattığı literatürde ifade edil-mektedir (Benbenishty ve Chen, 2003). Konu hakkında öncü araştırmalar, ka-rar süreçlerinin karmaşık olduğunu ve yalnızca açık ampirik bulgulara, mesle-ki bilgiye veya somut yönergelere da-yalı olarak verilemeyeceğini iletmekte-dir (Drury-Hudson, 1999). Bu durum sosyal hizmet uzmanının sezgilerinin, deneyimlerinin ve yargılarının da sü-rece dahil olması anlamına gelmekte-dir. Sosyal hizmet uzmanı, yüksek bir farkındalık düzeyine sahip olduğunda, bu tekniklerin kullanımı bir noktaya ka-dar yararlı da olabilmektedir. Ancak uz-man, karşı karşıya kaldığı vaka ile ilgili aldığı kararlarda sezgi ya da yargıları-nı, mesleki bilgisinden ayırt edemediği noktada, alınan kararın kalitesi ve so-nuçları açısından riskli bir durum orta-ya çıkmaktadır.

Bu riskleri azaltabilmek ve kararların daha sağlıklı olarak verilmesini sağla-mak için çeşitli araçlar literatürde ifade


168

edilmektedir. Karar verme sürecinde uzmanın kullanabileceği kimi araçlar şu şekilde belirtilebilir,

- Bilimsel bilgi

- Mesleki etik ilkeler

- Yasal zorunluluklar

- Konu ile ilgili araştırma yapma ve bilgi toplama

- Ekip çalışması

- Risk değerlendirmesini belirlemeyi içeren ölçme araçları

- Sürekli eğitim

- Karar Analizi/Yargı Analizi Tekniği

- Karar Ağacı Tekniği

Sözü edilen bu araçlardan, bilimsel bilgi, mesleki etik ilkeler, konu ile ilgili araştırma yapma ve bilgi toplama, ekip çalışması araçlarının sosyal hizmet di-siplinin doğasında var olan ve sosyal hizmet eğitiminde verilen temel bile-şenler olduğunu söylemek mümkün-dür. Yasal zorunluluklar ise sosyal hiz-met uzmanının çalıştığı alana ve kuru-ma göre değişebilir. Ancak, sosyal hiz-met uzmanı, mesleğini gerçekleştirir-ken yasaları bilmek durumundadır. Ka-rar verme sürecinde sosyal hizmet uz-manına yardımcı olan diğer teknikler-den karar analizi ve karar ağacı tekni-ği üzerinde ise ayrıntılı olarak durulma-sında yarar vardır.

Karar Analizi / Karar Ağaçları

Karar analizi/yargı analizi tekniği, be-lirsizlik altında ve olasılıklar üzerinden karar vermenin gerektiği tüm uygula-ma alanlarında kullanılan bir tekniktir. Karar sürecini daha açık hale getirme-nin bir yolu, istatistiksel ilişkiler yoluyla

vakaya ilişkin ipuçları ile alınan kararla-rın analiz edilmesidir (Benbenishty ve Chen, 2003).

Karar analizi, sorunun somut olarak formüle edilmesini ve farklı kararların yol açacağı olası sonuçlar üzerinde dü-şünülmesini sağlayarak, karar verme sürecinin karmaşıklığını azaltmakta-dır (Tavakoli ve diğ., 2000). Analitik bir araç olarak karar analizi, karmaşık bir karar durumunun parçalara ayrılması-nı, söz konusu durumda var olan belir-sizliğin, olasılıklar şeklinde hesaplan-masını ve kararların olası çıktılarının hesaplanmasını içermektedir (Tavako-li ve diğ., 2000).

Karar analizinde var olan duruma iliş-kin üç özellik yer almaktadır; (1) alı-nacak karar, (2) sonucu etkileyebile-cek olan şans faktörü ya da bilinme-yen olaylar, (3) sonuç. Karar analizi, bu üç durum arasındaki ilişkinin, mantık-sal hatta matematiksel bir sunumudur. Analiz, kişinin gerçekleştireceği eylem-lerin olası sonuçlarını tahmin etmesi-ni, amaçlar ile eylemler arasındaki iliş-kiyi daha iyi kavramasını sağlamakta-dır (Webb, 2001). İstatistiksel bir tek-nik olarak karar analizi tekniği, riskleri değerlendirme ve karar süreci ile ilgili olarak olasılıkları hesaplama konusun-da işlevseldir. Karar analizi, karar veri-cinin tercihlerini ve önyargılarını belir-lemeyi hedefler. Verilen karara yönelik eylemin nasıl bir sonuca ulaşacağına dair yapılandırılmış bir düşünme yolu-dur. Bu teknik, karar alıcının gerçekleş-tirdiği her eyleme ilişkin olası sonuçla-rı tahmin etmeye ve nesneler ile eylem-ler arasındaki ilişkiyi daha iyi bir şekilde anlamaya yardımcı olur (Webb, 2001).

Karar analizinin bir uygulaması olarak karar ağaçları, alınması gereken karara


169

ve olası sonuçlara ilişkin görsel bir ana-liz sunmaktadır. Üzerinde çalışılan va-kada, birden fazla durumun göz önün-de tutulması, birden çok kararın sonuç-larının değerlendirilmesi, elde edilecek sonucun ve karşı karşıya kalınan belir-sizliğin de değerlendirmeye dahil edil-mesi gerektiğinde, karar ağaçları ya-rarlı bir araç olacaktır (Alemi, 1996).

Karar ağacı, alınması gereken kararın bir kare simgesinin yanına yazılması ile başlar. Bu, karar noktasını ifade etmek-tedir. Karar en az iki seçenekten oluş-maktadır ve her bir kol, bir seçeneği ifade etmektedir (Alemi, 1996). Örne-ğimizde, aile içerisinde cinsel istismara

uğramış 12 yaşında bir kız çocuğu için sosyal hizmet uzmanının alabileceği iki temel karar gösterilmektedir.

İkinci aşama, karar sonucu karşılaşı-labilecek olasılıkların tanımlanmasıdır. Şans olayı (chance event) olarak ad-landırılan, kararların sonucunda orta-ya çıkabilecek ve karar alıcının, üzerin-de herhangi bir kontrolünün olmadığı olaylar bu noktada dikkate alınmakta-dır (Alemi, 1996). Şekil 2’de, ele alınan vaka ile ilgili olarak söz konusu iki karar sonucunda ortaya çıkabilecek olasılık-lar (şans olayları) görülebilmektedir.

Karar ağacının üçüncü aşaması, karar sonucunda oluşabilecek olayların so-nuçlarının gösterilmesidir. Bu sonuçlar, belirsizlik içerebildiği gibi, uzmanın sık-lıkla karşılaştığı, olasılığı yüksek olan durumlara da işaret etmektedir.

Şekil 3’te de görülebileceği gibi, sosyal hizmet uzmanı, çocuğun aileye teslimi ya da alternatif bir müdahale arasın-da karar verme durumundayken, karar analizi tekniği yardımıyla, önce her iki

Şekil 1. Karar Noktası

Koruma altına alma

Aileye teslim etme

Şekil 2. Şans Olayları (Alınan karar sonucunda karşılaşılabilecek riskler)

KARAR OLASILIKLAR

Koruma altına alma

Aileye teslim etme

Çocuk için güvenliğin sağlanması

İstismarın tekrarlanması

Kriz durumu

Aile içi ilişki dengesinin bozulması


170

kararın beraberinde taşıdığı olası risk-leri ortaya koyacak, daha sonra da bu risklerden yola çıkarak, çocuk için her iki müdahalenin ne tür bir sonuç içere-ceğini düşünecektir. Karar ağacı, sol-dan sağa doğru oluşturulmakta ancak sağdan sola doğru değerlendirilmekte-dir. Diğer bir deyişle, sosyal hizmet uz-manının, alacağı kararı olası sonuç-lara göre şekillendirmesi, müracaat-çı için istenen sonuca yol açacak ka-rara öncelik verilmesi önerilmektedir (O’Sullivan, 2007). Örneğimizde, alı-nabilecek bu iki kararın sonuçları açı-sından çocuğun iyilik halini tam olarak sağlayacak bir seçenek yer almamak-tadır. Uzman, en iyi kararı verme so-rumluluğunu taşırken, ortaya çıkacak sonucun çocuk için en iyi sonuç olup olmadığını titiz bir şekilde inceleme ve gerektiğinde sonucu daha da etkili kıl-mak için gerekli diğer müdahaleleri de yerine getirme sorumluluğunu göz ardı etmemelidir.

Kısaca özetlenen bu süreç, sosyal hiz-met uzmanının temelde alacağı ka-rar ve bu karar sonucu oluşabilecek durumlara ilişkin zihinsel bir alıştırma yapmasını gerektirmektedir. Bu alıştır-ma sonucunda doğru kararı verebilme-si için uzmanın olası riskler ve sonuç-larla ilgili gerçekçi tespitlerde bulunma-sı gerekmektedir.

Webb’e göre, sosyal hizmette alterna-tif müdahalelerin sonuçlarının önce-den kestirilmesi oldukça zordur. Bu sü-reçte birçok karar belirsizlik içermek-te ve öznel önyargılardan etkilenmek-tedir. Karar analizi, sosyal hizmet uz-manlarının, bu belirsizlik ile baş etme-lerini ve olasılıkların dağılımına ilişkin fikir sahibi olmalarını sağlar. Sosyal hizmet uzmanı, karar analizi çerçeve-sinde, karşı karşıya olduğu belirsizlik durumunu belirli bir olasılık dağılımına göre sayısallaştırabilir (Webb, 2001). Bu olasılık hesaplaması, bir araştır-ma bulgusundan (Webb, 2001) yola

Şekil 3. Kararlara bağlı olarak karşılaşılması olası sonuçlar (O’Sullivan (1999:136) ve Alemi, (1996)’den uyarlanarak aktarılmıştır).

KARAR OLASILIKLAR SONUÇLAR

Koruma altına alma

Aileye teslim etme

Çocuk için güvenliğin sağlanmasıÇocuğun ihtiyaçlarının kısmen karşılanması

Planlanmamış bir yer değişikliği sonucu çocuğun zarar görmesi

Çocuğun yeniden travmatize olması

Ailenin parçalanması

İstismarın tekrarlanması

Kriz durumu

Aile içi ilişki dengesinin bozulması


171

çıkarak gerçekleştirilebileceği gibi, ku-rum istatistiklerinden ya da sosyal hiz-met uzmanının deneyiminden yarar-lanılarak da gerçekleştirilebilir. Do-layısıyla, uzman sahip olduğu dene-yim, bilgi birikimi ve güncel ve bilimsel bilgiye olan hakimiyeti sonucunda bu olasılıkları önceden görerek, en yarar-lı kararı alabilecektir.

SONUÇ

Karar verme sosyal hizmet uzmanı-nın, müdahalenin başlangıcından so-nuna değin kullandığı temel beceriler-den biridir. Eğitim sürecinde yeterince ele alınmayan ancak uygulamada sık-lıkla sosyal hizmet uzmanlarını ikilem-ler ile karşı karşıya bırakan bu beceri-nin geliştirilmesi, uygulamanın kalitesi-ni ve sonucunu doğrudan etkilemekte-dir. Bu nedenle karar verme sürecinin dinamiklerinin, çeşitli modeller çerçe-vesinde ortaya konulması, sürecin şef-faflaşmasını sağlayacaktır.

Tüm insani hizmet alanlarında olduğu gibi çocuk koruma alanında da profes-yonellerin uygulamaları ve bu uygula-maların sonuçları, müracaatçılar açı-sından hayati önem taşımaktadır. Kolay incinebilir konumda olan çocuklar, sos-yal hizmet uzmanının karşısında kimi zaman karmaşık ve kolay saptanama-yan sorunlarla çıkabilmektedir. İstismar da bu sorunlardan biridir. Bir vakanın istismara uğraması sonucunda alınabi-lecek tedbirler kanunlar ile kesin bir şe-kilde belirlense de, vaka ile bire bir ça-lışan sosyal hizmet uzmanı, kimi za-man vakanın karşılaştığı istismar teşkil eden eylemleri net bir şekilde saptaya-mamakta, kimi zaman da oldukça be-lirgin istismar vakalarında alınması ge-reken tedbir konusunda ikilemler yaşa-yabilmektedir. Bu aşamalarda uzmanın

verdiği kararlar, istismara uğramış (ya da uğramamış) çocuğun geleceğini be-lirlemektedir.

Karar verme sürecinin açık bir düşün-me şeklini içermesi, sürecin şeffaflığı-nın sağlanması ve vakalar ile ilgili etki-li kararların zaman kaybetmeden alın-ması önemlidir. İstismara yönelik veri-len kararların geliştirilmesinde istismar vakalarına ilişkin verilerin ve kayıt sis-teminin varlığının yararlı olacağı düşü-nülmektedir. Sistematik bir kayıt siste-mi ile söz konusu vakalara ilişkin alı-nan kararlar ve bu kararların sonuçla-rı değerlendirilebilecektir. Ülkemizde özellikle çocuk istismarı ve çocuğun korunması ile birincil düzeyde ilgili ku-rum ve kuruluşlar tarafından istismar verilerinin sistematik olarak toplanma-sının yararlı olacağı düşünülmektedir. Bunun yanı sıra hastanelerin çocuk ko-ruma birimlerinin değerlendirme araş-tırmaları yayınlansa da (Akdur ve diğ., 2008; Tekşam ve diğ., 2008), tüm ekip-leri kapsayan bir veri tabanından henüz söz edilememesi önemli bir engel ola-rak değerlendirilebilir.

Çocuk istismarı alanında çalışan pro-fesyoneller açısından karar verme sü-recinin geliştirilmesinde birçok farklı aracın kullanılabileceği düşünülmekte-dir. Bunlar arasında, rutin uygulamalar-da risk değerlendirme araçlarının kul-lanılması, ekip içi diyalogun güçlendi-rilmesi, vaka toplantıları, konu ile ilgili hizmet içi eğitim verilmesi ifade edilebi-lir (Clark ve Wilkinson 2003; Polat Ulu-ocak 2008). Bunların yanı sıra, karar verme sürecine yardımcı olacak araç-lardan biri olarak karar analizi tekniği-nin kullanılması, sosyal hizmet uzma-nının doğru karara ve istenen sonuca ulaşmasına katkı sağlayacaktır.


172

KAYNAKÇAAlemi, F. (1996). Lecture notes on “Decisi-on Trees”. İnternet erişimli: http://gunston.gmu.edu/healthscience/730/DecisionTre-es.asp?E=0, Erişim tarihi: 22.12.2010

Akdur, R., S. Başkan, Ö. Bezirci, H. Berktin, G. Cantürk, ve diğ. (2008). Ankara çocuk koruma biriminde izlenen olguların değer-lendirilmesi. 2. Çocuk İstismarını ve İhma-lini Önleme Sempozyumu Bildiri Özet Kita-bı. Ankara.

Baghadadi, N., Lindenau, M ve Von Fischer R. (2010). Can social work ınfluence poli-tical decision-making processes?. An Es-say. Internet erişimli: 24.10.2010 Revista de asisten]\ social\ nr. 1_2010

benbenishty, r., w. chen. (2003). Decisi-on making by the child protection team of a medical center. Health & Social Work; 28(4), 284-292.

Bulut, I . (1996). Genç anne ve çocuk istis-marı. Ankara: Bizim Büro.

Caroll, J.S., E.J. Johnson (1990). Decision research a field guide. USA: Sage Publica-tions.

Clark, S.J., D.S. Wilkinson. (2003). Cri-tic: Decision making by the child protecti-on team of a medical center. Health&Social Work, 28(4), 322-334.

Craft, J.L., S.W. Epley, C.D. Clarkson (1980). Factors influencing legal disposition in child abuse ınvestigations. Journal of So-cial Services Research, 4, 31-46.

Cuzzi G., Holden G., Grob C, Bazer C (1993). Decision making in social work: A review. Social Work in Health Care, 18(2), 2-18.

Çavlin-Bozbeyoğlu, A. (2009). Türkiye’de ensest sorununu anlamak. Ankara: Nüfus Bilimleri Derneği ve BM Nüfus Fonu.

Çocuk İstismarı ve İhmalini Önleme Derne-ği web sitesi h t t p : / / w w w . t s p c a n . o r g / i n d e x .php?cat=0&id=11, Erişim Tarihi: 13.01.2008.

Drury-Hudson, J. (1999). Decision making in child protection: the use of theoretical, empirical and procedural knowledge by no-vices and experts and implications for field-work placement. British Journal of Social Work, 29, 147-169.

Fishburn, P.C. (1988). Normative theori-es of decision making under risk and un-der uncertainity. In: D.E. Bell, H. Raiffa, a. Tyversky (Eds.), Decision making descripti-ve, normative and prescriptive interactions, Cambridge: Cambridge University Press.

Gambrill, E. and Shlonsky, A. (2000). Risk assessment in context. Children and Youth Services Review, 22(11/12), 813-837.

Jenson, J.M. (2005). Connecting science to intervention: Advances, challenges and the promise of evidence based practice. Soci-al Work Research, 29(3), 131-135.

Kara, B. Biçer, Ü., Gökalp, A.S. (2004) Ço-cuk istismarı. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 47,140-151.

Lamond, D., C. Thompson. (2000). Intuition and analysis in decision making and choi-ce. Journal of Nursing Scholarship, 32(3), 411-414.

Mattison, M. (2000). Ethical decision ma-king: The person in process. Social Work, 45(3), 201-212.

Morçöl, G. (2006). Decision making: An overview of theories, contexts, and met-hods. Handbook of Decision Making. (Ed. Göktuğ Morçöl), Taylor&Francis Group, New York.

Murdach A. D. (2005). Clinical practice and heuristic reasoning. Social Work, 40(6), 752-758.

Murdach A. D. (2009). Discretion in direct practice: New perspectives. Social Work, 54(2),183-186.

Osmo, R. & R. Landau (2001). The need for explicit argumentation in ethical decision-making in social work. Social Work Educa-tion, 20(4), 483-492.


173

Polat, O. (2007). Tüm boyutlarıyla çocuk is-tismarı: önleme ve rehabilitasyon. Ankara: Seçkin Yayınevi.

Polat Uluocak, G. (2008). İstismar vakala-rında profesyonel karar verme süreci: Ola-sı sorunlar, riskler ve çözüm önerileri. (Pos-ter Bildiri). 2. Uluslar arası Katılımlı Çocuk İstismarını ve İhmalini Önleme Sempozyu-mu. Gazi Üniversitesi, Ankara.

Proctor, E.K. (2002). Decision making in social work practice. Social Work Rese-arch, 26(1), 3.

Rosen, A. (2003). Evidence-based soci-al work practice: Challenges and promise. Social Work Research, 27(4), 197-208.

Rosen, H. (1981). How workers use cues to determine child abuse. Social Work Rese-arch and Abstracts, 17(4), 27-33.

Shapira, M., R. Benbenishty. (1993). Mode-ling expert judgement and decision making in cases of alleged child abuse and neg-lect. Social Work Research and Abstracts, 29(2), 14-20.

Stokes, J.F.C. (2009). Practice wisdom in child protection decision making. Unpub-lished Doctoral Thesis. Faculty of Educati-on, Simon Fraser University, Canada.

Şahin, F. (2003). Çocuk ihmali ve istismarı-nın önlenmesinde ekip çalışması. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 10(1), 46-47.

O’Sullivan, T. (1999). Decision making in social work. London: Palgrave Publishing.

O’Sullivan, T. (2007) Using Decision analy-sis: Connecting classroom and field. Social Work Education, 27(3), 262-278.

Tavakoli, M., O. Davies, R. Thomson. (2000). Decision analysis in evidence ba-sed decision making. Journal of Evaluation in Clinical Practice, 6(2), 111-120.

Taylor, B.J. ve Donnelly M. (2006). Professi-onal perspectives on decision making abo-ut the long-term care of older people. Bri-tish Journal of Social Work. 36, 807–826.

Tekşam, Ö., D. Özdemir, E. Bilgetekin, A. Odabaşı, S. Yalçın, O. Derman ve diğ., (2008). Multidisipliner çocuk istismarı ve ih-mali çalışma grubu tarafından değerlendi-rilen vakaların analizi. 2. Çocuk İstismarı-nı ve İhmalini Önleme Sempozyumu. Bildiri Özet Kitabı. Ankara.

Thomas, J.M. (2001). Decision making in child protection. Dissertation, University of Illinois.

Tversky, A., D. Kahneman. (1982). Judge-ment under uncertainity: Heuristics and biases. In: Kahneman,D., Slovic, P. ve Tyversky,A. (Eds.), Judgement under Un-certainity (pp. 3-23). Cambridge: Cambrid-ge University Press.

Webb, S. (2001). Evidence-based practi-ce and decision analysis in social work: An implementation model. Journal of Social Work, 2(1), 45-64.

Çocuk İstİsmari alaninda ÇaliŞan sosyal …...karar verme sürecinin kritik öneme sahip...

Documents