EdusEjaINTERNETOWY PRzEWOdNIk gImNazjalIsTóW

NOWA EDYCJA

GR

AM

ATYK

As

zTu

KA

pis

An

iAH

isTO

RiA

WO

sLiT

ER

ATu

RA

Nr 11

Lektura

„Świtętoszek”„Don Kichot”

Barok cz.1

2

Epoka literacka

Barok (XVII w.) – mapa myśli

Charakterystyczne cechy epoki:•religijnośćimistycyzmwtreścidzieł•poczucieniepokoju,przemijalności,kruchościistnienia•dążeniedoudziwnionej,zaskakującejformywyrazu•atmosferaniepokoju•dysharmonia,ekspresjawwyrażaniumyśli•bogactwoformydziełliteraturyisztuki(czasemsztuczność).

Wydarzenia1545-1563–sobórtrydencki–ruszakontrreformacja1598–edyktwNantes–koniecwojenreligijnych

XVII w.1603–umierakrólowaElżbieta.KoniecepokielżbietańskiejwAnglii

1618-1648–wojnatrzydziestoletnia

1600 – HamletSzekspira1600 –spalenienastosieGiordanaBruna1605–ukazujesiępierwszaczęśćDon Kichot z La ManczyMiguelaCervante-sa,drugaw1615.

1621–zwycięstwopodChocimiem1636 – CydCorneille’a1624–rządykardynałaRichelieuweFrancji

1635–powstajeAkademiaFrancuska

1664–MolierwystawiaŚwiętoszka1667–Milton:Raj utracony1640–RewolucjawAnglii,

1649–ścięciekrólaKarolaStuarta,Angliarepubliką

1653-1658–rządyCromwellawAnglii

1660–powrótmonarchiiwAnglii(KarolII).

1643-1715–rządykrólaLudwikaXIVweFrancji(szczytabsolutyzmu)

1648–FrondaweFrancji(buntszlachtyprzeciwrządomkardynałaMazariniego)

1664–ukazujesięŚwiętoszekMoliera

1683–bitwapodWiedniem,zwycięstwopodwodząJanaIIISobieskiego,Euro-paniweczyzagrożenietureckie.

Wielcy filozofowie

• Kartezjusz• Blaise Pascal• Baruch Spinoza• Gottfried Leibniz• John Locke• Galileusz

motywy

• szatan• śmierć• czas• Bóg• piekło

• Barokprzypadanaczasywojenizarazy–dlategobędzieepokąmetafizyczną,dominującetematyto:śmierć,religia,Bógipiekło.

• BarokrodzisięweWłoszech–jakonurtwpoezji:marinizm.

• BarokniejestwEuropiejednorodny:wHiszpaniizaowocujepoezjąmetafizycznąiDonKichotem,weFrancji–rozkwitemkla-sycyzmuikomediamiMoliera.

• BarokwPolscetoszczytowafazasarmatyzmu–unaskulturabarokowatodwagłównenurty:ziemiańskiidworski.

Osobowości epoki

• Ludwik XIV–KrólSłońce.Twórcamonarchiiabsolutnejorazdominują-cejpozycjiFrancjiwEuropie.

• Kardynał Mazarini.Dyplomata,szaraeminencjafrancuskiejwładzy.Przeciwniemuzbuntowałasięszlach-tafrancuska(Fronda).

• Kardynał Richelieu,mążstanu,mi-nister,umacniałwładzękrólewskąweFrancji.

• Jan III Sobieski.Polskikról,aledlaEuropyprzedewszystkimpogromcaTurkówpodWiedniem.

• Oliver Cromwell–przywódcare-wolucjiwAnglii,protektor,sprawo-wałwładzęwlatach1653–1658.

Umieszczenie w czasie:

Europa

•Początek–IIpołowaXVIw.(ma-rinizmweWłoszech)

•Koniec–latatrzydziesteXVIIIw.(rokoko–fazaschyłkowaepoki)

3

EdusEja

Hiszpania

gongoryzm

•LuisdeGóngora•MiguelCervantes•LopedeVega•Calderon

Włochy

marinizm•GiambattistaMarino•TorquatoTasso

anglia

poeci metafizyczni•JohnDonne•Szekspir•JohnMilton•GeorgeHerbert

Francja

klasycyzm–Molier• Molier•PierreCorneille•JeandeLafontaineklasycyzm

Polska

sarmatyzm Wacław Potocki Jan Chryzostom PasekpoezjadworskaJanAndrzejMorsztyn

absolutyzm

Ustrójopartynaabsolutnejibezdysku-syjnejwładzykróla.RozwijałsięweFrancjiodczasówLudwikaXIII,aleapogeumosiągnąłzaczasówLudwikaXIV,zwanegoKrólemSłońcem,istałsięmodelemwzorcowymdlaEuropy.Król traktowanybył jakonieomylnynamiestnikBoga–odBogabowiempochodzićmiała jegowładza.Dwórkrólewskiolśniewałcorazwiększymprzepychem,ale społeczeństwoubo-żało.Dwórbyłcentrumpolityki,kul-tury,modyi…intryg.Takisystemdo-prowadziwkońcudowybuchurewo-lucjifrancuskiej.

Wojna trzydziestoletnia

Jedenznajokrutniejszychkonfliktówwdziejach,obejmującyswymzasię-giemniemalcałąówczesnąEuropę.Za-cząłsięodzamieszekmiędzypaństwa-miprotestanckimiakatolickiminatere-nieRzeszyNiemieckiej.Kolejnepań-stwaprzyłączałysiędowojnypojednejlubdrugiejstronie,pustoszącogromneobszaryEuropy.Obliczasię,żeupro-guwojnyCesarstwoNiemieckieliczy-ło16milionówobywateli,apodko-niec–mniejniż10milionów.Spaloneidoszczętniezniszczonezostałookołojednej trzeciej terytorium,wtymwie-lebujnie rozwijającychsięuprzedniomiast.Przyczyniłosiętotakżedoznacz-negoobniżeniasiępoziomuintelektual-negoludności.Wojniepołożyłkrespo-kójwestfalskiwroku1648–utwier-dziłon faktyczne rozbiciecesarstwa.

kontrreformacja

RuchKościołapowołanyprzeciwre-formacji.Wlatach1545–1563wTry-dencieobradowałsobórpowszechny,którypodjąłszeregdecyzjimającychprzyczynićsiędoochronyinteresówKościoła.Sobóruznał, że tolerancjareligijna jestniemożliwa,że jestpo-wodemzamętuiupadkunormmoral-nych,należyzatemuczynićwszyst-ko,aby rozwijałasię jedna tylko re-ligia.Trybunał Inkwizycji, specjalnykościelnysąd,tropiłwszelkieodstęp-stwaodwiarykatolickiej i surowokarałheretyków.Ograniczonobardzowolnośćsłowa,tworzącindeksksiągzakazanych.

Wielkie dzieła epoki

•Jerozolimawyzwolona• Don Kichot•Świętoszek• Raj utracony• Cyd

Barokowe gatunki

•sonety–Szekspir•komedie–Molier,LopedeVega,Corneille

•tragedie–Szekspir,Corneille,Ra-cine

•epos–Tasso,Milton•tragikomedia–Corneille•bajki–LaFontaine•powieść–Cervantes•dotegowPolscerozwiniesiępa-miętnikarstwo!

Wielcy mistrzowie sztuki baroku

Hiszpanie•ElGreco•DiegoVelázquez•BartoloméEstébanMurillo

Włosi•Caravaggio•GiovanniBernini(rzeźba)•FrancescoBorromini(architektura)

Francuzi•GeorgesdelaTour•NicolasPoussin

Holendrzy•RembrandtvanRijn•FransHals

Sztuka flamandzka•PeterPaulRubens•AntonvanDyck

Ważne dzieła sztuki•ZłożeniedogrobuCaravaggia,•Ekstaza św. Teresy rzeźbaBerni-niego,

•Wymarsz strzelców RembrandtavanRijn,

•Wykład anatomii doktora Tulpa RembrandtavanRijn,

•PannydworskieDiegoVelázqueza,•WidokToledoElGreca,•MariaMagdalenaGeorgesade laToura,

•NatchnieniepoetyNicolasaPous-sina,

•TrzyGracjePeteraPaulaRubensa.

OkOlICzNOśCI HIsTORYCzNE

literatura barokusztuka baroku

4

Epoka literacka

Przegląd gatunków literackich

•Diariusz–gatunekuprawianyodXVIw.,aleszczególniepo-pularnywbaroku;dziennik,wktórymnabieżącosązapisy-wanewydarzeniazżycia.Tedzieła–zazwyczajpisanebezdbałościoartystycznąformę–sąciekawymźródłemdlaba-daczyepoki.

• Sonet–chętniewykorzystywany,bobyłdowodemkunsztupisarza (rygorystyczna konstrukcja czternastowierszowa!).Pojawiasięnp.wpoezjiJanaAndrzejaMorsztyna(Do tru-paczyCudamiłości).

• Erotyk–utwórmówiącyomiłości;wbarokujestonajed-nymzulubionychtematów,zwłaszczawpoezjidworskiej(unaswierszeJ.A.Morsztyna).

• Fraszka–krótkieutworylirycznepowstawałyiwtejepoce.WacławPotockizbiórswoichwierszyzatytułowałOgródfra-szek–sąwśródnichsatyryczne,aleirefleksyjne.

• Emblemat–ciekawyutwórsłowno-plastyczny,składającysięzilustracjiprzedstawiającejalegorięjakiegośzjawiskaczypojęcia,napisuobjaśniającegotreśćobrazu(inskrypcji)orazkomentującegotowierszaocharakterzeepigramatu.Przykład:EmblemataZbigniewaMorsztyna.

• Sielanka – gatunek ten uprawiają np.SzymonZimorowicczySamuelTwardowski (Dafniswdrzewobobkoweprze-mieniełasię).

• Epos –występuje takżew renesansie (np.Jerozolimawy-zwolonaTassa),arozwijasięiprzekształcawXVIIw.(wię-cejcharakteruprzygodowegoifantastyki,mniejszarolaświa-ta pozaziemskiego).Powrotowidowzorców średniowiecz-negoeposu rycerskiego sprzyjaatmosferaepoki: znówpo-jawiasięwzorzecrycerzachrześcijańskiegowalczącegozawiarę.Przykłady:

– TransakcjawojnychocimskiejW.Potockiego(znakomiteopi-syscenbatalistycznych!),

– Raj utraconyMiltona.OdXVIIIw.gatunektenbędziewy-pieranyprzezpowieść.

• Pamiętnik–utwór,wktórymautorspisujeswojewspomnie-nia;macharaktersubiektywny.Barok,pełenwydarzeńuwa-żanychzawarteopisania(np.wojen),przyniósłwyraźnyroz-wójpamiętnikarstwa.Przykładwartzapamiętania:Pamiętni-kiJanaChryzostomaPaska.

• List–barokprzyniósłtakżerozwójepistolografii(czylisztu-kipisanialistów).Pisanolistyzpodróżyczywyprawwojen-nych (np.korespondencja Jana IIISobieskiegozukochanąMarysieńką).Dziś sądobrymprzykłademdlabadaczysty-lubarokowego.

• Tragedia –realizacjetegoantycznegogatunkuznajdziemywdorobkuklasycyzmufrancuskiego:CydPierre’aCorneil-le’aiFedraJeanaRacine’a.

• Komedia–najwybitniejszymkomediopisarzemXVIIw.byłMolier,autorm.in.Świętoszka i Skąpca.

• Opera–gatunekłączącysłowoimuzykę,odXVIIw.pozo-stajewłaściwiewniezmienionejformie.Jegopowstaniełą-czysięzpragnieniemodnowieniatragediigreckiej.Począt-kowooperymiałypoważnycharakter(tematyczerpanezmi-tologiiczyhistoriiantycznej),naprzełomieXVIIiXVIIIza-częłypowstawaćkomiczneutworytegotypu.

Inne gatunki: •kazania (F.Birkowski),•elegie,•hymny,•poematy (NadobnaPaskwalinaS.Twardowskiego).

kartezjusz (René descartes) (1595-1650)Autor słów: Cogitoergosum–Myślę,więcjestem.Dzieło: KrytykaczystegorozumuLudzkirozum,myślenie,poszukiwanie–tylkotegoczłowiekmożebyćpewny,Kartezjuszodrzucałpoznaniepozanauko-we.Poszukiwał„metody”–sposobuskutecznegodochodze-niadoprawdy.Zanegowałdotychczasowedokonaniafilozo-fów.Sposobyrozumowania,zktórymisięzetknął,uważałzaniewystarczające.Myśl,pracęrozumuuznawałzapodstawęmetodypozwalającejodkryćwszelkieprawidłaświata.Byłotonowatorskiewczasachbaroku,kiedywielkąrolęprzypi-sywanopoznaniuduchowemu,metafizycznemu.

dwaj wazni filozofowie

RacjonalizmOdniegowywodzisięnajważniejszynurtXVIIwiekuuzna-jący rozum idoświadczenieza jedynąmożliwośćpozna-niaświata.

Blaise Pascal (1623-1662)Autor słów: Człowiekjestjaktrzcina–najsłabszarzeczwna-turze,alejesttotrzcinamyśląca.Sercemaswojeracje,którychrozumniezna.Dzieło: MyśliPascalpostrzegaczłowiekajakoistotęwyjątkowosłabą,kru-chąisamotnąwkosmosie.Zdrugiejjednakstronyuznajejegosiłę.Siłaitragizmczłowiekatkwiwjegoświadomościośmier-ci.Pascalproponujerozwiązanie–wiaręwBoga.DoufnościBoguprzekonujesłynnymzakładem,zktóregowynika,żewie-rząc,możnazyskaćwszystko,anietracisięnic.Natomiastod-rzucającwiarę,możnastracićwszystko–aniezyskujesięnic.

EgzystencjalizmDomyśliPascalajakoźródłapoglądówsięgnęliXX-wieczniegzystencjaliści–ukazalisamotnośćczłowiekawkosmosieiabsurdistnienia,przytakwieluzagadkachiświadomościnieuchronnościśmierci.

5

EdusEja

kontrast Pojęciekluczowedlaestetykibaroku.Zestawieniesprzecz-nych(wizualnie,słuchowo,pojęciowo)elementów.

Nakontraściewłaśnieopartesąinnepodstawowechwytyar-tystyczneepoki–koncept,oksymoron,paradoks.Właśnieoperowaniekontrastemjestpodstawowymwyróżnikiemes-tetykibarokuodróżniającymjąpodtymwzględemodestety-kiklasycystycznej.Antycznewzorceumiaruiharmoniizo-stającałkowiciezaprzeczone–towłaśniesprzeczność,kon-trast,przesadastająsiękryteriamiartystycznegokunsztu.

konceptyzmKierunekwpoezji,szczególniepopularnywbaroku,nakazu-jetworzeniewierszy,którychistotąbyłbyzaskakującychwyt.Koncepttopomysłnaoryginalne,przykuwająceuwagęsfor-mułowaniemyśli.PrzykłademtakiegowierszajestsonetDo trupaJanaAndrzejaMorsztyna,wktórymzostałyzestawio-neiporównaneskrajnepojęcia–miłośćiśmierć.Puentaoichidentycznościjestbezwątpieniazaskakująca.

ParadoksPozorniesprzecznestwierdzenielubsformułowanie,które–gdysięnadnimzastanowić–okazujesięzaskakujące,aleprawdzi-we.Częstoopierasięnasprzecznościzpowszechnieprzyjęty-misądamiizmuszadoichzweryfikowania.

OksymoronRodzajparadoksu–wyrażeniezawierająceoczywistąsprzecz-ność;odmianametafory,wktórejzostająpogodzonerzeczyizjawiskapozorniesprzeczne:łatwatrudność(lubtrudnała-twość),żywytrup,gorącyśnieg,jasnaciemność(lubciem-najasność).Oksymoronniejestfigurąabsurdalną:połącze-niedwóchsprzecznychpojęćdajenowysens.

Hiperbola –celowewyolbrzymienie,przesadnepokazaniezjawiska,byspotęgowaćprzekazzamierzonyprzezautora.

Inwersja w budowie zdań –szykprzestawny,udziwniającywypowiedź–wzdaniachdługichmocnoutrudniającyodczytaniesensu(Onietrwałejmiłościrzeczyświatatego).

anafora –powtórzenietegosamegosłowalubzwrotunapoczątkuko-lejnychsegmentówwypowiedzi(czasemwewszystkichwer-sachutworu).

Ważne pojęcia z zakresu poetyki

Tepojęciasąniezbędnedoodczytaniapoezjibarokowej.maRINIzmNurtwpoezjibarokowejzapoczątkowanyprzezwłoskiegopoetęGiambattistaMarina.UlubionymgatunkiemMarinabyłsonet,awiększośćjegoutwo-rówpoświęconabyłamiłości.Cel,jakistawiałpoezji–zasko-czyć,zaszokowaćodbiorcę.ZanajwybitniejszegopolskiegomarinistęuważanyjestJanAndrzejMorsztyn.

Cechy marinizmu•Najważniejszywutworze jestkoncept, czyli zaskakującypomysłnautwór–wzakresiekompozycjiitreści.

•Najczęstszytemat–miłość,ukazywananaróżnesposoby(po-eciprześcigalisięwpomysłowości!).

•Obowiązkowo–kunsztownaforma,nasycenieutworówfi-guramiitropamistylistycznymi.

saRmaTYzm

Zjawiskopolskie–jednoznajważniejszychwdobiestaropol-skiej,nawiekXVIIprzypadaokresnajwiększegorozkwitu.Sarmatyzmtopojecieokreślającecałokształtkulturyiświa-topoglądu szlacheckiego.Odnosi siędo sformułowanej jużwXVIwiekuteoriihistoriozoficznej,wedługktórejpolskaszlachtawywodzisięzestarożytnegoluduSarmatów–miłu-jącychwolnośćwyśmienitychwojownikówbudzącychstałypostrachipodziwwRzymianach.Przyokazjiideologiasar-mackauzasadniałasystempolitycznyRzeczypospolitej–de-mokrację szlachecką.Owocemsarmatyzmu stała się staro-polskakulturaszlachecka.Złotawolnośćszlachecka,pewnaskłonnośćdoprzepychu,umiłowaniewojaczkiitradycji,reli-gijność.DlategoteżmówisięopostawieSarmatyjakooste-reotypowymetosiepolskiejszlachty.

POEzja mETaFIzYCzNa

Intelektualna,filozoficznapoezja,którapojawiłasięwHiszpanii,Anglii,takżewPolsce.TerminkojarzymyprzedewszystkimzAn-glią–zpoezjąJohnaDonne’a,WilliamaSzekspiraczyHerbertaSpencera.WPolscenurtreprezentowanybyłprzezMikołajaSę-pa-Szarzyńskiego,SebastianaGrabowieckiego,DanielaNaborow-skiego.Rozwijałasięobokpoezjidworskiej,jestważnągałęziąli-teraturybarokowej.Twórcyjejpodejmowalimotywvanitas,upły-wuczasu,znikomejkondycjiczłowieka,miłościdoBoga.Prekur-sorempoezjimetafizycznejwPolscebyłMikołajSęp-Szarzyński.

ROkOkONurtwsztuceuważanyzaschyłkowąfazębaroku.Totakżepew-napostawaestetyczno-kulturowa.Rokokorozwijałosięwatmos-ferzedworskiej.Zasługąrokokajestrozwójsztukiużytkowej–ły-żeczki,lusterkaifiliżankitoprawdziwecacka,zdumiewającemi-sternąformąimaestriąwykonania.

Cechy rokoka•Zerwaniezmonumentalizmem,pompą,patosem.•Swoboda,flirt,maskaradyirozrywkinałonienatury.•Delikatność,zmysłowość,smakartystyczny.

Najważniejsze pojęcia epoki

6

Epoka literacka

Barok w EuropieWiek XVII – czas głodu i wojny, zarazy, i śmierci, ale też przepychu w sztuce i rozkwitu królewskich dworów. Stulecie wielkich nazwisk w malarstwie i filozofii. We Francji absolutyzm. W Polsce apogeum sarmatyzmu.

Ppodział epoki

W Europie

początki baroku przypa-dają już na II połowę XVI wieku

W Polsce• Prebarok (wczesny ba-

rok)– przełom wieków XVI i XVII (od lat 80. XVI po 20. XVII wieku)

• Pełny barok (dojrza-ły) – od lat 30. po 70. XVII wieku (wg niektó-rych podziałów po rok 1700)

• Późny barok (schyłek) – do lat 30. XVIII wie-ku (czasy saskie)

Co się dzieje?

Polatachwzględnegospokoju,dostatku,podróżyiodkryćnastaływEuropieczasygłodu,wojeniśmier-ci.Przyczyniłysiędotegowyniszczającewojny–wiekXVIIbyłstuleciemlicznychkonfliktów.Zawoj-nąpostępujezawszegłód,śmierć,zaraza,ubóstwo.Myślludzkązdominowałniepokój,żeszukanotrwa-łejwartościwBoguireligii.

•Kontreformacja.Jesteśmyposoborzetrydenckim,naktórymKościółkatolickipodejmujesze-regdecyzjireformatorskichorazobmyśladziałanieprzeciwgroźnejdlańreformacji.Kontrrefor-macjacharakterystycznadlawiekuXVIItotakżeIndeksksiągzakazanych,prześladowaniainno-wierców,przesłuchaniaprzyużyciutorturorazstosy.

•Człowiekwydajesiębardzosłaby–wzrastazaświara,religijność,poszukiwaniebezpieczeństwaioparciawBogu.

•WEuropiespadaliczbaludzi!Liczneidługotrwałewojnyprzetrzebiłymiastaiwsie.Wciąż–choćrzadziej–powracałyzarazy:dżumaitrąd.Naskuteksrogichzimiklęskiklimatuzapanowałgłódinędza.Śmierćstałasięsprawąpowszechną.Takasytuacjawpłynęłanafilozofięiatmosferęepoki–ludziezaczęliszukaćoparciawreligii,Bogu,zpogardąodnosząsiędodóbrdocze-snych.Wanalizowanychtekstachznajdziemymotywvanitas–przemijania,kruchościżycia,dysharmonii,modnystałsiętematczasu,szatanaiśmierci.

•PotęgąimonarchiąabsolutnąstajesięFrancja.DwórKrólaSłońce(LudwikaXIV)jestwzorcemeuropejskim.WeFrancjitychczasów,wcześniejniżwEuropie,zaczynaświtaćklasycyzm–tudziałaMolier.

•WPolscerozwijasiędemokracjaszlachecka,sarmatyzm,rządząkrólowieelekcyjni.

•WiekXVIIjawisięjakowiekwojen,zarazy,powszechnejśmierci.Spowolnionyjestrozwójna-uki,spadapoziomedukacj.

•Zmniejszasiępoczuciestabilnościżycia,wzrastazaświara,religijność,poszukiwaniebezpieczeń-stwaioparciawBogu.WzrastapotęgaKościoła.

•Zarazemjesttowiekosiągnięć–czasyGalileusza,Kartezjusza,Newtona.Czasywielkichuczo-nych,filozofówiartystów.

– Galileuszzastosowałteleskopdobadańastronomicznych(1609)– Blaise Pascal zaprojektowałmaszynędoliczenia(1642)– Izaak Newtonwynalazłteleskopzwierciadlany(1668)

Bardzotrudnydojednolitychocen,jakbynierówny,niespokojny.Cóż–takibył.

Nazwa:

Barok – barocco – zna-czy: dziwny. Poławiacze pereł nazwali tak perłę wyłowioną u brzegów Portugalii. Oryginalną, inną, dziwaczną – lecz nie zwyk le wartościową. Ale terminem tym okre-ślano w ogóle zjawiska oryginalne, nietypowe, tajemnicze.

Badacze epoki użyli tego określenia do sztuki, po-tem literatury XVII wie-ku. Pasowało – ówcze-sne dzieła sztuki i litera-tury zaskakiwały i zaska-kują po dziś dzień.

Nazwa barok zaczęła się pojawiać już w XVIII wie-ku (oświeceniowi ludzie okreś lali tak dziwactwo w sztuce) – a utrwalił ją badacz literatury Jacob Burckhardt.

Barok – znaki szczególne•Poczucieniepokoju,przemijalności,kruchościistnienia–podobieładuiuporządkowania.•Wojny,zarazy,głód–porenesansowymrozwojugospodarczym.•Religijność(tematyreligijneibiblijne)orazmistycyzmwtreścidziełliteraturyisztuki.•Dysharmoniawsztuce,ekspresjawwyrażaniumyśli.•Bogactwoformydziełliteraturyisztuki(czasemsztuczność).•Dążeniedoudziwnionej,zaskakującejformywyrazu.•Ekspresja–dziełamająwyrażaćuczuciaiszokowaćodbiorcę.

7

EdusEja

Renesans Barok

•człowiekwcentrummyśli–potężnypanna-tury

•człowiekjakokruszynawkosmosie,powrótwiarywjedynąpotęgęBoga

•nauka,wykształcenie,wszechstronność •religijność,metafizyka,mistycyzm

•harmoniawfilozofiiisztuce •dysharmonia,niepokój,niepewność

•mimetycznośćsztuki(naśladownictwo) •ekspresjonizmsztuki

•humanizm,sława,pięknoświataiżyciajakomotywyliteratury

•przemijanie,szatan,śmierć,czas–motywysztukiifilozofii

•wzrosthandluirolipieniądza,bogaceniesięludzi,wzrostgospodarczy

•wojny,zarazy,głód,śmierć–spadekdemograficz-ny,zwątpieniewdoczesnewartości

Barok – a właściwie wiek XVII – obfitował w klęski – Europę dzie-siątkowały zarazy, głód i liczne wojny. Śmierć stała się sprawą po-wszechną.

Taka sytuacja wpłynę-ła na filozofię i atmosfe-rę epoki – ludzie zaczęli szukać oparcia w religii, Bogu, z pogardą odnoszą się do dóbr doczesnych.

W analizowanych tek-stach znajdziemy mo-tyw vanitas – przemija-nia, kruchości życia, dys-harmonii, modny stał się temat czasu, szatana i śmierci.

Barok a poprzednie epoki

•Barokkontynuujeśredniowiecznąpostawęreli-gijnościimistycyzmu,powielaśredniowiecznąhierarchię wartości. Podobny jest do śred-niowieczawswoimuduchowieniu,umiłowaniucudowności,tematyce–choćbyśmierciiprze-mijania.

•Baroknawiązuje teżdoantyku–np.wpo-wszechnejznajomościmitologii,łaciny(popu-larnemakaronizmy)czywideologiifrancuskie-goklasycyzmu.

•Barokkontynuujeczęśćmyśliipostulatówre-nesansu:poezja„światowychrozkoszy”doty-czyczłowiekaiziemskiegobytu,literaturare-formistniejenadal,aniektórzybadaczenazy-wająfilozofiębarokuinnymhumanizmem.

dawne ideały

• Człowiek średniowiecza niepragnąłchwałyanisplendorówtegoświata.Wystarczałamuchłod-nacelaklasztornalubzamkowemury.Gdybyłrycerzem,walczyłzawiarę,gdymnichem–od-dawałsięmodlitwieiascezie.

• Człowiek renesansuspojrzałodważniejnawszechświat.Poczułsięsilny,pragnąłbyćsławny,ceniłindywidualizm,wszechstronnąwiedzęitalent.Jegooptymizm,wiarawharmonięwszech-świataizaufaniedoBogawprawiająwpodziw.

• Człowiek barokuznówczujesięzagubiony.Optymizmispokójrenesansowystopniaływzde-rzeniu z rzeczywistością:wojnami, śmiercią, głodem, cierpieniem.Człowiekbarokuniewie-rzywięcw trwałość życia doczesnego–pozostajemuwiaraw życie po śmierci.Widzi kru-chość życia i śmiesznośćwartości, takich jak bogactwo, uroda, sława. Jest kruchą trzciną nawietrze,duszęmistyka, cierpinamyślo tajemnicykosmosu.Takimbyłbyfilozoficzny repre-zentantbaroku.Niejest,oczywiście,jedynymindywiduumepoki,bowszakniktdziśnieuwie-rzy,żesnułysięwówczaspoeuropejskichdworachsamesmutne,cierpiętniczetypyzapatrzone wnieboskłon,wzdychającenadmarnościążycia.

8

Epoka literacka

Dzieło barokowe

rozpoznasz bez trudu. Będzie pełne ozdób, bę-dzie być może zdobione przesadnie – zamiłowa-nie artysty do bogactwa ornamentów, szczegó-łów, złoceń jest aż nad-to widoczne. Mnóstwo pucołowatych amorków, postacie w ruchu – wy-rażające gestem i twarzą uczucie bólu, cierpienia czy ekstazy.

Wiersze nazwane długimi tytułami, w których po-przestawiano szyk słów. Twórczość, która zadzi-wia – bo taki jest zamiar barokowych artystów. Nazwano to bezguściem, sztucznością i zepsu-ciem smaku (badacze XI-X-wieczni). Rehabilitowa-no w naszej współcze-sności, odkrywano pięk-no i filozoficzną głębię spuścizny barokowej.

Barok – znaki szczególne

•Rreligijnośćimistycyzmwtreścidzieł.

•Niepokój iniepewność istnienia,poczucieprzemijalności,kruchościistnienia–podo-bieładuiuporządkowania.

•Wojny,zarazy,głód–porenesansowymroz-wojugospodarczym.

•Dysharmonia,ekspresjawwyrażaniumyśli.

•Dysharmoniawsztuce.Dążeniedoudziwnio-nej,zaskakującejformywyrazu.

•Bogactwoformydziełliteraturyisztuki(cza-semsztuczność).

•Religijnośćimistycyzmwtreścidziełlitera-turyisztuki.

•Ekspresja–dziełamająwyrażaćuczuciaiszokowaćodbiorcę.

•Tematyreligijne,biblijnewsztuce.

To ważne zjawiska

•kontrreformacja–odpowiedźKościołakatolickiegonarenesan-sowyruchreformacji.Sobórtrydencki(1545–1563)zaowocowałważ-nymiustawami.ZreformowanoorganizacjęKościoła–aleaktualizowa-no Indeksksiągzakazanych.Dowalkizherezjąprzygotowanojezuitów.ŚwiętaInkwizycjaznówmogłazbieraćplony,znówzapłonęłystosy.Jużwroku1600–naCampodiFiorispłonąłGiordano Bruno.

•marinizm–nurtwpoezjiwywodzącysięodGiambattistyMarina,włoskiegopoety.ToMarinozacząłtworzyćwtensposób–tak,byzaszo-kowaćodbiorcępomysłem,wymyślećniezwykłykoncept,którybędzieistotąutworu,używaćwymyślnych(czasemdziwacznych)chwytówsty-listycznych.Inaczejtentyppoezjizwiemykonceptyzmem.

•gongoryzm–hiszpańskirodzajpoezjibarokowej.Podobniekunsztow-na,zaskakującawformie,leczdodatkowoskomplikowanawtreści–trud-na,filozoficzna,wymagającaododbiorcyniemałejerudycji.

•Poezja metafizyczna – zamkniętowniej ideologię barokową,przeświadczenieoznikomościżycia,przemijaniu,śmierci.

•klasycyzm–weFrancji.DwórLudwikaXIVnieprzeniknąłnawskrośprzygnębiającą(lubmożefilozoficzną)atmosferąEuropy.Tuszybkowy-kształciłsięsposóbżyciaimyśleniazupełnieinny–zwanyklasycyzmem.Przywołanoantycznewzorce,powoływanosięnaklasyczneautorytety,aNicolasBoileaunapisałSztukępoetycką–podręcznikpoetówwkla-sycznymduchu.

•sarmatyzm–nurtcharakterystycznydlaPolski,całaformacjakulturo-wapolskiejszlachty,jejstrój,obyczaje,specyficznysposóbbyciaiprze-konanieowyjątkowościiwyższościswojejklasy,rzekomopochodzącejodstarożytnychSarmatów.

•Topos piekła, szatana, śmierci i czasu–jakopopularnychtematówliteratury.

architektura•Oryginalnykształtkonstrukcji,architektbaroko-wychcestworzyćdziełojedynewswoimrodzaju.

•Zdobionymnóstwemrzeźb,samprzypominarzeźbę.•Architekturapodporządkowanarzeźbie (pokrytyposągami,ornamentami).

•Bogatezdobnictwo.

Cechy stylu:

•Przepych,bogactwo,nadmiar.•Przerostformynadtreścią.•Ekspresjauczuć,niepokój.•Dysharmonia,asymetria.

9

EdusEja

za co zginął giordano Bruno?Głosiłnaukęonieskończonościwszechświata,podejrzewał,żeistniejejeszczewieleplanettakichjakZiemia.Śmiałspojrzećpozabramywszechświatainieznalazłtamanipiekła,anitakiegoBoga,jakie-goprzedstawialiteolodzy.Zanegowałtakżeistnieniejedynej,nieruchomejZiemiwzamkniętym,skoń-czonymświecie.Dlategozginął–oskarżonyouprawianiemagii.

Co odwołać musiał galileusz?Itenuczonyzakwestionowałkościelnąwizję„budowynieba”.Wnikliwieobserwowałnieboskłon,do-chodziłdorewolucyjnychwnioskówipragnąłwolnościwprowadzeniubadańnaukowych.Uważał,żeświatbadaćtrzebazapomocąrozumuinauki.UznawałzaKopernikiem,żetoZiemiaobracasięwokółSłońca–wytoczonomuprocesikazanoherezjeodwołać.Schodzączkatedry,zktórejswojetezyodwo-ływał,miałpowiedziećcicho:„ajednaksiękręci”.

kartezjusz – „Cogito, ergo sum” – myślę więc jestemPonieważKartezjuszprzyznałkluczowąrolęrozumowiludzkiemu.Wyszedłodzwątpienia–niewiemnic,leczpewnejestjedno:wątpię,azatemmyślę.Myślę–itodowodzimojegoistnienia,jakżadeninnypewnik.Stałosiętopunktemwyjściadownioskówdużotrudniejszych,dotyczącychBoga,czło-wieka,stosunkuduszyiciała,materiiitd.OdkryciaKartezjuszastałysięrewolucjąwfilozofii.Racjo-nalizmoświeceniowypodążyswoimwłasnymtorem–aleźródłoracjonalizmutkwiwwiekuXVII,wnauceKartezjusza.

Pascal – „Człowiek jest zaledwie kruchą trzciną”Filozofwymyśliłcośwrodzajugry,któraniezbiciewykazuje„opłacalność”wiarywBoga.Jeśliwie-rzysz–możeszzyskaćwszystko:zbawienieiżyciepośmiertne,agdybyBoganawetniebyło–nicnietracisz.Jeślizaśniewierzysz–wieleryzykujesz:jeślibowiemjest,traciszwszystko,jeśligoniema–niezyskujesznic.Byłautoremwizjiczłowiekazagubionegowkosmosie–wizjipasującejdobarokowejideologii,ukazującejsłabośćczłowieka,azarazemjegoszczególnąsytuację.ToPascalnazwałczłowie-ka„trzcinąnajwątlejsząwprzyrodzie–aletrzcinąmyślącą”.

gottfried leibniz – „Czy żyjemy na najlepszym z możliwych światów?”

Gottfried Leibnizuważał,żetak.Jegooptymistycznafilozofiagłosi,żeto,costworzyłBóg,jestjakbyoptymalnąwypadkowąwszelkichmoż-liwości.Stworzywszyrazpewnąharmonię,pew-nereguły–niemożenaruszyćich,stwarzającnastępnerzeczyizjawiska–takjakniemożesprawić, by trzy razy trzywynosiło co innegoniżdziewięć.Wśródtychuwarunkowańpowstało

dziełonajlepsze,jakiepowstaćmogło–naszświat.

john locke – tabula rasaCzyistniejejakakolwiek„wiedzawrodzona”?Nie.Rodzimysięjakoczystetablice(tabula rasa)idoświadczeniedopierojezapisuje.Do-świadczeniejestbowiemjedynymźródłemwszelkiejwiedzy–takiejestzałożenieLocka,takajesttakżeistotapostawyzwanejempiryzmem.Ztymżeempiryzmcharakterystycznybędziedlamyślioświecenia.ToLocketakżegłosiłmyśl,iżnienależysięgaćtam,gdziepozna-niejestniemożliwe,żelepiejpoznaćizbadaćdogłębnieświatzna-nynamidostępnyzmysłom. Galileusz

Filozofia barokowa

Kartezjusz

Pascal

Giordano Bruno

10

Epoka literacka

Barokowa Europa – twórcy

Włochy

Wciążcentrumkulturyeuropejskiej,źródłoemanującenowymipomysłami,wzorami,koncepcjami.Tutaj –takjakpierwszyrozkwitł,takinajwcześniejzgasłrenesans,anarodziłysięideebaroku.Najważniejsi twórcyto:

•Giambattista Marino –zawdzięczamymuterminmarinizminowatorskąpostaćpoezji(zwłasz-czamiłosnej).ToMarinozapoczątkowałpoezjękunsztowną,ustrojonąwmocśrodkówstylistycz-nych,nastawionąnazaszokowanieodbiorcy,naswoistąrozrywkęigręmiłosną.Zaszokowaćmiałprzedewszystkimpomysł:atoniecodziennezestawieniaurodyciałaibrzydotyśmierci,kontra-sty,atowymyślnepowtórzenia,niezwykłeporównaniaobrazująceogromuczuciaitp.,itd.Takitypdworskiejtwórczości,gdypoetaskupiasięnaformie,stylistyceutworuipragniezaskoczyćodbiorcępomysłemnaprzedstawienietematu–towłaśniemarinizm.Ażekluczowąrolęodgry-watupomysł(koncept),zwiesięteżtennurtwpoezjikonceptyzmem.Marinoznalazłwieluna-śladowców.WPolscesłynnymbarokowymmarinistąbyłJanAndrzejMorsztyn.

•Torquato Tasso –autorbarokowegoeposupt.Jerozolimawyzwolonawskrzeszawnowejsza-cieliteraturęrycerską.WedługTassapoezjawinnaopiewaćiutrwalaćwielkiewydarzeniahisto-rii,piszewięcpoematbohaterskipoświęconypierwszejwyprawiekrzyżowej.Jestpołowawie-kuXVI(pamiętajmy,żetoWłochy)iwbrewklasykom–wpoemacieTassagórębierzeelementliryczny,nieepicki,zwersówopowieściorycerzachemanujeatmosferaniepokoju,smutku,za-gubienia.Bohaterowiebywająbezsilniwobecniespełnionychmarzeń iwłasnychnamiętności. Tozmierzchrenesansu.

Hiszpania

WXVIw.największazpotęgeuropejskich–stądpłynąstatkinapodbójświata.Hiszpańscykonkwistado-rzywytyczająnoweszlaki,obejmująnowekolonie.Arabówniemajużnahiszpańskiejziemi.Madrytsta-jesięstolicą,HiszpaniarywalizujezinnymimocarstwamioprzywództwowEuropie.

Miguel Cervantes

Torquato Tasso

Giambattista Marino

Eskurial

11

EdusEja

John Milton

Lope de Vega

William Szekspir

Molier

Jean de La Fontaine

RenesansbyłzłotymwiekiemHiszpanii,Kościółkatolickiumocniłtamswąwładzęjaknigdzie,tymsamymzjednoczyłkraj.ZnakiemszczególnymHiszpaniiXVIIw.będziemistycyzmiżarliwośćreligijna.Turodzi sięinkwizycjaikontrreformacja.TowtedypowstałEskurial(monumentalnyzespółpałacowo-klasztor-no-biblioteczny).TowtedytworząmalarzetejrangicoElGrecoiVelázquez..

OwocemnajcenniejszymhiszpańskiejliteraturybędziepowieśćMiquelaCervantesaDon Kichot.Niestety,koniecwiekuXVIIprzyniesierównieżzmierzchpotęgitegopaństwa.

Wielcy twórcy hiszpańskiej literatury barokowej•MiguelCervantes–autorDon Kichota•LopedeVega–dramaty•CalderondelaBarca–Książęniezłomny

anglia

Angliastajesięmocarstwem,DwórkrólowejElżbietyjestnajwspa-nialszymdworemEuropy.Niematakiejdrugiejkrólowej–świet-niewykształcona,bieglewładającałaciną.Znakomitawdyploma-cjiirządzeniukrajem,wygrywawojny,knujeintrygii…opieku-jesięsztuką.Szczególniesztukąteatralną.Wjejczasachobjawisięświatumistrzdramaturgii–napewnonajwybitniejszywswo-jejepoce–William Szekspir(przypomnijmy,iżtotwórcaprze-łomuepok).

NależywspomniećJohna Miltona,którydokonaczegoś,oczymwielumarzyło–napiszechrześcijańskiepos–Raj utracony.PokrólowejElżbieciebierzewładzękrólJakub,LondynstajesięnajwiększymmiastemEuropy–choćlondyńczycybrodząwbło-cie,arynsztokiśmierdząnapotęgę.AlepierwszystałyteatrTheGlobedziaławłaśnietu.

Barok angielski to zjawisko poezji metafizycznej.

Artyścitworzylipoezjęintelektualną,bogatąwkonceptyialuzje,nadawaliutworomkunsztownąformę.Treśćtejpoezjiteżodzwierciedla„ducha”epoki–poezjaczęstokierowanadoBoga,ujmującaaczłowie-kajakogarśćprochu,nicość,marność,mdłerobactwo.Powtarzasięwniejmotywśmierci.Podobnątopi-kę(motywy)napotkamywbarokupolskim,wtwórczościchoćbyDanielaNaborowskiego.

Francja

KulturasiedemnastowiecznejFrancjiróżnisięodbarokowejEuropy.GdywAngliijeszczepoezjameta-fizyczna,Milton,awHiszpaniiCalderon,aweWłoszechMarino–weFrancjikwitniejuż…klasycyzm!

Szybkozdominowałiprzyćmiłtwórczośćbarokową,szybkoteżParyżurastadopotęgistolicyeuropejskiej,akrystalizująsiętamrządyabsolutne.WłaśnieweFrancjigłównymautorytetem,dyk-tatoremmodyiwzorówsztuki,obyczajówstajesiędwórkró-lewskiKrólaSłońce–LudwikaXIV,któryzaczynapromienio-waćnaEuropę.LudwikXIV–absolutnagwiazdaabsolutyzmuoświeconego – podporządkuje sobie dworaków, stworzy ści-słąetykietę,będzierządzićsilnąręką.Dlasztukiiartystównaszczęściebędziemiećszacunek.WParyżu,inaczejniżwbaro-kowejEuropie,zakwitnieklasycyzmfrancuski. Jego teoretykNicolasBoileau–wyłoży,jakpisaćprawidłowo,wpodręczni-kuSztukapoetycka.

Wielcy twórcy francuskiej literatury barokowej•NajzdolniejszymkomediopisarzemokażesięMolier–itejpal-mypierwszeństwanieodbierzemudługo,długonikt.•TużzanimpodążageniuszPierre Corneille i Jean Racine.•Noinajwiększytwórcabajek–Jean de La Fontaine.

12

Epoka literacka

Barokowe dzieła i bohaterowie

Co się dzieje?DonKichot–szlachciczManchy–byłmiłośnikiemksiągrycerskich.Czytałromanse,opowieściorycer-zachOkrągłegoStołu,odnadmiarulekturpomiesza-łomusięwgłowie.DonKichotwyruszawświat,bypomagaćnieszczęśliwymludziomipostrzegaprze-strzeńzupełnieinaczejniżzwykli,przeciętniśmier-telnicy.Wjegoszalonymumyślepoczciwewiatrakijawiąsięjakoolbrzymy,wieśniaczkazTobosojakoksiężniczkaDulcynea,karczmajakozamczyskoitd.,itd.Przeniósłsięmyśląwświatrycerskiipragniepodjąćwalkęzezłem.Czyistotniezłoistnieje,jakąformętoprzybiera?Dlaobronydobraiszlachetno-ścipoświęcaswojeżycie–sądzi,iżdoniegonależymisjanaprawywszelkichkrzywd.Misjaszlachetna,ależeto„walkazwiatrakami”–toDonKichotprze-gra.TowarzyszymuSanchoPansa,któregoboha-teruczyniłswoimgiermkiem.Skrajneprzeciwień-stworycerza–chytrychłop,mały,pękaty,sprytnyreprezentujejaknajbardziejrealistycznespojrzenienaświatizdroworozsądkowytrybżycia.Postacietozupełniekontrastowe,aleuzupełniająsięiwspie-rają,aPanchaulegawtokupowieściprzemianie.

„don kichot” – powieść miguela Cervantesa

sensDon Kichottopowieść:•parodiującaromanserycerskie•filozoficzna–poszukującaprawdyoświecie•psychologiczna–traktującaoszaleństwie,marzy-cielstwie,idealizmie

•zawierającamotywpodróży• podejmująca temat„próbynaprawyświata” iwtymetycznymwymiarzepesymistyczna.

Cervantesnapisałrozprawęoczłowiekuposzuku-jącymprawdziwegoobrazunaszego świata, opo-wieśćokimś,ktowidziświatinaczej–aprzeztojestsamotnyiniezrozumiany.Możnazatemtępro-blematykęrozwijać–otolerancjidlainności,oisto-cieobłąkania,otym,czyjewidzenierzeczywistościjestlepsze,aczyjegorsze,okreatywnejsileksiągitd.,itd.Imwiększemożliwościinterpretacji–tymwartościowszedzieło.

Bohater

DonKichotto:•marzyciel,idealista–wierzywmożliwośćnaprawyświataiswojąmisję

•spadkobiercaideałówśredniowiecznychrycerzy•szaleniec–obłąkaniec•zbuntowany przeciw rzeczywistości –walczyzwiatrakami

•ofiaraksiążek,którezmieniłyjegożycie.

Zamiar

Pierwszą część Don Ki-chota napisał Cervantes w więzieniu. Ukazała się w roku 1605. W Prolo-gu oznajmił, iż celem po-wieści jest zohydzenie ksiąg rycerskich. Stało się odwrotnie – na chwi-lę wskrzesił dawny świat rycerski z jego najszczyt-niejszymi ideałami, uoso-bionymi przez błędnego rycerza Don Kichota.

Miguel Cervantes

Honoré Daumier – Don Kichot

13

EdusEja

Twórca nowożytnej komedii

MolierjestnajsłynniejszymtwórcąkomediiŁączyłwnichróżnerodzajekomizmu:słowa,charakteru,sytuacji. Jednąz cechcharakterystycznychwko-mediachMolierajestindywidualizacjajęzykabo-haterów.W jegoutworachpojawiają się postaciezwspółczesnegomużyciacodziennego(lokaje,słu-żące).Mająonejednaktakwyrazisterysypsycho-logiczne, że nabierająwymiaruponadczasowego.Ciprzedstawicielepospólstwaposługująsię swo-im,potocznymjęzykiem,cobyłosprzecznezprzy-jętymikanonamipoetykiklasycznej.NiewymyślałMolierskomplikowanych,nierealnychintryg,tylkoośmieszałto,cowidziałwokółsiebie,jaksampo-wiedział:zacelpostawiłsobieściganiezapomocąuciesznychobrazówbłędówepoki.Odbiorcówczę-stozaskakiwałzakończeniemswoichsztuk,wiele-kroć nieumotywowanym rozwojem akcji.Moliermiałwielunaśladowcówikontynuatorów.DonajznakomitszychkomediiMolieranależąŚwię-toszek i Skąpiec.

Uwaga!Komedia obyczajowajesttąodmianąkomedii,któ-razaprzedmiotośmieszającegoprzedstawieniawy-biera obyczajowośćokreślonego środowiska spo-łecznego–np.szlachtylubmieszczaństwa.Świę-toszek Molierajestkomediąobyczajową–piętnujeobyczajeipostawymieszczaństwa,panującąwów-czesnejFrancjiobłudęizaślepienie.Niejesttoje-dynakomediaobyczajowategoautora:częstoude-rzawmieszczan(np.Mieszczaninszlachcicem),ata-

kujeteżstosunkipanującenadworze,krytykujedu-chowieństwo.

Wśródkomediowychchwytównaczołowysu-wasiękomizm charakterów(choćisytuacji,isło-wateżtuznajdziemy).DlategotakłatwowymienićMolierowskąparadęniezwykłychpostaci.

mOlIER

molierowscy bohaterowie

•Świętoszek – Tartuffe –uosobieniefałszuihipokryzji,człeknapozórpobożnyiprawy–wrze-czywistościchciwy intrygant.Udającświętość,niszczy iwyzyskuje ludzi,naszczęściezosta-jezdemaskowany.WsztuceMoliera–tak,aleczywzwykłymżyciuudałobysięgopokonać?

•Harpagon – to Skąpiec.Każdyznakogoś,ktojestskąpyjakHarpagon.Notujeliczbękontipro-centzkwotodłożonychnarok,nadwalata.Oddzielnieliczygroszwskarpetkach,oddzielnieobcąwalutęwpodszewcemarynarki.AletojestHarpagonwspółczesny,natomiastMolierowskimiałszkatułkęzakopanąwogrodzie,szkatułkę,którastanowiładlańtreśćistnienia.Skąpstwotegobo-haterabyłowręczobsesją,gotówdlapieniędzyuczynićwszystko,stajesięwkońcuofiarąinie-wolnikiemswojegoskąpstwa.

•Don Juan–uwodziciel,kobieciarz,flirciarz–poprostuDonJuan…Łamałkobieceserca,roz-wścieczałojców,ażgowkońculospokarał,bogoodwiedziłposągKomandora–ojcauwiedzio-nejAnny–iporwałbezbożnikadopiekła.Molierniebyłjedynym,którypodjąłtentemat,wszakDonJuantolegendarnapostaćrodemzhiszpańskichromansówidramatuTirsodeMolina.

•Mizantrop –odludek,człowiekzgryźliwyiwrogonastawionydoludzi.Alcest–wysokooce-niawłasnąuczciwość,bardzoniskonatomiastinnych,którymiszczerzepogardza.Akuratkobie-ta,którąpokochał,jestjegoprzeciwieństwem.Wesoła,towarzyska,powiedzielibyśmydziś,,roz-rywkowa”wdówkaCelimenaniechcedzielićznimsamotności.DlategoMizantropsamzdecy-dujesięnaizolację,samotnięnapustkowiuioddalenieodspołeczeństwa.Słowo„mizantrop”po-chodzizgreckiego:misánthro-pos=nienawidzącyludzi.

Molier

14

Epoka literacka

dwaj rycerze XVII wieku

autorSamMiquelCervantes to postać nietuzinkowa–wcale nie był cichympisarzem, lecz żołnierzem,walczył dzielnie przeciw innowiercom izaliczyłsporożołnierskichprzygód.Wjednejznichstraciłwładzęwręce.NazwanogowówczasJednorękimzLepanto.Późniejzostałporwanyprzezpiratów!CiuczynilizeńniewolnikawAlgierze,skąduciekałkilkakrotnieikilkakrotniezostałzłapany.Naszczę-ściewydanogowkońcuzaokup,boinaczejświatnieznałbydziśDon Kichota!DonKichottopowieść–arcydziełoXVIIw.Powieśćprzyniosłapisarzowisławęnieśmiertelnąizmieniłaobliczeliteratury.Dlaczego?Cervantesnapisałprze-cieżzwykłąparodięromansówrycerskich.

don kichot DonKichot–szlachciczManchy–byłmiłośnikiemksiągrycerskich.Czytałromanse,opowieściorycer-zachOkrągłegoStołu,odnadmiarulekturpomiesza-łomusięwgłowie.DonKichotwyruszawświat,bypomagaćnieszczęśliwymludziomipostrzegaprze-strzeńzupełnieinaczejniżzwykli,przeciętniśmier-telnicy.Wjegoszalonymumyślepoczciwewiatrakijawiąsięjakoolbrzymy,wieśniaczkazTobosojakoksiężniczkaDulcynea,karczmajakozamczyskoitd.,itd.Przeniósłsięmyśląwświatrycerskiipragniepodjąćwalkęzezłem.Czyistotniezłoistnieje,jakąformętoprzybiera?Dlaobronydobraiszlachetno-ścipoświęcaswojeżycie–sądzi,iżdoniegonależymisjanaprawywszelkichkrzywd.Misjaszlachetna,ależeto„walkazwiatrakami”–toDonKichotprze-gra.TowarzyszymuSanchoPansa,któregoboha-teruczyniłswoimgiermkiem.Skrajneprzeciwień-stworycerza–chytrychłop,mały,pękaty,sprytnyreprezentujejaknajbardziejrealistycznespojrzenienaświatizdroworozsądkowytrybżycia.Postacietozupełniekontrastowe,aleuzupełniająsięiwspie-rają,aPanchaulegawtokupowieściprzemianie.

kim jest don kichot?ToCervanteschciałgowyśmiać.Alestworzyłboha-tera–legendę.DonKichotwkulturzeEuropywca-leniejestśmiesznymgłupcem.Patronujewszyst-kim idealistom, zapaleńcom, pragnącym zbawićświatodzła.•WizjaDonKichota:rycerze,olbrzymi,zktórymiusiłowałwalczyć–okazalisięsymbolamitego,corzeczywiścieistnieje–złanaświecie.

•BezradnośćDonKichotawobecnich tobezrad-nośćludziwciągłejwalcezezłem.

•Wiecznaaktywnośćbohatera–tozkoleiheroizm,symbolgodnościczłowiekanieustającegowwalcezezłem,choćniemawiększychszansnawygraną.

Cervantesmyślałmoże,żepopatrzymynaprzygo-dysmutnegorycerzaoczamirealistySanchoPan-sy,alepomyliłsię.ŚwiatutożsamiłsięzDonKi-chotem–bo„gdybyniebyłopośródnasDonKi-chotów,światbysięzawalił”.

sensDon Kichottopowieść:

•parodiującaromanserycerskie•filozoficzna–poszukującaprawdyoświecie•psychologiczna–traktującaoszaleństwie,marzy-cielstwie,idealizmie

•zawierającamotywpodróży• podejmująca temat„próbynaprawyświata” iwtymetycznymwymiarzepesymistyczna.

Cervantesnapisałrozprawęoczłowiekuposzuku-jącymprawdziwegoobrazunaszego świata, opo-wieśćokimś,ktowidziświatinaczej–aprzeztojestsamotnyiniezrozumiany.Możnazatemtępro-blematykęrozwijać–otolerancjidlainności,oisto-cieobłąkania,otym,czyjewidzenierzeczywistościjestlepsze,aczyjegorsze,okreatywnejsileksiągitd.,itd.Imwiększemożliwościinterpretacji–tymwartościowszedzieło.

Bohater

DonKichotto:

•marzyciel,idealista–wierzywmożliwośćnapra-wyświataiswojąmisję

•spadkobiercaideałówśredniowiecznychrycerzy•szaleniec–obłąkaniec•zbuntowany przeciw rzeczywistości –walczyzwiatrakami

•ofiaraksiążek,którezmieniłyjegożycie.

Dwa spojrzenia na świat

• Zważcie jegomość – odparł Sancho Pan-sa – że to, co tam się ukazuje, to nie żadne olbrzymy, ino wiatra-ki, a to, co się wydaje ramionami, to i skrzy-dła, które obracane wiatrem, poruszają ka-mień młyński.

• Zaraz widać – odrzekł Don Kichot – że nie je-steś tego rodzaju przy-gód zwyczajny. To są olbrzymy. Jeśli się lę-kasz, precz stąd i klep pacierze, w czasie gdy ja wdam się z nimi w zaciekłą i nierówną walkę.

Potomność pokochała Don Kichota.

don kichot z la manchy

Miquel Cervantes

15

EdusEja

Hamlet szekspira

Książę duński – to też postać – legenda, jednaznajważniejszychwkulturzeZachodu.TragediaHamletnależydonajbardziejtajemniczychutwo-rówSzekspira.

KsiążęHamletdowiadujesię,żejegoojcazamor-dowano – królobójcą jest stryjKlaudiusz, którywziąłponimtroniżonę,czylipoślubiłmatkęHam-leta.InformujegootymosobiściesamDuchza-bitegoojca!Tokiemnormalnegorozwojuwypad-kówHamletpowinienpomścićśmierćojca.Zabierasiędotego,ale…niedziałazbytaktywnieanisku-tecznie.Najpierwprowadziswojeśledztwo,zasta-wiapułapkę–słynnascenateatruwteatrze,kiedytoprzekupionatrupaaktorskaodtwarzazbrodnięnaoczachdworu,czegoKlaudiuszniewytrzymu-jeiwychodzi.Hamletpodsłuchuje,udajeobłąka-nego,porzucaOfelię–inadewszystkowahasię,rozważa,rozmyśla–czegodowodemjestsłynnymonolog„Byćalboniebyć…”.

•Hamletjestczłowiekiemrenesansu–przecieżstu-diujewWittenberdze,znaEuropę,nowefilozofie.

•Ale jegorozmyślaniakrążąwobec tematówzgołabarokowych–zczaszkąYorickawręku,wmono-logu,wrozmowiezgrabarzamirozważasprawyży-ciaiśmierci.Pytaoprzemijalność,senstakkruche-gożycia.Rozmyślapośródgrobów,gadazczaszka-mi–niemówiącospotkaniuzduchem…Toraczejprzydarzasięmistykom.

•Toczłowiekbardzowrażliwy,filozof. Język, sło-waprzykuwająjegouwagę.„Słowa,słowa,słowa”–poddajerefleksjiwartośćtego,comówiludzkość.Ostatniejegozdanieto„Resztajestmilczeniem”.

•Hamletniemożepogodzićsięzezłemnaświecie–mówi:„Światwyszedłzorbit–imnieżtolossrogikażeprostowaćjegobłędnedrogi…”. CzyniejestpotroszeDonKichotem?

•Hamletjestbardzokrytyczny–potępimatkę,odrzu-ciOfelię,światnazwiewięzienieminieplewionymogrodem.Jestsam.Iwydajesię,żechcebyćsam.Poprostu–wobecnajbliższychjestnieczułyjakgłazalbowogóleichniekocha.

•Toczłowiekwsytuacjitragicznej–jegosystemwar-tościpopychagodoaktuzemsty–jegonaturawzbra-niasięprzeddziałaniem.

•Toczłowiekuprogusamobójstwa–aleniezdecy-dujesięnanie.

•Hamletjestprzebiegły–potrafiuknućintrygęzte-atrem,przewidziećpodstępKlaudiusza,zabićPolo-niuszaukrytegozakotarą.

•„HamletjestwpewnymsensieKażdym(…).Każdestuleciewidziałoswójobrazwpostacibohateratejsztuki”–tosłowaAllardyce’aNicolla.Czyżbyzatemniewielkiindywidualista,aeveryman?Ktoś,ktood-zwierciedlalękiiniechęćprzeddziałaniemkażdegoczłowieka?Lękprzedśmiercią,zabójstwem,wzię-ciemnasiebieodpowiedzialności?

•PoHamleciewładzęobejmieFortynbras.Żołnierz,człowiekkonkretny.HerbertwsłynnymwierszuprzypisujeFortynbrasowitakiesłowa:

Resztaniejestmilczeniemalenależydomnie(…)Aninamwitaćsięaniżegnaćżyjemynaarchi-pelagachAtawodatesłowacóżmogącóżmogąksiążę

książę duński, Hamlet

Autor

William Szekspir z pew-nością miał genialny umysł i wspaniałą wy-obraźnię.

Potrafił tworzyć typy śmieszne i tragiczne, potrafił tworzyć pod za-mówienie i gust publiki (zwłaszcza królowej Elż-biety), potrafił tworzyć teksty liryczne i monolo-gi, wkładał w nie zaska-kujące prawdy o psychi-ce człowieka. Udowod-nił – że człowiek wie-ku XVII i XXI to ten sam człowiek.

Jak na poetę i drama-turga był Szekspir zdu-miewająco operatyw-ny – zgromadził fortunę, zaznał sławy…

Pochodził z głuchej pro-wincji – miasteczka Stratford – w którym krzyżowały się uliczki: Świńska, Owcza, Bycza i Kościelna, nie było ono wielkim ośrodkiem kul-tury. Ale za to obok rósł Las Ardeński…

Najprawdopodobniej z te-atrem zetknął się Szek-spir przez przypadek – musiał opuścić Strat-ford, bo złapano go na kłusownictwie. Dołączył się do trupy aktorskiej i podążył w kierunku Lon-dynu. Całe szczęcie. Bo inaczej nie narodziłby się Hamlet!

16

Praca domowa

Odpowiedz na pytania

Baroktonazwaoszczególnymrodowodzie,pochodzibowiemodnazwyklejnotu–perłyogromnierzadkiejjakości,odziwnych,oryginalnychkształtach,perły,którąwportugalskimjęzykuna-zwanobarocco(dziwny).

Epoka nazwana imieniemklejnotu trwaławEuropie od koń-caXVIw.–przezcaływiekXVIIdopoczątkówwiekuXVIII.Oczywiściekształtowałosiętorozmaiciewróżnychpaństwach.PolskanaprzykładjakzwyklespóźnionawobecZachodu,prze-żywałabarokwnastępującychfazach:

•koniec lat 80. XVI w. – lata 20. XVII w. – prebarok (faza wstępna),

•lata 30. XVII w. – rok 1700 – rozkwit baroku, •lata 1700 – 1730 – schyłek epoki – czasy saskie.

Jakwidać,wbarokumieścisięcaływiekXVII,aniebyłytocza-syspokojne,leczlatawojenpolitycznychireligijnych.WPol-scesątoipowstanieChmielnickiego,ipotopszwedzki,iwoj-nazTurcją.CzasykrólaJanaKazimierzabyłyogromnieniespo-kojne,zkoleiczasysaskie(AugustIIMocny)toepokakryzysu.

•Byłotowięcstuleciepełnedramatówinapięć,pełneśmierci,pożarówigrozy.

•Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęliwobecwewnętrznegodramatu:jakąpostawęzająćwobecświata,któ-ryjesttakzmienny,kiedyżycietrwatakkrótko?Czyzgodzićsięzjegoulotnością?Czymożeszukaćtego,cotrwałe,czegoczasnienarusza?Iotobohaternowejepokitoczłowiekposta-wionywobecprzemijalności,poszukującywartości trwałychipewnych,dlategozwróconydoreligii,dlategobliskiideałomwiekówśrednich.Zmianaświatopogląduznalazłaswojeodbi-ciewwymowiesztukiiliteratury.

•Renesanswierzyłwpotęgęczłowiekaistawiałgowcentrumswoichzainteresowań–barokujrzał„kruchątrzcinę”wysta-wionąnawichurylosu.

•Renesanswołałoharmonięispokój–barokukazywałdyshar-monięiniepokój.

•Renesansnaśladowałpięknonatury–barokpragniewyrażaćuczucia.

•Innesąteżwartości,nadktórymisięzastanawia:jużniesława,urokiżycia,życiegodne i spokojne,ale–przemijanie,czas,śmierć,szatan,znikomośćludzkiejegzystencji.

Zgołaodmiennyniżichrenesansowipoprzednicy.„Naśladowaćioddawaćharmonięnatury”–tojużnieto.Twórcybarokowi twierdzą,żesztuka(w tymliteratura)musi:„zaskakiwać,wywoływać zdumienie odbiorcy,wstrząsać jegouczuciami”–słowemspowodowaćszok.

Dlategoartystabarokowywciąższukanowegopomysłu,uży-wacorazbardziejwyrafinowanychśrodków,stądbierzesięcałyprądpoetyckizwanymarinizmem(konceptyzmem),któryjestwielkąpogoniązawyszukanympomysłem,konceptemiozdo-bą.Istądefekt:iartyzm,isztuczność!

Omów genezę nazwy, daty graniczne i charakter epoki baroku.

jaki cel przypisywali sztuce twórcy barokowi?

Oto odmienność charakteru obu epok:

barok

•kryzyswgospodarce–tzw.małaepokalo-dowcowa,wojny,zarazy,głódinędza

•poczuciekruchościistnienia•mistycyzm–religia–cierpienie•szatan,czas,śmierć,przemijanie•wyrażanieuczućwsztuce(ekspresjonizm)•malarskość•jedność•niejasność•dysharmonia–asymetria•człowiek–kruchatrzcina•nawrótteocentryzmu

renesans

•prosperitawgospodarce,wzrostzamożno-ści,handlu,rolipieniądza

•radośćżyciadoczesnego•sława–wiedza–spokój•humanizm,pięknoświata•naśladownictwoświatawsztuce(mimesis)•linearność•formazamknięta•jasność•symetria•człowiekwcentrum•humanizm

17

EdusEja

Okresbarokudoczekał się tej etykietki przez to, że twórcytych czasów skupili się na poszukiwaniu nowych środkówwyrazu,nowychform,dziękiktórymmożnadobrzewyrazićżyciewewnętrzne człowieka, jego lęki, cierpienia, niepew-ność,rozdwojenie.•Barokowemalowidłoprzedstawiająceśw.SebastianaElGre-coma rysy twarzywykrzywione bólem, cała jego postaćujawniamęczeńskieskurcze,aniepięknociałaludzkiego.

•Barokowaarchitekturajestbogata,bardzorozbudowana,peł-naozdóbizłoceń.

•Poezjadworskazaskakujenagromadzeniemśrodkówsty-listycznych,„powykręcanymi”zdaniami,pomysłami,zdu-miewającymiporównaniami.

Rzeczywiście–sztukatejepokima„rosłą”,bogatąinowąfor-mę.Leczczyprzerastaonatreść?Trzebaprzyznać,żetakieokreśleniejestkąśliweioceniadorobekbarokunegatywnie.Aprzecieżniemożnapowiedzieć,żejestonpustyibłahytre-ściowo,zeswoimładunkiemmyślifilozoficznej,zmetafizyką,zciągłympytaniemopozycjęistotyludzkiejwobec„nietrwa-łościświatatego”irzeczyostatecznych.CzytającNaborow-skiego,Potockiego,MyśliBlaise’aPascalaczyBaruchaSpi-nozy,trudnoposądzićtętwórczośćobraktreści,dlategona-leżyoklepaneiniecozużytehasłozastąpićinnym:barokto:nowa,bogatatreśćwnowej,przebogatejformie.

Marinizmjestkierunkiemwpoezjibarokowejzapo-czątkowanymiutworzonymprzezwłoskiegopoetęGiambattistę Marina,iodjegonazwiskapochodzinazwa.Inaczejmówimyteżkonceptyzm,bogłów-nezałożenietejpoezjibrzmi:zaszokowaćodbiorcęnowymkonceptem(pomysłem).•Wzakresieformypoecimariniściużywalidużo

rozmaitychchwytówpoetyckich:anafor,antytez,paradoksów,inwersji,gdyżchcielizaprezentowaćsięjakomistrzowiesztukipoetyckiej.

•Wzakresietreściczęstopodejmowali„dworskie”tematy–np.miłość.

ManieratwórczaMarinaznalazławielunaśladow-ców,wPolscenp.JanaAndrzejaMorsztyna.

jak rozumiesz hasło, którym często określa się barok: „przerost formy nad treścią”?

Co to jest „marinizm”? Objaśnij pochodzenie nazwy.

MichałAnioł–DawidRenesansowyspokój.

BerniniApolloiDafneBarokowaekspresja.

Giambattista Marino

Molier

Molier–toartystycznypseudonimnajważniejsze-gokomediopisarzafrancuskiegoIIpołowyXVIIw.–twórcyobyczajowejklasycznejkomediifran-cuskiej.Byłczłowiekiemowielkiejsileoddzia-ływania:potrafił„zabijać śmiechembrzmiącymzesceny”.Występowałprzeciwkoobłudzieinik-czemności,wyszydzałgłupotęizaślepienie.ŻycieMolierabyłoniełatweiobfitującewróżnewyda-rzenia.Kilkanaścielatwłóczyłsięztrupąaktorskąpoprowincjach,popowrociedoParyżazałożyłtuteatr(KomediaFrancuska,podziśdzieńpierwszascenaParyża).Oskarżonybyłnierazoniemoral-ność,skandalizującemałżeństwozmłodąArman-dąBejart–niebyłoudane.Bywało,żezopresjiratowałMoliera sam król LudwikXIV. Słynne

utworykomediopisarzato:Pociesznewykwintni-sie,Szkołażon,Świętoszek,MizantropczySkąpiec.Sątokomediedziśjeszczecieszącesiępopularno-ściąigranewteatrach.ŚmierćMolierabyłasymbo-liczna–umarłbowiemprawienascenie–podczasprzedstawieniapt.Chory z urojeniazasłabłizmarłniedługopotym,jakwyniesionogozakulisy.Cha-rakterystyczne dla twórczościMoliera jest to, żetematy(anadewszystkobohaterówsztuk)czerpałzżycia,zewspółczesności.Byłbystrymobserwa-torem, podpatrywał świat, dzięki temuuzyskiwałświetneefektykomiczne.Satyra–czylirzeczywi-stośćwkrzywymzwierciadle–stałasięistotąjegosztuk.AżeżyłwczasachznamienitegoKrólaSłoń-ce,epokadostarczyłamuarcyciekawegomateriału.

scharakteryzuj osobowość i twórczość moliera.

18

Praca domowa

kto pisał komedie przed molierem? KomediajakogatunekliterackiwywodzisięzestarożytnejGre-cji,nazwatapochodzioddwóchsłów:komos–radosnypochódi ode – pieśń. Pierwowzoremkomedii były radosne pochody ześpiewemswawolnychisatyrycznychpioseneknacześćbogawinaiurodzajuDionizosa.Najbardziejznanychstarożytnychko-mediopisarzybyłotrzech.

•ZGrecjipochodziłArystofanes–twórcakomediiocha-rakterzesatyrycznym,politycznymorazobyczajowym.Zjegoutworównależywymienić:Chmury,Ptaki,Żaby.

•WRzymiemieszkałPlaut – twórca komedii pomy-łek i fars,a takżeTerencjusz,komediopisarz,któregowszystkiesześćkomediizachowałosiędodziś.

•Wczasach odrodzenia komedie pisałWilliamSzek-spir–stosowałonwswoichutworachtradycyjnerodza-jekomizmu:komizmcharakterów,komizmsytuacjiiko-mizmsłowny.

TwórcakomediinowożytnejJeanBaptistePoquelin,czyliMolier,byłpisarzemdramaturgiem,aktorem,dyrektoremteatru,nadwor-nymkomediantemkrólaFrancjiLudwikaXIV.Miałwłasnyze-spółteatralny,takzwanyZnakomityTeatr,który,niestety,zban-krutował.Wrazzeswojątrupąprzezdwanaścielatdziałałnapro-wincji,anastępnieosiadłwParyżu,gdzieprowadziłażdośmier-citeatr.Opiekąotaczałgokról,cowielokrotnieuchroniłoMolie-raodnieprzyjemności.

Co nowego, odkrywczego wprowadził Molier do swojej twór-czości, że możemy go nazwać – twórcą nowożytnej komedii?

•Przedewszystkimswobodnietraktowałregułypoetyckie,do-stosowującjedopotrzebswoichutworów.Łączyłwnichróż-nerodzajekomizmu:intrygi,charakteru,sytuacji.

•JednązcechcharakterystycznychwkomediachMolierajestin-dywidualizacjajęzykabohaterów.

•Wjegoutworachpojawiająsiępostaciezwspółczesnegomuży-ciacodziennego(lokaje,służące).Mająonejednaktakwyrazisterysypsychologiczne,żenabierająwymiaruponadczasowego.

•Ci przedstawicielepospólstwaposługują się swoim,potocz-nymjęzykiem,cobyłosprzecznezprzyjętymikanonamipo-etykiklasycznej.

•NiewymyślałMolierskomplikowanych,nierealnychintryg,tyl-koośmieszałto,cowidziałwokółsiebie,jaksampowiedział:zacelpostawiłsobie„ściganiezapomocąuciesznychobrazówbłędówepoki”.

•Odbiorcówczęstozaskakiwałzakończeniemswoichsztuk,wie-lekroćnieumotywowanymrozwojemakcji.Moliermiałwielunaśladowcówikontynuatorów.

przykładY:

DonajznakomitszychkomediiMolieranależą:Świętoszek i Skąpiec.

•BohaterkomediiŚwiętoszek,czyliTartuffe,stałsięsymbolemów-czesnychstosunkówspołecznych–świętoszkowatejobłudy.UtwórbyłatakiemnaKościółireligiętraktowanąjakonarzędziewładzy.ArcybiskupParyżanietylkozabroniłwystawianiasztuki,alenawetjejczytania.Moliermusiałwprowadzićdoutworuzmiany,któreniewyszłyutworowinadobre–naruszyłyproporcje,spowodo-wałybłędykompozycyjne,zachwiałyzasadęprawdopodobień-stwa.Pomimointerwencjicenzurydziełotojestjednymzarcy-dziełobyczajowejkomediicharakterów.Autorzawarłwkome-diitreśćiakcjęzgruntutragiczną,jednakzłagodziłjejtragizmwtakisamsposób,jakzłagodziłbudzącewnasodrazępostawyniektórychbohaterów–poprzezironię,anawetzabarwieniefar-sowezneutralizowałelementyponuregodramatu.

•Ze starożytności, a konkretnie z komedii Plauta (o czymświadczyimięgłównegobohatera–greckieokreślenieskne-ry,chciwca,skąpca)zaczerpnąłMoliertematnastępnejswojejkomediiSkąpca.OpowiadająclosySkąpca–Harpagona,przed-stawiłMolierstudiumludzkichnamiętności.Wkomediipoznaje-mydwaobliczaHarpagona,jednoodrażające–niehonorowy,bez-względnylichwiarzioszust,twardy,egoistyczny,samolubnyoj-ciec,idrugie–komiczne:obliczemaniaka,zdziecinniałegostarca.Utwórtenośmieszarównieżstosunkispołecznepanującewów-czesnejFrancji,atakżementalnośćizwyczajeówczesnychlu-dzi(zawieraniemałżeństwdlapieniędzy,groźbazamknięcianieposłusznejcórkiwklasztorze).

dokonania moliera w dziedzinie teatru i komedii nowożytnej.

don kichot

Błędnyrycerzposzukującysmokówizłychczarowników,nie-poprawnymarzycielpragnącywalczyćzezłemcałegoświata.Mimowieluprzeciwnościmaonjednakochotędowalki–będziestawałwszrankinawetzwiatrakamiczystadembaranów.Niemożeusiedziećspokojnienaswejzagrodzie,tylkoruszawświat,żebyszukaćprzygody,przeciwników,którychmógłbywyzwaćnapojedyneki…kobiety,którąmógłbywielbić.Wierzy,żezłomożnaprzezwyciężyć,wyplenićjakchwasty.Aleniepotrafiza-uważyć,żemimojegostarańzławcalenieubywa.Dlaosóbpa-trzącychnaświatrealistycznie–DonKichottopostaćśmieszna,możenawetinfantylna,niespełnarozumu,boprzecieżwiadomo,żezławyplenićsięnieda,żewświecierządziprawosilniejszego.

Postawa Hamleta

Tohonorowy,aleniezdolnydoczynumłodzieniec.Jestświado-myzławświecie,alecechujegobezradnośćisłabość.Obydwiepostaciesąbardzowrażliwe,możenawetprzewrażliwione.Oby-dwajsąidealistami,choćHamletwydajesięmożewiększymre-alistą,jeślichodziosamąocenęwszechobecnegozła.WtargediiSzekspirajestwina(zamordowaniekróla),powinnabyćkara.Znamyzbrodniarza(bratkróla,Klaudiusz),powinienujawnićsięteżmściciel.Zgodniezwolązmarłego,którypoka-zujesięwzamkujakoduch,wrolęmścicielamawcielićsięjegosyn–królewiczHamlet.Niestety,Hamletniemawsobiedośćsiły,abyukaraćzbrodniarza.Choćduchojcawyraźniewskazałmordercę,apospektakluZabójstwoGonzaginiemajużżadnych

donkiszoteria i hamletyzm. Objaśnij postawy, odwołując się do pierwowzorów literackich. która z nich lepiej wyraża Ciebie?

19

EdusEja

Baroknieustępujerenesansowi,jeślichodziodokonaniawsztu-kachplastycznych,owielkienazwiska,nowatorskieosiągnięciaidzieławartedziśfortunę.

Zogólnychprzemianicechwartozapamiętać:

• Renesansowąpłaskość,jasność,zamkniętąformęzastąpiłygłę-bia,światłocień,formaotwarta.

• Spokójprzedstawieniazastępujedynamika.

• Wmiejscesymetrii,harmonii,odwzorowaniawkraczajądys-harmonia,głębia,ekspresjauczucia(intelektzastępująuczucia).

• Dotąddbanoomaestrięrysunku–terazmalarzeoperująświa-tłem,barwą,perspektywą(kontrastemświatłaicienia).

• Tematykareligijna,takżemitologiczna,rozwójportretu.• Ruch,dynamika, eksponowanieuczuciawprzedstawieniachpostaciwrzeźbie.

Wznoszonoświątynieipałaceświeckie–bogatozdobione,mo-numentalne, dynamiczne.Dwanajważniejsze nazwiska archi-tektówtejepoki,toBorrominiiBernini–reprezentanciWłoch.Budowlębarokowąłatworozpoznać–renesansowąharmonię,prostotęzastąpią teraz licznezdobienia,kontrasty,zestawieniabrył,nagromadzeniekopuł,złocenia.Wewnętrzachkościołówbogatozdobione(czasemkapiąceodzłoceń)ołtarze,masamalo-wideł(takżenasufitach),awpałacach–luster.Architekturaściśle

wiążesięzrzeźbą,wykorzystujeefektymalarskieorazgręświateł.Opróczwielkichbudowlikościelnychlubmagnackichwzno-

szonodworkiszlacheckie–cechaarchitekturytypowejdlaPol-ski.Powstawałyteżogrody,któresamewsobiebyłydziełamisztuki.Pierwszym,wzorcowymbudynkiembarokowymbyłko-ściółIlGesùwRzymie.WPolsceprzykładamiarchitekturyba-rokusąWilanów,PałacBranickichwBiałymstoku,kościółśw.AnnywKrakowie,kościółPiotraiPawławKrakowie.

Co wiesz o cechach sztuki barokowej?

Co działo się w barokowej architekturze?

Jesttoostatnia,późnafazabaroku–określasiętakstylwsztukachplastycznych,wliteraturze,architek-turze,dekoracjiwnętrz,anawetjesttomoda,którawkradłasiędostylużyciaówczesnych(już20.lataXVIIIw.)Europejczyków.Nazwarokokopochodziodrocaille–ozdobnej,oryginalnejmuszli.•Charakteryzowałosięrokoko(podobniejakowamusz-la)lekkością,falistąlinią,płynnościąform,upodo-baniemdoegzotycznych,np.chińskichmotywów.

•Wliteraturzestyl tenobjawiłsięwsympatiidoformulotnych,uderzającychpointą,„lekkich”–jaknp.anakreontyk.

•Zanajważniejsząwartość sztuki twórcy rokokouznawalipiękno.

Rzecządyskusyjnąjestto,czyrokokouznaćzaostatniąfazębaroku,pierwsząoświeceniaczyteżzasamodziel-nystyl.Faktempozostaje,żełączysięzosobąLudwi-kaXV,iżejegorozkwitprzypadanalata1720-1780.

Czym było rokoko?

wątpliwościcodowinyKlaudiusza,Hamletwciążsięwaha.Wy-głaszaswójsławetnymonolog:Byćalboniebyć…iczekaniewia-domonaco.Chcezałatwićsprawęhonorowo–maokazjęzabićKlaudiusza,alerezygnujezzemstynawidokstryjapogrążonegowmodlitwie.TymczasemKlaudiuszniewahasięprzedzgładze-niembratanka–nietraciczasu,bysprytnieuknućintrygę,dzię-kiktórejHamletzostałbyzabity.Nieudałosięwysłaćgonapew-nąśmierćdoAnglii,aleudasięwmieszaćpomiędzyspórbratan-kazbratemOfelii.HamletginiewpojedynkuodzatrutejprzezKlaudiuszabroni.JeszczerazuzyskałdowódpotwierdzającywinęKlaudiusza.Itymrazemdokonujezemsty–przebijastryjaflo-retemizmuszagodowypiciaresztektrucizny,odktórejchwilęwcześniejzmarłateżkrólowa.Czymożnabyłouniknąćtyluzbrod-niinieszczęść.Tak,gdybyHamletdziałałszybko,gdybyniewa-hałsię–byćczyniebyć,zabićczyniezabić.Aletakiezachowa-

nieniebyłobyhonorowedlahumanistyiidealistyHamleta,którystałsięsymbolembohateraniezdolnegododziałania,trawionegowątpliwościaminaturymoralnej.Hamletbędziemiałswychlite-rackichpotomków,równieżwnaszejliteraturze–podobnewa-haniatowarzyszyćbędąbohateromromantycznym:Konradowi AdamaMickiewiczaiKordianowiJuliuszaSłowackiego.

którą postawę wybrać? Wydaje się, że postawaDonKichotawymagawięcej odwagi.Niełatwowalczyćprzezcałeżyciezezłemibyćtraktowanymprzezotoczeniejakgłuptas,wyrzutek,odmieniec,któryporywasięzmotykąnasłońce,zkopiąnawiatraki,zestanowczymNIEwobecnarkotykowychdealerów.Łatwiej–jakHamlet–złożyćręcei…„usnąć–inicpozatym”.

20

Lektura

„Don Kichot z La Manczy”Miguel de Cervantes Saavedra

lEkTURa W EPOCE

Stop! To już barok! XVII wiek.PrzełomwiekówXVIiXVIIbyłdlaEuropyokre-semnaprawdęobfitującymwgenialnedokonania.PrzecieżwtymsamymczasiedziałałwAngliiSzek-spir–gdybywówczasprzyznawanoliterackąNagro-dęNobla,komisjamiałabytwardyorzechdozgry-zienia.Cociekawe–CervantesiSzekspirumarliwtymsamymroku–1616.

BarokwEuropietoczaswojen,śmierci,szalejącychepidemii.Wefekciedałoto:•Powrótdomistycyzmu,religijności,uznaniawyż-szościwiaryiBoganadżyciemdoczesnym.•Obsesyjnepowrotydotematuprzemijania(mo-

tyw vanitas)•Modęnatematśmierci,czasu,Bogaiszatana.•Atmosferę niepokoju, dysharmonii, asymetriiwsztuce.•Poszukiwanienowychformwyrazuwpoezji.•Niezwyklebogatezdobnictwo,nadmiarozdób,roz-budowanąformęwsztukachplastycznych.

BaROk

•BarokwEuropietoczasdziałaniawielkichumysłówwdziedziniefilozofii,sztuki,lite-ratury.Dofilozofówwielkiegoformatuna-leżą:Kartezjusz,Pascal,Spinoza,Locke.

•Doartystówpędzla:Rubens,Rembrandt,Velasquez.

•Domistrzów literatury: Lope deVega.Szekspir,MolieriwłaśnieCervantes.

•BarokwHiszpanii–zwłaszczapoczątekXVIIwiekutojeszczeczasyświetnościipotęgitegopaństwa,któremuwielkizyskiprzyniosłyodkryciageograficzne. Jest toteż kraj bardzo religijny, katolicki, z po-wodzeniemdziałatuŚwiętaInkwizycjairuchkontrreformacji.

•BarokwPolscetorozkwitsarmatyzmu–Rzeczypospolita jestwówczas znanym isilnympaństwem.ToczasyopisanepóźniejwTrylogiiHenrykaSienkiewicza–stuleciewojen,rozrostuprzywilejówszlacheckich,handluzEuropą,powiązańzeuropejskimidworami.KlęskaiwojnyXVIIwiekudo-pieronadchodzą.

Tytuł

Don Kichot – Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy – tak to dokładnie brz-mi.TymczasemnajczęściejspotkaciesięztytułemDon Kichot.Nicdziwnego–skrótoddajeistotędzieła–toDonKichotjesttunajważniejszy.Mancha torejonwHiszpa-nii,dokładnieKastylii,tuDonKichotmiałswoją posiadłość, stąd wyruszał na swojewyprawy,tupowracał.

autor

Miguel de Cervantes Saavedra – bar-wnapostaćhiszpańskiej kultury: nie tylkopisarz, ale żołnierz, pirat, więzień... Por-wany przez piratówomal nie stracił zycia– z niewoliwykupiła gomatka.WięzionyzaswojesprawkiwwiezieniuzacząłpisaćDon Kichota.Powieśćprzyniosłamusławęza życia, nieśmiertelność i stałe miejscewśródmistrzóweuropejskiej literatury,aleniedałamumajątku.

geneza

Legendagłosi,żeCervanteswymyśliłDonKichotawwięzieniu.Stwarzająctępostać,chciał sparodiować rycerskie romanse,pokazaćszkodliwośćksiągnaprzykładziezwariowanegoszlachcica.Tymczasembo-hater przerósł swojego twórcę – stał sięsymbolemidealistycznejwalkizezłem...

gatunek

Don Kichotjestpierwsząnowoczesnąpowie-ścią hiszpańską,ma cechy romansu rycer-skiego,powieściprzygodowej,nawetepo-su.Jestwielowątkowymdziełem,opierasięotzw.motywdrogi–żeosiąakcjijestpodróżbohaterówiprzygody,któreichspotykają.Charakterystycznymipowielanympóźniejchwytemfabularnymjestzestawieniedwóchkontrastowychpostacijakotowarzyszypo-droży–tuDonKichotaiSanchoPansy.

Don Kichot a barok

XVII wiek lubi wracać do czasów średniowiecza, jego mroków, religijności, duchowości. Rycerstwo i błędny rycerz jakby żyw-cem przeniesiony z wie-ków średnich to temat główny powieści Cerven-tesa. Don Kichot zyskał w swoich czasach wiel-ką popularność – głównie dlatego, że pokazał świat wyobraźni, przekształcał rzeczywistość a barok nie był epoką walczącą o re-alizm w sztuce, w cenie była raczej wizyjność. O tyle Don Kichot w epokę się wpisuje. Natomiast jest też dzie-łem głęboko humanistycz-nym – to człowiek i jego obsesyjna próba walki ze złem świata, idealistycz-na wiara w możliwość zwycięstwa dobra nad złem jest tutaj tematem głównym i o tyle Don Ki-chot wciąż jest renesan-sowy.

21

EdusEja

1. Co tak niezwykłego stworzył Cervantes w swojej powieści, że wszyscy ją cenią i uważają za arcydzieło?PrzygodyDonKichotauświadomiłyczytelnikom,żeświatniejesttakijednoznaczny–wtymsamymprzedmiociejedenwi-dzistarygarnek,adrugirycerskihełm.Jesttorzeczwyobraź-ni,umiejętnościspojrzenia.Nigdzieniejestpowiedziane,żetorealiścimająrację.Marzenieiidealizmstwarzainneobra-zy–oneteżmająprawoistnieniawsztuce,literaturze,wży-ciu.To–zresztąniechcący–udałosiępokazaćCervantesowi.PostaćdonKichotawzrusza,budziuśmiech,aleiszacunek.Realista, który nie podejmiewalki z wiatrakami, bowidzi,że towiatrak,niedorasta rycerzowidopiętzcałymswoimrozsądkiem.DonKichotmaodwagęmarzyć.CervanteswyśmiałdonKichota,stawiającgonaprzeciwwia-traków.Nikt jednakniepodjął tegośmiechu,bomy,czytel-nicy, nagle zrozumieliśmy, jakiewiatraki stoją namnadro-dzeijakmałomamysił,byjepokonać.ADonKichotwimie-niunaswszystkichdzielniepróbuje...Chwałamuzato–jegoczynjestheroiczny.

2. Kim, tak naprawdę, jest Don Kichot?SzlachciczManchy,któryuważałsięzarycerza,jestprzezewszystkimnajwiększymwliteraturzeidealistą.Jegopostawawyraża sięwwierzewszczytne, rycerskie ideały,wdobro,wmożliwość zwyciężenia zła na ziemi.Wierzyć to jeszczenic–DonKichotwprowadzaswojeideaływczyn.Fantasta,

marzyciel,którytakwierzywswojąrycerskość,żestajesięrycerzem–toidealizm,któryniemasobierównych.Aprzytym–DonKichotjestpoprostudobrymczłowiekiem,bun-townikiem–protestujeprzeciwzłuświata–postanawiaznimwałczyć.Jestteżfilozofem–optymistą–oczymświadcząsłowa:Wiedz,Sancho,żetewszystkieburze,którenamiteraztrzęsą,sąnieomylnymznakiem, żewkrótcewszystkosięwypogodziifortunakunamsięobróciobliczem,boćzarównoszczęście,jakinieszczęścietrwaćdługoniemoże,zczegowynika,żepotakdługichnieszczęściachterazkolejnaszczęście!

3. Jakie przesłanie warto odczytać z powieści?

•Światwidzianyoczamiludzi,którychuważamyzaobłąkanych,niemusibyćnieprawdziwy.Czynanaszejplanecieniemazła,prze-mocy,krzywdy?DonKichottylkoinaczejjezobrazował.

•Należyszanowaćidealizm–uosabialudzkągodność,ludzkąwal-kęzezłem.

•Wyobraźnia,wizja,baśń–topiękneprzestrzenie,nienależypo-oddawaćsiętylkorealizmowi

•LubimyDonKichota,bouosabiato,cotkwiwkażdymczłowie-ku–marzeniaodobrymświecie.DonKichotwydajesięczasemdużymdzieckiem–niegodzącymsięnadorosłyświat.Wartotakąpostawęwsobiepielęgnować.

Trzy najważniejsze pytania

Don Kichot świetnienadawałbysięnascenariuszanimowanegofilmualbokomiksu!Osoby,któreczująwsobiepodobnepowo-łanie,powinnyująćsobiewybraneprzygodyrycerzawobrazki!Natomiastrysując,filmując,należypamiętać:

DonKichotbyłzwykłymszlachcicem,zMachy.Jegopasjąbyłyromanserycerskie.Pewnegodniapostanowił,żejestrycerzemimusiwyruszyćwświat,bysławićdamęswegosercaiwalczyćzezłem.Ubierasięwstrójrycerskiiwyruszanakolejnewypra-wy.WyprawDonKichotabyłotrzy:

•Wpierwszejwędrujesam,wceluodnalezieniaprawdziwegozamku–chcebowiemzostaćjaknależypasowanynarycerza.Znajdujekarczmę,którąbierzezazamek,karczmarz,któryuzna-jegozaobłąkańcadokonuje„pasowania”.Ztejczęściwartoza-pamiętaćspotkaniezkupcami,którychpostrzegaDonKichotjakowrogichrycerzy,wdajesięznimiwbójkęizostajepobity.

•Wdrugiej towarzyszymuSanchoPansa–mały,grubygier-mek,boprzecieżrycerzmusimiećgiermka.Najbardziejzna-neprzygodytejwyprawytowalkazwiatrakami,któreDonKi-chotuznajezaolbrzymyorazatakdonKichotanastadoowiec,bowjegooczachowieczkistająsięoddziałamiwrogichwojsk.

•WtrzeciejDonKichotwyprawiasięnaposzukiwanieswojejdamy–DulcyneizToboso,walczyzRycerzemZwierciadła,

walczyzlwemzamkniętymwklatce,wyruszanaszalonąże-glugęrybackabarką.WtejczęściistotnajestprzygodaSanchoPansy,któryzostajenamiestnikiemksięcianapewnejwyspie–iznajdujetamtakąotomądrośćżyciową,żedośćmanamiestni-kowaniainajlepiejmujednakwewłasnejchacie.

JakkończysięhistoriaDonKichota?Porazkolejnyzmuszonydopowrotudodomurycerzumiera,wcześniejnapisawszytestament.

sposób na zapamiętanie treści

22

Lektura

motyw

Marzycielstwo, idealizm, walka ze złem. Marzenia,ideałyipostawyzwiązaneznimi–czyliludzieideali-ściimarzyciele,fantaści–tobardzopociągającytemategzamina-cyjny.Pewniedlatego,żezawszewydajenamsię,żeprzypisanesąmłodym,ludziom,tymczasemniekoniecznie,bonajwiększyidealistaświata–DonKichotwłaśnie–jestpięćdziesięciolatkiem.

Dotegomotywuwartosobieprzypomnieć:

•Antynomię,którapowtarzasięwliteraturze:realizmkontraide-alizm.Tedwiepostawyścierająsięodantyku,obiemająswojeracje:realiścitwardostąpająpoziemi,tooniumiejąbudowaćiobliczać,idealiścimarząiwymyślająrzeczy,którychjeszczeniema.Obapierwiastkisąświatupotrzebne.

•Historię Ikara–mitologicznyprzykładmłodegoidealisty.Ikaruległwłasnemumarzeniu,bywzbićsięjaknajbliżejsłońca.Niejesttomożewalkazezłem,aleuosabiaodwieczneludzkiepra-gnienie,bypokonaćswojeograniczenia.WtymmomencieIkarjestpatronemodkrywców,podróżnikówiwynalazców.Czymigdziebeznichbyłbyświat?Skontrastowanyznimjestjegoojciec–Dedal–teżwynalazca,wielkikonstruktor,realista.

•Historię Prometeusza–mitologicznysymbolidealistycznegopoświęceniasiędlaludzkości.PrzybitydoskałKaukazuheros,któremusępwyżerawątrobęjestsymbolemskrajnegopoświe-ceniasiędlaludzkości.Jesttobowiemkarazato,żePromete-uszwykradłbogomogieńipodarowałludziom...

•Moment filozoficzny–idealizmzaczynasięodPlatonaijegopomysłuzjaskinią.To,corealne,namacalne,totylkocienieidei.Idee–istotarzeczyizjawiska,jestniewidzialnamówiPlaton.

Iidealiściwtowierzą.

•DonKichotzManchyjestliterackimsymbolemidealizmu.

•Idealistamibyliromantycy,szerzącyideęwiaryiuczućprzeciwzasuszonejiograniczonejwiedzyrealistów.Zapamiętajroman-tycznehasło:„mierzsiłynazamiary,niezamiarwedługsił”.Wymyślił jeMickiewiczidobrze,pokazujesposóbmyśleniaidealistów:jakchcesz,todaszradę,siłyniesąważne.

•Odrębny rodzaj idealistów to społecznicyw rodzajuSiłacz-ki–StasiBozowskiejzopowiadaniaStefanaŻeromskiego.JejliterackikrewniakdoktorJudym,bohatertegosamegopisarza,totensamtyp–poświęcająswojeżycieosobistedlaspołeczeń-stwaiidei,wktórąwierzą.

•PięknymprzykłademmarzycielskiejpostacijestMałyKsiążęz książkiSaint-Exupéry’ego.Prezentujemożliwości dziecię-cejwyobraźni przeciwstawione realizmowidorosłych... Sambohaterijegopodróżtowyprawawposzukiwaniuideimiło-ściiprzyjaźni.

zastanów się przed egzaminem:

Należysz do realistów czy idealistów, marzycieli?

Nieoceniaj,niewartościuj–pomyślcodobregownosząobiepo-stawy...Przytympomyślnadporównaniemnaukiipoezji,sztuki.ByćmożetestegzaminacyjnyzadaCipytanieomarzenia,fanta-zje,poezje,sztukę–czymbyłbybeznichświat?

RealizmżołnierzaprzeciwstawiaidealizmowiHamletaZbigniewHerbert–wbardzociekawymwierszupt.TrenFortynbrasa,innywierszukazującymocmarzeńtoPudełkozwanewyobraźnią.

Treści związane z lekturą, potrzebne do egzaminu

1. Zaprezentuj postacie Don Kichota i Sancho Pansy. Jaką za-sadą kierował się pisarz, tworząc ten duet?

Zasadą kontrastu. DonKichotjestchudy,długi,smutny,szlachetny–SanchoPan-sajestmały,okrągły,rubaszny,sprytny.DonKichotżyjewuro-jeniach,SanchoPansajestrealistą.Taparaobrazujedwabie-gunyludzkiejosobowości–takikontrasttodopełnienie–Ce-rvantesniebyłpierwszyaniostatni,wykorzystującwliteraturzechwytstworzeniadwóchkontrastowychbohaterów:SherlockHolmesmiałswojegoWatsona,aistarekinodostarczaswojejwersjiwpostacipopularnychniegdyśFlipaiFlapa.Współcze-snąwersjąbywająkomediewrodzajuGłupiiGłupszy.DonKichottobłędnyrycerz,nazwanyteżRycerzemSmętne-goOblicza,LwimRycerzem.Gdybyprzypomniećsobieśre-dniowiecznecechyrycerza(zajrzyjdorozdziałuPieśńoRo-landzie)–DonKichotwypełnianajważniejszewymogirycer-skiegoregulaminu:

•Zbroja?Jest.Wkącieznalazłprzeżartyrdząrynsztunek–hełmrycerskiwykonałsobieztekturyiodpowiednioozdobił.

•Pasowanie–dokonujegokarczmarz,któregorycerzuważazawładcęzamku.

•Giermek–chłopSanchoPansapełnitęrolę.•Damaserca–wybrałnadonnęwieśniaczkę–DulcyneęzTo-boso.

•Rumak?Chuda szkapa,naktórejprzemierzał świat toRo-synant.

•Rycerskiecechy–honor,duma,odwagasąprzymiotamiDonKichota.Bezwahaniawpojedynkę ruszanaprzeciwwiatra-kom,głosimaksymę,żejego„powołaniemjestnieśćpomocsłabszymiuciśnionym”.

DonKichot jestwięcklasycznymrycerzem–przynajmniejwswojejwłasnejwyobraźni.WoczachSanchoPansy, rodziny iczytelnikarzeczsięzmienia– jest toszlachciczMachyżyją-cywurojeniach.Cechą,którawysuwasięnaplanpierwszyjestszaleństwo,ale...niezmieniatofaktu,żemamydoczynieniazbohateremszlachetnym,szerzącymdobro,budzącympozytyw-neuczucie,nawetjeślitowarzyszyimuśmiech.

serwis pytań

23

EdusEjaSanchoPansatochłopobdarzonyzdrowymrozsądkiem,kon-kretnymspojrzeniemzaświat.TakjakDonKichotkojarzysięjakopostaćnachudymkoniu, takSanchoPansa–toprzysa-dzistywieśniak na osiołku. Sancho reprezentuje pierwiastekrealizmu,alenieumiepowstrzymaćswojegopanaprzeddzia-łaniamiiczasemimulega.Onteżzaznałswoistegoekspery-mentu–przez17dnipełniłfunkcjęnamiestnikawyspyido-szedłdowniosku,żewolibyćzwykłymchłopemirządzićtyl-kowswojejzagrodzie.Docechgiermkanależy:spryt,unika-nieniebezpieczeństw,chciwość,łakomstwo,aleprzytympro-stoduszność,naiwnośćidobro.DoDonKichotajestszczerzeprzywiązany,wielokrotniegoratuje.

2. Co pamiętać o kompozycji powieści?

•PrzemyślnyszlachcicDonKichotzManchytopowieść,mawsobieelementyromansu,powieścipodróżniczej,przygo-dowej,satyrycznej.

•Narrator–trzecioosobowy,ujawniasięwkońcupowieścijakoczarownikSidiHamet.

•Czaswydarzeń–początekXVIIwieku(od1605do1615roku).•Miejscaakcji–Mancza,Toboso,rzekaEbro,wyspaBarata-ria,Barcelona,Madryt,JaskiniaMontesyna.

3. Czy Cervantesowi udało się osiągnąć zamierzony cel i spa-rodiować romanse rycerskie?Nie,aleosiągnąłwielewięcej–stworzyłbohaterauosabiają-cegoludzkiemarzeniazwycięstwanadzłem,idealistęwszechczasów.DonKichotbywazabawny,aleniejestpostaciąośmie-szoną–wzbudzasympatię,jestnaprawdęrycerski,choćmożeniejestrycerzem.

4. Jak rozumiesz określenia: donkiszoteria, walka z wiatrakami?

•Donkiszoteriatopostawaczłowiekaonierealnychma-rzeniach,wierzącego,żewpojedynkęjestwstaniewal-czyćzprzeważającymisilami.Takiczłowieknieumieobliczyćrealnegoniebezpieczeństwa,rzucasiędodzia-łaniawbrewrozsądkowi.

•Walka z wiatrakamitowalkaskazanananiepo-wodzenia,walkajednostkizprzeważającymisiłami.

Naonczasspostrzeglitrzydzieścilubczterdzieściwiatrakównacałympolu.Ujrzawszyje,DonKichotrzekłdoswojegogiermka:

–Fortunasprzyjanaszymzamiarombardziejniżbyśmypra-gnącmogli.Otopatrztam,przyjacieluSanchoPansa,gdzieuka-zujesiętrzydzieścilubiwięcejpotwornycholbrzymów,zktóry-mizamyślamstoczyćwalkęiwszystkichżyciapozbawić;łupponichbędziepoczątkiemnaszegowzbogaceniasię,jesttobowiemsłusznawojnaidoniosłasłużbabożaznieśćtakpodłenasieniezobliczaziemi.(...)

–Zważciejegomość–odparłSanchoPansa–żeto,cotamsięukazuje,tonieżadneolbrzymy,inowiatraki,atocosięwy-dajeramionami,toskrzydła,któreobracanewiatremporusza-jąkamieńmłyński

–Zarazwidać–odparłdonKichot–żeniejesteśtegoro-dzajuprzygódzwyczajny;tosąolbrzymy.Jeślisięlękasz,preczstądikleppacierze,wczasiegdyjawdamsięznimiwzaciekłąinierównąwalkę(...)

...poleciłsięzcałegosercaswejpaniDulcynei,proszącjąbywspomagałagow takiej potrzebie: zasłoniwszy się dobrzetarczą z nastawioną kopia, puścił pełnymgalopemRosynanta

iuderzyłnapierwszyzbrzeguwiatrak.Cioswymierzyłwskrzy-dło,tymczasemwiatrobróciłjetakgwałtownie,żekopięzłama-łowkawałki,zaśkoniairycerzaporwałooodrzuciłomocnopo-turbowanychnapole.

1. Jak nazwiesz spojrzenie na rzeczywistość don Kichota, a jak Sancho Pansy?•DonKichot–wizja,fantazja,marzenie,•SanchoPansa–realizm,prawda.

2. Wskaż zachowania i poglądy Don Kichota typowe dla sta-nu rycerskiego.•uznaniesłusznejwojnyjakobogobojnegosposobuwzboga-ceniasię,•honornakazującypodjąćnierównąwalkę,•poleciłsiędamieswegosercaprzedatakiem,•atakztarcząiwystawionąkopią.

3. Wiatraki w oczach don Kichota stanowią symbol czego?Zła,zjawiska,przeciwktóremutrzebawalczyćbezwzględunanierównośćsił.

Praca z tekstemPrzeczytaj uważnie scenę spotkania Don Kichota z wiatrakami i odpowiedz na pytania:

24

Lektura

Notatka wstępna:

Wybórformywypowiedziniepozostawiawątpliwości–znówrozprawka.Czywartomarzyć?Jasne,żetak!Czytrzebaaż„miećodwagę”,bymarzyć?Znajdziemytakichbohaterów,którzynamtopotwierdzą.

Uwaga

•Nie zrób błędu polegającego na tym, że wymienisz postacie i streścisz ich życiorysy!Nie.Tunajważniejszesąargumen-ty–dlaczegowartomarzyćipocodotegoodwaga?

•Przywołaj: –DonKichota–botakkażetemat.–Ikara–botakkażetemat.–Wybranąpostać–możetobyćMałyKsiążę,StasiaBozowskalubbohaterzwłasnychlektur–jeślinaprzykładznaszhisto-riędoktoraJudymazLudzibezdomnych,albobiografięwy-nalazcyczypodróżnika,np.MariiCurie-SkłodowskiejalboKrzysztofaKolumba–możeszjeprzywołać.

•Nie streszczaj ich dziejów,tylkozestawargumenty:

1.DonKichotdowodzi,żewartomarzyć–botenbohaterwtensposóbodnalazłsensżyciaiswojąmisję.Poddającsięsileswo-jejwyobraźni,chciałstrzecszlachetnejidei,walczyćzwiatra-kami,opiekowaćsięsłabszymi,głosićmiłośćdoDulcynei.Adlaczegowymagałotoodwagi?Ponieważnakażdymkrokupo-tykałsięDonKichotzniezrozumieniem,silniejszychodsie-bieludzi,obrywałcięgi,uznanogozagłupca,arodzinaspa-liłamubibliotekę...Ktoś,ktoprzyznajesiędoswychmarzeń,narażasięnaśmiechiszyderstwozestronytłumu.

2.Ikartopostaćdyskusyjna.Możnabypolemizowaćzzałoże-niem,żejegodziejepokazują,żewartomarzyć.Przecieżspadł,zabiłsięniczegonieosiągnął...Otóżosiągnął–spełniłosięjegomarzenie,wzbiłsięjaknajwyżejnadziemię.Dziękitakimjakonludziedziśpotrafiąlatać.Ajeślichodzioodwagę–trzebajejchybaniemało,bypodjąćtakieryzyko.

3.Wszystkiewymienionewyżejpostacietodobredowodynato, żewartomarzyć– zrealizowali dziękimarzeniom sensswojegożycia,MałyKsiążęznalazłto,czegoszukałizrozu-miał,cojestważne,Siłaczkapoświęciłasięinnymludziom,podobnieiJudym.Podróżnicyodkrywalidziękimarzeniomnowelądy,uczeni–wynalazki, leki...Naszświat jest, jakijest, dziękimarzeniom.Marzenia są piękne, odrywają lu-dziod smutkówrzeczywistości.Adonichpotrzebaodwa-gi.MałyKsiążęmusiałopuścićdom,Stasiapoświęcićżycieizdrowie,Judymodrzuciłmiłość...Wierzyćwswojemarze-niatoznaczynarazićsięnaniezrozumienieotoczenia–adotegoteżpotrzebaodwagi.

szukamy punktów dodatkowych:

Nawiązaniedowspółczesnegożycia.Wplećwpracęwzmian-kęowspółcześniedziałającejfundacji„Mammarzenie”,któraspełniamarzeniaśmiertelniechorychdzieci–takiejakspotka-niezidolemlublotsamolotem,wizytawoceanarium,wymarzo-nylaptop.Tadziałalnośćmożerozwiaćostatniewątpliwości,czywartomiećmarzenia...

Nawiązanie do poezji:

WPudełkuzwanymwyobraźniąZbigniewHerbertpokazuje,ja-kieczarymogąsięzdarzyćpootwarciutegopudełka–dziękimarzeniompowstajenowyświat,lepszyipiękniejszy.Otonaj-lepszydowód,żewartomarzyć.

Wypracowanie egzaminacyjneTrzeba mieć odwagę by marzyć – na przykładzie Don Kichota, mitologicznego Ikara i innych wybranych bohaterów pokaż, że warto mieć odwagę marzeń.

krótka wypowiedź pisemna

Napisz notatkę prasową informującą o ataku Don Kichota na wiatraki.

Notatka prasowa powinna zawierać:

•informacje–cosięzdarzyło,

•gdzieikiedy,

•jakiesąskutkizdarzenia,

•może,niemusi,miećkomentarz.

Wdniuwczorajszym,w rejonieMachy , nawschódodmiastaToboso, szalonyszlachcicDonKichot,przebranywrycerskistrójzaatakowałwiatraki.Zzaciekło-ściąuderzałmieczemwskrzydła,krzycząc,żemadoczynieniazolbrzymem.Ak-cjazakończyłasiętragicznie–DonKichotranionyskrzydłemponiósłliczneob-rażeniaicudemuszedłzżyciem.Zaopiekowałsięnimjegosługa,niejakiSanchoPansa...Incydentwzbudziłzdumienieokolicznychmieszkańców,którzyuważają,żeten,spokojnydotądszlachcicpowiniensięleczyćnaprzypadłościumysłowe.

25

EdusEja

Tło epoki

•WXVII-wiecznej Francji rozwinął sięklasy-cyzm.Tymterminemokreślasięogólnoeuropej-skąformacjękulturową,którazawzórdoskona-łościprzyjęłasztukęantycznąistarałasiędoniejnawiązywać.

•Powstawałynawetpodręczniki,któreuczyły,jakpisać,abywmożliwienajpełniejszysposóbzbli-żyćsiędoantycznychwzorów.Najbardziejzna-nymznichjestSztukapoetyckaNicolasaBoile-au(1674).

•ŻyjącywtychczasachMolierpozostawałwzgo-dziezewskazaniamiswojejepoki.Tworzyłkome-die,którewpełnizasługująnamianoklasycystycz-nych.Jegoutworyprzestrzegająregułobowiązu-jącychwdramacieantycznym.

Przesłanie komedii molieraNaturaludzkajestniezmienna,dlategokomedieMo-lieraśmiesząisąchętniewystawianedodziś.Śmie-jemysięnibyzprześmiesznychbohaterów,aletaknaprawdę z problemów społecznych i ułomnościludzkichaktualnychtakżewXXIw.Częstospoty-kamyludzi,którzystająsięofiaramiwłasnychuro-jeń i naiwności, spotykamydewotów iwyracho-wanychoszustów,zwyczajnychcwaniakówboga-cącychsięnakrzywdzie innych.Tacynajczęściejświetnieudająuczciwych,bogobojnych,nastawio-nychżyczliwie.Taknaprawdężyczliwościądarzątylkonaszepieniądze….

TytułŚwiętoszektoironicznypseudonimtytułowegobo-haterakomedii.WrzeczywistościnosiłonnazwiskoTartuffe.Jegoprzezwiskowzięłosięstąd,żeuda-wałonczłowiekabardzoreligijnego,rozmodlonego,potępiającegowszelkieżycioweradości.Tozacho-waniebyłopozą,grą.Chciałzajejpomocąwkraśćsięwłaskiobcującychznimludzi,zmiękczyćichsercaisprawić,byspełnialijegopotrzeby,byłwięcmanipulantem.Tytułutworuszybkostałsięsymbolemtakiejwła-śniepostawy.Pojęcie„świętoszek”zadomowiłosięwnaszymjęzyku–tymmianemokreślamyosobępełnąhipokryzjiiżyciowegowyrachowania(przypozorachdobrociireligijności).

Twórca nowożytnej komediiMolier jest najsłynniejszym twórcą komedii Łą-czyłwnichróżnerodzajekomizmu:słowa,charak-teru,sytuacji.

• JednązcechcharakterystycznychwkomediachMolierajestindywidualizacjajęzykabohaterów.

•Wjegoutworachpojawiająsiępostaciezwspół-czesnegomu życia codziennego (lokaje, służą-ce).Mająonejednaktakwyrazisterysypsycholo-giczne,żenabierająwymiaruponadczasowego.Ciprzedstawicielepospólstwaposługująsięswoim,potocznymjęzykiem,cobyłosprzecznezprzyję-tymikanonamipoetykiklasycznej.

•NiewymyślałMolier skomplikowanych, niere-alnychintryg,tylkoośmieszałto,cowidziałwo-kółsiebie,jaksampowiedział:zacelpostawiłso-bie ściganiezapomocąuciesznychobrazówbłę-dówepoki.

•Odbiorcówczęstozaskakiwałzakończeniemswo-ich sztuk,wielekroć nieumotywowanym rozwo-jemakcji.

DonajznakomitszychkomediiMolieranależąŚwię-toszek i Skąpiec.

Uwaga!Komedia obyczajowajesttąodmianąkomedii,któ-razaprzedmiotośmieszającegoprzedstawieniawy-biera obyczajowośćokreślonego środowiska spo-łecznego–np.szlachty lubmieszczaństwa.Świę-toszek Molierajestkomediąobyczajową–piętnujeobyczajeipostawymieszczaństwa,panującąwów-czesnejFrancjiobłudęizaślepienie.Niejesttoje-dynakomediaobyczajowategoautora:częstoude-rzawmieszczan(np.Mieszczaninszlachcicem),ata-kujeteżstosunkipanującenadworze,krytykujedu-chowieństwo.

Wśródkomediowychchwytównaczołowysuwasięko-mizm charakterów(choćisytuacji,isłowateżtuznaj-dziemy).DlategotakłatwowymienićMolierowskąpa-radęniezwykłychpostaci.

„świętoszek”Moliera

Dane

Jean Babtista Poquelin, używający pseudonimu Molier, napisał Świętosz-ka w latach 60. XVII w. Były to czasy Ludwika XIV, komediopisarz cie-szył się przychylnością króla. • Akcję utworu umieścił

we współczes nym so-bie Paryżu, w środowi-sku mieszczańskim.

• Cel – mierzyć w obłu-dę, protestować prze-ciw kłamstwu pod płaszczykiem świę-tości.

Mimo poparcia królew-skiego sztuka naraziła Moliera na potępienie ze strony duchowieństwa. Skończyło się to zaka-zem wystawiania kome-dii przez pięć lat.

Czy zauważyłeś, że…

W sztuce mamy do czy-nienia ze szczęśliwym rozwiązaniem, które ma charakter deus ex ma-china i jest trochę nie-realne. Tartuffe już miał w garści Orgona, jego dom i majątek, naiwny gospodarz i jego najbliż-si powinni znaleźć się na bruku. Jednak przybycie urzędnika i aresztowanie Tartuffe’a, który okazu-je się znanym i poszuki-wanym oszustem, to nic innego jak ukłon auto-ra w stronę władzy, takie trochę lizusostwo autora. Chwali sprawność urzęd-ników królewskich i spra-wiedliwość państwa, bo jest zależny od króla.

26

Lektura obowiązkowa

gatunek

Świętoszekjestkomediąklasycystyczną,czyliopar-tanakomediicharakterów,sytuacji,słowa.

•Sztuka respektuje zasadędecorum, czyli odpo-wiedniości stylu. Jest komedią, awięc dla niejprzeznaczonyjeststylniski.Jejbohaterowiemogąwysławiaćsięwzwykły,prostysposób.Ichzacho-waniateżsązwyczajne,chwilaminawetśmieszneitrywialne(np.Orgonwchodzipodstół,żebyprze-konaćsię,czyŚwiętoszekzalecasiędojegożony).

•Bohaterowiekomediiklasycystycznejsązindywi-dualizowani,aleichzachowaniepozwalanawy-ciąganieogólniejszychwniosków(np.dotyczącychspołeczeństwadanejepoki,klasyitd.)iodkrywająprawdyonaturzeczłowieka.

•Podzielonajestnaaktyisceny.Początkowasytu-acjaprowadzidopunktukulminacyjnego–rozwią-zaniakonfliktuprzezzgrabnąintrygę.

•Zachowane są klasyczne jednościmiejsca, cza-su,akcji.

•Schemat:sprytnasłużąca,parazakochanych,prze-szkodywdojściudoołtarza,pomocsłużącej–ty-powedlagatunkuiepoki.

•KomedieMolieratokomedieobyczajowe–doty-cząwspółczesnościautora.Wśródkomediowychchwytówna czołowysuwa się komizmcharak-terów(choćsytuacjiisłowateżtuznajdziemy).

Przykłady komizmu

• Słowa – powtarza-ne przez Orgona okre-ślenie Tartuffe’a – bie-daczek.

• Charakterów – Orgon, jego typ zachowania, słowa, gesty.

• Sytuacji – scena zde-maskowania Tartuf-fe’a.

Świętoszek to:

• bohater typowy, sym-bol pewnej postawy życiowej

• bohater uniwersalny – spryciarz, żerujący na naiwności innych, spotykany do dziś

• bohater komiczny – za-chowuje się komicz-nie, gdy udaje czło-wieka wielkiej wia-ry, skromnego ascetę; w rzeczywistości ceni uroki życia – łakomie gapi się na dekolt Do-ryny i docenia urodę Elmiry; w roli podsta-rzałego amanta, czy-niącego niedwuznacz-ne propozycje Elmirze, również jest przeza-bawny…

Uwaga!

Właściwie w sztuce mamy dwóch gwnzch bohaterów: Orgona i Świętoszka. Pierwszy z nich to naiwniak, upar-ciuch, który nie słucha rad rozsądnych ludzi, dru-gi – pozbawiony skrupu-łów oszust, pozujący na wzór pobożności.

Co się dzieje?

•Orgon,oczarowanyzachowaniemTartuffe’awświątyni(leżykrzyżem,modlisiężarliwie),postanawiazabraćgopodswójdach.Boleje,żetenpobożnyczłowiekżyjewubóstwie…

•ŚwiętoszekstałsięwyroczniąwdomuOrgo-na,jegoprzyjacielemipowiernikiem.Matkagospodarza, sędziwa dewotka, uwielbia gotakże.Pozostalidomownicynieufająmu…

•TartuffepostanawiawydaćcórkęzaTartuffe’aiinformujejąotym.Niedbaoto,żedziew-czyna jest zakochanawmłodymWalerym.Orgonjeszczeniewie,żebardziejniżcórkaMariannainteresujeTartuffe’ajegoatrakcyj-nażonaElmira.

•TartuffeuwodziElmirę.Tajednakudajena-iwną,któraniewie,ocochodzi.

•Damis obnaża przed ojcem niegodziwośćŚwiętoszka.Tenjednakpadanakolanaibła-gaOrgona,byjakonicniewartegogrzeszni-kawyrzuciłgozdomu.ItakporazkolejnyoszustoczarowałOrgona.Jegogniewskupiasięnasynu,któregowyrzucazdomu,wydzie-dziczaiprzeklina.Tartuffepostanawiamiło-sierniewybaczyćDamisowi…ZachwyconyOrgonpostanawiazapisaćgościowimajątek…

•SprytnaElmira, która chcepomócMarian-nieipozbyćsięnatarczywegozalotnika,pro-ponujeOrgonowi,bynaocznieprzekonałsięoświętości iżarliwejwierzeTartuffe’a.Or-gon,choćniebezoporów,zgadzasię.Elmirakażemężowiukryćsiępodstołemiostrzega,żebędziemusiałaudawaćprzychylnąTartuf-fe’owi. „Święty człowiek”nie tylko śmiałorozmawiazElmirąo ichprzyszłymroman-sieierotycznychigraszkach,aletakżewyra-żaswąopinięoOrgonie–toczłowiekstwo-rzonydotego,bywodzićgozanos.UkrytypodstołemOrgonwszystkosłyszy…

•Pan domu i gość stają okow oko.Orgonkażeobłudnikowiopuścićswójdom,tenjed-nakśmiejemusięwtwarz,bodomjestjużjegowłasnością.Okazujesię,żeOrgonspo-rządziłjużaktdarowizny,coniemiłozasko-czyłoElmirę.

•PrzybywaPanZgodaznakazemopuszczeniadomuprzezOrgona.NiewielepóźniejTartuffeprzybywazżołnierzamimającymiaresztowaćOrgona – na podstawie kompromitującychdokumentów oskarżonego o zdradę stanu.Ale…toTartuffezostajearesztowanyzroz-kazuwładcy,któryrozpoznałwnimoddaw-naposzukiwanegooszusta.Władcaunieważ-niadarowiznę.Świętoszektrafiadowięzienia.

Trzy rodzaje komizmu

•Komizm słowny–wszelakieśmiesznepo-wiedzeniaizabawnedialogibohaterów–np.OrgonnazywaTartuffe’aświętymczłowie-kiem,biedaczkiemosłodkiejtwarzy,aDo-rynaokazujesięowielemądrzejszaispryt-niejszaodswejmłodejpani,Marianny.

•Komizm charakterów – najważniejszyw tej sztuce.Zostaływ niej ukazane ko-micznetypyludzkie,oczywiścieowyjaskra-wionych,zhiperbolizowanychcechach.Niemożeobejść się bezuproszczeń, takwięcu bohatera dominuje jedna cecha, czasemdwie,np.tępotainaiwnośćuOrgona.WażnytyppostacikomicznejuMolieratosprytnysłużącylubsłużąca.Prawdziwytriumfsłu-żącegomądrzejszegoodpanaihołdodda-nynibyprostym,alerozsądnymizaradnymludziom,toSzelmostwaSkapena.

•Komizm sytuacyjny–śmiechbudząintry-gi,dziwnesplotyokolicznościiodwróconesytuacje,np.okradzionyzłodziej.WŚwię-toszkumamydoczynieniazkilkomaśmiesz-nymi sytuacjami – np. ukryty pod stołemOrgon jestświadkiemzalotówuważanegoprzezniegozaświętegoTartuffe’adoElmi-ry,żonyOrgona.

27

EdusEjamolierowscy bohaterowie

Fałszywyświętoszek,skąpiec,mizantrop,pożeraczsercniewiescich,nuworysz–prawdziwareprezen-tacjaułomnościludzkich–nietylkoXVIIw.Molierpotrafiłpodpatrywaćludzi.Czytetypyprzeminęły?

•Świętoszek – Tartuffe –uosobieniefałszuihipo-kryzji,człeknapozórpobożnyiprawy–wrzeczy-wistościchciwyintrygant.Udającświętość,nisz-czyiwyzyskujeludzi,naszczęściezostajezdema-skowany.WsztuceMoliera–tak,aleczywzwy-kłymżyciuudałobysięgopokonać?

•Harpagon – to Skąpiec.Każdy znakogoś, ktojestskąpyjakHarpagon.Notujeliczbękontipro-centzkwotodłożonychna rok,nadwa lata.Od-dzielnie liczy groszw skarpetkach, oddzielnieobcąwalutęwpodszewcemarynarki.Ale to jestHarpagonwspółczesny, natomiastMolierow-skimiał szkatułkę zakopanąw ogrodzie, szka-tułkę, która stanowiładlań treść istnienia.Skąp-stwo tegobohaterabyłowręczobsesją,gotówdlapieniędzy uczynićwszystko, staje sięw końcu ofiarąiniewolnikiemswojegoskąpstwa.

•Don Juan–uwodziciel,kobieciarz,flirciarz–poprostuDonJuan…Łamałkobieceserca,rozwście-czałojców,ażgowkońculospokarał,bogood-wiedziłposągKomandora–ojcauwiedzionejAnny–iporwałbezbożnikadopiekła.Molierniebyłje-dynym,którypodjąłtentemat,wszakDonJuantolegendarnapostaćrodemzhiszpańskichromansówidramatuTirsodeMolina.

•Mizantrop –odludek,człowiekzgryźliwyiwro-gonastawionydoludzi.Alcest–wysokooceniawłasnąuczciwość,bardzoniskonatomiastinnych,którymiszczerzepogardza.Akuratkobieta,którąpokochał,jestjegoprzeciwieństwem.Wesoła,to-warzyska,powiedzielibyśmydziś,,rozrywkowa”wdówkaCelimenaniechcedzielićznimsamotno-ści.DlategoMizantropsamzdecydujesięnaizo-lację,samotnięnapustkowiuioddalenieodspołe-czeństwa.Słowo„mizantrop”pochodzizgreckie-go:misánthro–pos=nienawidzącyludzi.

•Nuworysz – ambitnymieszczanin,który zapra-gnąłbyćszlachcicem,czylipanJourdain(żurdę).Dziśnazwanobygomożesnobemalbodorobkie-wiczemzaspiracjami.Chciałprzekroczyćgrani-ceswojejwarstwyspołecznej.Zatrudniłnauczy-cieliikrawców,chciałposiąśćprzynajmniejma-nieryszlacheckie.Otoczenienaśmiewasięznie-go,zresztąwidowniarównież,bowiempodrodzedorealizacjiswoichmarzeńjestJourdainsprawcąwielukomicznychnieporozumień.Wtymwszyst-kimbohaterniejestantypatycznąpostacią,anie-którejegouwagiokazująsięzaskakującotrafne.

•Komedia–gatunekdramatu,któregowyróż-nikiemjestkategoriakomizmu(słownego,sy-tuacyjnegoicharakterów)orazszczęśliwedlabohaterówzakończenie.TengatuneknarodziłsięwstarożytnejGrecji.Wyróżniamydwapodstawowetypykomedii:•komedięsytuacji•komedięcharakterów(jejprzykłademjestwłaśnieŚwiętoszek!).

Wtejsztuce,podobniejakwinnychswoichdziełach,Molier stworzył prześmiesznychbohaterów–topewnetypyludzkie,np.wilkwowczejskórze,wyrachowanymaterialistaioszustTartuffe,któryarcyzabawniepozu-jenapobożnisia,dewotinaiwniak–Orgon,staradewotkaślepaigłuchanagłosrozsąd-ku– jegomatka,sympatyczna ienergicznasłużąca,mądrzejsza często od swoich pań-stwa–Doryna.

•Komizm – kategoria estetyczna, sposóbprzezentowaniawydarzeń,sytuacjiipostaciwywołującyuodbiorcywesołość.Podstawowetrzyrodzajekomizmuto:•komizmsłowny,•komizmsytuacyjny•komizmpostaci(charakterów).

•Satyra obyczajowa–tosatyra,wktórejpred-miotematakusatyrykajestspołeczeństwoijegoobyczaje.WewspółczesnejMolierowiFrancjireligijnośćobjawiałasiębardzoczęstodewo-cją–klepaniemmodlitw,pokazywaniemsięwświątyni,jałmużnąnapokaz,skromnymspo-sobembycia–awszystkotopozbawionebyłorefleksjinadistotąwiary…Jakwkażdejepo-ce,niebrakbyłonaiwniaków,naktórychżero-waliłotrzykowacispryciarze.Zdobywalizaufa-nieiprzyjaźńofiary,apotem–jejmajątek…

Jakbardzopalącymproblemembyładewo-cja,obrazujefakt,żesztukawywołałaskan-dalweFrancji.WidzowierozpoznalisamychsiebiewOrgonieipaniPernelle.

Dewocjabyłapiętnowanarównieżwinnychkrajach – np.wPolsce przezKrasickiego.WbajceDewotkaukazałonpobożnądamęodmawiającąpacierze.Gdydama spostrze-głajakąśdrobnąwinęsłużącej,nieprzerywa-jącmodlitwy,zaczęłająbezlitośniebić–wy-mawiaławłaśniesłowaModlitwyPańskiej„Iodpuśćnamnaszewiny, jako imyodpusz-czamy”.

•Bawić, ucząc –ważneoświecenioweha-sło,mistrzowskozrealizowaneprzezMoliera.

Sens• protest przeciw obłu-

dzie, fałszywej poboż-ności, oszustwu

• protest przeciw głupo-cie i dewocji

• komedia o ludzkich wadach

• satyra na ówcze-sne społeczeństwo – zwłaszcza obłudnych pobożnisiów

• ponadczasowość: po-stawy ludzkie, takie jak naiwność, głupota, fałsz, oszustwo – nie-stety – nie przeminęły.

„Najstraszliwszy cios za-daje się ułomnościom, wystawiając je na szy-derstwo świata” – ma-wiał Molier, a co wię-cej – czynił tak. Jego ko-medie szydzą z ułomno-ści, jego bohaterowie to typy, które nadal można spotkać.

Ciekawostka kompo-zycyjna

Molier wprowadza głów-nego bohatera dopiero w III akcie sztuki, wcze-śniej jest on tylko tema-tem rozmów i dyskusji.

28

Egzamin gimnazjalny – Pytanie z wiersza

Co słychać w utworze?

ONOmaTOPEja

Onomatopeja –tonaśladowaniedźwięków,imitowanieichwjęzyku.Możebyćcaływyraz dźwiękonaśla-dowczy,możebyćzestawienie wyrazów.Chodzioto,byjęzykiem,słowaminaśladowaćdźwiękinatury.

•Cośszeleści:szsz,szsz.Twojeszsztoonomatopeja.•Powiedz,żedzwonekdzwoni,naśladującgo.Powiesz:dzyń,dzyń.•Ajakpieswarczy?Wrr!•Jakkotmówi?Miau! •JakśmiejesięMarta?Chi, chi, chi.•ApotężnyMarcin?Cha, cha, cha.

Całewyrazypowstanąwtensposób–zludzkiejchęcinaśladowaniadźwięków.Sąto:kukułka(odkuka-nia),chichot(odchichotania),szelest(odtegoszsz),dudnić(oddudnienia),pisk(odpiszczenia)itd.Przyznasz,żeonomatopejatoznakomitysposóbdlapoetów,którzychcąwswoimutworzeoddaćnp.szumdeszczu,ryksztormu,dźwiękburzy.Toteżpoeciczęstozonomatopeikorzystają.Otojednaznajsłynniej-szychstrof:

Oszybydeszczdzwoni,deszczdzwonijesiennyIpluszczemiarowo,jednaki,niezmienny,Dżdżukroplepadająitłukąwmeokno…Jększklany…płaczszklany…aszybywmglemokną(…)

LeopoldStaffDeszczjesienny

Kilkaelementówwtejzwrotcenaśladujedeszczitakdokładnieoddajejesiennąaurę,żemożnasięwniejrozto-pićalbozasnąć.Sątopowtórzeniairytm.Aleteżnagromadzeniewyrazów–onomatopej:dzwoni,pluszcze,jększklany,wdodatkuzgrupowaniegłoseksz,cz,dż(deszcz,dżdżu,szklany,szyby).Przyznamy,żesz i czsącharak-terystycznedladeszczu,dlasłowaisamegoszelestukropliposzybach.

Dźwięk utworu poetyckiego sugeruje jego wymowę. Poeci często operują dźwiękową warstwą języka zestawiając tak głoski, spółgłoski i akcent, aby wiersz działał na uszy słuchacza. Jest w tym podobny do muzyki.

Brzmienie utworu –tonietylkoonomatopeja.Jestonawprawdziepopularnymsposobemorganizowaniadźwiękuwtek-ścieioniejnajwięcejmówisięwszkole.Alebawićsiędźwiękiemmożnajeszczeinaczej:naprzykładnagromadzićwyrazyopodobnychgłoskach(Barbarozbarbakanu,czemubrosząbroisz?),możnadobraćodpowiedniesamogłoskiizestawićakcent.OterminyztymzwiązaneniktniepowinienWaszapytać,aleowskazaniewarstwydźwiękowejjakotej,któraoddziałujenaodbiorcę–może.

Uwaga!

Choćnajłatwiejwskazaćnamczasowniki–onomatopeje(bo:pipczy,śwista,jęczy–bezpośredniooddajądźwięk),tomogąnimibyćinneczęścimowy:

•rzeczowniki (świergotka,świstula,jęczka),•przymiotniki(szumny,hałaśliwy),•imiesłowy(świszczący,szeptany),•przysłówki (świszcząco,szumnie).•Anajprostszedorozpoznaniaonomatopejetonazwydźwięku,takiejak:kap,kap;plum,plum;kuku,kuku;ćwir,ćwir.

JeślispytająCię,jakietoczęścimowy?Odpowiedz–Wykrzykniki.

29

EdusEja

29

EdusEjaEgzamin gimnazjalny – Test

TEsT

1. Nazwę „łagodne oko błękitu”, jaką nadał w wierszu księżycowi Norwid, nazwiesz:

a)porównaniem b)onomatopejąc)metaforą d)epitetem

2. Wskaż onomatopeje we fragmencie wiersza:

Dudniądrogi,ciągnąobcewojska,anadnimizłotajesieńpolska(…)Hej,tybrzozo,hej,tybrzozo–płaczko,smutnoszumisznadjegotułaczką, W.BroniewskiŻołnierzpolski

3. Przeczytaj fragment wiersza Mirona Białoszewskiego (Rozprawa o stolikowych baranach):

Adalej:baranywkolorachbrabanckichibaranyzBizancjumibaranywkolorachoryniackich…

Które twierdzenie jest prawdziwe?

a)Poetaoperujedźwiękiem:używaonomatopei. b)Poetaoperujedźwiękiem:gromadzigłoski:„b”i„r”.c)Poetaużywanagromadzeniametafor. d)Poetadynamizujepejzaż.

4. Przeczytaj pierwszą strofę z wiersza Baczyńskiego pt. Legenda:

Wydętekaraweleożaglachzczerwonychmotyli,pachnącecynamonem,pieprzemiimbirem,upływająpomorzachmosiężnych,awtyledelfinyciągną–jakantyczneliryJacyżnarufachzdobywcyodlanizpłynnegozłotawpieśniachwysmukłychjakskrzypce,zpuszystymwejrzeniemkota?

4. A. Karawele pachnące to:

a)metafora b)porównaniec)onomatopeja d)prawda

4. B. Nawiązaniem do wypraw geograficznych jest ciąg słów:a)karawele,motyle,mosiężnemorza,lwy b)motyle,delfiny,skrzypce,kotc)karawele,cynamon,pieprz,imbir,zdobywcy d)cynamon,pieprz,imbir,płynnezłoto

4. C. Na fakt, że w wierszu może też chodzić o przedmiot: obraz lub rzeźbę, wskazują słowa:

a)delfinyiantyczneliry b)morzamosiężneizdobywcyodlanizpłynnegozłotac)morzemosiężneiwydętekarawele d)żaglezczerwonychmotyliiantycznelwy

4. D. Podkreśl w wierszu porównanie (nie podpowiadamy). Wskaż grupę, w której są same onomatopeje:

a)emancypacja,eksploatacja,eksploracjab)duszenie,pieczenie,smażenie,wołaniec)pisk,gwizd,ryk

Odpowiedzi:1.1.c),2.3.b),4.A.a),4.B.c),4.C.b),4.D.c)

30

Epoka literacka

Co to jest stylizacja?Toupodobnienietekstudoinnejwypowiedzi,nadaniemucha-rakterystycznegostylu.

•Piszeszopowiadanie,którerozgrywasięwśredniowieczu.Wia-domo,żepostacieniemogąmówićwspółczesnymjęzykiem,wiecbudujeszwypowiedzitak,bypasowałydoepoki.Właśniezastosowałeśstylizację.

•Próbujesznapisaćtekst,używającmowywiejskiej–toteżsty-lizacja,tylkoinnyjejtyp.

•Przekształcaszzwykłąwypowiedźwmowęcharakterystycznądlauczniów,młodzieży–tonastępnastylizacja.

•Ajeśliczytaszutwór,którybardzoprzypominainne,znaneCidzieło–naprzykładrytmem,rymem,doboremsłownictwana-śladujePanaTadeusza–toteżstylizacja–nagatunekliterackiistylMickiewiczowski.

Stylizacja jest to więc świadome ukształtowanie wypowie-dzi na wzór określonego stylu, polega na nadaniu jej cech właściwych danemu stylowi.

Egzamin gimnazjalny – Pytanie z tekstu

Rozpoznaj stylizację!

jakie stylizacje znasz najlepiej?CzytającSienkiewicza,Reymonta,możeWyspiańskiego,spotkaliściebardzowyraźnestylizacje.Toarchaizacja i dialektyzacja.

Dialektyzacja

Przekształceniewypowiedzinajęzykludnościwiejskiej,cha-rakterystycznydladanegoregionu.Takąmowę–np.typowądlawsimazowieckich–nazywasiędialektemmazowieckim,atypo-wądlawielkopolskich–dialektemwielkopolskim.Dialektróż-nisięodmowyogólnopolskiejgłówniedźwiękową(brzmienio-wą)warstwą,czasemtezsłownictwem.

Charakterystyczny dla literatury ludowej;dotyczącejwsilubopowiadającejojejobyczajach.

Trudność: Abyoddaćwierniedialektdanegoregionu,należałobypoprzedzićpisaniedokładnymibadaniami.Dlategoczasemwtekstachstylizo-wanychnadialektywystępująpewneniezgodności„terytorialne”.

mistrz dialektyzacji: WładysławStanisławReymontChłopi Pisarzstosujetamdialektłowicki.Spotykamyteżwliteraturzestylizacjęnagwaręgóralską–np.wutworachKazimierzaPrze-rwy-TetmajeraalboksiędzaTischnera.

Przykład:Pytamsiegóry,pytajomsielasy,kasiepopodziałystarodawnecasy.KazimierzPrzerwa-TetmajerJanosikNędzaLimanowski

Na czym polega?Zwróćcieuwagęnabrzmieniesłów:

– sie (nie:się),– casy (nie:czasy),– pytajom (nie:pytają)

–tocechytypowedlamowygóralskiej.

Równieżsłowakasiezamiastogólnopolskiegogdziesię–toelementystylizacji.

Archaizacja

Przekształceniewypowiedzinajęzykminionejepoki,upodob-nienietekstudojęzykadawnego.

Charakterystyczny dla powieści historycznej.

Trudność: Niedasięidealnieodtworzyćdawnejmowyinapisaćtekstunp.dokładnymjęzykiemśredniowiecznym.Dlategoarchaiza-cjeopierająsięnaogólnejznajomościstaregojęzyka–boha-terowiewiekuXVIImogąmówićpolszczyznąwogóletypowądladawnejPolski,anietylkowiekuXVII.NaprzykładSien-kiewicz,niemogącdokładnieodtworzyćmowyśredniowie-cza,użyłwKrzyżakachelementówjęzykazPamiętnikówJanaChryzostomaPaskaorazelementówgwaryzakopiańskiej,bowniej„zakonserwowało”sięsporostarychformjęzykowych.

mistrz archaizacji: HenrykSienkiewicz

Przykład:DoLublinaijachętniepójdę,botambiałogłowynadmiaręgładkieirzęsiste.Kiedytoktórachlebkrającbochenekosięoprze,tonawetnanieczułymbochenkuskóraodkontentacjiczerwienieje.HenrykSienkiewiczPotop

Na czym polega?Zwróćuwagęnasłowa:

– białogłowy,– gładkie i rzęsiste,– kontentacja,– nadmiarę.

Dziśichnieużywamy.Równieższykdrugiegozdania(Kiedy to…)jestcharakterystycznydladawnejmowy.

stylizacja

31

EdusEja

Podział archaizmów:

• wyrazowe – czylitakie,którejużniewystępująwjęzyku,zostałyzastąpioneprzezwyrazynowsze,np.kmieć–chłop,jeno–tylko,lico–twarz,niewiasta–kobieta,

• fonetyczne – czylitakie,którewspółcześnieinaczejwymawiamy,np.sierce–serce,wiesele–wese-le,poćciwy–poczciwy,

• gramatyczne/fleksyjne – czylitakie,którewspółcześnieinaczejodmieniamy,tzn.przybierajądzisiajinnekońcówki,np.znajdziem–znajdziemy,wilcy–wilki,ptaszkowie–ptaki,złączymsię–złączymysię,

• słowotwórcze – czylitakie,którewspółcześnieinaczejtworzymy,tzn.wykorzystujemyinneforman-ty,np.dzieweczka–dziewczynka,zbrodzień–zbrodniarz,uweselić–rozweselić,

• znaczeniowe – czylitakie,którewspółcześnieznaczącośinnegoniżdawniej,np.rada (dawniej–ra-dość,zadowolenie),zakon(dawniej–prawo),chłodnik(dawniej–altanka),

• składniowe – czylidotyczącebudowyzdań–współcześnieinaczejtworzymywypowiedzenia,m.in.nieumieszczamyorzeczenianakońcuzdania:Ślubujęjej,iżestanąwszywKrakowiepowieszępowężnagospodzie,ananiejkartkę,którąmiuczonywpiśmieklerykforemnienapisze:jakoPannaDanu-taJurandównanajurodziwszajestinajcnotliwszamiędzypannami,którewewszystkichkrólestwachbydlą.Aktobytemusięsprzeciwił, z tym będęsiępotykałpóty,pókisamniezginęalboonniezgi-nie–chybabywniewolęradziejposzedł.

archaizm- elementjęzykadawnejepokihistorycznej;wyrazlubsformułowanie,którejestprzestarzałe,wyszłozużycia,zmieniłoformębądźzostałozastąpioneprzezinne,nowsze.

dialekt a gwaraCzęstoużywanesązamiennie,nawetprzezjęzykoznawców.

•Tymczasemdialekttookreśleniemowytypowejdlawsidanegoregionu,większego,naprzykładdlacałejWiel-kopolski.

•Gwaradotyczymniejszegoobszaru–naprzykładtylkojednejlubkilkuwsi.ChoćbygwaraKabatków–typowadlawsikołoGłówczyc,należydodialektukaszubskiego.Gwarywięctotakie„podzbiory”dialektów.

gwara środowiskowa –tocośinnegoniżgwaraludowa.Totypmowycharak-terystycznydladanegośrodowiska,zawodu.Pełnowniejsłownictwazwiązanegozrealiamidanejgrupy–np.•wjęzykulekarzyznajdziemymnóstwosłówwrodzaju:diagnoza,profilaktyka,iniekcja,ekstrakcjaitp.

•wsłownikudziennikarzy:korekta,redakcja,kolumny,ju-stowanie,lid,śródtytułitp.

Dlaobcychbrzmitotrochęjakszyfr.

sprawdź, kto „stylizuje”

Niemusibyćstylizowanycałyutwór.

•Możebyćnaprzykładtak,żenarratoropowiadadziejehistorycznezpunktuwidzeniaczłowiekawspółcze-snego–itylkowypowiedzibohaterówsąwówczaspoddawanestylizacji.Narracjaodbywasięzaśwliterac-kimjęzykuautora.

•Podobniemożebyćzdialektyzacją–jeśliktośopisujeżyciewsi„zzewnątrz”,sammożemówićogólnąpol-szczyzną,atylkowypowiedzibohaterówpoddaćdialektyzacji.PodobniejestnaprzykładwChłopachRey-monta–bohaterowiemówiągwarąłowicką.Narrator–czasemjejużywa,aczasemposługujesięjęzykiemli-terackimlubstylizacjąmłodopolską(typowądlaswojejepoki).

Jestjeszczejednapułapka:choćutwórtakwygląda,wcaleniejeststylizacją.Takąwpadkęmożnasobieza-fundowaćprzytekstachstarych–naprzykładMikołajaRejaalboJanaChryzostomaPaska.Toniesąsty-lizacje–autorzypisalijęzykiemswoichczasów.Jeślibędziemyichnaśladować,tomydokonamystyliza-cji–takjakSienkiewicz,którynaśladowałmowęPaska.

32

Epoka literacka

32

Egzamin gimnazjalny – TEST

1. Przeczytaj fragment Wesela i wskaż, kto posługuje się gwarą, a kto używa języka literackiego:

Zosia: Drużbatańczy,proszęzemną.Kasper:Panienkaobcasemwpada.Zosia: Awkółeczko…Kasper:Dookoła. Panienkasetawesoła. AnoKaśkabędzierada, jakprzestoi.a)Zosia b)Kasper

2. Na czym polega stylizacja w następującym tekście:

Odorawskiejstronydujomzimnewiatry,Śnieżekpolatuje,osedziałyTatry! KayimieryPrzerwa-Tetmajer

a)naużyciurymuirytmu,b)naobecnościnazwgeograficznych:Tatry,orawskastrona,c)naprzekształceniachbrzmieniowych:dujom,śnieżek,osedziały,d)niematuwogólestylizacji.

3. Jakim terminem określisz powyższą stylizację:a)archaizacja, b)dialektyzacja, c)gwaraśrodowiskowa

4. Czym różnią się stylizacje w przytoczonych niżej tekstach:

A.Prowda…prowdajeimojaitwoja,iwszystkich,kużdyjąmo…Prowdaniepies,cobyjąjednynwzionsobienaposteru-nekiinolosiebie.

WładysławReymontZawierucha

B.Medyk,medyk…Zaśbyszlacheckacórka,zsamejkrwi,miałapójśćzaczłekatakpodłejkondycji? HenrzkSienkiewiczPotop

C.Zarazwbijęsięwswojedorosłe,urodzinoweciuchy!(…)Mogęsięubieraćtak,jakzechcą!Ubieramsięoczywiściew„ciu-charni”.Ileonitammająszykownychciuchów,toażgłowaboli.Kosztujągrosze,bowszystkonawagę.NaŻabiancemamytrzyciucharnie.

LucynaLegutMiłośćtrzynastolatki

A.dialektyzacjaB.archaizacjaC.stylizacjanagwaręmłodzieży

5. Stylizacja poniższego tekstu dokonana jest za pomocą:a)archaicznychwyrazówb)wyrazówtypowychdlaśrodowiskac)przekształceńfonetycznych

–Najednomusisprzystać:abosięgłodemzamórz,łebseomurrozwal,abokieschłop,kiemassiłewzyłakikościak,toseupatrztakiejednomiscewsobie,chyćsieonegopazurami–itrzym.

6. Wskaż w tekście archaizmy:

Todziw,jakomjacałeżycietębiałogłowskąpłećlubił,ażebytakpowiedziećzaco,samniewiem,boćtolichobywaizdradli-we,ipłoche…Jeno,żetomdłejakodzieci,więcniechżektórąkrzywdajakowaśspotyka,toażcisercezmizerykordiipiszcy. HenrykSienkiewiczPanWołodyjowski

a)płeć,licho,jeno,serceb)białogłowska,płocha,jeno,mdłe,mizerykordiac)dziw,boć,jeno,jakowaśd)dziw,licho,jakowaś,serce

TEsT

33

EdusEja

akcent wyrazowy – wyróżnienie jednej z sylab w wyrazie poprzezmocniejsze jej wymówienie.W języku polskim akcent pada zazwyczaj naprzedostatniąsylabę(akcent paroksytoniczny):

eg–za - min gim–naz–jal - ny, suk–ces,szko-łapo–nad–gim–naz-jal - na, re–a–li–zac –jama–rzeń.

Wyjątkami od tej reguły są:

akcent w języku polskim

1.Niektórewyrazyobcegopochodzeniazakończonena-yka,-ika,wktórychakcentpadanatrzeciąsylabęodkońca,np.

ma-te-ma-ty-ka,bo-ta-ni-ka, dy-plo-ma-ty-ka.

2.Liczebnikiod400do900zakończonena-set, -sta,wktórychakcentpadanatrzeciąsylabęodkońca,np.

czte-rys-a, o-siem-set, dzie-więć-set.

3.Formy1.i2.osobyliczbymnogiejczasuprzeszłegoczasow-nikówtrybuorzekającego,wktórychakcentpadanatrzeciąsylabęodkońcanp.

o-bej-rze-liś-my, prze-czy-ta-liś-my,do-pin-go-wa–liś-cie.

6.Niektóreskrótowce,wktórychakcentpadanaostatniąsyla-bę,np.ONZ(o-en-zet),PKO(pe-ka-o).

4.Formy1.,2.i3.osobyliczbypojedynczeji3.osobyliczbymnogiejtrybuprzypuszczającego,wktórychakcentpadanatrzeciąsylabęodkońca,np.

przy-go-to-wał-bym, o-po-wie-dział-byś, pod-su-mo-wa–li-by.

7.Rzeczownikijednosylabowepoprzedzonecząstkąarcy-,wice,eks-, wktórychakcentpadanaostatniąsylabę,np.

wi-ce-mistrz,ar-cy-mistrz,eks-mąż.

5.Formy1.i2.osobyliczbymnogiejtrybuprzypuszczającego, wktórychakcentpadanaczwartąsylabęodkońca,np.

wę-dro-wa-li-byś-my,prze-zy-wa-li-byś-cie,u-szy-li-byś-my.

8.RzeczownikiRzecz-pos-po-li-ta(akcentpadanatrzeciąsyla-bęodkońca),pre-zy-dent(akcentpadanapierwsząsylabę).

akcent zdaniowy –wyróżnieniejednegowy-razuwzdaniupoprzezmocniejszejegowymówienie.–Monikaoddatęksiążkęsiostrze.(Monika,aniektośinny)–Monikaodda tęksiążkęsiostrze.(odda,aniepo-życzyczysprzeda)–Monikaodda tę książkęsiostrze. (tęwłaśnie,anieinną)–Monikaoddatęksiążkęsiostrze.(książkę,aniezeszytczypiórnik)–Monikaoddatęksiążkęsiostrze. (siostrze,aniekomuśinnemu)

Intonacja zdaniowaIntonacja zdaniowa – modulacjagłosu,tj. wzno-szeniesięiopadaniegłosuwobrębiezdanianada-jącewypowiedzeniomcharakterystycznąlinięme-lodyczną;wjęzykupolskimmacharakterlogicznyiemocjonalny–możemyzajejpomocąnp.:• uwydatnić nasze zdziwienie, radość, pogardę,złość,gniew,ironię,itp.;

•pozwalanaodróżnianiezdańoznajmujących,py-tającychirozkazujących

•orazwypowiedzeńpojedynczychodzłożonych;

Różne rodzaje intonacji oznaczamy w piśmie za pomocą kropki, znaku zapytania, wykrzyknika.•Wzdaniachpytającychintonacjajestrosnąca.•Wzdaniachrozkazujących–opadająca•Wzdaniachoznajmujących–rosnąco–opadająca.

Podobałcisiętenfilm?Intonacjapodkonieczdaniawznosisię.Zdanieodbie-rzemysłuchemjakopytające.Wznoszącąsięintona-cjęoznaczymynapiśmiezapomocąznakuzapytania.

Przyszładługooczekiwanawiosna.Intonacjalekkoopadapodkonieczdania.Zdanieodbierzemy słuchem jako twierdzące.Napiśmielekkoopadającąintonacjęoznaczymykropką.

Zabierztoodemnie!Intonacjaopadapodkonieczdanianiecomocniejniżprzyzdaniuoznajmującym.Zdanieodbierzemysłuchemjakowykrzyknikowe.Napiśmietenrodzajopadającejintonacjioznaczymywykrzyknikiem.

Uwaga! Wjęzykupolskim występująteżwyrazybezakcen-towe,czylitakie,któreniemająwłasnegoakcen-tu,ponieważnp.tworzącałośćakcentowązwyra-zemnastępnymbądźpoprzednim.Należądonich:• przyimkijednosylabowe,•spójniki,•partykułanie,•jednosylaboweformyzaimków:– na ko-le, –pro-szęcię.

Egzamin gimnazjalny – Nauka o języku

34

Epoka literacka

34

Historia – TEST

Wiek XVII – stulecie wojen1. Zaznacz P ( prawda) lub F ( fałsz).

P F

a)WXVII–wiecznejEuropiepokójpanowałtylkoprzez7lat.

b)Wojnatrzydziestoletnia(1618-1648)byłapierwsząwojnąogólnoeuropejskąizarazemostatniąwoj-nąreligijnąwEuropie.

c)Przyczynąwybuchuwojnytrzydziestoletniejbyłkonfliktmiędzyluteranamiikalwinami.

d)Jednymzeskutkówwojnytrzydziestoletniejbyłaśmierć1/3populacjiEuropy.

e)DziękiwojnietrzydziestoletniejFrancjaiSzwecjastałysięmocarstwamieuropejskimi.

f)WojnyprowadzonewXVIIw.przyczyniłysiędopostępuwdziedzinieuzbrojeniaitaktykiwalki.

Absolutyzm we Francji

1. Podpisz portrety. Do postaci dobierz odpowiednie pojęcie.racjastanu,absolutyzm

A.………………………… B.…………………………

2. Podaj definicje pojęć z polecenia 1.racja stanu–………………………………………………………..absolutyzm–……………………………………………………….

3. Odczytaj ukryte wśród liter powiedzenie. Napisz, kto jest jego autorem.

P I A Ń C S F T Ó W O L T A O J A

4. Symbol władzy absolutnej we Francji toA.stanLuizjanawUSA.B.AkademiaFrancuska.C.kanadyjskaprowincjaQuebec.D.Wersal.

5. Podkreśl TAK lub NIE.MonarchaabsolutnybezzgodystanówmógłA.stanowićprawa,decydowaćowojnielubpokoju.TAKNIEB.uwięzićpoddanegobezwyrokusądowego.TAKNIEC.mianowaćiodwoływaćwedleupodobaniaurzędnikówpaństwowych.TAKNIED.wykluczyćwybórwładcyprzezpoddanych.TAKNIE

Historia – TEsT

35

EdusEja

35

EdusEjaOd Anglii do Wielkiej Brytanii

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

1. Rozwiąż krzyżówkę, odczytaj hasło i podaj jego wyjaśnienie.1.WładcaFrancjisprzyjającywypędzonymzAngliiStuartom.2.Uniałączącaod1603r.AnglięiSzkocję.3.ImiękrólazdynastiiStuartówskazanegonakaręśmierciw1649r.4.Charyzmatycznydowódcaarmiiangielskiejzczasówwojnydomowej,purytanin.5.Działaniagruppolitycznychwceluzmianyrząduijegopolityki.6.RuchreformatorskiwKościeleanglikańskimwXVIIw.dążącydousunięciazjegodoktrynwszelkichcechkatolicyzmu.7.UstrójpanującywAngliipozakończeniuwojnydomowej1640–1649.8.JednazgrupspołecznychwAnglii,dążącadoograniczeniawładzykrólewskiej.9.ImiękrólaAngliizdynastiiStuartów,któryprzeszedłnakatolicyzm.10.PaństwoutworzonewwynikupołączeniauniapersonalnąAngliiiSzkocjiw1707r.11.SystemwładzywAnglii,któryzacząłsiękształtowaćpoponownymodsunięciuodwładzydynastiiStuartóww1688r.12.BezkrwawyzamachstanudokonanywAngliiw1688r.13.PrzedstawicielpartiipowstałejwAngliiwXVIIw.,zwolenniksilniejszychrządówkróla.14.PrzedstawicielpartiipowstałejwAngliiwXVIIw.,zwolenniksilniejszejpozycjiParlamentu.

Królowie elekcyjni schyłku XVI w. i w. XVII

1. Uporządkuj elekcyjnych władców Polski w kolejności chronologicznej. Przyporządkuj im lata panowania.MichałKorybutWiśniowiecki...................................................……JanIIKazimierz...........................................................................…...ZygmuntIIIWaza................................................................................JanIIISobieski....................................................................................WładysławIV......................................................................................

a.1648-1668 b.1674–1696 c.1632–1648d.1587-1632 e.1669–1673

2. Wykreśl informacje, które nie odnoszą się do Jana Zamojskiego (1542 – 1605). Odgadnij, kto jest bohaterem wykre-ślonych wydarzeń.–najwybitniejszapostaćnapolskiejsceniepolitycznejwpierwszychlatachpanowaniaZygmuntaIIIWazy,–jedenznajwybitniejszychpolskichdowódcówprzełomuXVIiXVIIw.,–zdobywałwykształcenianarenomowanychuniwersytetachweFrancji,Niemczech,Włoszech,–pradziadkrólaJanaIIISobieskiego,–przyczyniłsiędoprzeforsowaniaformuływolnejelekcjipośmierciZygmuntaAugusta,–stałnaczelestronnictwpopierającychStefanaBatoregoiZygmuntaIIIWazę,–rozgromiłprzeważająceprawie5-krotniesiłynieprzyjacielskie(35tys.:ok.7tys.)wbitwiepodKłuszynem(1610r.)wczasiewojnyzRosją,

36

Epoka literacka

36

Historia – TEST

–otrzymałnajwyższeurzędyministerialnewpaństwie:kanclerzaihetmanakoronnego,–założycielZamościaiAkademiiZamojskiej,–właściciel23miasti816wsi,–zginął,walczączTurkami,podCecorą,–autorpowiedzeniaPięknieisłodko[jest]umrzećzaojczyznę.

3. Zaznacz P (prawda) lub F ( fałsz).

P F

a)Wszyscypolscykrólowierządzącyod1573r.doupadkuRzeczypospolitejwXVIIIw.bylikró-lamielekcyjnymi.

b)Prawowyborumonarchyuzyskałogółszlachty,tj.ok.10%społeczeństwa.

c)Formuławolnejelekcjiumożliwiałaobjęcietronutylkokandydatomzobcychdynastiiikrajów.

d)Okresybezkrólewiabyłydlaszlachtysprawdzianempolitycznejodpowiedzialnościzalosykraju.

e)Długotrwałekampaniewyborczeuniemożliwiałydokładnezapoznaniesięzkandydatamidotronu.

f)Dziękiwyborowizagranicznegokandydatamożnabyłostworzyćsojuszzdynastiąipaństwem,zktóregosięwywodził.

g)Najpoważniejszymniebezpieczeństwemokresówbezkrólewiabyłyrozdwojoneelekcje.

h)Rozdwojoneelekcjeprowadziłydokonfliktówwewnętrznychanawetwojendomowychiinter-wencjiobcychpaństw.

4. Zygmunt III Waza został królem Polski, ponieważA.byłspokrewnionyzdynastiąJagiellonów.B.zrezygnowałzdziedziczeniakoronyszwedzkiej.C.obiecałprzenieśćstolicękrajuzWarszawydoKrakowa.D.zrezygnowałzluteranizmunarzeczkatolicyzmu.

5. Przyporządkuj wydarzenia właściwym władcom, wpisz je do tabeli.a)synZygmuntaIIIWazy,b)więzionyweFrancjiprzezkardynałaRichelieupodzarzutemszpiegostwanarzeczHiszpanii,c)spokrewnionyzdynastiąJagiellonów,d)od15rokużyciauczestniczyłwobradachsejmowych,e)doskonalewładał4językami:polskim,niemieckim,włoskimiłacińskim,f)wwieku30latjakoSnopkowskiodbyłpodróżdoEuropy,byprzygotowaćsięlepiejdorządów,g)wicekrólPortugalii,h)przygotowanydoprowadzeniażołnierskiegotrybużycia,i)wstąpiłweWłoszechdozakonujezuitów,j)otrzymałgodnośćkardynalską,k)cieszyłsięsympatiąszlachty

Władysław IV Jan II Kazimierz

37

EdusEja

37

EdusEja6. Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III Sobieski byli nazywani „królami Piastami”, boA.wywodzilisięzdynastiiPiastów.B.ichżonywywodziłysięzdynastiiPiastów.C.ichpierworodnisynowieotrzymalinachrzcieimięPiast.D.wywodzilisięzrodzimychrodówmagnackich.

Wojny Rzeczypospolitej z Rosją1. Połącz pojęcie z definicją.a)bojarb)janczar

1.wielkiwłaścicielziemskinaRusiiWołoszczyźnie2.przedstawicielpapieżanadworzekrólewskim,książęcymlubcesarskim3.najlepszapiechotatureckarekrutującasięspośródchłopcówwziętychdoniewolipodczasnajazdównakrajechrześcijańskie

2. Ułóż wydarzenia w ciąg przyczynowo – skutkowy.a)początekrządówdynastiiRomanowów,b)wojnaZygmuntaIIIWazyzRosją,c)dymitriada,d)wymarciedynastiiRurykowiczów,e)pokójwPolanowie,f)wielkasmuta

Powstanie kozackie1. Uzupełnij tekst.Kozacy,prawosławie,czajka,ruski,Sicz,własnysamorząd,Turcja,organizacjawojskowa,,MorzeCzarneW II poł.XVIw. (a)……………......…, nawschodniejUkrainie, zaczęły powstawać grupywolnej ludnościwyznającej(b)…..........…....…. imówiącej językiem (c)…….................………......Grupy te zwano (d)…………................……….Ich głównym grodem byłwarowny obóz (e)……...................……........…..... Kozacy posiadali (f)………..…....……i (g)………......................…, które były uznawane przezwładzę królewską. Pływali na zwinnych łodziach zwanych(h)…..........…........….....….Przeprawialisięnanichprzez(i)…....................…………,łupiącziemie(j)……...................……..

2. Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania kozackiego pod wodzą Bohdana Chmielnickiego nie było to, żeA.dużaczęśćukraińskiejmagnateriiizamożnejszlachtyporzuciłaprawosławiei,przechodzącnakatolicyzm,przejmowa-łapolskijęzykiobyczaje.

B.ukraińscychłopi,wmiaręnakładaniananichcorazwyższychświadczeńipańszczyzny,czulisięwyzyskiwani,achłopscyzbiegowiezasilaliszeregiKozaków.

C.sejmpostanowiłzmniejszyćliczbęKozakówrejestrowych.D.Kozacywobroniepołudniowo–wschodnichkresówRzeczypospolitejmusieliwalczyćzTataramizchanatukrymskiego.

3. Połącz pojęcie z wyjaśnieniem:a)osełedecb)sejmitar c)szarawary d)pistolet

1.długikaftanbezguzików2.kosmykwłosównoszonynaczubkuogolonejgłowy3.paradnaszablakozacka4.szerokie,bufiastespodniezpłótna

4. Uporządkuj wydarzenia w kolejności chronologicznej, wstawiając cyfry od 1 do 7.(a)…..UgodaChmielnickiegozRosjąwPerejasławiuw1654r.(b)…..KlęskaPolakówwbitwachnadŻółtymiWodami,podKorsuniemiPiławcami.(c)…..RozejmwAndruszowiew1667r.(d)……BuntKozakówpodwodząBohdanaChmielnickiegowstyczniu1648r.(e)……PodpisanieugodywZborowiew1649r.(f)……ŚmierćWładysławaIV.(g)……WojnaPolskizRosją.

38

Epoka literacka

38

Historia – TEST

Wojny ze Szwecją

1. Na diagramie odszukaj nazwiska i nazwy związane z wojnami Rzeczypospolitej ze Szwecją. Wpisz je pod diagramem. Tam, gdzie to będzie możliwe, dopisz datę lub uzupełnij nazwę własną.

W C E H Y R O T U D Ó P K I P E W I C Z

A S D K F I G R C H H J K L O A L S M D

G Z U C S B T N A W M A D N B O I L Ó F

P O K I A R U O Y T L G R U S E T W A W

J A S A D F S N G H A J G K L Ó R A A S

Z C B Z Ó A D H C R N E W I E R T C K I

M I O N A C Ś L I Ż Ó Ł W A K D A S T P

a)……………………………………………………………………..........b)…………………………………………………………………......……c)…………………………………………………………………..........…d)…………………………………………………………………..........…e)…………………………………………………………………..........…f)…………………………………………………………………..........…g)…………………………………………………………………..........…

2.Podaj dwie przyczyny i dwa skutki wojen polsko-szwedzkich.

Przyczynya)…………………………………………………………………..................................................................................…..........b)…………………………………………………………………..................................................................................….......... Skutkia)…………………………………………………………………..................................................................................…..........b)…………………………………………………………………..................................................................................…..........

Kryzys Rzeczypospolitej w połowie XVII w.

1. Uzasadnij, że wszystkie poniższe wydarzenia miały znaczący wpływ na sytuację w Rzeczpospolitej w XVII w.

a)abdykacjakrólaJanaKazimierza–…………………………………………………………....................................................................

b)zastosowaniezasadyliberumveto–…………………………………………………………................................................................

c)wojnyRzeczpospolitejwXVIIw.–……………………………………………………………............................................................

2. Wyjaśnij pojęcia:

rokosz–………………………………………………………………................................................abdykacja–……………………………………………………………latyfundia–…………………………………………………………….

3. Wyjaśnij znaczenie i pochodzenie powiedzenia Dobry żart tymfa wart.

……………………………………………………………………………………………………….......................................................................................................................................................................................................................................................

Wojny Rzeczypospolitej z Turcją

1. Podkreśl właściwy ciąg przyczynowo- skutkowy.

A.układwBuczaczu–bitwapodCecorą–zwycięstwopodChocimiem-zdobycietwierdzywKamieńcuPodolskim–wybórJanaIIISobieskiegonakrólaPolski–zwycięstwopodWiedniem.

B.bitwapodCecorą–zdobycietwierdzywKamieńcuPodolskim–układwBuczaczu–zwycięstwopodChocimiem–wybórJanaIIISobieskiegonakrólaPolski–zwycięstwopodWiedniem.

39

EdusEja

39

EdusEja

Odpowiedzi

Wiek XVII – stulecie wojenOdp.1 a)P,b)P,c)F,d)F,e)P,f)P

Absolutyzm we FrancjiOdp. 1 A.ArmandRichelieu–racjastanu; B.LudwikXIV–absolutyzmOdp. 2 racja stanu–wyższośćinteresupaństwanadinnymiinteresamiinormamiabsolutyzm–formaustrojupolitycznegopolegającanaskupieniunajwyższejwładzywykonawczej,ustawodawczejisądow-niczejwrękachkrólaOdp. 3 Państwotoja–LudwikXIVKrólSłońce”wypowiedziałtesłowa,wyrywajączksiągsądowychkartyzzapisemnie-wygodnychdlawładzykrólewskiejwyroków.Odp. 4D.Odp. 5 Wszystkieodpowiedzi–TAK

Od Anglii do Wielkiej Brytanii Odp. 1 Hasło – Deklaracja PrawDeklaracjaPraw–aktprawnyuchwalonywAngliipo„sławetnejrewolucji”wykluczającykatolikówzprawadodziedzicze-niatronu,ograniczającywładzękrólewskąirozszerzającyprawoParlamentu;jednazpodstawustrojumonarchiczno–parla-mentarnego.

Królowie elekcyjni schyłku XVI w. i w. XVII Odp. 14.MichałKorybutWiśniowieckie.1669–16733.JanIIKazimierza.1648-16681.ZygmuntIIIWazad.1587-16325.JanIIISobieskib.1674–16962.WładysławIVc.1632–1648Odp. 2 HetmanStanisławŻółkiewski(1547–1620):-jedenznajwybitniejszychpolskichdowódcówprzełomuXVIiXVIIw.,-pradziadkrólaJanaIIISobieskiego,-rozgromiłprzeważająceprawie5-krotniesiłynieprzyjacielskie(35tys.:ok.7tys.)wbitwiepodKłuszynem(1610r.)wcza-siewojnyzRosją,

-zginął,walczączTurkami,podCecorą,-autorpowiedzeniaPięknieisłodko[jest]umrzećzaojczyznę.Odp. 3 a)P,b)P,c)F,d)P,e)F,f)P,g)P,h)P; Odp. 4 A.Odp.5 WładysławIVa),c),d),e),h),k); JanIIKazimierza),b),c),g),i),j) Odp. 6D.

C.zdobycietwierdzywKamieńcuPodolskim–wybórJanaIIISobieskiegonakrólaPolski–układwBuczaczu–bitwapodCeco-rą-zwycięstwopodChocimiem–zwycięstwopodWiedniem.

D.wybórJanaIIISobieskiegonakrólaPolski–zwycięstwopodChocimiem-bitwapodCecorą–zdobycietwierdzywKamieńcuPodolskim–układwBuczaczu–zwycięstwopodWiedniem.

2. Wydarzeniom przywołanym w poleceniu 1. przyporządkuj właściwe daty.1620, 1672, 1673, 1674, 1683

3. Wyjaśnij, dlaczego układ w Buczaczu był dla szlachty polskiej upokarzający?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...........................................................................…………

4. Podaj min. 2 argumenty uzasadniające nadanie Janowi III Sobieskiemu przez Turków przydomka „Lew Lechistanu”.

–…………………………………………………………………............................................................................................…..……………………………………............................................................................................……………………………….....

–…………………………………………………………………............................................................................................…..……………………………………............................................................................................……………………………….....

–…………………………………………………………………............................................................................................…..……………………………………............................................................................................……………………………….....

40

Epoka literacka

40

EdusEjaGaleriaHistoria – TEST

Wojny Rzeczypospolitej z RosjąOdp. 1a)-1,b)–3;Odp. 2d),f),c),b),a),e)

Powstanie kozackieOdp. 1 (a)naZaporożu(b)prawosławie,(c)ruskim,(d)Kozakami,(e)Sicz,(f)własnysamorząd,(g)organizacjęwojskową,(h)czaj-kami,(i)MorzeCzarne,(j)tureckie.Odp. 2 D. Odp. 3 a)–2,b)–3,c)–4;odp.d)i1niemająodnośników;Odp. 4 (a)5,(b)2,(c)7,(d)1,(e)4,(f)3,(g)6

Wojny ze SzwecjąOdp. 1 a)JanKarolChodkiewicz,b)Kircholm-1605, c)GustawAdolfWaza, d)KarolGustaw,e)JasnaGóra-1655, f)StefanCzarniecki, g)Oliwa–1660Odp. 2 Przyczyny:-brakzgodyZygmuntaIIIWazynazrzeczeniesiętytułukrólaSzwecji,-chęćumocnieniaprzezobapaństwawpływównadMorzemBałtyckimSkutki:-utrataprzezPolskęwiększejczęściInflantnarzeczSzwecji-zrzeczeniesięprzezJanaKazimierzaWazętytułukrólaSzwecji.

Kryzys Rzeczypospolitej w połowie XVII w.Odp. 1 a)abdykacja króla Jana Kazimierza JerzyLubomirskizorganizowałprzeciwJanowiKazimierzowirokosz,któryprzerodziłsięw2-letniąwojnędomową.Mimozwycięstwa,królniezadowolonyzroszczeńmagnatów,walkimiędzynimiowpływypolityczne,osłabieniawładzykrólew-skiej,zrzekłsięwładzyiuprawnień.PonimkoronakrólewskaprzypadłasłabemuiniezdecydowanemuMichałowiKorybuto-wiWiśniowieckiemu,któryniepotrafiłprzywrócićładuwpaństwie.b)zastosowanie zasady liberum veto W1652r.doobradsejmowychwprowadzonozasadęliberumveto – wolneniepozwalamstwarzającąkażdemuposłowimoż-liwośćzerwanialubzablokowaniaobradsejmowych,jeśliniezgadzałsięzezdaniemwiększości.ZasadaliberumvetowIIpoł.XVIIw.przyczyniłasiędozrywaniasejmówprzedpodjęciemjakichkolwiekdecyzji.Powodowałotoparaliżwżyciupo-litycznymiprzyczyniłosiędozapewnianiasobiecorazwiększychwpływówwpaństwieprzezmagnatów.c)wojny Rzeczpospolitej w XVII w. –działaniawojenneoraztowarzysząceimchorobyigłódspowodowałyśmierćprawie1/3ludnościpolsko-litewskiej.Brakowałorąkdopracy.Wymiarpańszczyznyzacząłwzrastaćdo5iwięcejdniwtygodniu.Ogromnebyłytakżezniszczenia.Np.Szwedzidokonalirabunkubezcennychdziełsztukiiksięgozbiorów.Stratyludnościo-weimaterialneprowadziłydokryzysugospodarczegoifinansowego.SkarbRzeczypospolitejbyłpusty–spadłydochodyzpodatkówiceł.Pogłębiałasięinflacja.Odp. 2 rokosz–bunt,zbrojnewystąpienieszlachty,zwykleprzeciwkrólowi-elektowiwcelachpolitycznych abdykacja–dobrowolnelubwymuszoneprzedwczesnezrzeczeniesięprzezpanującegowładzyiuprawnień latyfundia–rozległemajątkiziemskienależącedorodówmagnackichOdp. 3 Powiedzeniejestpochwałądobregożartu.AndrzejTymftoNiemiec–królewskimincerz,któryzaczasówpanowaniaJanaKazimierzawybijałpolskiezłotówki.Wpadłnapomysłprodukcjimonetyzkilkukrotnieobniżonązawartościąsrebrawstosunkudojejwartościnominalnej.Itakwybijanaprzezniegozłotówkanominalniewarta30groszywrzeczywistości,zpowodumałejzawartościsrebra,byławarta15groszy.

Wojny Rzeczypospolitej z TurcjąOdp. 1B.Odp. 2 1620-bitwapodCecorą 1672–zdobycietwierdzywKamieńcuPodolskim 1672–układwBuczaczu 1673–zwycięstwopodChocimiem 1674–wybórJanaIIISobieskiegonakrólaPolski 1683–zwycięstwopodWiedniem.Odp. 3 UkładwBuczaczuoburzyłszlachtępolską,ponieważnamocytegoukładuPolskazobowiązałasięoddaćTurkomdużyobszarpołudniowejUkrainy,aleprzedewszystkimstałasięlennikiemtureckim,zobowiązującsiępłacićcorocznieharaczsułtanowi.Odp. 4–Sobieski,dziękitalentomdowódczym,odniósłzwycięstwonadarmiątureckąpodChocimiem,wykorzystującpolskąjazdę,którąsampoprowadziłdoataku.Z30tys.tureckichżołnierzyocalały4tys.

–jakokrólLechistanu(czyliPolski)unowocześniłpolskaarmię,dozbrajającm.in.oddziałypiechotywberdysze,zwiększa-jącliczebnośćartyleriiilekkozbrojnejjazdy,pozostawiającdecydującąrolewnatarciu–husarii.

–pokonałpodWiedniemprawie100-tysięcznąarmięturecką,dowodzącwojskamipolsko-niemiecko-austriackimiliczącymiok.70tys.żołnierzy.

41

EdusEja

41

Chcę zostać...

geologiem

Twoja przyszłość

Predyspozycje

•Zainteresowania!Trzebamiećnaprawdziewielkąpasje,abygodzinamiposzukiwaćagatuwjakimśkamienio-łomieczyobstukiwaćmłotkiemskalneścianywnadzieiznalezieniaszczątkówkarbońskichpaproci.

•Większośćpracyodbywasięwterenie,dlategokoniecznyjestdobrystanzdrowiainiezłakondycjafizyczna.

•Kandydatównageologówdyskwalifikują,m.in.daltonizm,poważneschorzeniakręgosłupa,epilepsja.Dobrywzrokpotrzebnyjestprzyczytaniuisporządzaniumapgeologicznych,badaniupreparatówpodmikroskopem.

•Czasemprzydająsięnawetumiejętnościalpinistyczne,kiedytrzebaopuścićsięnaliniewzdłużściany,wpo-szukiwaniucennychokazów.

•Nastudiachtrzebabyćsystematycznymiwyrobićwsobienawykcodziennegouczeniasię.Jesttokoniecznedoopanowaniatakobszernegomateriału.

•Wpracykoniecznajestcierpliwośćidokładność.

studia

Takjaknawieluinnychkierunkach,najtrudniejszyjestpierwszyrok.Wtedywykruszasięnajwięcejochot-ników.

Pierwszy rokCzegobędzieszsięuczyłnaIroku?Otonajważniejszezajęcia:•wstępdogeologii,•matematyka,•chemia,•fizyka,•geochemia,•hydrologia,•geomorfologia,•geologiadynamiczna,•paleontologia(dowkuciahistoriaZiemiisetkiskamieniałości),•geologięczwartorzędu(zajęciadotyczącerzeźbterenu)•geometriaprzestrzenna

•Tostudiadlatych,którzynielubiąsiedziećnajednymmiejscu,przekładaćpapierkówzmiejscanamiejsceimiećwyznaczonyczaspracyodósmejdoszesnastej.

•Tenkierunekspełnioczekiwaniawszystkichtych,którzyceniąsobienaturę,przestrzeńiprzygodę.

•Tokierunekdlaprawdziwychpasjonatów,ciekawychZiemi,jejbudowyihistorii,ludzikochającychgóry.

•Dostaćsięnageologięjestłatwo,żebysięutrzymać–potrzebaprawdziwejpasji.

Co będziesz robił

Przyszli geolodzy muszą oswoić się z tym, że ich praca będzie głównie po-legała na chodzeniu, po-szukiwaniu i dokumento-waniu złóż surowców mi-neralnych, kontrolowa-niu umiejętnego eksplo-atowania zasobów wod-nych i ich ochrony, geo-logicznym nadzorze bu-dów dróg, zapór, itd. – te wszystkie zajęcia wymagają ciągłego bycia w ruchu.

Specyfika kierunku

Podobnie jak geografo-wie geolodzy uwielbia-ją włóczyć się po świe-cie. Najmodniejsze kie-runki to Syberia, Kaukaz Mongolia, Maroko czy In-die. Niestety sami muszą sfinansować sobie takie wyjazdy, bo uczelni na to nie stać. Ale nie dbając o wielkie wygody i kombi-nując najtańsze połącze-nia lotnicze potrafią ob-jechać kawał świata za przysłowiową złotówkę.

Po geologii możesz być• Geologiem inżynier-

skim (sprawdza, czy w danym miejscu moż-na wznieść np. wie-żowiec).

• Geologiem górniczym (bada np. zasobność złóż węgla).

• Geologiem złożowym (poszukuje np. ropy naftowej).

• Hydrogeologiem (spe-cjalista od zasobów wodnych).

•Tektonikiem (potra-fi przewidzieć ruchy tektoniczne, odpowie-dzialne m.in. za trzę-sienia ziemi).

• Mineralogiem (specja-lista od minerałów).

• Paleontologiem (odkry-wa skamieniałości ro-ślin i zwierząt w pra-starych złożach).

42

Epoka literacka

Drugi rokNadrugimrokukróluje:•geologia,•tektonika(wyjaśniajakzbudowanajestZiemia),•mineralogia(dziesiątkiminerałówiichcechdowykucia),•hydrogeologia(orzekach,którepłynąpodpowierzchnieziemi),•sedymentologia(opisujeprawarządząceosadzaniemsiępiaskurzecznego,morskiegoiinnychosadów).

Trzeci rokNatrzecimrokudominuje:•geofizyka(bezznajomościmatematykianirusz),•geologiazłóż(bardzoobszernymateriał),•petrologia(naukioskałach),•budowageologicznaPolski(Tatr,Sudetów,BeskidówiGórŚwiętokrzyskich).

Studia magisterskieNaczwartymipiątymrokubędzieszmiałprzedmiotydostosowanedowybranejspecjalizacji.

Charakterystyka przedmiotów•Geologiadynamiczna–tonicinnegojaknauka,którazajmujesiębudowąskorupyziemskiej;badawszel-kieprocesy,którewniejzachodzą.

•Geologiahistoryczna–przedstawiaprocesbudowyskorupyziemskiej;zawierahistorięZiemi.•Geomorfologiaigeologiaczwartorzędu–toosadyczwartorzędunatlezmianklimatycznychwokresiezlodowaceńalpejskichiskandynawskich.

•Geologiastrukturalna–omawiabudowęZiemipodwzględemjejstruktury(fałdy,uskoki,pęknięcia).•Geometriaprzestrzenna–przedmiotiściematematyczny;zajmujesięgraficznymimetodamiodwzoro-wańelementównapłaszczyźnie.

•Mineralogia–naukazajmującasiębadaniemminerałów;zawieradefinicje,systematykimineralogiczne.•Krystalografia–obiektembadańtejdziedzinygeologiisąkryształy;optykakryształów.•Hydrogeologia–togenezaiklasyfikacjawódpodziemnych;przedmiottenzajmujesiębadaniemkrąże-niawódpodziemnychorazichwystępowaniemnaokreślonychterenach.

•Petrologia–tonaukaopochodzeniu,dziejach,strukturze,składziechemicznym,przeobrażeniachikla-syfikacjiskał.

Przedmioty

Studia geologiczne to nie tylko zakuwanie nazw skał, ale także odnajdy-wanie ich w terenie. Dla-tego znaczna część zajęć to ćwiczenia terenowe.

W programie studiów przewidziane są m.in. takie przedmioty jak:• geologia ogólna• geologia dynamiczna• geomorfologia i geolo-

gia czwartorzędu• paleontologia• geometria przestrzenna• matematyka• mineralogia z krysta-

lografią• chemia• wf

Co jest najtrudniej zaliczyć?

Największe problemy z zaliczeniem sprawia chemia i geologia dyna-miczna (podstawy zja-wisk na powierzchni i wewnątrz Ziemi).

Przedmioty lubiane

Studenci za najciekaw-sze (obok ulubionych za-jęć terenowych) uważają nieco trudną paleontolo-gię (skamieliny), minera-logię i petrologię (nauka o pochodzeniu skał).

Zajęcia, które spędzą Ci sen z powiek i spo-wodują szybsze bicie serca:• geologia dynamiczna,

przestrzenna,• chemia, • matematyka jak zwy-

kle poraża najbardziej (liczby zespolone, cał-ki, szeregi liczbowe, szeregi potęgowe itp.).

43

EdusEjaĆwiczenia•Grzebaniewziemi,odłupywaniefragmentówskałwkamieniołomach,chodzeniepowyrobiskach,czasemna-wetzjeżdżaniedokopalni,czołganiesiępobłockuwjaskiniach–toCięczekapodczasćwiczeńterenowych.

•Wlaboratoriumzaśbędzieszskrobał,rozcierał,rozłupywałanastępnieoglądałpodmikroskopemrozmaiteminerałyiskały,badałichwłaściwości,zanurzającwprzeróżnychodczynnikachchemicznychiopisywał.

PraktykiTenkierunekstudiówumiejętniełączyćwiczeniapraktycznezteoretycznymiwykładami.Każdewakacjetomiesięczne,obowiązkowepraktyki.NajczęściejsątowyjazdywSudety,TatryczyGóryŚwiętokrzyskie.IchcelemjestpraktycznepoznaniehistoriiZiemi,procesówtworzeniasięskał,osadów,minerałów,rzeźbypowierzchni.Napraktykachna-uczyszsięposługiwaniakompasemgeologicznym,robieniamaposadówiskałczyszukaniażyłwodnych.

specjalności

Wczymmożeszsięspecjalizować?Maszdowyborupięćspecjalności:

•geologia stratygraficzna–zajmujesięchronologiąiodtwarzaniemzdarzeńgeologicznychnaZiemi,sposobamiokreśleniawiekuskał,badaniamikopalnejfaunyiflory,

•geologia poszukiwawcza–obejmujetworzeniemapgeologicznych,geologicznąinterpretacjęzdjęćsatelitarnychilotniczych,metodybadańbudowygeologicznejzeszczególnymuwzględnieniemob-szarówwęglonośnych,

•ochrona litosfery i zasobów złóż–zajmujesięposzukiwaniem,rozpoznawaniemidokumentowa-niemzłóż,ekonomikąiochronązłóżsurowcówmineralnych,zastosowaniemmetodgeofizycznychwgeologiiiochronieśrodowiska,

•hydrogeologia i ochrona środowiska wodnego–zajmujesięzagospodarowywaniemiochronąza-sobówwódpodziemnychorazochronąhydrosferyprzedzanieczyszczeniami,

•geochemia i mineralogia–zajmujesiębadaniemminerałówiskałorazichzastosowaniemwprak-tyce,obiegiempierwiastkówchemicznychwprzyrodzie,procesamipowstawaniaskałizłóżkopa-linużytecznych.

Perspektywy pracyZpracąwzawodzieniejestróżowo.Pozatymniemożnaliczyćnazbytwysokiezarobki.

•Absolwencigeologiiłapiąsiędopracywurzędachwojewódzkich,najróżniejszychstacjachbadawczych,urzę-dachgeologicznych,hydrologicznych.

•Ci,którzyrobiąsobiekursypedagogiczne,uczągeografiiwszkołach.

•Cobardziejobrotnigeolodzyznajdująpracęwprzed-siębiorstwachgeologicznych,nauczelniach,wkopal-niach,wkamieniołomach.

•Cinajlepsi,jużzuprawnieniami,zakładająwłasnefir-my,którewiercąstudnie,robiąmapyzłóż,osadów,nadzorująpraceprzybudowiedróg,zapór,autostrad.

•Większośćosóbpogeologiiszukapracypozazawodem–wbankach,ubezpieczeniach,firmachhandlowych.

Uwaga! Ukończenie studiówniedaje jeszczepełnegowy-kształcenia.Uzupełniasięjeotzw.uprawnieniageo-logiczne.Dopieroonepozwalająsamodzielnieprzy-gotowywać złożoneopracowania, naprzykład za-twierdzaćmapygeologiczne,planywydobyciakopa-lin,eksploatacjikamieniołomów.Uprawnieniamoż-nauzyskaćdopieropoudokumentowaniukilkulet-niegostażupracyizdaniuegzaminuwMinisterstwieOchronyŚrodowiska.

Praktyki

Na praktyki czeka się cały rok. Nic tak ludzi nie łączy, nie wyzwa-la tylu wspomnień i tak nie uczy.

Dzięki praktykom ludzie się zżywają, zawiązu-ją się przyjaźnie a i rela-cje z prowadzącymi stają się bliskie.

Brak komfortu rekompen-sują piękne miejsca, do których trafiają, niespo-tykane krajobrazy i nieza-pomniane przygody.

Specjalizacje• geologia stratygraficz-

no-poszukiwawcza,• geologia czwartorzędu,• paleontologia, • geochemia i minera-

logia,• petrografia, • geologia inżynierska, • hydrogeologia, • ochrona środowiska,• ochrona litosfery i za-

sobów złóż,• geoinformatyka,• geofizyka poszukiwaw-

cza,• geoturystyka.

44

Epoka literacka

44

EdusEjaGaleria

GdybytakprzyszłoCidogłowynamalowaćogórek-ten,któ-ryniestetynieśpiewa,aleleżysobiewpełnejkrasienasrebr-nympółmisku...byłabytomartwanatura.Widziałeśzapew-netysiącrazytakiemalowidła:jabłka,winogrona,koszkwia-tów,(możebyćnawetkrzesłoalbo„pobiesiadny”widokstołu:butelkawina,resztkijedzenia,niedopałki).Tosąobrazyzwa-neunasmartwąnaturą,apoangielsku„stilllife”,comożnaprzetłumaczyćjakocicheżycie.Donajsłynniejszychświatowychdziełtegonurtunależązpew-nościąSłonecznikiVincentavanGogha.CzyniewydająsięCiznajome?Możewidziałeśjenaścianieuciotkialbowja-kimśbiurze?Całkiemmożliwie,botodośćrozpowszechnione

wreprodukcjachdzieło.Oczywiście,żewreprodukcjach,bonapewnomyniemamytakichciotek-miliarderek,którestaćbyłobynazawrotniedrogiedziełovanGogha.Ipomyśleć,żeautortylubezcennychdziśpłócienżyłwbiedzieisprzedałtyl-kojedenobraz!Niebyłszczęśliwy,cierpiałnachorobępsy-chiczną–raz,watakuszału,obciąłsobieucho.Tragiczniezakończyłteżżycie–zastrzeliłsiępewnegolipcowegodnia1890roku...Alebyłgeniuszem.Popatrznateprostesłoneczniki–toprawdziwaikebana(toznaczyjapońskasztukaukładaniakwiatów).Jakatotammar-twanatura,skoroonepatrząnanasiwręczśmiejąsięzgłębiswojegosłonecznegoświata!

Vincent van gogh – „słoneczniki”