P AŃ S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA

DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz JAWORZNO (944)

Warszawa 2004

Autorzy: Leonard Jochemczyk*, Włodzimierz Krieger****, Józef Lis***, Katarzyna Olszewska*,

Anna Pasieczna***, Maria Preidl**, Katarzyna Strzemińska****, Stanisław Wołkowicz***, Ryszard Strzelecki***

Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska***

Redaktor regionalny: Albin Zdanowski***

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

*Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne, 40–156 Katowice, Al. W. Korfantego 125a

** Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, 30−079 Kraków, ul. Kijowska 14 *** Państwowy Instytut Geologiczny, 00–975 Warszawa, ul. Rakowiecka 4

**** Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Górnośląski, 41-200 Sosnowiec, ul. Królowej Jadwigi 1

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004

Spis treści

I. Wstęp (Katarzyna Olszewska) .......................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Leonard Jochemczyk,

Katarzyna Olszewska, Maria Preidl)................................................................................ 4 III. Budowa geologiczna (Maria Preidl) ................................................................................ 8 IV. Złoża kopalin (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) ................ 13

1. Złoża węgla kamiennego ............................................................................................ 13 2. Rudy cynku i ołowiu................................................................................................... 17 3. Piaski podsadzkowe i formierskie .............................................................................. 18 4. Skały węglanowe ........................................................................................................ 19 5. Surowce skalne ceramiki budowlanej......................................................................... 19 6. Kruszywo naturalne .................................................................................................... 20

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) ............................................................................................................................. 20

1. Węgiel kamienny ........................................................................................................ 20 2. Rudy cynku i ołowiu................................................................................................... 21 3. Piaski podsadzkowe i formierskie .............................................................................. 22 4. Skały węglanowe ........................................................................................................ 23 5. Surowce ilaste ceramiki budowlanej .......................................................................... 23 6. Kruszywo naturalne .................................................................................................... 23 7. Odpady........................................................................................................................ 23

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Maria Preidl) .................................... 24 VII. Warunki wodne (Katarzyna Olszewska, Maria Preidl).................................................. 25

1. Wody powierzchniowe ............................................................................................... 25 2. Wody podziemne ........................................................................................................ 27

VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 30 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna)........................................................................................ 30 2. Pierwiastki promieniotwórcze (S. Wołkowicz) ........................................................... 33 3. Ryzyko radonowe (R. Strzelecki) .................................................................................35

IX. Składowanie odpadów (W. Krieger, K. Strzemińska) ........................................................37

X. Warunki podłoża budowlanego (Katarzyna Olszewska, Maria Preidl) ......................... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska,

Maria Preidl) .................................................................................................................. 44 XII. Zabytki kultury (Maria Preidl)....................................................................................... 49 XIII. Podsumowanie (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska,

Maria Preidl) .................................................................................................................. 50 XIV. Literatura......................................................................................................................... 51

4

I. Wstęp Przy opracowaniu arkusz Jaworzno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000

(MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Jaworzno Mapy geologiczno− gospodar-

czej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym

S. A. w Krakowie (Preidl, 1997). Niniejsze opracowanie wykonano zgodnie z instrukcją opra-

cowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja ..., 2002).

Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyj-

nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne,

ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemia środowiska), warunki podłoża bu-

dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały z archiwów: Państwowego Instytutu

Geologicznego, Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach; dane z Urzędów Powiatów

i Gmin, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach oraz zakładach

górniczych prowadzących działalność eksploatacyjną na tym terenie. Wykorzystano także

bogate dla tego obszaru materiały archiwalne i publikowane oraz dane z obserwacji tereno-

wych.

Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco-

wanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Jaworzno w układzie współrzędnych geograficznych znajduje się po-

między 19o15’ a 19o30’ długości geograficznej wschodniej oraz pomiędzy 50o10’ a 50o20’

szerokości geograficznej północnej.

Pod względem administracyjnym zachodnia część obszaru arkusza leży na terenie wo-

jewództwa śląskiego i obejmuje cały obszar gminy miejskiej Sławków z powiatu będzińskie-

go oraz część miast na prawach powiatu: Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i Jaworzno.

Wschodnia część obszaru arkusza należy do województwa małopolskiego, powiatu olkuskie-

go (miasto Bukowno oraz fragmenty gmin: Klucze, Olkusz i Bolesław) oraz powiatu chrza-

nowskiego (części gmin Trzebinia i Chrzanów).

Obszar mieszczący się w granicach arkusza Jaworzno, według podziału fizycznogeogra-

ficznego Polski (Kondracki, 1998) położony jest w obrębie prowincji Wyżyny Polskie w pod-

prowincji Wyżyna Śląsko − Krakowska (Fig. 1).

Fig. 1 Położenie arkusza Jaworzno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 − granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3− granica makroregionu, 4 − granica mezoregionu

Prowincja: WYŻYNY POLSKIE Prowincja: KARPATY I PODKARPACIE

Podprowincja: Wyżyna Śląsko−Krakowska Podprowincja: Północne Podkarpacie Podprowincja: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion: Wyżyna Śląska

Makroregion: Wyżyna Małopolska

Makroregion: Kotlina Oświęcimska

Makroregion: Brama Krakowska

Makroregion: Pogórze Zachodniobeskidzkie

Mezoregiony: Mezoregiony: Mezoregiony: Mezoregiony: Mezoregion: 341.12 Garb Tarnogórski 341.31 Wyżyna Czę-

stochowska 512.21 Równina Pszczyńska

512.31 Rów Ska-wiński

513.33 Pogórze Wielickie

341.13 Wyżyna Kato-wicka

341.32 Wyżyna Olku-ska

512.22 Dolina Górnej Wisły

512.32 Obniżenie Cholerzyńskie

341.14 Pagóry Jaworz-nickie

341.33 Rów Krzeszo-wicki

512.23 Podgórze Wila-mowickie

341.34 Garb Tenczyński

Zachodnia i środkowa część arkusza należy do makroregionu Wyżyna Śląska, mezore-

gionów: Pagóry Jaworznickie (część południowo−zachodnia i środkowa), Garb Tarnogórski

(część północno−wschodnia) oraz Wyżyna Katowicka (północno−zachodnia część obszaru

arkusza). Wschodnia część omawianego arkusza należy do Wyżyny Małopolskiej, mezore-

gionów: Wyżyna Olkuska i Rów Krzeszowicki.

5

6

Wyżyna Katowicka jest środkową częścią Wyżyny Śląskiej. W jej podłożu występują

węglonośne skały karbońskie. Na nich zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu, które

od północy i wschodu tworzą zwarte wzniesienia Garbu Tarnogórskiego. Występują również

w zrębowym regionie Pagórów Jaworznickich.

Pagóry Jaworznickie odznaczają się rzeźbą zrębową, na którą składają się płaskowyże,

garby i pagóry, pomiędzy którymi rozciągają się zapadliskowe obniżenia. Na obszarze arku-

sza, w obrębie tej jednostki występują dwa równoległe pasma wzniesień o przebiegu północ-

ny zachód − południowy wschód. Między pasmami wzniesień zbudowanych z wapieni

i dolomitów triasu, częściowo jury, rozciąga się plejstoceńska równina denudacyjna, w którą

wciął się potok Łużnik, dopływ Białej Przemszy. Pod Szczakową Łużnik przełamuje się przez

pasmo północno−wschodnie wzniesień Pagórów Jaworznickich. Na południowym zachodzie

wzniesienia zrębowe Pagórów mają zniszczone krawędzie, a stoki zrębów wykazują dziś ce-

chy progów strukturalnych, o niewyrównanych przebiegach.

Garb Tarnogórski na obszarze arkusza rozciąga się od Czyżówki na południowym

wschodzie po Strzemieszyce na północnym zachodzie. Jest to niski próg strukturalny,

o wysokościach wynoszących 405 do 416 m n.p.m. w rejonie Czyżówki i 356 do 365 m

n.p.m. w okolicy Strzemieszyc. Występują tu zaokrąglone ostrogi i pagóry międzydolinne

pochodzenia denudacyjnego. Garb na terenie arkusza, w Sławkowie przecięty jest czynnym

przełomem Białej Przemszy. Na powierzchni i stokach Garbu występują skały triasu

i gruzowo−piaszczyste pokrywy zwietrzelinowe, rzadko lessy.

Wyżyna Olkuska jest zwartym, płytowym blokiem wapieni górnojurajskich, ograniczo-

nym od południa Rowem Krzeszowickim i rozciętym przez krótkie, głęboko wcięte doliny.

Wysokość Wyżyny Olkuskiej przekracza 400 m, a różnica wysokości w stosunku do Rowu

Krzeszowickiego przekracza 200 m. Rów Krzeszowicki jest zapadliskiem tektonicznym po-

między Trzebinią a Krakowem. Ma kilka kilometrów szerokości i wypełniają go osady mio-

cenu, przykryte piaskami i glinami czwartorzędowymi.

Klimat omawianego obszaru charakteryzuje się średnią roczną temperaturą powietrza

wynoszącą 7−8oC i okresem wegetacji trwającym 200 − 210 dni (Okołowicz, 1979). Przewa-

żają tu wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Średnie roczne sumy opadów atmosferycz-

nych za lata 1964 − 1985 kształtują się w granicach 791 mm (Maczki) do 822 mm (Bolesław).

Tereny objęte arkuszem Jaworzno mają charakter wybitnie przemysłowy, silnie zurba-

nizowany, o przekształconym antropogenicznie krajobrazie.

7

Część zachodnia obszaru arkusza to tereny, na których w przeszłości dominował prze-

mysł ciężki, wydobywczy i przetwórczy. Tu znajdują się czynne kopalnie węgla kamiennego:

„Kazimierz Juliusz” i Zakład Górniczo−Energetyczny „Sobieski − Jaworzno III”. Wydobycie

węgla zakończyło się w kopalniach: „Jan Kanty” w 2000 roku i „Siersza” w 1999 roku.

Wschodnia i południowa część obszaru arkusza objęta jest działalnością górnictwa

i hutnictwa cynku i ołowiu, górnictwa węglowego i energetyki. Tu znajdują się czynne kopal-

nie rud cynku i ołowiu: „Pomorzany” oraz „Trzebionka”. Eksploatacja na kopalni „Bolesław”

została zaniechana. Przy kopalniach istnieją zakłady przeróbcze, a w Bolesławiu znajduje się

huta cynku i ołowiu, w której tradycyjny wytop zastąpiono technologią elektrolizy.

Oprócz górnictwa węglowego i cynkowo−ołowiowego na terenie arkusza odbywa się

wydobycie surowców skalnych. Środkowa część obszaru arkusza to tereny intensywnej eks-

ploatacji piasków podsadzkowych, o rozmiarach rzadko spotykanych w górnictwie kopalin

skalnych. Potrzeby górnictwa węglowego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego wymusiły

wielkość tej eksploatacji, która obecnie jest stopniowo ograniczana. Za eksploatacją postępuje

rekultywacja terenów, zalesienia brzozowo−olchowo−sosnowe, przywracające im pewne wa-

lory przyrodnicze.

Na małą skalę funkcjonuje jeszcze przemysł materiałów budowlanych oparty na lokal-

nych kopalinach − cegielnia w Bukownie, niewielkie odlewnie i zakłady produkujące pustaki

żużlowe i kostkę brukową.

Największym zakładem na charakteryzowanym arkuszu jest restrukturyzowana Huta

Katowice. Główna jej część znajduje się wprawdzie poza granicami omawianego obszaru, ale

tutaj zlokalizowane są zakłady pomocnicze, takie jak: Zakład Przygotowania Rud, stacje prze-

ładunkowe materiałów, sieć linii kolejowych, łącznie z Linią Hutniczą szerokotorową

w Sławkowie. Tereny huty włączono do Dąbrowskiej Strefy Ekonomicznej, w której powsta-

ła huta szkła „Saint−Golbein Glass−Polska” w Strzemieszycach. W Bolesławiu powstał naj-

większy w Europie Środkowej zakład produkcji kaset i płyt CD.

Obszar arkusza pomimo ciągłych starań o ochronę środowiska jest terenem stałego za-

grożenia ekologicznego. Największymi źródłami emisji zanieczyszczeń są: „Huta Katowice”,

„Koksownia Przyjaźń” i „Zakłady Chemiczne Organika” w Jaworznie.

Przy tak rozwiniętej działalności przemysłowej tylko niewielkie enklawy na tym obsza-

rze zajmują pola uprawne i łąki. Rzadko występują tu gleby chronione klas III i IVa, oraz łąki

na glebach organicznych. Gleby chronione występują w okolicy: Jaworzna, Ciężkowic, Lu-

szowic i Krzykawy. Odrębnym problemem jest skażenie gleb w omawianym obszarze. Tere-

8

ny, uprzednio rolnicze, wokół Huty Katowice zostały całkowicie wyłączone z użytkowania,

zabroniony jest nawet wypas bydła.

Na obszarze arkusza występują niewielkie i nieciągłe kompleksy leśne. W drzewosta-

nach naturalnych dominuje sosna pospolita. Znaczna część terenów leśnych powstała

w wyniku rekultywacji wyrobisk po zakończonej eksploatacji piasków podsadzkowych.

Ogólnie wskaźnik zalesienia obszaru jest wysoki, bo bliski 50%.

Komunikacja drogowa i kolejowa jest dobrze rozwinięta, a sieć dróg i linii kolejowych

jest wyjątkowo gęsta. W południowo−zachodniej części biegnie linia kolejowa z Przemyśla

do Katowic i Wrocławia. W Szczakowej od tej linii odgałęzia się linia boczna do Olkusza. Na

omawianym obszarze dominuje jednak sieć przemysłowych linii kolejowych.

Sieć dróg, raczej w dobrym stanie łączy poszczególne miejscowości znajdujące się na

obszarze arkusza. Przez ponad 100−tysięczne Jaworzno przebiega droga krajowa nr 79

z Krakowa do Katowic, nr 94 przez Sławków, a tuż za południową granicą arkusza biegnie

trasa autostrady A−4 Kraków − Katowice.

III. Budowa geologiczna Budowa geologiczna obszaru arkusza Jaworzno przedstawiona jest na Szczegółowej

mapie geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Jaworzno (Kurek i in., 1991).

Przeważająca część obszaru arkusza znajduje się we wschodniej części Górnośląskiego

Zagłębia Węglowego. Tylko północno−wschodni fragment należy do północno−wschodniego

obrzeżenia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego.

Na omawianym obszarze poznane zostały cztery piętra strukturalne, przedzielone dys-

kordancjami. Są to:

- piętro młodopaleozoiczne ze zbadanymi tu utworami dewonu i karbonu;

- piętro permsko−mezozoiczne, obejmujące warstwy od permu po jurę górną;

- piętro trzeciorzędowe;

- piętro czwartorzędowe.

Najstarszymi, znanymi tylko z nielicznych wierceń osadami są utwory dewonu, należą-

ce do dewonu środkowego i górnego. Są to skały węglanowe − wapienie, dolomity i margle,

zwierające szczątki fauny.

Utwory karbonu na obszarze arkusza poznane zostały w licznych otworach wiertni-

czych, w wyrobiskach kopalnianych, rzadziej w odsłonięciach powierzchniowych. Wydziela-

ne są tu zarówno utwory należące do karbonu dolnego i górnego (Fig. 2)

Karbon dolny wykazuje na obszarze arkusza zróżnicowane wykształcenie. W części

wschodniej przeważają wapienie krystaliczne o miąższościach przekraczających 600 m,

na zachodzie oprócz wapieni występują piaskowce, zlepieńce i mułowce, o miąższościach

osiągających 1000 m (Bojkowski, Porzycki, 1983; Stopa, 1967).

Najlepiej w tym obszarze poznane zostały utwory należące do karbonu górnego − pro-

duktywnego, od namuru A po westfal D oraz najmłodsze osady stefanu (Bojkowski, 1967;

Bojkowski, Porzycki, 1983; Kotas, 1982).

Fig. 2. Położenie arkusza Jaworzno na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1973) Jura: 1 - górna, 2 - środkowa i dolna; Trias: 3 - górny, 4 - środkowy, 5 - dolny; 6 - Perm; Karbon: 7 - górny, 8 - dol-ny; 9 - Dewon; 10 - skały wylewne; 11 - uskoki

Najstarsze warstwy karbonu górnego, należące do serii paralicznej (namur A) na obsza-

rze arkusza są wykształcone: jako piaskowce, mułowce, iłowce z warstwami węgla kamien-

9

10

nego i łupków węglowych. Sporadycznie występują także zlepieńce. Łączna miąższość tych

osadów nie przekracza 400 m.

Wyżej leżące utwory namuru B i C należą do górnośląskiej serii piaskowcowej. W jej

obrębie wydzielane są warstwy siodłowe i warstwy rudzkie. Warstwy siodłowe zbudowane są

z piaskowców gruboławicowych, z wkładkami zlepieńców, rzadko mułowców i iłowców.

W warstwach tych występują grube pokłady węgla kamiennego (grupy 500) i wkładki łupków

węglowych. Na obszarze arkusza warstwy siodłowe odznaczają się małą miąższością, nie-

przekraczającą 30 m. Warstwy rudzkie mają wykształcenie podobne. Podrzędnie występują w

nich pokłady węgla kamiennego (grupy 400), wkładki łupków węglowych i mułowców. Na

omawianym obszarze (kopalnia „Siersza”) miąższość warstw rudzkich nie przekracza 70 m.

Warstwy karbonu górnego, należące do serii mułowcowej (westfal A i B) to warstwy

orzeskie. W ich profilu przeważają skały pelityczne − iłowce i mułowce, z syderytami

i pokładami węgla kamiennego (grupy 300) oraz łupków węglowych. Występują tu także

wkładki piaskowców, soczewki zlepieńców i poziomy tufitów. Miąższość warstw orzeskich

na tym obszarze waha się od 150 do 500 m.

Najmłodszymi utworami karbonu górnego (westfal B, C i D) są osady krakowskiej serii

piaskowcowej, w obrębie której wydziela się warstwy łaziskie i libiąskie. W profilu warstw

łaziskich dominują piaskowce gruboziarniste, czasem zlepieńcowe, podrzędnie występują

skały pelityczne. Pokłady węgla kamiennego (grupy 200) są nieliczne, ale osiągają znaczne

miąższości. Miąższość warstw łaziskich waha się w tym obszarze od 350 do 700 m (kopalnia

„Jaworzno”). Warstwy libiąskie to głównie piaskowce gruboziarniste, z wkładkami iłowców

i mułowców, z syderytami oraz pokłady węgla kamiennego (grupy 100) i łupków węglowych.

Miąższość warstw libiąskich nie przekracza na tym obszarze 200 m (Dembowski, 1967).

Warstwy karbonu w obrębie arkusza Jaworzno zapadają ku południowemu zachodowi,

pod niewielkimi kątami, nieprzekraczającymi 10 −15o. Występują tu szerokopromienne struk-

tury antyklinalne i brachyantyklinalne, poprzecinane i poprzemieszczane uskokami (Bukowy,

1984; Buła, Kotas, 1994 ).

Osady należące do stefanu są najmłodszymi utworami karbonu na tym obszarze. Nie

tworzą one ciągłego poziomu, zalegając niezgodnie na różnych ogniwach warstw starszych.

Są to żwiry, zlepieńce, piaski i piaskowce z przeławiceniami iłowców i mułowców. Utwory te

odsłaniają się na powierzchni w okolicy Sierszy i na północ od Trzebini. Charakterystyczną

cechą tych osadów jest obecność obtoczonych fragmentów skrzemieniałych pni drzew −arau-

karii (Pitera,1996). Miąższość utworów stefanu nie przekracza kilkunastu metrów.

11

Na zdeformowanych w orogenezie waryscyjskiej utworach karbonu, w północnej

i wschodniej części arkusza zalegają z niezgodnością kątową utwory permu, reprezentujące

permsko-mezozoiczne piętro strukturalne. Występują tu wyłącznie utwory permu dolnego −

czerwonego spągowca, reprezentowane przez serie osadów lądowych. W obrębie utworów

permu występują zlepieńce wapienne zwane myślachowickimi, zlepieńce porfirowo-wapienne,

tufy kwaśne i tufity oraz iłowce i iły określane nazwą „glin sławkowskich”. Utwory permu

w niektórych częściach arkusza osiągają miąższość do 100 m, najczęściej nie przekraczają

30 m.

Na utworach permu w części północnej i wschodniej obszaru arkusza Jaworzno, a na

różnych ogniwach karbonu w części południowej zalegają utwory triasu.

Sedymentację triasu rozpoczynają detrytyczno-ilaste osady triasu dolnego, należące

do pstrego piaskowca dolnego i środkowego. Ich miąższość nie przekracza 10 m. Ku górze

utwory te przechodzą stopniowo w morskie utwory górnego pstrego piaskowca − retu. War-

stwy retu to: dolomity detrytyczne i bioklastyczne oraz dolomity margliste. Ich miąższość

wynosi około 25 - 30 m.

Trias środkowy − wapień muszlowy, wykształcony jest na omawianym obszarze jako

kompleks osadów węglanowych, w których wyróżnia się od dołu:

- warstwy gogolińskie zbudowane z wapieni bioklastycznych, mikrytowych

i marglistych, z charakterystycznymi poziomami o teksturach falistych, zawierają-

cych także faunę. Miąższość tych warstw wynosi 25 − 30 m,

- dolomity kruszconośne to seria dolomitów wtórnych, krystalicznych,

o zróżnicowanych teksturach, często porowatych. Z dolomitami kruszconośnymi,

w niektórych częściach obszaru wiąże się występowanie mineralizacji cynkowo-

ołowiowej. Miąższość dolomitów kruszconośnych w zależności od pionowego za-

sięgu dolomityzacji waha się od 40− 70 m (Gruszczyk, Ostrowicki, 1960),

- dolomity diploporowe to średnio− i gruboławicowe dolomity detrytyczne, onkolito-

we i oolitowe, kawerniste, z fauną. Dolomity te na obszarze arkusza odsłaniają się

na powierzchni, tworząc rozległe, izolowane wychodnie. Ich miąższość waha się od

15 do 25 m,

- warstwy tarnowickie i boruszowickie kończące profil wapienia muszlowego

to dolomity mikrytowe i oolitowe oraz osady ilasto-mułowcowe, z wkładkami pia-

skowców. Miąższość tych warstw nie przekracza 20 m,

Osady triasu górnego − kajpru i retyku występują w części północno−wschodniej arku-

sza (okolice Bukowna), a także w części południowej (okolice Szczakowej). Są to iłowce

i mułowce, z wkładkami wapieni. Miąższość triasu górnego waha się od kilku do 170 m.

Najmłodszymi osadami piętra permsko−mezozoicznego na obszarze arkusza Jaworzno

są utwory jury, występujące jedynie w części południowo−wschodniej omawianego arkusza.

Występują tu szare piaskowce i zlepieńce jury środkowej oraz margle cienkoławicowe, z obfi-

tą fauną i wapienie płytowe, białe, krystaliczne jury górnej. Utwory jury wykazują wybitnie

zróżnicowane miąższości, maksymalnie osiągają 100 m.

Fig. 3. Położenie arkusza Jaworzno na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986)

12

Czwartorzęd: Holocen: 1 - mady, iły, piaski, żwiry aluwialne; Holocen-Plejstocen: 2 - piaski eoliczne, 3 - lessy; Plejstocen: Zlodowacenie północnopolskie: 4 – piaski, i żwiry stożków napływowych i akumulacji rzecznej; Zlodowacenie środkowo-polskie: 5 - piaski i żwiry wodnolodowcowe i aluwialne, 6 - gliny zwałowe; 7 - Miocen; 8 - Jura; 9 - Trias; 10 - Perm; 11- Karbon; 12 - Dewon; 13 - uskoki

13

Warstwy piętra permsko−mezozoicznego zalegają prawie poziomo, odznaczają się blo-

kowym stylem budowy, z dyslokacjami nieciągłymi (Gałkiewicz, Śliwiński, 1985).

W okolicy Trzebini i Ciężkowic występują izolowane płaty osadów trzeciorzędowego

piętra strukturalnego. Są to: lądowe i morskie utwory zaliczane do miocenu, a reprezentowane

są przez piaski, iły, iłowce, żwiry wapienne i krzemienne. Miąższość utworów trzeciorzędo-

wych wyjątkowo osiąga 100 m.

Na obszarze arkusza Jaworzno znacznym rozwojem i zróżnicowaniem litologicznym

osadów odznacza się czwartorzędowe piętro strukturalne. Największe rozprzestrzenienie wy-

kazują tu proluwialne piaski stożków napływowych (pradolina Przemszy), pochodzące

z okresu zlodowaceń północnopolskich (Lewandowski, 1982; Lewandowski, 1988; Lewan-

dowski, Zieliński, 1990). Osiągają one miąższość do 70 m. Znaczne powierzchnie na oma-

wianym obszarze zajmują także piaski i żwiry wodnolodowcowe i aluwialne należące

do zlodowaceń środkowopolskich (Fig. 3).

W części północno−wschodniej obszaru arkusza znajduje się fragment pola piasków

eolicznych Pustyni Błędowskiej. Piaski eoliczne tworzące wydmy występują także w różnych

częściach omawianego obszaru. Doliny rzeczne wypełniają czwartorzędowe mady, iły i pia-

ski. W części zachodniej arkusza występują niewielkie torfowiska, miąższości torfu nie prze-

kraczają 0,5 m.

IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Jaworzno znajdują się 33 złoża kopalin stałych (Przeniosło red.,

2002), w tym: 5 złóż węgla kamiennego, 6 złóż rud cynku i ołowiu oraz 22 złoża kopalin skalnych. Wśród tych ostatnich dominują złoża piasków (Tabela 1).

1. Złoża węgla kamiennego

Na obszarze arkusza Jaworzno znajdują się następujące złoża węgla kamiennego: „Ja-worzno” (Darski, Jędrusik; 1990), „Siersza” (Miśkowicz, 1999), „Siersza obszar rezerwowy” (Cybis, Solska; 1973), „Jan Kanty” (Mandrela, 2000) oraz „Kazimierz Juliusz” (Chrostowski, 1996).

Zasoby węgla kamiennego zostały udokumentowane w kategoriach A − C2, przy czym zasoby złóż „Siersza” i „Jan Kanty” zostały przeklasyfikowane do pozabilansowych. Miąż-szość serii węglonośnej jest zmienna i wynosi od 120 do 1000 m. Na omawianym obszarze udokumentowane zostały pokłady węgla występujące głównie w warstwach libiąskich i łaziskich krakowskiej serii piaskowcowej (westfal B, C i D). Obejmują one także warstwy orzeskie serii mułowcowej (westfal A i B) i rudzkie górnośląskiej serii piaskowcowej (namur B i C).

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne bilansowe

(tys. t. *tys.m3)

Kategoria rozpoznania

Stan zagospoda-

rowania złoża

Wydobycie (tys. t.

*tys.m3)

Zastosowanie kopaliny

Klasyfikacja złóż

Num

er

złoż

a na

ma-

pie Nazwa

złoża Rod

zaj

kopa

liny

Wie

k ko

mle

ksu

pi

zno

clt

olog

ic-

suro

wow

ego

wg stanu na rok 31.12.2001 (Przeniosło, 2002) Klasy 1− 4

Klasy A − C

Przy

czyn

y ko

nflik

tow

o-śc

i złoża

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 121 Strzemieszyce wme T 112 C1* Z – Sw 2 A –2 Strzemieszyce i(ic) T *127 B+C1+C2 Z – Scb 4 B Z

3 Laski Zn-Pb T11 150

58342

C1 N – Sh 2 B U

4 Pust. Błędow. Ob-szar Pozost. p Q *79 724 C1+C2 N – Sp 2 B L, K, Z

5 Błędów − Blok I* p Q *75 890 A+B N – Sp 2 C K, L

6 Pustynia Błędowska Blok III*

p Q *261 760 B+C1 N – Sp 2 C K, L

7 Pomorzany Zn-Pb T22 743

4331 022

A+B+C1 G2 139

3490

Sh 2 B U

8 Kazimierz-Juliusz* Wk C 136 113 A+B+C1 +C2

G 976 E 2 B U10 Sławków i(ic) P *1 108 B+C1 G *7 Scb 2 A –12 Przymiarki i(ic) P *5 118 C1 N – Scb 2 A –

13 Z Krzykawa Zn-Pb Ttylko pozabilansowe

4 62026

179A+B+C1 – Sh 2 B U

14 Bolesław Zn-Pb T

tylko pozabilansowe5 043

37167

A+B Z – Sh 2 B U

16 Bór-Wschód* p Q *8 481 B G *813 Sp 2 B U

17 Szczakowa− Maczki p Q *70 659 B+C1 N − Sp 2 A –

14

Zasoby geologiczne bilansowe

(tys. t. *tys.m3)

Kategoria rozpoznania

Stan zagospoda-

rowania złoża

Wydobycie (tys. t.

*tys.m3)

Zastosowanie kopaliny

Klasyfikacja złóż

Num

er

złoż

a na

ma-

pie Nazwa

złoża Rod

zaj

kopa

liny

Wie

k ko

mle

ksu

p

izn

oc

ltol

ogic

-su

row

oweg

o

wg stanu na rok 31.12.2001 (Przeniosło, 2002) Klasy 1− 4

Klasy A − C

Przy

czyn

y ko

nflik

tow

o-śc

i złoża

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

18 Szczakowa Pole I p Q *16 048 B G − Sp 2 B L, K, W

19 Szczakowa pki Q *20 139 B+C1 G 146 Sh 2 B L, K, W

20 Szczakowa− Bukowno* p Q *166 192 A+B N − Sp 2 B L, K, W

21 Jan Kanty* Wk C tylko pozabilansowe315 311

A+B+C1 +C2

Z − E 2 B U

22 Sadowa Góra II w T 21 931 C1 N − Sc 2 C Gl, Z

23 Jaworzno Zn-Pb T

tylko pozabilansowe1631,75,7

B+C1+C2 Z − Sh 2 B Z

24 Gadlin d T 982 A N − Sh 2 A − 25 Gródek d T 23 034 A+B Z − Sh 2 A − 26 Szczakowa−

Pole II p Q *89 415 B G *1 108 Sp, Sb 2 B L, K

28 Ciężkowice p Q 9 294 C2 N − Sb 4 A –

29 Jaworzno- Ciężkowice d T 30 697 C2 N − Sh 2 A −

30 Siersza (Obszar Rezerwowy) Wk C 61 240 B+C1+C2 N − E 2 B U

31 Siersza-Misiury p Q *62 341 B G *736 Sp 2 B L, W 32 Jaworzno Wk C 593 798 A+B+C1

+C2 G 2 496 E 2 B U

33 Byczyna d T 31 940 C2 N − Sb, Sd 2 A –

34 Balin−Trzebionka Zn-Pb T14 933

190509

B+C1 G2 389

3278

Sh 2 B U

15

Zasoby geologiczne bilansowe

(tys. t. *tys.m3)

Kategoria rozpoznania

Stan zagospoda-

rowania złoża

Wydobycie (tys. t.

*tys.m3)

Zastosowanie kopaliny

Klasyfikacja złóż

Num

er

złoż

a na

ma-

pie Nazwa

złoża Rod

zaj

kopa

liny

Wie

k ko

mle

ksu

p

izn

oc

ltol

ogic

-su

row

oweg

o

wg stanu na rok 31.12.2001 (Przeniosło, 2002) Klasy 1− 4

Klasy A − C

Przy

czyn

y ko

nflik

tow

o-śc

i złoża

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

35 Siersza Wk C tylko pozabilansowe226 804

A+B+C1 +C2

Z − E 2 B U

37 Korzeniec i(ic) P 94* C1 N − Sb 2 A − 38 Szczakowa Pole III p Q 40 575 B+C2 Z − Sp 2 A –

Rubryka 2: * − złoże położone w większej części na arkuszu sąsiednim Rubryka 3: Wk − węgiel kamienny, Zn-Pb − rudy cynku i ołowiu, d − dolomity, w − wapienie, wme − wapienie i margle, i(ic) − iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, p − piaski, pki − piaski o

innych zastosowaniach (formierskie) Rubryka 4: Q − czwartorzęd, J − jura, T − trias, P − perm, C − karbon Rubryka 5: u góry wpisano zasoby rud cynku i ołowiu razem, u dołu kursywą wpisano zasoby metali: u góry Pb, u dołu Zn Rubryka 6: C1* złoże zarejestrowane, ZWB − złoże wykreślone z bilansu Rubryka 7: złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z - zaniechane Rubryka 9: E − kopaliny energetyczne, kopaliny skalne: Sb − budowlane, Sd −drogowe, Sp − podsadzkowe, Sw − wapiennicze, Sc − cementowe, Sh − hutnicze Rubryka 10: złoża: 2 − rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 − powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A − małokonfliktowe, B − konfliktowe, C − bardzo konfliktowe Rubryka 12: U − ogólna uciążliwość dla środowiska, Z − konflikt zagospodarowania terenu, ochrona: L − lasów, K − krajobrazu, Gl − gleb, W − wód

Staszówka p Q ZWB Bukowno Stare i(ic) P ZWB Hutki p Q ZWB Jaworzno p Q ZWB Górka wme J ZWB

Objaśnienia:

16

17

Miąższość udokumentowanych pokładów węgla jest bardzo zróżnicowana. Zwykle

zmienia się w granicach od kilkudziesięciu cm do 2−3 m, wyjątkowo osiągają 5 m. Najgrub-

szym pokładem jest pokład 510 w kopalni Kazimierz Juliusz, który maksymalnie osiąga 23,3

m. W pokładach występują wyłącznie węgle energetyczne typu 31 i 32. Ich parametry jako-

ściowe zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2 Parametry jakościowe węgli kamiennych

Nazwa złoża Zawartość popiołu (%) Zawartość siarki całkowitej (%)

Wartość opałowa (%)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Siersza 3,75 39,48 17,0 0,21 14,55 2,5 15 607 33 346 24 495 Siersza Obszar re-zerwowy 17,3 2,19 20 767

Jan Kanty 16,3 1,19 22 552 Jaworzno 12,08 26,84 1,37 1,69 19 406 24 204 Kazimierz Juliusz 10,3 27,5 10,3 1,18 1,46 1,34 25 073

2. Rudy cynku i ołowiu Z utworami triasu środkowego związane jest występowanie rud cynku i ołowiu, które

już w XIII−XIV wieku były eksploatowane w rejonie: Bolesławia, Długoszyna, Jaworzna,

Ciężkowic. Od XVI wieku rejon olkuski, obejmujący częściowo północno−wschodnią część

obszaru arkusza staje się ważnym ośrodkiem górnictwa rud. Obecnie w rejonie tym znajdują

się cztery udokumentowane złoża rud cynku i ołowiu: „Bolesław” (Walczak i in., 1997),

„Krzykawa” (Walczak, 1996), „Laski” (Mizera, 1980) oraz zachodni fragment złoża „Pomo-

rzany” (Socha, 1992).

W wyżej wymienionych złożach główna masa rudy cynkowo−ołowiowej występuje

w dolomitach kruszconośnych środkowego triasu. Niewielkie ilości rudy stwierdzono

w dolomitach retu należących do dolnego triasu. Najbogatsze koncentracje kruszców znane są

ze złoża „Pomorzany”. Ciała rudne mają formy płytowe i gniazdowe, o maksymalnych roz-

miarach 300−400 m i miąższościach kilkunastometrowych. W złożach „Bolesław”, „Krzyka-

wa” i „Laski” rozmiary ciał rudnych nie przekraczają 200 m, a miąższość kilku metrów.

Średnie zawartości metali wynoszą: w złożu „Pomorzany” Zn−4,2%, Pb−1,6%; w złożu „Bo-

lesław” Zn−3,32%, Pb−0,79%, w złożu „Krzykawa” Zn−4,1%, Pb−0,7%, w złożu „Laski”

Zn−3,0%, Pb−0,6%. W rudzie cynku i ołowiu występują ponadto srebro i kadm. Zawartości

średnie wynoszą: srebra − 16 g/t rudy, kadmu − 230 g/t rudy.

W południowo−wschodniej części arkusza Jaworzno znajduje się fragment złoża „Ba-

lin−Trzebionka” (Preidl, 1992). Mineralizacja cynkowo−ołowiowa tworzy tu trzy horyzonty

18

rudne, mieszczące się w obrębie dolomitów kruszconośnych. W złożu zawartość metali wy-

nosi: Zn−3,66%, Pb−1,40%. W rudzie występuje srebro w ilości 8 g/t rudy i kadm 260 g/t

rudy.

Złożem rud cynku i ołowiu o historycznym w chwili obecnej znaczeniu jest złoże „Ja-

worzno” (Preidl, Kurek; 1988), określane także nazwą „Galmany”. Zasoby złoża ze względu

na ich jakość, a także nieopłacalność eksploatacji uznane zostały za pozabilansowe. Eksplo-

atacja prowadzona od XIX wieku zaniechana została w 1974 r. Kopalnia uległa likwidacji,

a jeden z jej szybów pełni funkcję ujęcia wody dla potrzeb komunalnych. W złożu występuje

ruda o zawartości Zn 2,94% i Pb 0,94%. Ruda siarczkowa o tych parametrach występuje tu

jednak podrzędnie, dominującą jest ruda utleniona, nieprzedstawiająca wartości przemysło-

wej.

3. Piaski podsadzkowe i formierskie Na obszarze arkusza Jaworzno najbardziej rozpowszechnioną kopaliną skalną są piaski

czwartorzędowe. Znajdują się tu następujące złoża piasków podsadzkowych:

- w całości: „Szczakowa Maczki” (Stańczyk, 1965), „Szczakowa Pole I” (Piniecki,

1999), „Szczakowa Pole II” (Piniecki, 1997a), „Szczakowa Pole III” (Piniecki,

1997b), „Siersza Misiury” (Manterys, 1988),

- częściowo: „Szczakowa Bukowno” (Czarnecki, 1989), „Błędów Blok I” (Podio,

Broszkiewicz, 1974), „Pustynia Błędowska Blok III” (Rapuszyńska, 1977), „Bór

Wschód” (Dokumentacja..., 1997) oraz „Pustynia Błędowska − Obszar Pozostały”

(Bednarczyk, 1999).

Piaski z tych złóż są drobno− i średnioziarniste, znajdują się pod niewielkim nadkładem

gleby (maksymalnie 1 m, średnio kilkanaście centymetrów), a miąższość serii złożowej zmie-

nia się od 1,61 do 70,5m, na ogół wynosi kilkanaście metrów. Piaski charakteryzują się za-

wartością ziaren o średnicy poniżej 0,1 mm w granicach od 0,9 do 6,8 %. Ich ściśliwość przy

naprężeniu 15 MPa waha się od 1,7 do 5,27 %, a wodoprzepuszczalność poniżej 0,3 cm/s.

Te same piaski czwartorzędowe udokumentowane zostały w złożu „Szczakowa” (Iwań-

ski, 1999) jako piaski formierskie. Miąższość tego złoża średnio wynosi 14,07 m. Piaski znaj-

dują się pod 0,29 m nadkładem gleby i wykazują następujące cechy: zawartość lepiszcza wy-

nosi średnio 0,17%, temperatura spiekania − 1450oC, zawartość frakcji głównej − średnio

79%. Zawierają 97,2 % SiO2 i 0,24 % Fe2O3.

19

4. Skały węglanowe Dolomity i wapienie środkowego triasu, zwłaszcza dolomity diploporowe stanowią ko-

palinę skalną o znaczeniu przemysłowym i lokalnym. Skały te badane były pod kątem ich

różnych zastosowań.

Wapienie warstw gogolińskich środkowego triasu udokumentowane zostały w złożach:

„Strzemieszyce” (Karta..., 1958) i „Sadowa Góra II” (Strych, 1966). Złoże „Strzemieszyce”

udokumentowano dla potrzeb przemysłu wapienniczego. Wapienie charakteryzują się średnią

zawartością CaO − 54,09%, MgO − 0,50%, SiO2 − 1,71%. Złoże „Sadowa Góra II” udoku-

mentowano dla potrzeb cementowni Szczakowa. Skład chemiczny wapieni z tego złoża jest

następujący: zawartość CaO − 46,6%, MgO − 1,3%, SiO2 − 9,5%, Fe2O3 − 0,9%, Al2O3 −

2,9%.

Dolomity środkowego triasu na obszarze arkusza udokumentowane zostały w złożach:

„Gródek” (Ostrowska − Gill; 1986), „Gadlin” (Adamiakowski, Smorągiewicz; 1956) oraz

„Jaworzno − Ciężkowice” (Nosal, 1977). Średnie zawartości podstawowych składników

chemicznych w dolomitach z tych złóż wahają się w granicach: MgO 17,65 − 20,35 %, CaO

30,74 − 32,23 %, SiO2 1,18 − 1,56%. Miąższość serii złożowej waha się od 6,5 do 67 m.

Znajduje się ono pod nadkładem gleby, gliny i rumoszu dolomitu, maksymalnie osiągającym

grubość 16,7 m. W złożu „Jaworzno − Ciężkowice” występują przerosty iłu o miąższości 0,8

− 2,8m.

Dolomity i wapienie triasowe ze złoża „Byczyna” (Kruczałowa, 1974) zostały udoku-

mentowane jako kamienie drogowe i budowlane. Maksymalna miąższość dolomitów wynosi

36 m, a wapieni 6,7 m. Nadkład ma średnią grubość 3,6 m i stanowi go gleba, glina i rumosz

dolomitu. Wytrzymałości na ściskanie dolomitów wahają się od 53 do 125 MPa, nasiąkliwość

od 1,87 do 7,45 %, ścieralność na tarczy Boehmego od 0,66 do 1,38 cm, mrozoodporność −

całkowita, porowatość 9,04−23,81%. Natomiast wapienie z tego złoża charakteryzują się:

wytrzymałością na ściskanie 6,1 − 14,3 MPa, porowatością 9,61 − 13,17%, nasiąkliwością

2,81 − 4,55%, ścieralność na tarczy Boehmego 0,57 − 0,71 cm, mrozoodporność całkowita.

Skały węglanowe triasu są w tym terenie często wykorzystywane przez miejscową lud-

ność dla własnych potrzeb, do fundamentów, podmurówek i naprawy dróg.

5. Surowce skalne ceramiki budowlanej Na obszarze arkusza Jaworzno, w jego części północnej w okolicy Bukowna

i Sławkowa odsłaniają się na powierzchni pstre iły permu zwane „glinami sławkowskimi”.

20

Utwory te występują w sposób ograniczony, jednak stanowią cenny surowiec do produkcji

ceramiki budowlanej. Iły permu, o miąższości od kilku do 30 m, udokumentowane zostały

w złożach: „Sławków” (Pelc, 1978), „Przymiarki” (Łęgosz, 1991) i „Korzeniec” (Spaltenste-

in, Kisiel; 1997). Iły te zawierają 0,025 do 5,59% margla, ich skurczliwość wysychania

kształtuje się w granicach od 5 do 10% i wymagają 20 − 29,1% wody zarobowej. Wyrób po

wypaleniu w temp. 1000 do 1105oC cechuje wytrzymałość na ściskanie 12,1 do 39,3 MPa

i nasiąkliwość od 6,6 do 16,92 %.

Złożem iłów udokumentowanym pod kątem ich wykorzystania do produkcji ceramiki

budowlanej jest także złoże „Strzemieszyce” (Stojak, 1959). Występują w nim iły zaliczane

do triasu dolnego. Ich miąższość nie przekracza 15 m. Złoże należy do złóż małych, o zmien-

nych parametrach jakościowych. Wyrób charakteryzuje nasiąkliwość 6,4 −12,03%, wytrzy-

małość na ściskanie 21,2 −39,1 MPa. Optymalna temp wypalania wynosi 950 oC.

6. Kruszywo naturalne Jedynym udokumentowanym na obszarze arkusza złożem kruszywa naturalnego jest

złoże piasków budowlanych „Ciężkowice” (Piwowarska, Roszkowski; 1967). Piaski tego

złoża wykazują średnią zawartość pyłów mineralnych − 1,97% oraz średni punkt piaskowy −

97,2%. W stropie złoża znajduje się warstwa gleby o maksymalnej grubości 0,4 m. Miąższość

złoża wynosi od 3 do 13,6 m.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Obszar arkusza Jaworzno należy do terenów silnie rozwiniętej działalności górniczej,

głównie kopalin skalnych−piasków podsadzkowych oraz węgla kamiennego.

1. Węgiel kamienny Początki górnictwa węgla kamiennego na obszarze arkusza Jaworzno sięgają połowy

XIX wieku. Wydobywanie węgla wiązało się z płytko zalegającymi pokładami węgla ka-

miennego. Roboty górnicze obejmowały fragmenty pokładów udostępnione upadowymi bez-

pośrednio z powierzchni, a nawet eksploatowane były odkrywkowo. Eksploatacja węgla pro-

wadzona w ten sposób prowadzona była jeszcze w latach 70−tych.

Obecnie w związku z trudną sytuacją górnictwa, spowodowaną zmniejszającym się za-

potrzebowaniem na węgiel, a także wyczerpywaniem się zasobów, część kopalń została po-

stawiona w stan likwidacji. Na obszarze arkusza Jaworzno wydobycie węgla kamiennego

zakończono w kopalniach: Siersza w 1999 roku oraz Jan Kanty w 2000 roku. Dla złóż tych

21

sporządzono dodatki rozliczeniowe i pozostawione w złożu zasoby zostały przekwalifikowa-

ne do zasobów pozabilansowych.

Na terenie arkusza węgiel kamienny obecnie jest eksploatowany przez KWK Kazimierz

Juliusz oraz Zakład Górniczo−Energetyczny Sobieski−Jaworzno III, który eksploatuje złoże

„Jaworzno”. Eksploatacja w tych kopalniach prowadzona jest na głębokości 300 −730 m sys-

temem ścianowym z podsadzką hydrauliczną lub na zawał. W kopalniach występują zagroże-

nia wodne I, II i III stopnia, tąpaniowe I i III klasy, pyłowe klasy B I, II i III oraz pożarowe −

pokłady IV grupy samozapalności. ZGE Sobieski Jaworzno III posiada 10 czynnych szybów,

a jego roczne wydobycie osiąga 2,5 mln t. węgla kamiennego, z czego znaczna ilość jest wy-

korzystywana w miejscowej elektrowni. Odpady eksploatacyjne i przeróbcze tej kopalni są

składowane w centralnym składowisku Maczki−Bór, które znajduje się poza granicami arku-

sza.

Główna infrastruktura kopalni Kazimierz Juliusz znajduje się na sąsiednim arkuszu Ka-

towice. Odpady eksploatacyjne i przeróbcze z tej kopalni składowane są również

na centralnym składowisku w nieczynnej piaskowni „Maczki−Bór”, przy czym część odpa-

dów przeróbczych jest wykorzystywana do podsadzania wyrobisk.

2. Rudy cynku i ołowiu We wschodniej części terenu arkusza znajdowały się kopalnie rud cynku i ołowiu: Za-

kład Górniczy Bolesław oraz Zakład Górniczy Pomorzany. Zakład Górniczy Bolesław został

zlikwidowany, a koncesja na eksploatację rud cynku i ołowiu z obszarów górniczych „Bole-

sław I” i „Krzykawa” wygasła. W granicach zlikwidowanego obszaru górniczego „Bolesław

I” znajduje się czynna huta cynku i ołowiu Zakładów Górniczo−Hutniczych „Bolesław”.

Kopalnia rud cynku i ołowiu Pomorzany, której fragment zachodni znajduje się

na obszarze arkusza Jaworzno jest całkowicie nowoczesną kopalnią, zbudowaną w latach

70−tych. Wydobycie roczne kopalni osiąga 2 mln ton rudy, z czego uzyskuje się 90 tysięcy

ton Zn i 34 tysięcy ton Pb. Na obszarze arkusza Jaworzno znajduje się szyb wydobywczy tej

kopalni − Dąbrówka.

W południowej części obszaru arkusza znajduje się czynna kopalnia rud cynku i ołowiu

Trzebionka. Na obszarze górniczym znajduje się 5 szybów, 2 upadowe i zakład przeróbki rud.

Zakłady Górnicze Trzebionka wydobywają rocznie około 2,4 mln ton rudy, uzyskując

78 tysięcy ton Zn i 32 tysięcy ton Pb. Kopalnia nie posiada zwałowisk odpadów eksploata-

cyjnych, zostały one wykorzystane do budowy autostrady, a obecnie stosuje się je

22

do podsadzania wyrobisk górniczych. Osadnik odpadów poflotacyjnych znajduje się na są-

siednim arkuszu Chrzanów.

Długotrwała podziemna eksploatacja górnicza na tym obszarze powoduje różnego typu

deformacje powierzchniowe, których efektem są liczne rozległe, często zabagnione obniżenia.

3. Piaski podsadzkowe i formierskie Na obszarze arkusza intensywnie rozwinięte jest wydobycie czwartorzędowych piasków

podsadzkowych i formierskich.

Kopalnia Piasku Szczakowa S.A. w Jaworznie prowadzi wydobycie piasków podsadz-

kowych, formierskich i budowlanych z 6 złóż. W granicach arkusza Jaworzno są to 4 złoża:

„Szczakowa Pole I”, „Szczakowa Pole II”, „Siersza Misiury” oraz „Szczakowa”. Kopalnia

prowadzi wydobycie na podstawie koncesji (ważnej do 2018 roku) w granicach utworzonych

obszarów górniczych:

- „Szczakowa II” − obejmującego złoże „Szczakowa Pole I”,

- „Szczakowa III” − dla złóż „Szczakowa Pole II” i „Siersza Misiury”,

- „Szczakowa IV” − dla złoża „Szczakowa”.

Eksploatacja piasków odbywa się odkrywkowo, w systemie zbierakowo − wachlarzo-

wym, przy wykorzystaniu koparek nad− lub podsiębiernych, z jednego lub dwóch poziomów

wydobywczych. Piaski nie podlegają przeróbce, a podczas eksploatacji nie powstają odpady.

W kopalni tej nie występują zagrożenia wodne. Wody wypływające ze skarp, dna wyrobisk

oraz wody opadowe ujmowane są w rowy i kanały odwadniające i odprowadzane na zasadzie

spływu grawitacyjnego do Kanału Głównego. Rekultywacja w kierunku leśnym jest prowa-

dzona na bieżąco, na poziomie ukształtowanym przez eksploatację, średnio 1 m nad pozio-

mem zwierciadła wody gruntowej.

Intensywność eksploatacji zmienia się w zależności od przygotowania wyrobisk

i stopnia zapotrzebowania na materiał podsadzkowy. W 2001 r. w „Polu II” wydobyto

1 108 tys. m3, w złożu „Siersza Misiury” 736 tys. m3, a ze złoża „Szczakowa” − 146 tys. t.

W zachodniej części terenu arkusza Jaworzno znajduje się fragment obszaru górniczego

złoża piasku podsadzkowego „Bór Wschód”. Złoże jest eksploatowane przez ChemTransLo-

gistic „Maczki – Bór” sp. z o.o. w Sosnowcu. Główny teren eksploatacji znajduje się na są-

siednim arkuszu Katowice.

23

4. Skały węglanowe Eksploatowanymi złożami skał węglanowych na obszarze arkusza Jaworzno były złoża

„Gródek” oraz „Strzemieszyce”. Złoże dolomitów „Gródek” było eksploatowane w latach

1883 − 1997. Wydobycie prowadzone było odkrywkowo, wyrobiskiem wgłębnym, z dwoma

poziomami. Eksploatacja i przeróbka prowadzona była bezodpadowo. Natomiast złoże wa-

pieni „Strzemieszyce” eksploatowano w latach 60−tych na potrzeby przemysłu wapiennicze-

go. Wydobycie prowadzono odkrywkowo, obecnie wyrobisko jest zarośnięte.

Pozostałe złoża skał węglanowych: „Sadowa Góra II”, „Gadlin”, „Byczyna”, „Jaworzno

− Ciężkowice” są niezagospodarowane.

5. Surowce ilaste ceramiki budowlanej Kopalnia iłów permskich w Sławkowie prowadzona jest w ramach utworzonego obsza-

ru górniczego i uzyskanej koncesji. Użytkownikiem złoża jest Cegielnia − Spółka „T” i C” s.

c. w Bukownie. Eksploatacja odkrywkowa, dwoma poziomami, odbywa się bezodpadowo,

wydobycie roczne wynosi 7−8 tysięcy m3. Miejscowa cegielnia produkuje cegłę pełną, dziu-

rawkę i kratówkę, bloczki Max i T2 oraz przewody kominowe.

6. Kruszywo naturalne Złoża kruszywa naturalnego na terenie arkusza Jaworzno są niezagospodarowane.

Tabela 3 Odpady mineralne

Kopalnia (nazwa) Miejscowość

Gmina

Num

er o

biek

tu

na m

apie

Użytkownik (zakład)

Powiat

Rodzaj od-

padów

Powierzchniazwałowiska lub osadnika (wylewiska)

(ha)

Ilość odpadów w tys. t

(stan na rok

2001)

Sposób wyko-

rzystania odpa-

dów

1 2 3 4 5 6 7 8

1 Huta Katowice Lipówka

Dąbrowa Górn. Dąbrowa Górn.

Pr żużle hutni-

cze 60,0 8000 − nie wykorzysty-

wane

Rubryka 4: Pr − przeróbcze Rubryka 6: − składowanych Rubryka 7:− wykorzystanych

7. Odpady Na obszarze arkusza Jaworzno zlokalizowane jest składowisko odpadów pochodzących

z przeróbki rud żelaza w Hucie Katowice. Składowisko w Lipówce zajmuje powierzchnię

około 60 ha (Tabela 3). Składowane są w nim żużle pohutnicze, popiół i gruz. Oprócz tego na

24

terenie arkusza znajdują się zrekultywowane hałdy kopalń węgla kamiennego Jaworzno

i Siersza, a składowiska ZGH Bolesław zostały rozebrane.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na terenie arkusza Jaworzno, pomimo dużej ilości już udokumentowanych

i eksploatowanych złóż, istnieją nadal możliwości wyznaczenia obszarów perspektywicznych.

W celu poszukiwań złóż węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu oraz kopalin skalnych

na terenie arkusza wykonano znaczną ilość wierceń, których wyniki umożliwiły wytypowanie

zarówno obszarów perspektywicznych, jak i prognostycznych występowania złóż kopalin.

W omawianym obszarze nie ma perspektyw poszerzenia bazy zasobowej węgla ka-

miennego oraz rud cynku i ołowiu.

Niewielkie obszary perspektywiczne wyznaczone zostały dla iłów permskich, stanowią-

cych dobrej jakości surowiec do produkcji ceramiki budowlanej. Obszary te zlokalizowane

zostały w strefach wychodni glin sławkowskich, eksploatowanych od wielu lat na złożu

„Sławków”. Istniejące zapotrzebowanie na surowce ilaste ceramiki budowlanej wpłynęło

w pewnym stopniu na wyznaczenie perspektyw dla tej kopaliny.

Obszary perspektywiczne dolomitów środkowego triasu, obejmujące wyłącznie dolomi-

ty diploporowe, wyznaczone zostały w otoczeniu złóż już udokumentowanych oraz

w strefach wychodni tych dolomitów. Największy z wyznaczonych obszarów znajduje się

w części północnej arkusza, w której tylko stare miejsca eksploatacji lokalnej wyznaczają

możliwości ich złożowego udokumentowania. Mniejsze obszary perspektywiczne dolomitów

znajdują się w części południowej i południowo−wschodniej arkusza. Dolomity diploporowe

stanowią wartościową kopalinę skalną, której jakość została sprawdzona podczas wieloletniej

eksploatacji.

Na południe od Ciężkowic, w otoczeniu udokumentowanego w kategorii C2 złoża do-

lomitów „Jaworzno−Ciężkowice”, dane z otworów zwiadowczych pozwalają na wyznaczenie

obszaru prognostycznego o zasobach dolomitu w kategorii D1 wynoszących 93 mln ton i o

zbadanej jakości kopaliny (Tabela 4).

Licznie występujące na obszarze arkusza punkty lokalnej eksploatacji piasków czwarto-

rzędowych pozwoliły na wyznaczenie obszarów perspektywiczne w rejonie: Niwy, Grońca,

Bukowna, Hutek i Czyżówki. Największy obszar perspektywiczny piasków wyznaczony zo-

stał między Balinem Dużym a Szczakową, gdzie stwierdzono występowanie od kilku do 40 m

25

piasków kwarcowych, drobnych i średnich. Obszar ten odpowiada plejstoceńskiej kotlinie

występującej w obrębie Pagórów Jaworznickich.

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych

Num

er o

bsza

ru

na m

apie

Pow

ierz

chni

a (h

a)

Rod

zaj k

opal

iny

Wie

k ko

mpl

eksu

lit

olog

iczn

o-

suro

wco

weg

o

Parametry jakościowe

Śred

nia

grub

ość

nadkła

du (m

) G

rubość

kom

-pl

eksu

suro

wco

-w

ego

(od

-do

wm

)Za

soby

w k

ateg

o-rii

D1 (ty

s. m

3 , M

g)

Wyk

orzy

stan

ie

kopa

liny

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I 101 dolomit trias środkowy

MgO − 18,60 % SiO2 − 1,18 % Zn − 0,28 % wytrzymałość na ściskanie 97,6 MPa ścieralność na tarczy Boehmego 0,83 cm

4−12 48,3 − 67,0 93 000

Sr Sd Sb

Objaśnienia: Rubryka 9: Sr − nawozy rolnicze, Sd − drogowe, Sb – budowlane

W zachodniej części obszaru arkusza Jaworzno występują niewielkie nagromadzenia

torfów. Torfowiska są słabo rozwinięte, towarzyszą najczęściej powierzchniom niskich tara-

sów, a miąższość torfów rzadko przekracza 0,5 m. Torfy z rejonu Jaworzna wykazują cechy

węgla brunatnego, ze stosunkowo niedużą zawartością lignitów. Nie znajdują one zastosowa-

nia jako materiał opałowy, a ich wykorzystywanie do kompostów i nawozów w rolnictwie

jest wątpliwe ze względu na ogólne skażenie środowiska na tym obszarze.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Sieć hydrograficzna na obszarze arkusza Jaworzna jest rozwinięta stosunkowo dobrze.

Przez północną i zachodnią część obszaru przepływa Biała Przemsza, która wraz ze swymi

dopływami − Białą, Sztołą, Kozim Brodem, Bobrkiem odwadnia ten obszar. Płytkie zaleganie

utworów nieprzepuszczalnych jest przyczyną występowania tu gęstej sieci rowów meliora-

cyjnych (Michalak i in., 1980).

Niewielkie fragmenty obszaru arkusza w okolicy Huty Katowice są odwadniane przez

dopływy Czarnej Przemszy, a w okolicy Trzebini przez dopływy rzeki Chechło.

Rzeki tego obszaru zalicza się do cieków o słabo zaakcentowanym reżimie śnieżno-

deszczowym, zaburzonym czynnikami antropogenicznymi. Rzeki te charakteryzują się

znacznym wyrównaniem stanów i przepływów. Spadki jednostkowe rzek są niewielkie,

26

zwłaszcza w dolnych odcinkach, co powoduje powstawanie czasowych podmokłości

w okresach bardziej wilgotnych (Jankowski, 1987).

Działy wodne rozdzielające zlewnie należą do II i III rzędu. Na przeważającej długości

przebiegu, działy wodne mają charakter pewny, biegnąc po kulminacjach terenowych. Jedy-

nie na obszarach zabudowanych i antropogenicznie przekształconych mają przebieg niepew-

ny. Takimi terenami są: obszar Huty Katowice i wyrobiska kopalni piasku „Szczakowa”.

Jakość wód w rzekach jest badana w dwóch punktach monitoringu regionalnego: na

Białej Przemszy oraz na potoku Kozi Bród. Wszystkie badane rzeki w 2000 roku (Stan...,

2001) wykazały ponadnormatywne zanieczyszczenia, dyskwalifikujące je z gospodarczego

użytkowania. Wody są silnie zanieczyszczone bakteriologicznie, o wysokim wskaźniku

związków organicznych. Stopień zasolenia wód na tym obszarze jest niewysoki. Ogólnie na-

leży stwierdzić, że wody płynące na omawianym obszarze należą do wód zanieczyszczonych.

Jedynie źródłowe odcinki cieków prowadzą wody czyste.

Ponadnormatywne zanieczyszczenie wód płynących związane jest z odprowadzaniem

bezpośrednim i pośrednim ścieków komunalnych i socjalno−bytowych z zakładów przemy-

słowych. Na ogólne skażenie wód wpływa także zrzut zmineralizowanych wód dołowych z

kopalń węgla kamiennego. ZGE Sobieski Jaworzno III odprowadzają wody dołowe poprzez

osadniki do sieci wód powierzchniowych poza granicami arkusza. KWK Jaworzno odprowa-

dza około 70 tysięcy m3/d, z której to ilości 10% to wody zmineralizowane. KWK Kazimierz

Juliusz zrzuca wody dołowe na obszarze arkusza do potoku Bobrek w ilości 3524 m3/dobę.

Występujące na omawianym obszarze zbiorniki wodne są zbiornikami antropogenicz-

nymi. Największy z nich − zalew Sosina, o powierzchni 44 ha i głębokości około 3 m, znajdu-

je się w starym wyrobisku piaskowni i wykorzystywany jest do celów rekreacyjnych. Zbior-

niki w okolicy Ostrowów Górniczych mają charakter rozlewisk powstających w wyniku osia-

dań górniczych. Na terenie arkusza występują także bezodpływowe obszary ewapotranspira-

cyjne lub chłonne w okolicach: Bolesławia, Bukowna, Jeziorek, Myślachowic (Jankowski,

1987).

Na obszarze arkusza Jaworzno nieliczne są źródła. Wiele wcześniej występujących za-

nikło, w związku ze stałym odwadnianiem tego terenu. Źródłami okresowo badanymi przez

IMGW są źródła: Bobrka w Strzemieszycach−Zakawiu i Sławków−Komora. Ich wydajności

wahają się od 7 do 130 l/s. Są to źródła szczelinowe, zasilane wodami podziemnymi, triaso-

wymi. Oprócz wyżej wymienionych, na obszarze arkusza występują jeszcze dwa źródła:

27

w Bukownie (o wydajności nieprzekraczającej 2,5 l/s) oraz obszar źródliskowy w Strzemie-

szycach Wielkich, objęty w 1996 r. ochroną prawną.

2. Wody podziemne Źródłem zaopatrzenia w wodę pitną i przemysłową w tym obszarze są studnie wiercone,

ujmujące wody podziemne. Woda w większości miejscowości rozprowadzana jest do użyt-

kowników siecią wodociągową.

Na omawianym obszarze głębokość zalegania pierwszego poziomu wód czwartorzędo-

wych jest zróżnicowana. Zależy ona od budowy geologicznej, rzeźby terenu oraz intensywno-

ści oddziaływania czynników antropogenicznych. Najpłycej zwierciadło to występuje w dnie

wyrobisk kopalni piasku „Szczakowa” (od 0,4 do 1,0 m), znacznie głębiej w rejonie Bukow-

na, Trzebini−Sierszy. Wydajności ujęć wód poziomu czwartorzędowego wynoszą: 0,3 m3/h

w Dąbrowie Górniczej, 10 m3/h w Sierszy, 25 do 37 m3/h w wyrobiskach kopalni piasku

„Szczakowa”, 90 m3/h w Bukownie.

Głównym poziomem użytkowym na obszarze arkusza Jaworzno jest poziom wodono-

śny triasu (retu i dolomitów kruszconośnych). Większość studni ujmuje wody tego poziomu,

a wydajności ujęć sięgają 2400 m3/h (szyb „Włodzimierz” Zakładów Górniczych Trzebionka

użytkowany przez Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Chrzanowie).

Na omawianym obszarze wykorzystywane są ponadto wody pochodzące

z karbońskiego poziomu wodonośnego. W szybie „Lech” w KWK „Siersza” ujmowana jest

woda pitna w ilości ponad 500 m3/h. Użytkownikiem tego ujęcia jest również Przedsiębior-

stwo Wodociągów i Kanalizacji w Chrzanowie.

Według wydzieleń głównych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski, 1990) cały

omawiany obszar znajduje się w obrębie prowincji hydrogeologicznej górsko−wyżynnej Mo-

nokliny Krakowsko−Śląskiej (MK−S), w jej części triasowej. Występują tu dwa zbiorniki

triasowych wód podziemnych, zbiornik południowy nosi nazwę Chrzanów (452), zbiornik

północny Olkusz−Zawiercie (454) (Fig. 4). Zbiorniki te mają charakter szczelino-

wo−krasowy, wykazują niski stopień odporności naturalnej na zanieczyszczenia. W obrębie

obszaru arkusza Jaworzno wyżej wymienione zbiorniki zakwalifikowano częściowo do wy-

magających wysokiej ochrony wód (OWO). Dla obu tych zbiorników zostały opracowane

szczegółowe dokumentacje hydrogeologiczne (Pacholewski, 1994; Kawalec T., Patorski R.,

1998).

Fig. 4 Położenie arkusza Jaworzno na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 − Obszar Najwyższej Ochrony (ONO), 2 − Obszar Wysokiej Ochrony (OWO), 3 − granica GZWP;

Numer, nazwa i wiek utworów wodonośnych:

326 Częstochowa, jura górna, 327 Lubliniec−Myszków, trias dolny i środkowy, 329 Bytom, trias dolny i środkowy, 346 Pszczyna − Żory, czwartorzęd, 449 Dolina rzeki Wisły, czwartorzęd, 452 Chrzanów, trias dolny i środkowy, 453 Biskupi Bór, czwartorzęd, 454 Olkusz−Zawiercie, trias dolny i środkowy, 455 Dąbrowa Górnicza, czwartorzęd,

Między wyżej opisanymi zbiornikami wód triasowych, występuje zbiornik wód czwar-

torzędowych, o nazwie Biskupi Bór (453). Ma on charakter doliny kopalnej, odznacza się

dużą miąższością utworów wodonośnych, wysoką zasobnością, wynikającą z odnawialności

zasobów. Jest to zbiornik odkryty, narażony na zanieczyszczenia z powierzchni terenu. Zaso- 28

29

by tego zbiornika, w całości znajdującego się na obszarze arkusza Jaworzno, oszacowane

zostały na ponad 100 tysięcy m3. Intensywna eksploatacja piasków podsadzkowych w obrębie

tego zbiornika wpłynęła niewątpliwie na stan jego zasobów. Zbiornik w całości został zakwa-

lifikowany do obszarów najwyższej ochrony wód .

Stosunki wodne omawianego obszaru uległy wyraźnym antropogenicznym przeobraże-

niom, spowodowanym zabudową terenu, działalnością górnictwa węgla kamiennego i rud

cynku i ołowiu, odkrywkową eksploatacją piasku i skał litych, a także składowaniem odpa-

dów przemysłowych i komunalnych. Zmiany te dotyczą zarówno wód podziemnych jak

i powierzchniowych.

Zmiany w zbiornikach wód podziemnych wyrażają się zmniejszeniem ich zasobów spo-

wodowanym obniżeniem zwierciadła w wyniku stałego drenażu. Powstające leje depresyjne

rzadko jednak wyznaczane są na podstawie pomiarów w otworach piezometrycznych i stud-

niach. Udokumentowane zasięgi na obszarze arkusza Jaworzno mają:

- lej depresyjny w utworach triasu spowodowany odwodnieniem górniczym przez ko-

palnię rud cynku i ołowiu „Trzebionka”;

- lej depresyjny w utworach triasu spowodowany zarówno odwodnieniem górniczym

przez kopalnie rud cynku i ołowiu rejonu olkuskiego, jak i eksploatacją wód pod-

ziemnych przez ujęcie Łazy Błędowskie;

- lej depresyjny w utworach karbonu spowodowany eksploatacją wód podziemnych

szybem „Lech” KWK „Siersza”;

- lej depresyjny w utworach czwartorzędowych spowodowany odwodnieniem górni-

czym przez kopalnię piasku „Maczki−Bór”.

Wody zbiorników podziemnych w rejonach koncentracji przemysłu zagrożone są zanie-

czyszczeniami obszarowymi, spowodowanymi nadmiernym skażeniem powietrza atmosfe-

rycznego oraz infiltracją wód ze składowisk odpadów. Obszary o zdegradowanej jakości wód

podziemnych zbiornika Olkusz−Zawiercie występują w otoczeniu koksowni „Przyjaźń”, wo-

kół składowiska odpadów Huty Katowice w Lipówce oraz wokół osadników i składowisk

odpadów Zakładów Górniczo−Hutniczych „Bolesław”.

Przeobrażenia wód powierzchniowych przejawiają się zmianami sieci hydrograficznej,

zanikiem cieków (górny bieg Jaworznika i Żabnika), przełożeniami koryt rzecznych (Jaworz-

nik). Ponadto zmianie ulegają więzi hydrauliczne wód powierzchniowych i podziemnych.

Występują także zmiany lokalnego obiegu wody i wzrost retencji powierzchniowej.

30

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone

w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie

standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002

r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń

oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 944-Jaworzno zamiesz-

czono w tabeli 4. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pier-

wiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych

wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” oraz „Atlasu geochemicznego

Górnego Śląska 1: 200 000” (Lis, Pasieczna 1995a,b).

Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m)

w regularnej siatce 2x2 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po-

kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część,

której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal-

na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go-

dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spek-

trometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma

Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY

70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej

spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption

Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym

FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo-

gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych

próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen-

cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Środowiska

z dnia 9 września 2002 r.) Grupa B 2) Grupa C 3)

Zakresy zawartości w glebach na arkuszu 944-Jaworzno

N=79

Wartość przeciętnych (median) w glebach na arkuszu 944-Jaworzno

N = 79

Wartość przeciętnych (me-dian) w glebach obszarów niezabudowanych Polski 4)

N = 6522 Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4)

Metale

Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) 0-0,3 0-2

Gleby o przekroczo-nych dopusz-

czalnych warto-ściach stężeń dla

grupy C Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,2

As Arsen 20 20 60 <5-62 6 <5Ba Bar 200 200 1000 2-316 43 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-64 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 17-9450 266 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-30,5 2,6 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-15 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-119 5 4Ni Nikiel 35 100 300 <1-23 3 3 Pb Ołów 50 100 600 3-8751 91 12Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-2,44 <0,05 <0,05Ilość badanych próbek gleb z arkusza 944-Jaworzno w poszczególnych grupach zanieczyszczeń

(w %) As Arsen 89 10 1 Ba Bar 97 3 Cr Chrom 99 1 Zn Cynk 18 35 34 13 Cd Kadm 20 42 33 5Co Kobalt 100 Cu Miedź 97 6 Ni Nikiel 100 Pb Ołów 22 32 42 4Hg Rtęć 98 1 1 Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 944-Jaworzno do poszczególnych grup zanieczysz-

czeń (w %) 12 37 37 14

1) grupa A a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar-dy wynikające ze stanu faktycznego, 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

Tabela 5 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg)

31

32

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 4 km2) nie jest dostateczna do

wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna

próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie

punktowej.

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedsta-

wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasy-

fikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002) oraz grupy

o zawartościach pierwiastków przekraczających stężenia dopuszczalne dla grupy C. Przy kla-

syfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jedne-

go pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie.

Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczysz-

czeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz-

czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre-

ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 5).

Przeciętne chromu, kobaltu, niklu i rtęci w glebach arkusza są identyczne lub zbliżone

do wartości median w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wielokrotnie wyższe war-

tości median zanotowano dla cynku, kadmu i ołowiu, co wiąże się z ich podwyższonym tłem

geochemicznym w tym regionie Polski.

Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że tylko 12 % badanych gleb należy do grupy A

(standard obszaru poddanego ochronie). W grupie B, umożliwiającej wielofunkcyjne użytko-

wanie, znajduje się 37 % gleb. Równie licznie reprezentowane są gleby grupy C (37 %), które

mogą być wykorzystane jedynie jako tereny przemysłowe, użytki kopalne i tereny komunika-

cyjne. Wśród analizowanych próbek 14 % stanowią gleby o zawartościach metali przekracza-

jących granice stężeń dopuszczalnych dla grupy C. Gleby te występują głównie w północnej

części arkusza. Ich zanieczyszczenie wiąże się zarówno z budową podłoża geologicznego

(gleby rozwinięte na kruszconośnych utworach węglanowych triasu od Bukowna przez Sław-

ków do Strzemieszyc) jak i czynnika mieszanego geologiczno-antropogenicznego, jakim jest

eksploatacja rud cynku i ołowiu, ich przeróbka i wytop metali.

33

W strukturze przemysłu tego rejonu dominuje przemysł metalurgiczny, który powodo-

wał największą kumulację metali w glebach. Historyczne wydobywanie złóż kruszcowych

z licznych płytkich kopalń oraz prymitywna technologia wytopu metali z rud prowadzonego

szczególnie intensywnie w okresie XVI-XIX w. spowodowały rozproszenie odpadów popro-

dukcyjnych wokół wyrobisk i trwającą do chwili obecnej ciągłą migrację metali do gleb

i wód. Do najsilniej zanieczyszczonych arsenem, kadmem, cynkiem i ołowiem należą gleby

w rejonie Bolesławia, Sławkowa i Dąbrowy Górniczej.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli-

wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie

ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygna-

łem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szcze-

gółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawarto-

ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobyl-

skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu

Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze-

cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km.

Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym

przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych

w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza

mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbież-

ne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie

dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzy-

stywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub

wschodniej granicy opisywanego arkusza.

944W PROFIL ZACHODNI 944E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma

0 10 20 30 40 50

5562730

5565014

5566699

5569736

5571896

5573506

m

nGy/h

Dawka promieniowania gamma

0 5 10 15 20 25 30 35

5560635

5566716

5568718

m

nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 1 2 3 4 5 6 7

5560635

5566716

5568718

m

kBq/m2

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

0 2 4 6 8 10 12 14

5562730

5565014

5566699

5569736

5571896

5573506

m

kBq/m2

Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierw

iastkami prom

ieniotwórczym

i (na osi rzędnych - opis siatki kilom

etrowej arkusza)

34

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promienio-

wania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego są dość zróżni-

cowane i wahają się w przedziale od 20 do prawie 50 nGy/h. Wartość średnia wynosi około

35 nGy/h, co jest wartością zbliżoną do średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż

profilu wschodniego wartości dawki promieniowania gamma są niższe i wahają się od 15 do

30 nGy/h. Najwyższe wartości dawki promieniowania gamma związane są z marglami

i dolomitami triasu występującymi w północnej i południowo – wschodniej części arkusza.

Na pozostałej części występują rozległe obszary, których powierzchnię terenu budują czwar-

torzędowe mady, piaski i żwiry stożków napływowych oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe.

Utwory te z reguły charakteryzują się niskimi wartościami dawki promieniowania gamma.

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż zachodniego profilu są dość

zmienne i wahają się od wartości zbliżonych do 0 do ponad 12 kBq/m2. Wzdłuż profilu

wschodniego wartości te wahają się w granicach od 4 do 6 kBq/m2. Na obszarze arkusza Ja-

worzno występują nieznacznie podwyższone stężenia poczarnobylskiego cezu. Są one zwią-

zane z obecnością mało intensywnych anomalii w rejonie GZW. Nie stanowią one żadnego

zagrożenia radiologicznego dla ludności.

3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji

Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwe-

cji (G.Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym

(głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10

kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy

stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin

ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizo-

wanych na danym obszarze, stężeń radonu przekraczających dopuszczalną w prawie polskim

(D.U.1998......) wielkość 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma po-

trzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miej-

scach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub użyteczności publicznej. W

obszarach średniego ryzyka zalecane jest przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym

na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim

35

ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywa-

ne obligatoryjnie dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele nieruchomości powinni wy-

konać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych.

Materiał i metody badań

Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Pań-

stwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Górnego Śląska. Potencjał rado-

nowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na

podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej

jednostki prowadzony był na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomia-

rów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W

przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywa-

ne były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru zło-

żonego z wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał

radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych obszaru górno-

śląskiego. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyj-

skiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru 0,8 m, długość po-

miaru 3 min.

Charakterystyka ryzyka radonowego

Na obszarze arkusza występuje obszary o średnim i niskim ryzyku radonowym. Brak

jest pomiarów dla wychodni utworów permskich występujących w rejonie Myślachowic, Bu-

kowno-Wieś, Dębowej Góry (S od Sławkowa) oraz utworów antropogenicznych związanych

z eksploatacją górniczą węgli oraz rud cynku i ołowiu w związku z tym trudno jest określić

ich potencjał radonowy. W przypadku tufów filipowickich oraz iłowców i mułowców pstrych

może mieścić się ono w granicach średniego ryzyka.

Największe obszary o średnim ryzyku (potencjale) radonowym związane są z wychod-

niami wapieni i margli warstw gogolińskich triasu środkowego, w których stężenie radonu

dochodzić może do 34 kBq/m3 oraz dolomitów kruszconośnych i diploporowych z niższymi

stężeniami Rn rzędu 14-17 kBq/m3. Tworzą one pas wychodni w północnej części arkusza

ciągnący się od Strzemieszyc poprzez Sławków do Bukowna oraz w części południowej od

Szczakowej przez Ciężkowice po Trzebinię oraz wschodnie obrzeża Sosnowca aż po Balin.

W pasie wychodni triasu pojawiają się także dolomity, margle i wapienie jamiste retu (trias

dolny), w których stężenia Rn mogą sięgać 45kBq/m3. Lokalnie w strefach silnie zaangażo-

wanych tektonicznie stężenia Rn mogą być wyższe.

36

W południowej części arkusza można spodziewać się średniego ryzyka radonowego w

piaskach czwartorzędowych, przykrywających wychodnie utworów karbonu górnego,

zwłaszcza warstw orzeskich w obszarach gdzie miąższość piasków nie przekracza 5 m.

IX. Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo-

wisk uwzględniono wymagania zawarte Ustawie o odpadach oraz Rozporządzeniu Ministra

Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokali-

zacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy skła-

dowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych

przypadkach, przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów

prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienia rozpoznania na etapie

projektowania składowisk. Ponadto w przypadkach nie ujętych aktami prawnymi zapropono-

wano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria przestrzenne,

nawiązujące do istniejących warunków lokalizowania składowisk.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko-

wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

- wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować wyróżnionych

typów składowisk odpadów,

- warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowied-

nich władz i służb,

- wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych

typów potencjalnych składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono:

- tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składo-

wisk;

- tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające na-

turalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest

możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp

obiektu);

- tereny na których preferowane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu

na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej.

37

Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak-

że wszystkie istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako

potencjalne miejsca składowania odpadów.

Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej

izolacyjności, położone w obrębie określonej jednostki geomorfologicznej, stanowią poten-

cjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wy-

specyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom

składowania odpadów

- rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających,

z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy i stref ochronnych związanych

z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z –

złóż kopalin).

Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają-

ce z występowania w obrębie wyróżnionych RWU obiektów punktowych lub liniowych typu:

pojedynczej zabudowy mieszkaniowej lub gospodarczej, chronionych obiektów środowiska

przyrodniczo – kulturowego oraz złóż kopalin lub obszarów prognostycznych występowania

kopalin o powierzchni poniżej 5 ha. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrę-

bie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń

z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania prze-

strzennego poszczególnych gmin.

Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo-

wisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 6).

Tabela 6 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ

składowiska miąższość [m] współczynnik filtracji [m/s] rodzaj gruntów

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9

K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1do 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Z uwagi na wykształcenie i zmienność naturalnej bariery geologicznej w obrębie RWU

wyróżniono:

38

- obszary o warunkach izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określo-

nego typu składowiska

- obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi-

ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedsta-

wiane razem na Planszy B mapy. Na mapie dokumentacyjnej - B (dołączonej do materiałów

archiwalnych) przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne

(Tabela 7) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Profile te przedstawiają

budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej poło-

żonej poniżej utworów izolujących.

Na arkuszu Jaworzno bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszyst-

kich typów odpadów podlegają:

– strefa zasilania głównego zbiornika wód podziemnych nr 452 Chrzanów zlokalizo-

wanego w południowej części arkusza (Gajowiec B., 2000; Różkowski A. i in.,

red., 1997),

– obszary położone w strefie 250 m od łąk na glebach pochodzenia organicznego

i zbiorników wód śródlądowych (największe z nich to Sosina i Balaton),

– doliny rzek i potoków w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych,

– występowanie terenów o nachyleniu powyżej 10o,

– występowanie lasów ochronnych i zwartych obszarów leśnych o powierzchni po-

wyżej 100 ha,

– obszary o zwartej zabudowie w obrębie miast (Jaworzno, Jaworzno-Szczakowa,

Sławków, Bukowno, Dąbrowa Górnicza – Strzemieszyce, Trzebinia),

– tereny ważnych obiektów infrastrukturalnych (Huta Katowice, Elektrownia Siersza,

Zakłady Chemiczne w Jaworznie, Huta Szkła w Jaworznie – Szczakowa, Stacja

przeładunkowa rud w Sławkowie, tereny lokomotywowni Jaworzno – Szczakowa

i stacji towarowej Dąbrowa Górnicza).

Terenów na arkuszu Jaworzno, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych pod-

łoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być trakto-

wane jako potencjalne obszary do lokalizowania składowisk odpadów jest bardzo niewiele.

W rejonie Strzemieszyc i na północ od Jaworzna, w rejonie Trzebionki, oraz w kopalni piasku

Szczakowa występuje na powierzchni glina zwałowa zlodowacenia południowo-polskiego

(Kurek S. i in., 1994). Miąższość gliny zwałowej wynosi kilka metrów.

39

Jedynie w rejonie Strzemieszyc i w wyrobisku kopalni piasku Szczakowa glina zwało-

wa zajmuje większy obszar, w pozostałych rejonach są to niewielkie powierzchnie, praktycz-

nie nienadające się na lokalizację składowiska i z tego powodu nie zostały wyróżnione na

mapie.

W rejonie Sławkowa i Bukowna występują iłowce i mułowce pstre (gliny sławkow-

skie). Są to utwory permu dolnego – czerwonego spągowca. Litologicznie są to słabo zwięzłe

iłowce i mułowce pstre z nielicznymi wkładkami piaskowców. Miąższość tych utworów wy-

nosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów, maksymalnie 100 m w rejonie Bukowna (Ku-

rek S. i in., 1999). W okolicach Niwy i Dębowej Góry są to małe obszary nienadające się na

składowiska odpadów

Obszary występowania glin zwałowych i glin sławkowskich stanowić mogą podłoże do

bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. W przypadku lokalizowania na

pozostałym obszarze tego typu składowisk konieczne będzie wykonanie dodatkowych,

sztucznie układanych barier lub izolacji syntetycznych.

W rejonie Strzemieszyc warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk wynikają

z występowania w odległości do 1 km zwartej lub gęstej zabudowy mieszkaniowej.

W rejonie kopalni piasku Szczakowa warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk

wynikają z występowania w obszarze złoża piasku podsadzkowego Szczakowa Pole II

i rejonie nie udokumentowanego czwartorzędowego zbiornika wód podziemnych nr 453 Bi-

skupi Bór.

W rejonie Sławkowa warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk wynikają również

z występowania w odległości do 1 km zwartej lub gęstej zabudowy mieszkaniowej, ale także

z położenia w rejonie zabytkowego zespołu architektonicznego (rynek w Sławkowie) oraz

występowania chronionych obiektów sakralnych i architektonicznych. Kolejnym ogranicze-

niem jest lokalizacja w obszarze złoża surowców ceramiki budowlanej Sławków.

W okolicach Bukowno-Wieś warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk wynikają

z występowania w odległości do 1 km zwartej lub gęstej zabudowy mieszkaniowej i lokaliza-

cja w obszarze złoża surowców ceramiki budowlanej Bukowno Stare.

Na mapie przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie-

zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako

miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich

i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń.

40

W okolicach Bukowna-Wieś i Sławkowa zlokalizowane są dwa wyrobiska w glinach

sławkowskich. Na wschód od Strzemieszyc znajduje wyrobisko po eksploatacji surowców

ceramiki budowlanej, w okolicach Maczek znajduje się fragment kopalni piasku Maczki-Bór

- złoże Bór Wschód. Centralną część arkusza zajmują rozległe wyrobiska kopalni piasku

Szczakowa (kilka obszarów).

W rejonie Bukowna (okolice Huty Metali Kolorowych „Bolesław”) znajdują się wyro-

biska w dolomitach diploporowych. W miejscu tym, po przeprowadzeniu udokumentowania

geologicznego i wykonaniu wskazanych zabiegów zabezpieczających, dopuszczalna może

być lokalizacja wyłącznie składowiska odpadów obojętnych, gdyż zgodnie z obowiązującymi

aktami prawnymi na terenach wychodni skał zwięzłych porowatych nie należy lokalizować

składowisk odpadów niebezpiecznych lub innych niż niebezpieczne i obojętne.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio-

nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji

lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych

i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó-

łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny

odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów

i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych,

których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydroge-

ologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospoda-

rowania terenu dla składowiska odpadów.

Lokalizacja składowisk na terenach nieposiadających odpowiedniej naturalnej warstwy

izolacyjnej jest możliwa pod warunkiem zastosowania tzw. sztucznie wykonanych barier geo-

logicznych lub syntetycznych uszczelnień.

Tabela 7 przedstawia wybrane profile geologiczne.

Wyznaczone na mapie obszary nadające się na składowanie powinny być uwzględniane

przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na

etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu loka-

lizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogą-

cych pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odno-

szących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji

składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczal-

nych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych.

41

Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowa-

niu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte

w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy.

Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów

Profil geologiczny

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występują-cego pod warstwą izolacyjną

[m p.p.t.] Archi-

wum i nr otworu

Nr otw. na mapie

doku-menta-cyjnej

B

Strop warstwy [m.ppt]

litologia warstwy

Miąższość warstwy

izolacyjnej [m] zwierciadło

nawiercone zwierciadło

ustalone

1 2 3 4 5 6 7 0,00 0,20

Gleba Glina zwałowa Q

CAG PIG

DGW-2108

1 3,80 Iłowiec C

3,60 - -

0,00 0,20 3,50

Gleba Piasek gruboziarnisty Glina zwałowa Q

CAG PIG

DGW-2109

2 3,50 iłowiec C

2,70 - -

CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geologicznego, Oddział Górnośląski Q – czwartorzęd, C - karbon Otwory w tabeli pochodzą z dokumentacji inżynierskiej dla kolektora ściekowego.

Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego

użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Jaworzno Mapy hydrogeologicz-

nej Polski w skali 1:50 000 (Gajowiec, Siemiński, 1997). Stopień zagrożenia wód podziem-

nych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następu-

jące kryteria oceny:

- stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach

o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich

spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych,

- stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności

poziomu głównego wód podziemnych,

- stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej

dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń

lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń,

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP

realizowanych od 2000 roku

42

- stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie-

czyszczeń,

- stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej

odporności poziomu i ograniczonej dostępności.

Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest

funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono-

śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na po-

wierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów

tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska

odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze arkusza Jaworzno tereny kwalifikujące się do zabudowy, dla których do-

konano oceny warunków podłoża budowlanego, występują w sposób ograniczony. Z oceny

wyłączone zostały tereny: objęte ochroną prawną (parki krajobrazowe), leśne, powierzchnie

chronionych gruntów rolnych i łąk. Terenami wyłączonymi z oceny były również obszary

udokumentowanych i eksploatowanych złóż kopalin skalnych, obszary zrekultywowane przez

zalesienie po zakończonej eksploatacji oraz powierzchnie zwartej zabudowy komunalnej

i przemysłowej.

Na podstawie charakteru podłoża, obszary które mogą być objęte zabudową zostały po-

dzielone na te o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych.

Warunkami korzystnymi odznaczają się tereny występowania gruntów spoistych (glin

zwałowych zlodowaceń środkowopolskich): zwartych, półzwartych i twardoplastycznych

oraz gruntów sypkich (piasków i żwirów rzecznych i wodnolodowcowych zlodowaceń pół-

nocno − i środkowopolskich), średniozagęszczonych, w których poziom wód gruntowych

występuje na głębokości przekraczającej 2 m. Na obszarze arkusza Jaworzno tereny takie

występują w okolicy: Strzemieszyc, Sławkowa, Bukowna, Szczakowej, Jaworzna, Balina,

Ciężkowic i Czyżówki.

Na omawianym obszarze niewielkie powierzchnie zajmują tereny gruntów słabono-

śnych (piasków rzecznych , namułów i torfów), ze zwierciadłem wody gruntowej na głęboko-

ści mniejszej niż 2 m oraz obszary podmokłe i bagienne, na których warunki podłoża są nie-

korzystne dla budownictwa. Większe powierzchnie o warunkach niekorzystnych znajdują się

na terenach górniczych kopalń, na których występują lub występowały szkody górnicze, spo-

43

wodowane eksploatacją podziemną węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu. Tereny te

występują w okolicy: Bolesławia, Długoszyna, Szczakowej, Jaworzna i Sierszy.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na obszarze arkusza Jaworzno na skutek rozwiniętego w tym obszarze przemysłu, gle-

by zajmują niewielkie powierzchnie, lokalizują się głównie w obniżeniach, na stokach

i u podnóży wzniesień. Pewna część terenów gruntów ornych znajduje się na glebach chro-

nionych, klas bonitacyjnych III i IVa. Główne kompleksy w obrębie gruntów ornych to kom-

pleksy żytnio−ziemniaczane, dobre i słabe oraz zbożowo−pastewne mocne. Rzadko występu-

ją kompleksy żytnio−ziemniaczane bardzo dobre. Użytki zielone należą tu do średnich i sła-

bych, część łąk powstała na glebach pochodzenia organicznego. Tereny w otoczeniu Huty

Katowice ze względu na duże zanieczyszczenie wyłączone zostały z użytkowania rolniczego.

W granicach arkusza występują niewielkie i nieciągłe kompleksy leśne. Są to prawie

wyłącznie lasy sosnowe, wyjątkowo na wschód od Jaworzna występuje mały obszar lasu so-

snowo−świerkowego. Na terenach leśnych w tym obszarze występują stanowiska rzadkich,

cennych gatunków mchów glacjalnych. Uchwałą Rady Miejskiej Jaworzna powołano tu ob-

szar Chronionego Krajobrazu Dobra − Wilkoszyn.

W wyniku rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych piasku podsadzkowego powstają

nowe tereny leśne, lasów brzozowo−olchowych z sosną, gdzie następuje restytucja roślinno-

ści chronionej.

Lasy województwa śląskiego Uchwałą KERM z 1969 r. i decyzją Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 1979 r. uznane zostały za lasy ochronne grupy I. Spełniają one

funkcje bioklimatyczne i zdrowotno−kulturowe dla ludności regionu.

W północno−wschodniej części obszaru arkusza i na jego wschodnim krańcu znajdują się tereny objęte prawną ochroną przyrody. Wyznaczony tu został obszar chronionego krajo-brazu, o nazwie Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Na terenie tego obszaru

w granicach arkusza Jaworzno, w jego północno−wschodniej części znajduje się Park Krajo-brazowy Orlich Gniazd, a na wschodzie (na południe od Bukowna) fragment Parku Krajobra-zowego Dolinki Krakowskie. Tereny obu parków krajobrazowych stanowią ich części peryfe-ryjne, nie odznaczają się one typowymi dla tych parków cechami krajobrazu.

44

Fig. 6 Położenie arkusza Jaworzno na tle systemów ECONET (Liro, 1995) i CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999)

System ECONET 1 - obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym i jego numer: 30 M - Obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej; 2 - obszar węzłowy o znaczeniu krajowym i jego numer: 16 K - Obszar Krakowski; 3 - korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym; 26m - Górnej Wisły 4 - korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym; 51k - Małej Panwi, 55k − Górnej Pilicy

System CORINE - ostoje przyrody o znaczeniu europejskim 5 - obszar o pow. > 100 ha: 442 - Jura Krakowsko-Częstochowska, 442aa−Dolinki Jurajskie, 442n - Góra Stołowa, 549 - Dolina Żabnika, 564 - Lasy Kobiórskie i Pszczyńskie, 568 - Stawy w Przyrębie i Spytkowicach; 6 - obszar o pow. < 100 ha: 442j - Źródła Centurii, 442k - Jaskinia w Straszykowej, 442r - Stary Olkusz, 442l - Ruskie Góry, 442m - Jaskinia na Świniuszce, 442p - Źródliska Białej, 442o - Michałowiec, 442q- Jaskinia Januszkowa Szczelina, 442v - Jaskinia Racławicka, 442z - Jaskinia pod bukami i Sztolnia w Czernej, 442bb - Bukowa Góra, 547 - Sodowa Góra, 548 −Do-bra − Wilkoszyn, 561− Oblaszki, 566 – Żaki

45

Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych ustanowiony został na mocy Uchwały WRN w Katowicach w 1980 r. w celu zachowania oraz wzbogacenia zasobów przyrody, kultury i krajobrazu, dla rekreacji i nauki, oraz dla stworzenia podstaw realizacji kompleksowego programu rozwoju tego terenu. Zespół poddany jest zagrożeniom, wynikającym z działalności przemysłowej, a także z żywiołowej urbanizacji. Zagrożenia te dotyczą szczególnie terenów

Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w części północno−wschodniej obszaru arkusza. Do indywidualnej formy ochrony przyrody na obszarze arkusza zaliczono: rezerwaty,

pomniki przyrody żywej i nieożywionej, użytki ekologiczne oraz projektowany zespół przy-

rodniczo−krajobrazowy (Błąd! Nieprawidłowy odsyłacz do zakładki: wskazuje na nią sa-mą.).

Na omawianym obszarze znajdują się dwa rezerwaty leśne „Diabla Góra” i „Dolina Żabnika” oraz jeden projektowany rezerwat ekosystemowy „Pustynia Błędowska”. W rezer-wacie „Diabla Góra” chroni się biocenozy przejściowe między pradolinami rzecznymi, a wy-żynami skalistymi. Natomiast w „Dolinie Żabnika” ochronie podlega roślinność torfowisko-wa. W dolinie rzeki Sztoły projektowane jest utworzenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina rzeki Sztoły”. Rezerwat „Diabla Góra” i fragment zespołu „Dolina rzeki Sztoły” znajdują się w obrębie Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie w mieście Bukowna, które do lat 60-tych było uzdrowiskiem.

Interesującym użytkiem ekologicznym jest stanowisko pleszczotki w Bolesławiu Starej Wsi, a także sasanki zwyczajnej i dziewięćsiła bezłodygowego, które restytuowały się hał-dzie.

Tabela 8

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Gmina Lp. Forma ochrony Miejscowość

Powiat

Rok zatwier-dzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6

1 R Błędów, Chechło Klucze Olkusz * E− „Pustynia Błędowska”

(950) 2 R Podlesie Bukowno

Olkusz 1998 L − „Diabla Góra” (ok. 10)

3 R Jaworzno−Ciężkowice Jaworzno Jaworzno 1996 Fl − „Dolina Żabnika”

(42,3) 4 P Krzykawka Bolesław

Olkusz * Pż − dąb szypułkowy

5 P Krzykawka Park Bolesław Olkusz * Pż − grupa drzew (dąb,

grab) 6 P Strzemieszyce

Wielkie Dąbrowa Górnicza 1996 Pn − źródło wapniowo-

magnezowe 7 P Sławków Sławków

Będzin 1972 Pż − grusza pospolita 8 P Sosnowiec Ostrowy Sosnowiec 2000 Pż − 4 dęby szypułkowe,

46

Gmina Lp. Forma ochrony Miejscowość

Powiat

Rok zatwier-dzenia

Rodzaj obiektu (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6 Sosnowiec lipy drobno + szerokolistne,

jesion wyniosły 9 P Jaworzno−Długoszyn Jaworzno

Jaworzno 1987 Pż − wiąz szypułkowy,

10 P Jaworzno Sodowa Góra

Jaworzno Jaworzno 1987 Pż − uroczysko sasanki

zwyczajnej i dziewięćsiła 11 P Jaworzno−Ciężkowice

ul. Luszowicka Jaworzno Jaworzno 1984 Pż − 4 dęby szypułkowe,

12 P Jaworzno−Ciężkowice Jaworzno Jaworzno 1984 Pż − 4 dęby szypułkowe

13 P Balin Chrzanów Chrzanów * Pż − 2 grusze

14 P Balin Chrzanów Chrzanów * Pż − 2 wierzby białe

15 P Balin Chrzanów Chrzanów * Pż − lipa drobnolistna

16 P Trzebinia−Wodna Trzebinia-Siersza Chrzanów 1953 Pż − wiąz szypułkowy

17 P Balin Chrzanów Chrzanów * Pż − wiąz górski

18 U Bolesław Stara Wieś Bolesław Olkusz 2000 stanowisko pleszczotki

(3,9) 19 U Sosnowiec Sosnowiec

Sosnowiec 2002 „Bory” − las łęgowy (ok. 30,0)

20 U Sosnowiec Maczki Sosnowiec Sosnowiec *

„Dolina Białej Przemszy” torfowisko (6,68)

21 U Trzebinia Podbuczyna Trzebinia-Siersza Chrzanów 1992

„Podbuczyna” starodrzew buków (60,0)

22 Z Bukowno, Sławków Bukowno Olkusz * Z - „Dolina rzeki Sztoły”

Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U − użytek ekologiczny, Z− zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Rubryka 5: * − obiekt proponowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu przyrody: L − leśny, Fl− florystyczny, E − ekosystemowy rodzaj pomnika przyrody: Pż − pomnik przyrody żywej; Pn −pomnik przyrody nieożywionej

Na obszarze arkusza Jaworzno jest jeden pomnik przyrody nieożywionej. Jest nim ob-szar źródliskowy w Strzemieszycach Wielkich. Źródła mają wydajność do 50 l/s, niosą wody

czyste, wapniowo−magnezowe. Zachowała się tutaj fauna źródliskowa z pstrągiem potoko-wym. Ochronie wojewódzkich konserwatorów przyrody podlegają także parki podworskie w:

Bolesławiu, Jaworznie, Krzykawce i Sosnowcu−Ostrowach Na powierzchni arkusza Jaworzno występują skały różnego wieku i pochodzenia, które

winny zostać objęte ochroną i zabezpieczone przed zniszczeniem dla celów dydaktycznych

i naukowych. Miejsca te zaznaczono jako proponowane stanowiska dokumentacyjne przyrody

nieożywionej.

47

Tabela 9 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer obiektu na

mapie Miejscowość Gmina Rodzaj

obiektu Uzasadnienie

1 2 3 4 5

1 Niwa (przekop) Sławków P Unikalny profil osadów permu, z kontaktem z utworami

dolnego triasu, wysokość 10 m.

2 Bór Biskupi Bukowno O

Odsłonięcie w dnie wyrobiska po eksploatacji piasku. Odsłaniają się utwory karbonu górnego z tonsteinami oraz czwartorzędowe gliny zwałowe z bogatym materia-łem północnym.

3 Stara Maszyna Trzebinia G Wystąpienia głazów narzutowych (granity i kwarcyty), o średnicy 0,5-1,5 m

4 Jeziorki Góra Grodzisko Jaworzno G Skupiska głazów narzutowych o średnicy 0,5- 1,5 m,

wyznaczających zasięgi zlodowaceń

Objaśnienia: Rubryka 4: P – profil, O – odsłonięcie, G - głazy narzutowe

Według systemu CORINE (Dyduch−Falniowska, 1999) proponuje się 4 ostoje przyrody

o znaczeniu europejskim (Tabela 10).

Tabela 10 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / Natura 2000

Num

er

(Fig

. 6)

Nazwa ostoi

Pow

ierz

ch-

nia

[ha]

Typ Motyw wyboru

Status ostoi Gatunek Ilość siedlisk

1 2 3 4 5 6 7 8

442 Jura Krakowsko-Częstochowska 267 674 R, M, L Sd,Fn,Fl,

Gm,Kr − Fl,Bk,Rb,Pł, Gd, Pt, Ss

> 16 z Dyrektywy Habitowej

547 Sodowa Góra 10 T, L, G Sd − Pł 1−5 z Dyrektywy Habitowej

548 Dobra-Wilkoszyn 50 L, M Sd, Fl − − 1−5 z Dyrektywy Habitowej

549 Dolina potoku Żabnik 189 L, T Fl, Kr − Pł,Gd,Pt 1−5

z Dyrektywy Habitowej

Rubryka 4: R − tereny rolne, M − murawy i łąki, L − lasy, T − tereny podmokłe, G − unikatowe formy geomorfolo-giczne

Rubryka 5 i 7: Fl − flora, Sd − siedliska, Fn − fauna, Gm − geomorfologia, Kr − krajobraz, Bk − bezkręgowce, Pł − płazy, Ss − ssaki, Gd − gady, Pt − ptaki, Rb − ryby

W granicach arkusza Jaworzno występują dwa niewielkie fragmenty obszaru Jury Kra-

kowsko−Częstochowskiej, będącego węzłowym obszarem o znaczeniu międzynarodowym,

według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1995). Skrajne fragmenty tego

obszaru wykazują zanikającą różnorodność form krajobrazowych i siedliskowych (Fig. 6).

48

XII. Zabytki kultury Wartości kulturowe na obszarze arkusza Jaworzno dotyczą przede wszystkim układu

urbanistycznego Sławkowa, ponadto niektórych układów ruralistycznych i zabytków tech-

nicznych.

W Sławkowie układ urbanistyczny ma założenia średniowieczne (z XIII wieku),

z centralnie położonym rynkiem. Miasto już wtedy rozwijało się w związku z działalnością

górnictwa rud ołowiu. Najcenniejszym zabytkiem jest kościół parafialny pod wezwaniem

Podwyższenia św. Krzyża, murowany, z XIII i XVIII wieku, ze stacjami męki i starodrze-

wem. Ponadto znajdują się tu: dwór z XVII wieku; plebania przy kościele parafialnym z

XVIII wieku; karczma drewniana Austeria z XVIII wieku; kaplica cmentarna, murowana

z początków XIX wieku; ratusz murowany z końca XIX wieku; dworzec PKP z początków

XX wieku. Zachowały się tu także zabytki kultury technicznej z XIX wieku − budynki daw-

nej walcowni i młyn murowany, z systemem wodnym i śluzami na Białej Przemszy.

W Jaworznie zabytkami kultury są głównie obiekty XIX−wieczne. Są to: murowany ko-

ściół św. Wojciecha z 1833 roku wraz z plebanią, budynek dworca PKP oraz szereg budyn-

ków mieszkalnych z końca XIX wieku, znajdujących się pod ochroną konserwatorską. Zabyt-

kiem kultury technicznej w Jaworznie jest zespół zabudowy szybu Antoni z początku XIX

wieku.

Z innych cennych zabytków kultury na obszarze arkusza znajdują się: budynek dawnej

rzeźni z końca XVIII wieku, neorenesansowy, o uproszczonych formach w Ciężkowicach;

kościół parafialny Chrystusa Króla z XIX wieku w Balinie; domy ze stajnią, murowane

i drewniane z XIX wieku w Luszowicach; kościół parafialny, murowany z XIX wieku

w Ciężkowicach; budynek dworca kolejowego z połowy XIX wieku, neorenesansowy, mu-

rowany w Maczkach; budynki mieszkalne, późnoklasycystyczne z XIX wieku w Ostrowach

Górniczych; dwie kaplice murowane z XVIII i XIX wieku w Strzemieszycach Małych; domy

mieszkalne z XIX wieku w Strzemieszycach Wielkich; kościół parafialny św. Piotra i Pawła,

z plebanią z 1891 r. w Maczkach.

Cennymi zabytkami kultury technicznej są zabudowania kopalni Kazimierz Juliusz, po-

chodzące z końca XIX i początku XX wieku. Najstarszą budowlą jest wieża nadszybia

z 1883 r.

Do innych zabytków chronionych należą parki popałacowe i podworskie. Na arkuszu

Jaworzno znajduje się cztery takie parki. Są to:

49

- w Bolesławiu park i dwór z połowy XIX wieku, neoklasycystyczny, murowany,

a założenia parkowe pochodzą z XVIII wieku;

- w Krzykawce zespół dworski z początków XIX wieku, z dworem, ogrodem, zabu-

dowaniami folwarcznymi i zachowanym układem dziedzińca;

- w Ostrowach Górniczych park z XIX w.

- w Jaworznie ogród przy willi dawnego dyrektora kopalni.

- Wymienione parki znajdują się w rejestrze zabytków.

Na obszarze arkusza Jaworzno nieliczne są zabytki archeologiczne. W okolicy Jaworz-

na znajdują się dwa grodziska, z okresu kultury łużyckiej (epoka brązu); w Myślachowicach

znaleziono kopce niewyjaśnionego pochodzenia. Ślady osadnictwa zostały znalezione

w: Jeziorkach, Górce koło Trzebini, Sławkowie i Okradzonowie.

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Jaworzno należy do terenów wybitnie uprzemysłowionych i silnie zur-

banizowanych. Znaczne powierzchnie zajmują tu tereny o przekształconym antropogenicznie

krajobrazie.

Na obszarze tym znajduje się 33 udokumentowanych złóż kopalin stałych. Skupienie

różnorodnych typów kopalin: węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu oraz kopalin skalnych

wśród, których dominują piaski, spowodowało znaczną koncentrację przemysłu wydo-

bywczego i przetwórczego. Eksploatowane są tutaj dwa złoża węgla kamiennego, dwa rud

cynku i ołowiu, dolomitu, jedno surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz cztery złoża

piasków podsadzkowych. Wydobycie węgla kamiennego, a zwłaszcza rud cynku i ołowiu

w związku z ich przeróbką (flotacja, hutnictwo) stanowi na tym terenie dużą uciążliwość dla

środowiska naturalnego. Eksploatacją piasków objęte zostały rozległe obszary, powodując

degradację powierzchni i przeobrażenia stosunków wodnych. Sukcesywna rekultywacja leśna

terenów po zakończonej eksploatacji piasków przywraca im stopniowo naturalny charakter.

W północnej części omawianego obszaru znajduje się fragment zakładu przeróbczego

rud żelaza − Huta Katowice. Na terenie arkusza Jaworzno zlokalizowanych jest szereg zakła-

dów pomocniczych tej huty, które spowodowały całkowitą degradację środowiska naturalne-

go.

Uprzemysłowienie terenu, urbanizacja, sieć linii kolejowych i energetycznych powodu-

ją, że występują tu tylko niewielkie enklawy pół uprawnych i łąk oraz niewielkie kompleksy

leśne. Na skutek restrukturyzacji górnictwa i hutnictwa likwidacji uległo wiele kopalń. Ze

50

względu na dobrą infrastrukturę i położenie teren ten w przyszłości może stać się przemysłem

technologii XXI w. z międzynarodowym centrum logistycznym w Sławkowie.

Na omawianym obszarze pomimo dużej ilości udokumentowanych i eksploatowanych

złóż istnieją perspektywy i prognozy złożowe. Na podstawie danych archiwalnych możliwe

jest wyznaczenie obszarów perspektywicznych dla iłów ceramiki budowlanej oraz piasków.

Dla dolomitów środkowego triasu, stanowiących wartościowy surowiec do produkcji nawo-

zów wapniowo−magnezowych, istnieją perspektywy złożowe, a także wyznaczony został

obszar prognostyczny, z oszacowanymi zasobami w ilości około 90 mln ton.

Cechą szczególną obszaru arkusza Jaworzno jest współwystępowanie terenów

o całkowicie zdegradowanym środowisku naturalnym z obszarami o dużej różnorodności

krajobrazów naturalnych, o wysokich walorach przyrodniczych. Tereny te objęte zostały

ochroną prawną. Stanowią one zaplecze rekreacyjno−wypoczynkowe dla mieszkańców Ślą-

ska, Zagłębia i Małopolski.

Poważny problem na obszarze arkusza Jaworzno stanowi jakość wód, zarówno po-

wierzchniowych jak i podziemnych. Niemal wszystkie wody płynące są pozaklasowe,

co związane jest ze znacznym zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego, a także

z odprowadzaniem ścieków komunalnych i przemysłowych do powierzchniowej sieci wód.

Istotny wpływ na ogólne skażenie wód mają także zrzuty zmineralizowanych wód dołowych

z kopalń węgla kamiennego. Ochrony wymagają również wody zbiorników podziemnych.

Na obszarze arkusza Jaworzno występują niekorzystne warunki naturalne do lokaliza-

cji składowisk. Jedynie w okolicach Strzemieszyc, Bukowna-Wieś i Sławkowa występują

niewielkie obszary nadające się do składowania odpadów obojętnych.

Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji

innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie

ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

W rozwoju terenów objętych arkuszem Jaworzno konieczne jest systematyczne ograni-

czanie niekorzystnego wpływu działalności wydobywczej i przetwórczej surowców mineral-

nych, przy równoczesnej ochronie terenów zachowanego naturalnego środowiska przyrodni-

czego dla rekreacji i wypoczynku.

XIV. Literatura ADAMIAKOWSKI L., SMORĄGIEWICZ W., 1956 − Dokumentacja geologiczna złoża do-

lomitu triasowego „Gadlin”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

51

AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol.

Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden.

BANK HYDRO, arkusz Jaworzno

BEDNARCZYK S., 1999 − Dodatek nr 13 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 i C2

złoża piasku podsadzkowego „Pustynia Błędowska − obszar pozostały”. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

BOJKOWSKI K.,1967 − Podział stratygraficzny karbonu produktywnego w Zagłębiu Górno-

śląskim na podstawie fauny. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego T 37.

z.1 Kraków.

BOJKOWSKI K., PORZYCKI J.(red.), 1983 − Geological problems of coal basins in Poland.

Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

BUKOWY S., 1984 − Struktury waryscyjskie rejonu śląsko−krakowskiego. Prace Naukowe

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice z.75.

BUŁA Z., KOTAS A. (red.), 1994 - Atlas geologiczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowego,

część III. Mapy geologiczno−strukturalne. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

CHROSTOWSKI S., 1996 − Dodatek nr 2 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej

w kategorii A, B, C1, C2 złoża węgla kamiennego „Kazimierz Juliusz”. Centr. Arch.

Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

CYBIS J., SOLSKA A., 1973 − Dokumentacja geologiczna złoża KWK Siersza w kategorii

A+B+C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

CZARNECKI A., 1989 − Dokumentacja geologiczna złoża czwartorzędowych piasków pod-

sadzkowych „Szczakowa−Bukowno” w kat. B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge-

ol. w Warszawie.

DARSKI J., JĘDRUSIK A., 1990 − Dokumentacja geologiczna złoża węgla kamiennego

KWK Jaworzno w kategorii A,B,C1,C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w

Warszawie.

DEMBOWSKI Z. , 1967 − Rozwój i wykształcenie warstw libiąskich w GZW. Biuletyn In-

stytutu Geologicznego 204, Warszawa.

DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Aneks do instrukcji opracowania

i aktualizacji Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotycząca

wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Warszawa.

52

DOKUMENTACJA geologiczna złoża piasków podsadzkowych „Bór Zachód” i „Bór

Wschód” w kategorii B. 1997. Arch. CTL Maczki Bór.

DYDUCH−FALNIOWSKA A., red., 1999 − Ostoje przyrody w Polsce. CORINE. Inst. Ochr.

Przyr., PAN, Kraków.

GAJOWIEC B., SIEMIŃSKI A., 1997 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000,

arkusz Jaworzno wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Geolog. Warszawa.

GAŁKIEWICZ T., ŚLIWIŃSKI S., 1985 − Charakterystyka geologiczna śląsko−krakowskich

złóż cynkowo−ołowiowych. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego 53 z.1-

4, Warszawa−Kraków.

GRUSZCZYK H., OSTROWICKI B., 1960 − Strefa międzyfacjalna triasu w okolicy Chrza-

nowa. Sprawozdanie z Posiedzeń .Komisji PAN, lipiec − grudzień , Kraków.

INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji mapy geologiczno−gospodarczej Polski w skali

1:50 000. PIG Warszawa, 2002.

IWAŃSKI S., 1999 − Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat.B+C1 złoża piasków

kwarcowych formierskich „Szczakowa”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w

Warszawie.

JANKOWSKI A.T, 1987 − Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1 : 50 000, Arkusz

532.1 Jaworzno, Główny Urząd Geodezji i Kartografii Warszawa.

KARTA rejestracyjna złoża wapieni w Strzemieszycach. 1958. Centr. Arch. Geol. Państw.

Inst. Geol. w Warszawie.

KAWALEC T., PATORSKI R., 1998 − Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód pod-

ziemnych triasu chrzanowskiego GZWP 452 (T1−2). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst.

Geol. w Warszawie.

KLECZKOWSKI A. S., 1990 − Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych

(GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony. 1 : 500 000 AGH Kraków.

KONDRACKI S., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa.

KOTAS A., 1982 − Zarys budowy geologicznej Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Prze-

wodnik LIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Sosnowiec 23-

25.IX.82 r. Warszawa.

KRUCZAŁOWA M., 1974 − Dokumentacja geologiczna z zasobami w kategorii C2 złoża

dolomitów triasowych „Byczyna”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w War-

szawie.

53

KUREK S., PASZKOWSKI M., PREIDL M. , 1991− Szczegółowa mapa geologiczna Polski,

Arkusz Jaworzno (944) 1 : 50 000 z objaśnieniami (rękopis). Centr. Arch. Geol.

Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

LEWANDOWSKI J., 1982 − Zasięg lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego na Wyżynie

Śląskiej. Biuletyn Instytutu Geologicznego 337 Warszawa.

LEWANDOWSKI J., 1988 − Stratigraphy of Quaternary deposits of the Sielesian Uplan and

surrouding areas, Southern Poland: tentative compilation. Quat.Studies in Poland 8.

Warszawa−Poznań.

LEWANDOWSKI J., ZIELIŃSKI T., 1990 − Wiek i geneza osadów kopalnej doliny Białej

Przemszy (Wyżyna Śląska). Biuletyn PIG 364, Warszawa.

LIRO A., red., 1995 − Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET−POLSKA, Wyd.

fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 a − Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw.

Inst. Geol., Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 b – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Ge-

ol., Warszawa.

ŁĘGOSZ B., 1991 − Dokumentacja geologiczna złoża iłów do produkcji ceramiki budowla-

nej „Przymiarki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

MANDRELA L., 2000 − Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej

w kategorii A, B, C1, C2 złoża węgla kamiennego kopalni Jan Kanty w Jaworznie.

Arch. Kat. Przeds. Geol. w Katowicach.

MANTERYS A., 1988 − Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża piasku podsadz-

kowego „Siersza − Misiury”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

MICHALAK M., MIZGALSKA M., SCHWARTZ A., 1980 − Mapa hydrograficzna arkusza

Jaworzno, 1 : 50 000. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezji i Kartografii, Poznań.

MIŚKOWICZ J., 1999 − Dodatek nr 2 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej złoża

węgla kamiennego kopalni Siersza. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w War-

szawie.

MIZERA M., 1980 − Dokumentacja geologiczna złoża rud cynku i ołowiu „Laski” w katego-

rii B+C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

NOSAL J., 1977 − Dokumentacja geologiczna złoża dolomitów w kat. C2 „Jaworz-

no−Ciężkowice”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

54

OKOŁOWICZ W., 1979 − Regiony klimatyczna Polski. Atlas geograficzny PPWK.

OSTROWSKA − GILL B., 1986 − Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża dolomitów

triasowych „Gródek” w kategorii B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w War-

szawie.

PACHOLEWSKI A., 1994 − Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika Olkusz − Zawiercie.

Arch. Geol. Państw. Inst. Geolog. Oddz. Górnośl., Sosnowiec.

PELC D., 1978 − Dokumentacja geologiczna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej

w kategorii C1+B „Sławków”. Arch. Geol. Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Ka-

towicach.

PINIECKI T., 1997a − Dokumentacja geologiczna w kat. B złoża piasków podsadzkowych

„Szczakowa Pole II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

PINIECKI T., 1997b − Dokumentacja geologiczna w kategorii B+C2 złoża piasków podsadz-

kowych „Szczakowa Pole III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

PINIECKI T., 1999 − Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. B złoża piasków

podsadzkowych „Szczakowa−Pole I". Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w War-

szawie.

PITERA H., 1996 − Mineralogia skrzemieniałych pni drzewnych z okolic Chrzanowa. Prze-

gląd Geologiczny Nr 7 t. 44 Warszawa.

PIWOWARSKA M., ROSZKOWSKI M., 1967 − Dokumentacja geologiczna złoża piasku

budowlanego „Ciężkowice”. Arch. Przeds. Geol. w Krakowie.

PODIO J., BROSZKIEWICZ H., 1974 − Dokumentacja piasku podsadzkowego w kategorii B

„Błędów Blok I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

PREIDL M., 1992 − Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża rud cynku i ołowiu

„Balin−Trzebionka”, kat.B+C1 w Trzebini. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.

w Warszawie.

PREIDL M., 1997 − Mapa geologiczno−gospodarcza Polski 1 : 50 000, Arkusz Jaworzno

z objaśnieniami.

PREIDL M., KUREK S., 1988 − Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża rud cynku

i ołowiu „Jaworzno” kat. B+C1+C2.Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w War-

szawie.

PRZENIOSŁO S., 2002 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na

31.XII.2001 r. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

55

ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4

października 2002 r., poz. 1359), Warszawa.

RAPUSZYŃSKA S., HERMAŃSKI S., 1977 − Dokumentacja geologiczna złoża piasków

podsadzkowych – rejon „Pustynia Błędowska Blok III”, kategoria B+C1. Arch. Geol.

Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach.

RÓŻKOWSKI A., RUDZIŃSKA-ZAPAŚNIK T., SIEMIŃSKI A., red. nauk., 1997 – Mapa

warunków występowania, użytkowania i ochrony zwykłych wód podziemnych Gór-

nośląskiego Zagłębia Węglowego i jego obrzeżenia w skali 1:100 000 wraz z obja-

śnieniami. Warszawa

RÜHLE E., 1973 − Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych, w skali 1:500 000,

Inst. Geol. Warszawa.

RÜHLE E., 1986 − Mapa geologicznej Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol. Warszawa.

SOCHA J., 1992 − Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża cynku i ołowiu „Pomo-

rzany”, gmina Bolesław, Klucz, Olkusz. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.

w Warszawie.

SPALTENSTEIN H., KISIEL K., 1997 − Uproszczona dokumentacja geologiczna w katego-

rii C1 złoża iłów permskich „Korzeniec” w Sławkowie. Arch. Geol. Małopolskiego

Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie.

STAN środowiska w województwie śląskim w latach 1999−2000. Biblioteka Monitoringu

środowiska, Katowice 2001.

STAŃCZYK A., 1965 − Dokumentacja geologiczna złoża materiału podsadzkowego „Szcza-

kowa Maczki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

STOJAK E., 1959 − Dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramiki budowlanej cegielni

Strzemieszyce. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

STOPA S.Z., 1967 − Problematyka stratygraficznego podziału karbonu krakowsko−śląskiego

w świetle paleobotaniki. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego 37 z.1.

Kraków.

STRYCH M., 1966 − Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża wapieni triasowych

„Szczakowa − Sadowa Góra II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warsza-

wie.

56

WALCZAK K., 1996 − Dodatek nr 3 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej złoża

rud cynku i ołowiu „Krzykawa” w kategorii A+B+C1. Centr. Arch. Geol. Państw.

Inst. Geol. w Warszawie.

WALCZAK K., SOCHA J., WNUK R., 1997 − Dodatek nr 3 (rozliczeniowy)

do dokumentacji geologicznej złoża rud cynku i ołowiu „Bolesław” w kategorii

A+B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

57