WILEŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY WYDZIAŁ FILOLOGICZNY KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ I DYDAKTYKI Irena Gintowt

OBRAZ ZWIERZĄT I JEGO FUNKCJA W POEZJI KSIĘDZA

JANA TWARDOWSKIEGO

Praca magisterska przygotowana

w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki

pod kierunkiem doc. dr H. Turkiewicz

Wilno 2011

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP …………………………………………………………………………………………..4

1. Motywacja wyboru tematu …………………………………………………….4

2. Przedmiot badań…………………………………………………………….…..5

3. Cel pracy…………………………………………………………………….….6

4. Stan badań………………………………………………………………………6

5. Struktura pracy……………………………………………………………….....8

ROZDZIAŁ I. OSOBLIWOŚCI POETYKI KSIĘDZA JANA TWARDOWSKIEGO…...10

1. Poezja młodzieńcza……………………………………………………………12

2. Wiersze okresu seminaryjnego………………………………………………..15

3. Twórczość kapłańska………………………………………………………….17

4. Podsumowanie………………………...……………………………………...23

ROZDZIAŁ II. OBRAZ ZWIERZĄT DOMOWYCH I HODOWLANYCH………...……26

1. Pies…………………………………………………………………………….26

2. Koń…………………………………………………………………………….33

3. Krowa………………………………………………………………………….38

4. Kot……………………………………………………………………………..39

5. Świnia………………………………………………………………………….42

6. Królik………………………………………………………………………….45

ROZDZIAŁ III. OBRAZ ZWIERZĄT LEŚNYCH……………………………...…………..48

1. Zając…………………………………………………………………………...49

2. Jeleń……………………………………………………………………………51

3. Wiewiórka……………...……………………………………………………..53

4. Jeż……………………………………………………………………………...56

5. Wilk……………………………………………………………………………58

6. Lis…………………………………………………………………...…………59

3

ROZDZIAŁ IV. OBRAZ ZWIERZĄT EGZOTYCZNYCH………………………………..62

1. Słoń…………………………………………………………………………….62

2. Małpa…………………………………………………………………………..65

3. Lew…………………………………………………………………………….67

4. Wielbłąd……………………………………………………………………….69

ROZDZIAŁ V. OBRAZ ZWIERZĄT BOŻEGO NARODZENIA I WIELKIEJ

NOCY……………………………………………………………………..…73

1. Osioł…………………………………………………………………………...74

2. Wół……………………………………………………………………………78

3. Owca…………………………………………………………………………..81

4. Baranek………………………………………………………………………..82

ZAKOŃCZENIE……………………………………………………………………………….89

BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………………………...93

SANTRAUKA…………………………………………………………………………………...96

SUMMARY ……………………………………………………………………………………..98

4

WSTĘP

„Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta ziemne i wszelkie ptactwo powietrzne, Pan Bóg

przyprowadził je do mężczyzny, aby się przekonać, jaką da im nazwę. (…) I tak mężczyzna dał

nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu(…)”1.

Od najdawniejszych czasów zwierzęta są nieodzowną częścią natury, która otacza

człowieka już od początku jego istnienia. W biblijnej Księdze Rodzaju sam Bóg sprowadza do

człowieka wszystkie zwierzęta, by ten mógł dać im nazwę. Sama czynność nadawania imion jest

symbolem władzy. Bóg daje człowiekowi władzę nad zwierzętami, ale także obowiązek ich

doglądania i troski o nie.

Człowiek od zarania dziejów uważał zwierzęta, szczególnie te dzikie, nieudomowione za

istoty tajemnicze, podziwiał je ze względu na siłę, szybkość, piękno i majestat. Te przymioty

sprawiły, że człowiek zaczął widzieć w zwierzętach ucieleśnienie różnych sił boskich, dlatego w

wielu narodach zwierzęta otaczane były (i są) ogromną czcią.

Obecność zwierząt w życiu człowieka jest przyczyną ich częstego występowania w

literaturze oraz sztuce. W literaturze ich obraz może mieć różny charakter: poczynając od

naturalistycznego, bez funkcji symbolicznej, ukazywania zwierząt jako głównych bohaterów

powieści, wierszy, poprzez symbole z nimi związane, po przedstawianie ich w sposób

metaforyczny, personifikując je lub nadając ludziom zwierzęce cechy. Porównywanie ludzi do

zwierząt pomaga w ukazaniu, a często i w ośmieszaniu cech człowieka nie wprost, a za pomocą

właśnie symboli zwierząt. Każdemu chyba znane są takie porównania: „pracowity jak mrówka”,

„chytry jak lis”, „uparty jak osioł” itp. Baranek jest kojarzony z uległością, niewinnością,

Mesjaszem, wąż natomiast – ze złem, szatanem. Funkcja symboliczna obrazów zwierząt polega

najczęściej na ukazywaniu cech, które tak naprawdę są cechami ludzi. Ich zachowanie jest

czasem godne pochwały, a innym razem ukazane jest jako zachowanie negatywne. W

mitologiach, legendach i podaniach zwierzęta pojawiały się również jako atrybuty bogów, na

przykład, Zeus miał obok siebie orła, Posejdon — konia, Ozyrys - byka, Artemida — łanię itd.

Motywacja wyboru tematu Dość lakonicznie wspomina się o obecności świata zwierząt w badaniach poezji księdza

Jana Twardowskiego. Najczęściej są to zapisy wywiadów, artykuły prasowe, w których dane

zagadnienie zostało jedynie krótko zaznaczone. A przecież przyroda, z wieloma jej szczegółami

i elementami, bez wątpienia, należy do motywów szczególnie umiłowanych przez księdza

1 Rdz. 2, 19-20.

5

Twardowskiego. W wywiadach i książkach nieraz wyznawał: „Zachwyca mnie otaczający świat,

jego kolor, dźwięk, zapach, różnorodność (…) widzę urok szpaka, wilgi, dzikiego królika,

szorstkowłosego wyżła”2. Jako dziecko miał okazję poznawać przyrodę, ponieważ często

odwiedzał niewielki majątek wujka w Druhowie pod Warszawą. Tam właśnie „podpatrywał” i

uczył się przyrody, jej zasad: Byłem ogromnie przejęty wszystkim, chmurami, słońcem, deszczem,

zwierzętami, ptakami, owadami, mrówką i biedronką (…)3. Nauka w gimnazjum im. T.

Czackiego o profilu matematyczno-biologicznym przyczyniła się do głębszego poznania

zagadnień przyrody.

Uważam, że problematyka świata zwierząt w poezji księdza Twardowskiego zasługuje na

osobne omówienie, dlatego uczyniłam ją tematem mojej pracy magisterskiej.

Przedmiot badań Świat zwierząt jest obecny zarówno w poezji księdza Twardowskiego, jak i w tekstach

pisanych prozą (teksty dla dzieci, eseje, homilie, komentarze do czytań Ewangelii). Badania w

danej pracy zostały ograniczone do wyeksponowania świata zwierząt, który odnajdujemy w

poetyckiej wizji księdza-poety nie uwzględniając tekstów prozatorskich.

Rozprawa – Obraz zwierząt i jego funkcja w poezji księdza Jana Twardowskiego -

powstała na podstawie badań frekwencyjnych, przeprowadzonych analizując dzieła zebrane

Twardowskiego z tomu poezji pt. Zaufałem drodze, wydanego w 2007 roku w Warszawie. Jest

to pierwszy obszerny, bo liczący ponad 1200 stron, zbiór wierszy księdza Jana Twardowskiego.

Stanowi on podsumowanie twórczości poetyckiej tego autora. Zawiera wiersze jeszcze z czasów

szkolnych księdza, wiersze dawne: schowane do szuflady, pomiędzy kartki starych zeszytów,

zapisane w notatkach, wiersze publikowane w różnego rodzaju mniejszych i większych tomach,

a także wiersze najnowsze, nigdzie do tej pory niepublikowane. Można więc zaryzykować

twierdzenie, że analizowany materiał stanowi całość poezji księdza Twardowskiego.

Decyzja wyeksponowania z królestwa zwierząt tylko grupy ssaków wiąże się z tym, że,

po pierwsze, istnieje już praca magisterska, w której się analizuje motyw ptaków w poezji

księdza Twardowskiego4, i, po drugie, ze względu na ogólną wielką liczbę motywów

zwierzęcych w dorobku księdza-poety należało ograniczyć badany materiał. Dla przykładu

trochę danych statystycznych. Ksiądz Jan Twardowski w swoich wierszach użył ponad1035 razy

nazw zwierząt, w tym około 407 razy nazw ptaków5. Jak widać, aby precyzyjnie opisać

2 J. Twardowski, Od autora, [w:] tenże, Poezje wybrane, wyboru dokonał i wstępem opatrzył autor, Warszawa 1979, s. 6. 3 H. Zaworska, ks. J. Twardowski, Rozmowa z księdzem Twardowskim, Kraków 2006, s. 8. 4 B. Nosewicz, Ptaki w poezji księdza Jana Twardowskiego, praca magisterska, Wrocław 2008. 5 Na podstawie tomiku: J. Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932-2006, opr. A. Iwanowska, Warszawa 2007.

6

najbardziej reprezentacyjne motywy zwierzęce w poezji księdza Twardowskiego, jednej pracy

magisterskiej nie wystarczy. Dlatego badania ograniczają się tym razem do wyodrębnienia

obrazów ssaków, próby ich selekcji i analizy

Cel pracy Celem niniejszej pracy jest próba wyekscerpowania z obszernego zasobu poezji księdza

Jana Twardowskiego określonych motywów i wątków zwierzęcych, dokonanie ich analizy z

próbą pogrupowania tego materiału według zasady, która wydaje się najbardziej w tym

przypadku przydatna. Byłaby to następująca klasyfikacja obrazów zwierząt z grupy ssaków: 1.

Obraz zwierząt domowych oraz hodowlanych; 2. Obraz zwierząt leśnych; 3. Obraz zwierząt

egzotycznych; 4. Obraz zwierząt szopki betlejemskiej oraz Wielkanocy.

Pragnę jeszcze zaznaczyć, że w swej pracy nie pretendowałam do wyczerpującego

zarysowania wszystkich możliwości ujawniania się postaci zwierzęcych w poezji

Twardowskiego. Moim celem było przede wszystkim ukazanie najbardziej reprezentatywnych

postaci zwierzęcych w dorobku autora oraz ustalenie ich funkcji w twórczości księdza-poety.

Stan badań Bardzo wiele pisało się i nadal się pisze o księdzu Janie Twardowskim. Poprzez analizy

jego życia kapłańskiego, nietypowych sposobów ewangelizacji, nauczania w duchu prostoty i

franciszkanizmu rozpatrywało się i roztrząsało „paradygmaty” zarówno jego duchowości, jak i

oryginalnej poetyki. Dzisiaj trudno podać dokładną liczbę publikacji (monografie, szkice,

artykuły, wywiady) na ten temat. Dzieła te próbują przybliżyć obraz księdza-poety,

postrzeganego jako człowiek, który „wierzy Panu Bogu jak dziecko”, kapłan, który „własnego

kapłaństwa się boi, własnego kapłaństwa się lęka”, nauczyciel, „ten od głupich dzieci”,

kaznodzieja, który wyrzeka się „byka retoryki”, a zachęca całować psa w łapę, „bo uczy jak na

Boga czekać”. Najbardziej postrzegany zaś jest jako ten, który prosi świętego Jana od Krzyża, by

nazwał go Janem od Biedronki.

W tej mozaice, jaka się wyłania podczas lektury różnych dzieł Twardowskiego i o

Twardowskim, możemy dostrzec, że pewne motywy zdecydowanie przeważają. Prawie wszyscy

ci autorzy (z księdzem Twardowskim włącznie!) podkreślają obecność motywu przyrody w

poezji kapłana-poety. Wśród dość obfitej literatury warto wymienić kilka podstawowych

opracowań, wykorzystanych w danej pracy.

7

Znakomitą pozycją jest biografia twórcza o wymownym tytule Ks. Jan Twardowski.

Poeta nadziei autorstwa Waldemara Smaszcza6. Dzieło to powstało jako owoc wieloletniej

przyjaźni autora z księdzem, rozmów i dokumentów oraz wnikliwej analizy twórczości

poetyckiej.

Nazwany krytyk jest też autorem posłowia Zaufałem drodze do Wierszy Jana

Twardowskiego7. W tym szkicu, podobnie zresztą jak i w powyższej monografii, wielokrotnie

podkreśla najbardziej charakterystyczne cechy twórczości kapłana-poety, czyli antypatetyczność,

przełamywanie schematów i konwencjonalnych zwrotów, sformułowań, skłonność do żartu,

pogodnego uśmiechu. Smaszcz zaznacza, że właśnie z tego powodu poezja autora Znaków

ufności stała się własnością szerokich kręgów czytelniczych.

Porównuje Jana Twardowskiego do świętego Franciszka krytyk literacki Bohdan

Urbanowski, który w szkicu Bóg uśmiecha się między wierszami ukazuje na „czystą radość

istnienia”, towarzyszącą większości dojrzałych wierszy omawianego poety. Podkreśla też

charakterystyczną dla postawy księdza-poety intelektualną pokorę oraz rezygnację z pysznego

racjonalizmu, a więc antyformalizm, antydogmatyzm, które każą mu unikać „byka retoryki”8.

W przybliżeniu wczesnych etapów twórczości księdza Twardowskiego pomocne było

opracowanie Andrzeja Lama Wiersze Jana Twardowskiego z lat 1932-19599, a także szkic

Poezja księdza Twardowskiego na fali czasu, autorstwa Jadwigi Puzyniny, zamieszczony w

posłowiu do zbioru wierszy Zaufałem drodze. Puzynina rozwija analizę poszczególnych okresów

w twórczości Twardowskiego, zwracając uwagę na ewolucję myśli i duchowości

Twardowskiego na przeciągu całego jego życia10.

Bez wątpienia najcenniejszym materiałem w pisaniu danej pracy były dzieła omawianego

autora. Któż może zaproponować lepszą interpretację, najgłębiej odczytać przesłanie swych

utworów, jeżeli nie sam autor wierszy.

Cenna wśród wielu licznych dzieł Jana Twardowskiego dla danej pracy wydaje się być

Autobiografia. Myśli nie tylko o sobie. W tym dwutomowym dziele znalazły się wspomnienia

kapłana-poety, fragmenty wywiadów z czasopism i książek oraz nagrywanych dla radia i filmów

dokumentalnych, a także korespondencja, wspomnienia osób, które się z nim spotkały. Książka

wzbogacona jest o fragmenty twórczości Księdza, zdjęcia, dokumenty. Tekst opracowała

6 W. Smaszcz, Ks. Jan Twardowski - poeta nadziei. Życie i twórczość, Białystok 2003. 7 W. Smaszcz, Zaufałem drodze, [w:] Jan Twardowski, Wiersze, Białystok 1993. 8 B. Urbanowski, Bóg uśmiecha się między wierszami, [w:] J. Twardowski, Wiersze wybrane, Warszawa 1995. 9 A. Lam, Wiersze Jana Twardowskiego z lat 1932-1959, [w:] „Pobocza”, marzec 2007, nr 1(27), [w:] http://pobocza.pl/pob27/al_o_jt.html 10 J. Puzynina, Poezja księdza Twardowskiego na fali czasu, [w:] Jan Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze wybrane 1932 – 2006, opr. A. Iwanowska, Warszawa 2007.

8

wieloletnia przyjaciółka księdza, edytorka i spadkobierczyni jego twórczości Aleksandra

Iwanowska11.

Pomocny w przybliżeniu kontekstu tego czy innego wiersza jest również Elementarz

księdza Twardowskiego dla najmłodszego, średniaka i starszego. Książka zawiera różne formy

wypowiedzi: prozę, poezję, fraszki, anegdoty, opowiadania czy też felietony. Ksiądz Jan

Twardowski zwraca uwagę na najważniejsze wartości w życiu człowieka: wiarę, nadzieję i

miłość, które można odnaleźć w przyrodzie i jej elementach12.

Wertując tę i wiele innych książek tego oryginalnego kapłana-poety, podzielam pytanie

Haliny Turkiewicz, która w artykule, poświęconym dziewięćdziesiątej rocznicy urodzin

Twardowskiego, pyta:, „dlaczego właściwie poeta nie ma dotychczas nagrody Nobla? Dlaczego

te afirmujące i niepatetyczne, ciepłe i humorystyczne, a jednocześnie oparte na najtrwalszym

fundamencie światopoglądowym teksty, przy całej niby popularności, są wciąż za mało

znane?”13

Warto wspomnieć jeszcze o rozmowach Heleny Zaworskiej z księdzem Janem

Twardowskim, które ułożyły się w biograficzną opowieść o życiu, wierze, poezji, kapłaństwie i

doświadczeniach życiowych księdza-poety i w ten sposób powstała książka Rozmowa z księdzem

Twardowskim14.

W danej pracy są wykorzystane zapisy wielu innych wywiadów, a także artykułów, dzieł

poświęconych przybliżeniu sylwetki księdza Twardowskiego. Zainteresowany Czytelnik

znajdzie je w zamykającym pracę wykazie wykorzystanej literatury.

Struktura pracy Dana praca magisterska zawiera wstęp, pięć rozdziałów oraz zakończenie.

Pierwszy rozdział – Osobliwości poetyki księdza Jana Twardowskiego – prezentuje w

wielkim skrócie ewolucję myśli, duchowości omawianego autora, jego skomplikowane, często

wręcz dramatyczne przeżycia, a co za tym idzie - najważniejsze etapy rozwoju jego poezji.

W rozdziale drugim – Obraz zwierząt domowych i hodowlanych - analizie poddany został

obraz przedstawicieli zwierząt domowych i hodowlanych, które najczęściej pojawiają się w

poezji Twardowskiego. Są to następujące zwierzęta: pies, koń, krowa, kot, świnia, królik. Jest to

najliczniejsza grupa zwierząt w poezji księdza Twardowskiego.

11 J. Twardowski, Autobiografia. Myśli nie tylko o sobie, t. 2, Kraków 2007. 12 Elementarz księdza Twardowskiego dla najmłodszego, średniaka i starszego, teksty wybrała i ułożyła A. Iwanowska, Kraków 2000. 13 H. Turkiewicz, Żebym nie zasłaniał sobą Ciebie, [w:] „Magazyn Wileński” 2005, nr 6, s. 33. 14 Zaworska H., Ks. Jan Twardowski, Rozmowa z księdzem Twardowskim, Kraków 2006.

9

Trzeci rozdział pracy – Obraz zwierząt leśnych – jest poświęcony wyeksponowaniu

najbardziej reprezentatywnych postaci fauny leśnej w twórczości księdza-poety. Są to takie

zwierzęta, jak: zając, jeleń, wiewiórka, jeż oraz wilk. Twardowski wykazał się wnikliwą

znajomością świata zwierząt. Dostrzegał najmniejsze szczegóły konkretnych osobników, nie

używał ogólników.

W czwartym rozdziale – Obraz zwierząt egzotycznych – została omówiona najmniej

liczna, ale dość istotna grupa zwierząt egzotycznych. Są to następujący przedstawiciele fauny:

słoń, małpa, lew i wielbłąd. Fakt stosunkowo rzadko pojawiających się przedstawicieli fauny

egzotycznej można tłumaczyć tym, że poeta miał częstszy kontakt z rodzimymi zwierzętami

Polski.

Piąty, ostatni rozdział – Obraz zwierząt Bożego Narodzenia oraz Wielkiej Nocy - jest

poświęcony obrazom zwierząt występujących w utworach o tematyce bożonarodzeniowej oraz

wielkanocnej. Są to zwierzęta reprezentatywne dla tematyki biblijnej, takie, jak: osioł, wół,

baranek.

W każdym rozdziale podejmowana jest też próba określenia funkcji obrazów zwierząt w

poezji Twardowskiego.

W zakończeniu zostały sformułowane wnioski, wypływające z dokonanych badań.

Całość zamyka wykaz wykorzystanej literatury.

10

ROZDZIAŁ I

OSOBLIWOŚCI POETYKI KS. JANA TWARDOWSKIEGO Dlaczego nie pisze się tak jak się mówi

Nie pisze się tak, jak się kocha Nie pisze się tak jak się cierpi Nie pisze się tak jak się milczy

Pisze się trochę tak, jak nie jest15

Bohdan Urbanowski w posłowiu do Wierszy wybranych Jana Twardowskiego napisał:

Gdyby żył kilkaset lat temu, miałby takie same kłopoty jak ów Giovanni Bernardone, co ogłosił

się bratem Franciszkiem. Zarzucono by mu herezję, infantylny stosunek do Boga, grożono by mu

stosem – a potem obwołano by świętym. Tym od poezji, od wynajdywania jej we wszystkim: w

gnieździe wrony, w kropli bursztynu, a nade wszystko w zwykłym ludzkim uśmiechu. Przeszedłby

do historii jako św. Jan od Biedronki16.

Dzisiaj nie możemy jeszcze Jana Twardowskiego nazwać świętym poetą, natomiast z

całą pewnością możemy nazwać go Wielkim poetą, jedną z najwybitniejszych osobowości

literackich, a także współtwórcą polskiej kultury XX wieku. Właśnie ta „wielkość” każdego

krytyka lub zwykłego miłośnika poezji Twardowskiego zmusza zadać sobie pytanie: kim jest ta

osoba, tak wierna augustiańskiej koncepcji świata, w którym wzajemnie przenikają się radość i

cierpienie? Dlaczego jego twórczość, w której napotykamy smutek, żal, a zaraz obok dziecięcy

zachwyt i radość, jest tak bliska czytelnikowi? Co pozwala poecie widzieć otoczenie w tak

unikalny i zaciekawiający sposób? Pytania te zadajemy, gdyż rozumiemy, że za każdą linijką

tekstu, za każdym zagadnieniem i problematyką jest człowiek.

Święty Tomasz z Akwinu, słynny filozof i teolog średniowiecza, cytując Arystotelesa,

mówił, że każdy człowiek przychodzący na świat jest „tabula rasa” (łac. „tablica wygładzona”) -

niezapisaną tablicą, na której świat, otoczenie, inni ludzie wpisują przeróżne doświadczenia i w

taki sposób formują osobowość17. Reflektując na poezję księdza Jana Twardowskiego

dostrzeżemy, że jego twórczość formowała się i dojrzewała wraz z autorem. Otaczający świat,

niezwykłe wydarzenia historyczne i przeżycia duchowe determinowały twórczość

Twardowskiego i sformowały styl poezji, który dzisiaj fascynuje wielu jej miłośników.

Ksiądz Jan Twardowski nigdy nie dążył do popularności, paradoksalnie natomiast był

najczęściej wydawanym i obecnie chyba najbardziej popularnym polskim poetą, odnowicielem

konwencji liryki religijnej. Skromność towarzyszyła mu od młodości i przeniknęła jak jego

osobowość, tak i twórczość. Pomimo wielu nagród w dziedzinie literatury niechętnie siebie 15 J. Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932-2006, opr. A. Iwanowska, Warszawa 2007, s. 554. Wszystkie następne cytaty wierszy pochodzą z danego tomu, stronica wskazana w tekście. 16 B. Urbanowski, Bóg uśmiecha się …, s. 261. 17 Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 11, Warszawa 1968, s. 359.

11

nazywał poetą18. Mówił o sobie, że nie jest poetą, lecz księdzem piszącym wiersze. Poezja

księdza Jana jest całkowicie niekomercyjna i autor przede wszystkim przemawia w swoich

wierszach nie do masy, ogółu, w zasadzie to nawet nie przemawia, jak wieszczowie

romantyzmu, a rozmawia z każdym człowiekiem bardzo osobiście, zyskując tym samym

szczególny, wręcz intymny kontakt z czytelnikiem. Ta intymność odsuwa od jego literackiego

dorobku katolicki instytucjonalizm, co czyni kapłana-poetę, z jednej strony, bliskim sercu

czytelnika, a z innej - prawdziwym autorytetem moralnym.

Ksiądz Jan Twardowski daje odbiorcy nie tylko możliwość refleksji nad zagadnieniem

moralnym czy doświadczeniem życiowym, „on daje mu samego siebie”19.

Pomimo wielkiej skromności księdza Jana Twardowskiego, wydawcy prześcigali się w

publikacji nowych antologii za jego życia, a po śmierci księdza, który pieczę nad swoją

twórczością i prawa autorskie pozostawił w spadku swemu wieloletniemu prawnemu

pełnomocnikowi – pani Aleksandrze Iwanowskiej, rozpętała się „wojna” o prawa autorskie na

jego poezję. Polskie media informowały, że pani Iwanowska „zakazuje publikacji wierszy ks.

Twardowskiego. Zakazała też, pod groźbą wysłania zawiadomienia do prokuratury,

wykonywania piosenek opartych na tekstach ks. Twardowskiego dwóm zespołom dziecięcym -

"Ychtis" z Katowic i "Są Gorsi" ze Śląska Opolskiego”20. Na stronach internetowych aż grzmi od

tytułów: „Ksiądz Twardowski zablokowany”, „Poezja ks. Twardowskiego zakazana dzieciom”,

„Wiersze ks. Twardowskiego mogą zniknąć z księgarń”, „Poezja pod kluczem”, „Spadkobierczyni

ograniczy dostęp do poezji księdza Twardowskiego”21. Praktyka pokazuje, że nakłady książek

księdza Twardowskiego (ponad 100 tys.!) są większe niż nakłady takich noblistów jak Czesław

Miłosz czy Wisława Szymborska, zainteresowanie wydawców świadczy o tym, że ksiądz-poeta

jest lubiany i czytany zarówno przez krytykę, jak i zwykłych odbiorców.

18 Ks. Twardowski jest laureatem wielu nagród i odznaczeń. Pierwszą z nich, Nagrodę im. Brata Alberta, za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki sakralnej, otrzymał w roku 1978. W 1980 roku poeta otrzymał nagrodę PEN-Clubu im. R. Gravesa za całokształt twórczości. Był nagrodzony Medalem im. J. Korczaka, otrzymał także nagrodę Nowojorskiej Fundacji im. A. Jurzykowskiego. W 1994 roku ks. Twardowski został laureatem nagrody literackiej im. W. Pietrzaka, przyznawanej przez Stowarzyszenie Civitas Christiana. W 1996 roku dzieci wyróżniły księdza Twardowskiego Orderem Uśmiechu, a grudziądzki Klub Inteligencji Katolickiej przyznał poecie nagrodę im. J. Pasierba. Ks. Jan Twardowski został też laureatem Nagrody Ministra Kultury i Sztuki za twórczość literacką (1997). W 1999 roku ks. Twardowski otrzymał tytuł "Poeta naszych czasów", przyznany po raz pierwszy przez czytelników miesięcznika "Poezja dzisiaj". KUL przyznał mu doktorat honoris causa, zaś Stowarzyszenie Wydawców Katolickich - nagrodę Feniksa. W 2000 roku ksiądz-poeta otrzymał IKARA (nagroda Sezonu Wydawniczo-Księgarskiego), a w 2001 roku został laureatem nagrody TOTUS, przyznawanej przez Fundację Dzieło Nowego Tysiąclecia i nazywanej "katolickim Noblem", a także laureatem Nagrody Wielkiej Fundacji Kultury. Patrz: http://www.kul.pl/oldbukul/wystawy/vita_mutatur/2006/twardowski/ks_jan_twardowski.htm 19 W. Smaszcz, Zaufałem drodze…, s. 357. 20 Patrz: Poloniści przeciw zakazowi publikowania dzieł ks. Twardowskiego, [w:] http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,4923029.html 21 Patrz: Rozmowa z Aleksandrą Iwanowską, edytorką twórczości ks. Jana Twardowskiego i spadkobierczynią, [w:] http://katowice.naszemiasto.pl/archiwum/1430046,rozmowa-z-aleksandra-iwanowska-edytorka-tworczosci-ks-jana,id,t.html

12

Dzisiaj poezja księdza Twardowskiego już „stała się własnością najszerszych kręgów

czytelniczych”22. Każda książka Twardowskiego szybko znajduje nabywców. Fragmenty jego

wierszy trafiają na tablice cmentarne, do nekrologów, do kalendarzyków. Ks. Jan Twardowski to

pierwszy poeta, którego wiersz trafił na billboardy. Mimo śmierci poety, poezja nie traci na

popularności, przykładem może być choćby ten fakt, że z okazji piątej rocznicy śmierci księdza

Twardowskiego, która przypadła 18 stycznia 2011 roku, na rynku ukazała się płyta CD pod

tytułem Pomiędzy światem a nami z wierszami księdza Twardowskiego i muzyką Jerzego

Cembrzyńskiego, a także z udziałem polskiego aktora Jerzego Zelnika.

Ulubione wiersze są cytowane ustnie i pisemnie przez miłośników poezji. Czytają a

nawet śpiewają go wszyscy: wierzący i niewierzący, dorośli i dzieci. Twórczość księdza Jana

Twardowskiego tak mocno trafia do serc ludzi różnego wieku i poglądów dlatego, że jest

przeniknięta głęboką refleksją, której podstawę stanowi nieproste i bardzo bogate doświadczenie

życiowe autora. Twardowski jest szeroko znany ze swej skromności i prostoty, pokornego

franciszkańskiego spojrzenia na świat, unikalnego dziecięcego humoru, który bawi wielu

dorosłych. Jest też znany z głębokich refleksji, zbudowanych na niezachwianej wierze, co jest

bardzo potrzebne dzisiejszemu człowiekowi, żyjącemu w świecie konsumizmu.

Niewiele jednak wiemy o tym, jakie życiowe doświadczenia sformowały poezję księdza

Jana Twardowskiego. Jakie wątpliwości, przeżycia i cierpienia określały styl i treść jego

wierszy. Przyjrzyjmy się teraz w skrócie ewolucji duchowości i myśli poety. W dorobku poety

można wyróżnić kilka faz twórczości23, które będą w skrócie przypomniane w kolejnych trzech

podrozdziałach danej pracy.

1. POEZJA MŁODZIEŃCZA

Pierwszy okres twórczości Jana Twardowskiego – poezja młodzieńcza - trwał od 1932

do 1937 roku. Są to lata międzywojenne. Możemy zauważyć, jak otaczająca młodego poetę

niestabilna sytuacja geopolityczna i trudna psychologiczna atmosfera determinowały także jego

rozważania i twórczość. Jest to czas młodzieńczego niepokoju, zadumy, różnych emocji,

poszukiwań sensu życia. Wiersze z tych lat (zadebiutował w międzyszkolnym piśmie literackim

„Kuźnia Młodych”) są smutne, znajdziemy w nich żal i zagubienie młodego człowieka24,

przykładem może być wiersz Skarga:

22 W. Smaszcz, Zaufałem drodze…, s. 355. 23 Wszystkie okresy twórczości poety, przypomniane w tym rozdziale, są przedmiotem artykułu prof. J. Puzyniny Poezja księdza Twardowskiego na fali czasu, [w:] J. Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze wybrane 1932 – 2006, opr. A. Iwanowska, Warszawa 2007, s. 1135 – 1156. 24 Jak zauważa J. Puzynina, „w ogromnej większości wierszy Jana Twardowskiego podmiot wiersza utożsamia się z samym poetą”, tamże, s. 1138.

13

Niech rozpacz się obudzi na ściętych bólem wargach,

niech idzie między ludzi żebracza, licha skarga.

(…) (s. 9)

Podobną refleksję zawiera wiersz o incipicie O dziwna moja tęsknoto:

O dziwna moja tęsknoto – gdzie jesteś w rozkwitłych ulewach - zmęczony, spłakany i biedny nieznaną błąkam się drogą –

(…) (s. 15)

Młody Twardowski fascynował się poezją i wiele czasu spędzał nie tylko tworząc, ale

także czytając dzieła innych współczesnych mu poetów. Bardzo cenił poezję Czechowicza:

„Lubiłem jego wiersze, podobało mi się w nich wyjście poza miasto, jakaś sielankowość (…)

kontakt z przyrodą, „siano pachnące snem”… Tam rzeczywistość i sen przenikały się”25.

Pierwszy tomik wierszy Jana Twardowskiego, wydany w 1937 roku w Warszawie,

zatytułowany Powrót Andersena, był bardzo „czechowiczowski”. W tym debiutanckim tomiku

pojawiają się motywy codzienności, przyrody, jednak, jak i u lidera lubelskiej awangardy, jest to

„codzienność zaczarowana”, jeszcze brakuje tak lubianej i cenionej przez krytyków i

czytelników prostoty, jej miejsce zajmuje symbolika, niełatwa w odbiorze metaforyka, charakter

wizyjno-oniryczny, w którym zaciera się granica między rzeczywistością a snem. Bardzo

reprezentatywny pod tym względem jest wiersz O braciach, którzy pytali się samych siebie:

wyszli bracia - wiatr we włosach - co za czas w oczach gwiazdy i drzewa na spodzie -

pochyleni zanurzeni po pas brodzą w nocy czerwcowej jak w wodzie

zatrzaśnięte na krzyż okiennice nieskoszony jeszcze zapach łąk i już płoną pozrywane księżyce

w białych lampach zamkniętych rąk (…)

W tym wierszu o zdziwionych sobą braciach miesza się jawa ze snem, realność z

nierealnością. Pojawiający się w następnych zwrotkach dialog wewnętrzny mówi o rozdwojeniu

duchowym, pojawia się charakterystyczny dla poezji Leśmiana i Czechowicza motyw

zdziwienia samym sobą, niepewnej tożsamości, zwielokrotnienia ról, rozważania nad

problemami egzystencji:

czy to życie jest czy tylko sen pomyśl pierwszy potem ja pomyślę

(…) 25 H. Zaworska, Ks. J. Twardowski, Rozmowa z księdzem Twardowskim, Kraków 2006, s. 45.

14

mamy umrzeć czy żyć dalej może wiesz rozważ pierwszy potem ja rozważę

(…) a z miłością czy nie jest czy jest

powiedz pierwszy ty z kochania słyniesz (…)

wędrowali tak pewnego dnia wędrowali tak w głębokie sny

pierwszym bratem chyba byłem ja drugim bratem pewnie byłeś ty

(s. 39)

Możemy zauważyć, że przestrzeń pomiędzy poetyką awangardową a franciszkańską czy

staffowską jest w tym okresie ogromna. Zacznie się ona zmieniać na rzecz prostoty,

nieoperującej głęboką metaforyką, niesięgającej po skomplikowane środki poetyckie w

następnych dziesięcioleciach.

Bardzo mało w tym okresie twórczości jest motywów zwierzęcych26. Zwierzęta nie są

głównymi bohaterami wierszy, jak to często będzie w późniejszych utworach poety. Pojawiają

się one głównie w metaforach, jak, na przykład: „jeszcze droga w czarnych smugach koni” (s.

33), w utworze Powrót Andersena pojawia się: „nocy czarnej szeleszczący bąk”(s. 45), a w

Wierszu do małej dziewczynki ukazują się: „konie w obręczach snów” (s. 31).

Krytycy literaccy, analizujący wiersze wydane w okresie młodzieńczym, zauważają, że

pomimo młodego wieku Jan Twardowski odznaczał się wielką wyobraźnią i jako poeta posiadał

ogromny potencjał: „Metafory tej uczniowskiej, niespodziewanie dojrzałej poezji (…) zwracają

uwagę śmiałością i siłą wyobraźni. Służą one liryce sytuacyjnej, umieszczonej w świecie

przyrody i mieszkalnego wnętrza, poszukującej prawd głęboko ukrytych, rozpiętej między

samotnością i potrzebą wspólnoty, zamyślonej, z częstymi zwrotami w drugiej osobie do siebie

samego, do kogoś bliskiego lub do słuchaczy”27.

Bóg w tym okresie zajmuje jeszcze nieokreślone miejsce w życiu poety, w twórczości

pojawia się On kilkakrotnie i jest to Bóg jakby ukryty, którego poeta szuka. W liryku Człowiek

czytamy:

Nocą klękasz i znaleźć chcesz Boga potem w oczach strach nosisz i łzy -

na dalekich, rozstajnych gdzieś drogach ktoś się zbłąkał i płacze jak ty.

(…) Nikt nie szuka cię dłońmi dobrymi, nikt nie mówi, czy dobrze, czy źle,

tylko ziemia z grobami starymi o twej ciszy słyszała i wie.

26 Zaledwie sześć razy pojawiają się nazwy zwierząt. Są to: koń (3), świnka morska (1), osa (1) i bąk (1). 27 A. Lam, Wiersze Jana Twardowskiego z lat 1932-1959, [w:] „Pobocza”, marzec 2007, nr 1(27), [w:] http://pobocza.pl/pob27/al_o_jt.html

15

(s. 14)

Analizując twórczość lat młodzieńczych Jana Twardowskiego zauważymy, że tak

charakterystyczne dla późniejszego dorobku religijne elementy w tym okresie jeszcze tylko

wzrastają wraz z kapłańskim powołaniem autora.

2. WIERSZE OKRESU SEMINARYJNEGO

Kolejny okres poetycki – okres seminaryjny, który obejmuje lata 1943 – 1947, Jan

Twardowski rozpoczyna po dłuższej przerwie w twórczości28. W okresie wojny Twardowski był

żołnierzem Armii Krajowej i uczestnikiem Powstania Warszawskiego (1944). W 1947 roku

ukończył przerwane przez wojnę studia polonistyczne. Część wierszy tego okresu dotyczy

Powstania Warszawskiego (np. Piosenka o Powstaniu, O spacerze po Cmentarzu Wojskowym).

Wiersze te wyrażają żal, smutek, poeta łączy się z ofiarą życia powstańców i męczenników:

Że też wtedy beze mnie przewracali się w hełmie

lecąc twarzą bledziutką na bruk (…)

Świecę lampkę rękoma obiema Gdzie pod hełmem dawnych oczu już nie ma.

(s. 79)

Lata wojny były przede wszystkim czasem dojrzewania Twardowskiego do podjęcia

najważniejszej decyzji. Mocne doświadczenia, towarzyszący im ból, ciężkie poczucie, że tylu

ludzi zginęło, a on żyje, mocno tkwiący syndrom ocalenia z pewnością współuczestniczyły w

podjęciu decyzji, aby pójść za głosem powołania. Przeżycia wojenne zwracają młodego

człowieka na drogę prowadzącą ku Chrystusowi – zaraz po Powstaniu kieruje się do seminarium

w Czubinie, które po roku przenosi się do Warszawy. Przyjęcie powołania kapłańskiego

odegrało decydującą rolę w ewolucji artystycznej poety, dlatego w twórczości tego okresu, obok

myśli o Powstaniu, znajdziemy nowe spojrzenie na świat młodego kleryka, który odkrył

prawdziwe cnoty życiowe, szczególnie wyrażone w wierszach: „Wierność. – Koniecznie

wierność”: ojcu, siostrom, Bogu, wodzowi, także „Miłość. Koniecznie miłość” do Matki Bożej,

do dzieci, do kościoła, do świąt i tradycji („Do choinki aż do sufitu gdy na stole przy lampie

babcine nożyczki kroją brody monarchom, pastuszkom trzewiczki”) i nie mniej ważne – „Cieszyć

się każdym szczęściem modlić się z każdą różą” (s. 61-62).

W latach nauki w seminarium warszawskim, snując trudne refleksje egzystencjalne, Jan

Twardowski mimo wszystko nie zaprzestał pisania wierszy, tylko oparł się o wiarę, która

28 W latach 1938 – 1942 zauważa się dłuższa przerwa w publikowaniu. Brakuje dowodów aktywności poetyckiej Jana Twardowskiego. Patrz: J. Puzynina, Poezja…, s. 1139.

16

pomogła młodemu alumnowi nie załamać się jako osobie i poecie. W tych latach zmienia się

spojrzenie Twardowskiego na świat, a tym samym i na poezję. Pojawia się już codzienność nie

„zaczarowana”, a bardziej rzeczywista i szczegółowa. Duchowe doświadczenia pozwalają

młodemu poecie zrozumieć siebie i otaczającą go sytuację jako coś potrzebnego. Poeta staje się

rzecznikiem idei pogodzenia się z rzeczywistością i przeszłością oraz znalezienia w nich

własnego miejsca i celu. W wierszu o incipicie Wszystko potrzebne było, stosując paralelizmy,

częste w jego twórczości, twierdzi:

Wszystko potrzebne było – i rozstanie, młodość wesoła, zwątpienia i trud,

i nawrócenie nagłe i powstanie i okupacja i dziurawy but.

(…)

W następnych wersach dostrzegamy pokorę, poddanie się woli „Twej świętej”:

Wszystko potrzebne było – nim zaśniemy woli Twej świętej ucałuję ślad

a jeśli umrzeć karzesz – to umrzemy – kwiatu zapragniesz – przyniesiemy kwiat.

(…) (s. 55)

Młody seminarzysta traktuje wszystkie swe doświadczenia – dzieciństwo, lata

szkolne, niespełnione miłości do dziewczyn, wojnę, powstanie, okupację – jako drogę do Boga

poprzez kapłaństwo. W tym okresie rodzi się szczególna miłość i uwielbienie do Matki Bożej i

jej „broni” - różańca. Jakby się obawiając swojej słabości, pisze w Różańcu:

A jeśli wojna nowa, a jeśli się zasmucę jak dziecko zapłakane w różaniec swój powrócę.

(…) A jeśli wojna nowa, a jeśli niepokoje…

O rzewne, o tajemne paciorki czarne moje, to na nich troski moje, radości ukochania,

(…) (s. 52)

W wierszach tego okresu możemy zauważyć pojawiające się u Twardowskiego

pierwsze odblaski humoru, który w twórczości będzie bardziej rozwinięty, a tym samym

popularny i mile przyjmowany przez miłośników poezji, na przykład: „(…) niech was wszyscy

diabli żeście tak na prom spadli - a one tylko: - pić (s. 66). Potoczność języka Jana

Twardowskiego zajmuje miejsce nastrojowości, a więc i śmiałej metaforyki, animizacji. W tym

też okresie, w Modlitwie do świętego Jana, prosi ksiądz-poeta, by go nazwano „Janem od

Biedronki”:

Święty Janie od Krzyża, kiedy pełnia lata i derkacz się odezwał, głuchy odgłos łąki,

owieczka z dzwonkiem beczy, przepiórka szeleści,

17

rzuć mi malwę i nazwij Janem od Biedronki. (s. 70)

W okresie seminaryjnym, jak również w omówionym już okresie młodzieńczym, w

poezji Twardowskiego jest bardzo mało motywów zwierzęcych29. Bardzo nieliczne z nich służą

wspomnieniom: „psa braliśmy i strzelby naboje sypiąc do łódki” (s. 77) albo: „wiejska parafio

moja, pocieszny Żbikowie kto twe kaczki wychwali (…) pomidory na oknach, buty, psie

łańcuchy” (s. 63), opisom lata na wsi: „(…) kiedy pełnia lata (…) owieczka z dzwonkiem beczy„

(s. 70), przybliżeniu nastroju świątecznego: „a święta lecą ku nam sanną w cztery konie” (s. 69).

3. TWÓRCZOŚC KAPŁAŃSKA

Trzeci okres twórczości Jana od Biedronki – twórczość kapłańska – można

uważać, że się rozpoczął już 4 lipca 1948 roku, kiedy to diakon Jan Twardowski przyjął

święcenia kapłańskie. Ten najważniejszy bodajże dzień w jego życiu, który pomógł

Twardowskiemu zupełnie inaczej spojrzeć na siebie, w przyszłości mocno zdeterminuje całą

jego poezję. Świeżo wyświęcony trzydziestotrzyletni ksiądz w swej twórczości będzie dzielił się

swoją hierarchią wartości, opartą, oczywiście, na Piśmie Świętym i zawierzaniu się Boskiej woli.

W tym czasie powstanie cykl wierszy Nad starą Biblią. Tworzywem poetyckim Jana

Twardowskiego w okresie kapłaństwa będą myśli na temat Boga, życia i najważniejszych spraw

ludzkich. Ksiądz-poeta zwierza się z własnych pragnień i słabości, rozważa duchową wieź z

umarłymi kolegami. Charakterystycznym przykładem poezji pierwszych kilku lat kapłaństwa

jest wiersz Prymicja, w którym przewija się motyw duchowej wspólnoty z umarłymi kolegami:

O wiersze smutne moje, w tym stroju pełnym haftu przed krzyżem Pańskim stoję

Jurkowi na Powązkach wojskowa dźwięczy sława,

a mnie tasiemka alby zakwitła u rękawa

O Jezu potłuczony, z tą szramą i tą różą, na chłopców spójrz z Powiśla, co do mszy przy mnie służą

Niech jednym choć oddechem westchnienie mi powierzą

czupurnych rówieśników co pod gruzami leżą (s. 81)

W tym wierszu, rozważając tajemnice życia i śmierci, Twardowski porównuje

rówieśnicze biografie. Przyjaciele, którzy zginęli, poświęcili swe życie Ojczyźnie, on natomiast

poświęca je Bogu. Oddanie własnego życia w Boskie ręce nie dawało mu się łatwo, nowy etap w

jego życiu przyniósł nowe wyzwania. Samotnik, nieśmiały z natury, Jan nagle wychodzi do 29 Dziewięć razy pojawiają się nazwy zwierząt: pies (2), wilk (1), koń (1), owca (1), świnka morska (1) i ćma (3).

18

ludzi. Kapłaństwo tego wymaga i uczy. Jako duszpasterz zaczyna rozumieć znaczenie Słowa

Bożego i zastanawia się nad sposobami głoszenia Dobrej Nowiny. Sam Jan Twardowski

wspomina o trudnościach pierwszych lat kapłaństwa: „(…) na początku mego kapłaństwa

przeżywałem naprawdę ciężkie chwile, to było moje główne cierpienie. Bałem się nawet, że mnie

wyrzucą, bo słabłem przy ołtarzu, uginały się pode mną nogi, drżały ręce”30. Te lęki, niemożność

sprostania największemu przeżyciu odzwierciedlają się w wierszach. W jednym z najbardziej

znanych utworów Twardowskiego, wierszu o incipicie Własnego kapłaństwa się boję, czytamy:

Własnego kapłaństwa się boję, własnego kapłaństwa się lękam

i przed kapłaństwem w proch padam,

i przed kapłaństwem klękam (…)

(s. 82)

Jako młody kapłan Jan Twardowski nabierał doświadczenia w małej parafii w

Żbikowie pod Warszawą, gdzie jako wikariusz zajmował się też nauczaniem dzieci

niepełnosprawnych w Państwowej Szkole Specjalnej. Ten czas pastoracyjnej praktyki miał

ogromny wpływ nie tylko na mądrość kapłańską, ale i na twórczość. Praca z dziećmi specjalnej

troski zaowocowała prostotą sformułowań, potocznością, zaskakującymi skojarzeniami. Obcując

ze swoimi wychowankami, wśród których były dzieci niewidome, głuche, spóźnione w rozwoju,

odwołuje się do uczuć najprostszych, ukazuje bogactwo kryjące się w szczegółach dnia

codziennego, radość istnienia nawet w takiej formie, jaka spotkała chore dzieci. Stąd właśnie

bierze się zdolność dydaktyczna nauczyciela-poety: przekładać problemy abstrakcyjne na język

zrozumiały dziecku. Dlatego też w wierszach księdza Jana Twardowskiego występują nie tyle

zwierzęta, ptaki, ryby, drzewa, ile długi jamnik, wiewiórka, ważka, pstrąg, jesion itp. Nawet

śmierć straciła swoją siłę. Młody ksiądz pisze o przemijaniu, o śmierci już inaczej niż w okresie

młodzieńczym. Wówczas rozmyślaniom na te tematy towarzyszył niepokój, lęk o przyszłość,

teraz Twardowski mówi o śmierci ze spokojem, równowagą, nawet z humorem:

(…) Pisząc swe wielkie dzieło, pomyśl na początku,

Jak zęby wyrastają ryczącemu lwiątku.

Lecz po tym chwila długa lub krótka jak tchnienie – Ciebie, lwiątka i dzieła przytłumi milczenie.

(s. 93)

Żbików, peryferyjna dzielnica Pruszkowa, w którym Jan od Biedronki w tym okresie

spędzał najwięcej czasu oraz doświadczenia z dziecięcych dni, spędzonych na wakacjach u

wujostwa w wiejskim dworku w Druhowie, wniosły do poezji Twardowskiego odzwierciedlenie

30 H. Zaworska, Ks. J. Twardowski, Rozmowa…, s. 71.

19

fascynacji przyrodą, która towarzyszyła Twardowskiemu, podobnie jak i Czesławowi

Miłoszowi, od samego dzieciństwa. Sam Jan Twardowski we wstępie do Poezji wybranych z

1979 roku wyzna miłość do przyrody i otaczającego go świata: „Świat dany nam jest w sposób

rzeczywisty, a nie tylko wyobraźniowy. Nie istnieje jako pomyślenie, czy poetycka rzecz. Jest

zbiorem rzeczy egzystujących. I dlatego lubię nazywać po imieniu drzewa, kwiaty, kamienie.

Daleki jestem od operowania, tak powszechnego dziś, znakami: ptak, zwierzę, ryba, liść, kwiat.

Widzę bowiem dzięcioła, kosa, bociana, słonia, pstrąga, ślaz, borsuka, wrotycz, makolągwę. (...)

Zachwyca mnie otaczający nas świat, jego kolor, dźwięk, zapach, różnorodność. Wracam do

starego Linneusza, który nazywał po imieniu zwierzęta, ptaki, rośliny. (...) Kiedy się mówi tyle o

człowieku, o różnie pojmowanym humanizmie - widzę urok szpaka, wilgi, dzikiego królika,

szorstkowłosego wyżła…”31.

W poezji księdza Jana nie znajdziemy dzieci idących na placyki zabaw czy na spacer do

parku. Za to są „chłopcy z językami czarnymi od jagód” (s. 180) albo chłopiec, „który biega po

lesie za sójką” (s. 477). Człowiek i przyroda są zawsze blisko w wierszach poety. Dzisiaj

szczególnie lubiany przez krytyków nurt franciszkanizmu ciągle towarzyszy twórczości Jana

Twardowskiego32.

Lata fascynacji przyrodą, życiem i otaczającym światem nigdy nie minęły. Prosta

forma poetycka, wyliczenie, przeciwieństwa, zaskakujące puenty, duże poczucie humoru z

czasem będą tylko doskonalsze i nabiorą jeszcze większego piękna. Jednak lata 1967 – 1973

przyniosły nowe wyzwanie dla księdza–poety. Wiersze tych lat to utwory osoby, pytającej o

wiarę, szukającej jej, a nawet wątpiącej. Na przykład, wiersz pod tytułem Jak długo informuje o

kłopotach z wiarą, która jest niewidzialna, którą niemożliwie udowodnić:

Jak długo wierzyć nie rozumieć jak długo jeszcze wierzyć nie wiedzieć

ciemno jak pod bukiem o gładkiej korze pokaż się choć na chwilę w kościele - rozebranym do naga ze świecidełek

jak święci co nie mają niczego do ukrywania jak w promieniu miłości promień przyjaźni

podaj ręce którymi odwiedzałeś ani za późno ani za daleko

nie daj nam tak długo wierzyć (s. 354)

Natomiast wiersze końca lat siedemdziesiątych i późniejsze – ponownie

wychwalają wiarę, która oparta jest na doświadczeniu Boga przez księdza: „(…) ja całe życie

mam poczucie, że Boga widzę, że z Nim obcuję (…) Mam pewność, że On uczestniczy w moim

losie i nic mi tej wewnętrznej świadomości nie odbierze. (…) Nie widziałem Boga oczami, ale

31J. Twardowski, Od autora, [w:] tenże, Poezje wybrane, Warszawa 1979, s. 6 – 7. 32 Por. W. Smaszcz, J. Puzynina, H. Zaworska i in.

20

dostrzegam Jego działanie w tym, co ze mną się dzieje”33. Te osobiste doświadczenia pomogły

kapłanowi całkiem inaczej odbierać ludzi wątpiących w istnienie Boga. Zawsze spokojnie i z

szacunkiem odnosił się do deklarujących niewiarę. Często w poezji widzi przede wszystkim

samego człowieka: „nie sądź przedwcześnie nikogo” (10, s. 324). Kapłan-poeta ma dar

przekazywania głębokich wartości religijnych, nie narzucając ich w apelach, kazaniach czy

prośbach, on po prostu dzieli się swoimi wierszami-modlitwami z czytelnikiem. Dlatego nie

doszukamy się „umoralniających” kazań w tej przepełnionej wielką prostotą, a zarazem

mądrością poezji. W dowód tego poeta-duchowny zwraca się do swego niewierzącego

rozmówcy: "nie przyszedłem pana nawracać” w jednym z bodaj najbardziej znanych utworów

Wyjaśnienie:

Nie przyszedłem pana nawracać zresztą wyleciały mi z głowy wszystkie mądre kazania

jestem od dawna obdarty z błyszczenia jak bohater w zwolnionym tempie

nie będę panu wiercić dziury w brzuchu (…)

po prostu usiądę przy panu i zwierzę swój sekret

że ja, ksiądz wierzę Panu Bogu jak dziecko

(s. 295)

Wiersz ten ukazuje pokorną postawę księdza-poety wobec innego człowieka.

Pokora ta najpełniej oddaje niezwykłą wymowę utworu i najprostszą drogą trafia do serca

odbiorcy.

Własne przeżycia wiary pozwalają Janowi Twardowskiemu kierować mocne i

bardzo optymistyczne wersety nawet do ludzi, których inni potrafią wypchnąć poza granice

kościoła jako beznadziejnych, niewierzących. W wierszu O wierze poeta pisze, że „trzeba tracić

wiarę (…) żeby odnaleźć tę jedyną (…) tę która jest po prostu spotkaniem po ciemku (…)

prawdziwą wiarę bo całkiem nie do wiary” (s. 372).

Poetyckie refleksje nad relacjami pomiędzy ludźmi i głębokie rozważania

tajemnicy transcendencji Bożej, przybliżającej się do człowieka, przenikają twórczość całego

okresu kapłaństwa.

W dalszej twórczości najbardziej wyodrębnia się okres ostatniego dwudziestolecia

życia kapłana-poety: przeważają krótkie, sentencjonalne wiersze, w których dużo humoru.

Przykładem tych krótkich wierszy może być dwuwersowy utwór Żale syna marnotrawnego,

który nawiązuje do znanej przypowieści biblijnej34:

33 H. Zaworska, Ks. J. Twardowski, Rozmowa…, s. 49. 34 Por. Łk. 15,11-32.

21

Moja wina, moje winy, obskubały mnie dziewczyny.

(s. 1017) Albo również dwuwersowy sentencjonalny wiersz Dziś:

Mówi się do jutra, a umiera dziś.

(s. 1106) W podobnym tonie napisane są wiersze ukazujące słabostki, nawet grzechy księdza:

Niestały niezgrabny jak mamut na balu

staromodny grzeszny

tylko śmiech uratuje żebym nie był śmieszny

(s. 896)

Twórczość w tym okresie uświęca także to, co świeckie i co zwyczajne, dlatego

znajdziemy wiele drobnych wierszyków o tematyce świeckiej, na przykład:

A a a serca dwa jęczą piszczą obydwa.

(s. 1016) albo:

Uspokój serce idiotę Co chce wciąż tam i z powrotem.

(s. 1002) Te ostatnie kilkadziesiąt lat twórczości zrodziły dojrzałą i całkowicie unikalną poezję.

Jak pięknie zauważa Bohdan Urbanowski: „Jeżeli nad młodzieńczym okresem twórczości unosił

się cień Czechowicza, jeśli późniejszym wierszom Twardowskiego patronował z oddali Liebert,

to zbiorowi „Znaki ufności” patronuje głównie sam Jan Twardowski”35. Ta unikalność

twórczości – paradoksalnie – rodzi się z prostoty. W ostatnich latach, już jako dojrzały kapłan i

poeta, ksiądz Jan w wierszach nie operuje głęboką metaforyką, nie sięga po skomplikowane

środki poetyckie, prostota jest tu sposobem opisywania świata oraz tematów związanych z

miłością, przyjaźnią, bliskością, radością życia, pogodą ducha, koniecznością pogodzenia się z

nieuchronnością śmierci. Sam autor z humorem zauważa: „Zdarzało się, że omawiając moje

wiersze pisano o dialektyce, antynomiach, Pascalu, Heraklicie, Heglu, koegzystujących realiach.

Przeraziłem się. Otworzyłem tom moich wierszy i natrafiłem na takie teksty: „polna myszka

siedzi sobie, konfesjonał ząbkiem skrobie”, „kto bibułę buchnie, temu łapa spuchnie”, „siostra

Konsolata, bo kąsa i lata”(…) - i uspokoiłem się”36.

Proste wiersze potrafiły dotrzeć do serc i umysłów wielu czytelników. Taka

perswazyjność wierszy polega, po pierwsze, na autentycznych przeżyciach poety oraz na 35 B. Urbanowski, Bóg uśmiecha się…, s. 271. 36 Elementarz…, s. 220.

22

umiejętności używania najzwyklejszych, często potocznych słów, uchylenia rąbka tajemnicy

świata niewidzialnego, a także na zdolności wartościująco opisać świat, tym samym dyskretnie

wskazując piękną drogę życiową, którą czytelnik może pójść. Wypracowana prostota oraz

znakomite opanowanie warsztatu sprawiają, że poezja księdza Jana od Biedronki jest niezwykle

popularna, ma właściwości wręcz terapeutyczne. Może czytelnikowi podarować chwilę

wytchnienia, może utwierdzić go w przekonaniu, iż jest potrzebny światu. Ta liryka niesie

nadzieję i przywraca człowiekowi jego wartość. Jak można zauważyć, wiersze księdza Jana

Twardowskiego tylko z pozoru są łatwe i nieskomplikowane. W rzeczywistości Twardowski to

poeta, który dzieli się swoim najcenniejszym doświadczeniem – doświadczeniem obecności

Boga, miłości Boga do człowieka, tak wielkiej, że nie sposób tego wyrazić inaczej jak tylko

prostymi „dziecięcymi” słowami. Bardzo trafnie to ujął Andrzej Lam: „Kiedy autentyczności

doznania zagraża fałszywy patos, kicz lub pusty ceremoniał, na co szczególnie narażone są

zarówno uczucia patriotyczne i religijne, jak ideologiczny prozelityzm - epifanią prawdy staje się

rewaloryzowana zwyczajność. Dochodzi do tego indywidualne nastrojenie mowy, brzmienie

niełatwe do obiektywizującego opisu, ale słyszalne zarówno dla badacza, jak dla zwykłego

czytelnika”37.

Sam autor, będąc już znanym i popularnym poetą, zawsze cieszył się nie tyle z wartości

literackiej swojej twórczości, ile z korzyści, którą niosą jego wiersze: „Ważne jest dla mnie, że

poprzez swoje wiersze dotarłem do pewnych osób, do których z pewnością nigdy w życiu bym nie

trafił. Dzięki pisaniu poznałem mnóstwo ludzi, z którymi nigdy bym się nie spotkał nie

zaprzyjaźnił. Byłoby to pewnie niemożliwe, gdybym mówił tylko językiem "kościelnym" (...) Dla

mnie pisanie wierszy to przede wszystkim szukanie przyjaciela, nawiązywanie kontaktu z drugim

człowiekiem (...) Myślę też, że więcej ludzi pozyskałem sobie wierszami niż kazaniami. Język

wiersza jest intymniejszy mówi o przeżyciach, uczuciach, wzruszeniach. Dlatego wiersze są dla

ludzi wrażliwych, których nie można lekceważyć (...) Poezja kształtuje i budzi (...) Moje wiersze

pogodnie patrzą na świat, chwalą Pana Boga, mówią o miłości, nadziei. Wyrażają ludzkie

uczucia, które są bliskie wszystkim”38.

4. PODSUMOWANIE

Tematyka utworów księdza Jana Twardowskiego jest niezwykle bogata i różnorodna.

Koncentruje się wokół najważniejszych spraw człowieka. Poeta stara się pokazać złożoność

37 A. Lam, Wiersze Jana Twardowskiego... 38 M. Kindziuk, Zgoda na świat. Z ks. Janem Twardowskim rozmawia Milena Kindziuk, Kraków 2001, s. 112.

23

życiowych sytuacji. Podsumowując dany rozdział warto zaakcentować najczęściej spotykane

motywy w poezji księdza-poety.

Wystarczy przeczytać kilka utworów Twardowskiego, żeby zauważyć, że na

pierwszy plan wysuwa się afirmacja świata stworzonego przez Boga i akceptujący stosunek do

całej egzystencji. Idea radosnej franciszkańskiej wiary, której zwolennikiem jest poeta,

niezwykle zbliża go do czytelników. Franciszkańska postawa (przypomnijmy słowa B.

Urbanowskiego: „Gdyby żył kilkaset lat temu, miałby takie same kłopoty jak ów Giovanni

Bernardone, co ogłosił się bratem Franciszkiem”39) sprawia, że wiersze Twardowskiego

wywodzą się z pochwały istnienia w drobnych, często uważanych za nieistotne, szczegółach.

Wiersze jego bardzo często mają charakter modlitwy. Ksiądz-poeta posuwa się jeszcze dalej –

sprawia, że w jego liryce - liryce kapłańskiej - sam Bóg zstępuje do tych codziennych

drobiazgów i nadaje im szczególne znaczenie. Twardowski dziwi się i zachęca każdego

zachwycić się i zadziwić „mądrą niedoskonałością, przypadkiem starannie przygotowanym” (s.

353) oraz „że Bóg jest jeden i nigdy samotny” (s. 603).

W wierszu Wyjaśnienie ksiadz-poeta wyznaje: „Ja, ksiądz wierzę Panu Bogu jak

Dziecko” (s. 295). Ta postawa wobec Boga, przeniknięta duchem dziecięctwa, jakże rzadka u

ludzi dorosłych, nadaje szczególny charakter twórczości Twardowskiego. Bardzo często

odbiorcami twórczości autora Zeszytu w kratkę, Patyki i patyczki, Na osiołku są właśnie dzieci.

Wyznaje: „Fascynuje mnie dziecięcy sposób patrzenia. Dziecko jest pełne ufności do świata. Ma

bowiem jasną świadomość, że istnieje ktoś większy i mocniejszy od niego. To bardzo piękne

zachować dziecięcą ufność przez całe życie. (...) dzieci zwracają uwagę na szczegóły, uczą

logicznie myśleć, zadają ciekawe pytania. (...) dziecko zdolne jest do zauważania tego co

najprostsze. Uczy jak dostrzegać dobro na świecie”40. To, co bardzo wyraźnie cechuje świat

dziecka, to nadzieja i zaufanie. Jan Twardowski pojął tę ważną prawdę, dlatego naśladował

dzieci, od nich właśnie uczył się owej ufności do świata. Podobnie jak dla dziecka, wszystko jest

nowe, interesujące, tak i w twórczości Twardowskiego, widoczne jest zaciekawienie i

zadziwienie otaczającym światem stworzonym przez Boga. Podmiot liryczny w wierszach Jana

od Biedronki jest człowiekiem, którego zadziwione oczy kontemplują otaczający świat, a więc:

śnieg czy deszcz, wycieczkę do lasu, pierwsze spotkanie z mrówką czy biedronką, a także

spotkanie człowieka z człowiekiem czy człowieka z Bogiem…

Religii i całej twórczości religijnej zazwyczaj nie kojarzy się z humorem.

Twardowski próbuje tę sytuację „naprawić”, jakby idąc za myślą Ignacego Krasickiego, który w

Monachomachii pisał:

39 Patrz przypis 1. 40 M. Kindziuk, Zgoda na świat…, s. 17.

24

I śmiech niekiedy może być nauką, Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa;

I żart dowcipną przyprawiony sztuką Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa;

(…)41

Właśnie oryginalna, piękna twórczość księdza Twardowskiego, pełna humoru,

paradoksów, wydaje się trafiać do szerokiego kręgu odbiorców, którzy w poezji księdza

Twardowskiego napotykają szczególny kult prostoty. Sam poeta pisze w Elementarzu: „lubię

humor jako jeden z paradoksów, sposób zaskoczenia, a jednocześnie wyraz pokory. Broni przed

patosem, który jest zawsze zarozumiałością – wspinaniem się na koturny”42. Odbiorca w tej

prostocie znajduje swój świat, odnajduje siebie. Jan Paweł II niejednokrotnie wyznawał, że czyta

dzieła księdza Twardowskiego. Dodał nawet, że „nie jest źle z Kościołem w Polsce, skoro potrafi

zdobyć się na takie żarty43”, a żart, jak zauważa Waldemar Smaszcz, to paradoksalnie „o wiele

poważniejsza sprawa niż liryka”44.

Twardowski, podkreślając w swych wierszach wartość prostoty słów, sprawia, że

to, co przeżywamy jako mało ważne, banalne, przypadkowe, w jego twórczości nabiera

znaczenia, okazuje się nieść nadprzyrodzony sens. Ponadczasowa, uniwersalna prawda, bijąca z

liryki kapłana-poety, wskazuje człowiekowi drogę do osiągnięcia wewnętrznego bogactwa,

stanowiąc zarazem źródło refleksji nad istotą bytu ludzkiego. Podkreślić należy, że Twardowski

afirmował nie utopijny, lecz rzeczywisty świat z jego codziennością. Jako ksiądz, słuchając

spowiedzi, był świadomy ludzkiej grzeszności, ludzkiej słabości, nietrwałości, był świadomy

także ludzkiego bólu, tak fizycznego, jak i duchowego. Jednak nie bez powodu był nazywany

„poetą nadziei”45 – starał się we wszystkim widzieć plan Boży. W jego oryginalnej poetyce,

bogatej w paradoksy, nawet „gdy sensu już nie ma to sens się zaczyna” (s. 674), „a śmierć to

ciekawostka że trzeba iść dalej” (s. 647). W swych wierszach nie głosi kazań, nie moralizuje.

Pojawiająca się w wierszach-przesłaniach nutka dydaktyzmu nie razi, ponieważ pouczenia,

często też żartobliwe rozważania teologiczne, są skierowane przede wszystkim do siebie

samego, widoczna jest ciepła autoironia.

Bez wątpienia, jednym z podstawowych motywów w poezji autora tomiku Który

stwarzasz jagody jest obraz przyrody, która w jego wierszach jest antropomorfizowana,

wychwalana, czczona. Poeta rezygnuje z aury wielkomiejskiej, opowiada się natomiast za

pejzażem rustykalnym (wiejskim). Umiłowana od dzieciństwa, wnikliwie poznawana, 41 I. Krasicki, Monachomachia i Antymonachomachia, Ossolineum 1976, s. 48-49. 42 Elementarz…, s. 220. 43 Cz. Czapliński, A. Walczak, W. Smaszcz, Fotografie prawdziwe, bo już niepodobne. Ksiądz Jan Twardowski w dziewięćdziesiąte urodziny, Warszawa 2005, s. 99. 44 Ibibem. 45 W. Smaszcz, Ks. Jan Twardowski - poeta nadziei. Życie i twórczość, Białystok 2003.

25

obserwowana przyroda, w wierszach Jana od Biedronki jest na równi z człowiekiem, a nawet

często przewyższa go swoją mądrością, statecznością, dla wnikliwego zaś obserwatora jest dobrą

nauczycielką. Twardowski poświęca zwierzętom, jako części przyrody, ważne miejsce w swej

twórczości, czyniąc je, podobnie jak w bajkach Ezopowych, uosobieniem cnót i wartości.

Świadczyć o tym może już to, że w swej poezji samych nazw różnych ptaków użył ponad

siedemdziesiąt (najczęściej się powtarzał szpak, wróbel, bocian, czyli polskie popularne ptaki).

O wiele więcej jest nazw takich zwierząt, jak ssaki czy owady (nie na próżno przecież prosił

siebie nazywać Janem od Biedronki), o których mowa będzie w następnym rozdziale.

Każdy okres twórczości Jana Twardowskiego, w wielkim skrócie przybliżony w

tym rozdziale (młodość, nauka w seminarium, kapłaństwo), budował osobowość, a tym samym i

twórczość księdza Jana. Doświadczenia życiowe, radości i smutki, mało klarowna sytuacja

polityczna i, oczywiście, tajemnica kapłaństwa pozostały na zawsze w wierszach Jana od

Biedronki. Jawi się on jako skromny i prosty, a zarazem sięgający po odpowiedzi na

najważniejsze pytania mędrzec, piszący nie tylko na kartkach, ale i na sercach ludzkich. Takiego

dzisiaj pamiętamy Jana Twardowskiego. Poetę, który przyjaźnił się z Bogiem, z człowiekiem i z

biedronką.

26

ROZDZIAŁ II

OBRAZ ZWIERZĄT DOMOWYCH ORAZ HODOWLANYCH

„Przyroda uczy nas pokory i wielkości Boga...”46

Tematyka utworów Jana Twardowskiego jest niezwykle bogata i różnorodna. Przyroda

jest jednym z głównych i ulubionych motywów w twórczości księdza, a zwierzęta, jako część

przyrody, zajmują istotne miejsce w kręgu zainteresowań Twardowskiego. Traktuje on faunę

jako wielką wartość, jako „pamiątkę raju”47, którą człowiek powinien kochać, obserwować,

poznawać oraz… naśladować. W wierszach poety stosunkowo rzadko pojawiają się nazwy

przedstawicieli fauny egzotycznej. Świadczyć to może o szczególnym zainteresowaniu i

ukochaniu przez Twardowskiego przede wszystkim zwierząt polskiego wiejskiego podwórka

oraz polskich lasów. Obserwacja i żywy kontakt z przyrodą wywołują w poecie radość i

wdzięczność, że istnieje i może podziwiać świat. W ciągu całego swego życia miał okazję

obserwować i poznawać przyrodę: w dzieciństwie przy wyjazdach do dworku swego wujka, jako

młody wikariusz w Żbikowie, w późniejszych latach – będąc na wakacjach lub głosząc

rekolekcje w małych miejscowościach, takich jak Loretto koło Wyszkowa, Anin, czy też

Lipków.

Poeta, przepełniony miłością do każdej istoty żywej, pełny życiowego optymizmu, a

także uśmiechu do ludzi, bardzo często w swej twórczości przywołuje obrazy zwierząt

domowych, hodowlanych, jak i leśnych. Mocno zakorzeniona w poecie postawa franciszkańska,

która łączy w sobie umiłowanie wszelkiego stworzenia, jako dzieła Bożego, pozwoliła

Twardowskiemu w zachowaniu i cechach zwierząt dostrzec mądrość, piękno i Opatrzność

Boską.

Szczególnie często w utworach księdza występuje obraz psa48.

1. Pies w wielu kulturach i od dawnych czasów jest symbolem wierności, przyjaźni,

miłości, usłużności. Udomowiony przez starożytne cywilizacje, co najmniej 10 000 lat

towarzyszy człowiekowi jako wierny przyjaciel i pomocnik49. Właśnie ten przyjaciel, pomocnik,

a często i nauczyciel, towarzyszy także poezji księdza Jana Twardowskiego. W różnych

kontekstach jest wspomniany w wierszach ponad 80 razy. Tradycyjna cecha psa, wierność

swemu panu, w wierszach Jana od Biedronki nabiera szczególnego charakteru. Jeśli się spojrzy 46 J. Twardowski, Autobiografia…, s. 169. 47 Tamże, s. 168. 48 Nazwa psa w wierszach Twardowskiego występuje 63 razy, 17 razy występują nazwy konkretnych ras psów: jamnik (6), wyżeł ( 3), kundel (2), ogar (1), gryfon (1), owczarek (1), buldog (1), spaniel (1), seter (1). 49 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 317.

27

oczyma wiary na psa, można zauważyć, że pokazuje nam drogę do Boga, to właśnie pies uczy

nas wiary:

Popatrz na psa uwiązanego przed sklepem o swym panu myśli i rwie się do niego

na dwóch łapach czeka pan dla niego podwórzem łąką lasem domem

oczami za nim biegnie i tęskni ogonem

pocałuj go w łapę bo uczy jak na Boga czekać50

Wiersz Czekanie jest pięknym przykładem, pokazującym, jak poeta, wykorzystując

symbol wiernego psa, dzieli się swoją refleksją na temat ludzi niestałych, niecierpliwych. Pies w

tym utworze jawi się jako nauczyciel, jako istota godna naśladowania. Przyroda inaczej niżeli

człowiek jest wierna swemu Stwórcy. Człowiek w wierszach Twardowskiego – to jeden z

elementów stworzonego przez Boga świata, jednak, w odróżnieniu od zwierząt, ma wolną wolę,

dlatego bardzo często bywa ułomny, grzeszny, popełnia błędy, biegnie za ulotnym szczęściem,

targa się w niepewności i jest nieszczęśliwy. Pies wie, kto jest jego panem, „o swym panu myśli

rwie się do niego”, pies umie czekać cierpliwie, „oczami za nim [panem] biegnie i tęskni”. Psa

przywiązanego przed sklepem warto pocałować w łapę, ponieważ uczy nas, jak czekać na Boga.

Żadne inne zwierzę nie osiąga takiego stopnia przywiązania się do człowieka jak pies.

Odczuwa on to, co przeżywamy i dzieli z nami radość i cierpienie. Wiersz Na okrągło

przedstawia człowieka, któremu doskwiera samotność i to samotność wśród ludzi:

Samotność pośród ludzi podrapana droga

telefon jak ryba śnięta skrzynka na listy dla serca pułapka

może pies cię pocieszy siwym już ogonem (..)

jęk na okrągło samotność bez Boga

(s. 1027)

Człowiek, stworzony do obcowania, w tym utworze cierpi poprzez brak kontaktów z inną

osobą i tylko wierny we wszystkim pies nie daje cierpieć w samotności. Utwór spięty klamrą:

zaczyna się słowami: „samotność pośród ludzi”, a kończy się refleksją: „samotność bez Boga”.

Samotność bez Boga jest smutna, jest tragedią. Można być samotnym wśród tłumu ludzi, jednak

nigdy w zjednoczeniu z Bogiem, tylko Bóg może wypełnić wszelkie tęsknoty człowieczego

50 J. Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932-2006, opr. A. Iwanowska, Warszawa 2007, s. 687. Wszystkie następne cytaty, pochodzą z danego tomu, stronica wskazana w tekście.

28

serca, a pies – co za paradoks – może nauczyć człowieka zwracać się do Boga. Twardowski w

jednym z wywiadów wspomina wyznanie człowieka, że to właśnie dzięki psu on się nauczył

modlić. Ciągle brakowało mu czasu na modlitwę, dopiero gdy kupił psa, zaczął odmawiać

różaniec, aby urozmaicić spacery51.

Wierność psa opisuje ksiądz także w utworze o tej samej nazwie, jak i omawiany już w

tym rozdziale wiersz, Czekanie:

kiedy na miłość niecierpliwie czekasz pomiędzy dzwonkiem a otwarciem drzwi

czasem wepchnie się kurczak za chudy na rosół opluje deszcz

nie kracz jeszcze podziękujesz Bogu gdy przyjdzie tylko pies.

(s. 616)

Jan od Biedronki w swojej twórczości często uświęcał to, co świeckie i co zwyczajne,

więc często postać zwykłego psa staje się pretekstem dla wychwalania Stwórcy życia.

Pies w wierszach Twardowskiego jest przedstawiony nie tylko jako wierny do końca,

jako umiejący czekać cierpliwie, ale też jako posłuszny swej naturze. Twardowski, jako ksiądz,

poprzez poezję ewangelizuje, jednak robi to nie poprzez stare dewocyjne stereotypy, lecz w

bardzo oryginalny sposób zachęca zatrzymać się na chwilkę i zwrócić uwagę na ład, porządek, a

przede wszystkim mądrość stworzenia. Przyroda nie musi uczyć się religii, czytać Ewangelii,

chodzić do kościoła czy słuchać kazań – sama zachowuje Boże nakazy, nawet ich nie znając:

Drzewa po kolei wszystkie niewierzące ptaki się zupełnie nie uczą religii

pies bardzo rzadko chodzi do kościoła naprawdę nic nie wiedzą

a takie posłuszne (s. 443)

Utwór ten, Drzewa niewierzące, za pomocą wyliczenia - chwytu składniowo-

stylistycznego, częstego w poezji księdza - wychwala przyrodę, która jest czysta z natury,

posłuszna Bogu. Pies w tym utworze posiada cechy, do których człowiek musi dążyć, które

osiągnąć może słuchając Słowa Bożego. Utwór pełen jest ciepłej ironii („pies bardzo rzadko

chodzi do kościoła”), która obrazuje, że świat natury jest tak samo bliski Bogu jak i świat ludzi.

W wierszu Sen: kapłan poeta porusza zagadnienie życia po śmierci zwierząt:

Śniło mi się niebo dla psa wiernego po śmierci

(…) Niech święty Roch pomarudzi że do nieba biorą tylko ludzi

51 Zob. Jeśli spojrzymy oczyma wiary, [w:] O psach, kotach i aniołach. Rozmawia Jan Strzałka. Komentuje Zygmunt Bauman, Kraków 2006, s. 192.

29

(s. 1043)

Ksiądz Jan Twardowski w piękny sposób ujął w tym wierszu dążenie do świętości

człowieka i jego wiernego towarzysza – psa. Św. Roch jest opiekunem zwierząt domowych.

Według legendy, zaraził się dżumą i żeby nie zarażać innych, ukrył się w lesie. Wytropił go tam

pies, który przynosił mu pożywienie. Miał wówczas cudownie wyzdrowieć. W ikonografii św.

Roch przedstawiany jest jako pielgrzym lub żebrak w łachmanach, z psem liżącym mu rany albo

biegnącym obok52.

W swych wierszach poeta zdaje się zadawać pytanie, dlaczego czworonogi nie miałyby

dostąpić zbawienia, skoro czasami bywają lepsze, bardziej bezinteresowne i szlachetniejsze od

człowieka?

Związek świętych w niebie ze zwierzętami na ziemi widoczny jest także w utworze Pomyśl:

(...) cieszą się święci w niebie na dole pies z pieskiem

(…) (s. 744)

Oprócz najczęściej spotykanych, tradycyjnych cech psa odzwierciedlonych w literaturze,

takich jak wierność, przyjaźń, miłość czy usłużność, ksiądz Jan Twardowski w swej twórczości

wykorzystuje obraz psa, nawiązujący do postaci i wydarzeń biblijnych. Spotykamy w tych

utworach cichą ewangelizację, która nie w formie gorących kazań czy pouczeń teologicznych,

tylko wierszem, często w formie humorystycznej, donosi główne prawdy wiary. Przykładem

może być Prośba. Spotykamy tu apostoła Tomasza, który od dawna w sztuce i literaturze jest

przedstawiany jako niewierzący, gdyż nie od razu uwierzył w zmartwychwstanie Chrystusa. W

języku potocznym niewierny Tomasz stał się synonimem sceptyka. Jan Twardowski także

podkreśla tę cechę apostoła. Natomiast w postaci zwykłego pieska negatywna cecha

niewierności nabiera humorystycznego i infantylnego odcienia:

(…) piesku – Tomku nieufny co obwąchujesz (5, s. 634)

Będąc na wakacjach w Lipkowie i opiekując się szczeniakiem, Twardowski poświęcił mu

krótki wiersz pod tytułem Mój Filipie. W tym wierszu pies symbolizuje innego apostoła – Filipa,

który znany jest z księgi Dziejów Apostolskich jako ten, który biegnie, aby wytłumaczyć trudne

miejsca Pisma Świętego dla ludzi53. Jan Twardowski podkreśla, że jego poezji także towarzyszy

cecha apostoła Filipa, cecha ewangelizacji:

52 Por. J. Quercy, Święty Roch i raj zwierząt, [w:] Legendy chrześcijańskie, red. A. Wieczorek, Warszawa 1988, s. 168-172. 53 Zob. „A anioł Pański rzekł do Filipa, mówiąc: Wstań i idź na południe drogą, która prowadzi z Jerozolimy do Gazy. Jest to droga pustynna. I powstawszy, poszedł. A oto Etiopczyk, eunuch, dostojnik królowej etiopskiej Kandaki, który zarządzał jej wszystkimi skarbami, a przyszedł do Jerozolimy, aby się modlić, powracał, a siedząc na

30

Piesku Filipie co biegniesz w tej książce z moimi wierszami

jak szczęście nie moje niczyje szczekaj na mnie kiedy zapłaczę

podaj łapę kiedy zawyję szarp za nogawkę i powarcz jak groza

gdy będę szukał sensu gdzie indziej i poza (s. 1009)

Przez pryzmat prostoty psa Jan od Biedronki próbuje także wytłumaczyć jedną z

najtrudniejszych prawd, z którymi człowiek wiary się spotyka – rzeczy ukryte przed mądrymi i

roztropnymi są objawione prostaczkom. W takim kontekście autor tłumaczy tajemnicę

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Co było schowane przed wszystkimi, zrozumiał

tylko pies, który nie smucił się, ponieważ wiedział, że Maryja nie umarła:

(…) pies nie płakał serdecznie że pani umiera

(…) (s. 423)

Również najsłynniejszy pies Nowego Testamentu, towarzysz Łazarza, biedaka,

odrzuconego przez ludzi, a po śmierci przyjętego na łono Abrahama54, także zasłużył na miejsce

w poezji księdza Jana: „psie co lizałeś Łazarza” (s. 676).

Pies Jana od Biedronki towarzyszy także niektórym refleksjom sięgającym Starego

Testamentu. Tak, na przykład, słynny Tobiasz, który, wypełniając ostatnią wolę swego ojca,

wybiera się w niebezpieczną podróż do Medii, ma przy sobie wiernego pomocnika – psa, który

symbolizuje wyjątkowo uzdrawiającą mowę Archanioła Gabriela:

(...) stary Tobiasz prowadzony przez anioła i psa

ból rozebrany z gałganów do naga więcej powiedzą o Nim

(s. 361)

Chociaż w kulturze hebrajskiej pies jest uważany za zwierzę nieczyste55, znajdujemy

kilka miejsc, gdzie pies jest alegorią kapłana. Tak prorok Izajasz, ganiąc pasterzy Jerozolimy,

nazywa ich niemymi psami niezdolnymi do szczekania56. Podobnie pies w chrześcijaństwie jest

emblematem kapłana, jako strażnika i przewodnika stada wiernych57. W poezji Jana

Twardowskiego także możemy zauważyć podobne aluzje:

(…)

swoim wozie, czytał proroka Izajasza. I rzekł Duch Filipowi: Podejdź i przyłącz się do tego wozu. A gdy Filip podbiegł, usłyszał, jak tamten czytał proroka Izajasza, i rzekł: Czy rozumiesz to, co czytasz? Ten zaś powiedział: Jakżebym mógł, jeśli mnie nikt nie pouczył? I poprosił Filipa, aby wsiadł i zajął przy nim miejsce” (Dz 8, 26-31). 54 Zob. Łk.16,19-31. 55 Por. J. C. Cooper, Zwierzęta symboliczne i mityczne, Poznań, 1998, s. 204. 56 Iz 56,10-11. 57 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 318.

31

a w ulach dawna cisza wytapiania wosku tak łagodna jak bożek którego psy liżą

(…) (s. 403)

albo (…)

pies co wył przez megafon tak na rząd się wściekał (s. 743)

lub elementy wskazujące na posługę kapłańską w wierszu Nagroda:

Dobroć nagrodą za smutek

pies ranę wyliże od rozpaczy do wiary najbliżej

(s. 1113)

Wychwalanie w wierszach piękna przyrody, które jest charakterystyczną cechą poezji

księdza Jana Twardowskiego, miało nie tylko amatorski, ale i naukowy charakter. W wielu

utworach tego poety możemy napotkać fakty z życia fauny i flory, które potrzebują nie tylko

spostrzegawczego wzroku, ale i odniesienia się do prac i spostrzeżeń zoologów i biologów. Jan

od Biedronki, akcentując najbardziej charakterystyczną cechę jednej czy drugiej rasy psów, w

pięknych alegoriach donosi do nas kolejne rozważania nad aktualnymi zagadnieniami. W

wierszu Teraz poeta rasę psa, przeznaczonego za czasów historycznych do walk z bykami –

buldoga58 - porównuje do sumienia, które podobnie jak buldog może mocno gryźć i dręczyć

człowieka:

(...) lepiej nie mówić kogo nastraszył

buldog sumienia (s. 561)

Podobnie też podziwianie piękna wyżłów, które przychodząc na świat mają oczy

błękitne, a z wiekiem zmieniają barwę na kolor ciemnego złota i nabierają inteligentnego

wyrazu59, nadają wierszom księdza Jana Twardowskiego szczególnie ciepły, liryczny charakter.

Przykładem może być wiersz Słowa już nazbyt pewne:

szczęście od razu czyste jak pamięć bez wstydu(…) jak oczy wyżła zabawne i ciemne

(s. 473)

Natomiast w wierszu Wyznanie poeta i kaznodzieja, dla którego wiara w Boga i Bogu

była istotą życia, dzieli się z czytelnikiem bardzo ważną prawdą, że nie dzięki nauce, tylko

dzięki wierze można zrozumieć świat:

Zamykałem wiedzę w szufladkach(…) notowałem w zeszycie spostrzeżenia(…)

58 Zob. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 2, Warszawa 1963, s. 213. 59 Zob. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 11, Warszawa 1969, s. 218.

32

wyżeł ma brwi nad oczami(…) Chwytałem się jeszcze teologii za rękę(…)

wreszcie wzruszyłem ramionami: przecież wszystkie słowa sprawiają że się widzi tylko połowę

(s. 346)

W wierszu Co zginęło, charakterystycznym dla nurtu franciszkanizmu, autor, opiewając

piękno codziennej przyrody, przedstawia rasę psa myśliwskiego, szczególnie pasującego dla

polowania w błocistych miejscowościach – gryfona, który jest wierny swemu powołaniu -

polowaniu na terenach bagnistych i wodnych na kaczki60:

(…) gryfon wystawia ptaki wodne unosząc przednią łapę

(…) (s. 405)

Kontrowersyjnie, jeżeli chodzi o piękno wyglądu, oceniane jamniki, w poezji księdza

także zasłużyły na szczególną uwagę, gdyż nawet 5 razy w wierszach napotykamy tę rasę.

Długie ciało na małych i krótkich nóżkach, szczególnym humorem odznaczającemu się poecie,

prawdopodobnie nie jeden raz wywołało uśmiech na twarzy. W jego utworach jamniki są

symbolem niestandardu, niestabilności i kruchości, a nawet żartu Stwórcy. Możemy to zauważyć

w wierszu Dobro i zło:

(…) jamnik

z każdą nogą skrzywioną jak szczęście

(…) (s. 562)

albo w wierszu Ratunek:

(…) miłość jamnik co zdechł

(…) (s. 951)

Niewiele jest osób, których by nie wzruszyły i nie zauroczyły psy, szczególnie

urocze szczeniaki. Im człowiek jest bliżej natury, tym łatwiej zaprzyjaźnia się z nimi. Ksiądz

Twardowski wierzy, że ludzie i zwierzęta spotkają się w przyszłym życiu, „bo dlaczego

czworonogi nie miałyby dostąpić zbawienia, skoro czasami bywają lepsze, bardziej

bezinteresowne i szlachetniejsze od człowieka?”61.

60 Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1963, s. 464. 61 Jeśli spojrzymy oczyma wiary…, s. 184.

33

2. Koń udomowiony ponad 2000 lat p. n. e.62 ciągle towarzyszy człowiekowi. Stał się

wiernym pomocnikiem w gospodarce dla tych, którzy wybrali osiadły tryb życia, jak również

niezawodnym towarzyszem wojowników i bohaterów, których imiona są wpisane w historię.

Dzisiaj konie spotykamy w przeróżnych dziedzinach naszego życia, poczynając od gospodarki,

aż do różnych form hobby czy nawet pomocy w relaksacji psychologicznej. Tajemniczym,

reprezentującym dynamiczną moc, siłę, szybkość, mądrość, instynkt zwierzętom wielu pisarzy

poświęca swoje utwory. Podziwiane są moc i piękno fizyczne tych wiernych pomocników

człowieka. W mitologii koni dosiadają sami bogowie, często też konie są atrybutami bóstw.

Podobnie w literaturze różnych kultur koń stał się znakiem bogactwa, rycerstwa i arystokracji,

pracowitości i płodności, zwycięstwa w walce, a nawet triumfu nad śmiercią63.

Ksiądz Jan Twardowski, jako prawdziwy miłośnik przyrody i zwierząt, w swej

twórczości nie mógł nie zauważyć tak pięknego i tajemniczego zwierzęcia. W swoich wierszach,

w różnych kontekstach, 29 razy wspomina konia, źrebięcia czy kucyka. Koń, jako zwierzę

hodowlane, zajmuje trzecie miejsce pod względem częstości występowania w wierszach księdza.

Nie jest on głównym bohaterem wierszy Twardowskiego, jednak, poprzez swą bogatą

symbolikę, służy poecie do ilustrowania niektórych zagadnień. W wierszu Sprawiedliwość autor

z zazdrością patrzy na siłę tego zwierzęcia, która tak przydałaby się ludziom uciemiężonym nie

tylko fizycznym, lecz często i moralnym ciężarem:

Gdyby wszyscy mieli po cztery jabłka gdyby wszyscy byli silni jak konie(…)

(s. 369) Podobna myśl jest kontynuowana w utworze Wierzę:

Wierzę w Boga z miłości do 15 milionów trędowatych

do silnych jak koń dźwigających paki od rana do nocy (…)

(s. 342)

Koń jest nie tylko obiektem podziwu. Już od momentu udomowienia tego zwierzęcia

ludzie nauczyli się korzystać z siły, wytrzymałości, szybkości, śmiałości, a nawet z intuicji

konia. „Najpiękniejszą zdobyczą człowieka jest oswojenie tego dumnego i ognistego zwierzęcia,

który dzieli z nim trudy wojny i chwałę walki”64. Otóż rycerz, który dosiadał konia, mógł liczyć

na bezpieczeństwo, które było gwarantowane przez zwierzę. Koń, jako symbol powietrza i

wichru, uważany jest za pośrednika między niebem a ziemią, dlatego w różnych kulturach słynni

wojownicy, ludzie zamożni byli grzebani wraz z końmi, które miały im towarzyszyć po śmierci.

Podobnie też rzymscy cesarze starali się zapewnić sobie nieśmiertelność, każąc przygotowywać 62 Por. J. C. Cooper, Zwierzęta symboliczne i mityczne…, s. 112. 63 Tamże, s. 114-115. 64 G. L. de Buffon, Dzieje ssaków, cyt. za: W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 158.

34

z brązu posągi przedstawiające ich na koniu65. Tę szczególną więź pomiędzy wojownikiem i

jego wiernym koniem Jan od Biedronki przedstawił w pełnym dramatyzmu utworze Co wiesz:

Co wiesz o cierpieniu miłości gniewie

o bólu koni pędzonych na wojnę widzę niebo burzliwe spokojne

a dalej nie wiem

(s. 828)

Koń jest jednym z najważniejszych atrybutów rycerstwa. W wielu dziełach literatury i

sztuki spotykamy triumfujących rycerzy, dosiadających wiernych towarzyszy bojowych, jakimi

są konie. Podobnie ksiądz Jan Twardowski w swoich utworach wspomina kilku bohaterów,

którzy przeprowadzili zwycięskie bitwy, jednak, jako osoba duchowna, nie koncentruje swej

uwagi na zwycięstwach w podbojach krajów czy bitwach o władzę. Jan od Biedronki wychwala

bohaterów – świętych wojowników, którzy stoczyli już swoją zwycięską ziemską bitwę, a teraz

mogą pomóc innym w podobnych walkach.

Szczególnie szanowanym bohaterem w walce ze złem jest św. Jerzy z Kapadocji,

przedstawiany w ikonografii jako rycerz na koniu pokonujący smoka66. Tę postać przedstawia

ksiądz Twardowski w wierszu Św. Jerzy:

Święty Jerzy na koniu z ciupagą

w góralskim kożuchu podnieś chuderlaków na duchu

(s. 871)

Koń jest także atrybutem św. Marcina, odznaczającego się wielką hojnością i odwagą.

Świety Marcin był żołnierzem, u bram miasta Amiens, litując się nad żebrakiem, miał mu dać

połowę swego płaszcza. Następnej nocy ujrzał we śnie Chrystusa odzianego w połowę tego

płaszcza, który do aniołów mówił: „To Marcin okrył mnie swoim płaszczem”67. Ksiądz

Twardowski wspomina go w wierszu Laurka, dedykowanym księdzu Andrzejowi Luftowi:

(…) Tyle życzyć chciałbym dzisiaj Tobie

(…) By cię święci z Twojego brewiarza

Otoczyli jak ptaki przed burzą - święty Marcin znad białego konia,

z częścią płaszcza, z połową guzików (…)

(s. 222)

65 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 157. 66 Smok jest symbolem chaosu, zła, grzechu, okrucieństwa, wroga, pogaństwa, herezji. Zob. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 391. 67 O. Hugo Hoever SOCist, Żywoty świętych pańskich, Olsztyn 1988, s. 405.

35

Konie w różnych kontekstach pojawiają się także na kartach Pisma Świętego:

towarzyszą prorokom, są pomocnikami w bitwach toczonych w czasach Starego Przymierza,

będą także towarzyszyć na końcu świata jeźdźcom Apokalipsy68 oraz aniołom69. Ksiądz

Twardowski w utworze Przezroczystość pamięta o tych wywołujących strach rumakach.

Opisując siwe konie, które odwożą umarłych w ostatnią podróż, posługuje się aluzją do księgi

Apokalipsy Św. Jana Apostoła70:

Modlę się Panie żebym nie zasłaniał (…)

bliskich umarłych i nagle dalekich jakby jechali bryczką w siwe konie

(…) (s. 444)

Podobnie głębokimi rozważaniami z życia duchowego dzieli się z nami ksiądz-poeta w

liryce inwokacyjnej Rachunek dla dorosłego. Spotykamy tu dojrzałego człowieka zabłąkanego w

problemach życiowych. Tego, który pozostawił Boga, ojczyznę, ludzi, a nawet swoją matkę.

Autor, zwracając się do adresata, w puencie nazywa go starym koniem, ponieważ zatracił

wartości życia. Stał się ciężarem sam dla siebie. Tak jak stary koń, który potrzebuje pomocy,

gdyż sam już nie potrafi sobie poradzić:

Jak daleko odszedłeś (…)

od wzruszenia nie na niby od sensu

od podziwu nad światem (…)

od matki która patrzyła w oczy żebyś nie kłamał od pacierza

od Polski z raną ty stary koniu

(s. 448)

Ksiądz Jan Twardowski, jako miłośnik przyrody, stawiający piękno wsi ponad hałas

miasta, w swoich wierszach, dotyczących ewokowania przeszłości, wspomina konie, które

zajmowały ważne miejsce w życiu samego poety. Ludziom XXI wieku niełatwo wyobrazić ulice

pełne terkotu karet i bryczek ciągniętych przez koni. Był to natomiast codzienny widok w

okresie młodości poety. Czytając dzisiaj wiersze, w których autor wspomina tamte dni, możemy

tylko domyślać się, jak ważny i drogi to był czas dla młodego wikariusza. Doświadczenia

tamtych lat, głęboko wryte w pamięć, są wspominane z odrobinę smutnym nastrojem. W bardzo

ciepłych elegijnych wierszach Pożegnanie wiejskiej parafii oraz Opuszczającym świat

napotykamy wiele małych, lecz bardzo ważnych dla autora szczegółów, których ogromną 68 Zob. Ap 6, 1-8. 69 Zob. „A wojska, które są w niebie, towarzyszyły mu na białych koniach” (Ap 19, 14). 70 Zob. "Widziałem, a oto siwy koń, a temu, który na nim siedział, było na imię śmierć” (Ap 6, 8).

36

wartość prawdopodobnie może docenić tylko sam ksiądz Jan Twardowski. W tych wierszach

znalazło się miejsce także dla koni. Nie są to rumaki, które widziały smak walki i zwycięstwa,

ani pegazy posługujące bogom. Konie z wierszy, dotyczących przeszłości, są nieznane.

Najczęściej nawet nie wyróżniają się niczym szczególnym. Po prostu stanowią codzienny

element tamtych, tak ważnych dla poety dni, o których wspomina z nostalgią:

Pożegnać wikariatkę na niewielkim piętrze zabrać Biblię w tłumoczek kazania gorętsze

a sad sobie zostanie z gęsiami i płotem strasząc konie proboszcza kasztanów bełkotem

(s. 158)

i Nie przeminie wszystko, nie przeminie –

(…) choćby przyszło ręce nam złożyć

i po prostu na zawsze zasnąć. (…)

Tramwajowe przystanki i deszcze, i upały jak ogon pawi -

zwykła rzodkiew, którą koń gryzie, telefony, budki z lodami.

(s. 122)

Tuż obok poważnych i głębokich wydarzeń, które opisując Jan od Biedronki

posłużył się symboliką konia, nie brakuje też humorystycznych wstawek. Zazwyczaj poważne

problemy teologiczne są traktowane z pewną dozą humoru, emocji. Obok koni świętych

wojowników czy, tak ważnych dla młodego wikariusza zwierząt z przeszłości, spotykamy

beztroskie i całkowicie spontaniczne w zachowaniu się młode źrebięta. Jeszcze dalekie od

pełnych królewskiej hojności ruchów, niezgrabne kroki młodych źrebiąt dostarczały wielkiej

radości poecie. W młodych koniach autor zauważył niezmierną radość życia i całkowitą

beztroskość. Gdy miał 80 lat, ksiądz, spoglądając z perspektywy na swe życie, napisał tryskający

humorem wiersz Bez dziadka w niebie, w którym porównuje siebie do źrebięcia:

(…) kiedyś chodziłem po płocie liczyłem ropuchy

wierzgałem jak źrebię (…)

(s. 889)

W poezji często też porównuje źrebięta do dzieci, które są podobnie spontaniczne w

podejmowaniu decyzji i zachowaniu się. Tę prawdę odzwierciedla wesoły utwór Pytanie, w

którym autor przedstawia niewiarygodną logikę rozumowania dziecka:

37

Co to jest para wodna? Tylko umysł dziecka

jak źrebak szybki odpowiedział od razu:

-Dwie małe rybki (s. 955)

Podobne nuty humoru spotykamy w opisach, obserwowanych przez księdza Jana

Twardowskiego, kucyków. Autor całkowicie nie pojmuje tych małych koników, dlatego do

tajemnicy istnienia tych zwierząt podchodzi z humorem i zawierzeniem się mądrości Stwórcy.

W taki sposób w utworze Nielogicznie, który opowiada o niepojętych przez człowieka rzeczach

tego świata, swoje miejsce zajął kucyk:

to co nielogiczne prowadzi do wiary (…)

kucyk nadziei (…)

za wielki Pan Bóg żeby wszedł do głowy (s. 596)

Ksiądz Jan Twardowski kochał przyrodę, cenił ją. Gdy dekretem biskupa został

przeniesiony ze swej pierwszej parafii do Warszawy, napisał wiersz pod tytułem Pożegnanie

wiejskiej parafii, z którego wynika, że odludny Żbików z kilkoma ubogimi domami, z sadem,

gęsiami, końmi proboszcza, psami, dzięciołem i całą przyrodą jest droższy niż miasto - „a

pierwsze miasto w dziejach ludzkości miał zbudować Kain” – na wpół żartem twierdzi

Twardowski71. Swoje umiłowanie przyrody wyrazi w słowach: „pora odejść żal tając jak iskry

niezgasłe że mnie ze wsi zabrali, by pokrzywdzić miastem” (s. 158).

Jako ksiądz bywał za granicą72, dużo zwiedzał, wyznał nawet, że gdyby chciał, mógł

zostać na Zachodzie, jednak najlepiej czuł się w Polsce. Za granicą nie pisał wierszy, czuł się

tam nieswojo. Wiersze rodziły się w małych, wiejskich miejscowościach, z humorem pisał:

nie pisałem w Paryżu, Tokio, Sztokholmie,

ale w Lipkowie, Świnotopie, Kamieńczyku, między lipcem a sierpniem,

kiedy wiesiołek żółty jak kanarek73

W wierszach o tematyce rustykalnej poeta wychwala i podziwia prostych, często

nie wykształconych ludzi. Można stwierdzić, że w swej twórczości Jan od Biedronki wieś

porównuje z arkadyjską krainą szczęśliwości, gdzie toczy się życie blisko Boga. W jednym z

wielu swoich wywiadów powiedział, że „mądrości trzeba sie uczyć od Boga, a wiedzy od

71 Jeśli spojrzymy oczyma wiary…, s. 188. 72 Był w Szwajcarii, Anglii, Stanach Zjednoczonych, Francji, Węgrzech, Niemczech. 73 J. Twardowski, Niecodziennik wtóry, Kraków 1995, s. 6.

38

ludzi”74, tego najłatwiej doświadczyć na wsi, gdzie człowiek może cieszyć się i korzystać z

owoców pracy swych rąk, a kontakt z naturą napełnia go świadomością obecności Boga.

3. Obraz krowy, jednego z najbardziej charakterystycznych zwierząt wiejskich,

występuje w poezji Twardowskiego jako przykład harmonii ludzi z Bogiem. W utworze pod

tytułem Na wsi poeta opiewa wiejskie życie, toczące się zgodnie z cyklem i prawami przyrody.

Ludzie wiejscy wiedzą, w jaki sposób żyć w harmonii z przyrodą i z Bogiem:

Tu Pan Bóg jest na serio pewny i prawdziwy bo tutaj wiedzą (…)

jak krowę doić żeby nie kopnęła (s. 425)

W wierszu tym autor Znaków ufności wynosi ponad filozofów prostych wieśniaków, jako

tych, którzy zrozumieli Boga, mimo że nie mają pełnej świadomości tego. To, co dla ludzi

wielkich miast jest tajemnicą, całkowicie inaczej jest rozumiane przez człowieka ze wsi: „Tu

Pan Bóg jest jak Pan Bóg pewny i prawdziwy”. Przyroda, zwierzęta i ludzie znają swoje miejsce

w życiu i wiedzą jak należy postępować. Podobnie wiejska tematyka jest kontynuowana w

apostroficznym utworze Podziękowanie. W tym utworze o charakterze modlitwy dziękczynnej

poeta zawarł wyrazy wdzięczności dla Stwórcy za piękno i bogactwo świata, za różnorodność,

rozmaitość i hojność w stworzeniu piękna przyrody. Twardowski przekonuje, że Bóg jest obecny

nawet przy obmyślaniu, kreowaniu ubarwienia przyrody:

Dziękuję Ci że nie jest wszystko tylko białe albo czarne za to że krowy są łaciate

bladożółta trawka kijanki od spodu oliwkowozielone

(…) (s. 59)

Krowa, która jest głównym źródłem mleka, stała się karmicielką każdego niemal

człowieka. Jan od Biedronki wykorzystuje tę klasyczną „dobroczynność” krowy w wierszu

Owce między wilki:

Krowo co dajesz się doić tyle razy dla mnie (…)

(s. 432)

Jan Twardowski jako kapłan często odwołuje się do symboli biblijnych. W swej

twórczości wykorzystuje także symbol krowy z kartek Pisma Świętego. W wierszach Nad pustą

gazetą i Ojcze Święty z Rzymu napotykamy aluzję do słynnej historii Starego Testamentu,

opowiadającej o Józefie, który tłumaczył proroczy sen faraona o tłustych krowach pożartych

74 Odkryjmy mądrość na nowo, z ks. J. Twardowskim rozmawiała A. Jarmusiewicz, „Plus-Minus” 2000, nr 7, s. 6 (dodatek do „Rzeczpospolitej” 2000, nr 42).

39

przez chude krowy75. Chuda krowa, która stała się symbolem biedoty, głodu i ubóstwa w tych

wierszach posłużyła poecie do wyrażenia głębokich uczuć:

Ojcze Święty z Rzymu posłuchaj polskich rymów nieśmiałych nieudanych jak siedem chudych krów

(…) (s. 1095)

oraz (…)

nad próżnią bez dna wciągającą świat kiedy niepokój ryczy jak ósma chuda krowa

(…) (s. 334)

Podobnie w pełnym humoru z parafialnego życia utworze Jak zawsze ksiądz Twardowski

wykorzystuje symbol złotego cielca, wylanego przez niewiernych Bogu hebrajczyków76:

(…) Znowu teraz jak na początku

liże łapę złote cielątko (s. 546)

4. Kot niewątpliwie zasługuje na miano jednego z najstarszych towarzyszy człowieka.

Ale też nie ma chyba innego zwierzęcia tak różnie ocenianego jak kot. Był on uwielbiany przez

człowieka, otaczany czcią, podnoszony do godności bóstwa, ale też, z innej strony, ignorowany,

poniewierany czy wręcz uważany za ucieleśnienie zła, ciemnych mocy, szatana. Freski

pozostawione przez starożytne cywilizacje przedstawiają koty, będące niezbędnymi atrybutami

ludzi stojących na wysokim szczeblu socjalnym. O wyjątkowo wysokiej pozycji kotów świadczą

też hieroglify starożytnego Egiptu, na których bogini Bast - jedna z głównych bóstw narodu -

przedstawiona jest w postaci kota. W taki sposób kot stał się obrońcą domu i rodziny przed

demonami, a po zgonie kota cały dom przywdziewał żałobę77.

Z biegiem wieków ludzie zaczęli widzieć te zwierzęta w całkowicie innym świetle. W

średniowieczu kot stał się, obok miotły, atrybutem wiedźmy, czarownicy. Był symbolem

prezencji diabła i obowiązkowym uczestnikiem kultów magicznych. Powstały mity, przesądy i

zabobony związane z kotami, zwłaszcza czarnymi, które uważane były za szczególnie magiczne

i które stały się symbolem ciemności i śmierci78. Nawet słynny angielski autor opowiadań

75 Por. Rdz 41, 14-22. 76 Por. Wj 32. 77 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 164. 78 Tamże, s. 165.

40

horroru Edgar Allan Poe czarnego kota uczynił bohaterem niektórych nowel79. Postać kota w

literaturze wprowadzana jest po to, aby ukazać istotę skrajnie samodzielną, sprytną, wręcz

przebiegłą i jednocześnie bardzo inteligentną. Dane zwierzę jest mocno związane z człowiekiem

i jego twórczością.

Już w dzieciństwie poznajemy pierwszego niezwykłego kota w bajce Charlesa Perraulta

Kot w butach, inny słynny kot pojawia się w Alicji w krainie czarów Lewisa Carrola. Kot od

starożytności do dzisiaj budzi żywe uczucia, nie pozostawiając w ludziach miejsca na

obojętność.

W życiu księdza Jana Twardowskiego czarne koty zajmowały szczególne miejsce.

Kapłan, którego poezja pełna jest ukochanej przez niego przyrody, otoczył czułą opieką siedem

czarnych kociąt, które pozostawiła dzika kotka przy klasztorze Sióstr Wizytek w Warszawie.

Mieszkały razem z nim jako wieloletni przyjaciele i domownicy, niektóre całkiem oswojone,

inne ufne tylko w stosunku do niego i osób z jego najbliższego otoczenia. Jaką symbolikę swoim

czarnym domownikom przypisywał ksiądz Jan, możemy zauważyć w imionach kotów: Sfinks,

Skarpetka, Miluś, Skrzeczek, Piękna, Cyryl i Metody80. Poeta w każdym żywym stworzeniu

zauważał przede wszystkim dobro, dlatego i czarujące, pełne powabu i ciepła, mruczące czarne

koty księdza Jana od Biedronki zasłużyły na tak miłe imiona. W wierszu Wigilia autor podkreśla

jedną z istotnych cech kota – przytulność:

(…) i już na gwiazdkę stuprocentowy szalik przytulny jak kotka

żeby się nie ubierać za cienko i nie kasłać za grubo

(…) (s. 344)

Wspomniana cecha kota widoczna jest także w utworze Ostatni wiersz:

(…) panna co chce się przytulić jak kotka

jakbym miał lat dwadzieścia mając osiemdziesiąt

(s. 1074)

Koty zawsze chodzą swoimi ścieżkami – często słyszymy powiedzenie z bajki Rudyarda

Kiplinga, które podkreśla charakterystyczną wolność tego zwierzęcia. Ksiądz Jan Twardowski

także posługuje się symboliką wolności kota. W wierszu Biedna logiczna głowa porównuje

osobę, stojącą przed przewyższającymi ludzką logikę rzeczami, do kota przyuczonego do

porządku. Człowiek, jak i kot, nie pojmuje, dlaczego tak się dzieje, jednak przyjmuje porządek

taki, jaki jest. Każdy przyjaciel kotów, który przeczyta ten wiersz, poczuje od razu, że ksiądz

Twardowski zna dobrze kocią naturę: 79 E. A. Poe, Juodasis katinas, [w:] Raudonosios mirties kaukė, Vilnius 2007, s. 285. 80 Por. http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,3158891.html

41

Przyjdź to co ni w pięć ni w dziewięć (…)

przyjdź wszystko do góry nogami całkiem inaczej

piąte przez dziesiąte (...)

pokaż naszej biednej logicznej głowie jak kotce przyuczonej do porządku to co niemożliwe i konieczne

(s. 458) W krótkim, ale bardzo głębokim utworze Tylko dla dorosłych poeta posługuje się, często

w dzisiejszych czasach używanym, powiedzeniem – żyć na kocią łapę81. Kapłan-poeta wierny

swemu powołaniu wskazuje człowiekowi na głos sumienia w rozstrzygnięciu nie prostych, lecz

ciągle aktualnych moralnych zagadnień:

Ile się o Stalinie mówiło na kocią łapę żyło

z żalu za grzechy nie wyło

zanim sumienie ruszyło (s. 678)

Jeszcze jednego kota Jana Twardowskiego, „mieszkającego” w jego poezji, znajdujemy

w wierszu Wszystko smutne:

Smutna miłość (…)

śpiew w klatce siwe wąsy kota

smutna szałwia inaczej czerwona (…) (s. 585)

Wiele utworów Jana od Biedronki pomaga odbiorcy zatrzymać się w pogoni za światem i

przyjrzeć się życiu. Jako prawdziwy kapłan ciągle nawołuje do życia z Bogiem i uczy

miłośników poezji, dlaczego mają wierzyć i, przede wszystkim, jak to mają robić. Autor potrafi

cieszyć się wraz z ludźmi, czerpiącymi siłę z wiary, ale i ubolewa nad tymi, którzy są daleko od

Boga. Szczególnie smutne są wiersze księdza Jana Twardowskiego o ludziach niewierzących. W

jednym z takich utworów – Smutek niewiary - poeta z ironią patrzy na ludzi, wywyższających się

w świecie, a zapominających o Bogu. Porównuje ich do słynnego bohatera europejskiej baśni

Charlesa Perraulta – kota w butach:

Smutek niewiary żal długi jak trzy wąsy suma

ktoś bardzo ważny dziś śmieszny jak kot w butach

(…) (s. 1025)

81 Żyć w wolnym związku, bez ślubu.

42

W tym utworze poeta akcentuje ważną myśl, że ci, którzy są popularni w oczach ludzi,

niestety, są często śmieszni w oczach Boga. Bóg wybiera nieważnych i czyni ich wielkimi.

Nieważni odnajdują się w wierze.

5. Świnia, bez wątpienia, ma najgorszą pozycję wśród zwierząt domowych. Zwierzę to

stało się synonimem brudu, nieczystości, zepsucia moralnego, symbolem sił demonicznych.

Głupie, żarłoczne, chciwe, wulgarne i nieczyste – tak o świni myślą ludzie chyba we wszystkich

narodach. Już od momentu udomowienia, około 3000 lat p. n. e., świnie były hodowane

wyłącznie w celach kulinarnych lub na ofiarę dla bogów82. W niektórych kulturach nieczystość

tych zwierząt była tak mocno akcentowana, że nawet święte księgi zabraniały ludziom nie tylko

spożywania mięsa tych zwierząt, lecz nawet mieć z nimi jakiś kontakt83. W naszej kulturze,

zbudowanej na chrześcijańskim fundamencie, świnia także jest symbolem nieczystości, która

przejawia się przede wszystkim w upadku moralnym. Chociaż potrawy z wieprzowiny zajmują

ważne miejsce na stole Europejczyka, świnia jest zwierzęciem, pod adresem którego na

przełomie wieków są kierowane tylko negatywne epitety84.

Ksiądz Jan Twardowski wspomina o tym zwierzęciu, kiedy rozważa o Sakramencie

Pokuty i Pojednania. Jako ksiądz zna wypowiedź świętego Piotra apostoła, który dość ostro

porównuje człowieka, wracającego do swoich grzechów, do umytej świni, także stale wracającej

do kałuży błota85. Osobę, która przystępuje do spowiedzi, poeta porównuje do świni, która szuka

oczyszczenia z tego właśnie błota. W utworze Proszę o spowiedź ksiądz-poeta dzieli się swoim

doświadczeniem z wielu godzin spędzonych w konfesjonale. Rozumie swoje powołanie –

pomagać oczyszczać się nie „świętym duszom”, lecz „łajdusom i świniom”, właśnie tym, którzy

w pełni potrafią docenić wartość tego Sakramentu:

- Proszę o spowiedź- skomli jakaś „święta” dusza. Udałem, że nie słyszę. Pobiegłem w ulicę.

Źle trafiła - myślałem. Poprzysiągłem przecież tylko diabłów spowiadać, same czarownice.

Potem jędze straszliwe, łajdusów i świnie a nie panny pobożne z grubymi mszałami,

82Grecy i Rzymianie uważali, że świnia jest ulubionym przysmakiem bogów, por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 419. 83 Święte księgi zabraniają spożywać wieprzowinę żydom i muzułmanom: Wieprz (…) jest nieczysty, mięsa jego jeść nie będziecie i padliny jego się nie dotkniecie (Pwp 14, 8). Egipcjanie także uważali, że jeżeli który z nich otrze się o świnię, musi iść do rzeki i zaraz zanurzać się w niej wraz z ubraniem, por. tamże, s. 420. 84 Jako ciekawostka – nawet edytor tekstu w programie Word podkreśla wyraz świnia jako: „Wskazany wyraz jest uznawany za wulgarny”. 85 Por. 2P 2,14-22.

43

bo tylko ci najgorsi - przyjaciele moi - umieją się rozpłakać prawdziwymi łzami.

(s. 98)

Podobny wizerunek świni, jako zwierzęcia nieczystego, spotykamy w wierszu Do

spowiednika. Jan Twardowski kieruje słowo do wszystkich kapłanów posługujących w

Sakramencie Pojednania, aby sami szukali grzeszników potrzebujących oczyszczenia. W tym

utworze autor atmosferę nieczystości wprowadza poprzez przywołanie miejskiego zegara,

któremu nadaje charakterystyczną cechę świni – ciągłe i nieustanne chrząkanie:

Nie spowiadaj tylko w kościele ale także pod miejskim zegarem co chrząka jak prosię

w zatłoczonym pociągu w którym podróżują grzechy cienkie i grube(…) (s. 325)

Tematyka nieczystości, zjawiającej się poprzez upadek moralny, jest kontynuowana w

utworze Skrupulatom. Tłumacząc niebezpieczeństwo skrupułów w życiu chrześcijanina, ksiądz

Jan Twardowski analogicznie posługuje się obrazem świni ryjącej w ludzkim sumieniu:

Męczysz się stale i myślisz po cichu że pan prosiak się uparł i w twej duszy ryje

A może to nie prawda. (…) (s. 188)

Niebezpieczeństwo nieczystości i upadku moralnego Jan od Biedronki widzi nie tylko w

życiu duchowym, lecz także i w nieuporządkowanym korzystaniu z rzeczy materialnych. W

dzisiejszym świecie konsumizmu poeta kieruje do odbiorcy wiersz w duchu franciszkanizmu –

Daj nam ubóstwo. W tym apostroficznym wierszu autor, zachęcając człowieka uczyć się

zauważać prawdziwe wartości tego świata, prosi o dar zrozumienia, że niezdrowa pogoń za

pieniądzem potrafi zniszczyć osobę. Poeta prosi o radość z posiadania nie tyle rzeczy

materialnych ile nieprzemijających. W tym utworze także spotykamy świnię, symbolizującą

nieumiarkowanie człowieka, dla którego pieniądz staje się swoistą élan vital i kontroluje

wszelkie działania:

Daj nam ubóstwo lecz nie wyrzeczenie radość że można mieć niewiele rzeczy

i że pieniądze mogą być jak świnie

i daj nam czystość co nie jest ascezą tylko miłością - tak jak życie całe

(…) (s. 420)

44

W niektórych wierszach księdza Jana Twardowskiego świnia występuje także w

pozytywnym świetle. W lirycznym utworze Jestem spotykamy nietradycyjną interpretację

powiedzenia, które weszło w naszą mowę z kartek Ewangelii – rzucać perły przed wieprze86.

Tradycyjnie to powiedzenie nosi charakter negatywny i oznacza: „nie mów profanowi

(nieukowi) tego, czego nie może pojąć”, natomiast Jan od Biedronki dzieląc się swoją radością z

daru wiary, przedstawia odbiorcy to powiedzenie w unikalny sposób. Autor zostawia tylko to, co

najlepsze – perłę. W taki sposób wiara poety promieniuje radością, nawet jeśli tą perłą jest łza po

pierwszej miłości:

Jestem bo Jesteś na tym stoi wiara

nadzieja miłość spisane pacierze wielki Tomasz z Akwinu i Teresa mała

wszyscy co na świętych rosną po kryjomu lampka skrupulatka skoro Boga strzeże

łza po pierwszej miłości jak perła bez wieprza (s. 674)

Bardzo częstym tematem w poezji ks. Jana Twardowskiego jest Bóg niewidzialny,

ukryty, dyskretny. Nieobecność Stwórcy jest tylko potwierdzeniem Jego wielkości: dzieło aż tak

wielkie że anonimowe. W utworze pełnym radości życia i podziwiania stworzonego świata o

incipicie Piękno, ale tyle widać, że Jan od Biedronki zapomina o nieczystości i głupocie świni.

Tu przedstawia ją blisko Boga, który kocha każde swoje stworzenie. Poeta jako prawdziwy

miłośnik przyrody w tym wierszu postrzega świnię jako miłą i serdeczną:

(…) Nie widzisz Go z żadną gwiazdą

ze świnką serdeczną bo piękno - to po prostu Jego nieobecność

dzieło aż tak wielkie że anonimowe (s. 568)

W utworach księdza Jana Twardowskiego o tematyce rustykalnej przeważnie dominuje

radosny nastrój. Autor, dzieląc się swoim doświadczeniem ze spędzonych w wiejskiej

atmosferze lat, uczy człowieka tej radości, którą wiejscy ludzie potrafią czerpać z rzeczy

najprostszych. Z takiego spojrzenia zrodziła się intencja kapłana-poety odczytać i pokazać sens i

radość drobnostek, często niezauważalnych szczegółów. Osobne elementy wiejskiego życia,

86 Por. Mt 7,6.

45

które mogą dziwnie wyglądać dla ludzi z miasta, formują arkadyjską krainę szczęśliwości dla

tych, którzy potrafią obserwować i zauważać piękno otaczającej przyrody i zwierząt.

Podobną radość z wiejskiego klimatu wywołuje wiersz Który stwarzasz jagody, w którym

dominuje proste słownictwo, charakterystyczny jest brak znaków przestankowych i minimalizm.

Myśli swe ujmuje w aforystyczne, zwięzłe formuły, operuje humorem oraz konkretami:

szczegółem, barwą, kształtem, ruchem. Warszawski poeta potrafił dostrzec piękno

najdrobniejszych, zwykłych stworzeń, opisując je w czarowny, niepowtarzalny sposób. Wyrażał

podziw dla dzieł Stwórcy, nie podkreślając ważności poetyckich słów. Autor akceptuje

wszystkie stworzenia, nawet te, które człowiek nie zawsze zauważa. Spotykamy tu chrabąszcza,

ślimaka, małe listki – minimalistyczne elementy flory i fauny, o których człowiek nie zawsze

pamięta i nie zawsze je widzi, Stwórca zaśnie zostawił ich bez uwagi.

6. Królik, który zawsze jest w cieniu ważniejszych zwierząt gospodarskich, znalazł

swoje miejsce w wyżej omawianym wierszu:

Ty który stwarzasz jagody królika z marchewką lato chrabąszczowe

cień wielki małych liści (…)

spraw niech poeci piszą wiersze prostsze od wspaniałej poezji

(s. 483)

Tradycyjne polskie potrawy z królika ukazują prawdziwy cel hodowania i

rozprowadzania tych zwierząt przez wiejskich gospodarzy. Natomiast całkiem inaczej króliki

odbierają dzieci. Dzisiaj dzieciom, mieszkającym w miastach, proponuje się trzymać w domu

różne zwierzęta, w tym dekoratywne króliki, gdyż wielu psychologów zauważa, że kontakt z

królikiem pozytywnie wpływa na rozwój dziecka. Maluchy, mieszkające na wsi, mają kontakt z

tymi zwierzętami na co dzień. Ksiądz Jan Twardowski miłe, spokojne i bezbronne króliki

widział także oczyma dzieci. W wierszu Wieczność poeta wspomina wieś i dziecięcą radość,

którą niesie zabawa z królikami:

(…) bo po to żeby cierpieć trzeba być bezbronnym jak dzieciństwo na wsi z królikiem przy sercu

(s. 399)

Twardowski w odbiorze rzeczywistości kieruje się zasadą, by w tym, co nieważne,

odkrywać coś ważnego, w tym, co nieświęte – świętego, w tym co wydaje się nieistotne -

46

istotnego. Poeta pobudza do refleksji nie poprzez patetyzm, a poprzez zaskoczenie,

wydobywając sens i wagę niewidzialnego, niezauważalnego. Tak jest w utworze Z pliszką siwą:

Boga się nie udowadnia Boga się poznaje

po tym że serce pęka i świat nie ustaje choćby wieś na której można pokochać króliki

(s. 768)

W poezji księdza Jana Twardowskiego spotykamy kontemplację świata, dziecięcy

zachwyt i radość cudu istnienia, a zaraz obok smutek, rozpacz i łzy. Poeta widzi świat, w którym

wzajemnie przenikają się radość i ból. W wierszach bardzo blisko jest śmierć i uśmiech, które

każde na swój sposób, zbliżają człowieka do Boga. Jednym z takich utworów jest wiersz

Nieszczęście nie – szczęście. Poeta tu dzieli się rozważaniem o egzystencjalnych momentach

życia człowieka. Wspomina śmierć, smutek z powodu utraty bliskiej osoby, a już kilka wersetów

dalej autor akcentuje radość z życia i uśmiech, który możliwy jest nawet podczas jedzenia

cytryny. W tym wierszu, dotykającym tak poważnych i głębokich tematów ludzkiego życia,

paradoksalnie znalazło się miejsce dla wiejskiego królika. W rozważaniach o smutku i radości

autor pamięta nie tylko o ludzkich pragnieniach, nie zapomina o wiejskim króliku, któremu

wielką radość sprawiają lubiane mlecze:

(…) tylko śmierć umie ludzi przybliżyć do ludzi

nic dziwnego przecież tak to bywa z nieba się tęskni zawsze po kryjomu

choćby królikom mlecze przed rosą pozrywać ciotkę z gotówką przy sobie zatrzymać

uśmiech czasem się modli po prostu - mój Boże (…)

uśmiech i z cytryną uśmiechnąć się może (s. 901)

Wiersze Jana od Biedronki, opisujące zwierzęta i przyrodę, ukazują poetę jako

prawdziwego przyrodoznawcę. Wierny poglądowi franciszkańskiemu nie tylko kochał przyrodę,

lecz także wpatrywał się w nią i badał. Potwierdzeniem tego jest także wiersz Nie mów. Tu autor,

wymieniając wiele szczegółów, dotyczących roślin, owadów i zwierząt, wspomina dzikiego

królika:

(…) orzech buka czerwonobrunatny

dziki królik megaloman co udaje zająca szept w starym parku sprzed dwustu lat

47

- słowo honoru że zaraz wrócę (s. 491)

Jednym z ukochanych świętych księdza Jana, „jego świętym”, jak go nazywał, był święty

Franciszek Salezy, który dzielił z Twardowskim miłość do przyrody, który nazywał świat po

imieniu, a nie ogólnikowo. Twardowski często się dziwił i podziwiał, w jaki sposób ten święty

pisał o przyrodzie, umiał zauważyć, że „słowiki śpiewają przez dwanaście dni i nocy pod rząd

(…), kuropatwy kradną sobie jajka” i okazuje się, że „zając jest inny niż dziki królik, choć są do

siebie bardzo podobne”87.

W powyższym utworze dzikiego królika poeta przedstawia jako megalomana, który ma

zawyżoną samoocenę i próbuje stać się dzikim zającem. Minimalna różnica w masie, ubarwieniu

i budowie głowy odróżnia dzikiego królika i zająca. Możliwe, że to właśnie święty Franciszek

Salezy „wskazał” Twardowskiemu te szczegóły.

Jak już niejednokrotnie było powtarzane w tej rozprawie, poezja księdza Jana

Twardowskiego wyraża nieustanne zadziwienie urodą świata i bogactwem życia: jego kolorami,

dźwiękiem, zapachami, rozmaitością i różnorodnością przyrody. Poeta przypomina w tym św.

Franciszka z Asyżu, Franciszka Salezego, Jana Kochanowskiego, Franciszka Karpińskiego,

Leopolda Staffa czy Władysława Syrokomlę. Zgodnie z tradycją franciszkańską głosi

przekonanie, że Bóg ujawnia się w dziele stworzenia, a więc i w zwierzętach. W następnym

rozdziale pracy przyjrzymy się bliżej zwierzętom leśnym w lirycznej twórczości kapłana-poety.

87 J. Twardowski, Autobiografia…, s. 38.

48

ROZDZIAŁ III

OBRAZ ZWIERZĄT LEŚNYCH

(…) las tak rzeczywisty że zdaje się zjawą…

(s. 486)

Pierwszy dom człowieka, miejsce schronienia duszy i ducha, skupienia duchowego,

wejścia w siebie, miejsce pobytu pustelników, ascetów, miejsce medytacji romantycznych

bohaterów, tło schadzek zakochanych, a także królestwo dzikich zwierząt88. Las, bo o nim

mowa, to jeden ze stałych motywów literackiego „krajobrazu”.

Las, czyli „naturalny lub wyhodowany przez człowieka zwarty zespół roślinności z

przewagą roślin drzewiastych i ze swoistą fauną”89 jest częstym motywem także w poezji

księdza Jana Twardowskiego. W rozmowie z Mileną Kindziuk autor wyznaje: „W moich

wierszach przyroda jest jakby osobnym bohaterem. I chyba w pełni na to zasługuje. Zawsze

staram się wydobywać z pamięci nazwy roślin, kwiatów, drzew, zwierząt i otaczać je troską.

Pragnę przypominać, że świat przyrody nie pozostaje w izolacji od człowieka. Wręcz przeciwnie:

może mu pomóc, nieraz bardziej niż ktoś bliski. Przecież kiedy człowiek obejmuje brzozę, czuje

się mocniejszy. Kiedy patrzy na słońce, ma lepszy humor. A kiedy pada deszcz, może popaść w

depresję. Dopiero gdy się napije melisy, na nowo uspokoi nerwy. A gdy ktoś wypije herbatkę

lipową, spada mu gorączka. Oto jak lipa broni człowieka. Świat natury jest bardzo bliski

człowiekowi. A także Bogu”90.

Fascynacja przyrodą, wnikliwe studia przyrodnicze, ogromna erudycja Jana od Biedronki

sprawia, że przed odbiorcą odkrywa się nowe oblicze otaczającej natury. I tak, na przykład,

bohaterami wierszy stają się „drzewa po kolei wszystkie niewierzące” (s. 443), a jednak do nich

zwraca się poeta z prośbą:

Poproście Matkę Bożą abyśmy po śmierci w każdą wolną sobotę chodzili po lesie(…)

(s. 552)

Poeta, z fachowym znawstwem i głęboką miłością opisując lasy, zwraca uwagę na każdy

szczegół, każdy drobiazg, na charakterystyczną dla lasów barwę: „czarny las a im dalej tym

bardziej niebieski” (s. 550), „wiadomo że sosny niebieskozielone” (s. 425), na zapach: „za

oknami bór pachnie żywicą” (s. 147), „Madonno z puszczy (...) pachnąca świerkami” (s. 232), na

dyskretne różnice, niezauważalne dla „niewtajemniczonych”: „jodła rośnie niżej nie myl jej ze 88 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 189. 89 Słownik języka polskiego PWN, t. 2, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1995, s. 11. 90 Zgoda na świat…, s. 10.

49

świerkiem” (s. 895), liść klonu i liść jaworu „tak podobne do siebie lecz różne od spodu” (s.

425). Autora zachwyca bogactwo życia w lesie. Mimo surowych praw natury, w lesie występuje

ścisła harmonia i równowaga w całej leśnej przyrodzie. Wszystko to, co dzieje się w nim z

nakazu natury, jest potrzebne i słuszne.

Ksiądz Jan Twardowski był wielkim miłośnikiem przyrody oraz bardzo precyzyjnym

obserwatorem, dostrzegającym nawet bardzo drobne elementy flory i fauny. Ta cecha poety

szczególnie przejawia się w twórczości o tematyce leśnej. Nam wszystkim z dzieciństwa dobrze

znane elementy przyrody w wierszach genialnego poety pomagają rozważać głębokie

zagadnienia ludzkiej egzystencji.

1. Zając - najczęściej przez Jana od Biedronki wspominany mieszkaniec lasu, pomaga

miłośnikom poezji zastanowić się nad problematyką umykającego czasu. W szybkości

spłoszonego w lesie zająca, który przed drapieżnikami ratuje się ucieczką, ksiądz Jan

Twardowski widzi prędkość mijających chwil życia. W jednej ze swych autobiografii

Twardowski wyznaje z nutką smutku: „W czasie mojego życia zmieniło się tak wiele! Myślę, że

zbyt wiele i zbyt szybko”91. W wierszu Dobranoc do cichych i spokojnych nocnych rozważań

poety wkrada się myśl o szybko uciekającym zającu, który staje się synonimem mijających

chwil:

(…) choć czas mknie jak zając i noc od dnia jaśniejsza

pocałuj. Dobranoc (s. 1063)

W kolejnym utworze - Łza w kolejce - upływający czas jest porównany do psa goniącego

zająca. Pies i zając poruszają się bardzo szybko, a z równie zawrotną prędkością upływa także

czas. Jan od Biedronki, pracując w wiejskich miejscowościach, często widywał psy ścigające

zwierzynę, nawet gdy szanse na doścignięcie jej są niewielkie. W wierszu, zachęcającym do

refleksji nad istotą takich uczuć jak smutek, żal i rozpacz, autor przedstawia czas, który pędzi do

przodu, choć nie ma w tym żadnego celu:

ból może być miłością powrotem czekaniem wspomnieniem jeśli jak gapa zatrzyma się w miejscu

czas od początku goni jak pies za zającem smutek wciąż z liściem brzozy w dzieciństwo powraca

(…) (s. 440)

91 J. Twardowski, Łaską zdumiony. Moje szczęśliwe wspomnienia, opr. J. Marlewska, Warszawa 2002, s. 96.

50

Zwinność i zdolność do ucieczki szaraka dobrze są znane ludziom. Ten mieszkaniec

lasów zajął swoje miejsce nawet w twórczości ludowej. Słynne przysłowie „robota nie zając”92

podkreśla tę charakterystyczną cechę leśnego zająca. Ksiądz Jan Twardowski w wierszu

Preludium deszczowe, wprowadzając za rękę niewierzącego człowieka do kościoła („Daj rękę.

Wejdźmy w kościół…”), także wspomina o szybkości zająca. Autor, opisując praktyczne

elementy, stanowiące wnętrze kościoła („Tu są główne drzwi/tam okno…”) zarazem wprowadza

osobę w niejaką tajemnicę, którą nie każdy może dostrzec. Ta głęboka tajemnica pomaga

tradycyjne przysłowie zobaczyć w innym świetle – w świetle wiary. Ksiądz Jan Twardowski,

zmieniając wszystkim znane powiedzenie o zającu, podkreśla moc i stabilność daru nawrócenia:

(…) a w głębi sam Pan Jezus szuka Twego wzroku

waży twoją niewiarę. Nareszcie masz spokój. Nie od razu płaczemy w łaski bożej deszczu.

Nawrócenie - nie zając. Znów ten dzięcioł deszczu. (s. 283)

Poezja Twardowskiego pełna jest niezwykłych, często paradoksalnych myśli, ujętych w

prostą, ale piękną poetycką formę. Przykładem takiego wiersza jest utwór Ten sam, gdzie także

spotykamy zająca, który ma już całkiem inną misję. Tu Jan od Biedronki opisuje tajemnicę

wiecznie trwającego krzyża, który wznosi się nad ciągle zmieniającym się światem. Autor

przedstawia tak wiele znaczący w życiu krzyż razem z najprostszymi rzeczami, których ludzie

często nawet nie zauważają:

Ten sam krzyż gdy zima i zając osiwiał ten sam gdy jesień i brzozy zaledwie ubrane

ten sam gdy czapla nadobna od białej o połowę mniejsza ten sam gdy wiosną spóźnione kukanie

(…) (s. 749)

Podobnie charakterystyczną dla zająca zmianę koloru futra w czasie zimy spotkamy w

wierszu Zając bieleje:

Zając bieleje by nie zginąć w śniegu

(…) (s. 808)

92 Co oznacza, że praca nie ucieknie.

51

Obraz zająca ksiądz Jan Twardowski wykorzystuje także w wierszu Aniele Boży. Jedną z

pierwszych modlitw, której tradycyjnie uczą się dzieci – Aniele Boży - poeta ukazuje w

odniesieniu do osoby dorosłej. Prosi anioła pomocnika o szczególną uwagę dla siebie, gdyż

pomocy potrzebują nie tylko dzieci, lecz także dorośli:

Aniele Boży Stróżu mój Ty właśnie nie stój przy mnie

jak malowana lala ale ruszaj w te pędy

niczym zając po zachodzie słońca (…)

(s. 517)

W tym utworze szybką pomoc anioła także symbolizuje najszybszy mieszkaniec lasów –

zając.

Kolejny, według częstotliwości występowania93 w wierszach księdza Jana

Twardowskiego mieszkaniec lasu, to:

2. jeleń, pełny gracji i zawsze tajemniczy. Ci, którym uśmiechnie się fortuna i zdołają

spotkać go w lesie, zamierają ze zdziwienia i obserwują zwierzę w całkowitej ciszy. Chociaż jest

jednym z największych zwierząt, zamieszkujących lasy naszych terenów, nie rozmiary są tu

warte podziwu. Przez myśliwych nazwany królem polskich lasów, zaiste zasługuje na

przydomek „szlachetny”. Od wszystkich innych mieszkańców lasu wyróżnia się przede

wszystkim swoją majestatyczną postawą, którą od dawna podziwiają ludzie. Piękne i mądre

oczy, szlachetne rogi niby korona potwierdzająca autorytet króla lasu i dobrze rozwinięte

instynkty, dzięki którym jeleń stał się bardzo trudny do upolowania, gwarantowały temu

zwierzęciu miejsce w literaturze i sztuce. W wielu mitologiach jeleń jest pośrednikiem między

niebem a ziemią, obrońcą i przewodnikiem dusz ludzkich, atrybutem boga słońca oraz

odwiecznym wrogiem węża, stworzenia nocnego i uosobienia zła. Na dalekim wschodzie jeleń

stał się symbolem długowieczności, gdyż uważano, że może żyć nawet do dwóch tysięcy lat.

Dlatego jest zwierzęciem Buddy, który objawia się w postaci jelenia, aby udzielać swoich nauk.

Grecki bożek miłości Eros jeździł wozem zaprzężonym w jelenie94.

W kulturze chrześcijańskiej ten mieszkaniec lasów także zasłużył na pozytywne

konotacje. Jest symbolem czystości, życia, pobożności i sumienia. Biały jeleń z krzyżem między

93 W wierszach J. Twardowskiego jeleń występuje 7 razy. 94 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 125-126.

52

rogami wyobraża Chrystusa, który ukazywał się w tej postaci wielu świętym95. Najbardziej

znany z nich jest św. Hubert, który jako młody myśliwy miał spotkać wspaniałego jelenia ze

świetlistym krzyżem między rogami. To wydarzenie wywarło taki wpływ na życie młodzieńca,

że zaprzestał polowań. Jednakże dzisiaj pamiętamy św. Huberta jako patrona myśliwych96.

Ksiądz Jan Twardowski w swej twórczości także nie szczędzi komplementów dla tych

szlachetnych mieszkańców polskich lasów. W wierszu pod tytułem Tak mało podkreśla

królewską godność jeleni, przypisując im cechy ludzi elity, którzy są wychowani, umieją

oddawać cześć jedni drugim przy spotkaniu:

(…) jelenie przy spotkaniu kłaniają się rogami97

Podobnie utwór Żeby… kieruje myśli miłośników poezji do obrazu jelenia. Jan od

Biedronki, wierny nurtowi franciszkańskiemu, radzi człowiekowi nie zamykać się tylko w

tradycyjnie uformowanych ramach modlitwy, lecz codziennie uczyć się zauważać otaczające nas

piękno stworzonego świata i w taki sposób wychwalać Stwórcę:

(…) żeby pobożnych wprawiały w zachwycenia

bocianów czarne nogi złote usta jelenia

spódniczki obłoków (s. 277)

Jeleń jest stworzeniem bardzo mądrym i ostrożnym. Jak i większość zwierząt leśnych

unika kontaktu z ludźmi, a zawdzięczając swym zmysłom potrafi z daleka wyczuć oraz

rozpoznać zbliżającego się człowieka i bez hałasu się ukryć. Ludzie przebywający w lesie

najczęściej nawet nie zauważają, że mieli możliwość spotkać się ze szlachetnym jeleniem.

Właśnie dlatego upolowanie króla polskich lasów jest bardzo trudne i mocno cenione w gronie

myśliwych98.

Wiadomo, że jelenie corocznie gubią swe rogi, które na wiosnę odrastają coraz okazalsze

i grubsze, powiększając wagę oraz liczbę odnóg. Zjawisko to symbolizuje cykliczne okresy

rodzenia się i umierania, a także wzrostu, odrodzenia duchowego99. Ta cecha w wierszu pod

tytułem Pamiątka z tej ziemi posłuży kapłanowi w refleksji nad istotą miłości. Wiele wierszy

Twardowskiego poświęcone są uczuciom, którym często towarzyszy poczucie niespełnienia czy

95 Na przykład św. Hubertowi, św. Eustachemu, św. Feliksowi i in. 96 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 127. 97 J. Twardowski, Który stwarzasz jagody, Kraków 1988, s. 224. 98Patrz: http://www.informacjelokalne.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=636:jele-uosobienie-safanduy&catid=35:z-mojej-ambony&Itemid=49 99 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 127.

53

niestabilności. Dla poety nie jest to jednak powodem do rozpaczy, staje się raczej kluczem do

sensu ludzkiej egzystencji, będącej zamysłem Boga. W wierszu napisze:

W miłości wciąż to samo radość i cierpienie nawet sam Pan Bóg nie kochał inaczej

kocha gwizd kosa co rychło ustaje liść klonu co opadnie bo już poczerwieniał

jelenia co zrzuca rogi po kolei ciemne (…)

(s. 454)

Czytając wiersze księdza Jana Twardowskiego możemy podziwiać to, jak dokładnie znał

wygląd i zachowanie się zwierząt. Utwór Pokochać jest dowodem tego, że poeta musiał nie

tylko interesować się naturą jeleni, lecz także obserwować tych tajemniczych mieszkańców

lasów:

(…) wyciszają gwizdy

bawi ogon jelenia zawsze z jedną kreską (s. 593)

Podobnie w wierszu List do Matki Boskiej, który możemy porównać do tekstu z

encyklopedii o przyrodzie i mieszkańcach otaczających nas lasów, ksiądz Jan Twardowski

wspomina sarnę, która często ludziom, niezbyt znającym się na przyrodzie, kojarzy się z

jeleniem:

(…) żółta pliszka cieszy się swoim czarnym dziobem

łosoś wraca do rzeki w której się urodził mrówki się oblizują jak na nie przystało

sarna leczy się ślazem więc mniej pokasłuje las tak rzeczywisty że zdaje się zjawą

(…)

(s. 486)

Kolejny raz autor zadziwia odbiorcę swoją erudycją z zakresu flory i fauny oraz

unikalnym humorem.

3. Wiewiórka kojarzy się nam zazwyczaj z czasami dzieciństwa. Niezapomniane

spacery po parku czy lesie, poznawanie przyrody i wielki entuzjazm rodziców, pokazujących

dzieciom smukłą i zgrabną sylwetkę, w której zwraca uwagę długi, puszysty, rudy ogon.

Wiewiórka kojarzy się przede wszystkim jako bardzo pracowite, żwawo poruszające się po lesie,

pokonujące wszelkie trudności i ciągle gromadzące w swej dziupli zapasy pokarmu na okres

54

zimowy, zwierzątko. Jest też bohaterem wielu wierszy i bajek dla dzieci100, w których

najczęściej występuje jako „postać” pozytywna. Ten rudy gryzoń, potrafiący porządkować

obszar, w jakim egzystuje, stał się symbolem mądrego gospodarowania i wytrwałości w dążeniu

do celu. Dodaje otuchy, optymizmu, aktywizuje do życia, co zostało wyeksponowane między

innymi w opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewicza Wiewiórka.

Ksiądz Jan Twardowski wiele razy przyznawał się, że najchętniej pisze dla dzieci, że jest

to jego najbardziej ulubiona i najważniejsza część twórczości. Tak jest może dlatego, że „dziecko

zdolne jest do zauważenia tego, co najprostsze. Uczy jak dostrzegać dobro na świecie. Jest

bystrym obserwatorem świata (…)”101. Utwory Jana od Biedronki, dedykowane dzieciom, są

pełne zwierząt i roślin, które dzieci spotykają w swoim otoczeniu: „Przyroda jest obszarem, na

którym można uczyć obserwować i uczyć pytać. Dlatego wciąż do przyrody wracam. (…) Staram

się mówić o świecie realnym, który jest jak bajka. Tajemnica przyrody jest doskonale

odczytywana przez dziecko”102. Te same wiersze i opowiadania są także właściwą lekturą dla

dorosłych. Przykładem takiej twórczości jest wiersz Wyznanie. Tu autor dzieli się

doświadczeniem, jakie otrzymał z dziecięcą ciekawością obserwując przyrodę. Radość dziecka,

obserwującego otaczający świat, graniczy z głębokim morałem dla ludzi dorosłych:

Zamykałem wiedzę w szufladkach (…)

dostrzegłem że wiewiórka jest od spodu biała że czajki kładą dzioby na ziemi

że kwiaty zapylone nocą nie są nigdy ciemne (…)

wreszcie wzruszyłem ramionami: przecież wszystkie słowa sprawiają że się widzi tylko połowę

(s. 346)

Ksiądz Jan Twardowski w wierszu o incipicie Narzędziem ze światła porównuje rude

zwierzątka, zamieszkujące nasze parki i lasy, ciągle zatroskane poszukiwaniem pokarmu i

promieniujące niezmierną radością ze znalezienia nawet malutkiego orzeszka, do pary

narzeczonych, którzy oczami dzieci są zapatrzeni na swoje pierścionki. Trzymają je jak

największy skarb, podobnie jak pracowite wiewiórki trzymają znaleziony orzech. Twardowski

zaznacza, że dla Stwórcy tak samo ważne jest zabezpieczyć wiewiórki orzeszkami, jak i

błogosławić nowe małżeństwa:

100 Na przykład: I. Krasicki, Papuga i wiewiórka, J. Brzechwa, Wiewiórka i bóbr, I. Kryłow, Wiewiórka i in. 101 M. Kindziuk, Zgoda na świat…, s. 22. 102 Ważny jest uśmiech i łza, Z księdzem Janem Twardowskim rozmawia Grzegorz Leszczyński, „Guliwer” 1991, nr 2, s. 22.

55

Narzędziem ze światła dzień otwierasz jak polne ścieżki narzeczonym podajesz pierścionki jak wiewiórkom dobrym orzeszki

(s. 89)

Wspominana przez poetę zwinna i szybka wiewiórka, podobnie jak poprzednio

omawiany zając, pomaga miłośnikom poezji zastanowić się nad umykającymi chwilami życia.

W wierszu Takie proste w postaci energicznego i szybkiego rudego gryzonia ksiądz Jan

Twardowski widzi bezustannie uciekający czas:

(…) pokazać i odchodzić razem gdy czas biegnie jak kuna od wiewiórki szybsza

tego co się kocha widzieć się przestaje

(…) (s. 711)

W kontekście głębokich rozważań, dotyczących ludzkiej egzystencji, Jan od Biedronki

wiewiórkę przede wszystkim przedstawia jako wesołe i cieszące się życiem zwierzątko. W

utworze O powrocie po studiach do domu rodzinnego autor z nostalgią dzieli się swoim

własnym doświadczeniem zabawy z wiewiórką:

(…) widzę przez sen i akację – wiewióreczkę, przed którą klękałem, chcąc ją złapać w wakacje minione.

(s. 86)

Warszawski poeta bardzo lubił spacery po Powązkach. Przyznawał, że spokój i cisza

cmentarna, niepodobna do żadnej innej ciszy, przypomina mu niewidzialną Bożą obecność, ale

też i ludzi, którzy odeszli przed nim do Boga. Właśnie jako efekt takich spacerów zrodził się

utwór Powązki, w którym Jan od Biedronki rozważa tajemnicę śmierci. Nie są to pesymistyczne

rozważania, wręcz przeciwnie – przywołuje wesołą, rudą wiewiórkę ze „śmiechem w ogonie”:

Nie chodzę tam by usłyszeć śpiew wilgi popatrzeć jak mikołajek zakwita od dołu do góry

a cień depce po piętach goniąc wiewiórkę ze śmiechem w ogonie

(…) chodzę dziwię się myślę przemilczam

ilu młodszych umarło ode mnie (s. 548)

Na warszawskich Powązkach ksiądz Twardowski miał ulubione miejsca i nagrobki, na

przykład grób Zosi Truskolaskiej, na którym siedzi mała dziewczynka, grób śpiewaka Kaliny,

56

Gałczyńskiego, Baczyńskiego, oczywiście, groby powstańców, ale „i tak wszystkie drogi

prowadziły mnie zawsze do Prusa”103. Z myślą właśnie o tym miejscu powstał wiersz o incipicie

Na Powązkach warszawskich bardzo podobny charakterem i atmosferą do wiersza poprzedniego.

W tym wierszu również występuje wiewiórka:

Na Powązkach warszawskich zdziwić się uśmiechnąć przy grobie pana Prusa popatrzeć na wszystko

- wiewiórko przezabawna co się tutaj dzieje

można odejść na zawsze by stale być blisko

(s. 560)

Ostatnia, bardzo wymowna myśl, na życzenie autora tego wiersza, jest umieszczona na

nagrobnej krypcie księdza Twardowskiego.

4. Jeż, podobnie jak wiewiórka, jest częstym bohaterem opowiadań i bajek104. Chociaż

jeż jest jednym z najwolniejszych zwierząt leśnych, autorzy literatury dziecięcej nie podkreślają

tej cechy jako negatywnej. To zwierzątko uczy przede wszystkim poświęcać odpowiednią ilość

czasu na rozważanie i nie śpieszyć się w podejmowaniu ważnych decyzji. Na przykład, w

kulturze Azji Środkowej jeż jest bohaterem cywilizacyjnym i doradcą człowieka, poszukującego

odpowiedzi na ważne pytania105.

Pracowity i rozsądny jeż wyróżnia się spośród innych zwierząt unikalną cechą – kolcami.

Kolce, które służą jeżowi jako naturalna obrona od przeciwników, czynią go także trudno

dostępnym dla człowieka. Właśnie dlatego w literaturze jeż często występuje jako symbol

wojownika ze złem, a zarazem oznacza osobę nie komunikatywną, odgraniczającą się od innych,

konserwatywną.

Jeża, który nie tylko dzieciom, lecz także dorosłym unaocznia ważne drobnostki w

stosunkach między ludźmi, spotykamy w wierszu księdza Jana Twardowskiego Antologia.

Obraz jeża okazał się przydatny dla podkreślenia tego, jak nie powinna przejawiać się miłość:

Proszę o prozę żebyście sami nie darli się za włosy

nie podawali miłości jak jeża w cierpieniu mówili dobranoc

103 J. Twardowski, Autobiografia…, s. 184. 104 Na przykład: J. Brzechwa, Jeż, I. Kryłow, Czyż i Jeż i in. 105 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 129.

57

nie nakładali tłumika na serce (…)

(s. 320)

Tematyka miłości jest kontynuowana w utworze Boję się Twojej miłości. Poeta

przedstawia tutaj cząstkę tajemnicy miłości Boga do ludzi, która wydaje mu się niezrozumiała a

nawet potrafi wzbudzić lęk. W kontekście takiej miłości człowiek jest porównany do kłującego

się jeża, który jest omijany przez Boga, gdyż ciągle zadaje trudne pytania:

(…) boję się Twojej miłości

że kochasz zupełnie inaczej tak bliski i inny

(…) pytającego omijasz jak jeża na spacerze głosisz że czystość jest oddaniem siebie

ludzi do ludzi zbliżasz i stale uczysz odchodzić

(…) boję się Twojej miłości

tej najprawdziwszej i innej (s. 349)

Kolczaste to zwierzątko uczy, że nawet najbardziej trudne i sprzeczne uczucia i stany

jako składniki życia mogą być pogodzone. Tak jest w wierszu Razem:

Nadzieja i rozpacz radość i ból

niewiara i wiara (…)

tak jak dwa jeże sobą zdziwione szukają razem miejsca dla siebie

(s. 528)

Chociaż jeż symbolizuje zazwyczaj powściągliwość, konserwatyzm, a nawet odgradzanie

się i oddalanie się ludzi, Jan od Biedronki w swych wierszach opisuje też dostosowywanie się

jeży do różnych sytuacji. W wierszu Uświęcenie widzimy jeży, którym nawet kolce nie

przeszkadzają cieszyć się z życia:

O rosy aksamitne, topolami drżące - wietrzyku, co mi mówisz przez puch osinowy,

obok ciepłej żywicy, dwa jeże kłujące ze szczęścia się zwierzają pod liściem bukowym

(s. 150)

58

5. Wilk był i nadal jest obecny w dziełach kultury. W literaturze, inaczej niżeli zając

czy wiewiórka, postrzegany jest w negatywnym kontekście, jako drapieżca, zabójca lub

wcielone zło, wzbudzające powszechny lęk. Jednocześnie podziwiane są takie cechy wilcze, jak:

niezależność, siła i wytrwałość. Autorzy w nocnych polowaniach wilka widzieli znaki ciemności

i niszczenia. Z biegiem lat przypisano temu zwierzęciu krwiożerczość, okrucieństwo, agresję, a

nawet uosobienie pełnego destrukcji demona. Drapieżna natura wilka postawiła na nim pieczęć

nienasyconego żarłoka, a apetyt tego drapieżnika znalazł swoje miejsce w ludowych

przysłowiach106. W średniowieczu chrześcijańska Europa w postaci wilka widziała potwora

apokaliptycznego niosącego śmierć człowieczeństwu. Stał się także atrybutem czarownic, które

udawały się na sabaty w postaci wilka107. To zwierzę także symbolizuje amoralne i nieludzkie

zachowanie się człowieka względem innego człowieka, co także odbija się w przysłowiach

ludowych108.

Ksiądz Jan Twardowski, jako jeden z najbardziej sztandarowych reprezentantów nurtu

franciszkańskiego w poezji polskiej, wilka widział w całkowicie innym świetle. Ksiądz-poeta

fascynował się poglądami św. Franciszka z Asyżu, który akceptował życie ze wszystkimi

szczegółami, głosił potrzebę przyjmowania i traktowania przyrody jako pięknego daru Boga dla

człowieka. Ten święty z Asyżu w ikonografii często jest przedstawiany z wilkiem przy boku.

Tak różne postacie są przedstawione w paradoksalnej harmonii zawdzięczając cudowi, jaki

uczynił św. Franciszek w mieście Gubbio. Legenda głosi, iż znakiem krzyża uspokoił i oswoił

ogromnego wilka, który pożerał nie tylko zwierzęta, lecz także ludzi, tym samym siejąc strach

wśród mieszkańców109.

Ten cud św. Franciszka odzwierciedlił się także w poezji Jana od Biedronki. W utworze

W niebie poeta opisuje wielu świętych: mężczyzn i kobiety, których z tradycyjnymi im

atrybutami autor spotyka w życiu pozagrobowym. Św. Franciszek jest przedstawiony z wilkiem.

Ten wiersz jest dowodem postawy księdza Jana Twardowskiego, który często głosił, iż każde

stworzenie jest dobre i dąży do bycia razem ze Stwórcą:

Trzeba minąć świętego Piotra z ciężkim kluczem Agnieszkę z barankiem przy twarzy

(…) obok skromnego bociana

obok Agaty co częstuje solą obok świętego Franciszka z wilkiem

(zdejmuje mu kaganiec żeby mógł poziewać) (…)

(s. 541) 106 Na przykład: „Wilczy głód”, „Mów wilkowi pacierz, a on woli kozią macierz” i in. 107 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 464. 108 Na przykład: „Człowiek człowiekowi wilkiem”, „Wilkiem patrzeć”, „Wilcza przyjaźń”, „Wilcze prawo” i in. 109 Zob. Kwiatki Świętego Franciszka z Asyżu, opr. A. Popławska, Kraków 2004, s. 33-34.

59

W wierszach Owce między wilki oraz Do siebie samego Jan od Biedronki dzieli się

swymi refleksjami na temat fragmentu Ewangelii według św. Mateusza. Dobrze znany księdzu-

poecie ewangelista poprzez obrazy wilka i owcy przypomina niełatwe zadanie chrześcijan w

świecie110:

(…) prawdziwi chrześcijanie nie wodą z kranu ale krwią ochrzczeni

co idziecie jak owce między wilki (…)

(s. 432)

oraz

Żebym pisząc wiersze nie wzywał Imienia Pana Boga nadaremno nie tłumaczył Biblii na nie-Biblię

nie przychodził w wilczej skórze wtajemniczonych (…)

(s. 328)

W wierszach księdza-poety zauważamy unikalną dynamikę. Autor, pamiętając pouczenie

Mistrza i na pewno sam mając doświadczenie bycia owcą wśród wilków, mimo wszystko potrafi

zrobić niełatwy krok w kierunku miłości. Przykładem tak wielkiego zaufania do osoby, która

może zadać ból, jest wiersz Przeszłość:

(…) kiedy chciałoby się do serca przytulić owcę i wilka

kiedy nie mogliśmy się nadziwić że można po spowiedzi zjeść całego Boga

(…) (s. 439)

Osoby powierzone Janowi Twardowskiemu w posłudze kapłańskiej stają się tak bliskie,

że potrafi być całkowicie otwarty nie tylko z „owcą”, lecz także z „wilkiem”. Nie ludzkie siły,

lecz pomoc Boga pozwala mu wykonać ten krok.

6. Lis, podobnie jak wiewiórka i jeż, występuje w licznych bajkach i podaniach bliskich

naszej kulturze111. Na tym mieszkańcu otaczających nas lasów bajkopisarze postawili pieczęć

negatywnego bohatera. Lis stał się alegorią osoby chytrej, obłudnej, fałszywej, egoistycznej,

niewdzięcznej, mściwej, podstępnej.

110 Por. „Jezus powiedział do swoich apostołów: "Oto Ja was posyłam jak owce między wilki.” (Mt 10, 16) oraz „Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy przychodzą do was w odzieniu owczym, wewnątrz zaś są wilkami drapieżnymi” (Mt 7,15). 111 Na przykład:: A. Mickiewicz Lis i kozieł, I. Kryłow Chłop i lis, I. Krasicki Kruk i lis, Ezop Lis i Żuraw i in.

60

Wiele utworów przedstawia lisa jako samotną postać, która żyje wyłącznie dla siebie i

martwi się wyłącznie o sobie. Ten bohater bajek swój cel osiąga nie siłą, lecz chytrością,

przebiegłością, fortelem i najczęściej robi to nie w uczciwy sposób. Pod postacią lisa

bajkopisarze przedstawiali człowieka fałszywego i pochlebcę szukającego tylko swojej korzyści.

W średniowieczu ludzie widzieli w tym zwierzęciu diabła, heretyka, chytrego grzesznika, który

podobnie chytrze potrafi zwieść uczciwego człowieka112.

Takiego lisa spotykamy także w utworach księdza Jana Twardowskiego. W wierszu

Uśmiech nieśmieszny autor wykorzystuje postać lisa, który staje się symbolem osoby potrafiącej

nawet tak ważny wyraz emocji jak uśmiech wykorzystać w przewrotnych celach. Dzisiaj świat

pamięta poetę jako człowieka uśmiechającego się do Boga, ludzi i przyrody. Nawet w swoim

testamencie Jan od Biedronki zanotował, że chce uśmiechniętego pogrzebu113. Dlatego w tym

wierszu posługuje się symboliką egoistycznego lisa, aby wyrazić jak ważny jest uśmiech w

stosunkach między ludźmi i jak mocno raniącą bronią może on stać się w rękach przewrotnej

osoby:

(…) uśmiech może być czarusiem

liskiem kłamstwem od ucha do ucha

ale nie można

śmiać się nie naprawdę na niby

ledwo ledwo (…)

(s. 583)

Podobnie w pełnym uśmiechów utworze O uśmiechu w kościele ksiądz Jan Twardowski

wspomina lisa, do którego porównuje propagatora współczesnego kierunku filozoficznego –

egzystencjalizmu. Autor podkreśla tu kolejną cechę lisa – życie samotne. Egzystencjaliści

deklarują siebie ateistami i badają indywidualne losy jednostki ludzkiej, która jest skazana na

wolność. Charakterystyczną cechą takich rozważań staje się poczucie tragicznej samotności

człowieka wobec Boga lub ogromu czasu i przestrzeni114. Samotny wobec całego świata

egzystencjalista w wierszu O uśmiechu w kościele jest porównywany do niemniej samotnego

lisa. Chytrość i oszustwo gwarantują lisowi osiągnięcie celu, natomiast zabierają przyjaciół.

112 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 203. 113 http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Ksiadz-Jan-Twardowski-chcial-usmiechnietego-pogrzebu,wid,8175114,wiadomosc.html 114 Por. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Warszawa 1963, s. 316.

61

Podobnie samotni w tym świecie czują się egzystencjaliści, do których ksiądz Jan Twardowski

zbliża się z niosącym dobro uśmiechem:

W kościele trzeba się od czasu do czasu uśmiechać do Matki Najświętszej która stoi na wężu jak na wysokich obcasach

(…) do egzystencjalisty który jak rudy lis przenosi samotność z jednego miejsca na drugie

(…) (s. 313)

Omówione w tym rozdziale obrazy zwierząt leśnych: zająca, jelenia, wiewiórki,

jeża, wilka i lisa zostały wykorzystane przez autora w celu wyeksponowania

charakterystycznych je cech, które mogą służyć także określenia pewnych zachowań i postaw

człowieka. Czasem obrazy zwierząt służą też jako części składowe humorystycznych,

dowcipnych porównań i metafor.

Podobne funkcje pełnią także nieraz obrazy zwierząt egzotycznych, o których

będzie mowa w następnym rozdziale.

62

ROZDZIAŁ IV

OBRAZ ZWIERZĄT EGZOTYCZNYCH

…Boga najłatwiej znajdziesz

nie pisząc o Bogu (s. 725)

Egzotyczne zwierzęta, spotykane w wierszach księdza Jana Twardowskiego, są kolejnym

dowodem na to, że poeta nie tylko kochał życie we wszystkich jego formach, lecz także był

erudytą znającym się na szczegółach fauny dalekich kontynentów. Zwierzęta z Afryki, Ameryki

Południowej czy Dalekiego Wschodu od dawna stały się obiektem badania i fascynacji

podróżników i naukowców. Europejczycy z biegiem stuleci odnaleźli bogaty świat zwierząt, o

których istnieniu mieszkańcy naszego kontynentu nawet nie podejrzewali. Słonie, lwy i małpy,

dzisiaj podziwiane w ogrodach zoologicznych, stały się także obiektem nauki oraz zajęły ważne

miejsce w utworach sztuki i literatury.

Ludzie sztuki i literatury rozpoznali w wyglądzie, zachowaniu się, relacjach tych

przedstawicieli przyrody dalekich kontynentów odzwierciedlenie ludzkich charakterów. Bajki,

wiersze i mity, stosując często elementy humorystyczne, wykorzystują postacie zwierząt

egzotycznych do ukazania świata ludzkich wad i niemądrych zachowań115. Podobnie nieznana

mieszkańcom Europy przyroda dalekich krajów stała się unikalną i fascynującą swoim

kolorytem areną przygód bohaterów powieści116.

Ksiądz Jan Twardowski w swoich utworach także wykorzystywał cechy wyglądu i

zachowania się zwierząt egzotycznych. Nawet 75 razy przywoływane w wierszach obrazy fauny

dalekich krajów pomogły poecie w unikalny sposób ilustrować cechy ludzi i ważne życiowe

doświadczenia.

1. Słoń w utworach Jana od Biedronki jest najczęściej, bo aż 15 razy, wspominanym

zwierzęciem egzotycznym. Z tym (obok lwa) królem zwierząt Europa zapoznała się dopiero w II

wieku przed narodzeniem Chrystusa, kiedy to jeden z największych zdobywców w historii

ludzkości Aleksander III Wielki, zwany Aleksandrem Macedońskim, wtargnął do Indii. Tak

rozpoczęła się przygoda Europejczyków ze słoniem. Zwierzę ogromnych rozmiarów, które na

początku straszyło Europejczyków swym groźnym wyglądem, w szybkim czasie zostało 115 Na przykład: J. Brzechwa, Zoo, I. Kryłow, Małpa i okulary i in. 116 Na przykład: H. Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy, J. Verne, Dzieci kapitana Granta i in.

63

zaliczone do najbardziej intelektualnych zwierząt naszej planety. Słoń stał się nie tylko atrakcją

cyrku czy zoo, lecz szybko zjawił się w utworach sztuki i literatury. Rozpoznano w nim symbol

władzy królewskiej, stabilności, pokoju, mądrości i szczęścia117. Z innej zaś strony, ten

największy ze współcześnie żyjących ssaków lądowych utożsamiany jest z takimi cechami, jak:

niezgrabność, nieczułość, ociężałość oraz gruboskórność.

Ksiądz Jan Twardowski w swych wierszach, z charakterystycznym dla niego humorem,

słonia często przedstawiał jako „klienta” porcelanowego sklepu118. W utworze Mrówko ważko

biedronko Jan od Biedronki w piękny sposób, robiąc aluzję do wierzeń, że słoń, jako dumne

zwierzę, nigdy przed nikim nie zgina kolan, łączy humor z powagą. Niepowtarzalny klimat

wiersza tworzy ciepła i pełna humoru obserwacja świata i człowieka:

(…) człapię po świecie jak ciężki słoń

tak duży że nic nie rozumiem myślę jak uklęknąć

i nie zadrzeć nosa do góry

a życie nasze jednakowo niespokojne i malutkie

(s. 378)

Myśl, zawartą w powyższym utworze, rozwija krótki, ale wymowny wiersz Tylko. Poeta

przedstawia świat pełen paradoksów, w którym szczęście może być odnalezione zarówno w

ogromnych wydarzeniach, jak i w najmniejszych szczegółach. Autor do ilustracji takich

rozważań wykorzystuje obraz dużego i ciężkiego słonia:

Przeminą romanse czcigodne małżeństwa

jak słonie własną nadwagą zmęczone zostaną tylko malutkie szczęścia

miłości niespełnione (s. 992)

Podobna tematyka jest kontynuowana w wierszu Ratunek. W wielu utworach księdza

Jana Twardowskiego spotykaliśmy humor, z którym poeta podchodził do przeróżnych sytuacji

życiowych, a w tym wierszu widzimy, że autor potrafi śmiać się także ze swoich niedostatków i

słabości. Jan od Biedronki przedstawia zbawienną rolę śmiechu, który – paradoksalnie – ratuje

117 W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 385. 118 Słoń w składzie porcelany — człowiek niezgrabny, nietaktowny, gruboskórny.

64

go od bycia śmiesznym. Ratunkiem przed wyśmianiem jest umiejętność żartowania z samego

siebie i śmiania się ze swoich wad. Podkreślając swój wiek i niezgrabność poeta posługuje się

postacią wymarłego pod koniec ostatniej epoki lodowcowej przodka słonia - mamuta. Poeta

ukazuje na brak sprawności fizycznej i na swoje staromodne poglądy, utożsamiając się tym

samym z dawno wymarłym przedstawicielem rodzaju trąbowców:

Niestały niezgrabny jak mamut na balu

staromodny grzeszny

tylko śmiech uratuje żebym nie był śmieszny

(s. 896)

Wiersze księdza Jana Twardowskiego, w których spotykamy słonia, są kolejnym

dowodem na ogromną erudycję poety. W wierszu o incipicie Spaceruję po kruchej bańce czasu

autor, opisując otaczającą nas przyrodę, wykorzystuje wiedzę o unikalnych cechach słoni.

Zoolodzy badający słonie zauważyli, że te intelektualne zwierzęta posiadają bardzo rzadko w

świecie ssaków spotykaną cechę – są monogamiczne. Słonie nie tylko są wierne sobie, lecz

zauważono, że potrafią pieścić się nawzajem trąbami. Obraz takiego obcowania słoni Jan od

Biedronki wykorzystał dla opisu innych elementów przyrody:

(…) drzewa całują się jak słonie trąbami obejmując się zieloną nitką

(s. 267)

Wiadomo, że poezja księdza Twardowskiego to liryka religijna. Lecz jest to szczególna,

bardzo oryginalna liryka. Doskonale to widać w wierszu Nie tylko o czaplach, wychwalającym

kreatywność Stwórcy w dziele stworzenia. Utwór ukazuje nie tylko humor i erudycję kapłana-

poety, ale eksponuje też rzadką zdolność autora, polegającą na tym, że potrafił pisać o Bogu, nie

pisząc o Nim. W wierszu tym również pojawia się słoń: Piszę o czaplach co wstają jak poranne zorze

o jeżu co ma oczy wystające o morelach co pochodzą od dziadka migdała

śmiejąc się że mają drzewa genealogiczne o słoniu co ma problem bo usiąść nie może o kundlu bliskim sercu bo wyje po trochu

Boga najłatwiej znajdziesz nie pisząc o Bogu

(s. 725)

65

2. Małpa - atrybut komedii i tańca, według Ezopa, jest najlepszym tancerzem wśród

zwierząt. Starożytni Grecy i Rzymianie sprowadzali te zwierzęta z Afryki i Azji i hodowali je

dla przyjemności z powodu ich zręczności i nadzwyczajnej umiejętności naśladowania.

Pomimo niewinnych figli, które od dawna w oczach Europejczyków są

charakterystyczną cechą małpy, mieszkańcy naszego kontynentu przypisali temu egzotycznemu

zwierzęciu negatywną symbolikę. Uważano małpę za wcielenie brzydoty, złośliwości, głupoty,

niskich instynktów (inaczej niż kultura Dalekiego Wschodu, gdzie małpa jest symbolem

mądrości). Ludzie, którzy w najbardziej drastyczny sposób łamali Prawo Rzymskie, byli

skazywani na karę śmierci wraz z małpą. Tak, powiedzmy, ojcobójców należało zamykać w

worku, ku większemu pohańbieniu wraz z małpą, i utopić119.

W chrześcijańskiej literaturze i sztuce małpa stała się emblematem grzechu, chytrości,

chciwości, złości, gnuśności, a także ślepoty i upadku duchowego. W postaci małpy

przedstawiano również szatana jako tego, który „małpuje” Boga.

Ksiądz Jan Twardowski w swojej twórczości także nie zostawia małpy bez uwagi. W

swych wierszach 12 razy autor wykorzystuje obraz tego egzotycznego zwierzęcia. Poeta, będący

jednym z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu franciszkańskiego XX wieku, nie ogranicza się

do wyłącznie klasycznej negatywnej symboliki małpy. Obserwujący i podziwiający życie w

każdej formie Jan od Biedronki podkreśla przede wszystkim unikalną cechę małp – ich

umiejętność życia społecznego. Autor wiedział, że większość małp żyje w stadach lub grupach

rodzinnych o rozbudowanej strukturze społecznej. Obraz małp prowadzących społeczne życie

pomógł autorowi w ilustracji rozważań o egzystencjalnych problemach ludzi. W utworach Na

Złote Gody oraz Ważne Jan Twardowski dzieli się swoimi refleksjami na temat stosunków

między najbliższymi ludźmi, podkreślając takie doświadczenia, jak: radość bycia razem i smutek

rozstania, kłótnie i sprzeczki, chwile radości i niepokoju. Takie relacje między ludźmi autor z

humorem porównuje do zachowań małp, które podobnie często potrafią się kłócić i za chwile

ponownie się godzić:

Drodzy państwo niech każdy z radości zaszlocha ile sporów po których na lody chodzi się osobno

rumianków na dobranoc morałów nad ranem bo żona wciąż za mało teściowa za dużo

ile min gdy się wstawało jak kogut do boju (…)

małpa z małpą się kłóci jeśli małpę kocha (s. 681)

oraz

119 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 219.

66

To że wszystko dzieje się inaczej to cierpienie tędy owędy

ten dzień bez kochanej ręki ten ból i tak dalej

(…) ta małpa bez małpy

powiedz że to właśnie ważne

(s. 545)

Podobnie w wierszu Powrót metafizycznych relacji człowieka z Bogiem ksiądz Jan

Twardowski nie oddziela od nie mniej ważnych stosunków międzyludzkich. Tu także obraz

małpy pomaga autorowi przedstawić znaczenie uścisku w relacjach bliskich sobie ludzi: (…)

Odejść od świata - zanurzyć się w Bogu i znowu potem powrócić na ziemię

uścisnąć małpę i ostre kamienie (…)

(s. 639)

Istnieje takie powiedzenie hiszpańskiego pisarza Ramona Gomeza de la Serny: „Małpy

nie siwieją, bo nie myślą”120. Pisarz, podobnie jak wielu innych autorów121, podkreśla głupotę

małpy. Podobne motywy spotykamy w wierszach księdza Jana Twardowskiego. W utworze Nie

wiadomo komu poeta, rozważając nad pytaniami, dotyczącymi egzystencji człowieka i świata,

zadaje wiele pytań, na które nawet mędrcy nie potrafią odpowiedzieć. Autor wyznaje, że jedynie

Stwórca naprawdę wie, jak jest zbudowany świat i w jakim kierunku podąża życie człowieka. W

tym utworze spotykamy motyw małpy, która podobnie jak ludzie i inni mieszkańcy ziemi nie

zna odpowiedzi na podstawowe pytania:

daj się modlić nie wiedząc za kogo i o co bo Ty wiesz najlepiej czego nam potrzeba

(…) kwiat o sobie nie wie

słowik nie narzeka że nie sypia nocą gęś się nawet nie dziwi że ma oczy z boku stara małpa nie zgadnie czemu nie siwieje

(…) (s. 488)

120 Ramon Gomez de la Serna - hiszpański pisarz XIX-XX w., jeden z ważniejszych przedstawicieli hiszpańskiej awangardy, Zob. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1963, s. 316. 121 Na przykład: I. Kryłow, Małpa i okulary, Małpa, Małpy i in.

67

Podobnie w wierszu Boże ksiądz Jan Twardowski ukazuje niemądrość mędrców naszego

świata względem Boga. Ilustrując to zagadnienie wykorzystuje obraz siwiejącej małpy:

Darwin znikł z długą brodą posiwiały małpy Wolter już jak nekrolog w kąciku humoru

nawet Kopernik zmalał choć obracał Ziemię spaniel życzy przed sklepem krótkiego ogonka

wszystko na pysk zbity wali się bez Ciebie

(s. 597) W wyżej przytoczonym utworze spotykamy słynnego angielskiego przyrodnika Charlesa

Roberta Darwina. Ksiądz Jan Twardowski, będący wiernym zwolennikiem teorii

kreacjonizmu122, z lekkim humorem przybliża się do autora teorii ewolucji stawiając go na

jednej linii z małpą. Podobnie w wierszu Kołysanka Jan od Biedronki kieruje humorystyczne

wersety pod adresem Charlesa Darwina, napominając o jego teorii pochodzenia człowieka od

małpy:

Dobranoc wujku dziki króliku biedronko

komunizm uciekł jak zając nie będziemy stać już w ogonku

dobranoc wnuczku widzisz byłeś uparty a tylko jeden Darwin

pochodził od babci małpy (s. 1039)

3. Lew zamieszkiwał niegdyś szerokie obszary w południowej Europie, na Bliskim

Wschodzie, zwłaszcza w Palestynie i w Azji Mniejszej. Na zawsze pozostał w pamięci ludzi

jako zwierzę budzące podziw i strach zarazem, dlatego stał się źródłem kontrastujących ze sobą

symboli takich jak: dobro i zło, boskość i zwierzęcość, miłość, łagodność, ale też i drapieżność.

Potęga, piękno, wręcz majestat lwa, ale też trwoga, jaką budził swą srogością, dzikością, czyniły

z niego zjawisko nadprzyrodzone, a nawet czarodziejskie123.

Jednymi z pierwszych dzieł literackich, w jakich pojawił się lew, są bajki Ezopa. W tych

utworach także spotykamy bardzo kontrastującą symbolikę. Król zwierząt jest w nich

przedstawiany jako symbol dumy i siły, lecz jednocześnie słabości oraz brutalności124.

Współcześnie, oprócz pojawiania się w książkach naukowych i popularnonaukowych,

122 Kreacjonizm – pogląd, łączący w sobie elementy filozoficzne i religijne, twierdzący, że życie, człowiek i cały wszechświat zostały stworzone w swojej pierwotnej formie przez Boga. Ten pogląd był dominujący do czasu sformułowania przez Darwina teorii ewolucji, zob. Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 6, Warszawa 1965, s. 169. 123 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 194. 124 Na przykład: Ezop, Lwica i Lis, Lew i mysz i in.

68

opisujących życie tych zwierząt, lwy występują głównie w utworach dla dzieci, zwykle jako

potężni władcy125. Potęga lwa gwarantowała mu ważne miejsce w heraldyce. Te zwierzęta

spotykamy na godłach wielu krajów i w herbach miast126.

Ksiądz Jan Twardowski w swojej twórczości nawiązuje do króla zwierząt w bardzo

nietradycyjny sposób. W jego poezji potęga i moc lwa jest daleko nie na pierwszym miejscu.

Poeta 14 razy wykorzystuje obraz lwa w swych wierszach i tylko dwa razy eksponuje moc tego

egzotycznego zwierzęcia. Poeta, podobnie jak autorzy tekstów biblijnych, potęgę lwa widzi

przede wszystkim w świetle siły Boga.

W wierszu Wiara zdziwienie, traktującym o prostej wierze zwykłych ludzi, wierze, która

jest „nienaukowa”, niepotrzebująca dowodów, opierająca się na ciągłym zdziwieniu, a nie na

rozumie, autor wykorzystuje symboliczny obraz potęgi lwa:

Boże broń wiary prostych ludzi nie wyuczonej na lekcjach

nie przepytanej i sprawdzonej że w sam raz rodzącej się jak lew na złość wszystkim innym kotom

od razu z otwartymi oczami zdziwionej od początku do końca

(…) (s. 537)

Podobnie silnego ryczącego kota spotykamy w utworze Posąg Dawida z cyklu wierszy

pod tytułem Nad Starą Biblią. Pismo Święte często wspomina zamieszkujące Ziemię

Palestyńską te królewskie zwierzęta. W Biblii lwem jest Juda, najsilniejsze pokolenie

hebrajczyków za czasów króla Dawida127. Sam król Dawid jest nazywany lwem, a później jego

potomek, Chrystus, ukazał kulminację Boskiej mocy, którą autorzy tekstów biblijnych

porównywali z siłą i odwagą lwa128. W wierszu o biblijnej tematyce Posąg Dawida ksiądz Jan

Twardowski także wykorzystuje symbol potężnego lwa. Opiewając autora psalmów129 Starego

Testamentu, króla Izraela, porównuje go do lwa, którego nazywa grozą pustyni:

Bo pieśniarz Boga trwa jak groza pustyń w lwach - Spokojny, triumfalny,

ze zbroją skuty w psalmy

125 Na przykład: C.S. Lewis, Opowieści z Narnii, Warszawa 1991. 126 Na przykład: Wielka Brytania, Dania, Estonia, Maroko, Holandia, Budapeszt, Ryga, Tallin i in. mogą się poszczycić mając w heraldyce obraz lwa. 127 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 194. 128 „I będą ostatki Jakuba wpośród narodów wielu jak lew między zwierzętami i jak szczenię lwie między trzodami owiec” (Mi 5,7) albo: „Zwyciężył lew z pokolenia Judy, korzeń Dawidowy” (Ap 5,5). 129 Tradycja (Biblijna Księga Psalmów) przypisuje Dawidowi autorstwo 73 ze 150 psalmów.

69

(s. 142)

Pozostałe wiersze Jana od Biedronki, w których spotykamy lwa, podkreślają nie siłę, lecz

słabość tego zwierzęcia. Poeta w unikalny sposób konfrontuje wszystkim znaną i w oczy

wpadającą siłę króla zwierząt ze słabością i nieśmiałością. Poprzez tak paradoksalne

przedstawianie lwa ksiądz Jan Twardowski, podobnie jak Lyman Frank Baum opisujący

Tchórzliwego Lwa130, dzieli się z miłośnikami poezji swoimi rozważaniami o ważnych, a

zarazem bardzo nieprostych ludzkich relacjach. W utworze Zbawiony poeta przedstawia głębię i

bogactwo miłości. W piękny sposób ukazuje ogromną moc i razem kruchość i słabość tego

uczucia, podobnie jak potężny lew, który mimo swej mocy bywa zmuszony się poddać i

odstąpić:

Ten którego kochają zostanie zbawiony Ile razy błądziłeś ale ktoś cię kochał

czekał w oknie bo oddech pozostał na szybie ile razy grzeszyłeś - łza cię uzdrowiła

a miłość jest już czysta gdy przy końcu płacze i jak lew nieśmiało tyłem się odwraca

(s. 633)

Podobnie w wierszu Do autora wielkich dzieł poprzez obraz słabego lwiątka ksiądz Jan

Twardowski wskazuje każdemu wywyższającemu się człowiekowi potrzebę pokory:

(…) Pisząc swe wielkie dzieło, pomyśl na początku,

jak zęby wyrastają ryczącemu lwiątku.

Lecz po tym chwila długa lub krótka jak tchnienie – Ciebie, lwiątka i dzieła przytłumi milczenie.

(s. 93)

4. Wielbłąda - popularnego mieszkańca Azji Środkowej – również spotykamy w

poezji księdza Jana Twardowskiego. Od wieków jest symbolem bogactwa i godności

królewskiej Wschodu. Twórcy dzieł sztuki i literatury w tym egzotycznym zwierzęciu

rozpoznali symbol stabilności, posłuszeństwa, wytrwałości i abstynencji131. Na Wschodzie

wielbłąd często jest przedstawiany jako wierny sługa proroka Mahometa. Muzułmanie wierzą, iż

pokorna i wierna służba prorokowi gwarantowała temu zwierzęciu przyjęcie go do raju. W

kulturze arabskiej zwierzę te było mocno czczone. Ceniono nie tylko praktyczną pomoc

130 Por. L. F. Baum, Czarnoksiężnik z krainy Oz, Kraków 2007. 131 W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 456.

70

wielbłądów w gospodarstwie i handlu, lecz pamiętano o metafizycznym aspekcie tego

zwierzęcia. Arabowie wierzyli, że nawet śmierć przychodzi w postaci czarnego wielbłąda132.

Kultura chrześcijańska najczęściej wspomina wielbłąda w kontekście biblijnym. Pismo

Święte wiele razy przywołuje te egzotyczne zwierzęta, opisując codzienność mieszkańców

Palestyny133. Wielbłąd w nauce chrześcijańskiej stał się atrybutem słynnego biblijnego ascety –

św. Jana Chrzciciela, a tym samym zasłużył na miano uosobienia wstrzemięźliwości, pokory i

pokuty.

W wierszach księdza Jana Twardowskiego także spotykamy wielbłądy z kart Biblii.

Poeta szczególnie często odwołuje się do dromaderów, które pomagały mędrcom ze Wschodu

przybyć i oddać pokłon nowonarodzonemu Królowi w Betlejem. W wierszach o tematyce

Betlejemskiej autor, przekazując główną myśl Bożego Narodzenia, umiejętnie łączy sprawy

Boskie ze sprawami ludzkimi. W wierszach Na miejskim placu oraz Nad mapą Ziemi Świętej

napotykamy różne obrazy – wielbłąda ze Wschodu, który jest symbolem bogactwa i władzy

królewskiej oraz biedną stajnię, w której leży nowonarodzone niemowlę. Poprzez

komponowanie tak mocno różniących się elementów ksiądz Jan Twardowski w piękny sposób

zwraca miłośników poezji ku paradoksalnej wieści o Bożym Naradzeniu:

Królów wiodła w Betlejem gwiazda przeogromna tocząc złote obręcze nad wielbłądzie głowy –

mnie ku Bogu zwróciła w poranek grudniowy

na miejskim brudnym placu – gwiazdka śniegu drobna. (…)

(s. 223) oraz

(…) Ziemio Święta, co w moim atlasie budzisz się i drżysz -

zapachem Tyberiady, kaktusowych lądów - z Górą Czarcią sterczącą nad kamienny głaz,

z Betlejem nie zdziwionym wielbłądów najazdem. (…)

(s. 87)

Podobnie przywołanie wielbłądów z Nocy Betlejemskiej pomogło kapłanowi-poecie

podzielić się swym rozważaniem o obrazie Najświętszej Maryi z Ursynowa. W wierszu Matka

Boska Ursynowska Jan Twardowski dzieli się swym doświadczeniem z praktyki duszpasterskiej.

132 Tamże, s. 457. 133 Na przykład: „Przewodnicy ślepi, którzy przecedzacie komara, a połykacie wielbłąda!” (Mt 23,24) albo: „Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne niż bogatemu wejść do królestwa niebieskiego” (Mt 19, 24).

71

Autor zachęca odbiorcę do zauważenia prawdziwego cudu, który staje się nie w słynących

cudami świątyniach świata, lecz każdego dnia w malutkich kościółkach, które mamy w naszych

miastach i wsiach. Jedną z takich cudownych świątyń staje się kościół w Ursynowie:

Matka Boska Ursynowska nie ma biżuterii, drogich kamieni,

chodzi tu po niezbudowanym jeszcze kościele jak po zimnej stajence.

(…) Nie przybywa do niej orszak ze złotem,

ani na piechotę, ani na wielbłądach,

ani autostopem.

Ale niesie jej dobre serce chłopiec malutki

(…) (s. 1018)

Ksiądz Jan Twardowski w wielu wierszach, opisujących florę i faunę, udowodnił, że jest

prawdziwym znawcą botaniki i zoologii. Wiersze, w których występuje wielbłąd, tylko

potwierdzają tę charakterystyczną zdolność Jana od Biedronki. W utworze Największy autor

wykorzystuje wysławianą siłę tych egzotycznych zwierząt, aby podzielić się rozważaniem o

pokorze niezbędnej każdemu człowiekowi:

Chcesz być silny jak wielbłąd wstydzisz się być żabą

a Bóg się objawia poprzez naszą słabość

(…) (s. 1077)

Spragniony wielbłąd potrafi wypić taką ilość wody, która równoważna jest jednej trzeciej

masy jego ciała. Tę unikalną cechę wielbłąda –wytrzymałość na odwodnienie - autor

wykorzystał w utworze Wiem, by z charakterystycznym dla siebie humorem, poprzez obraz

zwierzęcia, pouczyć człowieka:

(…) wiem

to tylko twoich życzeń przewróciła się fura – własnych złudzeń o sobie gruba bania - stałeś się tym, co chciał wielbłąda poić

deserową łyżeczką od śniadania

Bóg który kieruje globem I największym sputnikiem kręci jak małym kasztanem

ma też swoje życzenia swoje zdanie

72

(s. 212)

Na myśl przychodzi modlitwa, której nauczył pierwszych apostołów Jezus i którą

odmawiamy bardzo często, nie wgłębiając się w jej sens: „Bądź wola Twoja jako w niebie tak i

na ziemi” – tak mówimy, jednak myślimy i dążymy do czegoś całkiem odwrotnego – by moja

wola była i na ziemi, i na niebie. Ksiądz-poeta we właściwy sobie sposób bardzo oryginalnie w

powyższym wierszu ukazuje na tak częstą naszą skłonność „wielbłąda poić deserową łyżeczką

od śniadania”.

Podsumujmy: obrazy zwierząt egzotycznych, takich jak, na przykład, słoń, małpa, lew i

wielbłąd to najmniej liczna grupa przedstawicieli świata fauny w poezji księdza Jana

Twardowskiego, który preferował raczej „swojskie”, pochodzące z rodzimego obszaru

zwierzęta.

Występują one w twórczości poety, podobnie jak i zwierzęta domowe oraz leśne, w celu

wyeksponowania wielu istotnych cech, charakterystycznych także dla ludzi. Ich obrazy biorą

także udział w cichej ewangelizacji.

73

ROZDZAŁ V

OBRAZ ZWIERZĄT BOŻEGO NARODZENIA I WIELKIEJ

NOCY (…) pomyśl – jakie to dziwne,

że Bóg miał lata dziecinne, matkę, osiołka, Betlejem…

(s. 180)

Ksiądz Jan Twardowski jest jednym z najsłynniejszych i najbardziej oryginalnych

przedstawicieli polskiej poezji kapłańskiej. W swej twórczości akcentuje nie tylko relacje ludzi z

Bogiem, ale podkreśla, że całe stworzenie bierze udział w wychwalaniu Pana. Ludzie, roślinność

i, oczywiście, zwierzęta, zgodnie ze światopoglądem św. Franciszka, razem dążą do spotkania

się ze Stwórcą. Właśnie dlatego kilka zwierząt, które przed dwoma tysiącami lat było najbliżej

Boga, zasłużyło na szczególną uwagę poety.

Święto Bożego Narodzenia wprowadzono w IV wieku w Rzymie, dokładna data nie

jest wiadoma, uważa się, że jest to rok 354, w którym po raz pierwszy Boże Narodzenie

zostało odnotowane w rzymskim kalendarzu świątecznym134. Z tego samego okresu, to znaczy z

drugiej połowy IV wieku, pochodzi malowidło, znajdujące się w katakumbach rzymskich,

przedstawiające (prawdopodobnie) św. Rodzinę, pierwsze hymny łacińskie o Bożym Narodzeniu

oraz marmurowe płaskorzeźby sarkofagowe, eksponujące Dzieciątko Jezus i towarzyszące mu

zwierzęta: woła i osła135. Kilka stuleci później woła i osła znajdujemy także w szopce św.

Franciszka. Gdyby nie ten święty, to może byśmy do dzisiaj nie znali szopki. Dał on początek

tradycyjnym szopkom bożonarodzeniowym, które dotarły także do naszych czasów. On to

szukając sposobu na dostępną formę przekazu Ewangelii prostemu ludowi, który był

niepiśmienny, w szopce i jasełkach odnalazł, jak to później zostanie nazwane, Biblię

Pauperum136. Oto jaki opis budowy pierwszej szopki przez św. Franciszka we włoskiej

miejscowości Greccio w grocie obok kościoła w 1223 r. podaje św. Bonawentura:

”Na trzy lata przed swoją śmiercią Franciszek chciał możliwie najuroczyściej przeżyć w Greccio

pamiątkę narodzenia się Dzieciątka Jezus, aby pobudzić wszystkich do większej pobożności. By zaś nie

oskarżono go o wprowadzenie jakichś nowości, uzyskał najpierw pozwolenie od Papieża. Kazał

134 Por. Encyklopedia Katolicka, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, Lublin 1985, s. 866. 135 Por. A. Grabar, Krikščioniškoji ikonografia. Antika ir Viduramžiai, Vilnius 2003, s. 28, 32. 136 „Wyrażenie pochodzące ze średniowiecznej łaciny, w dosłownym tłumaczeniu Biblia ubogich (czyli tych, którzy nie umieją czytać). W ten sposób nazywano malowidła umieszczane na ścianach świątyń lub zbiory rycin, przybliżające wiernym problematykę biblijną”, [w:] Leksykon wiedzy szkolnej, pod red. D. Rotta, Warszawa 2009, s. 40.

74

przygotować żłób, przynieść siano i przyprowadzić wołu i osła. Zwołują się bracia, schodzą ludzie, las

rozbrzmiewa różnymi głosami”137.

Wół i osioł, tradycyjne zwierzęta każdej szopki bożonarodzeniowej, to zwierzęta, które

były pierwszymi świadkami narodzin Chrystusa. Ksiądz Jan Twardowski w swej poezji często

wykorzystuje obrazy tych dwóch dziwnych świadków narodzin Boga. W wielu wierszach Jana

od Biedronki, odnoszących się do wydarzeń nocy betlejemskiej, spotykamy, często

kontrowersyjnie ocenianego towarzysza Jezusa Chrystusa – osła.

1. Osioł - symbol gruboskórności, upartości, lenistwa, żarłoczności138 w poezji księdza

Jana ukazuje się w całkowicie innym świetle. Poeta, jako przedstawiciel nurtu

franciszkańskiego, szczególny miłośnik przyrody, nie zauważał ujemnych cech osiołka, wręcz

przeciwnie, podkreślał, że to właśnie osiołek zawsze towarzyszy obchodom najważniejszych

chrześcijańskich świąt. Podczas Bożego Narodzenia i Wielkanocy, oprócz Zbawiciela, świętych

z aureolami i nieogarnionej tajemnicy, spotykamy osiołka towarzyszącego Boskiemu Synowi.

Twardowski zauważa wielką pokorę Boga, który nie tylko staje się człowiekiem, ale też

rodzi się w stajni, wśród zwierząt. Pokora człowieka powinna wyrażać się w zgodzie na świat, u

Twardowskiego ta zgoda wynika z postawy ciągłego dziwienia się. W wierszu Naucz się dziwić

zachęca czytelnika:

Naucz się dziwić(…) że Hostia Najświętsza taka mała

(…) a rzesza przed nią upada,

rozpłacze się, spowiada (…)

W następnych wersach nawołuje do spostrzeżenia małego osiołka pomiędzy tak głęboko

wpisanymi w obchody Bożego Narodzenia figurami jak Matka, Dziecko czy Betlejem:

(…)

I pomyśl – jakie to dziwne, że Bóg miał lata dziecinne,

matkę, osiołka, Betlejem (…)

(s. 180)

Świat zna stare łacińskie powiedzenie, które zawdzięczamy jednej z bajek rzymskiego

poety pierwszych wieków naszej ery, Fedrusa: osioł przy lutni (łac. asinus ad lyram), co znaczy

137 Św. Bonawentura, Życiorys Większy św. Franciszka z Asyżu, [w:] Źródła Franciszkańskie, pod red. Z. Kijasa OFM Conv, Kraków 2005, s. 922. 138 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 288-289.

75

„pasuje jak wół do karety” i określa kogoś gruboskórnego, nieczułego na piękno139. Natomiast

ksiądz Jan Twardowski, wręcz przeciwnie, tego świadka narodzenia Chrystusa w swych

wierszach przedstawia jako mędrca, który potrafi zrozumieć o wiele więcej niż inni.

W wierszu Ręce napotykamy osiołka, który wiedzę czerpie nie z ilości informacji, tylko z

pokornej służby i oddania się woli Stwórcy w każdą porę dnia czy nocy:

Nie widziałem Twej twarzy (…)

osła Twego co wybiegł jak najszybciej z Betlejem już nocą

wiadomo: osioł wie najwięcej

czułem tylko że niosą mnie Twe ręce

(s. 758)

Podobnie Wiersz dla dzieci o Mędrcach przedstawia nam dialog zwierząt szopki

betlejemskiej, gdzie w panującej panice i strachu o życie Dzieciątka mądrością wyróżnia się

właśnie osiołek, przedstawiony z charakterystyczną dla autora prostotą i humorem:

(…) puknij się w głowę rzekł osiołek bo przecież Matka Boska czuwa

(s. 675)

Osioł w potocznym rozumieniu jest uparty i niepokorny. Nawet Homer w „Iliadzie”

przedstawia go jako leniwego i upartego żarłoka: „Jak zaś na chłopców mało dba osieł leniwy,

gdy na okryte kłosem dostanie się niwy; ci łamią o grzbiet kije, osieł ścina zboże, i nic mu mdła

ich siła poradzić nie może, aż wtedy go wypędzą, gdy już wypcha boki”140.

Natomiast osiołek posługujący Świętej Rodzinie nie posiada żadnej z wyżej

wymienionych cech. Będąc „homerowskim” czy tradycyjnym osiołkiem, mógł się uprzeć, stanąć

pośrodku drogi i nie dać się ruszyć z miejsca. A jednak, służąc Świętej Rodzinie, był pokorny.

Bezwarunkowe oddanie się osiołka posłudze rodzącemu się Bogu szczególnie przejawiło się

podczas dalekich ucieczek Świętej Rodziny przed grożącym niebezpieczeństwem. Właśnie

takiego pracowitego i wiernego swemu powołaniu osiołka, upiększonego charakterystyczną dla

księdza Jana iskierką humoru, napotykamy w wierszu O zachowaniu się osiołka i wołu w Noc

Narodzenia:

139 Tamże, s. 291. 140 Tamże.

76

(…) Osiołek, nasz osiołek, jeszcze się przysłuży Jezusowi w dalekiej, egipskiej podróży -

świętemu Józefowi i Najświętszej Mamie - przejdzie uchem igielnym, fiknie kozła w bramie -

i jeszcze wiecznie niesie przez świat pełen grzechu - z tajemnicą zbawienia - iskierkę uśmiechu.

(s. 282) oraz w utworze Zdumienia pełna:

Matko Najświętsza któraś się zdumiewała (…)

dlaczego musi uciekać na kopytkach osiołka spraw – żebym ucząc religii nie mówił: Już wiem. (…)

(s. 298)

Jak już niejednokrotnie podkreślało się w danej rozprawie, w utworach Twardowskiego

jest dużo dobrego humoru i żartów. Nawet sam Pan Bóg, według poety, jest Bogiem

uśmiechniętym. Szczególnie ten humor przejawia się w wierszach, poświęconych dzieciom. I

tak, na przykład, opowiadając dzieciom o ucieczce Świętej Rodziny do Egiptu, Twardowski,

parafrazując znaną modlitwę Aniele Boży, wspomina zwykłego, szarego, niewielkiego osiołka:

Osiołku dobry - Stróżu mój, Herodów się nie boję,

bo mogę liczyć - kiedy źle - na cztery nogi twoje.

Potrafisz służyć dzień i noc,

jak trzeba - to uciekać, w butelkę nabić królów złych

i uchem się uśmiechać 141.

Cicha ewangelizacja – charakterystyczna cecha poezji księdza Jana Twardowskiego -

znajduje swoje miejsce także w eksponowaniu prostoty, a zarazem i wielkiej mądrości

kłapoucha. W wierszu We mszy świętej przed ołtarzem napotykamy piękną aluzję do miasteczka

Betlejem. Miasto narodzenia Chrystusa – Betlejem - tłumaczone jest jako „Dom Chleba” (hebr.

Bayl Lahm)142 i tu właśnie rodzi się Ten, który pozostaje na zawsze pod postacią chleba. W tak

głębokich i bardzo sakralnych rozważaniach księdza-poety znalazło się miejsce dla omawianego

zwierzęcia. Pięknie skomponowane przeciwieństwa w wierszu o incipicie We mszy świętej przed

141 J. Twardowski, O osiołku, [w:] tenże, Dziecięcym piórem. O Adwencie, Bożym Narodzeniu, Wielkim Poście, Wielkanocy i Zesłaniu Ducha Świętego, Kraków 2006, s. 74. 142 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 70.

77

ołtarzem przyklęknąć donoszą do nas radosną prawdę – Ewangelię, że nawet najprostszy

człowiek może znaleźć swoje miejsce przy nieogarnionym Bogu i ewangelizować:

(…) Betlejemski tak spokój i drzewa –

na osiołku - kruszyna nieba

i pastuszek mówiący po polsku - proszę księdza - przecież tak trzeba.

(s. 100)

W poezji o wydarzeniach Nocy Betlejemskiej Jan od Biedronki potrafił w piękny sposób

przybliżyć czytelnika do tajemnicy Narodzenia Pańskiego. W jego wierszach można dostrzec

także wiele cech dziecka, cieszącego się Bożym Narodzeniem. W podobnych odczuciach

posługuje mu również osiołek, który, na przykład, we wspominanym już wierszu O zachowaniu

się osiołka i wołu w noc Narodzenia z dziecięcą prostotą, całym sobą, adoruje nowonarodzonego

Mesjasza:

Osiołek, gdy zobaczył w żłobie Dzieciątko, w najświętsze rączki chuchał, parskał, podskakiwał,

anioła, co przyfrunął jak obrazek z książek, mokrą mordką potrącał, uszy pokazywał

(pod gwiazdą co świeciła jak złoty pieniążek), Matce Bożej łzę zdmuchnął jak niebieską bombkę -

siedem chórów anielskich zwinął w śmieszną trąbkę. (…)

(s. 282)

W wierszu o incipicie Przyszli szukać Serca Bożego charakterystyczne, często nieidealne

cechy osiołka, w poezji Jana Twardowskiego są przedstawione z lekkim humorem:

(…) Nie ma cierpień. Żadnej nie ma rany, zamiast burzy na morzu – kąpiółka -

kołysane w ciepłej koszulinie śmiesznym uchem pstrokatego osiołka

( s. 96)

Osiołek znalazł swoje miejsce także w scenie przybycia mędrców ze wschodu do

Dzieciątka Jezus. Odznaczający się głęboko intelektualnym poczuciem humoru ksiądz Jan w

wierszu O prostym pacierzu żartuje z ustrojów politycznych aktualnych w momencie pisania

wiersza143. Autor przedstawia osiołka, symbolizującego prostego człowieka, który spotyka się z

jednym z darów przyniesionych przez mędrców z innej kultury – ze złotem:

143 Wiersz O prostym pacierzu był napisany na początku lat 60-ych, kiedy to była prowadzona zimna wojna i wzmagała się konfrontacja komunizmu i kapitalizmu.

78

Właśnie w Betlejem wjeżdżali w groty niemalowane wrota -

osiołek się zaczął trząść jak w kokluszu - zląkł się kapitalistycznego złota.

(…) (s. 273)

Opisując różne doświadczenia, których zwierzęta z szopki betlejemskiej doznały w noc

narodzin Chrystusa, ksiądz Jan Twardowski nie zapomina także o znanych prawie w całej

Europie wierzeniach ludowych, które głoszą, że w noc wigilijną zwierzęta i ptaki potrafią

rozmawiać ludzkim głosem. Stara legenda, ze szczególnym zaciekawieniem przyjmowana przez

dzieci, w poezji Jana od Biedronki także odnalazła swoje miejsce. W wielu utworach osiołek,

wierny świadek wydarzeń Cudownej Nocy, prowadzi pouczające dialogi z innym

obowiązkowym zwierzęciem każdej betlejemskiej szopki – wołem. Ewangelie nie wspominają,

że w stajence, w której spoczywał nowo narodzony Zbawiciel, znajdowały się wół i osioł.

Jednak naukowcy oraz Ojcowie Kościoła (np. Orygenes)144 obecność tych zwierząt motywują

proroctwem Izajasza, który siedem wieków przed narodzeniem Chrystusa zapowiedział

prezencję woła i osła przy narodzeniu Mesjasza145. Takie dialogi napotykamy, na przykład, w

omawianym już utworze Wiersz dla dzieci o mędrcach:

(…) Kasprze Melchiorze Baltazarze

wół dyskutował tupał szurał

puknij się w głowę rzekł osiołek bo przecież Matka Boska czuwa

(s. 675) lub w wierszu Na Boże Narodzenie:

(…) A wszystko to się stało

- mówił wół w Betlejem osiołkowi. (..)

Osiołek na całego płacze bo nie wierzył, że wszystko inaczej.

(s. 1037)

2. Wół, inaczej niżeli osioł, w potocznym rozumieniu konotuje bardziej pozytywne

cechy. Jest symbolem pracowitości, mądrości i stabilności. Pracujący wół stał się symbolem

apostołów, którzy trudzą się nad dziełem rozkrzewienia wiary. W wielu starożytnych

cywilizacjach był obowiązkowym towarzyszem rolników, więc znalazł swoje miejsce także w

sztuce i w literaturze. Podziwiane są fizyczne charakterystyki woła, dzięki czemu stał się także 144 Por.: D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 301. 145 Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela (Iz 1,3.).

79

symbolem mocy i siły, które zawsze są wykorzystywane w potrzebnym czasie i z mądrością.

Fascynacja fizyczną siłą woła dała początek słynnemu przysłowiu: Coś stoi jak wół146. Wół jest

przedstawiany często jako z mądrością obserwujący wydarzenia, pełen wyrozumiałości i

inteligencji.

Podobnego woła napotykamy w wierszach księdza Jana Twardowskiego. Ten świadek

wydarzeń Świętej Nocy Betlejemskiej zachowuje się całkowicie inaczej niżeli osioł. W wierszu

W kropki zielone autor przedstawia mądrego i zrównoważonego woła, który inaczej niż, po

dziecięcemu cieszący się, osiołek stara się trzymać solidnie i stojąc w cieniu, głęboko przeżywa

tajemnicę Bożego Narodzenia:

(…) Osiołek podskakiwał na czarnych kopytkach

wół seplenił w fioletowym cieniu (…)

(s. 309)

Dziecięca radość jest całkowicie obca dla woła. Wół, podobnie jak człowiek XX w.,

pragnie wszystko ogarnąć umysłem i szuka odpowiedzi na wiele pytań. O ile osiołek potrafi

cieszyć się samym faktem wydarzeń Nocy Betlejemskiej, o tyle wół w wierszach

Twardowskiego przedstawiony jest jako racjonalny naukowiec, który chce wszystko zrozumieć,

zbadać i wyjaśnić. Takiego „woła naukowca”, oniemiałego przed głębią tajemnicy narodzenia

Mesjasza, napotkamy w wierszu O zachowaniu się osiołka i wołu w Noc Narodzenia. Poeta

przedstawia woła, który nie potrafi odpowiedzieć na pytania i robi wniosek, że Boże Narodzenie

nie jest czasem, danym dla naukowców, lecz porą zmiany swego życia:

(…) Wół zupełnie inaczej. W świętości oniemiał. Nie umiał już powrócić do życia dawnego.

Usiadł i wciąż mamrotał – „Wołem Pana mego - pora pić – lecz w strumieniu gwiazda się odbiła - nie śmiem wody poruszyć – gwiazdę by zmąciła -

pora jeść, nie potrafię, jakże skubać trawę, która z całym Betlejem śpiewa Pańską chwałę…

(…) (s. 282)

Analogicznie w utworze Wiersz dla dzieci o Mędrcach napotykamy woła

symbolizującego kolejną próbę człowieka racjonalnym rozumem dotknąć tajemnicy Narodzenia

146 Coś stoi jak wół — jest wyraźnie, czytelnie napisane, wydrukowane, [w:] W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 38.

80

Pańskiego. Wiersz ukazuje protest woła, który nie jest zadowolony, że napotyka niedoskonałość

swoich rozważań i nie potrafi w pełni pojąć planu Bożego:

wół miał pretensje: powinni zaraz wziąć Jezusa

ukryć (…)

wół dyskutował tupał szurał (…)

(s. 675)

Jedną z charakterystycznych cech omawianego zwierzęcia, przedstawianą w sztuce, jest

siła jego milczenia. Wół milczy nie dlatego, że nie ma nic do powiedzenia, ale, jako prawdziwy

mędrzec, docenia wartość każdego słowa. Studenci fakultetu Alberta Wielkiego u dominikanów

w Kolonii nazywali jednego z najwybitniejszych filozofów średniowiecza, Tomasza z Akwinu,

,,niemym wołem" z powodu jego małomówności, cichego kroku i olbrzymiej postury. Jednak,

kiedy „zaryczał”, Europa padła na kolana147.

Podobnie dotarło do naszych czasów łacińskie przysłowie potwierdzające symboliczną

wartość słów woła: Wół przemówił (łac. bos locutus est). Rzymska legenda głosi, że wół

uratował miasto, powiedziawszy ludzkim głosem, iż nieprzyjaciel się zbliża148. W wierszach

księdza Jana Twardowskiego o tematyce bożonarodzeniowej każde słowo woła, także ma wielką

mądrość i wartość. Wół, rozmawiając z osiołkiem, wypowiada ważne i pełne pouczeń słowa:

A wszystko to się stało - mówił wół w Betlejem osiołkowi.

(…) Osiołek na całego płacze

bo nie wierzył, że wszystko inaczej (s.1037)

Wół i osioł w wierszach księdza Jana Twardowskiego o tematyce Bożego Narodzenia

wypełniają swoje zadanie zapowiedziane w proroctwie Izajasza. Autor przedstawia świadków

narodzin Mesjasza jako tych, którzy rozpoznali swego Pana, rodzącego się w żłobie. Rozpoznali

każdy na swój unikalny sposób. Dane zwierzęta symbolizują także ludzi, którzy, każdy po

swojemu, zbliżają się do tajemnicy Narodzenia Pańskiego. Jan od Biedronki podkreśla mądrość

woła i pokorę osiołka, które są niezbędne w relacjach człowieka z Bogiem. Natomiast jako

gorliwy kapłan nie zatrzymuje się na tym, lecz prowadzi słuchacza jeszcze dalej. Dzieląc się

swoimi rozważaniami o wydarzeniach w szopce Betlejemskiej, przypomina człowiekowi, że

rodzący się Zbawiciel i ta wielka tajemnica potrzebuje nie tylko refleksji, ale także powinna

determinować zmiany w życiu wierzącej osoby.

147 Por. O. Hugo Hoever SOCist, Żywoty świętych pańskich, Olsztyn 1988, s. 41. 148 W. Kopaliński, Słownik symboli…, s. 38.

81

Do zaakcentowania tych pouczeń autorowi Zaufałem drodze posłużył także jeden z

najbardziej wyraźnych symboli dobroci, cichości i pokory, jakim jest:

3. owca. Z biegiem lat w każdej niemal dekoracji szopki Betlejemskiej zostało

wyznaczone miejsce także dla tego zwierzęcia. Odznaczający się szczególnym umiłowaniem

prostoty ksiądz Jan Twardowski nie mógł nie zauważyć cichych, posłusznych, miłych i

zapatrzonych na żłóbek owieczek oraz baranków, otaczających Świętą Rodzinę. W wierszu

Pomódlmy się w Noc Betlejemską poeta, składając świąteczne życzenia oraz zachęcając każdego

do naśladowania dobroci rodzącego się Dzieciątka, posługuje się symbolem owcy, która idzie za

swoim pasterzem:

(…) Oby w nas złośliwe jędze

pozamieniały się w owieczki, a w oczach mądre łzy stanęły

Jak na choince barwne świeczki. (…)

(s. 262)

Dzięki temu, że owca, baranek, wół i osioł biorą aktywny udział w adorowaniu

nowonarodzonego Mesjasza, w poezji księdza Jana Twardowskiego możemy zauważyć piękną

dynamikę, która tych pierwszych świadków Bożego Narodzenia prowadzi do innego wielkiego

wydarzenia w życiu ludzkości – Wielkiej Nocy. Zwierzęta z szopki betlejemskiej jako symbole

towarzyszą publicznej działalności Jezusa. W taki sposób owca, której poeta poświęcił niewiele

uwagi w Noc Betlejemską, staje się ważnym symbolem w późniejszych wydarzeniach

biblijnych.

W wierszu Proszę o wiarę Twardowski posługuje się symbolem owcy, która ukazuje

człowieka szukającego. W swych poszukiwaniach prawdy, wiary, Boga człowiek ogląda się za

autorytetem, który wskazałby kierunek, podobnie jak owca, która bezgranicznie ufa swemu

pasterzowi i podąża za nim:

Stukam do nieba proszę o wiarę

(…) taką co biegnie jak owca za matką

nie pojmuje ale rozumie (…)

(s. 553)

82

Nie zostaje pominięte również aktualne dla księdza-poety wskazanie Nauczyciela, który

ostrzega swoich apostołów przed grożącym niebezpieczeństwem149. W pełnym dramatyzmu

utworze Owce między wilki Twardowski, rozważając swoje doświadczenia życiowe, przypomina

prorocze słowa Jezusa. Owca, jako wyobrażenie szczerości, łagodności, delikatności,

przeciwstawiona jest wilkowi, reprezentującemu złość, przewrotność, a nawet diabła czy

heretyka:

(…) prawdziwi chrześcijanie nie wodą z kranu ale krwią ochrzczeni

co idziecie jak owce między wilki (…)

(s. 432)

Często występujące na kartach Nowego Testamentu zbłąkane, zagubione owce, które w

przypowieściach Jezusa stały się symbolem grzeszników, spotykamy także w poezji Jana

Twardowskiego. Szczególnie charakterystyczne cechy owcy – bezradność i kruchość bez obrony

pasterza, były dobrze znane kapłanowi-poecie, który spędził wiele godzin w konfesjonale.

Wiersz Owieczka i baranek przedstawia właśnie taką słabą, zagubioną owcę, która potrzebuje

pomocy:

Znów obgadują ciebie owieczko od rana,

że na swych czterech czarnych kopytkach zbiegłaś od Pana.

Lecz On cię kocha,

nie widzi winy. Siostrzyczko nasza jak gąska biała

na imieniny.

Na pewno anioł przystojny jak malowanka, lecz ty, owieczko, jesteś rozsądna,

wolisz baranka. (s. 155)

4. Baranek - kolejne zwierzę napotkane w powyższym utworze. Nie jest to jednak

baranek, który wraz z pasterzami ze zdziwieniem patrzy na żłóbek, lecz ten, który ma moc

uratować zbłąkaną owcę – Baranek Wielkanocny. Ksiądz Jan Twardowski, jako przedstawiciel

nurtu franciszkańskiego, w swoich utworach podkreśla, że nie tylko człowiek, ale i całe

stworzenie podąża do swego Stwórcy. Dlatego zwierzęta pojawiające się w szopce, które na

początku są bezradne przed tajemnicą narodzin Zbawiciela, towarzysząc Jezusowi w

149 Zob. Następnie wyznaczył Pan jeszcze innych siedemdziesięciu dwóch i wysłał ich po dwóch przed sobą do każdego miasta i miejscowości, dokąd sam przyjść zamierzał. Powiedział też do nich: żniwo wprawdzie wielkie, ale robotników mało; proście więc Pana żniwa, żeby wyprawił robotników na swoje żniwo. Idźcie, oto was posyłam jak owce między wilki (Łk 10, 1-3).

83

przypowieściach i służąc mu na co dzień, kulminację swego powołania i służby osiągają w

najważniejszych wydarzeniach zbawienia – w posłudze Wielkanocnej. W utworze Wielkanocny

pacierz cicha ewangelizacja w poezji księdza Jana Twardowskiego baranka ze Świętej Nocy

przemienia w Baranka z Wielkiej Nocy: (…)

I wiem, gdy łzę swoją trzymam jak złoty kamyk z procy -

zrozumie mnie mały Baranek z najcichszej Wielkiej Nocy.

Pyszczek położy na ręku -

sumienia wywróci podszewkę - Serca mojego ocali

czerwoną chorągiewkę. (s. 272)

Autor wierszy pięknie prowadzi zwierzęta, które pomagały Jezusowi w szopce

betlejemskiej, do najważniejszej posługi w ich życiu – posługi w noc Zmartwychwstania.

Podobne zderzenie Nocy Betlejemskiej i wydarzeń Wielkanocnych napotykamy w lirycznym

utworze Łza nie byle co:

Te co na wigilię na nosie nam stają te co nam na Wielkanoc z Barankiem merdają

nas paskudnych grzeszników łzy świąteczne zbawią

blisko zupy grzybowej polędwicy jajka

moje łzy od choinki i te od Baranka (s. 932)

W wierszu tym poeta zgłębia tajemnicę zbawienia człowieka poprzez Wcielenie oraz

Odkupienie Boga. Tajemnica wydaje się niepojęta, nielogiczna…

Baranek Wielkanocny jako symbol Chrystusa dotarł do nas z kultury hebrajskiej. Jak w

noc wyjścia z Egiptu przez krew zabitego baranka, którą były pomazane od zewnątrz drzwi

domów Izraelitów, ocalił Bóg pierworodnych synów od śmierci, tak przez krew baranka Jezusa

jest ocalana dzisiaj ludzkość. Przeznaczeniem baranka Starego Testamentu było stawanie się

ofiarą. Według Izraelitów, czystość baranka składanego w ofierze miała przebłagać Boga za

grzechy. Baranek nie potrafi się obronić, nie jest w stanie uciec, a przy tym zachowuje swoją

nieskazitelność. Podobnie Baranek bez skazy – Chrystus – przyjął nasze winy150.

150 Por.: D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 300.

84

Wydarzenia największego chrześcijańskiego święta niejednokrotnie odzwierciedliły się

w poezji księdza Jana Twardowskiego. Wiersz o incipicie Ojcze bezbronnych ukazuje nam tak

samo bezbronnego baranka w wydarzeniach Zbawiennej Nocy, jak i w Betlejem:

Ojcze bezbronnych baranku bezradny

(…) dokąd mam się udać jak nie do Ciebie

po dosłowność serca (s. 90)

Podobną tematykę kontynuuje wiersz Noc:

Noc - gwiazdę przyprowadza

smutek - białą brzozę miłość niesie w ofierze czystego baranka

(…) Wiara stale chce pytać

lecz gardło wysycha jeśli Bóg jest milczeniem

zamilczeć trzeba

(s. 534)

Osobiste doświadczenia obchodów procesji Rezurekcyjnej151 autor niezwykle

sugestywnie opisuje w wierszu O Wielkanocnym Poranku. Z lekkim humorem przedstawia cały

kościół, który na wieść o zmartwychwstaniu Jezusa przepełniony jest szczęściem, cieszy się z

nowej nadziei:

Poranek Wielkanocny wszystko poprzemieniał Nie ma więcej cmentarza, grobu, kamienia.

(…)

Charakterystyczne dla twórczości Jana od Biedronki poczucie humoru, które towarzyszy

rozważaniom nawet nad bardzo ważnymi sprawami, dotyka także Baranka Wielkanocnego. W

kolejnych zwrotkach kapłan-poeta wymienia znanych i mniej znanych bohaterów z kart Pisma

Świętego, porównując dzisiejszych ludzi do tych słynnych postaci z Ewangelii:

(…) Pierwszy papież ukradkiem sprawdza źródła wiary –

wbiegł do grobu i cudu w zachwycie docieka.

Dobry łotr mówi pacierz i niesie ze łzami baranka z chorągiewką, z jasnymi oczami.

151 „Radosna procesja Wielkanocna praktykowana w Kościele Katolickim, podczas której obchodzi się Zmartwychwstanie Chrystusa. Na czele procesji tradycyjnie jest niesiona figurka Zmartwychwstałego Chrystusa trzymającego zwycięską chorągiew”, patrz: Święte Triduum Paschalne. Na podstawie Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich, Pallottinum, Poznań 1999, s. 56-63.

85

Magdalena przyjmuje świąteczne życzenia – święty Jan pisać zaczął. Już drży ze wzruszenia.

(…) (s. 274)

Wyraźny kontrast na tle opisanej radości, entuzjazmu, wzruszenia stanowią ostatnie

wersy wiersza:

(…) W ogrodzie Matka czuwa, na oliwnych zboczach

milcząca – uśmiechnięta – z Wielkim Piątkiem w oczach.

Każdy z nas potrzebuje zmartwychwstania w swoim życiu. Zmartwychwstania do dobra,

radości, przebaczenia. Właśnie Matka Boża, jako znak odważnej wiary i doskonałej wierności,

uczy nas, jak mamy przeżywać Zmartwychwstanie. Choć uczestniczy w wielkim cudzie, nie

zapomniała o męce.

Twardowski, za pomocą słownych paradoksów, w które obfituje cała jego poezja,

przybliża czytelnikowi istotę chrześcijańskiego Boga. Jakby stojąc z Matką Bożą na oliwnych

zboczach w wierszu Dlatego odpowiada na, co prawda nie jawnie zadane, ale tym bardziej

istotne pytanie, które mogłoby brzmieć: „dlaczego wierzysz?”. Utwór ten brzmi jak credo

kapłana:

Nie dlatego że wstałeś z grobu nie dlatego że wstąpiłeś do nieba

ale dlatego że Ci podstawiono nogę że dostałeś w twarz

że Cię rozebrano do naga że skurczyłeś na krzyżu jak czapla szyję

za to że umarłeś jak Bóg niepodobny do Boga bez lekarstw i ręcznika mokrego na głowie

(…) dlatego że brudny od łez podnoszę Ciebie

stale we mszy jak baranka wytarganego za uszy

(s. 384)

W powyższym utworze ksiądz Jan Twardowski umiejętnie skomponował głębokie

dramatyczne wydarzenia męki Zbawiciela z prostym ludzkim humorem. Z dziecięcym

uśmiechem opisuje Baranka, którego prezencję autor uświadamia w kulminacyjnym momencie

każdej Mszy Świętej - Podniesieniu („brudny od łez podnoszę Ciebie stale we mszy/jak baranka

wytarganego za uszy”).

86

W większości wierszy księdza Jana Twardowskiego o tematyce wielkanocnej

odnajdujemy jeden z najbardziej znanych symboli Chrystusa – Baranka. Poeta 23 razy wspomina

ten chrześcijański znak zbawienia, o którym w jednym ze swoich kazań napisał: „Wszystko to, co

było cierpieniem, doprowadziło do triumfu. Bezbronny baranek idzie jak w defiladzie ze

zwycięską chorągwią”152.

Wykształcenie teologiczne autora pozwala przekazać miłośnikom poezji iście

franciszkańską prawdę, że bezbronny Baranek Nowego Testamentu ratuje nie tylko ludzi, lecz

całkowicie zmienia postawę człowieka wierzącego względem przyrody. Jeżeli hebrajczycy,

masowo składając zwierzęta w ofierze, oczekiwali na oczyszczenie się z własnej winy, to

Chrystus – Baranek Wielkanocny stał się doskonałą ofiarą, która przewyższa składane w czasach

Starego Testamentu ofiary ze zwierząt. Ksiądz Jan Twardowski, prawdziwy miłośnik otaczającej

przyrody, cieszy się z tego daru Boga dla ludzi. W wierszu Uratowani napotykamy zwierzęta

szopki betlejemskiej, które w Starym Testamencie są także tradycyjnymi zwierzętami

ofiarnymi153. Poeta cieszy się, że zostały uratowane od śmierci na ołtarzach ofiarnych przez

Baranka Wielkanocnego:

Ratuje od rozpaczy woły składane w ofierze cielaka co na ołtarz śmierć w ogonie wlecze wróble co rozgłaszają dowcipy po świecie

kozę co odchodzi śmieszna byle jaka (…)

cały w ranach Baranek przybity do krzyża (s. 905)

Niezmiernie wielkie i ważne dary Baranka Wielkanocnego są opiewane przez

Twardowskiego w wielu utworach. Natomiast baranek nie jest jedynym zwierzęciem szopki

betlejemskiej, które towarzyszy też wydarzeniom Wielkiej Nocy. Motyw bezwarunkowego

oddania się osiołka posłudze nowonarodzonemu Bogu i Świętej Rodzinie kontynuowany jest

także w rozważaniach wielkanocnych. Wspominany już wyżej osiołek z szopki betlejemskiej

odznaczył się także przy wydarzeniach Wielkanocnych. Posługiwał przy uroczystym i bardzo

symbolicznym wejściu Jezusa do świętego miasta Jeruzalem. Uroczystemu wejściu Mesjasza

towarzyszyły gałązki palm, którymi była usłana jego droga oraz radosne okrzyki Hosanna.

152 J. Twardowski, Wszędy pełno Ciebie. Rozważania na niedziele i święta, oprac. A. Iwanowska, Poznań 2011, s. 213. 153 Były to najczęściej barany, jagnięta, owce, kozy, a także wróble czy gołębie (składane w ofierze przez ubogich ludzi, których nie stać na owcę czy jagnię).

87

Osiołek nie tylko spełnił praktyczne zadanie, które polegało na transportowaniu Chrystusa, ale

był także częścią proroctwa, które spełniało się w tych momentach154.

Ksiądz Jan Twardowski zauważył ważną posługę osiołka z szopki betlejemskiej przy

wjeździe Chrystusa do Jeruzalem. Osiołek jedyny z całego tłumu, który witał Pana

wjeżdżającego do Jerozolimy, nie widział Jezusa, „(…) choć dźwigał Jego ciężar. Był przez

Jezusa prowadzony i był Mu posłuszny. Gdyby nie on – cała procesja z chłopcami rzucającymi

płaszcze i palmy nie posunęłaby się nawet o jeden krok” - pisze z humorem w Niecodzienniku

ksiądz Twardowski155. On, jako kapłan, również często „nosi” Jezusa ukrytego w Tabernakulum.

W pełnym ciepłych uczuć utworze Dwa osiołki porównuje swoją posługę kapłańską do posługi

Paschalnego osiołka.:

Przyszedł osiołek z Niedzieli Palmowej trącił mnie nosem

pytał oczami - Osiołku - mówię - podaj mi łapę

byśmy z radości razem płakali (…)

Ksiądz i osiołek klękają razem palmy jak oczy w słońcu się złocą

potem umilkną uszy swe stulą

jak dwa osiołki przed Wielkanocą (s. 974)

Podobnie w omawianym już utworze O Wielkanocnym Poranku, w którym każdy wers

wiersza drży z radości ze Zmartwychwstania Chrystusa, znalazło się miejsce dla osiołka, który,

razem z drzewem figowym i kurem, cieszy się tym wydarzeniem:

Uśmiechnięta figa – zakwita na nowo, kur wyśpiewuje ranne alleluja,

osiołek wciąż hosannę potakuje głową, spóźnione głupie panny lecą zadyszane

(s. 274)

Cud Wielkiej Nocy jest tak potężny, że nawet uschnięte drzewo figowe (symbol ludzi nie

przynoszących owoców) zakwita na nowo. Również kur (symbol wyrzutów sumienia)

wyśpiewuje ranne alleluja, a nie pieje (jak po zdradzie Piotra).

Zwierzęta z szopki betlejemskiej w wierszach księdza Jana Twardowskiego wypełniają

swoje zadanie zapowiedziane w proroctwie Izajasza156. Autor przedstawia pierwszych świadków

narodzin Mesjasza jako tych, którzy rozpoznali swego Pana rodzącego się w żłobie i towarzyszą

mu w ciągu Jego publicznej działalności aż do najważniejszego momentu – do

154 Por. Raduj się wielce, Córo Syjonu, wołaj radośnie, Córo Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny - jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu oślicy (Zach. 9,9). 155 J. Twardowski, Niecodziennik, Kraków 1991, s. 16. 156 Patrz przypis 12.

88

Zmartwychwstania. Przedstawiciel nurtu franciszkańskiego i szczególny miłośnik przyrody,

ksiądz Jan Twardowski potrafił poprzez tych dziwnych świadków historii Chrystusa donieść

Słowo Boże do miłośników poezji. Cicha ewangelizacja w wierszach poety staje się głośną,

trafiającą do umysłów i serc. Zwierzęta, zgromadzone wokół Jezusa Chrystusa, w symboliczny

sposób dają wskazówki, jak żyć, a więc: wół – ciężka praca, osioł – wytrwałość, owca –

łagodność, ofiara i miłosierdzie. W dzisiejszym świecie, w którym bez ustanku trwa trudna

walka o byt, ważne są siła woli i wytrwałość w dążeniu do wytyczonego celu, ale też łagodność i

miłosierdzie do innych i do siebie. Potrzeba nam w życiu zarówno trochę z woła, jak i trochę z

osiołka oraz owieczki w tej trudnej pracy nad sobą, zaś pośrednio nad zmienianiem oblicza

świata czy przynajmniej najbliższego otoczenia.

89

ZAKOŃCZENIE

Zdaję sobie sprawę tego, że uchyliłam tylko małą cząstkę z niezwykle bogatego dorobku

omawianego kapłana-poety, jednak zgodnie z założeniem udało się wyodrębnić i omówić

najczęściej występujące obrazy zwierząt (ssaków) i ich funkcje w poezji księdza Jana

Twardowskiego. Warto raz jeszcze podkreślić najważniejsze wnioski sformułowane w trakcie

analizy dorobku Jana od Biedronki.

Tematyka utworów Jana Twardowskiego jest niezwykle bogata i różnorodna. Przyroda

jest jednym z głównych i ulubionych motywów w twórczości księdza. Twardowski był wiernym

naśladowcą postawy św. Franciszka, która łączy w sobie umiłowanie wszelkiego stworzenia jako

dzieła Bożego. Właśnie ta postawa pozwoliła Twardowskiemu w zachowaniu i cechach zwierząt

dostrzec mądrość i piękno stworzenia.

Dzięki częstym pobytom na łonie natury Twardowski doświadczał harmonii z przyrodą,

a tym samym bliskości, mądrości, doskonałości Boga. Uważał, że otaczające go zwierzęta, które

przecież zostały stworzone na chwałę Bożą, również wielbią i chwalą swego Stwórcę. Właśnie

dlatego świat fauny bardzo często znajduje się w kręgu zainteresowań kapłana-poety.

Materiał do badań został zaczerpnięty z najobszerniejszego tomu wierszy

Twardowskiego pod tytułem Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932-2006157. Po

przeanalizowaniu zebranych w nim utworów dało się poklasyfikować występujące w poezji

księdza zwierząt, wyszczególniając obrazy zwierząt domowych oraz hodowlanych, leśnych oraz

egzotycznych. Fakt stosunkowo rzadko pojawiających się przedstawicieli fauny egzotycznej

można tłumaczyć tym, że poeta miał częstszy kontakt z rodzimymi zwierzętami Polski. Podczas

analizy wierszy wyodrębniła się jeszcze jedna dość istotna grupa zwierząt, mianowicie zwierzęta

pojawiające się w wierszach o tematyce bożonarodzeniowej oraz wielkanocnej.

Zwierzęta w poezji Jana Twardowskiego pełnią przede wszystkim funkcję

ewangelizacyjną. Właśnie one bez wnikania w zawiłości teologiczne realizują pokorną, pełną

zaufania i posłuszeństwa postawę wobec Stwórcy. Ta w oryginalnym stylu ewangelizacja

wykorzystuje obrazy zwierząt, ich cechy, cnoty, które często zostają niezauważone, by pouczyć

człowieka, czasami nawet zawstydzić i skłonić do refleksji. W prostej formie autor potrafił

wytłumaczyć skomplikowane zagadnienia moralne i zachęcić człowieka do rozważania nad

swoim życiem. Zwierzęta posłużyły poecie do ilustracji scen biblijnych. Ksiądz Jan Twardowski

potrafił poprzez obraz najprostszych zwierząt donieść Słowo Boże do miłośników poezji. Cicha

157 J. Twardowski, Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932-2006, opr. A. Iwanowska, Warszawa 2007.

90

ewangelizacja w wierszach tego poety staje się głośną, trafiającą do umysłu i serca. Kapłan-

poeta zachęca czytelnika, by poprzez wnikliwą obserwację poznawał oraz naśladował naszych

„mniejszych braci”.

Wiersze tego poety, w których występują motywy zwierząt, są dowodem propagowanej

przez Jana od Biedronki afirmacji świata - prawdziwego zachwytu nad cudem, jakim jest

Ziemia oraz są pochwałą każdego stworzenia. Ksiądz Jan Twardowski, najgłośniej jak mógł,

głosił potrzebę apoteozy otaczającego nas świata. Zwierzęta ilustrują różnorodność, piękno

świata.

Poeta nauczał, iż bogactwo przyrody, zwierzęta, roślinność to wielkie dzieło Boga, które

człowiek winien kochać i umieć się nim cieszyć i z nim współistnieć. Wiersze nawołują do

szukania Boga: w codzienności, w szczegółach, w zachowaniach miedzy innymi zwierząt. Poeta

pouczał, że wiara – to radość życia i uśmiech, źródło szczęścia i umiejętność kochania świata z

prostotą i szczerością. W wierszach nie akcentuje tylko relacji ludzi z Bogiem, ale podkreśla, że

całe stworzenie bierze udział w wychwalaniu Pana.

Jak już niejednokrotnie było powtarzane w tej rozprawie, poezja księdza Jana

Twardowskiego wyraża nieustanne zadziwienie urodą świata i bogactwem życia: jego

kolorami, dźwiękami, zapachami, rozmaitością i różnorodnością przyrody. Do Boga zbliża w tej

poezji rzeczywistość widziana w szczegółach, w przejawach życia zaobserwowanych i

nazwanych przez bohatera tekstów158.

Warto też podkreślić istotną cechę Twardowskiego – dostrzeganie konkretnych jednostek

ze wszystkimi nawet najdrobniejszymi szczegółami, nie zaś ogółu zbiorowości. Kapłan-poeta

dostrzega najmniejszą istotę żywą i nie zostawia jej bez uwagi. Poeta ukazał siebie jako

wnikliwego znawcę świata fauny poprzez opisywanie unikalnych cech zwierząt oraz odwołując

się do wiedzy zoologicznej. Jan Twardowski nie tylko kochał przyrodę, lecz także zbliżał się do

niej w bardzo fachowy sposób. Poeta potrafił okiem znawcy przyglądać się ludziom i przyrodzie.

Ta cecha pozwoliła Janowi od Biedronki w bardzo trafny, często wręcz zaskakujący sposób

wykorzystywać charakterystyczne cechy, szczegóły zwierząt, by z humorem, lekką ironią ukazać

ludzkie niedoskonałości. Potrafił zauważyć paradoksy przyrody i ludzkiej psychiki. Szczególnie

uważnym obserwatorem wydaje się być w utworach o tematyce zwierząt leśnych.

Poezja omawianego kapłana-poety, ciesząca się wielką popularnością w szerokich

kręgach czytelniczych, jest poezją religijną, jednak ta religijność nie ma nic wspólnego z

dewocją czy wygłaszaniem prawd, dogmatów „ex cathedra”. Poezja Twardowskiego, to dialog z

człowiekiem, ale też często ze zwierzęciem, który, według Twardowskiego, również ma duszę

158 Z. Zarębianka, Wieczność radosna, czyli o twórczości Jana Twardowskiego, [w:] tenże, Poezja wymiaru sacrum, Lublin 1992, s. 141.

91

oraz miejsce w niebie. Dlatego poeta bardzo często nadaje zwierzętom cechy ludzkie,

wielokrotnie ukazuje mądrość fauny, a nawet czasami wywyższa ją ponad mądrość człowieka.

Zwierzęta w poezji Twardowskiego nie pełnią funkcji mitologicznej. W poezji twórcy

zaciera się granica między sacrum a profanum. Poeta uświęca to, co proste, zwyczajne, świeckie,

a żartobliwie rozważa zagadnienia teologiczne. Zwierzęta występujące w jego wierszach, to

przede wszystkim zwierzęta z podwórka i lasu polskiego, natomiast zwierzęta egzotyczne

„mieszkają” na kartach Pisma Świętego.

Twardowski, opisując świat fauny, posługuje się prostym, niekonwencjonalnym

językiem poetyckim, szuka on języka, który docierałby do współczesnego czytelnika.

Przywołując obrazy zwierząt odświeża ewangeliczne sceny, poprzez porównania, kontrasty,

paradoksy stosuje elementy zaskoczenia.

Poezja autora Zaufałem drodze niesie w sobie przypomnienie obiecanej przez Boga

harmonii całego stworzenia: „Wtedy wilk zamieszka wraz z barankiem, pantera z koźlęciem

razem leżeć będą, cielę i lew paść się będą społem i mały chłopiec będzie je poganiał. Krowa i

niedźwiedzica przestawać będą przyjaźnie, młode ich razem będą legały. Lew też jak wół będzie

jadł słomę. Niemowlę igrać będzie na norze kobry, dziecko włoży swą rękę do kryjówki żmii. Zła

czynić nie będą ani zgubnie działać po całej świętej mej górze, bo kraj się napełni znajomością

Pana, na kształt wód, które przepełniają morze”159.

W wierszach księdza Jana Twardowskiego o tematyce zwierzęcej mieliśmy okazję

spotkać wiele gatunków ssaków zamieszkujących nie tylko Europę, lecz także cały świat. Poeta

jest przekonany, że przybliżyć się do Boga można tylko przybliżając się do tego, co stworzył.

Bóg jest ukryty, niewidzialny, jednak całe stworzenie jest odzwierciedleniem Jego mądrości i

miłości, a nawet uśmiechu do nas:

Który stworzyłeś pasikonika jak szmaragd z oczami na przednich nogach

czerwoną trajkotkę z wąsami na głowie bociana gimnastykującego się na łące

kruka niosącego brodę z dłuższych piór barana znającego tylko drugą literę łacińskiego alfabetu

kolibra lecącego tyłem słonia wstydzącego się umierać może dlatego że taki duży

osła tak miłego że głupiego (…)

psiaka z półopadniętym uchem

159 Patrz: Iz 11, 6-9.

92

(…) jaszcze trwa Twój uśmiech niedokończony

(s. 374)

93

BIBIOGRAFIA

Źródła Teksty Jana Twardowskiego 1. Elementarz księdza Twardowskiego dla najmłodszego, średniaka i starszego, teksty

wybrała i ułożyła A. Iwanowska, Kraków 2000.

2. Twardowski, J., Autobiografia. Myśli nie tylko o sobie, t. 2, Kraków 2007.

3. Twardowski, J., Dziecięcym piórem. O Adwencie, Bożym Narodzeniu, Wielkim Poście,

Wielkanocy i Zesłaniu Ducha Świętego, Kraków 2006.

4. Twardowski, J., Który stwarzasz jagody. Wiersze wybrane, Kraków 1988.

5. Twardowski, J., Łaską zdumiony. Moje szczęśliwe wspomnienia, oprac. J. Marlewska,

Warszawa 2002.

6. Twardowski, J., Niecodziennik, Kraków 1991.

7. Twardowski, J., Niecodziennik wtóry, Kraków 1995.

8. Twardowski, J., Wszędy pełno Ciebie. Rozważania na niedziele i święta, oprac. A.

Iwanowska, Poznań 2011.

9. Twardowski, J., Zaufałem drodze. Wiersze zebrane 1932-2006, opr. A. Iwanowska,

Warszawa 2007.

Inne teksty literackie

1. Baum, L. F., Czarnoksiężnik z krainy Oz, Kraków 2007.

2. Krasicki, I., Monachomachia i Antymonachomachia, Ossolineum 1976.

3. Kryłow, I., Bajki, Warszawa 1989.

4. Lewis, C. S., Opowieści z Narnii, Warszawa 1991.

5. Pismo święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych –

Biblia Tysiąclecia, wyd. IV, Pallottinum, Poznań – Warszawa 1991.

6. Poe, E. A., Juodasis katinas, [w:] Raudonosios mirties kaukė, Vilnius 2007.

7. Quercy, J., Święty Roch i raj zwierząt, [w:] Legendy chrześcijańskie, red. A. Wieczorek,

Warszawa 1988.

Opracowania o twórczości księdza Twardowskiego

1. Kindziuk, M., Zgoda na świat. Z ks. Janem Twardowskim rozmawia Milena Kindziuk,

Kraków 2001.

2. Lam, A., Wiersze Jana Twardowskiego z lat 1932-1959, [w:] „Pobocza”, marzec 2007, nr

1(27), [w:] http://pobocza.pl/pob27/al_o_jt.html

94

3. Puzynina, J., Poezja księdza Twardowskiego na fali czasu, [w:] Jan Twardowski,

Zaufałem drodze. Wiersze wybrane 1932 – 2006, pod red. A. Iwanowskiej, Warszawa

2007.

4. Smaszcz, W., Ks. Jan Twardowski - poeta nadziei. Życie i twórczość, Białystok 2003.

5. Smaszcz, W., Zaufałem drodze, [w:] Jan Twardowski Wiersze, Białystok 1993.

6. Turkiewicz, H., Żebym nie zasłaniał sobą Ciebie, [w:] „Magazyn Wileński” 2005, nr 6.

7. Twardowski, J., Jeśli spojrzymy oczyma wiary, [w:] Jan Strzałka, O psach, kotach i

aniołach, Kraków 2006.

8. Twardowski, J., Od autora, [w:] tenże, Poezje wybrane, wyboru dokonał i wstępem

opatrzył autor, Warszawa 1979.

9. Urbanowski. B., Bóg uśmiecha się między wierszami, [w:] J. Twardowski, Wiersze

wybrane, Warszawa 1995.

10. Ważny jest uśmiech i łza, z księdzem Janem Twardowskim rozmawia Grzegorz

Leszczyński, „Guliwer” 1991, nr 2.

11. Zarębianka, Z., Wieczność radosna, czyli o twórczości Jana Twardowskiego, [w:] tenże,

Poezja wymiaru sacrum, Lublin 1992.

12. Zaworska, H., Twardowski, J., Rozmowa z księdzem Twardowskim, Kraków 2006.

Inne opracowania

Słowniki, leksykony

1. Cooper, J. C., Zwierzęta symboliczne i mityczne, Poznań, 1998.

2. Forstner, D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.

3. Kopaliński, W., Słownik symboli, Warszawa 1990.

4. Leksykon wiedzy szkolnej, pod red. D. Rotta, Warszawa 2009.

5. Słownik języka polskiego, pod red. M Szymczaka, Warszawa 1995, t. 2.

Encyklopedie

1. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2, 4, 6, 11, Warszawa 1962 – 1969.

2. Encyklopedia Katolicka, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, t. 2,

KUL, Lublin 1985.

95

Źródła pomocnicze 1. Jeleń – uosobienie safanduły?, [w:]

http://www.informacjelokalne.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=636:

jele-uosobienie-safanduy&catid=35:z-mojej-ambony&Itemid=49

2. Koty księdza Twardowskiego szukają opiekunów, [w:]

http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,3158891.html

3. Ks. Jan Twardowski – sylwetka, [w:]

http://www.kul.pl/oldbukul/wystawy/vita_mutatur/2006/twardowski/ks_jan_twardowski.

htm

4. Poloniści przeciw zakazowi publikowania dzieł ks. Twardowskiego, [w:]

http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,4923029.html

5. Rozmowa z Aleksandrą Iwanowską, edytorką twórczości ks. Jana Twardowskiego i

spadkobierczynią, [w:] http://katowice.naszemiasto.pl/archiwum/1430046,rozmowa-z-

aleksandra-iwanowska-edytorka-tworczosci-ks-jana,id,t.html

96

SANTRAUKA

Magistriniu darbu – Gyvūnų paveikslas kunigo Jano Tvardovskio poezijoje – bandyta

analizuoti gyvūnų paveikslą bei stengtasi apibrėžti jų funkciją kunigo Tvardovskio poezijoje.

Minėtasis kunigas-poetas yra religinės lyrikos atstovas, besimėgaująs plačiu skaitytojų rato

populiarumu.

Jano Tvardovskio kūrinių tematika yra labai turtinga ir įvairi. Poeto kūryboje gamta yra

viena iš svarbiausių ir mėgstamiausių motyvų. Tvardovskis sugebėjo gyvūnų elgesyje ir

savybėse įžvelgti kūrinijos išmintį ir grožį.

Šio darbo tikslas – iš plačių kunigo Tvardovskio poezijos klodų išryškinti tam tikrus

motyvus ir gyvūnų temas, bandyta juos atrinkti ir analizuoti.

Medžiaga tyrimams pasirinkta iš išsamiausio Tvardovskio eilėraščių tomo Zaufałem

drodze. Wiersze zebrane 1932-2006, išleisto Varšuvoje 2007 m. Išanalizavus surinktą medžiagą,

gyvūnų paveikslą galima buvo suklasifikuoti į: 1. Naminių ir veislinių gyvūnų paveikslas; 2.

Miško gyvūnų paveikslas; 3. Egzotinių gyvūnų paveikslas; 4. Betliejaus prakartėlės ir velykinių

gyvūnų paveikslas.

Pirmasis skyrius – Kunigo Jano Tvardovskio poetikos ypatumai – trumpai pristato minties

evoliuciją, minimo autoriaus išgyvenimus, jo dvasingumą, ir kas iš to seka – jo poezijos

svarbiausius vystimosi etapus.

Antrajame skyriuje – Naminių ir veislinių gyvūnų paveikslas – buvo analizuojamas

naminių ir veislinių gyvūnų atstovų, kurie dažniausiai figūruoja Tvardovskio poezijoje,

paveikslas. Analizuojami šie gyvūnai: šuo, arklys, karvė, katinas, kiaulė, triušis. Tai didžiausia

gyvūnų atstovų grupė kunigo Tvardovskio poezijoje.

Trečiasis darbo skyrius – Miško gyvūnų paveikslas – skirtas atskleisti pačius

reprezentatyviausius miško faunos atstovus poeto poezijoje. Tai tokie gyvūnai, kaip: zuikis,

elnias, voverė bei vilkas. Tvardovskis parodė esąs įžvalgus gyvūnijos pasaulio žinovas.

Ketvirtajame skyriuje - Egzotinių gyvūnų paveikslas – liko sugrupuota mažiausiai

skaitlinga, bet ne mažiau svarbi egzotinių gyvūnų grupė. Tai tokie faunos atstovai, kaip:

dramblys, beždžionė, liūtas ir kupranugaris. Retai pasitaikančių egzotinių gyvūnijos atstovų faktą

galima būtų aiškinti tuo, kad poetas dažnesnį kontaktą turėjo su gimtosios Lenkijos gyvūnais.

Penktasis, paskutinysis skyrius - Betliejaus prakartėlės ir velykinių gyvūnų paveikslas –

pašvęstas gyvūnų paveikslui, pasireiškiančiam kalėdinių ir velykinių kūrinių tematikoje. Tai

gyvūnai, susiję su biblijine tematika, tokie kaip: asilas, jautis, avinėlis.

97

Gyvūnai kunigo-poeto eilėraščiuose visų pirma atlieka evangelizacinę funkciją. Kunigas,

atskleisdamas gyvūnų išmintį, nurodo kelią link Dievo. Gyvūnai, be skverbimosi į teologinius

sudėtingumus, parodo nuolankumą, klusnumą ir pasitikėjimą savo Kūrėju.

Panaudodamas gyvūnijos paveikslus, šis originalus poetas į savo kūrybą, tik jam būdingu

būdu, įpina netikėtumo, humoro elementų.

Gyvūnai šv. Pranciškaus pasekėjo eilėraščiuose iliustruoja įvairovę ir pasaulio grožį.

Kunigas giria ir gerbia kiekvieną kūrinį.

98

SUMMARY

Master’s dissertation theme is View of animals in poetry by a priest Jan Twardowski. The

author attempts to analyse the view of animals and to determine their functions in the poetry by

Jan Twardowski. Being a priest and poet, he was a chief representative of religious lyrics which

is loved and still popular with a wide range of readers.

Works by Jan Twardowski have unusually rich and various themes. Nature is one of the

main and most liked themes in the priest’s works. Twardowski was able to notice wisdom and

beauty of creatures in behaviour and qualities of animals.

The main idea of this work is to display the leitmotif and animal threads, to select and

analyse them on the base of rich resources of poetry by Jan Twardowski.

The research was based on I trust the way. The biggest volume of poetry by Twardowski,

which includes the collection of verses from 1932 till 2006. It was published in Warsaw in 2007.

The analyses of collected material enabled the classification of animals into: 1. Picture of home

animals and cattle; 2. Picture of forest animals; 3. Picture of exotic animals; 4. Picture of animals

from Bethlehem crib and Easter.

The first chapter is called: Peculiarities of poetry by Jan Twardowski and it shortly

presents this author’s evolution of thought and spirituality, his complicated and often dramatic

experiences which led to creation of the most important stages in the development of his poetry.

The second chapter Picture of home animals and cattle - the most frequently mentioned

in poetry by Twardowski representatives of home animal and cattle are under analyses. These

animals are: a dog, a horse, a cow, a cat, a pig, a rabbit. The group of animals is the biggest in

the priest’s Twardowski poetry.

The third chapter Picture of forest animals – deals with the representatives of fauna in

priest’s poetry. These animals are: a hare, a deer, a squirrel, a hedgehog, a wolf. Twardowski

demonstrated detailed knowledge of animal world. He noticed every detail of a definite animal

without speaking about it in general.

Not big but important group of exotic animals is presented in the fourth chapter - Picture

of exotic animals. These animals are: an elephant, a monkey, a lion, a camel. The reason why

Twardowski wrote so little about exotic animals may be explained by the poet’s closer contact

with animals living in Poland.

99

Fifth, the last chapter - Picture of animals from Bethlehem crib and Easter – depicts

animals which appear in Christmas and Easter work themes. These animals are related to biblical

themes and they are: a donkey, an ox, a lamb.

Animals fulfil evangelical function in the priest’s poetry. Twardowski teaches and show

the way to God by presenting wisdom of animals. Without going into theological details animals

present the position of humility and obedience to the Creator.

This original author introduces unexpected joke and humour in a specific way by using

picture of fauna.

The variety and beauty of the World are reflected in animals in poetry by Jan

Twardowski who was ST. Francis follower. The priest praises every creature.