iiNongan Hiyan

Portions of the Holy Bible in the Nali Language of Papua New GuineaBuk Baibel long tokples Nali long Niugini

copyright © 2008, 2012, 2020 PNG Bible Translation AssociationLanguage: NaliTranslation by: PNG Bible Translation AssociationThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-NoDerivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not make any derivative works that change any of the actual words or punctuation of the

Scriptures.Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with thoseScriptures and documents. For other uses, please contact the respective copyright owners.2020-03-10PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 22 Dec 2021 from source files dated 30 Nov 20211c7cf377-af27-5ad9-9abb-06ab9a468be4

Contents

MATTIU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1MAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52LUK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83ACTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135TITUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184PHILEMON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

iii

MATTIU 1:1 1 MATTIU 1:9

MattiuNongan Hiyan MattiuIratuluwiy

English: MatthewTok Pisin: MatyuNongan Imu

Nongan Hiyan Mattiu Iratuluwiy ara puksih iho mu iyata hu puk mahaahiu (Mat-tiu, Mak, Luk, pe Yohanes), mepo hu-ratiyani hu melit mepo irayah iya kiliYesu tandrohongan iro kol pwan. Puk iyeara itiyani hu melit hurayah iro mwonenMariya imwalahiy iyata Yesu, pe titiye arairo manau ipoo hutingundru Yesu imat.Pwen itiyaniy tehe Yesu isatine paiwe, peitali ndramiran hu pe iyau iya kol painganyang.

Melit sih namandran Mattiu nakip-wainganiy, ara tehe toro: Yesu ara ihondruwa melit masih mepo Ngindrai kin-tandrangan koluw kinna, pe yihu kantat-uluwiy ita hu puk hutora Tapaniu Saken.*Ngindrai irandrangan tehe andre kipwan-drisa ndramat hamou para kisa, pe kisop-wat hu Yisrayel kamui kasa kili yiy, pe pukiye, ara nakipwainganiy tehe Yesu, ara yiyndramat ara ko. Titiye soyon ita nondriyapuk Mattiu iratuluwiy, ara hupwainganiytehe nongna hu poropet mepo hu kanpo-howei koluw kinna, ara irayahmannan iromwonen lenge Yesu. Animei ita 1:22-23pe 2:4-6 pe 2:14-15 pe 2:23 pe 4:13-16 pe8:16-17 pe 12:15-21 pe 13:34-35 pe 21:2-5pe 21:16 pe 26:24 pe 26:31 pe 26:54 pe 27:6-10.

Pe melit handra namandran puk Mattiuiwong iya aliy yi, ara kolo king Ngindrai,ndre kolo king para kol paingan yang.Nondriya mbulya Yesu, Ngindrai paki-rayah king ndrokonan ata hu ndramatmasih, pe inamiliy para hu ndramatmasihhu koro ndruwa namiliwan.

Nongan mayimindra niwen, mepo Yesuipohowei, ara iripo nondriya puk iye. Non-gan handra niwen imu, ara ita sapta 5-7,pe itiyani nonganYesu ipohowei iro ndritangondron sih. Nongan aro, ara ipwain-gani kultuwayi hu ndramat, mepo huhondruwa kultuwayi Ngindrai. Pe nonganniwen lundra, ara ita sapta 10. Pe non-driya nongan aro, ara Yesu iyki nongan iya

kili ndramiran hu, iya hu melit para hukambusiy, kiro mwonen nondriya hu langmepo hu nakaya pohowe nongna Yesu,kiya kili hu ndramat.

Pe nongan niwen tindra, ara ita sapta13. Yesu ipohowe hu nongan pwandri-tiye para kipwaingani kultuwayi kolo kingNgindrai kiya kili hu ndramat. Pe nonganniwen haandra, ara ita sapta 18. Yesu ipo-howe nongan iya kultuwayi hu ndramat,para hu koro tehe ndramiran imwonen. Penongan niwen yimindra, ara ita sapta 24-25. Yesu iwong iya hu melit mepo andrekarayah kiro mwonen Lang Nakiyahap-wen.

Puk iye ara kintiyani ngala hiyehndrokonan iratuluwiy pwi. Hapeko ngalapuk iye, ara ipa, “Nongan Hiyan MattiuIratuluwiy.” Pwen nimnim para aliy, aratehe Mattiu iratuluwiy, ndramat mepopara poya takis (sapta 9:9-13).

Ngala tumbu Yesu hu1Aro, ara ndromwoya ndraye Yesu Kris-

tus. Yiy, ara iyau ndraye Tepit, pe Tepit,ara iyau ndraye Apraham.

2 Apraham, ara tama Yisak,pe Yisak, ara tama Yakop,pe Yakop, ara tama Yutah, pe nalin hu.3 Pe Yutah, ara tama Peres hilu Serah,pe tina hilu, ara Tamar. Pe Peres, ara tama

Hesron,pe Hesron ara tama Ram.4 Pe Ram, ara tama Amminatap,pe Amminatap, ara tama Nahson,pe Nahson, ara tama Salmon,5 pe Salmon, ara tama Powas, mepo tinan,

ara Rahap.Pe Powas, ara tama Opet, mepo tinan ara

Rut.Pe Opet, ara tama Yessi,6 pe Yessi, ara tama King Tepit.

Pe Tepit, ara tama Solomon, pe tinaSolomon, ara yiy mepo nambuyu Uriyahmamu.7 Solomon, ara tama Rehopowam,pe Rehopowam, ara tama Apiyah,pe Apiyah, ara tama Asa.8 Pe Asa, ara tama Yehosapat,pe Yehosapat, ara tama Yehoram,pe Yehoram, ara tama Ussayah,9 pe Ussayah, ara tama Yotam,peYotam, ara tamaAhas, pe Ahas ara tama

Hesekayah,* :: Eng: Old Testament; TP: Olpela Kontrak o Olpela Testamen

MATTIU 1:10 2 MATTIU 2:210 pe Hesekayah, ara tama Manasseh,pe Manasseh, ara tama Amon,pe Amon, ara tama Yosayah.11 Pe Yosayah, ara tama Yekoniyah iyapolo

nalin hu. Pe tandrohongan ara,yihu para Papilon, ara huwiri huYisrayel huya mawen kolo hu pehuya huro pahandra hu Papilon.

12 Pe iyamulan para huya huro pahan-dra hu para Papilon:Yekoniyah, ara tama Seyaltiyel,pe Seyaltiyel, ara tama Seruppapel,13 pe Seruppapel, ara tama Apiyut,pe Apiyut, ara tama Eliyakim,pe Eliyakim, ara tama Asor,14 pe Asor, ara tama Satok,pe Satok, ara tama Akim,pe Akim, ara tama Eliyut,15 pe Eliyut, ara tama Eleyasar,pe Eleyasar, ara tama Mattan,pe Mattan, ara tama Yakop,16 pe Yakop, ara tama Yosep. Pe Yosep, ara

nambuyu Mariya mepo imwalahiyta Yesu, mepo hupohowe yiy Kris-tus.

17 Pwen pe ndromwoya ndraye Apra-ham hu iya matne King Tepit, ara songuipe haamou. Pe ndromwoya ndraye Tepithu iro kili yiy pe iya matne yihu Yisrayelhuya huro pahandra hu para Papilon, arasongui pe haamou. Pe ndromwoya ndrayehu mepo huya huro pahandra hu paraPapilon isa matne Kristus, ara songui pehaamou i.

Mariya imwalahiy ta Yesu Kristus.18 Iye ara titiye ta Mariya imwalahiy ta

Yesu Kristus. Pe irayah toro: tina Yesu,Mariya, ara hu kansokomburani yiy pwenpara kiwiri Yosep. Hapeko hilu kannawule mapu, pe hu ndramat husa yiroweitehe Mariya mapundriyan pwen imin. PeMariya mapundriyan, ara iyau pwoke taMwoiwan Haiyan. 19 Pe Yosep, ara ndra-mat hamou imwonen, pe mbuwalin parakipwaingani nambuyun, pe Mariya kiwiri

masirai kiya aliy kiro mbulmara hu ndra-mat. Pwen ilohonganiy para kitali Mariyanokule ko.

20 Pwen Yosep iro lohonge ndron iyaaliy, pe angelou hamou ata Yapan is-arayah isa kili yiy iho nondriya nihinih,pe ipa, “Yosep, noru Tepit, wou mbunaahandrundru para awiri Mariya kiya wumtehe nambuyum. Ahalingiy, mbunahita ndriyan, ara Mwoiwan Haiyan iykiy.21 Pe yiy andre kimwalahiy ta mbunahkamai hamou, pe andre apohowe ngalankiya Yesu,† paratesah, yiy andre kisopwatndramiran hu para hu kasa mawen hupakut mwomwan tahu.”

22 Melit masih aro irayah mannantehe Yapan kinpwai pwen iyau kiliporopet toro: 23 “Ahalingiy, pihindrahinhamou mepo kinna sura kamai mapu,ara andre kimwalahiy ta mbunah kamaihamou, pe andre kapohowe ngalankiya Immanuwel.”‡ Ndroiyi ngalanImmanuwel, ara ipa toro: “Ngindrai arairipo sura tou.”

24 Pwen Yosep isapoyoi, pe imbusi tesahmepo angelou ta Yapan kinpwandrandra-haniy kinna kili yiy. Pe iwiriMariya iya seuiya nambuyun. 25 Hapeko Yosep, ara kin-matin kinna sura yiy pwi, ipoo imwalahiyta norun kamai. Pe Yosep ipohowe ngalan,ara Yesu.

2Hu ndramat lohongai waison iro kili hu,

ara husa nime Yesu1 Pe Mariya imwalahiy ta Yesu iro kol

ngawan Petlehem, ita nondriya kol na-mandran hape Yutiya. Pe iro mwonenHerot iro king,* hu ndramat hayah lo-hongai waison iro kili hu, ara huyau tekup, pe husa Yerusalem. 2 Pwen husok,hupa, “King tahu Yutah mepo tinan kin-mwalahiy kinnatan ara, ita aleheh? Yowunime piriy tan iho kup,† pe yowu sa, arapara kayatohun kiya kili yiy.”

† 1:21: Iya nongna kol Hipuruw, ngalan Yesu, ara pakihisoule tehe nongan iye, Yapan ara ndramat para kisopwathu ndramat. Pe ngalan Yesu, ara iyau nongna kol Krik. Pe iya nongna kol Hipuruw, ara ngara hu kapohowe ngalanYosuwa. TP: Long tok Hibru nem Jisas em i klostu wankain olsem dispela tok, “Bikpela em i man bilong kisim bek olmanmeri.” Nem Jisas yet em i kam long tok Grik. Long tok Hibru ol i kolim olsem, Josua. ‡ 1:23: Anime Yisayah(Isaiah) 7:14. * 2:1: King Herot ara iro nimnim iya kol Yutiya. Herot iro tehe king, hapeko yiy ara iro pahandraking para Rom. King ara, ara hupohowe yiy “Sisar”. TP: Dispela King Herot em i bosim Judia wantaim ol arapela distriki stap klostu long Judia. Herot em i stap king, tasol em i stap aninit long bikpela king bilong ol Rom, em dispela kingol i kolim Sisar. † 2:2: piriy mepo ingas; Eng: star when it rose

MATTIU 2:3 3 MATTIU 2:223 Pe iro mwonen king Herot ihilong

nongan aro, pwen lohongan ara ikairut,iyapolo yihu para Yerusalem masih i.4 Pwen iyoh hu pris huhohin ta hu prismasih, iyapolo hu namandran para hin-uwani nongan para pwahanou, ara husaharong. Pe isok hu para hape aleheh tinaKristus andre kimwalahiy tan. 5 Pwenhusomwi yiy, hupa, “Yiy ita Petlehemnondriya kol namandran hape Yutiya.Poropet kintatuluwiy pwen kinna, ara ipatoro:6 ‘Wawu ndramira Petlehem, tora pwan

para Yutah,wawu, mbuna akapa ndre ngala

wawu pwi itamwalinga hu kol paraYutah,

paratesah, andre pohon hamou kiyau kiliwawu,

pe yiy andre kipwokarani ndramirohu para Yisrayel.’ ”

7 Pwen Herot iyoh hu ndramat lohon-gahu waison para kup ara, kokohon opu,para pakipahas kiya piriy ara isarayahsehe lang ndrokonan. 8 Pwen ipwandrisahu huya Petlehem pe ipwai iya kili hu,ipa, “Akaya pe akayatele nokulanimbunahara. Pe kapa akankahi yiy pwen, pwenakasanese ndraingo. Pwen pe yo, araandre kuya tohun kiya kili yiy i.”

9 Yihu hilingi nongna king ihipwen,pwen huyau. Pe piriy mepo hu kan-nimei ingas te kup, ara iye mu tahu ipooiya kuw iho hape aleheh mepo mbunahara, iro aliy. 10 Pe iro mwonen hunimepiriy, ara hupwes namandran iya. 11 Pwenhusarayah husa seu, pe hunime mbunahiyapolo tinan Mariya, pe hutukuruhu iyapwan, pe hutohun iya kili yiy. Pe hurehehu ndropwahu pe huiki hu yukyuk tehekolt, pe paura para kambusi kosumwanngonohon layin kaliy, pe ndraikei man-gonohon layin. 12 Pwen Ngindrai ipwan-drandrahani hu ihonondriyanihinih, parambuna hu kamui kaya kili Herot. Pwen pehumui huyayau sai hasai yi, pe huya kolohu.

Yosep hu huwop huya Yisip13 Hu ndramat lohongai waison iro kili

hu ara hu kannau, pwen angelou hamou ta

Yapan iyarayah iya kili Yosep iho nondriyanihinih, pe ipa, “Atine, awiri mbunahkiyapolo tinan pe akawop kaya Yisip. Ayenara, kipoo kuwong kisa kili wou, parate-sah, Herot, ara andre kiten mbunah ara,para kitingundrun.” 14 Pwen pe iho mako-huping opu, Yosep ihilak o, iwiri mbunahiyasura tinan, pe huyau huya Yisip. 15 Peiya iro manau aliy ipoo Herot imat. Melitaro, irayah mannan tehe Yapan kinpwaipwen iyau kili poropet toro: “Yo uyohnoru kamai isa mawen Yisip.”‡

16 Pwen Herot isayirowei tehe yihundramat lohongahu waison ara, ara hukanpakarawani yiy. Pwen ndrinan ilokuh,pe ipwandrandrahani hu ndramat parakatingundru hu mbunah kamai paranondriya kol ngawan Petlehem, mepohayou tahu iho pahandra hayoumaluwoh.Ndroiyi lohongai para Herot isok hundramat lohongahu waison iya sehelang ndrokonan hunime piriy, ara parapakitingundru hu mbunah mepo tinahuimwalahiy tahu iho nondriya lang ara.17Pwen sehemelit mepoNgindrai kinpwaipwen kinna kili poropet Yeremayah, arakintayah mannan toro:18 “Ngasa ndriyang irayah, iyasura payan-

driyang namandran iya ita non-driya kol ngawan Ramah.

Rahel itarang turut iyata norun hu,pe mbuwalin para karambumbuni

yiy,paratesah, norun hu konto pwi.Ӥ

Yosep hu humui husa Nasaret19 Pe Herot imat ihipwen, angelou ta

Yapan iyarayah iya kili Yosep iho nondriyanihinih iro Yisip. 20 Pe ipwai, ipa, “Atine,awiri mbunah kiyapolo tinan, pe akamuiakaya pwene hu Yisrayel. Paratesah, humepo hu pakatingundru mbunah ara, arahu kanmat.”

21 Pwen pe itine, iwiri mbunah iyapolotinan pe humui huya kol namandran iyaYisrayel. 22 Hapeko Yosep, ara kinhilongtehe Arkelawus, ara iwiri ndrohonokutaman Herot pe iro king iro kol Yutiya.**Pwen pe inoh para kiya aliy. Hapeko

‡ 2:15: TP: Animei ita Hoseya (Hosea) 11:1 § 2:18: TP: Animei ita Yeremayah (Jer.) 31:15 ** 2:22: Iromwonen Herot imat, yihu Rom hutaingani hu kol namandran masih atan mwalinga norun hu kamai. Pe Arkelawusara irayah king para kol malkol namandran hape Samariya pe Yutiya, pe yiy iro tehe king ara hayou masongui. TP:Taim King Herot i dai, ol Rom i tilim kantri bilong en namel long ol pikinini man bilong en. Arkelaus em i kamap kingbilong distrik Samariya na distrik Judia, na em i stap king inap 10-pela yia.

MATTIU 2:23 4 MATTIU 4:4angelou ipwandrandrahani yiy iho non-driya nihinih, pe iya kol namandran hapeKaliliy. 23 Pe iya pe ikuw iye kol ngawanNasaret. Pwen pe sehe melit mepo huporopet kanpwai, ara kintayah mannantoro: “Andre hu kapohowe yiy ndramiraNasaret.”

3Yohanes Ndramat Para Paptais

imwaniyani saya Yesu1 Pe iho nondriya hu lang ara, Yohanes

Ndramat Para Paptais isarayah, pe iro po-howe nongan iya kili hu ndramat iro non-driya kol ndrohoyin para kol namandranhape Yutiya. 2 Pe yiy iro pwai, iro pa,“Akarapaiwani ndriya wawu, paratesah,kolo king para kol paingan yang ara kinsapakeh.” 3 Yohanes, ara yiy ndramat mepoporopet Yisayah kinwong pwen kinna tantoro:“Ngasa mbulukoyu hamou ita yoh iyau kol

ndrohoyin, ita pa,‘Karamwaniyani saya Yapan,

pe kasanimeresayan kiromwonen.’ ”4 Pe koyau ta Yohanes, ara husoruwei

iyau yomu kamel, pe kondrei irakayanikundrayin, ara humangsaniy iyau kapilombulmwakau. Pe anandrinan ara hukaspou pe kunan para yangiy. 5 Pehu ndramat huya kili yiy ara huyauYerusalem pe Yutiya masih, pe hu kolmasih mendreheh para pakeh ndran Yor-tan. 6 Pe huya pohopoh iya hu pakutmwomwan tahu iya ngawan, pwen isumu-luwani hu iya Ndran Yortan.

7 Hapeko iro mwonen inime hundramira Parisiy pe hu Satyusiy soyonhusa hape aleheh mepo iro sumuluwanihu ndramat iro aliy, pwen ipwai iya kili hu,ipa, “Wawu ndraye hu mwat mapairahu!Hiyeh kinpomwanye kinsa kili wawu,pe apakawop kaya mawen ndrinalokuhta Yapan mepo itapo isa? 8 Pe kapaakantapaiwani ndriya wawu ndrokonan,pwen kultuwayi wawu kipwainganikaipisa wawu tehen aliy i. 9 Pe wawumbuna akahaterena wawu pe akapa,‘Apraham ara tumbu yowu.’ Yo upwaiisa kili wawu tehe, iyau kili hu pat aripo,Ngindrai ilahiy para kimbusi hu karayahhu tumbu Apraham. 10 Pe semen kapereu,ara kinna pwen ita ndroiyi kei, pe hu keimasih mepo hu konhoppwai hiyan pwi,ara andre katihihu kaya pwan pe kapiyanihu kaya nondriya mwan.

11 Yo urupo sumuluwani wawu iyandran, ara ipwainganiy tehe wawu kan-tapaiwani ndriya wawu. Hapeko ndra-mat hiyeh nakisa kamulan, ara pwoke tanpwokeyan pe iho hin kili yo. Pe hatnapwelekan, ara kunlahiy para kutaliy pwi.Yiy andre kisumuluwani wawu kiyaMwoi-wan Haiyan pe kiya mwan. 12 Pe yiyiya ndrohona ponokuleya wit, pe imbul-tuwe suweleya pwan tan ita niman, parakisuwali pwisi wit kiya mawen, pe andrekimbultani sangi wit tan, kiya nondriyakaisowan. Hapeko pwisi wit, ara andrekitimwiy kiyamwanmepo kinohomat pwimasih.”

Yohanes isumuluwani Yesu13 Iro mwonen lang ara, Yesu iyau

Kaliliy pe iyarayah iya Ndran Yortan, paraYohanes kisumuluwani yiy. 14 HapekoYohanes, ara pakipa pwi kiyatan, pe ipa,“Hiyan para wou asumuluwani yo, parat-apeh pe wou apasa kili yo?”

15 Hapeko Yesu isomwi yiy, ipa; “Ko-nan; mahapo ambusi tesah kunpwai kinsakili wou. Talu kambusi kultuw imwonenaro, para kirayah mannan tehe Ngindraiinamiliy.” Pwen Yohanes iho ndruwanongna Yesu.

16 Pe kinsumuluwani Yesu kinna ndran,pwen isa paingan, pe hape pwi ko, kolpaingan yang, ara ite, pe inime MwoiwaNgindrai isa pwan mwensen tehe nom-buwe pai hamou, pe iya ndrita Yesu. 17 Pengasa mbulukoyu hamou iyau kol painganyang isa, ipa, “Aro, ara Noru mepo ndriyoimbuluhi yiy. Yo upwesani yiy namandraniya.”

4Sinai inohonou Yesu

1 Pwen iro mwonen ara, MwoiwanHaiyan iluwani Yesu iya kol ndrohoyin,para Sinai kinohonou yiy. 2 Pe Yesu, araiyuh anandrinai iho nondriya lang ma-haangui pe ping mahaangui, pwen iyamu-lan imundrui. 3 Pe ndramat para nohonouyiy ara isa kili yiy, pe ipa, “Kapa wou NoruNgindrai ndrokonan, apwandrandrahanihu pat aro, pe kapaiwani hu para karayahndrinanohun.”

4 Hapeko Yesu isomwi yiy, ipa, “Pwayankinpwai pwen kinna, ara ipa toro: ‘Talehta ndramat andre kinyau anandrinai o, arapwi, hapeko ngara kawiri taleh kiya hu

MATTIU 4:5 5 MATTIU 4:24

nongna Ngindrai masih mepo ngara kiyaupohon.’ ”

5 Pwen Sinai iwiri Yesu iya kol naman-dran haiyan, pe iyki yiy iya iro tine payan-droha yumwa totohun namandran mepopaingan masih. 6 Pwen ipwai iya kili yiy,ipa, “Kapa wou Noru Ngindrai ndrokonan,pwen apiyani wou aya pwan. Paratesah,pwayan kinpwai pwen toro:‘Yiy andre kipwandrandrahani hu angelou

tan,pe andre hu kasopwari wou kiho

nima hu,pwen pe andre antuwani ndrikam kinna

pat sih pwi yoh.’*”7 Yesu isomwi yiy, ipa, “Pwayan handra

yi, ara ipa toro: ‘Wou mbuna anohonouYapan, Ngindrai atam.’†”

8 Pwen porosih i, Sinai iwiri yiy iyangondron sih mepo paingan masih, pe ip-waingani hu kol namandran iya, tahu kingmasih kene para kol pwan masih iyapolononowahu. 9 Pe ipwai iya kili yiy, ipa,“Kapa atukuruhu kiya pwan, pe atohunkisa kili yo, pwen humelit masih kene aro,ara andre kuiki hu kasatam.”

10 Pwen Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Sinai! Aya mawen kili yo! Paratesahpwayan, ara kinpwai pwen toro: ‘Atohunkiya kili Yapan Ngindrai atam, pe aro pa-handra yiy hamou opu.’‡”

11 Pwen Sinai itali Yesu, pe hu angelouhusa pe husopwat yiy.

Yesu irandroiyi mbulyan para pohoweyanongan

12 Pe iro mwonen Yesu ihilong teheyihu kaniyki Yohanes kinna nondriya kou,pwen yiy imui iya kol namandran hapeKaliliy. 13 Pwen itali Nasaret, pe iya peikuw iro kol ngawan Kapernawum, itangilse Ndran Makaiye Kaliliy. Kaper-nawum, ara ita pwene hu Sepulun pe Nap-tali. 14 Pwen pe nongan mepo Ngindraiiwong iyau poho poropet Yisayah, arairayah mannan, ipa toro:15 “Yihu ndramat para pwan Sepulun pe

pwan Naptali,pe sai iya yau te ndras ngilse ndroko-

matne Ndran Yortan,

yihu ndramat ara, para kol namandranhape Kaliliy, mepo pwenehuNdramira Lah,§—

16 yihu ndramat ara, mepo hutoralokuhan,

ara hu kannime nganan namandran.Pe yihu hiyeh hutora lokuhan mepo

hukowu ta Ngindrai,ara nganan kinlengani hu.”**

17 Iro mwonen lang ara iya, Yesu ara iropohowe nongan iya kili hu ndramat, ipatoro: “Akarapaiwani ndriya wawu, parate-sah, kolo king para kol paingan yang, arakinsa pakeh.”

Yesu iyoh ndramiran hu hayah18 Pwen porosih aro, Yesu iro tokai

pwaki Ndran Makaiye Kaliliy, pe inimehilu ndramat malmou hilnali hilu; hamou,ara Simon, ngalan handra yi, ara Pita, penalin Andruw. Hilro piye kahu iya ndranmakaiye, paratesah, hilu ara ndramat parapoya ni. 19 Pwen Yesu ipwai iya kili hilu,ipa, “Walu kasa koho ndruwo, pe andrekuhunuwaniwalu para alkarayahndramatpara poya ndramat.” 20 Pwen indrou pwiko, hilu tali kahu ta hilu pe hilu ho ndruwaYesu.

21 Pe Yesu iropo iya, pe inime hilundramat malmou hilnali hilu yi. Hiluara NdraSepetiy malmou, Yamis pe nalinYohanes. Hiluro nondriya ndroi hakouiyapolo tama hilu Sepetiy, pe huro soro hukahu tahu. Pwen Yesu iyoh hilu, 22pe hapepwi ko, hilu tali tama hilu pe ndroi, pe hiluho ndruwa Yesu.

Yesu Isopwoyani Hu Ndramat MepoHumwa

23Yesu iya yau nondriya kol namandranhape Kaliliy, pe iro hinuwani hu ndramatiro hu yumwa totohun tahu, pe iro pohowenongan hiyan para kolo king Ngindrai. Peisopwoyani hu ndramat masih humwa iyahu mwamwa handra-handra, pe hu masihhiyeh humbuyei. 24 Pwen nola Yesu, araingau iya kol Siriya masih, pe hu ndra-mat huwiri hu mepo humwa iya mwamwahandra-handra, pe hu mepo huro non-driya ngandran, pe humepopayit isilihihumasih, pe humepomelit ngara kilowayanihu, pe hu mepo mandrahu imat, ara humasih kene husa kili Yesu pe isopwoyani

* 4:6: TP: Anime ita PukWaliy (Psalm) 91:1 pe 12 † 4:7: TP: Animei ita Nongan para Pwahanou Luhin (Deuteron-omy/Diuteronomi) 6:16 ‡ 4:10: TP: Animei ita Nongan para Pwahanou Luhin (Deuteronomy/Diuteronomi) 6:13§ 4:15: Eng: Gentiles ** 4:16: TP: Animei Yisayah (Isaiah) 9:1-2

MATTIU 4:25 6 MATTIU 5:20hu. 25 Pe hu ndramat soyo-soyon iyapara Kaliliy, pe para kol namandran hapeTekapolis, pe para Yerusalem, pe Yutiya,pe hu kol hora haroh para Ndran Yortan,ara huho ndruwa Yesu.

5Nongan iwong iya Lomwes

1 Pwen iromwonen Yesu inime hu ndra-mat soyo-soyon iya husa mbultere hu,pwen iya paingan ngondron sih, pe imp-wan aliy. Pe ndramiran hu husa kili yiy.

2 Pe ihinuwani hu, ipa toro:3 “Lomwes ita kili hu mepo tanahu tehe

menmenahu pwi iya melit paramwoiwahu, paratesah, kolo kingpara kol paingan yang, ara atahu.

4 Lomwes ita kili hu mepo hutora tang iyapayandriyang, paratesah, Ngindraiandre kirambumbuni hu.

5 Lomwes ita kili hu mepo huiki hu huyapwan,

paratesah, andre hu kawiri kol pwanmasih kiya mbukenan hu.

6 Lomwes ita kili hu mepo hu mundrui pekoyu hu isapak iya kultuw imwo-nen,

paratesah, andre Ngindrai kimbusiype hu kahamosuhu.

7 Lomwes ita kili hu mepo koyuhu ngarakisikirani hu ndramat,

paratesah, Ngindrai andre koyunkisikirani hu.

8 Lomwes ita kili hu hiyeh ndriyahuhowen,

paratesah, andre yihu kanimeNgindrai.

9 Lomwes ita kili hu mepo hu ngarakaramwanye mwalinga hu ndra-mat para ndriya wayis kirayah,

paratesah, andre kayoh hu, ara hunoru Ngindrai.

10 Lomwes ita kili hu mepo humbusi kul-tuw imwonenpehundramatngarakarandroyani hu kiya aliy,

paratesah, kolo king para kol painganyang, ara atahu.

11 Lomwes ita kili wawu hiyeh wawutopo kili yo, pe, tunan ara ko, pwenhu ndramat ngara kapwasimiri wawu,pe karandroyani wawu, pe karasusut hunonganpwasoyouhandra-handrapwassinkisa kili wawu.

12 Akapwes, pe pwesai ara kiro manau,paratesah, kenne wawu namandran iya,ara ita kol paingan yang. Paratesah, yihu

kantandroyani hu poropet huho mu kiliwawu tehen aliy i.

Ndras pe ngana wawu13 Wawu, ara tehe ndras para kanyai

iripo kol pwan. Hapeko kapa ndraskankanan kiya pwi, pwen tehen tapeh peandre kanan kimui paiwe? Ndras tehentora, ara mbulyan pwi, andre hu ndramatkarahaliy kiya ngawan, pe andre hu kan-gastoro kiya ndritan.

14 Wawu, ara tehe ngana kol pwan.Akalohonganiy, wawu, ara tehe kol hakolnamandran ita ndrita ngondron sih, mepokinlahiy para kikohon pwi. 15 Pe hundramat konho tolmwani paisui pe kaikiykiro pahandra pwelekei, ara pwi, andrehu kaikiy kiro tine kakan, pe paisui ara,nganan andre kilengani hundramatmasihtora nondriya seu. 16 Pwen tehen torakopu, akapwaingani ngana wawu kilen-ganiy kiro mbulmara hu ndramat, pe an-dre hu kanime kultuw hiyan tawawu, pehu kahari Tama wawu iyera kol painganyang.

Yesu isa, ara para kimbusi nongan parapwahanou kirayah mannan

17 Pe wawu mbuna akapa ndre yo usa,ara para kurapiyani nongan para pwa-hanou, pe nongan atahu poropet. Yokunsa, ara para kurapiyani nongan parapwahanou pwi yoh, hapeko usa, ara parakumbusiy kirayah mannan. 18 Yo up-wai ndrokonan isa kili wawu, konan kapakol paingan yang pe kol pwan kimun,hapeko hape nongan sahin para nonganpara pwahanou, ara andre kinimun pwi.Pe hape ngana nongan hu kantatuluwiy,ara andre kinna yohun pwi, kipoo humelit masih karayah mannan. 19 Pe kapandramat hamou kindrihisani nonganhapemendreheh para nongan para pwahanouaro, pe kihinuwani hu ndramat hayah pehu kambusiy ihisoule ko tehe imbusiy,pwen ndramat ara, ngalan andre kiyamendrehehmasih kiro nondriya kolo kingpara kol paingan yang. Hapeko kapahiyeh kiro tokuyani hu nongan para pwa-hanou pe kiro hinuwani hu ndramat kiyaaliy, andre ngalan kiyahin kiya naman-dranmasih kiro kolo king para kol painganyang. 20 Pwen tehen tora ko upwai isakili wawu, kapa kultuwayi wawu imwonenkintamwaitini kultuwayi hu ndramat parahinuwani nongan para pwahanou pe huParisiy pwi, ara andre wawu kanlahiy para

MATTIU 5:21 7 MATTIU 5:36akaya nondriya kolo king para kol painganyang pwi.

Lohongai para mbuna atingundru ndra-mat

21 Wawu kanhilingiy tehe nongan parapwahanou kinpwai pwen kinna kili hutumbu wawu hu koluw kinna, ipa toro:‘Mbuna atingundru ndramat kimat, pekapa hiyeh kitingundru ndramat hamoukimat, ara andre kiro tine nongan.’22 Hapeko upwai isa kili wawu: kapandramat hamou ndrinan kilokuh kiyatanalin, yiy andre kiro tine nongan. Pendramat hiyeh kipwati nalin, pe kipwai,kipa, ‘Lohongam pwi!’, ara andre kiro tinembulmara hu Sanhetrin.* Pe ndramathiyeh kipwai kiya kili ndramat hamou,kipa, ‘Wou tehe ngou!’, ara pakeh nakiyanondriya kol mwomwan mepo mwan itayat aliy.

23 Tehen tora ko, kapa wou nayaikiyukyuk tam kiya pere tuntun, pe alo-honganiy tehe mwalinga walu nalim ita,24pwen atali yukyuk tamkiye ndron ngilsepere tuntun, pe amui aya kili nalim pealkaramwanye walu kimu na. Pwen amuiaya pe ayaiki yukyuk tam.

25 Kapa ndramat hamou kirakokowaikiyapolo wou pe pakiyki wou kiya nongan,ara mawalu koho ndron sai, pwen ahalehpe aramwanye kiyasura yiy. Matisanndramat ara, kiyki wou kiya nima ndra-mat para tamwaniye, pe ndramat paratamwaniye kiyki wou kiya kili makun-drayin, pe makundrayin kipiyani wou ayanondriya kou. 26 Upwai ndrokonan isakili wou, tehe wou andre ansa ngawannondriya kou pwi, kipoo aiki sombule patmasih mepo hu kanpwai kinsa kili woupara aikiy.

Lohongai para pilah27 Wawu kanhilingiy tehe nongan para

pwahanou kinpwai pwen kinna, ipa toro:‘Mbuna apo pilah.’† 28 Hapeko yo upwaiisa kili wawu toro: Kapa kamai hamoukinime pihin hamou, pe lohongan in-amiliy para kipo memeng kiyapolo yiy,ara kamai ara kinpo pilah pwen kinnalohongan. 29 Pwen pe kapa marammot kimbusi wou pe ayos aya pakutmwomwan, ara hiyan para atangihiy, pe

apiyaniy kiyau. Kapa sangim hape ki-tali nombuwem, ara mwomwan, hapekokapa nombuwemmasih hu kapiyaniy kiyanondriya ngat mepo mwan itayat aliy,ara mwomwan masih. 30 Pe kapa ni-mam mot kimbusi wou ayos aya pakutmwomwan, ara hiyan para asondritiy peapiyaniy kiyau. Kapa sangim hape kitalinombuwem, ara mwomwan, hapeko kapanombuwemmasih hu kapiyaniy kiya non-driya ngat mepo mwan itayat aliy, aramwomwan masih.

Lohongai para yesou imut31 Nongan para pwahanou, kinpa toro:

‘Kapa sehe ndramat pakitali nambuyunkiyau, hiyan para kiratuluwi nongan parayesou kimut, pe kiykiy kiya kili nam-buyun.’‡ 32 Hapeko upwai isa kili wawu:sehe ndramat hiyeh kitali nambuyun, pepihin tan kinpo pilah pwi, pwen ndra-mat ara, ara indrihisani nongan para pwa-hanou para yesou. Paratesah, kapa pihintan kiya wiri kamai hamou, pwen pihinara, ara ipo pilah. Pe kamai hiyeh kiyesoukiya kili pihin hamou i, mepo nambuyunkintali yiy, ara indrihisani nongan parapwahanou para yesou, pe ipo pilah i.

Lohongai para tandrangan33 Wawu kanhilingiy tehe nongan

para pwahanou kinpwai pwen kinnakili hu tumbu wawu hu koluw kinna,ipa toro yi: ‘Mbuna arandrangan kiyapaingan, pe kiyamulan anto ndruwanongnam pwi; hapeko aro ndruwa tesahmepo antandrangan pwen kinna kiliYapan.’ 34 Hapeko upwai isa kili wawu:wawu mbuna akarandrangan; mbunaakarandrangan kiya kol paingan yang parakipwokeyani nongna wawu, paratesah,kol paingan yang, ara ndrohonokupwanpwan ta King Ngindrai. 35 Pe wawumbuna akarandrangan kiya kol pwan parakipwokeyani nongnawawu, paratesah, kolpwan, ara ndrohonoku ndrika Ngindrai.Pe wawu mbuna akarandrangan kiyaYerusalem para kipwokeyani nongnawawu, paratesah, Yerusalem, ara kolnamandran ata King Namandran Masih.36 Pe wawu mbuna akarandrangan kiyapaya wawu para kipwokeyani nongnawawu, paratesah, wawu kanlahiy parakambusi kompaya wawu kirayah kolou

* 5:22: Yihu Sanhetrin ara yihu poh huhohin iyata hu Yutah masih. Pe yihu ara humu iya tamwaniye, pe nonganpara pwahanou. † 5:27: Rakuhuye (Exodus) 20:14 ‡ 5:31: Pwahanou Luhin (Deuteronomy/Diuteronomi)24:1

MATTIU 5:37 8 MATTIU 6:7ndre lokuran, ara pwi. 37 Pe kapaakasomwiy ndrokonan, pwen akasomwiy,pe akapa pwi, ara pwi. Pe tesah wawupakapo suran kiramwaitini nongan aro,ara iyau kili Sinai.

Lohongai para mbuna akapo soiwimwomwan ta hamou

38 Wawu kanhilingiy tehe nongan parapwahanou kinpwai pwen kinna, ipa toro:‘Kapa hamou kirapwasingi mara hamou,ara wawu karapwasingi maran i, pe kapahamou kiranonoke yaha hamou, ara wawukaranonoke yahan i.’ 39 Hapeko upwaiisa kili wawu: wawu mbuna akapo soiwimwomwan ta hu ndramat mepo humwis-nani wawu. Pe kapa hiyeh kihisuli kaipammot, pwen apaiwani haroh i kiya kili yiy.40 Pe kapa ndramat hamou pakiwiri wouoro tine nongan para kiwiri koiwem, araatali ndroham kiya suran i. 41 Pe kapandramat hamou kirakekeyani wou paraarakai sura yiy ndrohonga kilomita§ sih,ara arakai aya sura yiy kiropo kiya manaukiya ndrohonga kilomita maluwoh. 42 Pekapa hiyeh kisok wou kiya melit handra,ara aikiy. Pe hiyeh pakisa popo kili wou,ara mbuna apa pwi kiyatan.

Lohongai para ndriya wawu kimbuluhihu hiyeh mepo humwisnani wawu

43 Wawu kanhilingiy tehe nongan parapwahanou kinpwai pwen kinna, ipa toro:‘Ndriyam kimbuluhi hiyeh para pakeh kiliwou,** pe amwisnani yoyou atam mepoimwisnani wou.’ 44 Hapeko upwai isa kiliwawu: ndriya wawu kimbuluhi hu hiyehmepo humwisnani†† wawu, pe akatohunkiya kili Ngindrai, para Ngindrai kito-holi hu hiyeh mepo hu tandroyani wawu.45 Pwen andre wawu karayah noru Tamawawu iyera kol paingan yang. Paratesah,yiy imbusi mwandrai tan ingas pe ngananilengani hu ndramat hurakultuw mwom-wan, pe hu ndramat hurakultuw hiyankene; pe imbusiy pe mbulou indrut iyakili hu ndramat imwonen, pe hu ndramatkanmwonen pwi. 46 Pe kapa ndriya wawukimbuluhi hu mepo ndriyahu imbuluhiwawu, pwen andre akawiri kenne wawutapeh? Hundramat para poya takis, ara hungara kambusi kultuw tehen tora yi. 47 Pekapa wawu karawulohani nali wawu hu

kopu, pwen tesah wawu tora mbusiy, araandre kiramwaitini hu hayah tapeh? Hundramat tanahu ta Yapan pwi, ara ngarahu kambusiy tehen aliy i, ndre? 48 Pwenaiki ndriyam topwei kiya kultuwayi Yapan,tehe Tama wawu iyera kol paingan yang,ara iyki ndriyan topwei isa kili tou.

6Lohongai para yukyuk iya kili hu hiyeh

mepo hundroisiy1 Mara wawu kiro, wawu mbuna

akapwaingani hu kultuwayi wawuimwonen kiyambulmara hu ndramat parahu kanimei. Kapa wawu kambusiy tehentora, pwen andre wawu kanwiri kennewawu ita kili Tamawawu iyera kol painganyang, ara pwi.

2 Pwen pe kiro mwonen naiki yukyukkiya kili hu hiyeh mepo hundroisiy, arambuna apwandrisa hamou kirandrahkimu, para kipwaingani tesah nambusiy,tehe hu ndramat para pwandrandramanngara hu kambusi kiro nondriya huyumwa totohun pe hu sai para hu ndramatkasikiye hu. Upwai ndrokonan isa kiliwawu, hu ndramat tehen tora, arakennehu, hu kanwiriy topwei. 3 Hapekokiro mwonen naiki yukyuk kiya kili huhiyehmepo hundroisiy, ara nimam kamoumbuna kipahasani tesah nimam mot itambusiy. 4 Pe tesah naikiy, ara aikiy kokoheko. Pwen Tamam andre kinime tesah aikiykokohe, pwen andre kiyki kennem.

Lohongai para totohun5 Pe kiro mwonen wawu nakatohun, ara

wawu mbuna akambusiy tehe hu ndra-mat para pwandrandraman ngara kam-busiy. Paratesah, yihu namiliy para hukoro tine nondriya hu yumwa totohun,ndre koro tine ngilse hu payango sai, pekatohun, para hu ndramat kanime hu pekasikiye hu. Upwai ndrokonan isa kiliwawu, hu ndramat tehen tora, ara ken-nehu hu kanwiriy topwei. 6 Hapeko kiromwonenwou natohun, ara asong aya non-driya suwem sahin, pe awari papai, peatohun kiya kili Tamam kokohe ko. PwenTamam kinime tesah ambusiy kokohe, peandre kiyki kennem. 7 Pe kiro mwonenwawu nakatohun, ara wawu mbuna akap-wasosohou o mwaihei, tehe hu ndramat

§ 5:41: Eng: one mile ** 5:43: Mbulya Hu Pris (Leviticus) 19:18 †† 5:44: Hu hiyeh huratuluwi nongan isamulan, ara hupa, ‘Atoholi hiyeh mepo iten anam, pe ambusi hiyan kiya kili hiyeh imwisnani wou.’

MATTIU 6:8 9 MATTIU 6:26tanahu ta Yapan pwi, paratesah, hupandre kapa hu kawong soyon, pwen andreNgindrai kihilingi hu. 8 Pwen pe wawumbuna akarayah tehe yihu, paratesah,mapu akansok Tama wawu, ara kinpa-hasani tesah wawu ndroisiy.

9 Pwen pe akatohun toro:Tama yowu ayera kol paingan yang,Ngalam ara haiyan.10 Yowu tohun tehe kultuwayi kolo king

tam kisa yelan,pe namiliwam kirayah mannan kiro kol

pwan,kihisoule ko tehe ita kol paingan yang.11 Lang nepo ahang yowu anandrinai,

anowu para lang sih tehe sih.12 Pe atali hu pakut mwomwan towu,

tehe yowu ngara katali hu pakutmwomwan

tahu ndramat mepohu ngara kambusi pakut mwomwan

kisa kili yowu.13 Pe mbuna aluwani yowu kaya nondriya

nohonou,hapeko asopwat yowu kasa mawen

kili Sinai.*Paratesah, kolo king, pe pwoke

namandran, iyapolo nonowanganam,

aramasih atam, pe andre kinto-kinto.Ndrokonan.

14 Akahalingiy, kapa wawu katali pakutmwomwan tahu hiyeh mepo humbusipakut mwomwan isa kili wawu, pwen an-dre Tama wawu iyera kol paingan yang,ara andre kitali hu pakut mwomwantawawu yi. 15 Hapeko kapa wawu kantalihu pakut mwomwan tahu ndramat pwi,pwen Tama wawu iyera kol paingan yang,ara andre kintali hu pakut mwomwan tawawu pwi yi.

Lohongai para kayuh anandrinai16 Kiro mwonen wawu pakayuh anan-

drinai, ara mbulmara wawu mbuna kilo-mwa, tehe hundramat para pwandrandra-man ngara kambusiy. Yihu ngara kambusimbulmarahu kilomwa, para kiyinganiykiya kili hu ndramat, para hu kanimei teheyihu, ara huro yuh anandrinai. Upwaindrokonan isa kili wawu, kennehu, ara hukanwiriy topwei. 17 Hapeko kiro mwo-nen wou apayuh anandrinai, ara atumwi

ndraikei kiya payam, pe asungani mbul-maram. 18 Pwen tehen tora ko, andreanpwainganiy kinna kili hu ndramat tehewou oro yuh anandrinai, ara pwi. HapekoTamam mepo anho nime yiy pwi, ara yiyhamou opu andre kipahasaniy. Pe Tamam,ara ita nime tesah atambusi kokohe, pwenandre kiyki kennem.

Wawu karawurani hu melit lahayan ken-nen namandran para kol paingan yang

19 Pe wawu mbuna akarawurani humelit lahayan kennen namandran para kolpwan, mepo selei andre kiseleyaniy, pe an-dre hu kamwiyih kaya mwomwan masih,pe hu ndramat para pahana, ara andre hukatumbuwe papai, pe hu kaya pe hu ka-pahanowei. 20 Hapeko wawu karawuranihu melit lahayan kennen namandran parakol paingan yang, mepo selei kinweneipara kiseleyaniy pwi, pe ngara hu konhomuyih pwi, pe hu ndramat para pahanahu kanwenei para katumbuwe papai, pekaya pahanowe hu pwi. 21Paratesah, hapealeheh mepo menmena wawu mwayih itaaliy, ara ndriya wawu andre kiro aliy yi.

22 Mara ndramat ara tehe paisui paranombuwe ndramat. Kapa maram kirohiyan, ara nombuwem masih andre kipepkiya nganan. 23 Hapeko kapa maramkiro mwomwan, pwen andre nombuwemmasih kilokuh topwei. Pe kapa nganan itanondriyamkilokuh, pwen lokuhan ara, aranamandran iya, ita kili wou!

24 Ndramat hamou kinlahiy kiro pwan-drendres ta hilu namandran malmou, arapwi. Yiy andre kihimwisnani hamou pe ki-namili hamou, ndre andre welen kiso kiy-ata hamou, pe welen kimai kiyata hamou.Wawu kanlahiy para karayah pwandren-dres ta Ngindrai, pe pwandrendres paramenmena kol pwan kene, ara pwi.

Mbuna akalohonge soyon25 Pwen tehen tora ko, upwai isa kili

wawu, lohonga wawu mbuna kimwa kiyamipwan tawawu; kiya tesah wawu an-dre kayan, ndre kiya tesah wawu an-dre kayin; ndre nombuwe wawu, kiyatesah wawu nakasuluye wawu kiya aliy.Mwoiwa wawu, ara iramwaitini anandri-nai, pe nombuwe wawu, ara iramwaitinikoyau, ndre? 26Akayirowe hu norukan hu

* 6:13: Yihu ndramat hayah para tapaiwani nongna kol, ara hupa ndre nongan sahin iye ‘Paratesah, kolo king, pepwoke, iyapolo nonowa nganam, ara masih atam, pe andre kinto-kinto. Ndrokonan.’, ara Mattiu kintatuluwiy pwi.Hapeko iyamulan, hamou isa ratuluwi sura nongan aro.

MATTIU 6:27 10 MATTIU 7:14

hora woh yang, yihu konhohas, pe hu kon-hopo anandrinai pwi, pe hu konho mbul-tere anandrinai kinna kaisowa hu pwiyi, hapeko Tama wawu iyera kol painganyang, ngara kihang hu anandrinai. Pewawu ndramat, ara wawu ho hin iya, iyatahu norukan, ndre? 27 Hiyeh tawawu kapalohongan kimwa, ara ilahiy para kiposuralenge mwoiwan kiya niwen hape?

28 Pe paratapeh lohonga wawu imwaiya koyau? Akayirowe hu nonou hu toralek piyang tapeh. Yihu konhopo mbulenpwi, pe hu konho mangse koiwehu pwi.29Hapekoupwai isa kili wawu, tehenowiyanosa Solomon masih lahayan iya, ara kin-tamwatini lahaya hu nonou iye pwi yoh.30 Pwen kapa Ngindrai ngara kinowi hundromwindriu para piyang tehen tora,mepo topo lang nepo ko, pe kiya moh, araandre kapiyani hu kaya nondriya mwan,pwen wawu pahasaniy ndrokonan teheNgindrai andre kinowi wawu kiramwaitininowiya hu nonou ara, ndre? Wawu tanawawu tehe ara ndrokonan, konan kapawawu tora pwotisingi lohonga wawu hapekopu. 31 Pe lohonga wawu mbuna kimwa,pe akapa, ‘Andre yowu kaini tesah?’ ndre‘Andre yowu kaimwi tesah?’ ndre ‘Andreyowu kasuluye yowu kiya tesah?’ 32 Yihundramat mepo hukowu ta Ngindrai, arayihu ngara kanimanga hu melit masihtehen tora. Hapeko melit masih wawundroisiy, ara Tama wawu para kol painganyang kinpahasaniy pwen. 33Hapeko wawukatele kolo king Ngindrai kimu, pe kiya-sura kultuwayin imwonen, pwen hu melitmasih kene aro, ara andre kihang wawuyi. 34 Pwen tehen tora ko, lohongawawu mbuna kimwa kiya tesah para moh,paratesah, lohongai para moh, ara ita langmoh. Lang sih-sih, ara ma nopwaran paraaliy.

7Mbuna akarasusut nongan kiya kili hu

ndramat1 Wawu mbuna akarasusut nongan kiya

kili hu ndramat, pwen pe andre Ngindraikintasusut nongan kimui tehen aliy opukisa kili wawu pwi. 2 Paratesah, Ngindraiandre kirasusut nongan kisa kili wawu,ara andre kihisoule ko, tehe wawu ngarakarasusut nongan kiya kili hu ndramat.Pe sehe nongan pwahanou ngara apiyaniy

kiya kili hu ndramat, ara andre Ngindraikipiyani nongan ara ko, kimui kisa kiliwawu yi.

3 Paratesah, pe ngara aro nime konukei hape ita mara nalim hamou, pe akowutehe kei hamwat ita maram? 4 Tehentapeh apa pwai kiya kili nalim, apa,‘Nakute konu kei ita maram,’ hapekoakowu tehe kei hamwat itamarammbuke-nam? 5 Wou ndramat para pwandran-draman! Wou ate kei hamwat ita maramkiyau kimu na, kihipwen, pwen andrealahiy para atuluwani nokulani konu keiata nalim, pe atei.

6 Pe wawu mbuna akaiki hu memelithaiyan kiya kili hu mwiy. Pe wawu mbunaakapiyani hu sowiy lahayan* tawawu, kiyakili hu puw. Kapa akambusiy tehen tora,matisan hu kangastoro ndrita hu melitara, pe karahatuwe hu, pe andre hu kapai-wani hu, pe kawisi wawu pe karamumu-ruwe wawu.

Akasok pe akaten pe akaralikiriy7 Akasok pe andre kaikiy kisata wawu,

akaten pe andre akaya kahiy, akaralikiripapai pe andre papai kite kisa kili wawu.8Paratesah, hiyeh kisok, ara andre kiwiriy,pe hiyeh kiten, ara andre kiya kahiy, pehiyeh kiralikiri papai, ara andre papai kitekiya kili yiy.

9 Hiyeh tawawu, kapa norun kisok ndri-nanohun, andre kihang yiy pat sih? Pwiyoh. 10 Pe kapa kisok ni hamou, andrekihang yiy mwat hamou? Pwi yoh! 11 Pekapa wawu tana wawu topwei para wawukaiki hu yukyuk mwayih kiya kili noruwawu hu, konan wawu ndramat ngarakambusi kultuw mwomwan, pwen tehentora ko, Tama wawu ita kol paingan yang,ara andre kihang hu yukyuk hiyan ki-ramwaitini hu melit hiyan ta wawu, kiyakili hu mepo hu ngara kasok yiy! 12 Pwenpe sehe kultuw wawu namiliy para hundramat kambusiy kisa kili wawu, hu kul-tuw tehen tora ko, ara wawu kambusiykiya kili hu. Pe iye ara ndroiyi nonganparapwahanou, pe ndroiyi nongna hu poropet.

Karam indrupep pe karam maihan13 Akasong akaya karam indrupep.

Paratesah, karam para sai iyapwen te kolmepo hu ndramat andre kawiri ngandrankinto-kinto, ara maihan, pe sayan, arawaison; pe hu ndramat soyon, ara ngarahu kayasong aliy. 14Hapeko karampara sai

* 7:6: Eng: pearls

MATTIU 7:15 11 MATTIU 8:4iyapwen te kol para taleh, ara indrupep,pe sayan ara ngandrahan; pe hu ndramatnoye kopu, ngara hu kayasong aliy.

Kei pe mbuwan15 Pe mara wawu kiro ta hu poropet

pwasoyou. Yihu andre karapihiye hutehe hu sipsip, pe kasa kili wawu; hapekondrokonan para aliy, nondriyahu, ara tehehu mwiy puyap. 16 Wawu andre kayirowehu, ara kiya kultuwayihu. Yihu ndramatkonoho rih mbuwa ndrinai kiho poroku-lun, ndre konoho rih sakei kiho poropalan,ara pwi. 17 Pwen tehen tora ko, kei masihhiyan, ara huppwai pe sangihu hiyan. Pekei masih mwomwan, ara huppwai pesangihu mwomwan. 18Kei hiyan kinohop-pwai pe sangin mwomwan, ara pwi. Pe keimwomwan kinohoppwai pe sangin hiyan,ara pwi. 19 Pe hu kei masih mepo hu kon-hoppwai hiyan pwi, ara andre katihihu pekapiyani hu kaya nondriya mwan. 20Pwentehen tora ko, andre akayirowehuporopetpwasoyou, ara kiyau kultuwayihu ko.

21Wawumbuna akapa ndre humepo hungara kayoh yo: ‘Yapan, Yapan,’ ara andrehu kasong kaya kolo king para kol painganyang. Pwi yoh! Hapeko hu ndramat mepongara hu koro ndruwa namiliwa Tomo itakol paingan yang, ara yihu kopu andrekasong kaya aliy. 22 Pwen kiro mwonenlenge tamwaniye, hu ndramat soyon, araandre hu kapwai, kapa toro: ‘Yapan, Ya-pan, iyau ngalam, yowu wong tehe huporopet; pe iyau ngalam, yowu rapiyanihu payit; pe iyau ngalam, yowu mbusi hundraikiya pwoke soyon.’ 23 Pwen andrekupwai ngawan kiya kili hu, kupa toro:‘Yo ukowu ta wawu. Wawu ndramat paratakultuw mwomwan, akaya mawen kiliyo!’

Ndramat lohongan waison para puliyaseu, pe ndramat lohongan waison pwi parapuliya seu

24 Pwen tehen tora ko, hiyeh ihilinginongno pe itokuyaniy, ara tehe ndramatmepo lohongan waison pe ipuli suweniro ndrita pat. 25 Pe mbulou indrut, pendran irah, pe nohai imum pwokeyan peiyahawan iya seu, hapeko seu kiniwuhpwi, paratesah, isoye ngara ndruw paraseu tan iya mbulun iya, pe iro ndrita pat.26 Hapeko hiyeh mepo ihilingi nongno,pe kintokuyaniy pwi, ara yiy tehe ndra-mat mepo lohongan waison pwi, pe ipulisuwen iro ndrita kolkolai. 27 Pe mbulouindrut, pe ndran irah, pe nohai imum iyapwokeyan pe iyahawan iya seu, pe seuiwuh pe imaloiwe masih.”

28 Pe iro mwonen Yesu iwong hu non-gan aro ihipwen, hu ndramat soyon mepohuro hilingi yiy, ara hulohonge ndrit iyahinonou tan. 29 Paratesah, kinwong tehendramat hamou para hinuwani nonganpara pwahanou tahu pwi, hapeko irowongtehe ndramat mepo nongnan nopwaran.

8Ndramat hamou mwamwa kawa iro kili

yiy1Pwen iromwonenYesu itali ngondron,

pe ilai isa pwan, ara hu ndramat soyo-soyon iya huho ndruwan.* 2 Pe ndra-mat hamou mwamwa kawa iro kili yiy,ara isa pe itukuruhu iro mbulmaran, peipa, “Yapan, kapa welem kiso, alahiy paraambusi yo kurayah howen kiya mbulmaraNgindrai.”†

3 Pwen Yesu niman iyah iya, pe iyahatekiyatan, pe ipa, “Wele iso. Arayah howen!”Pwen hape pwi ko, mwamwa kawa mepoiro kili ndramat ara, ara itali yiy.‡ 4 Pwen

* 8:1: Anime nongan ita Mattiu 5:1; TP: Lukim tok i stap long Mattiu 5:1 † 8:2: Yihu para Yutah, nonganpwahanou tahu ipa, kapa ndramat hamoumwamwa kawa, ndre hu neken handra-handra kiro kili yiy, ara kinto hiyankinna mbulmara Ngindrai pwi. Pe kapa mwamwa tan ara kihipwen, pwen andre kiya nime pris hamou. Pe kapa priskinimei tehe yiy kinna hiyan, ara andre yiy kipa, ndramat iye, ara kintayah howen kinna mbulmara Ngindrai. Animeiita Mbulya Hu Pris (Leviticus) 13:14; TP: Ol Juda i gat lo i tok, sapos wanpela man omeri i gat sik lepra o kain sik olsem,em i kamap doti long ai bilong God. Na taim em i ting dispela sik bilong en i pinis, orait em i mas i go lukim ol pris.Na sapos ol pris i lukim em i orait pinis, bai ol i tok, dispela man o meri i kamap klin pinis long ai bilong God. LukimWok Pris 13:14. ‡ 8:3: Nongan para pwahanou tahu Yutah ara ipa toro, kapa aiki nimam kiya kili ndramat mepomwamwa kawa iro kili yiy, ara wou i, andre arayah mwomwan kiya mbulmara Ngindrai. Hapeko iro mwonen Yesuiyki niman iyahatek iya kili ndramat ara, ara yiy mbukenan kintayah mwomwan pwi. Yiy isopwoyani mwamwa atandramat ara ihipwen, pe ndramat ara irayah howen; TP: Wanpela lo bilong ol Juda i tok olsem, sapos yu putim hanlong man i gat sik lepra, bai yu tu yu kamap doti long ai bilong God. Tasol taim Jisas i putim han long dispela man emyet i no kamap doti. Nogat. Em i mekim sik bilong dispela man i pinis, na man i kamap klin.

MATTIU 8:5 12 MATTIU 8:22Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Mbuna ayanese ndrainga hamou, hapeko aya yinganiwou aya kili pris, para kitimwi yukyukmepo Mose kinpwandrandrahaniy paraarayah howen kiya mbulmara Ngindrai.Pe andre kirayah tehe tiyeyam kiya kili hupris.”§

Lohongai ndrisiyon ata namandran tahundram

5 Pe iro mwonen Yesu iya nondriyakol ngawan Kapernawum, ndram hamoumepo ihohin tahu ndram masangat,** araisa kili yiy pe isok Yesu para kisopwatyiy. 6 Pe ipa, “Yapan, ndramat para poyambulyo ara mandran kinmat, pe iyera seu,pe ita nondriya ngandran namandran.”

7 Pe Yesu ipwai iya kili ndramat ihohiniyata hu ndram masangat ara, ipa, “Andrekuya pe kusopwoyani yiy.”††

8 Pe ndramat ihohin tahu ndram, araisomwiy, ipa, “O Yapan, toimwam. Mbunaambusi wou angandrah. Yo kunna hiyanpara alahi asa nondriya suwe pwi. Hapekohiyan para apwatisingi nongan opu, pendramat para poya mbulyo, andre kirayahhiyan. 9 Upwai tehen toro, paratesah, yoara ndramat hamou uta pahandra naman-dran hamou ihohin isato, pe hu ndramhayah topo pahandro yi. Kapa kupwaikiya kili hamou, kupa, ‘Aya,’ pwen an-dre kiya; pe kapa kupwai kiya kili hamouyoro, kupa, ‘Asa,’ pwen andre kisa. Pekapa kupwai kiya kili ndramat para poyambulyo, kupa, ‘Ambusiy iye,’ pwen andrekimbusiy.”

10 Pwen iro mwonen Yesu ihilingi non-gan aro, ilohonge soyon, pe ipwai iya kilihu ndramat mepo huho ndruwan, ara ipatoro: “Upwai ndrokonan isa kili wawu,kunnime ndramat hamou iripo Yisrayelmepo kinpwotisingi lohongan ndrisiyontehe ndramat aro, ara pwi. 11 Pe upwaiisa kili wawu, tehe hu ndramat soyon iyaandre hu kayau te kup pe rai‡‡ kasa, peandre hu kampwan ndrohonokuhu koroyon kasura Apraham, Yisak, pe Yakop koronondriya kolo king para kol paingan yang.

12 Hapeko hu ndramira kolo king ara, araandre kipiyani hu kayau kaya kol mawenlokuhan, mepo andre hu koro rangmalihupe koro yandrisingi koltahu.”

13 Pwen Yesu ipwai iya kili ndram iho-hin iyata hu ndram masangat ara, ipa,“Ayau! Anpwotisingi lohongam pwen,pwen pe andre kirayah tehen aliy.” Pweniro mwonen paramwandrai ara, ndramatpara poya mbulyan ara, ingoh.

Yesu isopwoyani hu ndramat soyon14 Pe iro mwonen Yesu isong iya non-

driya seu ta Pita, pwen inimenossu Pita iyematin yokyok pe mandran ara ingandrah.15 Pwen Yesu iyki niman iyahatek iya ni-man opu, pemandranmepo iro ngandrah,ara ingoh. Pwen itine pe ipo mbulyan.

16 Pwen kol iro piyah pe huwiri hu ndra-mat soyon mepo hu payit huro ndritahu,ara husa kili Yesu. Pe irasses hu payithuyau iya nongan handra kopu, pe isop-woyani hu ndramat masih mepo humwa.17 Tehen tora ko, nongan mepo poropetYisayah kinpwai, ara kintayah mannan:“Yiy isoli hu mwamwa torou, pe

ikuni hu nopwaran torou.”Yesu iwong iya lohongai para koho

ndruwan18 Pe iro mwonen Yesu inime hu ndra-

mat soyon iya husa rakayani yiy, pwenipwatisingiy iya kili ndramiran hu para hukasingondriti ndran makaiye kaya haroh.19 Pwen ndramat hamou para hinuwaninongan para pwahanou, ara isa kili yiy, peipa, “Ndramat para hinonou, hape alehehnaya aliy, ara andre kuho ndruwam.”

20 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Yihumwiy puyap, ara mangarehu, pe hunorukan para wohowoh, aramayumwahu.HapekoNoruNdramat, ndrohonokunparamatiliu, ara pwi.”

21 Pe ndramiran hamou i, ara ipwai iyakili yiy, ipa, “Yapan, atali yo kuya ronitomo kimu na.”

22 Hapeko Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Oho ndruwo, hu ndramat para kimat,ara hu koro roni ndramirahu mbukenahumepo humat.”

§ 8:4: Eng: priest ** 8:5: Eng: centurion; TP: kepten bilong 100 soldia †† 8:7: Yihu ndramira Yutah,ara yihu konhopo kanna suwe hu Ndramira Lah pwi, paratesah, hupa matisan hu kaya pe hu karayah mwomwan kiyambulmara Ngindrai. Anime Aposel 10:28. Hapeko Yesu ara lohongan kinimwa kinna lohongai ara pwi. Yiy ara ipaandre kiya nondriya seu ata ndramira Rom ara; TP: Ol Juda i no save go long haus bilong ol man bilong ol arapela lain,long wanem, ol i ting dispela bai i mekim ol i kamap doti long ai bilong God. Lukim Aposel 10:28. Tasol Jisas i no warilong dispela. Nogat. Em i tok olsem em bai i go long haus bilong dispela man bilong Rom. ‡‡ 8:11: Eng: east andwest

MATTIU 8:23 13 MATTIU 9:11Nohai namandran imaito iya nongna

Yesu23 Pwen Yesu ihis iya nondriya ndroi

hakou pe ndramiran hu huho ndruwan.24 Pwen indrou pwi ko, pe nohai naman-dran imum iya ndrita ndran makaiye,pwen pe nowei iro talon iya nondriyandroi. Hapeko Yesu, ara iye matin. 25 Pendramiran hu huya kili yiy pe huhunginiyiy, pe hupa, “Yapan! Asopwat tou! Worounakayuh ara!”

26 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Lohongawawu ndrisiyon, ara hape kopu. Parat-apeh pe wawu tora noh turuwe wawu?”Pwen itine, pe ipomate nohai pe nowei, pehilmaito.

27 Pwen ndramiran hu, ara lohongahuindrap pe husok, hupa, “Aripo sehe ndra-mat ndrokonan? Pwen pe nohai pe noweihilu hilingi nongnan i!”

Yesu irasses hu payit huro ndrita ndra-mat malmou

28 Pwen Yesu iyarayah iya haroh parandran makaiye, pakeh pwene hu Katara.Pe hilu ndramat malmou mepo payit irondrita hilu, ara hilyau hu ngare hu ndra-mat kanmat pe hilsa pohonani yiy. Pehilu ngara karambumbungas, pe hamoukinhopokinna yau sai ara, ara pwi. 29Pwenhilpalngai, hilpa, “Noru Ngindrai, wouapapo tesah kisa kili yowu yeh? Paratapehpe asa iye? Asa para naiki ngandran kisakili yowu, ma lang kintayah mapu, ndre?”

30 Pe lang ara, hu puw hayoi soyoniya ara huro mwanan hape kili hu, pehuro namnam. 31 Pe hu payit hurakamamiya kili Yesu, hupa, “Kapa narasses yowukayau, ara apwandrisa yowu kaya ndritahu puw.”

32 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Akaya!”Pwen o, hu payit ara, ara hutali hilu pehusa mawen pe huya ndritahu puw. Pwenhu puw hayoi mwaniye ara, ara huwopturut hurapak mbusupahayi huya pwan,pe huya nondriya ndran makaiye pe huyamat. 33 Pwen hu ndramat para hangnapuw ara, ara huwop huya nondriya kolngawan, pe huya tiyani melit masih kin-tayah, pe tesah kintayah kili hilu ndramatmalmou mepo payit iro ndrita hilu ara.34 Pe hu ndramat masih para kol ngawan

ara, ara husa pohonani Yesu, pe iro mwo-nen hunime yiy, hurakekeyani yiy parakitali kolohu.

9Yesu isopwoyani ndramat hamou mepo

mandran imat1 Pe iyamulan Yesu ihis iya nondriya

ndroi hakou, pe isingondriti ndranmakaiye iya haroh, pe isa kolonimwonen.* 2 Pe hu ndramat hayah husapndramat hamou iye matin ndrita pasup,mandran, ara imat. Pe iro mwonen inimelohongahu ndrisiyon, pwen ipwai iya kilindramat mepo mandran imat ara, ipa,“Noru, ndriyam kipwoke; kuntali hu pakutmwomwan atam.”

3 Pwen hu ndramat hayah parahinuwani nongan para pwahanou, arahuro wong mwalingahu mbukenahu,hupa, “Ndramat iye ara ita pwasisimanana Ngindrai.”

4 Pe Yesu, ara tanan lohongahu pwen;pe isok hu, ipa, “Paratapeh pe wawu toralohongani hu lohongaimwomwan tora, itandriya wawu?” 5 Tesah waison eh, parakupa, ‘Kuntali hu pakut mwomwan tam,’ndre kupa, ‘Atine pe arakai’? 6 Hapekoyo unamiliy para wawu kapahasaniy teheNoru Ndramat, ara pwoke nopwaran iripokili yiy iripo kol pwan, para kitali hupakut mwomwan. Pwen ipwai iya kilindramat mandran imat ara, ipa, “Atine,awiri nokum, pe ayau aya suwem.” 7Pwenndramat ara, itine pe iyau iya suwen. 8 Peiro mwonen hu ndramat soyon, ara hu-nime melit aro kintayah, pwen lohongahuikairut; pe huhuri ngala Ngindrai, hiyehiyki pwoke nopwaran tora iya kili hu ndra-mat.

Yesu iyoh Mattiu9 Pe Yesu iyau iropo iya, pwen inime

ndramat hamou ngalan Mattiu iro mip-wan ndrohonoku poya takis. Pwen ipwaiiya kili yiy, ipa, “Oho ndruwo!” PwenMattiu itine, pe iho ndruwan.

10 Pe iyamulan Yesu iya namnam iyasuwe Mattiu, pe hu ndramat soyon parapoya takis pe hu ndramat pakut tahumwomwan, ara husa pe huro namnamiyasura Yesu pe ndramiran hu. 11 Pe iromwonen hu Parisiy hunimei tora, pwen

* 9:1: Kolo Yesu tandrohongan ara, ara Kapernawum, Animei ita Mattiu 4:13; TP: Ples bilong Jisas long dispela taimem Kaperneam. Lukim Mattiu 4:13

MATTIU 9:12 14 MATTIU 9:26husok hu ndramira Yesu, hupa, “Parat-apeh pe ndramat para hinuwaniwawu, arairipo namnam iyasura hu ndramat parapoya takis, pe hu ndramat pakut tahumwomwan?”

12 Pe iro mwonen Yesu ihilingi non-gan aro, pwen ipa, “Yihu ndramat mepomwamwa kili hu pwi, ara andre hu kannanime hu ndrokta pwi, hapeko hu mepohumwa, hu ara kopu andre hu kaya nimendrokta. 13Pwen akaya pe akakahi ndroiyinongan iye: ‘Unamili koisirai; ara iho-hin iya kultuw para yukyuk.’ Paratesah,yo kunsa para kuyoh hu ndramat kul-tuwayi hu imwonen pwi, hapeko usa, arapara kuyoh hu ndramat mepo pakut tahumwomwan.”

Yihu sok Yesu iya lohongai para kayuhanandrinai

14 Pwen hu ndramira Yohanes arahusa pe husok Yesu, hupa, “Yowu peyihu Parisiy, ara ngara kayuh anandrinai,hapeko paratapeh pe ndramiram hu, arahu konho yuh anandrinai pwi?”

15 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Kapa ndra-mat hamou nakipo kowase yesou, pwentehen tapeh, andre ndriya yowen hu koroporu, ma iro ndron kili hu? Hapeko langitapo isa, kapa hu kawiri mbukena kowaseyesou ara kiyau, pwen andre hu kayuhanandrinai.

16 Pe ndramat hamou kinho sorowekoyau hasai howen, kiyasura ndrihiyaphasai saken, ara pwi. Paratesah, koyauhowen, ara andre kindrohomwiri koyausaken ara, pe andre kindrohomwiriy, pekiramurumwut masih. 17 Pe hu ndramatkonho songorani wain howen kiya pwisiwain saken, ara pwi. Kapa hu kambusiy,pwen wain andre kitaluwe pwisi wainsaken ara, pe wain andre kimuw, pe pwisiwain andre kiya mwaihei opu. Pwen iya

lohongai ara ko, hu ndramat ngara ka-songorani wain howen ara kiya nondriyapwisi wain howen, pe andremelitmalndrakene koro hiyan.Ӡ

Mbunah pihin hamou imat, pe pihinhamou imwa

18 Pe Yesu iro wong manau, pe po-hon hamou isa tukuruhu isa mbulmaran,pe ipa, “Noru pihin mahapo ko kinmat.Hapeko asa pe aiki nimam kiya ndritan,pwen andre kisa mwalen.” 19 Pwen Yesuitine pe iho ndruwan iya, pe ndramiran hutehen aliy i.

20 Pwen iro mwonen ara, pihin hamoumepo mwamwa ndrai iro kili yiy iho non-driya hayou songui pe luwoh, ara isa pakehndruwa Yesu, pe iyki niman iyahatek iyapayango koiwen. 21 Paratesah, ipwai iyakili yiy mbukenan, ipa, “Kapa nimo kiya-hatek kiya payango koiwen opu, andrekungoh.”

22 Pwen Yesu ipaiwani yiy pe inimepihin ara, pe ipa, “Noru, lohongamndrisiyon, ara imbusi wou antayah hiyan.”Pe iro mwonen paramwandrai ara ko,pihin ara, iya hiyan.

23 Pwen iromwonen Yesu isong iya non-driya seu ta pohon ara, inime hu ndramatsoyon iya, ara hurora kuwah, pe huro los-sou. 24 Pwen ipa, “Akaya mawen, mbunahpihin ara, ara kinmat pwi, hapeko itamatin.” Hapeko huhaisani yiy. 25 Pe hup-wandrisa hu ndramat hu kanna ngawan,pwen Yesu iya nondriya seu pe niman iyambultuwe nima mbunah pihin ara, pe isatine. 26 Pe nola tesah mepo Yesu imbusiyara, ara ingau kol namandran hape aratopwei.

Yesu isopwoyani ndramat malmou marahilu iyoh, pe ndramat hamou pohon imum

† 9:17: Hu Yutah ngara katingundru meme, pe kasorowe kapilon, pe kapilo meme ara, ara andre kirayah tehe pwisiwain, para kasongorani wain kiya aliy. Pe kiro mwonen hu kasongorani wain kiya kapilo meme ara, ara hu ngarakaikiy kiro ndrangan niwen hape, para kanan kiya ngahan. Pwen kiro mwonen ara, ara wain ngara kirapwalani kapilomeme kipet. Pwen kapa wain howen kiya pwisi wain saken pe wain kirapwalaniy, ara andre kapilo meme ara, kirahis.TP: Ol Juda i save kilim meme, na kisim skin bilong en na samapim, bai dispela skin i kamap olsem bikpela jak bilongpulimapim wain long en. Taim ol i putim nupela wain long ol dispela skin, ol i save larim i stap longtaim liklik, bai emi kamap gutpela wain i gat pait. Na long dispela taim wain i save solap na em inap long brukim ol olpela skin i draipinis. ‡ 9:27: Yihu Yutah hu pahasaniy tehe ndramat mepo Ngindrai kintakiniman para kisopwat hu ndramattan, ara andre kiyau ndraye Tepit. Pwen hilu ndramat mepomara hilu kinyoh ara, ara hilpwotisingi lohonga hilu teheYesu ara ndramat mepo yihu Yisrayel huro longe. Pwen hilu yoh Yesu, hilpa, “Noru Tepit.” TP: Ol Juda i save olsem,dispela man God i makim bilong kisim bek ol manmeri bilong en, em bai i kam long lain bilong King Devit. Tupelaaipas i bilip olsem Jisas em dispelaman tasol ol Israel i bin wetim, na tupela i kolim Jisas olsem, “Pikinini Bilong Devit.”

MATTIU 9:27 15 MATTIU 10:1027 Pwen Yesu iro tokai iropo iya, pe hilu

ndramatmalmoumara hilu iyoh, ara hilhondruwan, pe hilu yoh, hilpa, “Noru Tepit,koyum kisikirani youlu.”‡

28 Pe Yesu kinna nondriya seu, pwenhilu ndramat malmou mepo mara hiluiyoh ara, ara hilsa kili yiy. Pe isok hilu,ipa, “Walu pwotisingi lohonga walu teheulahiy para kumbusi melit iye, ndre pwi?”Pe hilu somwi yiy, hilpa, “Ehe, Yapan.”

29 Pwen niman iyahatek iya mara hilu,pe ipa, “Iyau lohongai ndrisiyon ta waluko, andre kirayah tehen aliy kisa kiliwalu.”30Pwenmarahilu ileu, peYesu ipwandran-drahani hilu pwokeyan, ipa toro: “Hamoumbuna kipahasani tesah kintayah aro.”31 Hapeko hilyau pe hilya tiyani titiye taYesu, pe ingau kol namandran hape masihara.

32 Pe iro mwonen hilu ndramat malmouara, hilropo hilya, ndramat hamou mepopayit iro ndritan pe pohon imum, arahuwiri yiy isa kili Yesu. 33 Pe iro mwo-nen Yesu kinrasses payit kinna mawen,pwen ndramat mepo pohon imum ara, araiwong. Pe hu ndramat, ara huro lohongesoyon, pe hupa, “Melit tehen toro, arakonho nimei kirayah kiro Yisrayel pwi.”

34 Hapeko hu Parisiy, hupa, “Ita rasseshu payit, ara iyau pwoke ta payit mepoyapane hu payit masih.”

Yihu ndramat para poyambulen ara noyeko

35 Pe Yesu, ara iya yau hu kol ngawan pehu kol mendreheh masih, pe iro hinuwanihu ndramat iro nondriya hu yumwa to-tohun tahu, pe iro pohowe nongan hiyanpara kolo king Ngindrai. Pe isopwoyanihu neken handra-handra pe hu mwamwahandra-handra.

36 Pe iro mwonen Yesu inime hu ndra-mat soyon iya, pwen koyun isikiranihu, paratesah, lohongahu imwakaikai, pehuiki koisariy, tehe hu sipsip mepo ndra-mat para pwokereyahu, ara pwi. 37 Pwenipwai iya kili ndramiran hu, ipa, “Anan-drinai soyon iya, ara hu kaniman pwenhutora piyang, hapeko hu ndramat para

poya mbulen, ara noye ko. 38 Pwen peakatohun kiya kili Yapan, mepo mbukenapiyang, para kipwandrisa hundramat parapoyambulen, para hu kayapombulen kayanondriya pingen.”

10Yesu ipwandrisa hu Songui pe Lumou

1 Pwen Yesu iyoh ndramiran hu songuipe lumou huya kili yiy pe iyki pwokenopwaran iya kili hu para hu karasses hupayit, pe para hu kasopwoyani hundramatmasih mepo humwa, pe hu neken handra-handra iro kili hu.

2 Pe iye, ara ngala hu aposel songuipe lumou: Imu, ara Simon, mepo ngalanhandra yi ara Pita, pe nalin Andruw,Yamis noru Sepetiy pe nalin Yohanes,3 Pilip pe Partolomeu, Tomas pe Mattiumepo ndramat para poya takis, YamisNdraAlpeyus pe Tatteyus, 4 Simon mepondramat hamou para kili hu Selot,* peYutas Yiskariyot mepo iyamulan iratuniYesu.

5Yihu songui pe lumou aro, ara Yesu ip-wandrisa hu para hu kaya, pe ipomwanyeiya kili hu, ipa: “Wawu mbuna akaya kilihu Ndramira Lah, pe mbuna akaya non-driya kol hakol para Samariya.† 6 Hapekowawu kaya kili hu ndraye Yisrayel, mepohu kansongsin tehe hu sipsip. 7 Akaya,pe akoro pohowe nongan aro: ‘Kolo kingpara kol paingan yang, ara kinsa pakeh.’8Pe akasopwoyani hu ndramat humwa, peakahangini hu ndramat kanmat kasa tine,pe akasopwoyani humepomwamwa kawaita kili hu, para hu karayah howen. Pe aka-resses hu payit kaya mawen kili hu ndra-mat. Pwoke mepo akanwiriy, ara kennenpwi; pwen pe apakasopwat hu ndramat,ara kennen pwi yi. 9 Wawu mbuna akaposombule kolt, ndre sombule silwa, ndresombule kopa‡ kiro ndropwa sombule pattawawu pe akaya. 10 Pe wawu mbunaakasap ndropwa kunkun, pe mbuna akaposusura koiwe wawu, ndre susura hatnapweleka wawu, ndre kapo nes sih kiyapolo

* 10:4: Eng: Simon the Zealot; Selot (Zealot)—iya lang ara, hu Selot ara ndrokoyirayi sih mepo huiki hu masih iyanongan para pwahanou † 10:5: Pe iye ara nongan luhin para nondriya hu nongan mayimihin niwen, mepo Yesuipohowei iripo puk para Mattiu. Nongan iye, ara ita 10:5-42, pe iwong iya hu melit andre karayah kili ndramiran hukiro mwonen hu kapohowe nongna Ngindrai kiya kili hu ndramat; TP: Dispela em i namba 2 bilong ol 5-pela longpelatoktok Jisas i autim long buk Mattiu. Dispela toktok i stap long 10:5-42, na em i tok long ol samting bai i kamap longol disaipel taim ol i laik autim tok bilong God long ol manmeri. ‡ 10:9: Eng: gold, silver, copper coins

MATTIU 10:11 16 MATTIU 10:32

wawu. Paratesah, ndramat ngara kipombulen, ara andre kiwiri hiyan kiyau aliy.

11 Pwen sehe kol ngawan ndre sehekol mendreheh wawu nakaya nondriyan,ara akaten ndramat hamou pahalan kiroara, pe akoro suwen kipoo akatali kolara. 12 Pe kiro mwonen wawu nakasongkaya nondriya seu, ara akarawulohani hundramira seu ara. 13 Pe kapa hu para seuara, hu karawulohani wawu, akapwai paralomwes para ndriya wayis kiro sura hu. Pekapa hu kantawulohani wawu pwi, pwenakawiri lomwes para ndriya wayis tawawukimui. 14 Pe kapa hamou kintawulohaniwawu pwi, ndre kinhilingi nongna wawupwi, pwen akaratolohani kohu pwelekawawu kiro mwonen wawu nakatali seu arandre kol ngawan ara. 15 Yo upwai ndroko-nan isa kili wawu, kora nopwaran parakol ara, ara andre kiramwaitini nopwaranpara Sotom pe Komorrah, kiro mwonenlang para tamwaniye.

16 Yo nakupwandrisa wawu tehe hu sip-sip para akaya mwalinga hu mwiy puyap.Pwen pe lohonga wawu kipahas tehe humwat, pe akoro mwonen tehe hu pai.

17Pewawu koro hinehes kiyata hu ndra-mat, andre hu karatuni wawu pe kaikiwawu kaya nongan koro mbulmara hupohon para kol, pe andre hu kamwiriwawu koro hu yumwa totohun tahu.18 Tunan yo kopu, andre hu kaluwi tara-hani wawu kaya mbulmara hu yapane hukol namandran iya, pe kaya mbulmara huking. Pwen tehen tora ko, andre wawukatiyani tiyeyo kiya kili hu, pe kiya kilihu Ndramira Lah. 19 Hapeko kiro mwo-nen yihu kambultuwe tahatini wawu, parawawukoro tinenongan, ara lohongawawumbuna kimwa kiya sehe nongan parawawu nakapwai, ndre wawu nakawongtapeh. Kiro mwonen paramwandrai ara,Ngindrai andre kiyki nongan para wawukapwai. 20 Paratesah, andre wawu kan-wong pwi, hapeko Mwoiwa Tama wawu,ara andre kiwong kiyau poho wawu.

21 Pe hilu ndramat malmou hilu nalihilu, ara andre hamou kiratuni hamoupara hu ndramat katingundrun kimat. Petama mbunah hamou, ara andre kimbusiytehen aliy kiya kili norun i. Hu mbunahandre hu karasisingat ana tamahu petinahu, para hu ndramat katingundru

hilu kamat. 22 Pe tunan yo kopu, pwenandre hu ndramatmasih kahangasi wawu.Hapeko sehe ndramat kiro tine pwokeyan,kipoo lang nakiyahapwen, ara andreNgindrai kisopwat yiy. 23 Pe kiro mwonenhu pakarandroyani wawu koro kol hakol,akawop kaya hakol. Yo upwai ndrokonanisa kili wawu, tehe wawu andre kanlahiypara kasalti topwe hu kol masih kene paraYisrayelmapu, kipoo andre Noru Ndramatkisa.

24 Ndramat mepo ngara kiwiri hinonou,ara kinhohin kili ndramat mepo iro hin-uwani yiy pwi. Pe ndramat para poyambulen, ara kinhohin ta namandran tanpwi. 25 Hiyan para ndramat iro wirihinonou, ara kirayah tehe ndramat irohinuwani yiy. Pe hiyan para ndramatpara poya mbulen kirayah tehe naman-dran tan. Pe kapa hu kapohowe tama seuara, Peelsepul,§ pwen andre ngala yowenhu masih kene ara, ara andre kiya pwal-ngengei o mwaihei!

26 Pwen pe wawu, ara mbuna akanohtahu ndramat ara. Paratesah, sehe melitmepo kantamburuhiy, ara andre karehei.Pe sehe melit mepo ita kohon, ara andrekisa yelan ngawan. 27 Pe tesah upwaiisa kili wawu kiro lokuhan, ara akapo-howei kiro ngana lang. Pe tesah mepondrainga wawu ihilingiy iro mwalingawawu ko, ara akapwaharai kiho payan-droha hu seu. 28 Wawu mbuna akanohta hu mepo hulahiy para katingundrunombuwe wawu, hapeko kanlahiy parakatingundru mwoiwa wawu pwi. Hapekoakanoh ta Ngindrai opu, yiy mepo ilahiypara kipwalngani mwoiwa wawu pe nom-buwe wawu kene, kiya nondriya ngatmepo mwan ita yat aliy. 29 Wawu pa-hasaniy tehe norupep malmou, ara andrehu ndramat kapo pehei kiyata hilu kiyasombule pat hambut, ndre? Hapeko kin-lahi hamou ta hilu norupep ara, kimatpe Tama wawu kikowu, ara pwi. 30 Petehen aliy opu, hu kompai hutora payawawu, ara Tama wawu kindromwahu top-wei. 31 Pwen pe wawu mbuna akanoh,wawu ho hin iya, iyata hu norupep soyon.

32 Pe hiyeh ngara kiwong ngawan kirombulmara hu ndramat tehe yiy ndramiro,ara andre kuwong ngawan kiro mbulmaraTomo kiro kol paingan yang tehe yiy

§ 10:25: Greek: Beelzebul or Beelzeboul; Peelsepul, ara ngala Sinai handra. Animei ita Mattiu 12:22-28. TP: Belsebulem narapela nem bilong Satan. Lukim Mattiu 12:22-28.

MATTIU 10:33 17 MATTIU 11:12ndramiro yi. 33 Pe hiyeh ngara kipwaitehe ikowu to kiro mbulmara hu ndramat,ara andre kupwai tehe ukowu tan, kirombulmara Tomo kiro kol paingan yang i.

34 Wawu mbuna akapa ndre usa kolpwan, ara para kuiki ndriya wayis kiyamwalinga hu ndramat. Pwi yoh! Kunsapara kuiki ndriya wayis pwi, hapeko usa,ara para kusaiki tahatai. 35 Paratesah, usa,ara para kumbusiy, pe‘mbunah kamai andre kihingas ana taman,

pe andre mbunah pihin kihingas anatinan,

pe andre mbuyunorun kihingas anambuyungundran.

36 Pe hu ndraisih ta ndramat hamou,ara andre hu karayah hu ndramatpara kamwisnani yiy.’**

37Pe hiyeh ndriyan imbuluhi yo, hapekondriyan imbuluhi taman ndre tinan iyanamandran iya isato, ara kinlahiy parakirayah ndramiro pwi. Pe hiyeh ndriyanimbuluhi yo, hapeko ndriyan imbuluhinorun kamai ndre norun pihin iya na-mandran iya isato, ara kinlahiy para ki-rayah ndramiro pwi. 38 Pe hiyeh kinwirikei tondrih tan pe kinho ndruwo pwi,ara kinlahiy para kirayah ndramiro pwi.39 Pe hiyeh neren kiya mwoiwan mbuke-nan, andre mwoiwan kitali yiy. Pe hiyehkilohongani yo, pe tunan yo kopu kitalimwoiwan, pwen andre kisopwatmwoiwanmbukenan.

40 Pe yiy hiyeh irawulohani wawu, arairawulohani yo. Pe yiy mepo irawulohaniyo, ara irawulohani yiy mepo ipwandrisayo. 41Pe Ngindrai andre kiyki kenne hiyehkapa kipokere poropet hamou. Pe andrekiyki kenne ndramat ara, kihisoule ko tehekenne poropet hamou. Pe Ngindrai andrekiyki kenne hiyeh kapa kipokere ndramathamou imwonen. Pe andre kiyki kennendramat ara, kihisoule ko tehe kennendramat hamou imwonen. 42 Pe kapahiyeh kimbusi melit mendreheh, tehekiyki ndran wawen hape kiya kili hamoutahu mbunah mendreheh aripo, parate-sah, mbunah aro, ara ndramiro hamou,pwen upwai ndrokonan isa kili wawu,Ngindrai, ara andre koyun kinmayit ken-nen pwi.”

11Yesu pe Yohanes Ndramat para Paptais

1Yesu ipomwanye iya kili ndramiran husongui pe lumou ihipwen, pwen itali kolara, para kiya hinuwani hu ndramat pekiya pohowe nongan kiya nondriya hu kolngawan para Kaliliy.

2 Yohanes, ara iro nondriya kou, peiro mwonen ihilong hu melit Kristus irombusiy, pwen ipwandrisa ndramiran hu3 para hu kaya pe kaya sok yiy, hu kapa,“Wou ndramat mepo Ngindrai kintan-drangan para kisa ara, ndre yowu korosohoni hamou hira ndron i?”

4 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Akamui peakaya nese ndrainga Yohanes kiya sehemelitwawuhilingiy pewawunimei. 5Yihumepo marahu iyoh, ara hunimnim. Peyihu mepo ndrikahu mwomwan, ara hutopo rokai. Pe yihu mepo mwamwa kawairo kili hu, ara huya howen. Pe yihu mepondraingahu iyui, ara ndraingahu ileu. Peyihu mepo humat, ara hutine paiwe. Peyihu mepo hundroisiy, ara huhulingi non-gan hiyan. 6 Pe ndramat mepo ipwotisingilohongan isa kili yo pe lohongan kinhin-drundru pwi, ara lomwes kiro kili yiy.”

7 Pe hu ndramira Yohanes huropohuyau, pwen Yesu iwong iya kili hu ndra-mat soyon iya, iyata Yohanes, pe ipa toro:“Wawu yau iya kol ndrohoyin para kayanime tesah? Parah hakou mepo nohai itambuiwaniy? 8 Kapa pwi, pwen wawu yapara kaya nime tesah? Ndramat hamoumepo isuluye yiy iya koyau lahayan? Pwi!Yihumepohusuluye hu iya koyau lahayan,ara hutora nondriya suwe hu king. 9 Pwenwawu ya ndra para kaya nime tesah? Parakaya nime poropet hamou, ndre? Ehe! Peyo upwai isa kili wawu tehe yiy poropethamou, pe mbulyan ara ihou i. 10Yohanesara yiy ndramat ara, mepo pwayan kin-pwai pwen, ipa toro:‘Yo andre kupwandrisa ndramat para

sapiya nongno, kiho mu kili wou,pe andre kiramwaniyani mere-

sayam.’11 Yo upwai ndrokonan isa kili wawu,mwalinga hu ndramat mepo hu pihin hukanmwalahiy kinna tahu, ara hamou kin-hohin kili Yohanes Ndramat para Pap-tais, ara pwi. Hapeko sehe ndramatmepo ngalan pwi, kiro kolo king parakol paingan yang, ara yiy ihohin iyataYohanes. 12 Iro lenge Yohanes Ndramatpara Paptais isarayah, isa matnen ma-hapo, kolo king para kol paingan yang,

** 10:36: Mikah (Micah) 7:6

MATTIU 11:13 18 MATTIU 12:1ara iropo isa iyapolo pwoke pwokeyan, pehu ndramat para pwoke pwokeyan, ara huhinonou para kambultuwei.* 13Paratesah,yihu poropet masih pe nongan para pwa-hanou i, ara huropohowenongnaporopet,ipoo isa matne lenge Yohanes isarayah.14 Pe kapa lohonga wawu kilahiy parakipwotisingiy, Yohanes, ara yiy poropetEliyah, mepo pwayan kinpwai para andrekisa ara. 15 Hiyeh mandraingan, ara ki-hilingi nongan iye.

16 Yo andre kuranonoye hu ndramathasap para mahapo tehen tapeh? Yihuara tehe hiyeh hu yi? Yihu, ara tehe humbunah ngara kampwan koro nondriyahu ndroho pehei, pe ngara kayoh kiya kilihu hayah, hu kapa toro:17 ‘Yowu, yowu ra ndramiya wawu,†

hapeko mbuwali wawu ndraniyai;yowu pwandreundreu,

hapeko mbuwali wawu para akarangmali wawu.’

18 Paratesah, Yohanes isa, pe kinho nam-nam soyon pwi, pe kinho yin wain pwi.Hapekohupa, ‘Payit ita ndritan.’ 19HapekoNoru Ndramat isa pe iro namnam, pe iroyin wain, pe hupa, ‘Akanime yiy! Yiy arakomkom, pe ndramat para kuimwa wain.‡Yiy ara kowase hu ndramat para poyatakis, pe hu ndramat pakut tahu mwom-wan.’ Hapeko yihu hiyeh huwiri lohon-gai waison ta Ngindrai, ara hupwainganiytehe lohongan, ara ndrokonan masih.”

Toimwahupara hu kolmepo hu kantapai-wani ndriyahu pwi

20 Pwen Yesu ipomate hu ndramat parakol hayah, mepo imbusi hu ndraikiyapwoke tan hitun iro aliy, paratesah, yihukantapaiwani ndriyahu pwi. Pe ipa, 21 “Owawu ndramira kol Korasin! O wawundramira kol Petsaita! Toimwa wawu.Nopwaran namandran ita ndrita wawu.Kapa ndramat hamou kinna kol malkolTayar pe Siton, pe kinmbusi hu ndraikiyapwoke kiro aliy tehe kinsarayah kinsa kiliwawu pwen, ara andre hu kantapaiwanindriyahu pwen ndrukoluw kinna, peandre hu kansuluye hu pwen kinna koyaupara koisirai, pe andre hu kantumwi hupwen kinna palam i, para kipwainganiy

tehe hu kantapaiwani ndriyahu. 22Hapekoupwai isa kili wawu, kiro mwonen langpara tamwaniye, koran nopwaran wawunakakuniy, ara andre kiramwaitini koranopwaran tahu para Tayar pe Siton.23 Pe wawu para Kapernawum, wawupakasikiye wawu kaya paingan yang,ndre? Pwi yoh. Wawu andre kaya pwanmasih ndrohonoku hu ndramat kanmat.Kapa ndramat hamou kinna kol Sotom,pe kinmbusi hu ndraikiya pwoke kiro aliytehe kinsarayah kinsa kili wawu pwen,pwen kol ara, ara andre kinto, kipoo kisamatnen lang nepo. 24Hapeko upwai isa kiliwawu, kiro mwonen lang para tamwaniye,kora nopwaran wawu nakakuniy, araandre kiramwaitini kora nopwaran parakol Sotom.”

Wawu masih kasa kili yo, pe andre kuikingohongoh kisa kili wawu

25 Pe iro mwonen lang ara, Yesu ipa,“Tomo, urawuloh isatam, Yapane kolpaingan yang pe kol pwan, paratesah,wou ankulani hu melit aro kene, kinnakili hu mepo lohongahu waison, pe humepo huwiri hinonou soyon. Pe wou, araanpwaingani hu melit ara, kinna kili humbunahmendreheh. 26Ehe, Tomo, iye aratesah hiyan mepo anamiliy para kirayah.

27 Melit masih, Tomo kiniyki hu topweikansa kili yo. Hamou kinpahasani Norunpwi, Taman opu ipahasani yiy; pe hamoukinpahasani Taman pwi, Norun opu ipa-hasani yiy. Pe hu mepo Norun inamiliypara kiyingani Taman kiya yelan kiya kilihu, ara yihu ara ko, hupahasani yiy.

28 Akasa kili yo, wawu ndramat mepomandra wawu ipalat, pe kona wawu nop-waran, pe andre kuiki ngohongoh kisa kiliwawu. 29 Pe talu kakuni pulukuwo,§ peawiri hinonou kiyau kili yo. Paratesah,kultuwayi ara waison, pe ngara kuiki yokusa pwan. Pe andre mwoiwam kiwiringohongoh. 30 Paratesah, pulukuwo, arawaison, pe kono, ara mwakin opu.”

12Yesu ara Yapane lang Sapat

1 Iro mwonen lang Sapat sih, Yesu iya-sura ndramiran hu huyayau ndraipinge

* 11:12: Nongan aro, ara kinileu hiyan pwi; TP: Tok Grik i no klia tumas long dispela lain. † 11:17: Eng: Weplayed the flute for you; TP: Mipela i winim mambu bilong yupela ... ‡ 11:19: komkom—ndramat para namnamsoyon; Eng: a glutton and a drunkard; TP: em i man bilong kaikai planti tumas, na em i man bilong dring planti waintumas § 11:29: Eng: my yoke; TP: plang ol i save putim long nek bilong ol bulmakau

MATTIU 12:2 19 MATTIU 12:25wit hambut. Pe ndramiran hu, ara hu-mundrui pe huro rih hu mbuwa wit pehuro yan. 2 Pe iro mwonen hu Parisiyhunimei, pwen hupwai iya kili Yesu, hupa,“Animei! Ndramiram hu, ara humbusimelit mepo nonombun para kambusiykiho nondriya lang Sapat.”

3 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Wawu kan-nime titiye ta Tepit iyapolo ndramiran humepo humundrui ara, ndre pwi? 4 Tepit,ara isong iya nondriya yumwa Ngindrai,pe iwiri ndrinanohun mepo haiyan; pwenyiy pe ndramiran hu, ara huiniy. Ndri-nanohun ara, ara nonombun para hukayan; hapekohupris opu andre hu kayan.5 Pe wawu kannime titiye ara pwi, ndre?Pe wawu kannimei pwi yi, ita nonganpara pwahanou, ara ipa hu pris hu koropombulen kiro nondriya yumwa totohunkiho nondriya lang Sapat, ndre? Hapekombulen mepo hu ngara kambusiy, ara im-wonen, pe nonombun pwi. 6 Pwen peupwai isa kili wawu, tehe yiy mepo ihohiniya, iya yumwa totohun namandran, arairipo. 7 Kapa wawu kanpahasani ndroiyinongan iye, ‘Unamili koisirai; ara iho-hin iya kultuw para yukyuk,’ pwen wawuara kanlahiy para karasusut nongan kiyakili hu ndramat mepo kanmbusi hapesahmwomwan pwi. 8 Paratesah, Noru Ndra-mat, ara yiy Yapane lang Sapat.”

9 Yesu itali kol ara, pe iyau iya non-driya yumwa totohun tahu, 10 pe ndramathamou iro aliy, ara niman imat. Hu ndra-mat hayah huro ten sai para hu kaiki Yesukiya nongan, pwen pe husok yiy, hupa,“Nonombun para kasopwoyani ndramatkiro nondriya lang Sapat, ndre pwi?”

11 Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Kapahamou tawawu ma sipsip tan hamou, pekiyos kiya ngat kiho nondriya lang Sapat,ara andre kiluwi yiy kisa ngawan, ndrepwi? 12 Pwen ndramat hamou, ara iho hiniya, iyata sipsip hamou, ndre? Tehen torako, hiyan para kambusi kultuw hiyan kihonondriya lang Sapat, pe nonombun pwi.”

13 Pwen ipwai iya kili ndramat ara, ipa,“Amwaniyani nimam.” Pwen imwaniyaniniman, pe niman irayah hiyan tehe nimanhakai yi. 14 Hapeko hu Parisiy, ara huyangawan pe humburi nongan para katin-gundru Yesu.

Ndramat para poya mbulen mepoNgindrai kintakiniman pwen

15 Yesu isapahas iya tesah hu Parisiy hupakambusiy kiya kili yiy, pwen itali kolara, pe iyau. Pe hu ndramat soyon iyahuhondruwan, pe isopwoyani hundramatmasih, mepo mwamwa iro kili hu pe hun-goh. 16 Pe ipwandrandrahani hu para humbuna katiyani yiy. 17 Pe hu melit aro hu-rayah, ara para kimbusi nongna PoropetYisayah kirayah mannan, ipa toro:18 “Iye ara ndramat para poya mbulyo

mepo kuntakiniman.Yiy hiyeh ndriyo imbuluhi yiy pe up-

wes iyatan;pe andre kuiki Mwoiwo kiya ndritan,

pe andre kipohowe nongan paratamwaniye kultuw imwonen, kiyakili hu ndraye ndramat masih.

19 Pe andre kintakokowai pe kinpalngaipwi,

pe hamou andre kinhilingi mbu-lukoyun kiho hu payango sai, arapwi.

20 Pe parah hakou mepo ipuyui, ara andrekintumbuwei pwi,

pe mwan mepo nakimonon, ara an-dre kinsumatei pwi,

kipoo kimbusi kultuw imwonen kiramwai-tini kultuw masih kene.

21 Pe iya ngalan opu, hu ndraye ndra-mat masih, andre hu kapwotisingilohongahu kaya kili yiy, pe korolonge sopwat tan itapo isa.”*

Yesu pe Peelsepul22 Pwen huwiri ndramat hamou payit

iro ndritan, mepo pohon imum pe maraniyoh. Pe Yesu isopwoyani ndramat ara iyahiyan, pe ilahiy para kiwong pe kinimnim.23Pe hu ndramatmasih, ara lohongahu in-drap, pe hupa, “Ndramat aro, ara yiy noruTepit, mepo andre kisopwat hu ndramatkamui ara, ndre?”

24 Hapeko iro mwonen hu Parisiyhuhulingi nongan aro, pwen hupa,“Ndramat iye ita rasses hu payit, araiyau pwoke ta Peelsepul opu, payit mepoyapane hu payit masih.”

25 Yesu kinpahasani lohongahu, pwenipwai iya kili hu, ipa, “Kapa hu ndramiraking para kol hakol hu kamasilpat kayamalpat, pe hu kahangas mwalinga humbukenahu, pwen kolo king ara, an-dre kiya mwaihei o. Pe kapa hu ndra-mat para kol hakol, ndre hu ndraisih,

* 12:21: Yisayah (Isaiah) 42:1-4

MATTIU 12:26 20 MATTIU 12:45hu kamasilpat kaya malpat, pe hu ka-hangas mwalinga hu mbukenahu, pwenhu ndramira kol ara, ndre hu ndraisihara, ara andre hu kanlahiy para koro tinepwokeyan pwi. 26Pwen kapa Sinai kirassesSinai, ara yiy mbukenan kinmasilpat. Peandre kolo king tan kiro tine pwokeyantapeh? 27 Pe kapa kurasses hu payitkiyau pwoke ta Peelsepul, pwen yowewawu hu ngara karasses hu payit kiyaupwoke ta hiyeh? Pwen pe hu yowe wawumbukena wawu, andre hu kapwainganiytehe nongna wawu ara, ara kinmwonenpwi. 28 Hapeko kapa kurasses hu payit,kiyau pwoke ta Mwoiwa Ngindrai, pwenpwoke para kolo King Ngindrai, ara kinsakili wawu pwen.

29 Hiyeh ilahiy para kisong kiya non-driya suwe ndramat hamou pwokeyan, pekiya kuni hu menmenan? Hamou kinlahiypwi! Hapeko kapa kiwasi tiriyi ndramatpwokeyan ara namu, pwen andre kilahiypara kiya pe kilokihi topwe menmenandramat ara.

30 Pe hiyeh mepo kinto sura yo pwi, araandre kirasisingat ano. Pe hiyeh mepokinhombultani hu ndramat pwi, ara ngarakirasumbuwani hu. 31 Pwen pe upwai isakili wawu tehe hu pakutmwomwanmasih,pe hu nongan masih para pwasisiman,ara Ngindrai ilahiy para kitali hu pakutmwomwan ara. Hapeko hiyeh kipwa-sisiman ana Mwoiwan Haiyan, ara andreNgindrai kintali pakut mwomwan tan ara,ara pwi. 32 Pe hiyeh kipa nongan sahinpara kipwasisiman ana Noru Ndramat, araNgindrai ilahiy para kitali pakut mwom-wan tan ara. Hapeko hiyeh kipa nongansahin kipwasisiman anaMwoiwan Haiyan,andre Ngindrai kinlahiy para kitali pakutmwomwan tan ara, ara pwi, kiro nondriyalang mahapo, ndre kiho nondriya langitapo isa.

33 Kapa kei hakou ara hiyan, pwensangin ara hiyan; pe kapa kei hakouara mwomwan, pwen sangin ara mwom-wan. Paratesah, ngara kayirowe kei hakouhiyan ndre mwomwan, ara kiyau san-gin. 34Wawu noru mwat mapairan, wawundramat mwomwan, andre kawong non-gan hiyan tapeh? Tesah ipep ita ndriyandramat, ara poho ndramat ngara kipo-howei. 35Ndramat hiyan, ara andre kiyin-gani kultuw hiyan mepo kiyau mbulkurandriyan. Pe ndramat mwomwan, araandre kiyingani kultuw mwomwan mepo

kiyau mbulkura ndriyan. 36Hapeko upwaiisa kili wawu, tehe hu ndramat masih an-dre koro tine nongan, kiho nondriya langpara tamwaniye, kiya hu nongan masihmwomwan mepo hu kanpwai o mwaihei.37 Paratesah, kiyau hu nongnam opu, an-dre Ngindrai kipohowe wou ndramat im-wonen, pe kiyau hu nongnam opu, andreNgindrai kiyki konam kisa ndritam.”

Kaipisa titiye ta poropet Yonah38 Pwen hu Parisiy hayah pe hu ndramat

para hinuwani nongan para pwahanou,ara hupwai iya kili yiy, hupa, “Ndramatpara Hinonou, yowu nakanime kaipisandraikiya pwoke handra kiyau kili wou.”

39 Pe isomwi hu, ipa, “Hu hasapmepo kultuwayihu pwassin pe hukantali Ngindrai, ara yihu ngara kasokkaipisa ndraikiya pwoke. Hapeko yihuandre kannime kaipisa hapesah pwi;kaipisa poropet Yonah kopu andre hukanimei. 40 Paratesah, Yonah ara ironondriya ndriya ni hamou namandran,lang maroyoh pe ping maroyoh. Pwentehen tora ko, Noru Ndramat andrelang maroyoh pe ping maroyoh kirombulu pwan. 41 Pe kirahihini lang paratamwaniye, yihu ndramira kol Ninipeandre hu kasa koro tine, pe kasopwatnongan para tamwaniye, pe katiyani titiyemwomwan tahu hasap para mahapo, peandre hu karasusut nongan kiya kili hu.Paratesah, yihu kanhilingi nongna Yonahpe hu kantapaiwani ndriyahu; hapekohamou iripo mahapo, ara ihohin iya, iyakili Yonah. 42Pe kiro lang para tamwaniye,Kwin para Tolau andre kisa, pe andrekitiyani titiye mwomwan tahu hasap paramahapo, paratesah, yiy iyau mbusungokol pwan isa para kisa hilong lohongaiwaison ta Solomon. Hapeko hamou iripomahapo, ara ihohin iya, iya kili Solomon.

43 Pe kiro mwonen mwoiwa payithamou kisa mawen kili ndramat hamou,ara andre kiya hu kol ndrohoyin parakiya ten noku ngohongoh. Hapeko andrekiten ndrit. 44 Pwen andre kipa, ‘Yo andrekumui kuya seu mepo kuntaliy mamuara.’ Pe kiro mwonen kiyarayah, araandre kinimei tehe seu ara, ara iro komwaihei, pe yihu kanpwasiliy kinna hiyanpe iro mwoimwoi. 45 Pwen imui iya peiya wiri hu payit manandrtimou i huyasura yiy; hu payit ara, ara kultuwayihupwassin masih iramwaitini yiy. Pe husong

MATTIU 12:46 21 MATTIU 13:19huya nondriya seu ara, pe huyen aliy.Pe iyamulan para aliy, ara mipwan atandramat ara, ara kintewihiy pwimasih, peiramwaitini mipwan tan para mamu. Yihuhasap pwassin paramahapo aro, ara andrekirayah tehen tora ko kiya kili hu yi.”

Tina Yesu pe nalin hu46 Pwen pe Yesu iro wong ndron iya

kili hu ndramat soyon ara, pwen tinan penalin hu, ara husa pe huro tine ngawanpara hu nakawong kiya kili yiy. 47 Pwenhamou inese ndrainga Yesu, ipa, “Tinampe nalim hu, ara hutora tine ngawan pe hunakawong kisa kili wou.”

48 Hapeko Yesu isomwi ndramat mepoinese ndraingan ara, ara ipa, “Hiyeh aratino, pe hiyeh hu ara nali hu?” 49 Pwenisuwe ndramiran hu, pe ipa, “Tino pe nalihu, ara yihu aripo. 50 Paratesah, sehendramat ngara kimbusi namiliwa Tomo itakol paingan yang, ara yiy nali, pe yiy pisu,pe yiy tino.”

13Nongan pwandritiye ta ndramat para

piyeya peke wit1 Iro mwonen lang ara ko, Yesu itali seu

iya ngawan pe iya pe impwan ngilse ndranmakaiye. 2 Pe hu ndramat soyo-soyon iya,ara husa rawure pe hurahakowan. Pweniya pe ihis iya nondriya ndroi hakou peimpwan aliy, pe hu ndramat masih, arahuro tine pwaki leng. 3 Pwen itiyani hutitiye soyon, iya kili hu iya nongan pwan-dritiye. Pe ipa, “Ndramat hamou parambulya piyang iya piye hu peke wit tan.4 Pe iro mwonen iro piye hu peke wit, hutiken para aliy, ara hulon huro sai. Pehu norukan husa pe huiniy topwei. 5 Pehu tiken i, ara hulon huro ndrita pwansosolou, mepo pwan soyon kinto aliy pwi.Pe indrou pwi ko, husahambunet, parate-sah, pwan kinna hangoh mbulun pwi.6Hapeko iro mwonenmwandrai ingas, arangandraha mwandrai itimwi hu peke witara, pe huwayiu, paratesah, ngondrohukansin hiyan pwi, pe humang. 7 Pe hupeke wit tiken, ara hulon huya mwalingahu malkei maporon, pwen hu malkei ma-poron, ara hulek iyasura hu peke wit ara,pe huraimwani hu pe humang. 8 Pe hupeke wit tiken i, ara hulon huya ndritapwan hiyan, pe hulek pe huppwai, pesangihu ihon iya soyon iya, tehe peke wit

sih iyki peken masangat ndre manonguindre matingui. 9 Hiyeh mandraingan, arakihilingi nongan iye.”

10 Pe ndramiran hu husa kili yiy pehusok, hupa, “Paratapeh atawong iya kilihu ndramat iya hu nongan pwandritiye?”

11 Pe isomwi hu, ipa, “Lohongai koko-hon para kolo king para kol paingan yang,ara Ngindrai kiniykiy kinsa leu kinsa kiliwawu, hapeko yihu, ara pwi. 12 Paratesah,sehe ndramat mamenmenan, ara andrekipo suran. Hapeko yiy mepo menmenanpwi, konan hape sohoyan kimin, ara an-dre kawiriy topwei kiya mawen kili yiy.13 Pwen tehen tora ko, urupo wong hunongan pwandritiye iya kili hu:‘Ngara hu koro nimei, hapeko tehe hu

kannimei pwi;pe ngara hu koro hilingiy, hapeko

tehe hu kanhilingiy pwi, pe lohon-gahu kanileu pwi.’

14 Pe nongan sahin ta poropet Yisayah, arairayah mannan isa kili hu ndramat aripo,ara ipa toro:‘Lang masih wawu andre koro hilingiy,

hapeko lohonga wawu, ara andrekinileu pwi. Pe lang masih an-dre wawu koro nimei, hapeko tehewawu kanyirowei pwi.

15 Paratesah, ndriya hu ndra-mat aripo, ara kanpwoke, pendraingahu, ara pakeh kayui, pemarahu, ara kanpwasi. Matisanmarahu kanimei, pe ndraingahukahalingiy, pe lohongahu kaleu,pe hu karapaiwani ndriyahu pe hukasa kili yo, pe andre kusopwoyanihu.’*

16 Hapeko lomwes, ara ita mara wawu,paratesah, mara wawu ita nimei. Pelomwes, ara ita ndraingawawu, paratesah,ndrainga wawu ita hilingiy.

17 Yo upwai ndrokonan isa kili wawu,tehe hu poropet soyon pe hu ndramatsoyon hu mwonen, ara hunamiliy tisingiypara hu kanime tesah mepo wawu toponimei, hapeko hu kannimei pwi. Pendraingahu inamiliy tisingiy para hu ka-halingi tesah mepo wawu topo hilingiy,hapeko yihu kanhilingiy pwi.

18 Pwen pe akahalingimbulndroiyi non-gan pwandritiye ta ndramat para piyeyawit. 19 Hiyeh mepo ihilingi nongan hiyanpara kolo King Ngindrai, pe lohongan

* 13:15: Yisayah (Isaiah) 6:9-10

MATTIU 13:20 22 MATTIU 13:39kinileu kinna aliy pwi, ara Sinai isa peilohi nongan iro ndriyan iya mawen kiliyiy. Lohongai para peke wit mepo ilon irosai, ara ndroiyin aro ko. 20 Hu peke witmepo hulon huro pwan sosolou, ara tehendramat mepo ihilingi nongan, pe hapepwi ko ipwes iya aliy. 21Hapeko ngondron,ara kinsin hiyan pwi, pe kinto ndranganniwen pwi. Pe tunan nongna Ngindrai, hundramat huiki nopwaran iya ndritan pe hukarandroyani yiy, pwen pe indrou pwi ko,lohongan ndrisiyon, ara itali yiy. 22 Pe hupeke wit mepo hulon huro mwalinga humalkei maporon, ara tehe ndramat mepoihilingi nongna Ngindrai, hapeko ilohon-gani mipwan hiyan para lang nepo, pemelit soyonpara kol pwan ara ipakarawaniyiy, pwen pe iraimwani nongna Ngindrai,pe kinippwai pwi. 23 Pe hu peke wit mepohulon huro pwan hiyan, ara tehe ndramatmepo ihilingi nongna Ngindrai, pe lohon-gan ileu iya aliy. Pe wit ara ippwai, pe iykipeken iya masangat ndre manongui ndrematingui.”

Nongan pwandritiye para hu ndromwin-driu mwomwan

24 Pwen Yesu itiyani nongan pwandri-tiye handra yi iya kili hu, ipa toro: “Koloking para kol paingan yang, ara tehe ndra-mat hamou ipiye peke wit hiyan iya pin-gen. 25 Hapeko iro mwonen hu ndra-mat masih huro matin, yoyou tan isa peipiye peke ndromwindriu mwomwan iyamwalinga hu wit tan pe kinnau. 26 Pe iromwonen hu pekewit husahambunet pe hupakappwai, hu ndromwindriu mwomwan,ara husarayah huro surahu yi.

27 Pwen hu ndramat para poya mbulyambukena piyang, ara huya kili yiy, pehupa, ‘Namandran, wou apiye hu pekewit hiyan opu iya pingem, ndre? Pwenparatapeh pe hu ndromwindriu aripo, arahu topo lek iye?’

28 Pe isomwi hu, ipa, ‘Yoyou hamou araimbusi aro.’ Pe hu ndramat para poyambulyan husok yiy, hupa, ‘Wou anamiliypara yowu kaya pe kaloli hu?’

29 Pe isomwiy, ipa, ‘Pwi! Paratesah, ma-tisan akorolo hu ndromwindriu mwom-wan, pe andre akaloli hu wit kayapolon i.30 Konan, maldra kene koro lek kiyawule,kipoo kiya rahihini lang para poya wit.Kiro mwonen lang ara, yo andre kupwaikiya kili hu ndramat para poya wit toro:

Andre akaloli hu ndromwindriu kimu,pe akawasi hapus-hapus kayawule parakatimwiy, kihipwen akambultani wit peakawiriy kisa nondriya kaisowa anandri-nai to.’ ”

Nongan pwandritiye malhin para mbuwamastet, pe para Yis

31 Pwen Yesu itiyani nongan pwandri-tiye handra yi iya kili hu, ipa toro: “Koloking para kol paingan yang, ara tehe pekembuwa mastet sih mepo ndramat hamouiwiriy pe iya hasiy iya pingen. 32 Konanpeke mbuwa mastet ara mbuskau masih,iya peke mbuwa hu kei masih, hapeko kiromwonen kilek, ara andre kirayah naman-dran pe kiramwaitini anandrinai masihpara piyang pe kirayah kei hakou. Pwenpe hu norukan ngara hu kasa pe kapunyumwahu koho ndrandran.”

33 Pe Yesu itiyani nongan pwandritiyehandra yi iya kili hu, ipa toro: “Kolo kingpara kol paingan yang ara tehe yis mepopihin hamou isuluyaniy iya palawa soyoniya,† kipoo yis ara kisilihi palawa masih.”

34 Yesu ipohowe nongan masih aro iyakili hu ndramat soyon ara, ara iya nonganpwandritiye ko. Iro pohowe nonganmasihiya kili hu, ara kintali nongan pwandritiyepwi. 35 Pwen pe nongan mepo poropetYisayah kinpwai, ara irayah mannan toro:“Andre kuwong kiya nongan pwandritiye

ko.Andre kutiyani humelit mepo hutora

kohon ndrukoluw kinna, tandro-honga kol pwan irayah.”

Yesu itiyani ndroiyi nongan pwandritiyepara ndromwindriu mwomwan

36PwenYesu itali hu ndramat soyon ara,pe isong iya nondriya seu. Pe ndrami-ran hu husa kili yiy, pe hupa, “Apwain-gani ndroiyi nongan pwandritiye para hundromwindriu mwomwan ita piyang kisaleu kisa kili yowu.”

37 Pe isomwi hu, ipa, “Yiy mepo ipiyepeke wit hiyan, ara yiy Noru Ndramat.38 Pe piyang, ara kol pwan, pe hu pekewit hiyan, ara hu ndramira kolo KingNgindrai. Pe peke ndromwindriu mwom-wan, ara hu ndramira Sinai. 39 Peyoyou mepo ipiye hu peke ndromwindriumwomwan, ara Sinai. Pe lang para poyaanandrinai, ara lang nakiyahapwen. Peyihu mepo nakapo anandrinai, ara hu an-gelou.

† 13:33: Tehe 27 kilo

MATTIU 13:40 23 MATTIU 14:440 Pwen andre hu kaloli hu ndromwin-

driu mwomwan, pe andre hu katimwihu kaya mwan. Pe tehen aliy opu, an-dre kirayah kiro mwonen lang para kolpwan nakiyahapwen. 41Noru Ndramat an-dre kipwandrisa hu angelou tan kaya, pekawiri hu hiyeh tora kolo King Ngindrai,mepo hu ngara kambusi hu pakut mwom-wan karayah, pe hu masih mepo ngarakandrihisani nongnan. 42 Pwen hu an-gelou andre kapiyani hu kaya nondriyanoku mwan ngandrahan iya. Pe andrehu koro ara, pe koro rang malihu pekoro yandrisingi koltahu. 43 Pwen pe kiromwonen lang ara, andre hu ndramat im-wonen, ara andre nganahu karayah tehengana mwandrai koro nondriya kolo kingta Tamahu. Hiyeh mandraingan, ara ki-hilingi nongan iye.

Nongan pwandritiye para melit mepokennen namandran

44 Pe kolo king para kol paingan yang,ara tehe melit mepo kennen namandranikohon ita pwan hambut. Pe iro mwonenndramat hamou iya nimei, pwen ikulaniypaiwe. Pwen iyau iyapolo pwesai, peipopehei iya menmenan masih, pe iwirisingayai para aliy, pe isowani pwan ara.

45 Pwen nakupwai porosih i, kolo kingpara kol paingan yang, ara tehe ndramathamou para poya pehei mepo ita ten husowiy lahayan kennen namandran.‡ 46 Peiro mwonen iya kahi sih, mepo kennenihohin iya, ara iya pe iyapo pehei iyamenmenan masih, pe iwiri singayai paraaliy, pe isowani sowiy lahayan kennennamandran ara.

Nongan pwandritiye para kahu hamou47 Pwen nakupwai porosih i, kolo

king para kol paingan yang, ara tehekahu hamou mepo hupiyaniy iya ndranmakaiye, pe ilokihi hu ni handra-handra.48 Pe iro mwonen kahu ara ipep, hundramat para poya ni, ara huluwiyiya paingan leng. Pwen humpwan pehulokihi hu ni hiyan, huya nondriya hundrop, pe hupiyani hu ni mwomwanhuyau. 49 Pe tehen aliy opu, andrekirayah kiro mwonen lang para kol pwannakiyahapwen. Hu angelou andre hukasa pe hu kahirani hu ndramat pwassinkaya mawen kili hu ndramat imwonen.50 Pwen hu angelou andre kapiyani hukaya nondriya noku mwan ngandrahan

iya. Pe andre hu koro ara, pe koro rangmalihu pe koro yandrisingi koltahu.”

51 Pe Yesu isike hu, ipa, “Lohonga wawuileu iya hu melit masih kene iye, ndrepwi?” Pe husomwi yiy, hupa, “Ehe.”

52 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Tehentora ko, sehe ndramat para hinuwaninongan para pwahanou, mepo kinwirinongan pomwanye para kolo king parakol paingan yang, ara tehe mbukena seuhamou, mepo iwiri hu memelit kennennamandran huro mbulkura suwen husangawan, hu melit howen pe saken kene.”

Poropet hamou hu kanhaiyani yiy pwi53 Pwen iro mwonen Yesu ipohowe hu

nongan pwandritiye aro ihipwen, itali kolara pe iyau. 54 Pwen imui iyarayah iyandrohokolon imwonen, pe iro hinuwanihu ndramat iro nondriya yumwa totohuntahu, pe huro lohonge ndrit. Pe husok,hupa, “Ndramat aripo iwiri lohongai wai-son pe pwoke para kimbusi hu ndraikiyapwoke aro, ara iyau aleheh? 55 Yiy norundramat para puliya seu, ndre? Pe ngalatinan, ara Mariya, pe nalin hu, ara Yamis,Yosep, Simon, pe Yutas, ndre? 56 Pepisun hu masih, ara huro surarou, ndre?Ndramat iye iwiri hu melit masih aro, araiyau aleheh?” 57 Pwen hu ndramat arawelehu imai tan. Hapeko Yesu ipwai iyakili hu, ipa, “Poropet hamou kapa kirondrohokolon ndre kiro sura yowen hu, araandre hu kantanuhuyani yiy pwi.”

58 Pe yiy kinmbusi hu ndraikiya pwokesoyon kinto kol ara pwi, paratesah, yihukanpwotisingi lohongahu pwi.

14Herot itingundru Yohanes Ndramat para

Paptais1 Nondriya hu lang ara, Herot, pohon

para kol Kaliliy, ara ihilong titiye ta Yesu.2 Pe ipwai iya kili ndramiran hu, ipa, “Aroara Yohanes Ndramat para Paptais! Yiykinsa tine paiwe! Pwen ndroiyin ara ko,hu ndraikiya pwoke, ara hutora tayah kiliyiy.”

3 Mamu kinna, Herot ara kinpwandrisahu ndramat, pe hu kanmbultuwe taha-tini Yohanes pe kanwasi yiy, pe kaniykiyiy kinna nondriya kou, paratesah, Herotara kinwiri nambuyu nalin Pilip, ngalanHerotiyas, iya nambuyun. 4 Pe Yohanes,

‡ 13:45: Eng: fine pearls

MATTIU 14:5 24 MATTIU 14:31

ara ngara kipomate Herot, kipa, “Wou an-wiri pihin ara, hapeko nongan para pwa-hanou, ara ipwai tehe nonombun paraawiri yiy.” 5 Pe Herot, ara pakitingun-dru Yohanes, hapeko inoh tahu ndramat,paratesah, hupa ndre Yohanes ara poropethamou.

6 Iro lang para hu kalohongani langmepo tina Herot imwalahiy tan, noruHerotiyas pihin isa pe iho ndran mbul-marahu. Pe Herot ara ipwes iya ndraniyannamandran iya. 7 Pwen irandrangan peipwatisingiy iya kili yiy tehe andre kiykitesah mepo inamiliy pe isok yiy iya aliy.8 Pwen Herotiyas iyki lohongai iya kilinorun pihin, pe pihin ara, ipwai, ipa, “Aikipaya Yohanes Ndramat Para Paptais, kiyapwelekei sih pe kisa kili yo.” 9 Pwenking ihilingi nongan aro, pe ndriyan ip-woru. Hapeko kintandrangan pwen irombulmara hu ndramat mepo kinpwanoshu husa namnam iyapolo yiy. Pwen pe ip-watisingiy tehe tesah mepo pihin ara isokyiy iya aliy, ara hu kaikiy opu kiya kili yiy.10Pwen ipwai iya kili ndramat hamou parakipwai kiya kili hu ndram para hu kayasondriti koyu Yohanes iro nondriya kou.11Pe huhuri payan, iro ndrita pwelekei sih,pe huikiy iya kili pihin ara. Pwen ikuniyiya kili tinan. 12 Pe hu ndramira Yohaneshusa pe huhuri nombuwen pe huyaroniy.Pwen pe huya nese ndrainga Yesu.

Yesu itaingani anandrinai iya ana hundramat mayipou (5,000)

13 Pe iro mwonen Yesu ihilong tesahkintayah kili Yohanes, pwen itali kol ara,pe ihis ndroi nokule ko, pe iyau iya kolhape lohowayin. Pe hu ndramat soyoniya huhulong, pe hutali hu kol ngawanpe hurukai huho ndruwan. 14 Pwen Yesuituh ndroi iya pwan, pe inime hu ndramatsoyon iya, hu kansa mbultere hu huro. Pekoyun ara isikirani hu pe isopwoyani hutahu mepo humwa.

15Pe kol iro piyah pe ndramiran hu husakili yiy, pe hupa, “Kol aripo ara ndramataliy pwi, pe mwandrai nakiya lai ara. Ap-wandrisa hu ndramat hu kayau, pwen peandre hu kaya hu kol mendreheh pe hukaya sou hayah anandrinahu.”

16 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Kinlahiypara hu kayau pwi. Akahang hu hapesahpara hu kayan.”

17 Pe husomwi yiy, hupa, “Ndrinanohunmayimah pe ni malmou opu iripo kiliyowu.”

18 Pe Yesu ipwai, ipa, “Akawiriy kisakili yo aripo.” 19 Pwen Yesu ipwai iyakili hu ndramat para hu kampwan ndritandromwindriu. Pe yiy iwiri ndrinanohunmayimah pe ni malmou ara, pe maranitandras iya kol paingan yang, pe itoholiy,pwen iramburingi ndrinanohun ara. Peiykiy iya kili ndramiranhu, pehutainganiyiya kili hu ndramat. 20 Pe hu ndramatmasih kene, ara huyan pe isihi hu. Pwenndritikehu mepo iro ndron, ara hunihiyiya hu ndrop mandropwa songui pe luhat.21 Pe ndromwoya hu kamai mepo hunam-nam ara, ara iho tehe mayipou (5,000). Hupihin pe hu mbunah, ara kanndromwa hupwi.

Yesu irikai ndrita ndran22 Hape pwi ko, Yesu ipwai iya kili

ndramiran hu, para hu kahis kaya non-driya ndroi pe hu koro mu kili yiy kayaharoh. Pe yiy iro ndron, pe ipwai iya kili hundramat para hu kalon. 23 Pe hu ndramatara, ara hu kannau, pwen yiy hamou opuingas iya ngondron sih pe iya tohun. Pe iromwonen kol iro piyah, yiy hamou opu iroariya. 24 Pe ndroi, ara kintali leng pwen,pe kinna mwanan hape ndrokolo ndranmakaiye. Pe nowei, ara iro mbuiwanindroi, paratesah, nohai imum te ngondroiisa.

25 Pe lang iro mbungahiy, pe Yesu,ara iya pe ihorokai ndrita ndran makaiyeiropo iya kili hu. 26 Hapeko ndramiranhu hunime yiy iro tokai ndrita ndranmakaiye, pwen hunoh turuwehu. Pehuwayeh iyapolo nohowai, hupa, “Mwom-woyou hamou yohou.”

27 Hape pwi ko, Yesu ipwai iya kili hu,ipa, “Wawu mbuna akanoh! Aripo yokopu; ndriya wawu kipwoke.”

28 Pita isomwi yiy, ipa, “Yapane, kapaara wou, pwen apwai kisa kili yo parakurukai ndrita ndran kusa kili wou.”

29 Pe Yesu ipwai, ipa, “Asa.” Pwen Pitaitali ndroi iya pwan ndrita ndran, pe irikaiiropo iya kili Yesu.

30 Hapeko Pita inime nohai, pwen peinoh pe iro somun. Pwen iyoh pwokeyaniya kili Yesu, ipa, “Yapan, asopwat yo!”

31 Hape pwi ko, nima Yesu iyah iya, peisoli Pita, pe ipwai iya kili yiy, ipa, “Wou

MATTIU 14:32 25 MATTIU 15:20lohongamndrisiyon hape kopu. Paratesahpe lohongam ihindrundru?”

32 Pwen iro mwonen hilu his hilya non-driya ndroi, nohai ara imaito. 33 Pwen hundramat huro nondriya ndroi, ara huhuringalan, pe hupa, “Ndrokonan masih, wouara Noru Ngindrai.”

34 Pwen yihu singondriti ndranmakaiyehuya haroh, pe husarayah husa kol hakolmendreheh ngalan Kennesaret. 35 Pe hundramat para kol ara, ara huyirowe Yesu,pwen hu pwanos nongan iya kene hu kolmepo huro pakeh. Pe huwiri ndrami-rahu masih kene mepo humwa, husa kiliYesu. 36 Pe hurakamam iya kili yiy, parakipa hiyan para hu ndramat humwa, aranimahu ko kiyahatek kiya payango koi-wen. Pwen hu masih mepo nimahu iya-hatek iya kili yiy, ara hungoh topwei.

15Yesu iwong iya tesah ngara kimbusi ndra-

mat kirayah pwalan kiya mbulmara Ngindrai1 Pwen hu Parisiy hayah pe hu ndramat

para hinuwani nongan para pwahanou,ara huyau Yerusalem, pe husa kili Yesu pehusok yiy, hupa, 2 “Paratesah, pe ndrami-ram hu, ara hundrihisani kultuwayi tum-burou hu? Kiro mwonen yihu nakanam-nam, ara yihu konho sungani nimahupwi!”

3 Hapeko Yesu isomwi hu, ipa, “Peparatesah pe wawu ho ndruwa kultuwayiwawumbukenawawu, pewawundrihisaninongan para pwahanou ta Ngindrai?4Paratesah, Ngindrai kinpa, ‘Wou ahaiyanitamam hilu tinam,’* pe ‘hiyeh kiten anatamanndre tinan, ara andre katingundrunkimat.’† 5 Hapeko wawu, ngara wawukapa, ‘Kapa ndramat hamou kiwongkiya kili taman ndre tinan, kipa, “Tesahyo pakusopwat walu kaliy, ara yukyukmepo kunhaiyaniy para kuikiy kiya kiliNgindrai,” 6 pwen ndramat ara mbunakihaiyani taman hilu tinan kiya aliy.’ Pwentehen tora ko, wawu ngara karanuhuyanikultuwayi tumbu wawu hu, pe wawumbusi nongna Ngindrai, ara irayah tehenongan mwaihei o. 7Wawu ndramat parapwandrandraman!

Yisayah ipwai imwonen pe ipwainganikultuwayi wawu toro:

8 ‘Yihu ndramat aro, ara hu haiyani yo iyaupoho hu ko,

hapeko ndriyahu, ara ita mawen kiliyo.

9Yihu tora hari ngolo, hapeko aramwaiheiopu;

paratesah, hu hinonou tahu pe pwa-hanou tahu, ara iyau lohongandra-mat opu.’‡”

10 Pwen Yesu iyoh hu ndramat soyonara husa kili yiy, pe ipa, “Akahalingiy,pe lohonga wawu kileu. 11 Sehe melitisong iya poho ndramat, ara kinlahiy parakimbusi yiy kirayah pwalan kiya mbul-mara Ngindrai pwi, hapeko sehe melitmepo iyau pohon isa ngawan, ara kopuilahiy para kimbusi yiy kirayah pwalankiya mbulmara Ngindrai.”

12 Pwen ndramiran hu husa kili yiy pehusok, hupa, “Wou akowu, tehe hu Parisiyhuhulong nongan aro, pe imbusi welehuimai, ndre?”

13 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Sehekei mepo Tomo ita kol paingan yangkinhasiy pwi, ara andre kaloliy man-gondron. 14 Akatali hu. Yihu ara ndramatpara luwani hu ndramat, hapeko marahuiyoh. Kapa ndramat hamou maran iyohkiluwani ndramat hamou maran iyoh i,ara hilu malmou kene andre hilkayos kayanondriya ngat.”

15 Pe Pita ipwai, ipa, “Apwainganindroiyi nongan pwandritiye ara, kisa leukisa kili yowu.”

16 Pe Yesu isok hu, ipa, “Lohonga wawuita nun manau, ndre? 17 Pe lohongawawu kinileu pwi, ndre? Sehe melit isongpoho ndramat, ara iya pura ndramat,pwen kamulan andre kisa ngawan nom-buwen. 18Hapeko sehe melit mepo isayaupoho ndramat, ara iyau ndriya ndramat.Hu melit ara kopu ngara kimbusi ndra-mat kiya pwalan kiya mbulmara Ngindrai.19 Hu lohongai pwassin mepo iro ndriyandramat pe isa ngawan, ara tehen iye: lo-hongai para katingundru ndramat, lohon-gai para kapo pilah, lohongai para kapa-hana, nongan pwasoyou para tamwaniye,pe kultuw para karasusut nongan pwa-soyou kiya kili ndramat. 20Hu melit tehenaro, ara ngara kimbusi ndramat kirayahpwalan kiya mbulmara Ngindrai. Hapekokapa ansungani nimam pwi pe anamnam,

* 15:4: Rakuhuye (Exodus) 20:12 † 15:4: Rakuhuye (Exodus) 21:17 ‡ 15:9: Yisayah (Isaiah) 29:13

MATTIU 15:21 26 MATTIU 16:4

ara kinlahiy para kimbusi wou arayahpwalan kiya mbulmara Ngindrai pwi.”

Pihi Kenaan hamou mepo lohonganndrisiyon

21 Pwen Yesu itali kol ara, pe iya kol na-mandran hape mepo irakayani kol malkolTayar pe Siton. 22 Pe pihi Kenaan hamoupara kol ara, ara isa kili yiy pe iwayeh, ipa,“Yapan, Noru Tepit, koyum kisikirani yo!Noru pihin, ara payit ikohis ita ndritan pengara kipwalngani yiy.”

23 Pe Yesu kinsomwi nongan handrapwi. Pwen pe ndramiran hu husa kili yiype hurakokowani yiy, hupa toro: “Apwan-drisa yiy kiyamawen; paratesah yiy ara itawaiyani yoholai ndruwarou.”

24 Hapeko Yesu isomwiy, ipa, “Ngindraiipwandrisa yo usa, ara para kuya kili husipsip para Yisrayel opu, mepo hu kan-songsin.”

25 Hapeko pihin ara, ara isa pe ituku-ruhu iya pwan mbulmara Yesu, pe ipa,“Yapan, asopwat yo!”

26 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Kinnahiyan para kawiri anandrinahu mbunahpe kapiyaniy kiya anahu mwiy, ara pwi.”

27 Pe pihin ara, ipa, “Yapan, ara ndroko-nan; hapeko hu mwiy, ara ngara hu kayankonkonu anandrinai mepo ngara kilonkeyau ata namandran tahu yi.”

28 Pwen Yesu isomwi yiy, ipa, “Nam,lohongam ndrisiyon ara namandran iya!Tesah mepo ansok, ara anwiriy pwen.”Pe norun pihin, ara ingoh iro mwonenparamwandrai ara.

Yesu itaingani anandrinai iya ana hundramat mahaapou (4,000)

29 Pwen Yesu itali kol ara, pe iyerokaingilse Ndran Makaiye Kaliliy. Pweniya paingan ngondron sih pe impwanaliy. 30 Pe hu ndramat soyo-soyon iya,ara husa kili yiy. Huwiri hu ndramatmepo ndrikahu mwomwan, pe hu ndra-mat mepo marahu iyoh, pe hu ndra-mat mepo ndruwihu ikou, pe hu ndra-mat mepo pohohu imum, pe hu ndramatmepo mwamwa handra-handra yi iro kilihu, pe husaiki hu huro pakeh ngondrokaYesu. Pe isopwoyani hu huya hiyan. 31 Pehu ndramat ara, huro lohonge ndrit iromwonen hunime hu ndramat pohomumara huro wong, pe ndruwihu ikou, arahurayah imwonen, pe ndrikahu mwom-wan, ara huro tokai, pe marahu iyoh, ara

hunimnim. Pwen huhuri ngala Ngindraipara Yisrayel.

32 Yesu iyoh ndramiran hu husa kiliyiy, pe ipa, “Koyu isikirani hu ndramataripo. Hu topo sura yo lang maroyohpwen, pe hapesah para hu kayan, arapwi. Yo mbuwali para kupwandrisa hukayau o mwaihei mamundruwahu, mati-san marahu kayapalau pe hu kayayos kayasai.

33 Pe ndramiran hu hupwai iya kiliyiy, hupa, “Kol aripo ndroisan, pe andretukapo anandrinai kiro hape aleheh parakaikiy kiya ana hu ndramat soyo-soyonaripo?”

34 Pe Yesu isok hu, ipa, “Ndrinanohunita kili wawu, ara masahayeh?”

Pe husomwi yiy, hupa, “Ndrinanohunmanandrtoyoh, pe noru ni lumou opuiripo.”

35 Pwen Yesu ipwai iya kili hu ndra-mat soyo-soyon iya ara, para hu kampwanndrita pwan. 36 Pwen iwiri ndrinanohunmanandrtoyoh pe hu ni ara, pe irawulohihipwen, pwen iramburingiy, pe iykiy iyakili ndramiran hu. Pe hutainganiy iya kilihu ndramat. 37 Pe yihu masih ara hu-namnam pe isihi hu. Iyamulan ndramiranhu hulokihi ndritikehu iya hu ndrop man-dropwa andrtihat. 38 Pe ndromwoyahukamai mepo hunamnam, ara mahaapou(4,000). Pe hu pihin pe hu mbunah, arakanndromwa hu pwi. 39 Pe Yesu ipwan-drisa hu ndramat soyon ara, huyau ihip-wen, pwen ihis iya nondriya ndroi, pe iyauiyapwen te kol Makatan.

16Hupwai para Yesu kimbusi kaipisa pwoke

1 Hu Parisiy pe hu Satyusiy husa kiliYesu, para hu pakanohonou yiy, pe husokyiy para kipwaingani kaipisa pwoke han-dra kiyau kol paingan yang kiya kili hu.

2 Pe Yesu isomwi hu, ipa. “Iro mwonenkol iro piyah, wawu ngara kapa, ‘Lang an-dre kiya hiyan, paratesah, yang ara ilam.’3 Pe kiya mandroulang ara wawu ngarakapa toro: ‘Lang nepo, ara andre mbuloumanohayen, paratesah, yang ara ilam pemara kol ilokuh.’ Pwen wawu pahasaniypara karanonoye nimnim para mara kol,hapeko akanlahiy para karanonoye hukaipisa hu lang para mahapo pwi. 4 Huhasap mepo kultuwayihu pwassin, pe hukantali Ngindrai, ara yihu ngara kasok

MATTIU 16:5 27 MATTIU 16:26kaipisa pwoke. Hapeko yihu andre kan-nime hapesah pwi, kaipisa poropet Yonahkopu andre hu kanimei.” Pwen Yesu italihu pe iyau.

Yis tahu Parisiy pe Satyusiy5 Pwen huyarayah huya haroh para

ndran makaiye, pe ndramira Yesu hu, arakoyuhu imayit para kapo ndrinanohun.6 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Marawawu kiro. Akoro rapapahan kiya yis tahuParisiy pe Satyusiy.”

7 Pwen huro panguluwaniy mwalin-gahu, pe hupa, “Matisan ita wongtehen toro, paratesah, worou kanpondrinanohun pwi.”

8PeYesu ara ipahas iya tesah hurowongiya aliy, pe ipa, “Wawu ndramat para lo-hongai ndrisiyon hape kopu, paratapeh pewawu tora panguluwaniy mwalinga wawutehe ndrinanohun pwi? 9 Lohonga wawukinileu mapu ko? Wawu lohongani ndri-nanohun mayimbut iya anahu ndramatmayipou, pe iyasura hu ndrop masahayehwawu nihi ndritiken, ndre pwi? 10 Ndrewawu lohongani hu ndrinanohun manan-drtipai iya anahu ndramat mahaapou, peiyasura hu ndrop masahayeh wawu nihindritiken, ndre pwi? 11 Pwen paratapehpe lohonga wawu kinileu mapu ko yeh.Yo ara uwong isa kili wawu, ara kinnandrinanohun pwi, hapeko para akoro ra-papahan kiya yis tahu Parisiy pe Satyusiy.”12 Pwen lohongahu isa leu tehe Yesu irowong iya kili hu, ara para hu kapenanihu kiya yis mepo ngara kaikiy kiya ndri-nanohun, ara pwi, hapeko iwong, ara parahu kapenani hu kiya hinonou tahu Parisiype tahu Satyusiy.

Pita ipwai tehe Yesu ara Kristus13 Pwen Yesu isa kol namandran hape

Sisariya Pilipai, pe isok ndramiran hu, ipa,“Hu ndramat, hupa ndre Noru Ndramat,ara hiyeh?”

14 Pe husomwi yiy, hupa, “Yihu hayah,ara hupa Yohanes Ndramat para Paptais,pe hu hayah, ara hupa Eliyah, pe hu hayahtahu yi, ara hupa Yeremayah ndre hamoutahu poropet para koluw.”

15 Pe Yesu isok hu, ipa, “Pe wawu, arawawu pa ndre yo hiyeh?”

16 Pwen Simon Pita, ara ipa, “Wou,ara Kristus—ndramat mepo Ngindrai kin-takiniman para kisopwat hu ndramat —wou araNoruNgindraimepo yiymwalen.”

17 Pe Yesu isomwiy, ipa, “Lomwes, araita kili wou, Simon NdraYonah. Ndramathamou kinpwainganiy kinsa kili wou pwi,hapeko Tomo ita kol paingan yang, ara yiyopu kinpwainganiy.” 18 Pe yo upwai isakili wou tehe wou, ara Pita,* pe kiro ndritapat iye, yo andre kupuli sios† ato, pe pohokaram para kolo kimat, ara andre kin-lahiy para kiramwaitini sios ta Ngindraipwi. 19 Yo andre kuiki hu kiy‡ para koloking para kol paingan yang kisa kili wou.Pwen tesah awasiy kiro kol pwan, ara kolpaingan yang kinwasiy. Pe kapa tesahataliy kiro kol pwan, ara kol paingan yangkintaliy.” 20 Pe Yesu ipwandrandrahaniyiya kili ndramiran hu, para hu mbunakaya tiyaniy kiya kili hamou tehe yiy araKristus.

Yesu iranonoye iya kimat tan21 Pe iro mwonen lang ara iya, Yesu

iro ranonoye iya kili ndramiran hu teheandre kiya Yerusalem, pe kiya nondriya hunopwaran soyon kiro nima hu yapane kol,pe hu pris huhohin ta hu pris masih, pehu ndramat para hinuwani nongan parapwahanou. Pe andre hu katingundrun pekiro mwonen lang maroyoh, andre kitinepaiwe.

22 Pwen Pita iwiri yiy iya pwakin pe iropomate yiy, iro pa, “Yapan, ara pwi! Melitara, andre kintayah kili wou pwi yoh!”

23 Pe Yesu ipaiwani yiy iya kili Pita, peipa, “Sinai, asaya ndruwo! Wou ndramatpara apasingori yo. Wou anto ndruwalohonga Ngindrai pwi, hapeko ata ndruwalohonga ndramat opu.”

24 Pwen Yesu ipwai iya kili ndrami-ran hu, ipa, “Kapa sehe ndramat pak-iho ndruwo, ara andre kipa pwi kiya tanmbukenan, pe kisap kei tondrih tan, pekisa kiho ndruwo. 25 Paratesah, hiyehneren kiya mwoiwan mbukenan, andremwoiwan kitali yiy. Pe hiyeh kilohonganiyo, pe tunan yo kopu kitali mwoiwan,pwen andre kisopwat mwoiwan mbuke-nan. 26 Kapa ndramat hamou kiwiri humemelit para kol pwanmasih kiyambuke-nan yiy, pe kiyamulan kimat pe kitali

* 16:18: Ndroiyi nongan para ngalan Pita, ara ipa “pat” † 16:18: Eng: church; “sios” ara hu ndramat masihmepo hu pwotisingi lohongahu iya kili Ngindrai ‡ 16:19: Eng: keys

MATTIU 16:27 28 MATTIU 17:22mwoiwan, pwen andre melit masih keneara, andre kisopwat yiy tapeh? Sehe melitndrokonan ndramat hamou ilahiy parakiykiy, para kisuliyani mwoiwan kimui?27 Pe Noru ndramat andre kisa kiyasuranonowa ngana Taman, pe kiyasura huangelou tan i. Pwen andre kiyki kennendramat hamou-hamou kiho ndruwa sehemelit mepo yiy kinmbusiy. 28 Upwaindrokonan isa kili wawu, tehe hayahmepohutopo tine iye, ara andre hu kanhin-gorowe kimat kileh pwi, kipoo hu kanimeNoru Ndramat kisa tehe King.”

17Nombuwe Yesu ipiy

1 Pwen lang manonoh ihipwen, pe Yesuiwiri Pita, Yamis, pe Yohanes nali Yamis,pe iluwani hu huya ngondron sih paingan,pe yihu kopu, huya huro aliy. 2 Pe huyahuro ara, pe nombuwe Yesu ipiy iro mbul-marahu. Pe kombuyen, ara nganngananiya tehe mwandrai, pe koiwen ara ngananpallen tehe ngana lang. 3 Pwen iro mwo-nen ara, Mose pe Eliyah hilsarayah hilsambulmarahu, pe hilro wong iyasura Yesu.

4 Pe Pita ipwai iya kili Yesu, ipa, “Ya-pan, hiyan para yowu koro iye. Kapawelem kiso, andre kupuli yopai mati-wum—hawum atam, hawum ata Mose, pehawum ata Eliyah.”

5 Pe iro wong manau pe kokom hasainganan iya, ara isa pe iramburuhi hu. Peyoholai sahin iyau kokom, ipa, “Iye araNoru mepo ndriyo imbuluhi yiy; pe youpwes iyatan namandran iya. Akahalingiyiy!”

6 Pe iro mwonen ndramiran huhuhulingi nongan aro, ara hunohturuwehu pe huyos te mbulmarahu iyapwan. 7 Hapeko Yesu isa, pe nimaniyahatek iya kili hu, pe ipa, “Akatine;wawu mbuna akanoh.” 8 Pwen mara huitandras, pe yihu kannime hamou pwi;Yesu ko iro.

9 Pe hurolai ngondron huropo husapwan, pe Yesu ipwatisingiy iya kili hu, ipa,“Wawu mbuna akatiyani sehe melit mepowawu kannimei kiya kili hamou, kipooNoru Ndramat kitine kimat.”

10 Pe ndramiran hu husok yiy, hupa,“Paratapeh pe hu ndramat para hinuwani

nongan para pwahanou ngara hu kapwai,tehe Eliyah andre kisa kimu?”

11 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Ndroko-nan para aliy, ara Eliyah kisa pe an-dre kiramwaniyani hu melit masih kene.12Hapeko upwai isa kili wawu tehe, Eliyah,ara kinsa pwen, hapeko yihu kanyiroweyiy pwi. Pe humbusi melit masih mepohulohonganiy para kambusiy kiya kiliyiy. Pwen tehen tora ko, andre hu kaikiNoru Ndramat kiya nondriya ngandran.”13 Pwen ndramiran hu, ara lohongahu isaleu tehe yiy iro wong iya kili hu, ara iyataYohanes Ndramat para Paptais.

Yesu isopwoyani wihou hamou payit irondritan

14 Pwen iro mwonen yihu sarayah husakili hu ndramat soyon, pe ndramat hamouisa pe itukuruhu iro mbulmara Yesu. 15 Peipa, “Yapan, koyum kisikirani noru kamai.Yiy ngara kilohori yiy, pe ngara kiya non-driya ngandran namandran iya. Pe langhitun ngara kiyos kiya nondriya mwanndre kiya nondriya ndran. 16 Pe uwiriyiy iya kili ndramiram hu, hapeko yihukanlahiy para kasopwoyani yiy pwi.”

17 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “O wawuhasap para mahapo, ara wawu kanpwo-tisingi lohonga wawu pwi, pe lohongawawu imwakaikai. Mwalaiheh pe andrekuro sura wawu ko? Pe maporosahayehandre kuro kuni nopwaran tawawu koyeh? Wawukawirimbunah kamai ara, kisakili yo iye.” 18 Pe Yesu ipomate payit ara,pe payit itali mbunah ara; pe iro mwonenpayit itali yiy o, ingoh.

19 Pwen pe hu ndramira Yesu husa kiliyiy nokule ko, pe husok yiy, hupa, “Parat-apeh pe yowu kanlahiy para karasses payitara, kiyau pwi?”

20-21 Pe ipwai iya kili hu, ipa, “Parate-sah, wawu pwotisingi lohonga wawu, arahape ko. Yo upwai ndrokonan isa kiliwawu, kapa lohongai ndrisiyon tawawuara mendreheh tehe peke mbuwa mas-tet sih, pwen wawu lahiy para akapwaikiya kili ngondron iye, akapa, ‘Atali iyepe aya yoro’, pwen andre kises. Pemelitmasih, ara andrewawu kawenei paraakambusiy.”*

22PwenYesu iyasurandramiranhuhusawule husa kol namandran hape Kaliliy. Pe

* 17:20-21: Hu ndramat hayahmepo hupahas iya nongna Ngindrai, ara hupa ndre nongan sahin i, iripo sura nonganiye yi. Pe nongan ara ipa: v. 21 “Kultuw para katohun pe kayuh anandrinai opu ara ilahiy para karasses payit tehentora. Sai hasai hira ndron, ara pwi.”

MATTIU 17:23 29 MATTIU 18:12ipwai iya kili hu, ipa, “Andre hu karatuniNoru Ndramat, pe hu kaiki yiy kiya nimahu ndramat. 23 Pe andre hu katingun-drun kimat, pe kiro mwonen lang toyohandre kitine paiwe.” Pe ndramiran huhuhulingiy pe ndriyahu iporu.

Takis para yumwa totohun namandran24 Pe iyamulan Yesu iyapolo ndramiran

hu huyarayah huya kol Kapernawum, pehu ndramat para poya takis mepo ngarahu kapo takis para kisopwat yumwa to-tohun namandran, ara husa kili Pita pehusok, hupa, “Ndramat para hinonou tawawu, ngara kiyki takis para yumwa toto-hun namandran, ndre pwi?”

25 Pe Pita isomwi yiy, ipa, “Ehe, ngarakimbusiy.”

Pe iro mwonen Pita isong isa nondriyaseu, Yesu iwong imu, ipa, “Simon, woualohonganiy tapeh? Yihu king para kolpwan, ara yihu ngara kapo takis kiyau kilihu noruhu mbukenahu, ndre kiyau kili hundramat hayah i?”

26 Pe Pita isomwi Yesu, ipa, “Andre hukapo takis kiyau kili hu ndramat hayah.”

Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Pwen,hu noruhu, ara andre hu kanyuk takispwi. 27 Hapeko matisan tukambusi hu,pe welehu kaya mai; pwen pe aya ndranmakaiye pe aya piye kou. Pwen ni mepoakowiy imu ara, awiriy pe atipe pohon, peandre anime sombule pat para takis, ilahiyndramat malmou. Awiriy pe ayaikiy kiyakili hu ndramat para poya takis, para sowatakis atatalu.”

18Hiyeh ara ihohin iya, ita nondriya kolo

king para kol paingan yang1 Pe iro mwonen paramwandrai ara, hu

ndramira Yesu, ara husa pe husok yiy,hupa, “Hiyeh ndrokonan, ara ihohin iya,ita kolo king para kol paingan yang?”

2Pwen iyohmbunahhamoumendrehehisa, pe iyki yiy iro tine mwalingahu. 3 PeYesu ipwai, ipa, “Yo upwai ndrokonan isakili wawu, kapa akantapihiye wawu pe

akantayah tehe hu mbunah mendrehehpwi, pwen andre akanlahiy para akasongkaya kolo king para kol paingan yang, arapwi. 4 Pwen tehen tora ko, kapa hiyehkiyki yiy kiya pwan tehe mbunah iye, araihohin iya, ita kolo king para kol painganyang.

5Pehiyeh kirawulohanimbunahhamoumendreheh tehen iye kiya ngolo, arairawulohani yo. 6 Hapeko kapa hiyehkimbusi hamou tahu mbunah mendrehehiye, mepo ipwotisingi lohongan isa kiliyo, para kiyos kiya pakut mwomwan, araiya hiyan para hu kandruyani pat sih na-mandran kiho koyun, pe kapiyani yiy parakimut pe kiyuh kiya mbulu mwekeu.

7 Toimwa hu ndramat para kol pwan,nopwaran ita kili hu, iyau hu melit mepongara kambusi hu ndramat kayos kayapakut mwomwan! Hu melit tehen tora,ara andre hu kasa. Hapeko toimwa sehendramat mepo imbusiy, pe hu melit tehentora hurayah! 8Kapa nimamndre ndrikamkimbusi wou, pe ayos aya pakut mwom-wan, pwen asondritiy pe apiyaniy kiyau.Iya hiyan masih para awiri taleh kinto-kinto, kiyapolo nombuwem mwomwanndre ndrikammwomwan. Matisan nimammalkai pe ndrikam malkai kiro hiyan,hapeko hu kapiyani wou kiya mwan mepokinoho mat pwi. 9 Pe kapa maram sihkimbusi wou, pe ayos aya pakut mwom-wan, ara hiyan para atangihiy pe apiyaniykiyau. Iya hiyan masih para awiri talehkinto-kinto, kiyapolo maram sih o. Ma-tisan maram malwoh kiro hiyan, hapekohu kapiyani wou kiya nondriya ngat mepomwan ita yat aliy.

Nongan pwandritiye para sipsip isongsin.10-11 Ndriya wawu mbuna kitayi hu

mbunah mendreheh* iye. Paratesah, youpwai isa kili wawu tehe hu angelou tahu,ara lang masih ngara hu koro mbulmaraTomo ita kol paingan yang.†

12 Wawu lohonganiy tapeh? Kapandramat hamou masipsip tan masangat,pe hamou tahu kiyasongsin, pwen tehen

* 18:10-11: Iya nongna kol Krik, nongan ara ipa, “hu mbunah mendreheh iye” (iripo nongan aro pe ita v. 6 pe v.14 i,) ara iyawule tehe nongan ita Mattiu 10:42, “hu ndramat o mwaihei tora, ara hutora surahu ndramiro yi.” Yesukinwong kinna kili hu mbunah o, ara pwi. Yiy iwong iya kili hu ndramiran hayah i. TP: Long tok Grik, dispela tok “oldispela liklik pikinini” (long dispela lain na long lain 6 na lain 14 tu), em i wankain olsem tok i stap long Matyu 10.42,“ol dispela manmeri nating i stap long lain disaipel bilong mi.” I luk olsem Jisas i no tok long ol pikinini tasol. Em itok long ol arapela disaipel bilong en tu. † 18:10-11: Iya hu puk hayah para koluw, nongan sahin i ita, pe ipa toro:v. 11 Noru Ndramat isa para kisopwat hiyeh isongsin. Eng: Some manuscripts 11 The Son of Man came to save whatwas lost.

MATTIU 18:13 30 MATTIU 18:33tapeh? Andre kitali hu androsongui peandrosomou hu koro ngondron, pe kiy-aten hamou mepo iyasongsin, ndre? 13 Pekapa kiya kahiy, yo upwai ndrokonan isakili wawu, tehe hu androsongui pe an-drosomou, ara ipwesani hu ihomwak o,hapeko kapa sipsip mepo iyasongsin arakimui, ara andre kipwes namandran iya.14 Tehen tora ko, Tama wawu iyera kolpaingan yang, ara mbuwalin para hamoutahu mendreheh iye, kiyasongsin pe kitaliyiy.

Nalimkimbusi kultuwmwomwankisa kiliwou

15 Kapa nalim hamou kimbusi kultuwmwomwan kisa kili wou,‡ ara aya,pe apwaingani mwomwan atan, kihomwalinga walu kopu. Pwen kapa kihilingiwou, ara hiyan; anwiri nalim kinimui.16 Hapeko kapa mbuwalin para kihilingiwou, pwen awiri ndramat hamou ndremalmou i, hilkaya suram; pwen ‘titiyepara tamwaniye masih ara, ara ndramatmalmou ndre matimou, ara andre hukarayah ndramat para kapwokeyaninongan.’§ 17 Pe kapa kihimbuwalin parakihilingi hu, apwai kiya kili hu ndramatpara sios. Pe kapa kinhilingi nongnahupwi yi, pwen aro nime yiy, ara tehe ngaraaro nime ndramat hamou mepo tanan taYapan pwi, pe tehe hamou ndramat parapoya takis.

18 Pwen upwai ndrokonan isa kili wawu,tesah akawasiy kiro kol pwan, ara kolpaingan yang kinwasiy. Pe tesah wawukataliy kiro kol pwan, ara kol paingan yangkintaliy.

19 Pe nakupo sura nongno yi, tehe kapawalumalmou koro kol pwan, lohongawalukiro handra ko pe alkasok hapesah, araandre Tomo ita kol paingan yang kimbusiytehen aliy opu kisa kili walu. 20 Pe kapahilu malmou ndre hu matimou hu kasarawurehu kiya ngolo, ara utasura hu.”

Nongan pwandritiye ta ndramat parapoya mbulen mepo koyun kinsikirani hu ndra-mat pwi

21 Pwen Pita isa kili Yesu pe isok, ipa,“Yapan, maporosahayeh imwonen andrekutali hu pakut mwomwan ta nali mepo

imbusiy isa kili yo? Matisan kiya ma-poroandrtisap?”

22 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Upwaiisa kili wou, tehe maporoandrtisap pwi;hapeko maporoandrtingui pe andrtisap.

23 Pwen kolo king para kol painganyang, ara tehe king hamou nakiramwanyenahanah tan kiya polo hu ndramat parapoyambulyan. 24Pe iromwaniye nahanahtan, pe huwiri ndramat hamou nahanahtan iramwaitini mapwesi** isa kili yiy.25 Pe ndramat ara kinlahiy para kipo soiwinahanah tan pwi. Pwen namandran tanipwatisingiy tehe yiy, nambuyun, norun,pe menmenanmasih kene, ara andre kapopehei kaliy para kipo soiwi nahanah tan.

26 Pwen ndramat para poya mbulenara, ara itukuruhu iya mbulmaran, peirakamam iya kili yiy ipa, ‘Alonge hapena, pwen andre kupo soiwi melit masihkimui.’ 27Pwen namandran tan, ara koyunisikirani ndramiran para poya mbulyanara. Pwen itali nahanah tan iyau o mwai-hei, pe itali ndramiran ara iyau.

28 Hapeko iro mwonen ndramat parapoya mbulen ara iya ngawan, pwen iyakahi ndramat hamou para poya mbuleniyawule, mepo nahanah tan iro kili yiy aramasangat.†† Pe imbultuwe tahatini yiype niman indrek koyun pe irakekeyani yiy,ipa, ‘Apo soiwi nahanah tam iripo kili yo!’

29 Pwen ndramat para poya mbulen ara,ara itukuruhu iya kili yiy pe irakamam,ipa, ‘Alonge hape na, pwen andre kuposoiwin kimui.’

30 Hapeko yiy ara mbuwalin. Pwen peiwiri ndramat para poya mbulen hamouara, pe iyaiki yiy iya nondriya kou parakiro ara, kipoo kiyki nahanah tan. 31 Pwenpe hu ndramat para poya mbulen hayahi, ara hunime tesah kintayah, pe ndriyahuisin namandran iya. Pwen huya kili na-mandran tahu pe huya tiyani melit masihmepo kintayah ara.

32 Pwen namandran ara iyoh ndramatpara poya mbulyan ara, isa nondriyan.Pe ipa, ‘Wou pwassi ndramat para poyambulen! Yo kuntali nahanah tam masih,paratesah, arakamam isa kili yo.’ 33 Koyu

‡ 18:15: Hu puk hayah para koluw, ara hupa “kultuw mwomwan” opu, pe hu kanpa “isa kili wou”, ara pwi.§ 18:16: Animei ita Nongan para Pwahanou Luhin (Deuteronomy/Diuteronomi) 19:15 ** 18:24: Ndromwoyanahanah ara, ara namandra-namandran iya, tehe K10,000,000 (Greek: ten thousand talents; Eng: millions of dollars,or perhaps more than ten million kina). †† 18:28: Ndromwoya nahanah ara, ara mendreheh o.

MATTIU 18:34 31 MATTIU 19:19isikiraniwou, pwen tehen aliy opu, parate-sah, pe koyum kinsikirani ndramat mepowalu ropo mbulen iyawule, ara pwi? 34 Penamandran tan ndrinan ilokuh, pe iyki yiyiya nima hu ndramat para memerani kou,para hu kaiki nopwaran kiya kili yiy, kipoo,kiyki nahanah tan topwei.

35 Pwen pe kapa ngara atali hu pakutmwomwan ata nalim, kiyau ndriyam im-wonen, pwen tehen tora ko, Tomo ita kolpaingan yang andre kimbusiy tehen aliyopu, kisa kili wawu hamou-hamou.”

19Lohongai para yesou imut

1 Pwen Yesu ipohowe nongnan aro ihip-wen, pe itali kol namandran hape Kaliliy,pe iya kol namandran hape Yutiya, itaharoh para Ndran Yortan. 2Pe hu ndramatsoyo-soyon iya, ara huho ndruwan, peisopwoyani hu iro hape ariya.

3 Pwen hu Parisiy hayah husa kili yiypara kanohonou yiy. Pwen husok, hupa,“Nongan para pwahanou ta Ngindrai, araipa hiyan para ndramat hamou kitali nam-buyun kiya sehe lohongan?”

4 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Wawukannime Nongna Ngindrai mepo kin-pwai pwen, kinpa, ‘Koluw-koluw kinna,Ngindrai imangsani hu ndramat malpat—kamai pe pihin,’ ndre pwi? 5 PwenNgindrai ipwai, ipa, ‘Pwen tunan ara ko,andre kamai kitali taman hilu tinan, pehilu pihin tan andre karayah hapat, penombuwe hilu kirayah hamou o,’ ndre?6 Pwen pe tehen tora ko, hilu kontotehemalmou pwi; nombuwe hilu kintayahhamou o. Pwen tesah mepo Ngindraikiniykiy kinna wule, ara ndramat mbunakimbusi mwalinga hilu kimut.”

7 Pe hu Parisiy husok, hupa, “Pwenparatapeh pe Mose ipwandrandrahaniy,tehe ndramat hamou andre kiratuluwinongan para yesou kimut, pe kiykiy kiyakili pihin tan, pe kirasse pihin tan kiyau?”

8 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Mose ipahiyan para akatali pihin ta wawu hu,paratesah, ndriya wawu ara ipwoke.Hapeko koluw-koluwkinna, ara tehen torapwi. 9 Yo upwai isa kili wawu, kapa sehekamai kitali pihin tan, pe kiya yesou kiyakili pihin hamou, ara imbusi kultuw parapilah. Hapeko, kapa pihin tan kinpo pilahkimu, pwen tunan ara ko, ilahiy para kitali

pihin tan, pe mwomwan, ara kinto kili yiypwi.”

10 Pwen hu ndramira Yesu, ara hupwaiiya kili yiy, hupa, “Kapa ara ndroiyi lo-hongai para kamai pe pihin kayesou, pwenhiyan masih para kona yesou.”

11 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Yihu ndra-mat masih andre hu kanlahiy para hukapa hiyan kiya nongan iye pwi. Hapekoiya hiyan, iya kili hu ndramat opu mepoNgindrai kiniyki nongan ara. 12 Pe hundramat hayah, ara tinahu imwalahiytahu, pe namiliwa pihin, ara kinto kili hupwi. Pe hu hayah tahu, ara hu ndramathurasangi hu, pe namiliwa pihin, ara kintokili hu pwi yi.* Pe hu hayah i, ara mbuwal-ihu para kayesou, paratesah, hunamiliypara hu koro ko para poya mbulya kingpara kol paingan yang. Pe hiyeh ilahiypara kipa hiyan kiya nongan iye, ara kipahiyan.”

Hu mbunah mendreheh pe Yesu13 Pwen huwiri hu mbunah mendreheh

huya kili Yesu para niman kiya ndrita hu,pe kitoholi hu. Hapeko ndramiran hu,ara hupomate humepo huwiri humbunahhuya kili yiy.

14 Pe Yesu ipwai, ipa, “Wawu katali humbunah kasa kili yo, pe wawu mbunaakakaituwe hu. Paratesah, kolo king parakol paingan yang, ara atahu ndramat tehehu mbunah aro.” 15 Pe iyki niman iyandritahu, pe itoholi hu ihipwen, pwen italihape ara, pe iyau.

Ndramat hamou menmenan soyon16 Pwen ndramat hamou isa kili Yesu pe

isok yiy, ipa, “Ndramat para hinonou, yoandre kumbusi sehe kultuw hiyan, pwenpe andre kuwiri taleh mepo andre kinto-kinto?”

17 Pwen Yesu isomwi yiy, ipa, “Parate-sah, pe wou asok yo iya melit hiyan?Ngindrai hamou opu, ara yiy hiyan.Kapa nawiri taleh kinto-kinto, pwen ohondruwa hu nongan para pwahanou ataNgindrai.”

18 Pe ndramat ara, ipwai, ipa, “Hu sehenongan para pwahanou eh?”

Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “ ‘Mbuna atin-gundru ndramat kimat, pe mbuna apo pi-lah, pe mbuna apahana, pe mbuna apwan-drandraman, 19 pe aranuhuyani tamamhilu tinam, pe ndriyam kimbuluhi hiyeh

* 19:12: Eng: eunuch

MATTIU 19:20 32 MATTIU 20:9para pakeh kili wou tehe ndriyam ngarakimbuluhi wou mbukenam.’ ”

20 Pe ndramat ara ipwai, ipa, “Yo ngarakuho ndruwa hu nongan para pwahanoumasih ara; pe tesah hira ndron para andrekumbusiy yi?”

21 Pe Yesu isomwiy, ipa, “Kapa wouanamiliy para narayah imwonen masihtehe Ngindrai inamiliy, ara ayapo peheikiya hu melit tam masih, pe awiri sin-gayai para aliy, pe atainganiy kiyata hundramat mepo hundroisiy, pe andre awirihu melit mwayih kennen namandran, itakol paingan yang. Kihipwen, asa ohondruwo.”

22 Pe iro mwonen ndramat aro ihilingiy,iyau iyapolo ndriya pworu, paratesah,menmenan, ara hitun iya.

23 Pwen Yesu ipwai iya kili ndrami-ran hu, ipa, “Yo upwai ndrokonan isakili wawu, tehe ingandrah para ndra-mat hamou menmenan soyon kisong kiyanondriya kolo king para kol painganyang. 24 Pe upwai isa kili wawu paiwe,tehe ingandrah para kamel hamou kisongkiya ngara kannih sih, hapeko ingandrahmasih, para ndramat hamou menmenansoyon, kisong kiya nondriya kolo KingNgindrai.”

25 Pe iro mwonen ndramiran huhuhulingi nongan aro, ara lohongahuindrap namandran iya, pe husok, hupa,“Kapa tehen tora, pwen andre hiyehndrokonan kilahiy para kiwiri taleh mepoandre kinto-kinto?”

26 Pe Yesu maran itis tahu, pe ipa,“Hu ndramat, ara kanwenei pwi, hapekoNgindrai, ara iwenei para kimbusi melitmasih kene.”

27 Pe Pita isomwi yiy, ipa, “Yowu kantalihumelit masih para yowu koho ndruwam!Andre yowu kawiri tesah hiyan kiyau aliyyeh?”

28 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Youpwai ndrokonan isa kili wawu, tehekiro lang para melit masih hu nakarayahhowen, kiro mwonen Noru Ndramatkirompwan ndrohonoku mipwan ta kingtan, mepo nonowan iya, ara wawu mepongara akoho ndruwo, ara andre wawukampwan sura yo, koro ndrohonokupwanpwan ta king songui pe luwoh,pwen andre wawu karayah ndramat paratamwaniye, pe akaramwanye nongantahu ndraye hu Yisrayel songui pe lupat.29 Pe tunan yo ko, sehe ndramat mepo

kitali suwen, ndre nalin, ndre pisun,ndre taman, ndre tinan, ndre norun,ndre pingen, ara andre kiposura melittan maporosangat, pe andre kiwiri talehkinto-kinto. 30 Hapeko hu ndramat soyonhutora mu, ara andre hu kaya mulan;pe hu ndramat soyon hutora mulan, araandre hu kaya mu.

20Nongan pwandritiye tahu ndramat para

poya mbulen iya pinge wain1 Kolo king para kol paingan yang, ara

tehe mbukena pwan hamou mepo iyauiya ngawan makohuping, para kiyapo hundramat para hu kayapo mbulen kayapinge wain tan. 2 Yiy ipa hiyan parakisowani hu, kiya kenne ndramat hamou-hamou para lang sih sesek. Pwen ipwan-drisa hu huya nondriya pingen.

3 Pe paramwandrai ara iho tehe man-drosih, pe iya ngawan pe inime hu ndra-mat hayah, ara huro tine ndrohopah pehu kanmbusi hapesah pwi. 4 Pe ipwaiiya kili hu, ipa, ‘Wawu yi, ara akayapombulen kaya pinge wain to, pe andre ku-sowani wawu, ara kiwene mbulya wawuko.’ 5 Pwen pe huyau huya.

Pe paramwandrai iho ndrokolo lang, penamandran ara iyau iya, pe paramwandraiiya iho tehe maroyoh, pe iyau iya paiweyi, pe imbusiy tehen aliy opu, tehe mamukinmbusiy.

6 Pe iya piyahon, paramwandrai ihotehe mayimah, pwen iya ngawan, pe in-imei tehe hu hayah i, ara huro tine komwaihei. Pe isok hu, ipa, ‘Paratapeh pelang sih sesek wawu topo tine ko mwai-hei?’

7 Pe husomwi yiy, hupa, ‘Paratesah,hamou kinsa sok yowu para kayapombulen pwi.’ Pwen ipwai iya kili hu,ipa, ‘Kiya, wawu yi, akayapo mbulen kayapinge wain to.’

8 Pwen kol ipiyah pe mbukena pingewain, ara ipwai iya kili ndramat mepo imuiya pohomara mbulyan ara, ipa, ‘Ayoh hundramat para poyambulenhukasa, pe aikikenne hu kiya kili hu. Aiki kenne hu mepohusa mulan kimu na, pwen aiki kenne humepo husa mu.’

9 Pwen hu ndramat para poyambulen mepo husapo mbulen piyahon,paramwandrai iho tehe mayimah, arahamou-hamou tahu iwiri kennen, aratehe kenne ndramat para lang sih sesek.

MATTIU 20:10 33 MATTIU 20:3210 Pwen pe yihu mepo namandran iwirihu husapo mbulen imu, ara husa pe koyuhu isosoyo, pe hupa ndre sowahu andrekihohin. Hapeko hamou-hamou tahu, araiwiri kennen tehe ata ndramat hamoungara kipo mbulen para lang sih sesek.11 Pe iro mwonen huwiri kenne hu, arahurakokowai ana mbukena pwan ara.12 Pwen hupa, ‘Hu ndramat mepo husapombulen mulan, ara hupo mbulen ihonondriya paramwandrai sih opu. Hapekoaniyki kennehu, ara ihisoule ko tehe kenneyowu, mepo yowu po mbulen ngandrahaniya, pe mwandrai isingi yowu.’

13 Pe isomwi hamou tahu, ipa, ‘Kowase,yo kunpakarawani wawu pwi. Talu pahiyan para apo mbulen, pe kusowani woukiya kenne ndramat para lang sih sesek,ndre? 14 Kiya, awiri kennem pe ayau.Unamiliy para kuiki kenne ndramat mepoisa mulan, ara kihisoule ko tehe kunuikiypwen kinsatam. 15 Yo ara mbukena sin-gayai, pe tesah unamiliy para kumbusiykaliy, ara andre kumbusiy opu. Yo pahaloko, pwen pe wou amaimai ano, ndre?’

16 Pwen pe hu hiyeh hutora mulan, araandre hu kayamu, pe hu hiyeh hutoramu,ara andre hu kaya mulan.”

Yesu iranonoye paiwe tehe andre kimat17 Pwen Yesu iropo iya paingan

Yerusalem, pe iwiri ndramiran hu songuipe lumou huya pwakin hape, pe ipwaiiya kili hu, ipa, 18 “Akahalingiy! Worounakaya paingan Yerusalem, pe andre hukaratuni Noru ndramat kiya nima hu prishuhohin ta hu pris masih, pe hu ndramatpara hinuwani nongan para pwahanou.Pe andre hu kaiki yiy kiya nongan, pekamburi nongan para katingundrunkimat, 19 pe andre hu kaiki yiy kiya kilihu Ndramira Lah, para hu kapwasimiri yiype kamwiri yiy, pe karapaingi yiy kiya keitondrih. Pe kiro mwonen lang toyoh, araandre kisa tine paiwe.”

Tina ndramatmalmou iwong iya kili Yesu20 Pwen tina noru Sepetiy kamai mal-

mou, ara isa kili Yesu iyapolo norun hilu,pe itukuruhu iya pwanmbulmaran pe isokmelit kili yiy.

21 Pe Yesu isok yiy, ipa, “Wou anamilisehe melit?”

Pe tina hilu ipa, “Apa hiyan para hamouta noru hilu kamaimalmou iye, ara hamoukimpwan kiyapwen te nimam mot pe

hamou kiyapwen te nimam kamou kirokolo king tam.”

22 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Wawukowu tesah wawu tora sok iya aliy ara.Walu lahiy para kayin kiya pweniu mepopakeh nakuyin kiya aliy?”

Pe hilsomwiy, hilpa, “Youlu lahiy.”23 Pwen pe Yesu ipwai iya kili hilu, ipa,

“Ndrokonan tehe walu andre kayin kiyapweniu mepo nakuyin kiya aliy. Hapekopara walu kampwan kapwen te nimo motndre kamou, ara yo kunlahiy para ku-somwi walu pwi. Hu ndrohonoku pwan-pwan ara, ara atahu mepo Tomo kin-mwaniyaniy pwen.”

24 Pe iro mwonen ndramiran hu songuiara, huhulingi nongan aro, ara ndrinahuilokuh ta hilu malmou mepo hilnali hiluara. 25 Pwen Yesu iyoh hu masih husawule kili yiy, pe ipwai iya kili hu, ipa,“Wawu pahasaniy tehe hu yapane huNdramira Lah, ara ngara hu karandroko-mat ana ndramirahu, pe hu pohon tahu,ara ngara hu karakekeyani hu, iyapolopwoke nopwaran, para hu koho ndruwanongnahu. 26 Hapeko mbuna kirayahtehen aliy mwalinga wawu. Hiyeh tawawupakirayah namandran, ara andre kirayahndramat para poya mbulya wawu. 27 Pehiyeh ta wawu pakimu ta wawumasih, araandre kirayah ndramat para pwandren-dres tawawu ko mwaihei, 28 iro mwonentehe Noru Ndramat kinsa, ara para hundramat kasopwat yiy pwi; hapeko yiy isa,ara para kisopwat hu ndramat, pe parakiyki mwoiwan para kikonuhi hu ndramatsoyon hu kamui.”

Yesu isopwoyani mara hilu ndramat mal-mou iyoh iya hiyan

29 Pe iro mwonen Yesu iyapolo ndrami-ran hu, ara hu nakatali Yeriko, hu ndra-mat soyon iya huho ndruwan. 30 Pehilu ndramat malmou mara hilu iyoh, arahilrompwanngilse sai, pe iromwonenhiluhilingi Yesu iropo isayau, pwen hilu yoh,hilpa, “Yapan, Noru Tepit, koyum kisiki-rani youlu!”

31 Pe yihu ndramat ara, ara huhulingihilyoh, pe hupomate hilu para hilu kamunopu. Hapeko hilu wayeh iya namandraniya, hilpa, “Yapan, Noru Tepit, koyumkisikirani youlu!”

32 Pwen Yesu iro tine, pe iyoh hilu peisok, ipa, “Walu namiliy para kumbusitesah kisa kili walu?”

MATTIU 20:33 34 MATTIU 21:1933 Pe hilu somwiy, hilpa, “Yapan, youlu

namiliy para mara youlu kileu.”34 Pwen Yesu koyun isikirani hilu, pe

iyki niman iyahatek iyamara hilu. Pe hapepwi ko,mara hilu ileu, pe hilu ho ndruwan.

21Yesu iya nondriya Yerusalem

1 Pe Yesu iyapolo ndramiran hu, huropohusa pakeh Yerusalem, pe husarayah husakol Petpake iro Ngondron para hu Holip.Pwen Yesu ipwandrisa ndramiran mal-mou, 2 pe ipwai iya kili hilu, ipa, “Walukaya kol mendreheh yohomu kili walu, pehape pwi ko, andre walu kanime tongkiyhamou hu kanwasiy pwen ita, iyapolonorun ita ndrahasan. Alkalombuli hilu pealkaluwi hilu kasa kili yo. 3 Pe kapa ndra-mat hamou kipa hapesah kisa kili walu,alkapwai kiya kili yiy tehe, Yapan inamiliy,pe hape pwi ko, andre kipwandrisa hilukasa.”

4 Melit aro irayah para nongan mepoporopet kinpwai, andre kirayah mannan,ipa toro:5 “Akapwai kiya kili hu ndramat para kol

namandran Sayon, akapa,‘Akanimei, King tawawu itapo isa,

nakisa kili wawu.Kultuwayin waison, pe itampwan ndrita

tongkiy hamou,ita ngaplani noru tongkiy hamou.’ ”*

6 Pwen ndramiran malmou, ara hilyau,pe hilya mbusi tesah mepo Yesu kin-pomwanye pwen kinna kili hilu. 7 Pendramiran hilu, hilu luwi tongkiy iyapolonorunhilsa, pe hilpwalani hu koyau ta hiluiya ndrita tongkiy malmou ara, pe Yesuiya impwan ndrita hilu. 8 Pe hu ndramatsoyon iya, ara hupwalani hu koyau tahuhuye ndrita sai. Pe hu hayah tahu yi,ara husondriti hu ndrandra hu kei, pehumwaniyani hu huye ndrita sai. 9 Pe hundramat soyon mepo huho mu kili yiy,pe hu hiyeh huho ndruwan, ara huwayeh,hupa,“Hosanna, kahari ngala Noru Tepit!”“Lomwes ita kili yiy mepo isa iya ngala

Yapan!”†“Hosanna, kahari ngala Ngindrai iyera

paingan masih!”10 Pe iro mwonen Yesu isong iya non-

driya Yerusalem, yihu ndramat masih

kene para kol namandran ara, ara pwesainamandran iya iwiri hu, pehuro sok, hupa,“Aripo hiyeh?”

11 Pe hu ndramat soyon ara, ara hu-somwi hu, hupa, “Aripo, ara Yesu, yiyara poropet para kol ngawan Nasaret itanondriya kol Kaliliy.”

Yesu iro yumwa totohun namandran12 Pe Yesu isong iya nondriya kowa

yumwa totohun namandran, pe irasses hundramat huropo pehei, pe huro sousounondriyan. Pe itipiyani hu keyau tahundramat huro sulye sombule pat, peitipiyani hu pwapwai tahu mepo huropopehei iya hu pai. 13 Pwen pe ipwai iyakili hu, ipa, “Pwayan kinpwai tehe, ‘Suwe,ara hu ngara kapohowei yumwa totohun.’Hapeko wawu kanmbusiy kintayah ndro-hona kokohon tahu ndramat para pa-hana.”

14 Pe Yesu iro yumwa totohun naman-dran, pe hu ndramat mara hu iyoh, pehundramatndrikahumwomwan, ara husakili yiy pe isopwoyani hu huya hiyan.15 Hapeko hu pris huhohin ta hu prismasih, pe hu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou, ara hunime hu kin-ima pwoke mepo imbusiy. Pe hunimehu mbunah, ara huro wayeh iro nondriyakowa yumwa totohun namandran, huropa, “Hosanna, kahari ngala Noru Tepit,”pwen hu pris huhohin ta hu pris masih, pehu ndramat para hinuwani nongan parapwahanou, ara hundrangis.

16 Pe husok Yesu, hupa, “Wou ahalingisehe melit hu mbunah iye hutora pwai,ndre pwi?”

PeYesu isomwi hu, ipa, “Wawukannimenongan iye pwi, ndre?‘Iyau poho hu mbunah mendreheh pe hu

mbunah malaman,ara Ngindrai kintakinimahu para hu

kahari ngalan.’‡”17 Pe Yesu itali kol namandran

Yerusalem, pe iyau iya kol ngawanPetaniy, pe iya marisih iro aliy.

Kei pik imang18 Pe makohuping opu, Yesu iropo imui

nakiya kol namandran, pe imundrui. 19 Peinime kei pik§ hakou iro ngilse sai, pe iyapakeh aliy, hapeko kinnime mbuwan pwi,yowin opu iro aliy. PwenYesu ipwai iya kili

* 21:5: Sekarayah (Zechariah) 9:9 † 21:9: Puk Waliy (Psalm) 118:26 ‡ 21:16: Puk Waliy (Psalm) 8:2§ 21:19: Eng: fig; TP: fik

MATTIU 21:20 35 MATTIU 21:35kei ara, ipa, “Wou andre anippwai paiwepwi!” Pe hape pwi ko, kei ara imang.

20 Pwen iro mwonen ndramiran hu hu-nimei, ara huro lohonge ndrit. Pwen pehusok, hupa, “Tehen tapeh pe kei pik ara,hape pwi ko imang?”

21 Pe Yesu isomwiy, ipa, “Yo upwaindrokonan isa kili wawu, kapa akap-wotisingi lohonga wawu, pe lohongawawu kinhindrundru pwi, pwen sehemelit mepo kintayah mahapo, araandre kintayah kinna kili kei pik o,ara pwi, hapeko ilahiy para akapwaikiya kili ngondron iye, akapa, ‘Aya peayapiyani wou aya nondriya ndras,’ pwenandre kirayah tehe wawu pwai. 22 Pekapa akapwotisingi lohonga wawu peakatohun, pwen andre akawiri sehe melitmepo wawu sok iya aliy.”

Husok Yesu iya pwoke nopwaran iro kiliyiy

23 Pe Yesu isong iya nondriya kowayumwa totohun namandran, pe iro hin-uwani hu ndramat. Pe iro hinuwani hundron, pwen hu pris huhohin ta hu prismasih, pe hu yapane hu ndramat, ara husakili yiy. Pe husok yiy, hupa, “Wou awiripwoke nopwaran ara, iyau aleheh? Pehiyeh iyki pwoke nopwaran ara, isa kiliwou?”

24 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Yo nakusikewawu kiya soksok sahin. Pe kapa aka-somwi yo, pwen andre kupwai kisa kiliwawu, hape alehehuwiri pwokenopwaranaro iyau aliy, pe urupo mbusi hu melitaro. 25 Yohanes ngara kisumuluwani hundramat, pe wawu pa ndre kultuw parapaptais ta Yohanes ara, ara iyau aleheh?Iyau kol paingan yang, ndre iyau kili ndra-mat opu?”

Pe huro panguluwaniy mwalingahu ko,huro pa, “Kapa, tukapa, ‘Iyau kol painganyang,’ pwen andre kisok, kipa, ‘Pwentehen tapeh pe lohonga wawu kinpwo-tisingi nongnan pwi?’ 26 Hapeko kapatukapa, ‘Iyau kili hu ndramat,’ pwen an-dre tukanoh tahu ndramat, paratesah, humasih ara hupa ndre Yohanes ara yiyporopet hamou.”

27 Pwen pe husomwi Yesu, hupa, “Yowutana yowu pwi.”

Pwen isomwi hu, ipa, “Pwenpe yo andrekunpwai kinsa kili wawu pwi yi, iyau hapealeheh uwiri pwoke nopwaran pe urupombusi hu melit aro.”

Nongan pwandritiye ta ndramat hamoumanorun malmou

28 “Wawu lohongani tapeh? Ndramathamou iyen, pe manorun kamai malmou.Pwen iya kili hamou na, pe ipwai iya kiliyiy, ipa, ‘Noru, lang nepo, ayapo mbulenaya pinge wain.’

29 Pe norun isomwiy, ipa, ‘Pwi; andrekunna pwi,’ hapeko iyamulan ipaiwani lo-hongan pe iya.

30 Pwen ndramat ara, iya kili norunhamou i, pe ipwai tehen aliy opu iya kiliyiy. Pe norun isomwiy, ipa, ‘Ehe, Tomo,andre kuya,’ hapeko kinna pwi.

31 Pwen hiyeh ta hilu malmou ara, araimbusi namiliwa taman?”

Pe hupa, “Yiy imu ara.”Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Upwai

ndrokonan isa kili wawu, hu ndramat parapoya takis, pe hu pihin para payango sai,ara hu tora song imu kili wawu tora po iyakolo King Ngindrai.

32 Paratesah, Yohanes isa kili wawu, arapara kipwaingani sai para kultuw imwo-nen kisa kili wawu, pe wawu kanpwo-tisingi lohonga wawu kinna nongnan pwi.Hapeko hu ndramat para poya takis, pehu pihin para payango sai, ara hupwo-tisingi lohongahu. Pe wawu kannime humelit ara pwen, hapeko wawu kanpaiwanilohonga wawu pe kanpwotisingi lohongawawu kinna nongnan pwi.”

Nongan pwandritiye tahu ndramat parapoya mbulen

33 “Akahalingi nongan pwandritiye han-dra aro yi: Mbukena pwan hamou iyen,pe ihisi pinge wain hambut. Pe irahakowapiyang ara, pe ipaltani kupwiy sih parahaliya mbuwa wain. Pe ipuli seu hawumsohun niwen para hu ndramat keyen aliy,para kamemerani piyang. Pwen iykipiyang aro iro kili hu ndramat hayahpara poya mbulya piyang, para hu koronimnim, pe kapo mbulen kiya aliy. Pe yiyara iyau iya, pe kinhora tokai tan. 34 Pwenpakeh lang para rihiya wain irayah. Pembukena pwan ara ipwandrisa ndramiranhu, huya kili hu mepo huropo mbulen iyapiyang, para hu kaya wiri mbuwa wain, itapiyang hasui tan, kisa kili yiy.

35 Pwen hu mepo huropo mbulen iyapiyang ara, ara humbultuwe tahatini hundramat mepo ipwandrisa hu. Pe hamou,ara hurayi yiy iya mwomwan, pe hamouhutingundrun, pe hamou i, ara husolpwa

MATTIU 21:36 36 MATTIU 22:12yiy iya pat. 36 Pwen ipwandrisa hundramat para poya mbulyan hayah i,mepo ndromwoyahu ihohin iyata hu paramamu. Pe humbusiy ihisoule ko, iya kilihu. 37 Pe iyamulan masih, ipwandrisanorun kamai iya kili hu. Pe ipa, ‘Andre hukaranuhuyani noru.’

38 Hapeko iro mwonen hu ndramathuropo mbulen iya piyang, ara hunimenorun, pwen hamou ipwai iya kili hamou,hupa, ‘Iye ara norun, soiwi taman; peyiy andre kiwiri hu meltan masih. Kiya,tukatingundrun, pe tukawiri menmenataman masih kiya mbukenan worou.’

39 Pwen pe huwiri yiy pe husoyau iyataniya ngawanpiyang, pe hutingundrun imat.

40 Pwen pe kapa mbukena piyang arakisa, ara andre kimbusiy tapeh kiya kili hundramat para poya mbulen ara?”

41 Pwen husomwi yiy, hupa, “Yiy an-dre kipwalngani hu, pe kirutngundru hundramatmwomwan ara, hu kamat topwei.Pe andre kiyki piyang ara, kiya kili hundramat para poyambulya piyanghayah i,mepo kiro mwonen lang para rihiya wain,ara andre hu kaiki hasui kiya tan.”

42 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Wawukannime nongan iye mepo ita NongnaNgindrai pwi, ndre?‘Pat mepo yihu ndramat para puliya seu

hulowaniy,ara kintayah pat para sotuna seu.**

Yapan kinmbusi melit aro kintayah,pe ara mwayih iya, iya mara tou.’

43 Pwen tehen tora ko, upwai isa kiliwawu, tehe kolo King Ngindrai, ara andreNgindrai kiwiriy kiyamawen kili wawu, pekiykiy kiya kili hu ndramat, mepo andreyihu kambusiy kihisangin. 44 Ndramathiyeh kiyos kiya ndrita pat aro, ara andrekimwalulut. Pe kapa pat ara kiyos kiyandrita ndramat hamou, ara andre kirapisayiy.”

45 Pwen iro mwonen hu pris huho-hin ta hu pris masih pe hu Parisiy, arahuhulingi hu nongan pwandritiye ta Yesu,pwen husa yirowei tehe yiy iro wong tora,ara itiyani hu. 46 Pwen huro ten saipara hu kambultuwe tahatini yiy, hapekohunoh tahundramat soyon ara, paratesah,hu ndramat hupa ndre yiy ara poropethamou.

22Nongan pwandritiye para kowase yon

para yesou1 Pwen pe Yesu itiyani nongan pwandri-

tiye paiwe yi, ipa toro: 2 “Kolo king parakol paingan yang, ara tehe king hamouihikule yiy iya kowase yon ta norun kamainakiyesou. 3Pwen ipwandrisa hu ndramatpara poya mbulyan, para hu kaya pwaikiya kili hu ndramat mepo kinpwanos hupara hu kasa kowase yon, hapeko yihundrihisaniy para hu kasa.

4 Pwen ipwandrisa hu ndramat parapoya mbulyan hayah i, ara ipa, ‘Akayap-wai kiya kili hu mepo kunpwanos hupara hu kasa ara, tehe yo kunponoku-lani anandrina kowase yon to pwen. Humbulmwakau pe hu kan ato mepo sangihuimuh, ara kanitingundruhu, pe hu melitmasih, ara kinmwoimwoi o iripo. Wawukasa kowase yon para yesou.’

5 Hapeko hu kaniyki lohongahu kinnanongna hu ndramat para poya mbulyanpwi, pe huyau —hamou para kiyapombulya piyang, pe hamou, ara para kiyapombulyan para kipo singayai. 6Pe humasihhumbultuwe tahatini hu ndramat parapoya mbulya king, pe hurandroyani hupe hutingundruhu. 7 Pwen king ndrinanilokuh, pe ipwandrisa hu ndram huya,pe hupwalngani topwe hu ndramat paratingundruya ndramat ara, pe hutimwi kolnamandran tahu.

8 Pe ipwai iya kili hu ndramat para poyambulyan, ipa, ‘Yon para kowase yesou arakinmwoimwoi iripo, hapeko yihu mepoupwanos hu, ara hu kantewihiy para hukasa pwi. 9 Pe akaya hu payango sai, peakapwanos hu mepo akanime hu, para hukasa kowase yon.’ 10 Pwen hu ndramatpara poya mbulyan, ara huya hu payangosai, pe hurawure hu ndramat masih mepohulahiy para hu kakahi hu, hu hiyan pehu mwomwan kene. Pe yumwa yesou, araipep iyata hu ndramat ara.

11 Hapeko iro mwonen king isa non-driyanpara kinimehundramatmepohup-wanos hu ara, ara iyirowei tehe ndra-mat hamou iro ariya, kinsuluye yiy kinnakoiwe yesou pwi. 12 Pwen isok, ipa,‘Kowase, paratapeh asa nondriyan iye, peansuluye wou kinna koiwe yesou pwi?’ Pendramat ara inun o iro.

** 21:42: Puk Waliy (Psalm) 118:22-23

MATTIU 22:13 37 MATTIU 22:3913 Pwen king ipwai iya kili hu ndramat

para poya mbulyan, ipa, ‘Akawasi tiriyiniman pe ndrikan, pe akasoyau kiya tankiya ngawan kiya nondriya kol lokuhan,mepo ngara hu koro rang malihu pe koroyandrisingi koltahu.’

14 Akahalingiy, Ngindrai kinpwanos hundramat soyon, hapeko irakinima huhayah opu.”

Kayuk takis kiya kili Sisar, ndre pwi?15 Pwen hu Parisiy huya ngawan pe

humburi nongan para hu karatuni Yesukiya nongnan. 16 Pe hupwandrisa hundramira Parisiy hayahhuyapolo hundra-mat hayah para kili Herot, pe huya kiliYesu, pe hupa, “Ndramat Para Hinonou,yowu pahasaniy tehe wou, ara ndramatpara nongan ndrokonan opu, pe ngaraahanuwani hu ndramat kiya meresayaNgindrai kiho ndruwa nongan ndrokonan.Pe wou anhoyos kinna nima hamou pwi,paratesah, wou anoho hire hu ndramatpwi. 17 Pwen apwai kisa kili yowu na;lohongam tapeh? Hiyan para yowu kayuktakis kiya kili Sisar, ndre pwi?”

18 Hapeko Yesu ara kinyirowe lohongaipara pwakekeriu mwomwan tahu, pe ipa,“Wawu ndramat para pwandrandraman,paratapeh pe wawu pakanohonou parakaratuni yo? 19Akapwaingani sombule patmepo ngara kayuk takis kiya aliy kisa kiliyo.” Pwen huwiri sombule pat hambut iyakili yiy. 20 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Aripo sumwoiwa hiyeh, pe ngala hiyehiripo aliy?”

21 Pe husomwi yiy, hupa, “Ata Sisar.”Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Pwen

pe akaiki tesah ta Sisar kiya kili Sisar, petesah ata Ngindrai kiya kili Ngindrai.”

22Pe iromwonen huhulingi nongan aro,pe lohongahu indrap. Pwen hutali Yesu pehuyau.

Yesou iro lang para hu ndramat hu katinekimat

23 Iho nondriya lang ara ko, hu Satyusiy,mepo hupa ndre hu ndramat kanmatpwen, ara andre hu kantine paiwe pwi,ara husa kili Yesu iyapolo soksok sahin.24 Pwen hupa, “Ndramat para hinonou,Mose kinpwai kinsa kili yowu, tehe kapandramat hamou kiyesou, hapeko kinponorun hamou pwi, pe kimat, andre nalinkisoli paranawe nalin, pe kipo hamoumbunah kiya soiwi nalin. 25 Hu ndramat

manandrtimou hu nalihu huye mwalingayowu. Yiy ndrohan ara iyesou pe imat, pekinpo norun pwi. Pe nambuyun ihou penalin iwiri yiy. 26 Pe irayah tehen aliy opuiya kili mundruwa ndrohan, pe paraharamundruwandrohan, pehumanandrtimoukene. Hu masih ara huwiri pihin ara, penoruhu pwi ko, pe humat topwei. 27Pe iya-mulan masih pihin ara, ara imat i. 28Pwenpe kiro mwonen lang para hu ndramatkasa tine paiwe, pwen pihin ara, ara an-dre kirayah nambuyu hiyeh ndrokonan,paratesah, humanandrtimoukene ara, arahamou-hamou tahu iwiri pihin ara tehenambuyun?”

29 Pwen Yesu isomwi hu, ipa, “Wawukanpwotisi nongan, paratesah, wawu kan-pahasani hu Nongna Ngindrai pe pwoke taNgindrai pwi. 30Kiromwonen hu ndramathu kasa tine paiwe, ara yihu andre kanye-sou pwi, pe andre hu kansokombut yesoupwi yi. Yihu andre hu koro ko tehe hu an-gelou tora kol paingan yang. 31Hapeko iyalohongai para hu ndramat kanmat pe kasatine paiwe —wawu kannime tesah mepoNgindrai kinpwai kinsa kili wawu pwi,ndre? 32 Ipwai, ipa, ‘Yo urupo Ngindraita Apraham, pe urupo Ngindrai ta Yisak,pe urupo Ngindrai ta Yakop.’* Akanimei!Yiy ara Ngindrai tahu ndramat mepo hukanmat, ara pwi. Hapeko yiy ara Ngindraitahu ndramat hutopo mwalen, tehe Apra-ham, Yisak pe Yakop.”

33 Pe iro mwonen yihu ndramat soyonara, huhulingi nongan aro, lohongahu, araindrap iya hinonou tan.

Sehe nongan para pwahanou ihohin?34 Pe iro mwonen yihu Parisiy

huhulingiy tehe Yesu iyki tamum iyata huSatyusiy, pwen yihu Parisiy hurawurehu.35 Pwen hamou tahu mepo lohonganiman iya nongan para pwahanou, arainohonou Yesu iya soksok sahin, ipatoro: 36 “Ndramat para hinonou, sehenongan para pwahanou, ara ihohin iya,ita nondriya hu nongan para pwahanoumasih?”

37 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “ ‘Ndriyamkimbuluhi Yapan Ngindrai tam kiyandriyam masih kene, pe kiya mwoiwammasih kene, pe kiya lohongam masihkene.’ 38 Nongan para pwahanou sahinaro, ara iya mu pe ihohin iya, ita nondriyahu nongan para pwahanou masih. 39 Pe

* 22:32: Rakuhuye (Exodus) 3:6

MATTIU 22:40 38 MATTIU 23:13-14nongan para pwahanou luhin para aliy i,ara ipa toro: ‘Ndriyam kimbuluhi hiyehpara pakeh kili wou, tehe ndriyam ngarakimbuluhi wou mbukenam.’ 40 Nonganpara pwahanoumalhin aro, ara ihohin iya,pe nongan ara, ara ndroiyi Nongan paraPwahanou pe Nongna hu Poropet masih.”

Kristus ara yiy noru hiyeh?41 Pwen iro mwonen hu Parisiy hu-

rawure hu huro harong, Yesu isok hu, ipa,42 “Wawu lohongani tapeh iyata Kristus?Yiy ara noru hiyeh?”

Pe husomwi yiy, hupa, “Noru Tepit.”43 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Tehen

tapeh ndrokonan pe Mwoiwan Haiyaniwong iyau poho Tepit, pe Tepit ipohoweKristus, ara ‘Yapan’? Akanimei, Tepit, araipa toro:44 ‘Yapan ipwai iya kili Yapan to, ipa,

“Asampwan kapwen te nimo mot,kipoo kuiki hu hiyeh huhingasi wou,

ara hu kaya pahandra ndrikam.” ’†45 Pwen pe kapa Tepit iyoh yiy ‘Yapan,’pwen tehen tapeh pe ilahiy para kirayahnorun?” 46Pe kinlahi hamou tahukisomwinongna Yesu aro, ara pwi. Pe iro matnelang ara iya, yihu hindrundru para hukasok Yesu kiya nongan sahin paiwe pwi.

23Nongan manandrtihin para toimwa hu

ndramat1 Pwen pe Yesu ipwai iya kili hu ndra-

mat soyon pe ndramiran hu, ipa toro:2 “Yihu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou pe hu Parisiy, ara ngara hukahanuwani wawu iya tesah mepo Mosekintatuluwiy. 3 Pwen tehen tora ko, wawukahalingi nongnahu, pe akoho ndruwahu melit masih mepo hupwai para akam-busiy. Hapeko wawu mbuna akambusisehe melit yihu ngara kambusiy. Parate-sah, yihu ngara konho ndruwa tesahmepongara hu kapohowei, ara pwi. 4 Yihungara kawasi hu tasusu nopwaran, pe

ngara hu kaikiy kiro ndrita pwese hu ndra-mat. Hapeko yihu mbukenahu, ara yihumbuwalihu para kaiki ndrakopwenimahuhakip para kasopwat hu, ara pwi.

5 Melit masih hu ngara kambusiy, arapara hu ndramat kanimei. Yihu ngarakasokomburani pwenah para totohun kiyanamandran, pe ngara hu kambusi komukoiwehu para totohun, kiya niwen pe kiholiuliu. 6 Pe ngara hu kanamiliy para ko-rompwan ndrohonoku pwanpwan hiyankoro hu yon, pe kampwan hu pwapwaihiyan hu ndramat ngara hu kahaiyaniy i,tora nondriya hu yumwa totohun. 7 Hundramat aro, ara hunamiliy para hu ndra-mat karawulohani hu koro hu ndroho pe-hei, pe hu ndramat kapohowe hu ‘Ndra-mat para Hinonou.’

8 Hapeko hu ndramat mbuna kapohowewawu ‘Ndramat para Hinonou,’* parate-sah, Namandran tawawu ara hamou opu,pe wawu masih, ara wawu nali wawu. 9 Pewawu mbuna akapohowe hamou iripo kolpwan ‘tama yowu,’ paratesah, Tamawawu,ara hamou opu, pe iyera kol paingan yang.10 Pe mbuna akapohowe hamou tawawu‘Ndramat para hinonou,’† paratesah, Kris-tus, yiy hamou opu, ara Ndramat paraHinonou tawawu. 11 Pe yiy mepo iho-hin masih kili wawu, ara andre kirayahndramat para poya mbulya wawu. 12 Pehiyeh pakisap ngalan mbukenan, ara an-dre ngalan kiya pwi. Pe hiyeh kiykiyiy kiya pwan, ara andre Ngindrai kihiringalan kiya paingan.

13-14Wawundramat para hinuwani non-gan para pwahanou pe wawu Parisiy,toimwa wawu, wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu wari papai para koloking para kol paingan yang iro mbulmarahu ndramat. Pe wawu mbukena wawu,ara konhosong kanna nondriyan pwi. Peyihu mepo hunohonou para kasong kayanondriyan, ara wawu ngara kapenani hu,para hu mbuna kasong kaya nondriyan.‡

† 22:44: Puk Waliy (Psalm) 110:1 * 23:8: Eng: Rabbi † 23:10: Eng: Teacher ‡ 23:13-14: Yihu ndramathayah hupahas iya nongnaNgindrai, hupa ndre nongan sahin i, ara ipa toro: 14Wawu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou pe wawu Parisiy, toimwa wawu, wawu ndramat para pwandrandraman! Wawu ngara kapokoiwani humenmena hu pihinau topwei. Pe ngara wawu kawaiyani totohun kiro mbulmara hu ndramat. Pwen pe wawu andrekawiri koran namandran iya. Eng: Woe to you, teachers of the law and Pharisees, you hypocrites! You devour widows’houses and for a show make lengthy prayers. Therefore you will be punished more severely. TP: Yupela savemanbilong lo na yupela Farisi, yupela lukaut. Yupela i man bilong tupela maus. Yupela i save trikim ol meri, man bilongol i dai pinis, na stilim haus bilong ol. Na yupela i save giaman long mekim ol longpela prea. Long taim bilong kot,yupela bai i kisim bikpela hevi moa. Lukim Mak 12:40.

MATTIU 23:15 39 MATTIU 23:3315 Wawu ndramat para hinuwani non-

gan para pwahanou pe wawu Parisiy,toimwa wawu, wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu ngara karakayanindras pe kol pwanmasih, para katele ndra-mat hamou opu para kirayah ndramirawawu. Pe kiro mwonen kiyki ndriyan parakiho ndruwa wawu, ara wawu ngara kam-busi yiy, pe kultuwayin kiramwaitini kul-tuw mwomwan tawawu maporolusap, pekirayah ndramat hamou para kiya mwo-nen kiya ngat mepo mwan itayat aliy.

16 Wawu ndramat para luwani hu ndra-mat, hapeko mara wawu iyoh, toimwawawu! Wawu ngara kapwai, kapa, ‘Kapahamou kirandrangan kiya yumwa toto-hun namandran, ara tehe melit o mwai-hei opu. Hapeko kapa hiyeh kirandran-gan kiya kolt para yumwa totohun na-mandran, ara tesah irandrangan iya aliy,ara andre kiro ndruwa nongnan tehe kin-pwai.’ 17 Wawu tehe ngou pe mara wawuiyoh! Tesah ihohin, eh?—kolt ara, ndreyumwa totohun namandran mepo imbusikolt ara irayah haiyan? 18 Wawu ngarakapwai, kapa, ‘Kapa hamou kirandrangankiya pere tuntun, ara tehe melit o mwai-hei opu. Hapeko kapa hiyeh kirandran-gan kiya yukyuk kiro pere tuntun, aratesah irandrangan iya aliy, ara andre kirondruwa nongnan tehe kinpwai.’ 19 Wawundramat mara wawu iyoh! Tesah iho-hin, eh?—yukyuk, ndre pere tuntun mepoimbusi yukyuk irayah haiyan? 20 Pwentehen tora ko, hiyeh kirandrangan kiyapere tuntun, ara irandrangan iya aliy, peiya melit masih iro ndritan i. 21 Pe yiyhiyeh kirandrangan kiya yumwa totohunnamandran, ara irandrangan iya aliy, peiya ngala Ngindrai mepo ngara kiyen aliyyi. 22 Pe yiy hiyeh kirandrangan kiya kolpaingan yang, ara irandrangan iya ndro-honoku pwanpwan ta Ngindrai, pe iya kiliYiy mepo iyerampwan aliy.

23 Wawu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou pe wawu Parisiy,toimwa wawu, wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu ngara katainganimelit sih nondriya ndrokoyirayi masonguipara melit mendreheh tehe parahiy, koyo,pe hu melit kankanahu layin handra-handra.§ Hapeko wawu kanndrihisanihu melit namandran para nongan parapwahanou mepo huhohin masih —tehe

lohongai para tamwaniye hiyan, pe lo-hongai para koisirai, pe kultuw para we-leso. Hiyan para wawu koro ndruwa hukultuw hiyan namandran tehen tora, pekoyuwawumbuna kirut humelit mendre-mendreheh ara yi. 24 Wawu ndramatpara luwani hu ndramat, hapeko marawawu iyoh! Wawu ngara karahi mwalsinghamou kiho suw, hapeko wawu konhonime kamel hamou kiho suw pwi. Pwen o,ngara wawu kandrimiy.

25 Wawu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou pe wawu Parisiy,toimwa wawu, wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu ngara kasunganingawan para pweniu pe pwelekei, hapekonondriyan, ara ipep iyamwolou pe kultuwpara akapwesani wawu mbukena wawu.26 Wawu Parisiy para marayoh! Akasun-gani nondriya pweniu pe pwelekei kimuna, kihipwen, pwen andre ngawan paraaliy yi, ara andre kiya howen.

27 Wawu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou pe wawu Parisiy,toimwa wawu, wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu, ara tehe hu po-homara ngat mepo hutumwi kohoh palleniya aliy. Nimiyan para ngawan, ara la-hayan iya, hapeko nondriyan, ara ndruwihu ndramat pe melit masih pwalan ipepita aliy. 28 Pwen tehen aliy opu, ngawantawawu, ara wawu ya yingani wawu iyakili hu ndramat tehe imwonen. Hapekonondriya wawu, ara ipep iya pwandran-draman pe kultuw pwassin.

29 Wawu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou pe wawu Parisiy,toimwa wawu, wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu ngara kara hu ngatpara tona hu poropet, pe wawu ngarakanowi hu ngat tahu ndramat imwo-nen. 30 Pe wawu ngara kapa, ‘Kapa yowukoro nondriya hu lang ta tumbu yowuhu, ara andre yowu kansopwat yihu parakatingundru hu poropet pwi.’ 31 Pwenwawu kanpwaingani wawu tehewawu, aratumbu yihu ndramat mepo hu tingun-dru hu poropet. 32 Kiya, hiyan, akaposura pakut mwomwan ta tumbu wawu hu,kipoo kiya hapwen topwei!

33 Wawu mwat! Wawu mwat hayoimapaira wawu! Wawu andre kawop kasamawen kora kultuw mwomwan tapeh?Kora mwomwan tawawu, ara andre kiyki

§ 23:23: Eng: mint, dill and cummin; TP: liklik sayor samting bilong gaden

MATTIU 23:34 40 MATTIU 24:15wawu kaya ngat mepo mwan itayat aliy.34 Pwen pe tunan ara ko, yo andre kup-wandrisa hu poropet, pe hu ndramat lo-hongahu waison, pe hu ndramat para hin-uwani wawu, ara hu kasa kili wawu. Yihuhayah tahu, andre wawu katingundruhu,pe karapaingi hu kaya kei tondrih. Pe yihuhayah i, ara andre akamwiriyani hu koronondriya hu yumwa totohun, pe akohosan hu, pe andre hu koho wop kol hakolkaya hakol. 35 Pwen hu ndramat masihmepo hu kanitingundru hu ndramat kul-tuwayihu imwonen, pendreyehukinimuwiripo kol pwan, ara koran andre kiro ndritawawu—iro ndreye Apel, yiy ndramat im-wonen, pe isa matne ndreye SekarayahNdraPerekayah, yiy mepo wawu tingun-drun iro mwalinga yumwa totohun na-mandran pe pere tuntun, ara andre wawukakuni korahu topwei. 36 Upwai ndroko-nan isa kili wawu, tehe kora melit masihkene mwomwan aro, ara andre kisa konawawu hasap para mahapo.

37OYerusalem, Yerusalem! Wawumepowawu ngara katingundru hu poropet, pehu ndramat mepo Ngindrai ipwandrisahu husa kili wawu, ara ngara akasolpwahu kiya pat: Lang hitun ara ndriyo in-amiliy para kurawurani noru wawu hukasawule, tehe tutut pihin hamou ngarakipwokarani norun hu koro pahandrakapenen. Hapeko wawu ngara kaham-buwali wawu. 38 Akahalingiy, kolo wawu,ara kinna mwomwan pe kinna marakah.39 Paratesah, yo upwai isa kili wawu teheandre akannime yo paiwe pwi, kipooakapa, ‘Lomwes ita kili yiy mepo isa iyangala Yapan.’**”

24Hu kaipisa melit andre karayah para kap-

wainganiy tehe lang para kol pwan nakiyahap-wen

1 Pwen Yesu itali yumwa totohun na-mandran, pe iro tokai nakiyau. Pe ndrami-ran hu husa kili yiy pe huwiri lohongan iyayumwa totohun namandran, pe hu wummepo huro kene aliy. 2 Pe Yesu isomwi hu,ipa, “Wawu tora nime humelit masih kenearo, ndre? Upwai ndrokonan isa kili wawu,tehe pat sih andre kinye ndron ndrita sihpwi. Hu pat masih kene aro, andre hukatipiyani hu topwei kaya pwan.”

3 Pwen Yesu impwan Ngondron parahu Holip, pe ndramiran hu husa kili yiynokule ko, pe hupa, “Apwai kisa kili yowu,sehe lang ndrokonan andre hu memelitmasih mepo anpwai ara andre karayah?Pe sehe kaipisa melit andre kipwainganilengem para nasa, pe para kol pwannakiyahapwen?”

4 Pwen Yesu isomwi hu, ipa, “Marawawu kiro, matisan ndramat hamoukipakarawani wawu. 5 Paratesah, yihundramat soyon andre hu kasa kiya ngolo,pe andre hu kapa, ‘Yo ara Kristus,’ peandre hu kapakarawani hu ndramatsoyon. 6 Pe andre wawu kahalingi nola hupahun, pe hu nguluwa hu pahun, hapekonere wawumbuna kihilim. Humelit tehentora andre hu karayah, hapeko lenge kolpwan nakiyahapwen, ara mapu. 7 Pe hundraye ndramat hayah, andre hu kapopahun kiya kili hu ndraye ndramat hayahi; pe hu ndramira kolo king para hu kolhayah, ara andre kapo pahun kaya kilihu ndramira kolo king para hu kol hayahi. Pe hu song pe hu nunuw namandraniya, ara andre hu karayah koro hu kolhakol-hakol. 8 Hu melit masih aro kene,ara andre karayah kimu na, tehe pihinhamou ihingotou para nakimwalahiy.

9 Pwen andre hu kambul-tuwe taha-tini wawu para karandroyani wawu, pekatingundru wawu kamat. Pe tunan yokopu, pwen andre hu ndramat para kolpwan masih kene, ara andre hu kahangasiwawu. 10 Pe kiro mwonen lang ara, yihundramat soyon, andre hu katali lohongaindrisiyon sato. Pe andre hamou kiratunihamou, pe hamou kihingasi hamou. 11 Pehu poropet pwasoyou andre hu karayah,pe kapakarawani hu ndramat soyon iya.12 Pe kultuw para kanamili hamou-hamoumwalinga hu ndramat hitun, ara andrekissau, paratesah, kultuw pwassin iripopo iya namandran iya. 13 Hapeko sehendramat mepo kiro tine pwokeyan, kipookiya matne lang kiyahapwen, ara andreNgindrai kisopwat yiy. 14 Pe nongan hiyanpara kolo King Ngindrai iye, ara andrekapohowei kisalti kol pwan masih, tehetitiye to kiya kili hu ndraye ndramatmasihkene, pwen lang para kol pwan nakiyahap-wen andre kisa.

15 Pwen pe kiro mwonen wawu kanimemelit mwomwan, mepo poropet Taniyelkinpohowei koluw kinna, ara kiro tine

** 23:39: Puk Waily (Psalm) 118:26

MATTIU 24:16 41 MATTIU 24:37nondriya Wum Sahin Haiyan ita nondriyayumwa totohun namandran ta Ngindrai—‘melit pwalan masih mepo andre kip-walngani yumwa totohun namandran’—hiyeh kinime nongan ara, ara lohongankileu — 16 pwen yihu mepo hutora kolnamandran hape Yutiya, ara hu kawopkaya hu ngondron. 17 Pe sehe ndramatmepo kiro payandroha suwen lang ara,ara mbuna kilai kiya pwan, pe kiya non-driya suwen para kiyapo handra melit tankisa ngawan. 18 Pe sehe ndramat mepokiro pingen lang ara, ara mbuna kimuipara kiyapo koiwen. 19 Toimwa hu pi-hin mepo mapundriyahu, pe hu mepohutora hisuwe noruhu malaman, ara an-drehukaiki koisariy kihonondriyahu langara. 20 Akatohun tehe wowop tawawu,ara mbuna kisarayah kiro mwonen lengenowou ndre kiho lang Sapat. 21 Paratesah,lang ara, andre nopwaran namandran iyakirayah. Pe nopwaran ara, ara andrekinhisoule tehe nopwaran masih mepokintayah pwen, ara pwi—iro mwonen kolpwan irayah, ipoo isa matnen mahapo.Pe kiyamulan, nopwaran tehen tora, araandre kintayah paiwe kihisoule tehen aliy,ara pwi. 22 Pe kapa Ngindrai kinsondritihu lang para hu nopwaran ara kinnamulaipwi, ara andre hamou kinto mwalen pwi.Hapeko ilohongani hu mepo kinpirani hupe kintakinimahu pwen, pwen pe isannowen, ara iya mulai. 23 Pe kiro mwonenlang ara, kapa ndramat hamou kisa pekipwai kisa kili wawu, kipa, ‘Akahalingiy!Kristus iripo iye!’ ndre kipa, ‘Kristus itayoro!’ pwen lohonga wawu mbuna kipwo-tisingi nongnan. 24 Paratesah, hu kristuspwasoyou, pe hu poropet pwasoyou, araandre hu kasarayah; pe andre hu kam-busi hu kaipisa pwoke namandran, pe hukinima pwoke yi, para hu kapakarawanihu mepo Ngindrai kintakinimahu pwen—kapa ilahiy para hu kambusiy tehen aliy.25 Akanimei, lang mapu kinsa, pe yo kun-pwai mamu kinsa kili wawu.

26 Pwen pe kapa hamou kipwai kisa kiliwawu, kipa, ‘Akanimei! Yiy iyoro kol ndro-hoyin,’ wawu mbuna akaya; ndre kapakipa, ‘Yiy ita nondriya seu sahin ita non-driya seu aro,’ pwenmbuna akapwotisingilohonga wawu kiya aliy. 27 Paratesah, kiromwonen ngara akanime kamit kikamiriy

kiyau kup, pe ngannganan kilenganiy kiyatoton kiya rai, pwen pe lang para NoruNdramat nakisa, ara andre kirayah tehenaliy opu. 28 Hape aleheh mepo paramuwkirahis kiro aliy, ara andre hu mondrtoikahalun kaya aliy.*

29 Kiya ndruwa lenge hu nopwaran arakahapwen, pwen hape pwi ko,

‘mwandrai andre kilokuh,pe walah andre kiniyki nganan pwi,

pe hu piriy andre kayos kayau yangkasa pwan,

pe hu pwoke para yang, ara andre hukamemeyeu.’†

30 Pe kiho nondriya lang ara, ara kaip-isa Noru Ndramat andre kisarayah kihopaingan yang. Pe hu ndraye ndramatpara kol pwan masih, ara andre hu karangmalihu. Pe andre hu kanime Noru Ndra-mat kisa kiho ndrita hu kokom para yang,kiyapolo pwoke pe nonowa nganan na-mandran. 31 Pe ndrah andre kiro tangnamandran iya, pe Noru Ndramat andrekipwandrisa hu angelou tan, pe andre hukarawurani humepo kintakinimahu pwenatan, hu kayau hu mbusungo kol pwanmahaasai, pe kiro yang haroh kiyandrekkiya haroh.

32 Akapo lohongai kiyau nonganpwandritiye para kei pik toro: Kiromwonen ndrandran kituhuruh pe kiykikaimbuwen, ara akapahasaniy, tehelang para mwandrai nakising, ara kinsapakeh. 33 Tehen tora ko, kapa akanimehu melit masih kene aro koro tayah, araakapahasaniy tehe Noru Ndramat, arakinsa pakeh, pe ita poho karam. 34 Upwaindrokonan isa kili wawu, hu ndrayendramat hasap para mahapo aro, araandre hu masih kanmat pwi, kipoo humelit masih aro karayah topwei. 35 Kolpaingan yang pe kol pwan, ara andrekihipwen, hapeko hu nongno, ara andrekanhipwen pwi.

Ndramat hamou kinpahasani sehe langndre sehe paramwandrai pwi

36 Hapeko ndramat hamou kinpahasanisehe lang, ndre sehe paramwandrai humelit aro kene nakarayah, ara pwi. PeNorun pe hu angelou hutora kol painganyang, ara hukowu i. Taman hamouopu, ara ipahasaniy. 37 Pe sehe kultuw

* 24:28: Hape aleheh mepo nombuwe tesah imat iro aliy, ara andre hu pihinan kahalun kaya aliy. Eng: Whereverthere is a carcass (remains of a dead body), there the vultures will gather. † 24:29: Yisayah (Isaiah) 13:10; 34:4

MATTIU 24:38 42 MATTIU 25:10

mepo ngara hu koro mbusiy kiro lengeNowah, ara andre kirayah kihisoule ko,kiro mwonen lang mepo Noru Ndramatnakisa. 38 Paratesah, tandrohonga hu langmepo non kintah mapu, ara yihu ndra-mat huro namnam, pe huro yin ndran, pehuro yesou, pe huro sokombut yesou, ipooiya lang mepo Nowah isong iya nondriyandroi. 39 Pe hu kanyirowe sehe melitmepo pakeh nakirayah, ara pwi, ipoo nonirah pe isurahi hu masih huya mawen.Pwen lang para Noru Ndramat nakisa, araandre kirayah tehen aliy opu. 40 Hilundramat malmou andre hilu koro piyang;Ngindrai andre kiwiri hamou, pe hamouandre kiye ndron. 41 Hilu pihin malmouandre hilu koro puluw palawa para ndri-nanohun; Ngindrai andre kiwiri hamou,pe hamou andre kiye ndron.

42 Pwen tehen tora ko, mara wawukiro, paratesah, sehe lang Yapan nakisakiya aliy, ara wawu kowu. 43 Hapeko lo-honga wawu kileu kiya nongan aro: kapambukena seu kinpahasaniy pwen kimu,iya sehe paramwandrai ndramat para pa-hana nakisa, ara andre mbukena seu arakiro poyoi; pwen suwen ara andre kin-lahiy para hamou kitumbuwei pe kiyanondriyan pwi. 44 Pwen ndroiyin ara ko,wawu yi, ara akoro hinehes, paratesah,Noru Ndramat nakisa, ara andre kiho non-driya paramwandrai mepo wawu kowupara nakisa kiya aliy.

45 Pwen, sehe ndramat para poyambulen mepo maran pahalan pe lohongaiwaison iripo kili yiy, ara andre namandrantan kiykimbulen kiya kili yiy? Namandrantan andre kiyki ndramat tehen tora,para kiro nimnim kiyata hu ndramatpara poya mbulen kiro nondriya suwen,pe para kiro hang hu anandrinai kihomwonen paramwandrai para yukuyaanandrinai. 46Hiyan masih kapa ndramatpara poya mbulen ara, ara namandrantan kimui kisa, pe kinimei tehe yiy iropombulyan. 47 Upwai ndrokonan isa kiliwawu, tehe namandran tan andre kiykiyiy kiro nimnim kiya hu menmenanmasih kene. 48Hapeko kapa ndramat parapoya mbulen, ara kultuwayin pwassin, pekipanguluwaniy kiyatan mbukenan, kipa,‘Namandran to, ara ita mawen ndranganniwen iya pe kinsa mapu,’ 49 pe iya peiro tandroyani susuran hu para poyambulen, pe iya iro namnam pe iro yinndran iyapolo hu ndramat para kuimwa

ndran, 50 pwen namandran ta ndramatpara poya mbulen ara, ara andre kisa kihonondriya langmepo ikowu iya aliy, pe kihonondriya paramwandrai mepo kinpahaskinna aliy pwi. 51 Pe andre namandrantan kiringi yiy kiya mendre-mendreheh,pe kiyaiki yiy kiya polo hu ndramat parapwandrandraman, kiya kol mepo andrehu koro rang malihu pe koro yandrisingikoltahu.

25Nongan pwandritiye tahu pihindrahin

masongui1 Kiro lang ara, kolo king para kol

paingan yang, ara tehe hu pihindrahinmasonguimepo huwiri hu paisuimakakantahu, pe huyau huya para kaya pohonanindramat para nakiyesou. 2 Pe hu mayi-mou tahu, ara lohongahu waison pwi; pehu mayimou tahu, ara lohongahu waison.3Pe yihumepo lohongahu waison pwi, arahuwiri hu paisui makakan tahu, hapekohu kanwiri ndraikei para aliy kinnasurahupwi. 4 Pe yihu mepo lohongahu waison,ara huwiri ndraikei iro hu pwisi ndraikeiiyasura hu paisuimakakan tahu. 5Pe ndra-mat para nakiyesou ara, ara kinsa kilehpwi. Pwen marahu pihindrahin ara, inunpe humatin.

6 Pwen iho ndrokolo put, ndramathamou iyoh, ipa, ‘Ndramat para nakiye-sou, ara itapo isa! Akasa ngawan para kayapohonani yiy!’

7 Pwen hu pihindrahin masih arahusa poyoi, pe hu mwaniyani hu paisuimakakan tahu. 8 Pwen yihu mepolohongahu waison pwi, ara hupwai iyakili hu mepo lohongahu waison, ara hupa,‘Akahang yowu hape ndraikei tawawu na;paisui towu, ara hu nakamat.’

9 Pe hu pihindrahin lohongahu wai-son ara, ara husomwiy, hupa, ‘Pwi yoh!Andre kinlahi wawu pe yowu kene, arapwi. Akaya kili hu mepo hu tora po pe-hei iya ndraikei pe akasou hayah tawawumbukena wawu.’

10 Hapeko iro mwonen huropo huya,para hu nakaya sou ndraikei, ndramatpara nakiyesou, ara kinsarayah pweniro. Pe hu pihindrahin mepo hu kan-mwaniyani hu pwen huro, ara husonghuyapolo yiy huya nondriya suwe yonpara yesou. Pe hu para seu ara, huwaripapai.

MATTIU 25:11 43 MATTIU 25:3211 Iyamulan hu pihindrahin lohongahu

waison pwi ara, ara husa, pe hupa, ‘Na-mandran! Namandran! Atipe papai kiliyowu!’

12 Hapeko isomwi hu, ipa, ‘Upwaindrokonan isa kili wawu tehe ukowutawawu.’

13 Pwen tehen tora ko, mara wawu kiro,paratesah, wawu kowu sehe lang ndresehe paramwandrai Yapan tawawu nakisa.

Nongan pwandritiye tahu ndramat parapoya mbulen huwiri singayai

14 Pwen nakupwai paiwe yi, kolo KingNgindrai ita kol paingan yang, ara tehendramat hamou iyen, pe iyau iya kinhoratokai tan. Pe iyoh hu ndramat para poyambulyan husa pe iyki menmenan iya nimahu. 15 Pwen iyki singayai mapuyiminguipe ndromwan iya kili hamou, pe iyki sin-gayai mapulungui pe ndromwan iya kilihamou, pe iyki mapusongui pe ndromwaniya kili hamou.* Pe iyki singayai ara,ara ilahi pwoke para mbulyahu hamou-hamou. Pwen iyau iya tokuyan. 16 Pwenyiy hamou mepo kinwiri singayai tehemapuyimingui ara, ara hape pwi ko, iyapombulen iya aliy, pe iposuran irayah ma-puyimingui yi. 17 Pwen yiy mepo iwirisingayai tehe mapulungui ara, ara tehenaliy opu, ipo mbulen iya aliy, pe iposuranirayahmapulungui yi. 18Hapeko yiy mepoiwiri singayai tehe mapusongui ara, araiya pe ira ngat iya mbulu pwan, pe ikulanisingayai ta namandran tan iro aliy.

19 Pe namandran tahu ndramat parapoya mbulen, ara iya iro ndrangan niweniya, pwen imui isa pe imwaniye lohongaipara singayai mepo iykiy iya nimahu ara.20 Pwen ndramat mepo kinwiri singayaimapuyimingui ara, ara isaikiy iyapolo ma-puyimingui mepo ipo suran ara, pe ipa,‘Namandran, animei na! Wou aiki mapuy-imingui isa nimo, pe uyapo mbulen iyaaliy, pe uposuran irayah mapuyiminguiyi.’

21 Pe namandran tan isomwi yiy, ipa,‘Wou ndramat hiyan pe ndramat para we-leso! Mbulyam hiyan! Wou apo mbuleniya melit noniy, pwen andre aro nimnimkiya hu melit soyon. Asa pe talu kapweskawule!’

22 Pwen ndramat mepo iwiri singayaimapulungui ara isa yi, pe ipa toro: ‘Na-mandran, animei na! Wou aiki mapulun-gui isa nimo, pe uyapo mbulen iya aliy, peuposuran irayah mapulungui yi.’

23 Pe namandran tan isomwi yiy, ipa,‘Wou ndramat hiyan pe ndramat para we-leso! Mbulyam hiyan! Wou apo mbuleniya melit noniy, pwen andre aro nimnimkiya hu melit soyon. Asa pe talu kapweskawule!’

24 Pwen ndramat mepo iwiri singayaimapusongui ara, ara isa, pe ipa, ‘Naman-dran, upahasaniy tehe wou ara ndramathamou ngandrahan, mepo ngara ayapoanandrinai mepo anhohas pwi. Pe woungara ayambultani peke anandrinai mepoanhopiye pwi. 25Pwen unoh pe uya kulanisingayai ara iro mbulu pwan, Animei na,singayai tam iye.’

26 Hapeko namandran tan isomwi yiy,ipa, ‘Wou ndramat para welemai pe kul-tuwayim pwassin! Pwen pe wou anpa-hasaniy tehe yo ngara kupo anandrinaimepo ndramat hamou ihisiy, pe ngarakumbultani anandrinai mepo ndramathamou ipiye peken. 27 Pwen hiyan paraaiki singayai to kiya nondriya yumwa sin-gayai, pwen lang mepo nakumui kusa, araandre kuwiri suran kiyapolon i.’

28 Pwen pe namandran tan ipwai, ipa,‘Akawiri singayai kiya mawen kili yiy, peakaikiy kiya kili yiy mepo atan mapusan-gat. 29 Paratesah, hiyeh mamenmenan,ara andre Ngindrai kipo sura menmenan,pe atan, ara andre kihon kiya soyon iya.Hapeko yiy mepo menmenan pwi, konanhape sohoyan kimin, ara andre kawiriytopwei kiya mawen kili yiy. 30 Pe akasoyaukiyata ndramat para poya mbulen mepondrinameren soyon ara, ara kiya ngawan,pe kiya nondriya kol lokuhan, mepo andrehu koro rang malihu pe koro yandrisingikoltahu.’

Sopat para hu sipsip pe hu meme31 Pwen kiro mwonen Noru Ndramat

nakisa kiyapolo nonowa nganan, pe huangelou masih kene hu kasapolo yiy, araandre kimpwan ndrohonoku mipwan tan,kiyapolo nonowa ngana kol paingan yang.32 Pe hu ndraye ndramat para kol masihkene, ara andre hu kasa rawurehu korombulmaran, pe andre kisopat hu ndramatkaya malpat, tehe ndramat hamou para

* 25:15: K5,000 (50,000 moni) ... K2,000 (20,000 moni) ... K1,000 (10,000 moni)

MATTIU 25:33 44 MATTIU 26:10pwokereya hu sipsip, ngara kisopat husipsip kaya mawen kili hu meme. 33 Peandre kiyki hu sipsip kaya pwen te nimanmot, pe hu meme kaya pwen te nimankamou.

34 Pwen King andre kipwai kiya kili humepo huya pwen te niman mot, kipa,‘Wawu mepo Tomo iripo toholi wawu,ara akasa pe akasawiri kolo king, mepoNgindrai kinmwaniyaniy pwen ata wawu,tandrohonga imangsani kol pwan irayah.35 Paratesah, yo umundrui pe wawu hangyo hapesah para kuyan. Pe koyu isapak pewawu hang yo hapesah para kuyin. Pe yoara tehe lah hamou, pe wawu wiri yo uyanondriya suwe wawu. 36 Pe yo koiwe pwi,pe wawu hang yo koyau; pe yo umwa pewawu sa pe wawu pwokarani yo. Yo uronondriya kou, pe wawu sa koyum yo.’

37 Pwen hu ndramat hu mwonen, araandre hu kasomwi yiy, hu kapa, ‘Yapan,yowu nime wou amundrui, pe yowu hangwou anandrinai, kahaleh? Ndre koyumisapak, pe yowu hang wou hapesah paraayin, kahaleh? 38 Pe yowu nime woutehe lah hamou, pe yowu wiri wou asanondriya suwe yowu, kahaleh? Ndre wouandroisi koyau, pe yowu hang wou koyau,kahaleh? 39Pe yowunimewou amwa, ndrearo nondriya kou, pe yowu sa koyum wou,kahaleh?’

40 Pe King andre kisomwiy, kipa, ‘Youpwai ndrokonan isa kili wawu, sehemelitwawu mbusiy iya kili nali hu aro, mepongalahu pwi masih, ara wawu mbusiy isakili yo.’

41 Pwen King andre kipwai kiya kili humepo huya pwen te niman kamou, kipa,‘Akayamawen kili yo; Ngindrai kiniten anawawu. Wawu kaya nondriya mwan mepoandre kinto-kinto, mepo Ngindrai kin-mwaniyaniy pwen ata Sinai pe hu angeloutan. 42 Paratesah, yo umundrui pe wawukanhang yo hapesah para kuyan pwi. Pekoyu isapak, pe akanhang yo hapesah parakuyin pwi. 43 Yo tehe lah hamou, pewawu mbuwali wawu para kusa nondriyasuwe wawu. Yo undroisi koyau, pe wawukanhang yo koyau pwi. Yo umwa, pe uronondriya kou, pe wawu kansa pwokaraniyo pwi.’

44 Pe andre hu kasomwi yiy, hu kapa,‘Yapan, yowu nime wou amundrui, ndrekoyum isapak, ndre wou lah hamou, ndre

androisi koyau, ndre amwa, ndre aro non-driya kou, pe yowu kansopwat wou pwi,kahaleh?’

45 Pe andre kisomwiy, kipa, ‘Yo upwaindrokonan isa kili wawu, sehe melit akan-mbusiy kinna kili hu mepo ngalahu pwimasih aro pwi, ara akanmbusiy kinsa kiliyo pwi yi.’

46 Pwen hu ndramat aro, ara andrehu kaya mawen pe kawiri kora nopwaranmepo andre kinto-kinto. Hapeko yihundramat imwonen, ara andre hu kawiritaleh mepo andre kinto-kinto.”

26Humburi nongan para katingundru Yesu

1Pe iromwonenYesu iwong iyahumelitmasih kene aro ihipwen, pwen ipwai iyakili ndramiran hu, ipa, 2 “Wawu pahasaniy,tehe lenge Pasopa, ara lang maluwoh ohira ndron—pe Noru Ndramat, ara andrehu kaiki yiy kiya nimahu ndramat para hukarapaingi yiy kiya kei tondrih.”

3Pwenhupris huhohin ta huprismasih,pe hu yapane kol, ara husa rawurehu husanondriya suwepris ihohin ta huprismasihkene, ngalan Kayapas. 4 Pe huro mburinongan pe huro ten lohongai kokohe parakambultuwe tahatini Yesu pe katingun-drun. 5 Pe hupa, “Hapeko mbuna tukam-busiy kiro nondriya Yon, matisan hu ndra-mat karambumbuwat pe karahatai.”

Pihin hamou itilingi ndraikei iya payaYesu iro kol Petaniy

6 Pwen Yesu iro kol Petaniy, iro non-driya seu ta ndramat hamou mepo ngarahu kapohowe yiy, Simon ndramat paraMwamwa Kawa. 7 Pe pihin hamou isakili yiy iyapolo pwisi ndraikei sih mepondraikei mangonohon layin iro aliy, pekenne ndraikei ara, ara namandran iya. PeYesu iyeroh ngilse keyau, pe pihin ara, araitilingi ndraikei ara iya payan.

8 Pwen iro mwonen ndramiran hu, hu-nimei, ndrinahu, ara ilokuh. Pe hu-sok, hupa, “Paratesah pe itilingi ndraikeimangonohon layin ara, ara iya mwaiheiopu? 9 Ndraikei mangonohon layin aro,ara ilahiy para kapopehei kiya aliy kiyasingayai namandran, pe kaiki singayaipara aliy kiya kili hu ndramat mepo hun-droisiy.”

10 Pe Yesu iyirowe tesah mepo hurowong iya aliy, pe ipwai iya kili hu, ipa,“Paratapeh pe wawu tora wong ana pihin

MATTIU 26:11 45 MATTIU 26:35aro? Yiy, ara imbusi kultuw hiyan iya isakili yo. 11 Yihu ndramat mepo hundroisiy,ara andre hu koro polo wawu lang masih,hapeko yo, ara andre kunto polo wawuwaiye pwi. 12 Pihin aro itilingi ndraikeimangonohon layin aro isa mondro, araimbusiy para kimwaniyani yo para toniyo.13Yo upwai ndrokonan isa kili wawu, hapealeheh nondriya kol pwan masih mepo hukaya, pe hu kapohowe nongan hiyan arokiya aliy, pwen tesah pihin aro kinmbusiy,ara andre hu katiyani tiyeyan, pe kalohon-gani yiy.”

Yutas ipa hiyan para hu katingundruYesu

14 Pwen hamou tahu Songui Pe Lumou—mepo hupohowe ngalan Yutas Yiskariyot—ara iya kili hu pris huhohin ta hu prismasih, 15 pe isok, ipa, “Wou andre aikitesah kisato kapa kuratuni Yesu, pe kuikiyiy kisa nima wawu?” Pwen pe husomwiyiy, pe husowani yiy iya sombule silwamatingui. 16 Pe iro lang ara iya, Yutas iroten sehe sai hiyan para kiyki Yesu kiyanimahu.

Pasopa ta Yapan17 Iro nondriya lang imu para Yon para

Lang Para Ndrinanohun Mepo Yis AliyPwi, hu ndramira Yesu husa kili yiy pehusok, hupa, “Wou anamiliy para yowukaramwaniyani anandrinai tam para ayankiro lenge Pasopa, kiro hape aleheh?”

18 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Akaya non-driya kol namandran, pe akaya kili ndra-mat aro, pe akapwai kiya kili yiy, akapa,‘Ndramat para Hinonou ipa toro: Pakehnakisa rahihini lenge ara. Pe yo nakulo-hongani lenge Pasopa kiyapolo ndramirohu koro suwem.’ ” 19 Pwen pe ndrami-ran hu humbusiy tehe Yesu kinpomwanyekinna kili hu, pe humwaniyani hu melitpara Pasopa.

20Pwen kol ipiyah, pe Yesu iyeroh ngilsekeyau, iyapolo hu Songui pe Lumou. 21 Pehuro namnam manau pe ipwai, ipa, “Up-wai ndrokonan isa kili wawu, tehe hamoutawawu andre kiratuni yo.”

22 Pe ndriyahu ara ipworu namandraniya, pe hamou iro pwassohi nongnahamouiya kili Yesu, huro pa, “Yapan, andre yo,ndre?”

23 Pwen Yesu ipwai, ipa, “Yiy mepo kin-taimani niman kinna nondriya pwelekei

sura yo, ara andre kiratuni yo. 24 NoruNdramat, ara andre kiyau ndruwa non-gan tehe pwayan kinpwai, pe kintiyanitiyeyan. Hapeko toimwa sehe ndramatmepo andre kiratuni Noru Ndramat! Iyahiyanmasih iyata ndramat ara, kapa tinankinmwalahiy kinna tan pwi.”

25 Pwen Yutas, ndramat mepo naki-ratuni Yesu ara, ara ipa, “Ndramat paraHinonou, andre yo, ndre?”

Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Tehe anpwaiara.”

26 Pe iro mwonen huro namnam, Yesuiwiri ndrinanohun pe itoholiy, pe iram-buringiy, pe iykiy iya kili ndramiran hu,pe ipa, “Akawiriy pe akainiy; iye ara nom-buwe.”

27Pwen iwiri pweniuwain sih, pe irawu-loh iya kili Ngindrai, pe iykiy iya kili hu,pe ipa, “Wawu masih kene, akayin kiyaualiy. 28 Iye ara ndreye para tapaniu,* mepoutilingiy para kisopwat hu ndramat soyon,para kitali hu pakut mwomwan tahu. 29Youpwai isa kili wawu, kiro mahapo kiya,andre kunyin kiyau ndrunu mbuwa wainiye paiwe pwi, kipoo kuyin kiyasura wawukiya nimnim howen kiro nondriya koloking ta Tomo.”

30 Pe hupowaliy sahin ihipwen, pwenhuyau huya Ngondron para hu Holip.

Yesu iranonoye tehe Pita andre kipa teheikowu tan

31 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Nepo kiping, tunan yo ko, andre wawu

masih kene kahandrundru peakatali yo. Paratesah, pwayankinpwai pwen, kinpa toro:

‘Andre kutingundru ndramat parapwokereya hu sipsip, pe andre husipsip kamasumbuwe.’†

32 Hapeko kamulan kutine, ara andre kuromu kili wawu kuya Kaliliy.”

33 Pe Pita isomwi yiy, ipa, “Konan kapatunan wou, pe yihu masih kene aro hukahandrundru, hapeko yo, andre kunhin-drundru satam pwi.”

34 Pe Yesu ipwai iya kili Pita, ipa, “Youpwai ndrokonan isa kili wou, tehe nepokiping, pe tutut kintang mapu, andre ap-wai maporotisap tehe akowu to.”

35 Pe Pita ipwai, ipa, “Konan kapa kumatkiyasura wou, hapeko andre kunpwai teheukowu tam, ara pwi yoh.” Pe ndramiran

* 26:28: Hu puk tiken hupa “tapaniu howen” † 26:31: Sekarayah. (Zechariah) 13:7

MATTIU 26:36 46 MATTIU 26:58hu masih, ara hupwai iyawule tehen aliyyi.

Yesu itohun iro Ketsemani36 Pwen Yesu iyau iyapolo ndramiran

hu huya pinge holip hape, mepo hupo-howei Ketsemani. Pe ipwai iya kili hu,ipa, “Akorompwan iye, pe yo kuya yorokuya tohun.” 37 Pe iwiri Pita iyapoloNdraSepetiy malmou huyapolo yiy. Peiro hingorowe ngandran, pe ndriyan arairoporu. 38 Pwen pe yiy ipwai iya kili hu,ipa, “Ndriyo, ara iporu namandran iya, pepakeh tehe pakumat. Akoro iye kiyapoloyo, pe mara wawu kiro.”

39 Pe iya hangoh hape mendreheh, peiyos te kombuyen iya pwan pe itohun, ipa,“O Tomo, kapa ilahiy, pwen awiri pweniuiripo kili yo aro kiya mawen. Hapekombuna kiho ndruwa namiliwo, konan; ohondruwa namiliwam.”

40 Pwen imui iya kili ndramiran hu ma-timou, pe inime hu huro matin. Pwen peipwai iya kili Pita, ipa, “Wawu kanlahiypara mara wawu kiro, pe akoro memerekiyapolo yo kiho paramwandrai sih o,ndre? 41 Mara wawu kiro pe akatohun,pwen pe andre wawu kanyos kanna non-driya nohonou pwi. Weleso ita mwoiwawawu, hapeko nombuwe wawu, ara im-buyei.”

42 Pwen iya mawen poroluwoh i, peitohun, ipa toro: “O Tomo, kapa kinlahiypara awiri pweniu iripo kili yo aro kinnamawen pwi, andre kipoo kuimwiy, hiyan,oho ndruwa namiliwam.”

43 Pwen imui isa, pe inime hu kanmatinpaiwe yi, paratesah, marahu inun. 44Pwenitali hu huro, pe iyau iya mawen porosih i,pe iya tohun porotoyoh i, pe iho ndruwatotohun tan para mamu ko.

45 Pwen imui iya kili ndramiran hu, peipwai iya kili hu, ipa, “Wawu tora matinpe tora ngoh manau, ndre? Akanimei,lang kinsa pakeh pe Noru Ndramat, arayihu nakaratuni yiy kiya nimahu ndra-mat pakut tahu mwomwan. 46 Akatine,tukayau! Akanimei! Ndramat nakiratuniyo, ara kinsa!”

Humbultuwe tahatini Yesu47 Pwen Yesu iro wong manau, pe Yu-

tas, hamou tahu Songui pe Lumou, araisarayah. Yiy iyapolo hu ndramat soyoniya husa iyasura hu semela pahun niwenpe hu parakei. Hu pris huhohin ta hu

pris masih, pe hu yapane hu ndramat, arahupwandrisa huhusa. 48Pendramatmeponakiratuni yiy, ara kinpomwanye kinnakili hu kinna kaipisa melit handra, pe ipatoro: “Ndramat mepo nakurahunghungkiya kili yiy, ara yiy ara kopu; akambul-tuwe tahatini yiy.” 49 Pe Yutas iya mwo-nen iya kili Yesu pe irawulohani yiy, ipa,“Yoping, Ndramat para Hinonou!” Pwenirahunghung iya kili yiy.

50 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Kowase,ambusi tesah mepo asa iya aliy.” Pwen hundramat ara, huhulun husa kili Yesu, pehupwahatini yiy, pe humbultuwe tahatiniyiy.

51 Pwen o, susuya Yesu hamou, ara ni-man iya semela pahun tan, pe iluwiy isangawan, pe isondriti ndrainga ndramatpara pwandrendres ta pris ihohin ta hupris masih kene, ara imut.

52 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Aikisemelam kimui kiya nokun. Paratesah, humepo hupo pahun iya semen, ara andrehu kamat kiya semen. 53 Wou akowutehe ulahiy para kuyoh kiya kili Tomo, pekihilingi yo, pe porosih o, andre kipwan-drisa hu angelou soyon mepo ndromwoy-ahu iramwaitini mapuandrtingui pe lupou(72,000),‡ ndre? 54 Hapeko kapa kum-busiy tehen tora, pwen Nongan Haiyanta Ngindrai mepo kinpwai tehe andre ki-rayah tehen toro, ara andre kirayah man-nan tapeh?”

55 Pwen Yesu ipwai iya kili hu ndramatsoyon iya, ipa, “Yo ngara kuya mu kili hundramat para kangas marapahun, pwenpe wawu sa iyapolo hu semela pahun ni-wen, pe hu parakei para kasa mbultuweyo, ndre? Lang masih ngara kurompwannondriya kowa yumwa totohun naman-dran, pe ngara kuro hinuwani hu ndramat,pe wawu kansa mbultuwe tahatini yo pwi.56 Hapeko hu melit masih aro, ara irayahpara hu nongna hu poropet mepo kantat-uluwiy, ara karayah mannan.” Pwen hundramira Yesu ara hutali yiy pe huwoptopwei.

Yesu iro tine mbulmara hu Sanhetrin57 Pwen yihu mepo humbultuwe taha-

tini Yesu, ara huwiri yiy iya suwe Kayapas,yiy pris ihohin ta hu pris masih kene.Pe hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou, pe hu yapane kol, ara hukansa rawurehu pwen huro aliy. 58 Pe

‡ 26:53: Eng: twelve legions

MATTIU 26:59 47 MATTIU 27:6Pita, ara iho ndruwa Yesu, hapeko ihondron mwanan hape. Pe iya tusuye iyakowa yumwa pris ihohin. Pwen isong iyanondriyan, pe impwan iyapolo hu makun-drayin, para kinime tesah nakirayah.

59 Pe hu pris huhohin ta hu pris masih,iyasura hu Sanhetrin masih tahu Yutah,ara huro ten lohongai pwasoyou iya tesahYesu kinmbusiy; pwen pe tunan ara ko,andre hu kalahiy para katingundrun ki-mat. 60 Pe konan hu ndramat soyon paratasusut nongan pwasoyou iya kili Yesu, arahusa, hapeko yihu Sanhetrin, ara hutenlohongai ndrit.

Pwen iyamulan hilu ndramat malmouhilsa, 61 pe hilpa, “Ndramat aro ipa, ‘Youlahiy para kuloiwani yumwa totohun na-mandran ta Ngindrai, pe kiho nondriyalang maroyoh o, andre kupuliy paiwe.’ ”

62 Pwen pris ihohin ta hu pris masihkene, ara itine pe ipwai iya kili Yesu, ipa,“Wou andre asomwiy, ndre pwi? Ariposehe titiye mepo hu ndramat aro toporatuni wou iya aliy?” 63Hapeko Yesu ihuno iro.

Pwen pris ihohin ta hu pris masih kene,ara ipwai iya kili yiy, ipa, “Yo upwatisingiyisa kili wou, para arandrangan kiya ngalaNgindrai mwalen —kiya, apwai ndroko-nan kisa kili yowu, wou ara Kristus, NoruNgindrai, ndre pwi?”

64 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Tehe anpwaiara. Hapeko upwai isa kili wawu masihkene toro: Lang itapo isa kamulan, wawuandre kanime Noru Ndramat kirompwankiyapwen te nima Ngindrai mot, mepo yiyPwokeyanMasih, pe andre kisa kihondritahu kokom para yang.”

65 Pwen pris ihohin ta hu pris masihkene, ara ile koiwen pe, ipa, “Yiy kinpwa-sisiman ana Ngindrai! Paratesah andretukaten hu ndramat para kapwokeyaninongan i? Akanimei! Wawu kan-hilingiy mahapo tehe kinpwasisiman anaNgindrai. 66Wawu lohonganiy tapeh?”

Pe husomwiy, hupa, “Yiy ilahiy parakimat kiya nongnan ara.”

67 Pwen husokombunuhi mbulmaran,pe hu hukuwani mbutimahu pe hurayi yiyiya aliy. Pe hayah tahu, ara huhusili yiy.68 Pe hupa, “Kristus, kapa wou poropethamou, pwen apwai: hiyeh iripo rayi woueh?”

Pita ipa ikowu ta Yesu

69 Pwen Pita iyempwan ngawan, non-driya kowa suwe pris ihohin, pe pihinhamou para poya mbulen isa kili yiy, peipa, “Wou aro sura Yesu para Kaliliy yi.”

70 Hapeko Pita ipwasarahaniy iro mbul-marahu masih, ipa, “Ukowu sehe nonganatapwai.”

71 Pwen pe iyau iya poho mara karampara kowa seu ara, pe pihin hamou i inimeyiy pe ipwai iya kili hu ndramat huro ara,ipa, “Ndramat aro ara iro sura Yesu paraNasaret.”

72Pe Pita irandranganpe ipwasarahaniypaiwe, ipa, “Yo ukowu ta ndramat ara.”

73 Iyamulan hape yi, yihu mepo hurotine ara, ara huya kili Pita, pe hupa, “Pewou ara hamou tahu yi, paratesah, mbu-lukoyum, ara iyingani wou.”

74 Pwen iten anan pe irandrangan iyakili hu, ipa, “Yo ukowu ta ndramat ara!” Pehape pwi ko, tutut irang.

75 Pwen Pita ilohongani nongna Yesumepo kinpwai, kinpa, “Tutut kintangmapu, andre apwai maporotisap teheakowu to.” Pwen iyau iya ngawan pe iyarang turuwe yiy.

27Yutas mbukenan indrusuwan

1 Pwen makohuping o, hu pris masihmepo huhohin ta hu pris masih, pe huyapane hu ndramat, ara humburi lohongaipara katingundru Yesu kimat. 2 Pwenhuwasi yiy pe huluwani yiy iya mawen, pehuyaiki yiy iya kili Pailat, yiy mepo pohonpara kol namandran iya ara.

3 Pe iro mwonen Yutas, mepo kintatuniYesu, ara inimei tehe hu kanmburi lohon-gai para kaiki koran kiya ndrita Yesu, pwenhingorowan iramari yiy iya namandraniya, pe iyaiki sombule silwa matingui ara,imui iya kili hu pris huhohin ta hu prismasih, pe hu yapane kol. 4 Pe ipa, “Yokunmbusi pakutmwomwan, paratesah, yokuntatuni ndramat mepo kinmbusi han-dra mwomwan pwi.”

Pe hupwai iya kili yiy, hupa, “Ara han-dra lohonga yowu pwi; kinna konam ara.”

5 Pwen pe Yutas ihindrikirani singayaiara, ara iya nondriya yumwa totohun na-mandran, pe iyau. Pwen iyau iya mawen,pe iya ndrusuwan.

6 Pe hu pris huhohin ta hu pris masih,ara hulokihi hu sombule silwa ara, pehupa, “Nongan para pwahanou ipwai tehesingayai aro, ara kenne ndreye ndramat

MATTIU 27:7 48 MATTIU 27:31mepo kanitingundrun ara. Pe nonombunpara kaikiy kiya ndrohonoku singayai parayumwa totohun.” 7 Pwen humburi lohon-gai para kawiri singayai ara, pe karapayapwan ta ndramat para peneya kohoi, parakirayah ndrohonoku tona hu ndramatpara mawen. 8 Pwen tehen tora ko, pwanhape ara, hu ngara kapohowe ngalan araNdroho Ndrondroi, iro tandrohongan ara,ipoo isa matnen mahapo. 9 Pwen nonganmepo poropet Yeremayah kinpwai kinna,ara kintayah mannan, ipa toro: “Huwirihu sombule silwa matingui, kennen mepoyihundramiraYisrayel kaniykiy para sowandramat ara, 10 pe huwiri singayai ara,pe hurapaya pwene ndramat para peneyakohoi, tehe Yapan kinpwandrandrahaniykinsa kili yo.”

Yesu iro tine mbulmara Pailat11 Pe Yesu iro tine mbulmara Pailat, pe

Pailat isok yiy, ipa, “Wou king tahu Yutah,ndre?”

Pe Yesu isomwiy, ipa, “Tehe anpwaiara.”

12 Pwen hu pris huhohin ta hu prismasih, pe hu yapane kol, ara hu tasusutnongan iya kili Yesu, hapeko kinsomwihu pwi. 13 Pwen Pailat isok yiy, ipa,“Wou anhilingi titiye soyon mepo hutoratasusut isa kili wou pwi, ndre?” 14HapekoYesu kinsomwi handra nonganmepo hurotasusut iya kili yiy, ara pwi masih —peimbusi Pailat irapayan ndrit.

15 Kiro mwonen Yon Para Pasopa non-driya hayou sih tehe sih, Pailat ngarakitali ndramat hamou kiro nondriya koukisa ngawan. Hu ndramat masih ngarahu karakinima sehe ndramat mepo hu-namiliy para kisa ngawan, pwen Pailatandre kitali ndramat ara. 16 Iro lang ara,ndramat hamou iro kou, ngalan Parap-pas,* kultuwayin aramwomwanmasih, pehu ndramat hupahas iyatan. 17 Pwen peiro mwonen hu ndramat soyon hu kansarawurehu, Pailat isok hu, ipa, “Wawunamiliy para kutali hiyeh ta hilu malmouaro kisa kili wawu, Parappas ndre Yesumepo hupohowe yiy Kristus?” 18 Pailatipahasaniy tehe huiki Yesu iya niman,paratesah, humaimai anan.

19 Pailat, ara irompwan manau ndritapwapwai ndrohonoku tamwaniye, penambuyun ipwanos nongan iya kili

yiy, ipa toro: “Wou mbuna ambusihapesah kiya kili ndramat mepo kinmbusihandra mwomwan pwi ara, paratesah, younihiyani yiy lang nepo ko, pe imbusi youhungoruwe ngandran namandran iya.”

20 Hapeko hu pris huhohin ta hu prismasih, pe hu yapane kol, ara hurakekeyanihu ndramat soyon para hu kasok Pailatpara kitali Parappas, pe kipwai para hukatingundru Yesu.

21 Pwen Pailat isok hu, ipa, “Hiyeh atahilu malmou aro wawu namili para kutaliyiy kisa kili wawu?”

Pwen husomwiy, hupa, “Parappas.”22 Pe Pailat isok, ipa, “Pwen, yo andre

kumbusi tapeh kiya kili Yesu, mepo hupo-howe yiy Kristus?”

Pe hu masih husomwiy, hupa, “Kara-paingi yiy kiya kei tondrih!”

23 Pe Pailat isok, ipa, “Paratesah? Yiyimbusi sehe kultuw mwomwan?”

Hapeko hupalngai namandran iya,hupa, “Karapaingi yiy kiya kei tondrih.”

24 Pe Pailat, ara ipahasaniy tehe andreyihu kanhilingi yiy pwi. Hapeko huro tam-bumbuwat pe hu pakarahatai. Pwen iwirindran pe isungani niman irombulmarahu,pe ipa, “Ndreyen andre kinto nimo pwi!Kinna kona wawu ara!”

25 Pe hu ndramat masih husomwiy,hupa, “Ndreyen, ara kinna kona yowu pendraye yowu hu.”

26 Pwen itali Parappas iya kili hu Yutah.Hapeko ipwai para hu ndram kamwiriyaniYesu, pe iyki yiy iya nimahu para hu kara-paingi yiy kiya kei tondrih.

Hu ndram hupwasimiri Yesu27 Pwen hu ndram ata kapman, ara

huwiri Yesu iya nondriya suwe kapman,pe hu ndram para pahun masih husarahakowan. 28 Pe huhutasak iya koi-wen, pe husuluye yiy iya koyau lamanhamou. 29 Pe huwiri malkei hamou ma-poron, pe hurakayaniy tehe kasapai taking, pwen huikiy iya payan. Pe huikines sih iya niman mot, pe hutukuruhuhuro mbulmaran, pe hupwasimiri yiy,hupa, “O yapane yowu, wou king tahu Yu-tah!” 30 Pe husokombunuhi yiy pe huwirines ara, pwen huti payan ken iho ken.31 Hupwasimiri yiy ihipwen, pwen hutalikoyau laman ara isa mawen kili yiy, pehusuluye yiy iya koiwen mbukenan. Pwen

* 27:16: Ngalan handra yi ara Yesus Parappas; Eng: Jesus Barabbas; TP: Jisas Barabas

MATTIU 27:32 49 MATTIU 27:60huluwani yiy iyau iyamawen, parahukayarapaingi yiy kiya kei tondrih.

Hurapaingi Yesu iya kei tondrih32 Pwen huropo huya ngawan pe hupo-

honani ndramat hamou para kol na-mandran Sairini, ngalan Simon. Pehurakekeyani yiy para kikuni kei ton-drih ta Yesu. 33 Pe husa hape alehehmepo hopohowei Kolkota, (mbulndroiyinongan ara, ara ipa, Ndroho NdruwiPaya Ndramat). 34 Pe huhang Yesuwain, mepo kansulyaniy kinnapolo ndranngahan, para kiyin, hapeko ihingoruwekanan, pe mbuwalin para kiyin. 35 Pe hukantapaingi yiy kinna kei tondrih ihipwen,pwen hunonoyou satu para karahihiri koi-wen.† 36 Pe hurompwan ara, pe huromemerani yiy. 37 Pe huratuluwi nonganpara koran, pe huikiy iho ndrita payan,ara ipa toro: “ARO, ARA YESU, KING TAHUYUTAH.” 38 Pe hilu ndramat malmou parapahana, ara hurapaingi hilu hilho polo yiy,hamou iyapwen te niman mot, pe hamouiyapwen te niman kamou. 39 Pe hu ndra-mat huropo husayau, ara hupwasimiri yiy,pe hupatumbuye payahu iyatan, 40pe huropa, “O, wou mepo apa andre aloiwaniyumwa totohun namandran, pe kiho non-driya lang maroyoh o, andre apuliy paiwe,kiya, asopwat wou mbukenam! Kapa wouNoru Ngindrai, pwen asapwan kei ton-drih!”

41 Pwen tehen aliy opu, hu pris huhohinta hu pris masih, pe hu ndramat parahinuwani nongan para pwahanou, pe huyapane kol, ara hupwasimiri yiy. 42 Pehupa, “Yiy kinsopwat hu hayah, hapekokinlahiy para kisopwat yiymbukenan pwi!Yiy, ara King tahu Yisrayel! Mahapoko, kisapwan kei tondrih, pwen andretukapwotisingi lohonga rou kiya kili yiy.43 Lohongan ipwotisingi Ngindrai, pwenmahapo Ngindrai kisopwat yiy, kapa ki-namili yiy. Paratesah, kinpwai, kinpa,‘Yo Noru Ngindrai.’ ” 44 Pwen tehenaliy opu, hilu ndramat para pahana mepohurapaingi hilu iya kei tondrih hilho poloyiy, ara hiluro hindringndring anan.

Yesu imat45 Pe paramwandrai iho ndrokololang,

pwen kol ilokuh ipoo iya piyahon, peparamwandrai iya iho tehemaroyoh. 46Peparamwandrai iya iho tehe maroyoh, pe

Yesu iwayeh pwokeyan iya, pe ipa, “Eli,Eli, lama sapaktani?”—Nongan aro, iyanongna kolon, ara ipa toro: “Ngindrai to,Ngindrai to, paratesah antali yo?”

47 Pe iro mwonen yihu hayah huro tinepakeh ara huhulingiy, pwen hupa, “Yiy itayoh Eliyah.”

48 Hape pwi ko, hamou tahu ingap iya,pe iwiri nanmam. Pe itaimaniy iya wainsusuwen, pe iwasiy iya kou sih, pe ihiriyiya kili Yesu para kiyin. 49 Pe hu masihtahu, ara hupa, “Kiro tahandren tora.Tukoro pe kanimei na, matisan Eliyah kisape kisopwat yiy.”

50 Pwen Yesu iwayeh pwokeyan paiwe,pe itali mwoiwan iyau pe imat.

51 Iro mwonen paramwandrai ara ko,ndrihiyap namandran iho ndrungak non-driya yumwa totohun namandran, ara ileniya maltoh. Ilen iho paingan, pe isan-drek isa pwan. Pe kol pwan inunuw, pehu pat ara humbuterenging. 52 Pe hungat sou para tona ndramat, ara hute,pe nombuwe hu ndramat haiyan soyonmepo hu kanmat, ara husa tine paiwe.53 Pe husa ngawan ngarehu, pe iyamulanpara Yesu isa tine paiwe, yihu ndramatara, ara huya nondriya kol namandranhaiyan Yerusalem, pe huyarayah huya kilihu ndramat soyon.

54 Pe iro mwonen ndram mepo ihohintahu ndram masangat, pe hu mepo huromemerani Yesu, ara hunime nunuw, pehu melit masih kantayah, pwen hunohturuwehu, pe hupa, “Ndrokonan masih,yiy Noru Ngindrai!”

55 Pe hu pihin soyon huro ariya, pe hurondron mwanan hape pe huro nimnim. Hupihin ara, huho ndruwa Yesu huro Kaliliype husa, para hu kapwokere yiy. 56 Pe iromwalinga hu pihin ara, ara Mariya paraMaktala, pe Mariya tina Yamis hilu Yosep,pe tina NdraSepetiy malmou.

Huiki nombuwe Yesu iya ngat57 Pwen kol iro piyah, pe ndramat

hamou menmenan soyon para kol Ara-matiya, ngalan Yosep, ara isa. Pe yiykintayah ndramira Yesu hamou. 58 Pe iyakili Pailat, pe isok para kiwiri nombuweYesu, pwen Pailat ipwatisingiy iya kili hundram para hu kaiki nombuwe Yesu kiyakili Yosep. 59 Pe Yosep iwiri nombuweYesu, pe isumwai iya koyau hamou howen,60 pe iyaikiy iya nondriya ngat sou howen

† 27:35: Puk Waliy (Psalm) 22:18

MATTIU 27:61 50 MATTIU 28:20atan mbukenan mepo kinsoyei pwen iro.Pe itiriyani pat sih namandran iya, peiwari pohomara ngat ara, iya aliy, pweniyau. 61 Pe Mariya para Maktala iyasuraMariya hamou i, ara hilrompwan iyapwenharoh para ngat ara.

Hu ndram huro memerani ngat62 Pwen Lang Para Ponokule Sapat ihip-

wen, pe iya lang sih i, hu pris huhohinta hu pris masih kene pe hu Parisiy, arahuya kili Pailat. 63 Pe hupwai iya kili yiy,hupa, “Namandran, yowu lohonganiy tehendramat para pwandrandraman ara, aramapu kinmat, yiy ipa, ‘Lang maroyoh ki-hipwen, andre kusatine paiwe.’ 64Pwen peapwatisingi nongan para koro memeraningat, kipoo kiya lang maroyoh. Mati-san ndramiran hu, ara hu kasa, pe kapa-hanowe nombuwen, pe hu kapwai kiya kilihu ndramat tehe yiy kintine paiwe. Pwan-drandraman aro, ara andre kiramwaitinipwandrandraman para mamu.”

65 Pe Pailat isomwi hu, ipa, “Akawiri hundram pe akaya mbusi sehe melit mepowawu lahiy para kambusiy, para akoromemerani ngat kiya hiyan.” 66 Pwen pehuya singori ngat para tona ndramat ara,pe hurapairani kinima songot iro pat, pehuiki hu ndram para hu koro memeraniy.

28Yesu itine paiwe

1 Iyamulan para lang Sapat, pe lang irombungahiy, para lang iho mu para sandresih, pwen Mariya para Maktala pe Mariyahamou i, ara hilya para kaya nime ngat.

2 Pe indrou pwi ko, nunuw namandraniya irayah, paratesah, angelou hamou taYapan iyau kol paingan yang isa pwan, peiya ngat pe itiriyani pat iya mawen, peimpwan ndritan. 3 Pe kaipisan tehe kamit,pe koiwen ara pallen iya tehe koh. 4 Pehu ndramat para memere, ara hunoh tu-ruwehu iyatan, pe hulelen pe mwensehu,ara hurayah tehe hu ndramat kanmat.

5 Pe angelou ipwai iya kili hilu pihinmalmou ara, ipa, “Walu mbuna alkanoh,paratesah, tono tehe walu tora ten Yesumepo hu kantapaingi yiy kinna kei ton-drih. 6 Yiy kinto iye pwi, yiy kintine,imwonen tehe kinpwai. Walu kasa nimenokun mepo iyen aliy. 7 Kiya, walu kale-heleh pe kaya pwai kaya kili ndramiran hutoro: ‘Yiy kintali kimat pe kintine paiwe,pe andre kiro mu kili wawu kiya Kaliliy. Pe

wawu andre kaya nime yiy kaya aliy.’ Kiya,yo kunese ndrainga walu ara.”

8 Pwen pe hilu pihin malmou ara, arahilu himbuh o, hilyau hilya mawen ngat.Pe hilu noh, hapeko pwesai namandraniwiri hilu, pe hilu ngap para hilkayatiyaniy kiya kili ndramira Yesu hu. 9 Peindrou pwi ko, Yesu ipohonani hilu, pe ipa,“Mandroulang!” Pwenhilya kili yiy pehilumbultuwe ngondrokan, pe hilhiri ngalan.10 Pwen Yesu ipwai iya kili hilu, ipa, “Walumbuna alkanoh. Walu kaya pwai kaya kilinali hu para hu kaya Kaliliy, pe andre hukaya nime yo kaya aliy.”

Tiyeya hu ndram para memerani ngat11 Hilu pihin malmou, ara hilro tokai

manau hilya, pe hu ndram hayah paramemere, ara huya nondriya kol naman-dran, pe huya tiyaniy iya kili hu prishuhohin ta hu pris masih, iya hu melitmasih mepo hu kantayah. 12 Pwen hupris huhohin ta hu pris masih, ara huyarawure huyapolo hu yapane kol, pe hum-buri lohongai, pe huiki singayai naman-dran iya, iyata hu ndram. 13 Pe hupwaiiya kili hu, hupa, “Wawu katiyaniy, akapatoro: ‘Ndramiran hu, ara husa pinge pingpe hupahanowe yiy kinnau, iro mwonenyowu ro matin.’ 14 Pe kapa titiye iyekiyarayah kiya ndrainga pohon para kap-man, pwen andre yowu karamwanye lo-hongan, pewawuandre kanwiri nopwaranpwi.” 15 Pwen pe hu ndram huwiri sin-gayai ara, pe humbusi tesah mepo hu prishuhohin ta hu pris masih pe hu Parisiy,hu kanpomwanye kinnata hu kinna aliy.Pe titiye aro, kinsilihi hu Yutah masih, itaipoo isa matnen lang mahapo yi.

Yesu iwong iyambulennamandranmasihpara kambusiy

16Pwenhundramiran songui pe hamou,ara huya Kaliliy, pe huya ngondron mepoYesu kinpwai para hu kaya aliy. 17 Pe iromwonen hunime yiy, ara huhuri ngalan,hapeko hu hayah tahu, ara lohongahuihindrundru. 18 Pwen Yesu isa kili hu,pe ipa, “Pwoke nopwaran masih ita kolpaingan yang pe iripo kol pwan, araNgindrai kiniykiy topwei kinsa kili yo.19 Pwen ndroiyin aro ko, akaya pe aka-hanuwani hu ndraye ndramat masih kenepara hu karayah ndramiro. Pe akasumu-luwani hu kiya ngala Tomo, pe Norun,pe Mwoiwan Haiyan. 20 Pe akahanuwanihu para hu koho ndruwa nongan masih

MATTIU 28:20 51 MATTIU 28:20kene, mepo kunpwandrandrahaniy kinsakili wawu. Pe ndrokonan masih, yo, araurupo sura wawu lang masih, kipoo kiyamatne lang kiyahapwen.”

MAK 1:1 52 MAK 1:13

MakNongan Hiyan Mak

IratuluwiyEnglish: MarkTok Pisin: MakNongan Imu

Nongan imupara puk iye—NonganHiyanMak Iratuluwiy—ara ipa toro, “Iye ara non-gan hiyan ta Yesu Kristus, Noru Ngindrai.”(1:1) Iripo nondriya puk iye, araMak iratu-luwiy tehe Yesu ara ndramat hamoumepopwoke tan namandran iya, pe ilahiy parakimbusi mbulen masih handra-handra.Itiyaniy tehe Yesu ihinuwani hu ndra-mat iya nongnan pwokeyan pe tahaku-lan, pe irasses hu payit huyau iya pwoketan, pe ngara kitali hu pakut mwomwantahu ndramat. Yesu ara ipohowe ngalanmbukenan tehe toro: “Noru Ndramat”. Peyiy ipwai tehe isa kol pwan, ara para kiykimwoiwan para kikonuh hu ndramat soyoniya (10:45).

Mak itiyani nongan soyon, iya mbulyaYesu, hapeko kinwong soyon pwi, kinnahu nongan Yesu iwong iya aliy parakihinuwani hu ndramat, ara pwi. Mamu,Mak itiyani titiye para mbulya YohanesNdramat para Paptais, pe titiye ta Yohanesisumuluwani Yesu, pe titiye ta Sinaipakipakarawani Yesu. Iyamulan itiyaniytehe Yesu koyun isikirani hu ndramatmepo huro kuni nopwaran handra-handra, pe isopwat hu, pe itiyani nongnaniya kili hu. Mamu, hu ndramira Yesu,ara hukowu iya ndroiyi hu melit Yesu irombusiy. Hapeko huro po lohongai kili yiytahape-tahape.

Pe Mak itiyani titiye tehe hu ndramathayah ara huhungasi Yesu, pe huiki nop-waran namandran iya, iya kili yiy. Peiya hapwen para puk Nongan Hiyan MakIratuluwiy, ara itiyani titiye ta Yesu imat peitine paiwe.

Yohanes Ndramat para Paptais,* arairamwaniyani saya Yesu

1 Aro ara ndroiyi nongan hiyan ta YesuKristus, noru Ngindrai.

2 Poropet Yisayah kinratuluwiy pwen,ipa toro:“Animei, yo andre kupwandrisa ndramat

para sapiya nongno kiho mu kiliwou,

pe andre kiramwaniyani meresayam.3Ngasa mbulukoyu hamou itayoh iyau kol

ndrohoyin, ipa,‘Karamwaniyani saya Yapan,

pe kasanimeresayan kiromwonen.’ ”4 Pwen pe Yohanes Ndramat para Pap-tais, isa pe iro sumuluwani hu ndramatiyapwen te kol ndrohoyin, pe iro pohowenongan para hu ndramat karapaiwanindriyahu, pe kawiri paptais para Ngindraikitali hu pakut mwomwan tahu. 5 Hundramatmasih para Yerusalem iyasura hundramat para kol hakol-hakol nondriyakol namandran hape Yutiya ara huya kiliYohanes. Pe huya pohopoh iya hu pakutmwomwan tahu iya ngawan, pwen isumu-luwani hu iya Ndran Yortan. 6 Yohanes,ara koiwen husoruwei iyau yomu kamel,pe kondrei irakayani kundrayin, ara hu-mangsaniy iyau kapilo mbulmwakau. Pengara kiyan hu kaspou pe kunan parayangiy. 7 Pe iye, ara nongnan: “Ndramathamou mepo nakisa kamulan, ara pwoketan pwokeyan pe iho hin kili yo. Yokunlahiy para kutukuruhu, pe kulombulimalkeye hatna pwelekan pwi. 8 Yo uruposumuluwani wawu iya ndran, hapeko yiy,ara andre kisumuluwani wawu kiya Mwoi-wan Haiyan.”

Yohanes isumuluwani Yesu pe Sinaipakipakarawani Yesu

9 Lang sih aro, Yesu ipwen te Nasaret,kol hakol ita nondriya kol namandranhape Kaliliy, pe isa kili Yohanes. PwenYohanes isumuluwani Yesu iya Ndran Yor-tan. 10 Yesu itine iro ndran iropo isapaingan, pe hape pwi ko, inime yang ite,pe Mwoiwa Ngindrai isa pwan kili yiy tehenombuwe pai hamou. 11Pwen ngasa mbu-lukoyu hamou iyau kol paingan yang isa,pe ipa, “Wou ara Noru, pe ndriyo imbuluhiwou. Yo upwes satam namandran iya.”

12 Indrou pwi, Mwoiwa Ngindrai ipwan-drisa Yesu iya kol ndrohoyin. 13 Iya iyenaliy iya matne lang mahaangui, pe non-driya lang mahaangui ara, Sinai isa pepakipakarawani yiy. Yesu iro aliy iyasura

* 1:: “paptais” iya nongna kol tahu Krik, ara ipa “sumuluwani.” Pwen ngala ndramat aro, “Yohanes Ndramat paraPaptais”, ara iyinganiy tehe yiy ndramat hamou ngara kisumuluwani hu ndramat kiya ndran.

MAK 1:14 53 MAK 1:40hu kan puyap, pe hu angelou husa pehusopwat yiy.

Yesu iyoh ndramiran hu hayah14 Iyamulan para Yohanes iya nondriya

kou, Yesu iya nondriya kol namandranhape Kaliliy pe ipohowe nongan hiyan taNgindrai. 15 Ipwai, ipa, “Lang kintayahpwen, pe lenge king ta wawu, Ngindrai,ara kinsa pakeh. Wawu karapaiwani kul-tuwayi wawu, pe lohonga wawu kipwo-tisingi nongan hiyan.”

16 Pwen porosih aro, Yesu iropo iyapwaki Ndran Makaiye Kaliliy, pe inimeSimon iyapolo nalin Andruw. Hilro piyekahu iya nondriya ndran makaiye Kaliliy,paratesah, hilu, ara ndramat para poya ni.17 Pwen Yesu ipwai iya kili hilu, ipa, “Walukasa koho ndruwo, pe andre kuhunuwaniwalu para alkarayah ndramat para poyandramat.” 18 Indrou pwi ko, hilu tali kahuta hilu pe hilu ho ndruwa Yesu.

19 Yesu iropo iya hangoh hape, pe in-ime NdraSepetiy malmou, Yamis pe nalinYohanes. Hiluro nondriya ndroi hakou,pe hiluro soro hu kahu tahu. 20 Indroupwi ko, iyoh hilu pe hilu tali tama hilu,Sepetiy. Tama hilu, iyapolo ndramiranhu para poya mbulyan, ara huro ndronnondriya ndroi, pe hilu ho ndruwa Yesu.

Yesu irasses payit hamou iya mawen21 Pe huya kol hakol ngawan ngalan

Kapernawum. Iro mwonen lang Sapat† is-arayah, Yesu iya nondriya yumwa totohuniro ara, pe iro hinuwani hu ndramat. 22Hundramat ariya, ara huro lohonge ndrit iyanongnan mepo iro hinuwani hu iya aliy,paratesah, kinwong tehe hamou ndramatpara hinuwani nongan para pwahanoutahu pwi, hapeko iro wong, ara tehe ndra-mat mepo nongnan nopwaran. 23 Indroupwi, ndramat hamou iro nondriya yumwatotohun tahu, ara payit iro ndritan, peiwayeh ipa, 24 “Yesu para Nasaret! Wounasahaye yowu? Wou asa para apwalnganiyowu, ndre? Yo ara upahasani wou hiyeh—wou ara Ndramat Haiyan ata Ngindrai!”

25 Pe Yesu ipalngai ana payit, ipa,“Amun opu! Pe atali yiy asa ngawan!” 26Pepayit ileleyani ndramat ara, pe iwayehpwokeyan iya, pwen itali yiy.

27 Pwen hu ndramat masih huro lo-honge ndrit, pe hamou iro pwai iya kilihamou, huro pa, “Aripo tesah? Hinonou

handra howen ara —iyapolo pwoke nop-waran! Ndramat ara ipwandrandrahanihupayit i, pe huhulingi nongnan.” 28Pwenpe nola Yesu, ara ingau, pe hape pwi ko,isilihi kol masih ita nondriya kol naman-dran hape Kaliliy.

Yesu isopwoyani hu ndramat soyon29 Iro mwonen hutali yumwa totohun

husa ngawan, hurukai huya sura Yamishilu Yohanes huya seu ta Simon hilu An-druw. 30 Huya pe nossu Simon imwa, pemandran ingandrah pe iye pwan. Yesu iyape hutiye ndraingan. 31 Pwen Yesu iya, peimbultuwe niman, pe isoli yiy itine. Pwenpe mandran mepo iro ngandrah, ara italiyiy. Pwen itine pe ipo mbulyan.

Yesu isopwayani hu ndramat soyon iyahuya hiyan

32 Kol kinpiyah pwen, pe paramwandraikinna lai, pwen pe huwiri hu ndramatmasih humwa, pe hu ndramatmasihmepohu payit huro ndritahu, ara husa kili Yesu.33 Hu ndramat masih para kol aro, husawule huro pohomara karam. 34 Yesuisopwoyanimwamwahandra-handra tahundramat soyon iya, pe irasses hu payitsoyon iya, huya mawen. Hapeko Yesu isiyipoho hu payit para hu mbuna kawong,paratesah, hupahasani yiy hiyeh.

Yesu iya tohun iya kol hape lohowayin35 Makohuping para lang sih, pe kol im-

bungahiy, Yesu itine pe iyau iya kol hapeimanun mepo ndramat aliy pwi; pweniya pe iro tohun. 36 Pwen Simon iyasurayowen hu ara huya ten yiy. 37Pwen hukahiYesu pe hupwai iya kili yiy, hupa, “Hundramat masih huropo ten wou.”

38 Yesu ipwai imui iya kili hu, ipa,“Worou tukaya hu kol hayah mendrehehpakeh, para kuya tiyani nongan kiya kilihu yi. Ndroiyin ara ko, usa iya aliy.”39 Pwen iya kol namandran hape Kaliliymasih, pe iro pohowenongan iya nondriyahu yumwa totohun tahu, pe iro rasses hupayit huyau.

Yesu isopwayani ndramat hamoumwamwa kawa iro kili yiy

40 Pwen ndramat hamou mepomwamwa kawa‡ iro mandrakuyun, ara isape itukuruhu iya mbulmara Yesu, pe ipa,“Kapa welem kiso, alahiy para ambusi yokurayah howen kiya mbulmara Ngindrai.”

† 1:21: Sapat ara lang andrtoyoh para ngohongoh; Eng: Sabbath; TP: Sabat ‡ 1:40: Eng: leprosy; TP: sik lepra

MAK 1:41 54 MAK 2:1841 Yesu ara, koyun isikirani yiy, pe ni-

man iyah iya, pe iyahatek iyatan, pe ipa,“Wele iso. Arayah howen.” 42 Indrou pwiko, mwamwa kawa itali yiy, pe mandraniya howen.

43 Pwen Yesu ipwandrisa yiy iyau, peipwatisingiy pwokeyan iya kili yiy ipa,44 “Mbuna aranenese kiya kili hamou iyatesah kinsarayah kiliwou. Hapeko aya yin-ganiwou aya kili pris, para kitimwi yukyukmepo Mose kinpwandrandrahaniy paraarayah howen kiya mbulmara Ngindrai.Pe andre kirayah tehe tiyeyam kiya kilihu pris.” 45 Hapeko pwi; ndramat araitiyani titiye aro pe ingau iya ngawan iyamarakol masih. Pwen tehen toro ko peYesu kinlahiy kinna kol ngawanmbulmarahu ndramat pwi. Yiy iro ndron kol mawenmepo ndramat aliy pwi, hapeko hu ndra-mat huyau kol masih kene, pe ngara hukasa kili yiy.

2Yesu isopwayani ndramat hamou man-

dran imat1 Lang hayah iyamulan, Yesu imui iya

Kapernawum, pe nongan ingau tehe Yesukinmui kinsa wum. 2 Pwen ndramat hitunhusa wule, pe nondriya seu iyapolo po-hokaram kene, aramasih ipep topwei tahundramat. Pe Yesu iro tiyani nongnan iyakili hu. 3Pwen hu ndramat hayah husa kiliYesu, iyapolo hu mahaamou mepo huhurindramat hamou mandran imat. 4 Pe wumindrap tahu ndramat, pe hu kanlahiy parakahari ndramat ara, kisa pakeh kili Yesupwi. Pwen pe huhuri yiy iya payandrohawum, pe hurambuskehe payandroha wumhape, pe huyuwani yiyma nokun iya pwanmbulmara Yesu. 5Pwen Yesu inime lohon-gahu ndrisiyon, pe ipwai iya kili ndramatmepo mandran imat ara, ipa, “Noru, kun-tali hu pakut mwomwan atam.”

6Hundramathayahparahinuwani non-gan para pwahanou hurompwan ara, pehuro lohonge soyon iro ndriyahu, hupa,7 “Tehen tapeh ndramat aro iwong tehentora? Yiy ipwasisiman anaNgindrai, ndre?Ngindrai hamou opu ara ilahiy para kitalihu pakut mwomwan.”

8 Indrou pwi ko, Yesu ara mwoiwan kin-pahasani tesah mepo huro lohonganiy iyandriyahu, pe ipwai iya kili hu, ipa, “Parat-apeh pe wawu tora lohongani humelit arokene ita ndriya wawu? 9 Sehe nongan,ara waison para kupwai kiya kili ndramat

sangin imat? Ara waison para kupa, ‘Kun-tali hu pakut mwomwan tam,’ ndre kupa,‘Atine, awiri nokum pe arakai’? 10Hapekoyo unamiliy para wawu kapahasaniy teheNoru Ndramat, ara pwoke nopwaran iripokili yiy iripo kol pwan para kitali hu pakutmwomwan…” Pwen ipwai iya kili ndramatmandran imat ara, ipa, 11 “Yo upwai isakili wou, atine, awiri nokum, pe ayau ayasuwem.” 12 Pwen itine, iwiri nokun, peiyau iyamawenmbulmarahumasih. Pwenhu ndramat masih mwoiwahu ihin, pehuhuri ngala Ngindrai, hupa, “Yowu arakonoho nime memelit tehen toro pwi.”

Yesu iyoh Lepi13 Porosih aro, Yesu iyau imui iya po-

holeng para Ndran Makaiye Kaliliy, pe hundramat hitun iya husa kili yiy pe iro hin-uwani hu. 14 Pwen iro tokai iya pe inimendramat hamou ngalan Lepi NdraAlpeyus.Yiy iro mipwan ndrohonoku poya takis,pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Asa, ohondruwo.” Pwen pe Lepi itine pe ihondruwan.

15 Iyamulan hape, Yesu iro namnam iyasuwe Lepi. Pe hu ndramat para poya takissoyon, iyapolo hu ndramat soyon pakuttahu mwomwan, ara huro namnam iya-sura Yesu pe ndramiran hu. Hu ndramatsoyon tehen ara, ngara hu koho ndruwan.16 Pwen hu ndramira Parisiy hayah parahinuwani nongan para pwahanou, ara hu-nimei tehe Yesu iro namnam iyapolo hundramat pakut tahu mwomwan, pe hundramat para poya takis. Pe hupwai iyakili hu ndramira Yesu, ara hupa, “Parate-sah pe Yesu ita namnam iyasura hu ndra-mat para poya takis, pe hu ndramat pakuttahu mwomwan?”

17 Yesu ihilingi hu, pe ipwai iya kilihu, ipa, “Hu ndramat mwaniyehu hiyan,ara andre hu kanna nime hu ndroktapwi. Hapeko hu ndramat humwa, kopuandre hu kaya nime ndrokta. Yo kunsapara kuyoh hu ndramat hu mwonen pwi,hapeko usa, ara para kuyoh hu ndramatmepo pakut tahu mwomwan.”

Husok Yesu iya lohongai para kayuhanandrinai

18 Nondriya hu lang ara, hu ndramiraYohanes, pe hu ndramira hu Parisiy, arahuyuh anandrinai. Pe hu ndramat hayahhusa, pe hupwai iya kili Yesu, hupa,“Paratapeh hu ndramira Yohanes, pe hu

MAK 2:19 55 MAK 3:11ndramira hu Parisiy, ara hutora yuh anan-drinai, hapeko hu ndramiram, ara hukonho yuh anandrinai pwi.”

19Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Kapandra-mat hamou nakipo kowase yesou, tehentapeh andre yowen hu kayuh anandrinaima iro ndron kili hu? Pwi yoh! Yihu kan-lahiy para kayuh anandrinai pwi, parate-sah, iro ndron kili hu. 20 Hapeko langitapo isa andre hu kawiri mbukena kowaseyesou, ara kiya mawen kili hu, pe an-dre kinto kili yowen hu pwi. Pwen kiromwonen lang ara, andre yowen hu kayuhanandrinai.

21 Ndramat hamou kinho sorowe koyauhasai howen, pe kirapairaniy kiyasurakoyau saken, ara pwi. Kapa tehen tora,koyau hasai howen ara, andre kindro-homwiri koyau saken, pe kiya mwomwanmasih. 22Pe ndramat hamou kinho songo-rani wain howen kiya nondriya pwisi wainsaken, ara pwi. Kapa tehen tora, pwenwain howen andre mbusi hu pwisi wainsaken karahis; pe wain howen kiyapolopwisi wain saken, aramaluwoh kene andrekaya mwaihei opu. Pwen iya lohongai arako, hu ndramat ngara kasongorani wainhowen kiya nondriya hu pwisi wain howenopu.”

Noru Ndramat ara yiy Yapane lang Sapat23 Lang Sapat sih, Yesu iyapolo ndrami-

ran hu huro tokai nondriya piyang ham-but. Pe ndramiran hu huro rih mbuwawit* tiken. 24 Pwen pe hu Parisiy husokyiy, hupa toro: “Akahalingiy! Paratapehpe yihu torambusi tesahmepo nonombunpara kambusiy kiho nondriya lang Sapat?”

25 Yesu isomwi hu, ipa, “Wawu kannimetitiye ta Tepit, ndre pwi? Titiye ipa teheTepit iyapolo ndramiran hu, ara anandri-nahu pwi pe humundrui. 26Aro, ara irayahtandrohonga Apiyatar iro ndron tehe prisihohin ta hu pris masih kene. Pwen Tepitisong iya nondriya yumwa Ngindrai peiwiri ndrinanohun nonombun. Nonganpara pwahanou, ara ipa tehe hu pris opuandre kayan ndrinanohun ara, hapekoTepit iya pe iya wiri ndrinanohun ara peiyan pe ihang ndramiran hu i. Wawu nimetitiye ara, ndre pwi?”

27 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “LangSapat, ara irayah para kisopwat hu ndra-mat; hapeko hundramat hu kantayah para

kasopwat lang Sapat, ara pwi. 28 Pwen peNoruNdramat, ara yiyYapane lang Sapat.”

31 Porosih aro, Yesu iya nondriya yumwa

totohun, pe ndramat hamou iro aliy, araniman hakip imat. 2 Hu ndramat hayahhuro ten sai para hu kaiki Yesu kiya non-gan. Pwen pe huro memerani yiy, parate-sah, lohongahu hupa ndre kiya pe kirakul-tuwani nima ndramat ara, kiya hiyan kihonondriya lang Sapat. 3 Pwen Yesu ipwaiiya kili ndramat ara, ipa, “Asoro tinembul-mara hu ndramat masih iye.”

4 Pwen Yesu isike hu, ipa, “Tesahndrokonan ita nongan para pwahanoupara Sapat? Kambusi hiyan ndre kam-busi mwomwan? Kasopwat ndramat ndrekatingundru ndramat kimat?” Hapeko hundramat masih, ara huhun o huyen.

5 Yesu maran ihiselep iya kili hu, pendrinan ilokuh. Inimei tehe ndriyahukanpwoke, pwen pe ndriyan irang.Pwen ipwai iya kili ndramat aro, ipa,“Amwaniyani nimam.” Pwen ndramatara, ara imwaniyani niman, pe nimanirayah hiyan masih tehe mamu. 6 Pwenhu Parisiy huya ngawan, pe yihu iyasurahu ndramira King Herot, humburi nonganpara katingundru Yesu tapeh.

Hu ndramat soyo-soyon iya huho ndruwaYesu

7 Pwen Yesu itali kol ara, iyapolondramiran hu, pe huyau huya NdranMakaiye Kaliliy. Pe hu ndramat soyo-soyon iya para kol malkol namandranhape Kaliliy pe Yutiya, ara huho ndruwaYesu, 8 iyapolo hu ndramat soyon mepohuyau te Yerusalem, Yitumeya, harohpara Ndran Yortan, pe pakeh kili kolmalkol Tayar pe Siton, ara husa kili yiy,paratesah, huhulong melit masih Yesuiro mbusiy. 9 Hu ndramat hurohonhuya soyon iya; pwen pe Yesu ipwai iyakili ndramiran hu para hu kamwaniyanindroi hakou mendreheh kiro mwoimwoi,paratesah, kol ipep pe huro tandrapndrapiya kili yiy, pe matisan hu katinihi yiy.10 Paratesah, Yesu isopwoyani hu ndra-mat soyon iya, hu kanna hiyan, pwen pehu ndramat humwa iya mwamwa handra-handra, ara huro rasisingehuhuropohuyapara nimahu kahatek katan. 11 Pe hundramat mepo hu payit iro ndritahu, ara

* 2:23: Eng: grain; wheat is one kind of grain; TP: wit

MAK 3:12 56 MAK 4:1hunime Yesu, pe hulah huya pwan hurombulmaran, pe huwayeh namandran iya,hupa “Wou ara Noru Ngindrai.” 12HapekoYesu isiyi poho hu payit para hu mbunakatiyani yiy.

Yesu irakinimahu aposel songui pe lumou13 Yesu ingas iya iro ngondron sih, pe

iyoh hu ndramat mepo inamili hu ko, parahu kasa kili yiy. 14 Pwen Yesu irakinimahu ndramat songui pe lumou para hukoro sura yiy, pe karayah ndramat parakipwandrisa hu para pohoweya nongnaNgindrai. Pwen pe iyoh hu, ara hu aposel.*15 Pe iyki pwoke nopwaran iya kili hu,para hu karasses hu payit kaya mawen.16 Hu ndramat ara, ara ngalahu iye kene:Simon (Yesu ipohowe ngalan handra yi,ara Pita); 17 Yamis NdraSepetiy iyapolonalin Yohanes—Yesu, ara iyoh hilu tehePowanerkes. Ndroiyi lohonga ngala hilu,iya nongna kol tahu, ara ipa ‘hilu norupalan’— 18 Andruw, Pilip, Partolomeu,Mattiu, Tomas, Yamis NdraAlpeyus, Tat-teyus, pe Simon yiy hamou ta hu Selot,†19 pe Yutas Yiskariyot, mepo iyamulaniratuni Yesu.

Yesu pe Peelsepul20 Pwen Yesu iyau iya nondriya wum

hawum, pe hu ndramat soyon iya, arahusa mbultere hu paiwe. Pwen pe Yesuiyasura ndramiran hu, hu kanlahiy parahu kangoh hape para hu kanamnam, arapwi. 21 Pwen hu ndraisih imwonen taYesu huhulong, pwen pe husa pakasa wiriyiy, paratesah, huro pa, “Lohongan kinnapwi.”

22 Hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou ara hupwen Yerusalemhusa pwan, pe hupa, “Peelsepul‡ ita ndri-tan. Pwen pe ita rasses hu payit, araiyau pwoke ta payit mepo yapane hu payitmasih.”

23 Pwen Yesu iyoh hu husa pakeh kiliyiy, pe iwong nongan pwandritiye sahiniya kili hu, ipa, “Tehen tapeh andre sinaikirasses sinai? 24 Kapa hu ndramira kinghamou hu kahangas mwalingahu, pe ka-masilpat kaya malpat, pwen andre hukanlahiy para hu koro tine pwokeyanpwi. 25 Pe kapa wum hawum kahangas

mwalingahu, pe kamasilpat kaya malpat,pwen andre wum, ara kinlahiy kiro tinepwokeyanpwi. 26Pe kapa Sinai kipo pahunkiya kili yiy mbukenan, pwen andre yiykinlahiy kipwokeyani yiy mbukenan pwi.Andre yiy kihipwen masih. 27 Tehen torako, kinlahi ndramat kisong kiya nondriyasuwe ndramat hamou pwokeyan, pe kiyapo hu meltan, ara pwi. Kapa nakimbusiytehen tora, ara andre kiwasi tiriyi ndra-mat pwokeyan ara kimu na. Pwen andrekilahiy para kiya pe kilokihi topwe men-mena ndramat ara. 28 Upwai ndrokonansa kili wawu toro: Ngindrai ilahiy parakitali hu pakut mwomwan handra-handramasih, pe nongan handra-handra ngarahu ndramat kipwasisiman ana hu ndramatkaliy. 29 Hapeko kapa ndramat hamoukipwasisiman ana Mwoiwan Haiyan, araNgindrai andre kintali mwomwan ariyapwi. Mwomwan aro, ara andre kinto-kinto. Pakut tan ariya, andre kiro manaundritan. ”

30 Yesu ipa toro, paratesah, huro pa,“Payit iro ndritan.”

Tina Yesu pe nalin hu31 Pwen tina Yesu iyasura nalin hu

husarayah husa pe huro tine ngawan, pehupwandrisa ndramat hamou para kiyapwai kiya kili Yesu para kisa kili hu. 32Hundramat soyon iya hurompwan pe hura-hakowan, pe hupwai iya kili yiy, hupa,“Tinam pe nalim hu, ara hutora ten woungawan.”

33 Yesu isomwi hu pe isike hu, ipa,“Hiyeh ndrokonan ara tino pe nali hu?”

34 Pwen maran ihiselep iya kili hu hiyehhurompwan pe hurakayani yiy, pe ipa,“Akanimei, hu iye ara tino pe nali hu.35 Kapa sehe ndramat kimbusi namiliwaNgindrai, yiy ara nali, pisu, pe tino.”

4Nongan pwandritiye ta ndramat hamou

para piyeya peke wit1 Pwen Yesu iro hinuwani hu ndramat

paiwe, ngilse ndran makaiye. Pe hu ndra-mat soyo-soyon iya, ara husa rawure huhusa kili yiy. Pwen pe ihis iya nondriyandroi hakou iho pit, pe impwan aliy. Pe hundramat masih, ara huro poholeng pwaki

* 3:14: “Aposel” iya nongna kol tahu Krik, ara ipa, “ndramira pwandrendres”; Eng: apostle; Greek: apostellos =“sent one” † 3:18: Eng: Simon the Zealot; Selot (Zealot)—iya lang ara, hu Selot ara ndrokoyirayi sih mepo huikihu masih iya nongan para pwahanou ‡ 3:22: Peelsepul ara ngala Sinai handra; Eng: Beelzebul is another namefor Satan; TP: Belsebul em narapela nem bilong Satan

MAK 4:2 57 MAK 4:28ndranmakaiye. 2Pe Yesu ihinuwani hu iyanongan pwandritiye soyon. Pwen ipwaiiya kili hu iya nondriya nongan para hi-nonou tan, ipa, 3 “Wawu kahalingiy! Ndra-mat hamou para mbulya piyang iya piyepeke wit. 4Pe iromwonen iro piye hu pekewit, hu tiken para aliy, ara hulon huro sai,pe hu norukan husa pe huiniy. 5 Pe hutiken i hulon huro ndrita pwan sosolou,mepo pwan soyon kinto aliy pwi. Peindrou pwi ko husahambunet, paratesah,pwan kinna hangohmbulun pwi. 6Hapekoiro mwonen mwandrai ingas, ara ngan-draha mwandrai itimwi hu peke wit, arape huwayiu, paratesah, ngondrohu kansinkanna pwan pwi, pe humang. 7Pe hu pekewit tiken, ara hulon huya mwalinga humalkei maporon; pe hu malkei maporon,ara huraimwani hu pe hu kanippwai pwi.8 Hapeko tiken tahu mepo hulon huropwan hiyan, ara hulek pe hu mandra pehuppwai. Hu huppwai pe sangihu hu-rayah tehe mapeke tingui, ndre mapekeanongui, ndre mapeke sangat.”

9PwenYesu ipwai iya kili hu, ipa, “Hiyehmandraingan, ara kihilingi nongan iye.”

10 Iyamulan hape, Yesu opu iro mwoim-woi pe ndramiran hu huya pe hura-hakowan, iyapolo hu ndramat hayah i, pehusike yiy iya nongan pwandritiye ara.11 Pe ipwai iya kili hu, ipa, “Lohongaikokohon para kolo King Ngindrai ara kinsakili wawu. Hapeko hu ndramat hutorangawan, melit masih mepo urupo pwai,ara itapo iya kili hu iya nongan pwandri-tiye ko. 12 Pwen pe,andre hu koro ten, hapeko andre hu

kankahiy pwi;pe andre hu koro hilingiy, hapeko

andre hu kanpahasaniy pwi.Kapa pwi, matisan hu karapaiwani hu pe

Ngindrai kitali mwomwan tahu.”13 Pwen Yesu isike hu, ipa, “Wawu

kanpahasani nongan pwandritiye iye pwi,ndre? Pwen andre wawu kapahasanindroiyi nongan masih ita nongan pwan-dritiye tehen tapeh i? 14 Akahalingiy;ndramat para piyeya peke wit, ara ihasinongna Ngindrai. 15 Hu peke wit mepohulon huro sai, ara tehe ndramat hayahmepo huhulong nongna Ngindrai, pe in-drou pwi Sinai isa pe iwiri nongan mepoNgindrai kiniykiy kinhan iro ndriyahu, iyamawen. 16Pe hu pekewit tiken hulon hurondrita pwan sosolou, ara tehe ndramathayah mepo huhulong nongan, pe indrou

pwi ko huwiriy pe hupwes. 17 Hapekongondrohu, ara kinsin pwi, pwen kintondrangan niwen pwi. Pe tunan nongnaNgindrai opu, pwen nopwaran andre kip-walngani hu, pwen pe indrou pwi ko, an-dre hu kayos. 18 Pwen hu peke wit tikenhulon huyamwalinga humalkei maporon,ara tehe hu ndramat hayah huhulongnongna Ngindrai, 19 hapeko hunimangahu melit handra-handra para kol pwan,pe singayai ipakarawani hu pe lohongahuimeu iya aliy, pe hunamili melit handra-handra. Pwen pe melit masih tehen tora,ara iraimwani nongna Ngindrai pe kinip-pwai pwi. 20 Hapeko hu peke wit hu-lon iya pwan hiyan ara tehe hu ndra-mat mepo huhulingi nongan pe hupwo-tisingi nongan ara, pwen huppwai. Hayah,ara huppwai pe sangihu hurayah tehemapeke tingui, pe hayah hurayah tehemapeke anongui, pe hayah, ara hurayahtehe mapeke sangat.”

Paisui sih iro tine iya kakan21 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa,

“Iya hiyan para ndramat hamou kiwiripaisui kisa pe kikulani ngana mwan kiyapahandra pwelekei, ndre kiya pahandrasousou? Ara pwi yoh! Hiyan para kiykiykiro ndrita kakan. 22 Melit masih ita ko-hon, ara andre kamulan kirayah ngawan,pe melit hundrutuhiy, ara andre kamulankisa yelan ngawan. 23Hiyehmandraingan,ara kihilingi nongan iye.”

24 Pwen pe ipwai iya kili hu paiwe,ipa, “Mara wawu kiro melit masih wawutopo hilingiy. Sehe ndrohongan mepowawu nakaikiy kiya kili hamou, ndrohon-gan tehen tora ko, ara andre kimui kisakili wawu kihisoule ko yi—pe andre kihohin hape. 25 Hiyeh mepo mamenmenan,ara andre Ngindrai kipo sura menmenan.Hapeko yiy mepo menmenan pwi, konanhape sohoyan kimin, ara andre kawiriytopwei kiya mawen kili yiy.”

Nongan pwandritiye para peke wit hulek26 Pwen ipa, “Kultuwayi King Ngindrai,

ara pwen tehe ndramat hamou ipiye hupeke wit, pe hulon huya ndrita pwan.27 Ping iro matin pe lang itine pe ipombulyan, hapeko hu peke wit huro lekpe huro mandra, pe ndramat ara, ikowutehen tapeh irayah. 28 Pwan mbukenan,ara ihingini hu peke wit pe hulek, pweniyamulan huppwai. Yowihu husarayah,pe huiki nonowehu, pwen iyamulan huiki

MAK 4:29 58 MAK 5:10sangihu. 29Pwen iro mwonen hu sangi withuman, indrou pwi ko, ndramat ara, iwirisemen pe isondritiy, paratesah, lang pararihiyan kinsarayah pwen.”

Nongan pwandritiye para peke mastet30 Pwen Yesu iwong paiwe, ipa, “Yorou

andre tukapa tesah kiya kultuwayi koloKing Ngindrai? Sehe nongan pwandri-tiye andre tukatiyaniy para kiyinganiy?31Ara tehe peke mbuwa mastet sih.* Pekembuwa mastet ara mendreheh masih iyakili hu peke mbuwakei masih mepo ngarakayuk. 32Hapeko kapa tukahas peke mas-tet, pwen andre kimandra kiya naman-dran kili hu kei masih para piyang. Ndran-dran, ara namandran, pe ilahi hu norukanhu kaya pe kapuli yumwahu koho aliy.”

33 Yesu ngara kiwong kiya nonganpwandritiye soyon iya tehen tora ko,mepoilahi lohongahu. 34 Nongan masih irowong iya kili hu, ara iya nongan pwandri-tiye ko; kinho wong ngawan pwi. Kapa yiype ndramiran hu ko hu koro, pwen ngarakitiyani melit masih kileu.

Yesu ipomate nohai namandran imaito35 Piyahon para lang ara, pwen ipwai iya

kili ndramiran hu, ipa, “Tukayau kaya sin-gondriti ndran makaiye pe tukaya haroh.”36 Ndramiran hu huhis huya ndroi mepoYesu iro aliy, pe hutali hu ndramat soyonhuro ndron pe huyau. Pe hu ndroi hayah,ara huya surahu yi. 37 Pwen nohai naman-dran ingas pe nowei iro talon iya nondriyandroi, pe ndroi, ara pakisomun. 38 Pe Yesuiye kuwi ndroi pe iyki payan iye ndritawayung pe kinmatin turut. Ndramiran huhuhungini yiy, pe hupa, “Ndramat ParaHinonou, pakeh worou nakayuh ara; alo-hongani worou ndre pwi?”

39 Pwen itine pe ipomate nohai, pe ip-wai iya kili nowei iro talon, ipa, “Mosun!Awayis!” Iwong ihipwen pe nohai imaitope ndras imat.

40 Pe ipwai iya kili ndramiran hu, ipa,“Paratapeh pe wawu noh? Wawu kanpwo-tisingi lohonga wawu pwi, ndre?”

41 Pwen hunoh mimiri hu, pe hamouiro sok hamou, ipa, “Aripo sehe ndra-mat? Nohai pe nowei kene, ara hilu hilinginongnan i!”

5Yesu irasses hu payit mepo huro ndrita

ndramat hamou huya mawen1 Pwen Yesu iyapolo ndramiran hu,

hutali haroh para Ndran Makaiye Kaliliy,pe huya haroh iyapwen te kol namandranhape ngalan Kerasa. 2 Huyarayah o, peYesu iropo isa mawen nondriya ndroi, pendramat hamou isa mawen hu ngare hundramat kanmat. Ndramat ara, ara payitiro ndritan, pe isa pe ipohonani Yesu.3 Pe yiy ngara kiro matin nondriya ngatsou ariya, pe kinlahi hamou para kiwasiyiy kiya wasiu ndre malkei handra-handrapwi. Konan kapa hu kawasi yiy kiyamalkeihayen* ndrahandringon, hapeko malkeimasih, ara kinlahiy pwi ko. 4 Hu kan-wasi yiy pwen lang soyon kinna iya wasiupwokeyan iya. Huwasi niman pe ndrikaniya kondrei hupaltaniy iyau hayen, pemalkei hayen i,† hapeko kinlahiy pwi yi.Masih kene ara, ara indrohomwiri hu top-wei, pe hamou kinlahiy para kipwahatiniyiy pwi masih. 5 Lang pe ping sih tehe sihngara kihombui ngarasou sih kiya sih pengondron sih kiya sih, pe ngara kilomei pekisondriti yiy mbukenan kiya pat.

6 Yiy inime Yesu iho ndron mwananhape, pe ingap isa kili yiy pe ihikuwaningundrun iya ngondro ndrika Yesu . 7 Peiwayeh namandran iya, ipa, “Yesu, NoruNgindrai Iyera Paingan Iya, wou nasa sa-haye yo? Upwai tisingiy isa kili wouiya ngala Ngindrai, mbuna aiki ngandransato.” 8 Iwayeh toro, paratesah, Yesukinpwai kinna kili yiy, ipa, “Wou payitmwomwan, asa mawen kili ndramat ara.”

9 Pwen Yesu isike yiy, ipa, “Ngalamhiyeh?”

Pe ipwai, ipa, “Ngolo, ara Hundram,‡paratesah, yowu soyon iya.” 10 Pwenyiy iro rakekeyani Yesu ken iho ken parambuna kirapiyani yihu payit mwomwankaya mawen kili kol namandran ariya.

* 4:31: peke mbuwa mastet ara mendreheh masih tehe peke mbuwa walah; Eng: mustard seed * 5:3: Eng:chain (iron rope); TP: sen † 5:4: Eng: fetters/shackels and chains; TP: hankap na sen ‡ 5:9: Iya nongna koltahu Krik, ngalan “Hundram” (Latin/Greek: “Legion”) iyinganiy tehe hu payit soyo-soyon iya hutora ndrita ndramatara. Eng: Legion; a Roman legionwas a large group of soldiers; sometimes there were 5,000 to 6,000men in one legion.

MAK 5:11 59 MAK 5:3611 Pwen hu puw hayoi soyon iya, ara

huro susuwan iya sese parangondronharoh pakeh kili hu. 12 Pwen pe hu payithurakekeyani Yesu, hupa, “Apa hiyankisata yowu para yowu kaya ndrita hupuw.” 13 Pwen Yesu ipa hiyan para hukaya. Pwen hu payit hutali ndramat ara,pe huya nondriya hu puw. Ndromwoya hupuw ara iho pakeh malpou (2,000). Pehu puw, ara huwop turut, pe hurapakmbusupahayi huya pwan, pe huya yoshuya ndran makaiye. Pwen pe huya muttopwei.

14 Hu ndramat para hangna puw hu-nimei pe huwop, pe huya tiyaniy iya kolngawan pe hu kol mendreheh pakeh kilihu. Pwen pe hu ndramat para hu kolara, ara husa nime sehe melit irayah.15 Pwen husarayah husa kili Yesu, pe hu-nime ndramatmepomamuhu payit soyoniya iro ndritan, ara kinsuluyani yiy kinnakoyau, pe lohongan kinileu pe iromp-wan. Pwenhunimendramat ara pehunoh.16 Hu ndramat mepo hunime melit masihkintayah, ara hutiyani melit masih keneirayah iro kili ndramat mepo payit irondritan; pe hutiyani titiye tahu puw i.17 Pwen pe hurakekeyani Yesu para kitalikolohu pe kiyau kiya mawen.

18 Pwen Yesu iro his nakiya nondriyandroi, pe ndramat mepo mamu payit irondritan, ara irakekeyani Yesu para kihiskiyasura yiy. 19Hapeko Yesu ara kinsomwiyiy pwi, pe ipwai iya kili yiy, ipa, “Amui ayakili ndramiram hu, pe apwai kiya kili hukiya melit masih Yapan kinmbusiy pwenkinsa kili wou, pe atiyani koisirai tanmepokinsopwat wou kinna aliy.” 20 Pwen ndra-mat ara, ara iyau iya hu kol namandranTekapolis§ pe iro tiyani melit masih Yesukinmbusiy kinna kili yiy. Pe hu ndramat,ara huhulingiy pe huro lohonge ndrit.

Mbunah pihin imat pe pihin hamou imwa21 Pwen Yesu imui iya ndran makaiye

haroh, pe hu ndramat soyon iya huyarawure hu huro sura yiy. Pe huro pakehpwaki ndranmakaiye, 22pe ndramatmepopohon hamou para yumwa totohun isa kiliyiy; yiy ara ngalan Yairus. Tandrohongainime Yesu, ilah iya pwan ngondrokan.23 Pe irakekeyani yiy, ipa, “Noru pihin-drahin, ara imwa kinna mwomwan masih,pe pakeh nakimat. Asa pe aiki nimam

kiya kili yiy pe asopwoyani yiy pe andrekingoh pe kiro mwalen.” 24 Pwen Yesuirikai iyapolo yiy.

Pe hu ndramat soyon iya huhondruwan, pe hurakayani yiy pe hurotandrapndrap. 25 Pe pihin hamou iromwalingahu, ara mwamwa ndrai iro kiliyiy iho nondriya hayou songui pe luwoh.26 Iropo iya nime hu ndrokta soyon,hapeko huroiki ngandran namandraniya imui iya kili yiy. Pe singayai tanmasih iro kili yiy, ara iro piye topwei omwaihei iya kili hu. Hapeko mwamwatan, ara kinhipwen pwi yoh; iro wiri yiyiya mwomwan masih. 27 Pihin ara, araihilong titiye ta Yesu, pwen pe isa iho yaumwalinga hu ndramat soyon iya ara. Yiyisa pakeh ndruwa Yesu pe niman iyahatekiya payango koiwen. 28 Yiy mbukenan,ipa, “Kapa kuiki nimo ko kiyahatek kiyapayango koiwen, pwen andre kurayahhiyan.” 29 Pwen iro mwonen nimaniyahatek iya koiwe Yesu, indrou pwi ko,mwamwa tan ihipwen; pe ihingoroweitehe mwamwa ndrai iro mandran, pe ironondriya ngandran, ara kiningoh.

30 Indrou pwi ko, Yesu ihingorowei tehepwoke kintali yiy kinna mawen, pe ipai-wani yiy iho mwalinga hu ndramat, peisok hu, ipa, “Hiyeh ndrokonan nimankinsahatek kinsa koiwe?”

31 Pwen ndramiran hu husike yiy, hupa,“Paratapeh asok tora? Animei, hutopotandrapndrap sura wou.”

32 Hapeko Yesu maran iro hiselep pe iroten hiyeh ndrokonan imbusiy. 33 Pwenpihin ara, ara ipahasani sehe melit kin-tayah kili yiy, pe inoh pe ilelen. Pwenilah iya pwan mbulmara Yesu, pe itiyanimelit masih ndrokonan kintayah kili yiyiya ngawan kili Yesu. 34 Pe Yesu ipwai iyakili yiy, ipa, “Noru, lohongam ndrisiyon,ara imbusi wou antayah hiyan. Ayauayapolo ndriya wayis. Pe ngandran aronondriyan ara kintali wou.”

35 Yesu iro wong manau, pe hu ndramathayah husarayah. Hu ndramat ara, huyauseu kili Yairus, yiy pohon para yumwatotohun . Husa pe hupwai iya kili yiy,hupa, “Norum pihin kinmat pwen. Konan.Paratapeh pe atarakekeyani ndramat parahinonou ara para kisa manau.”

36 Yesu iro hilingi hu, hapeko kiniykindraingan kinna nongnahu pwi. Pe ipwai

§ 5:20: “Tekapolis” iya nongna kol tahu Krik ara ipa ‘kol namandranmakolo songui’; Eng; the Decapolis was a leagueof ten free cities.

MAK 5:37 60 MAK 6:15iya kili Yairus, ipa, “Mbuna anoh; apwo-tisingi lohongam opu.”

37 Pe ipambuna hu ndramatmasih kenehu koho ndruwan. Hu ndramiran mati-mou opu —Pita, Yamis, pe iyasura nalinYohanes —hu ara ko, ipa hiyan para hukaya sura yiy. 38 Huyarayah huya seu taYairus, pe Yesu inimei tehe hu kanpiyehu kanna ndriyang; pe huro rang turutpe ngaliya hu iropo iya namandran iya.39 Pwen Yesu iya nondriya seu pe ipwaiiya kili hu, ipa, “Paratesah wawu rang,pe ngaliya wawu, ara iya namandran iya?Mbunah ara, ara kinimat pwi; yiy ara itamatin opu.” 40 Pe huhaisani yiy.

Pwen irasses hu masih huya ngawan,pe iwiri tama mbunah pe tinan, iyapolondramiran hu matimou, huya nondriyanhapeleheh mepo mbunah iyen aliy ara.41 Pwen imbultuwe nima mbunah ara peipwai iya kili yiy, ipa, “Talita, koum.” Iyanongna kol tahu, ara ipa toro: “Pihin-drahin, upwai isa kili wou, atine.” 42 Pwenindrou pwi ko, pihindrahin, ara itine peirikai. Pihindrahin aro, ara hayou tansongui pe luwoh. Pe hunimei, mwoi-wahu ihin, pe hunun. 43 Pwen Yesu ip-watisingi nongnan iya kili hu para humbuna karanenese sehe melit irayah. Peipwai iya kili hu para hu kahang pihin-drahin ara hape anandrinai.

6Poropet hamou kiro kolon imwonen ara

andre hu kantanuhuyani yiy pwi1 Yesu itali kol ara, pe imui iya kolon,

pe ndramiran hu huho ndruwan huyapoloyiy pe huya. 2 Lang Sapat isarayah, peYesu iro hinuwani nongan iya nondriyayumwa totohun . Hu ndramat soyon iyahuhulingi yiy pe huro lohonge ndrit, pehupa, “Ndramat ara, iwiri hu nongan ara,ipwen aleheh? Lohongai waison hira kiliyiy ara sehe lohongai? Pe ita pwainganihu ndraikiya pwoke iyau niman, ara tehentapeh? 3 Yiy ara ndramat para puliya seu,ndre? Pe yiy ara noru Mariya, pe nalin hu,ara Yamis, Yosep, Yutas, pe Simon, ndre?Pe pisun hu, hutopo sura tou iye yi, ndre?”Pwen welehu imai tan.

4 Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Poropethamou, kapa kiro kol mawen, ara an-dre hu karanuhuyani yiy. Hapeko kapakiro ndrohokolon imwonen, pe nondriyandrayen hu pe yowen hu, ara andre hu

kantanuhuyani yiy pwi.” 5 Pwen pe kin-lahiy para kimbusi hu ndraikiya pwokenamandran kiro ariya pwi; hapeko iyki ni-man iya ndrita hu ndramat hayah humwa,pe isopwoyani hu hungoh. 6 Pe ilohongesoyon tehe hu ndramat kanpwotisingi lo-hongahu pwi.

Yesu ipwandrisa ndramiran hu songui pelumou

Pwen Yesu irakayani hu kol mendrehehhakol iya hakol pe iro hinuwani nongan.7 Pwen iyoh hu Songui pe Lumou husakili yiy, para kipwandrisa hu malmou-malmou. Pe iyki pwoke nopwaran iya kilihu, para hu payit mwomwan hu kahalinginongnahu.

8 Pe ipwatisingiy iya kili hu para hukasap nes opu, hapeko hu mbuna kasaphu melit handra-handra yi —tehe ndri-nanohun, ndrop, singayai kiro ndropwasombule pat—melit masih tehen ara, arakonan. 9 Ipa hiyan para hu kaiki hatnapwelekahu, hapeko ipwai para hu mbunakapo susura suluyahu. 10 Pe ipwai iyakili hu, ipa, “Kapa wawu kayarayah kayakol hakol ara, pe akasong kaya nondriyaseu hawum, pwen akoro seu ara ko, kipooakatali kol ara. 11 Hapeko kapa akaya kolhakol pe yihu kantawulohani wawu pwi,pe hu kanhilingi nongna wawu pwi, pwenakatali kol ara; pe kiro mwonen wawupakataliy, akaratolohani pweleka wawu.Pwen andre kipwainganiy tehe andre hukawiri koran.”

12 Pwen ndramiran hu, ara huya pehutiyani nongan iya kili hu ndramat,hupa, “Wawu karapaiwani ndriya wawu.”13Pe hurasses hu payit soyon huyamawenndrita hu ndramat, pe hutumwi ndraikeiiya kili hu ndramat soyon mepo humwa,pe husopwoyani hu hungoh.

Hu sondriti koyu Yohanes Ndramat paraPaptais

14 Pwen king Herot ihilong, paratesahngala Yesu kiningau marakol. Ndramathayah, hupa, “Yohanes Ndramat para Pap-tais, ara kintine! Pwen ndroiyin ara ko,hu ndraikiya pwoke, ara hutora tayah kiliyiy.”

15 Pe hu hayah hupwai, hupa, “Yiy araEliyah, ndre?” Pe hu hayah i, ara hupwai,hupa, “Yiy, ara poropet hamou, tehe yihuporopet para koluw kinna.”

MAK 6:16 61 MAK 6:3616 Hapeko Herot ihilong, pe ipwai,

ipa, “Yohanes, ndramat mepo kunsondritikoyun, ara mahapo kinsa tine yi!”

17 Titiye ta Herot isondriti koyuYohanes, ara ipa toro: Koluw Herotmbukenan kinpwatisingiy, pe hum-bultuwe tahatini Yohanes, pe huwasiyiy pe huiki yiy iya nondriya kou.Imbusiy tora, paratesah, Herot ara kinwirinambuyu nalin Pilip, ngalanHerotiyas, iyanambuyun. 18 Pe Yohanes ngara kipwayiHerot, kipa, “Nongan para pwahanouipa, ara nonombun para awiri nambuyunalim.” 19 Pwen Herotiyas lohongan imwata Yohanes pe pakitingundrun, hapekokinlahiy pwi, 20 paratesah, Herot arainoh ta Yohanes. Herot ipahasaniy teheYohanes, ara ndramat imwonenpehaiyan,pe ngara kipenani Herotiyas para mbunakimbusi hapesah kiya tan. Pe imwonenHerot ngara kihilingi nongna Yohanes,yiy ngara kilohonge soyon pe ndriyan, araiporu; hapeko yiy ara ngara kinamiliy parakihilingi nongnan i.

21 Pwen napwai, iyamulan hape, langpara Herotiyas nakimbusi lohongan, araisarayah. Pe irahihini lang namandran sihmepo hu nakapwesani lang para hu kalo-hongani lang mepo tina Herot imwalahiytan.* Pwen Herot ipo yon sih iya tahunamandran tan para mbulen, iyapolohu ndramat huho hin tahu ndram parapahun, pe iyasura hu yapane kol Kaliliy.22 Pwen huro namnam pe noru Herotiyaspihin isa nondriyan, pe iho ndran iyambulmara Herot pe yowen hu, pe iluwilohongahu. Pwen King ipwai iya ta pi-hindrahin, ara ipa, “Kapa asike yo kiyasehe melit anamiliy, ara andre kuikiy.”23 Pe irandrangan iya kili yiy, ipa, “Up-wai ndrokonan isa kili wou, kapa asikeyo kiya hapesah andre kuikiy kisatam; pekapa asike yo para kuiki kolo king harohmwaniye ato kisatam, ara andre kuikiharoh mwaniye kisatam.”

24 Pwen noru Herotiyas, ara iya ngawankili tinan pe isike yiy, ipa, “Sehe melitndrokonan andre kusoyingiy?”

Pwen tinan isomwiy, ipa, “Asoyingipaya Yohanes Ndramat para Paptais.”

25 Indrou pwi ko, pihindrahin aro ihim-buh iya nondriyan kili King, pe ipa, “Yo

unamili paya Yohanes Ndramat para Pap-tais. Aikiy kiya pwelekei sih, pe kisa kili yomahapo ko.”

26 Pihindrahin ipa toro, pwen pe King,ara ndriyan iporu namandran iya. Hapekoilohongani nongnan mamu kintandran-gan kinna mbulmara yowen hu mepohuro namnam sura yiy, pe mbuwalin parakipa pwi kiya soksok ta pihindrahin ara.27 Indrou pwi ko, King ipwandrisa makun-drayin hamoumepo ngara kitingundru hundramat, pe ipwatisingiy para kiya pe ki-wiri paya Yohanes kisa. Pe makundrayin,ara iya pe isondriti koyu Yohanes iro non-driya kou. 28 Pwen iyki payan iro ndritapwelekei sih, pe ihiriy iya kili pihindrahinara. Pwen pihindrahin ara, isap iya kilitinan. 29 Pe hu ndramira Yohanes huhu-long, pwen huhuri nombuwen pe huyaroniy iya ngat sou.

Yesu iyki anandrinai iya kili hu ndramatmayipou (5,000)

30 Pwen iyamulan hu aposel humui husambultere hu yasura Yesu. Pe hutiyanihu mbulen humbusiy, pe hu melit masihhuhinuwani hu ndramat iya aliy. 31 PeYesu iyasura ndramiran hu, hu pakayanamnam, hapeko hu ndramat soyon iyahuropo huya husa, pwen pe hu kanlahiypara kanamnam pwi. Pwen ipa, “Worouopu tukayau kaya hape lohowayin, petukaya ngoh hape.”

32 Pwen huya his ndroi hakou pe yihuko huya kol hape lohowayin. 33 Hapekohu ndramat soyon iya hunime hu huyaupe huyirowe hu. Pwen hu ndramat, arahuyau kol namandranmasih pe hungap pehuya rayah imu iya hapeleheh mepo Yesupe ndramiran hu nakasa aliy. 34Pwen Yesuituh ndroi iya pwan, pe inime hu ndramatsoyon iya hu kansa mbultere hu huro. Pekoyun ara isikirani hu, paratesah, yihuara tehe hu sipsip mepo ndramat parapwokereyahu pwi. Pwen Yesu ihinuwanihu iya nongan soyon iya.

35 Pwen kol iro piyah masih, pendramira Yesu hu husa kili yiy pe hupwaiiya kili yiy, hupa, “Kinpiyah pwen ara,pe worou turopo kol mepo ndramat aliypwi. 36 Kiya, hiyan para apwai kiya kili hundramat para hu kaya hu kol mendrehehpe hu kalsiu hopo pakeh, pe kaya souanandrinahu.”

* 6:21: Eng: birthday

MAK 6:37 62 MAK 7:437 Pe Yesu ipa, “Wawu kahang hu hape-

sah para hu kayan.”Pwen husok yiy, hupa, “Wou apa

ndre hiyan para yowu kaya sowanindrinanohun, pe yowu kayaikiy kiyaanahu pe hu kainiy, ndre? Anandrinaiara, andre kennen kirayah tehe kennendramat hamou ngara kiwiriy nondriyawalah mandrolwoh!Ӡ

38 Hapeko Yesu isike hu, ipa, “Ndri-nanohun, ara masahayeh ita? Wawu kayanimei.”

Pwen huya nimei ihipwen, pe husa pwaiiya kili yiy, hupa, “Ndrinanohun may-imah, pe ni malmou.”

39 Pwen Yesu ipwai iya kili ndrami-ran hu para hu karawurani hu ndramatkoro ndrokoyirayi sih-sih, pe hu kamp-wan ndrita ndromwindriu salau. 40 Pwenhumpwan tasangat-tasangat pe yimingui-yimingui iro ndrokoyirayi sih-sih. 41PwenYesu iwiri ndrinanohun mayimah pe nimalmou ara, pe maran iya paingan peitoholiy. Pwen iramburingi ndrinanohun,pe iykiy iya kili ndramiran hu para hukatainganiy kata hu ndramatmasih. Pweniramburingi ni malmou pe itainganiy iyatahu masih kene yi. 42 Hu ndramat masihhunamnam pe isihi hu. 43 Pwen ndramiraYesu hu huwiri ndrop mandropwa songuipe luhat, pe hunihi ndritike ndrinanohunpe ni iya aliy. 44 Hu ndramat kamaimepo huiniy, ndromwoyahu, ara iho tehemayipou (5,000).

Yesu irikai ndrita ndran45 Indrou pwi ko, Yesu ipwai iya kili

ndramiran hu, para hu kahis kaya non-driya ndroi, pe hu koro mu kili yiy kayakol Petsaita, ita harohparandranmakaiye.Pe yiy opu iro ndron para kipwandrisa hundramat hu kayau. 46 Iyamulan para hukannau topwei, yiy iyau iya ngondron sihpe iya tohun.

47 Iro piyah pe ndroi iya iho ndrokolondran makaiye pe Yesu hamou o, ara irondron pwan. 48 Yesu inimei tehe nohaiimum te ngondroi isa, pe ndramiran hu,ara huro lowayani hu iya pahau pwokeyaniya. Lang iro mbungahiy, pe Yesu, araiya pe ihorokai ndran makaiye iropo iyakili hu. Iro tokai isa, pe pakiramwaitini

hu. 49 Hapeko ndramiran hu hunime yiyiro tokai ndrita ndran makaiye, pe hupandre yiy ara mwomwoyou hamou. Pwenhuwayeh, 50 paratesah, yihu masih hu-nime yiy pe hunoh mimiri hu.

Indrou pwi ko, iwong iya kili hu, ipa,“Wawu mbuna akanoh! Aripo yo kopu;ndriya wawu kipwoke.” 51 Pwen Yesu ihisiya nondriya ndroi kili hu pe nohai imaito.Ndramiran hu ara huro lohonge ndritmasih, 52 paratesah, hu kannime sehemelit imbusiy iya ndrinanohun, hapekolohongahu ara kinileu pwi. Ndriyahu iropwoke manau.

53 Pwen yihu singondriti ndranmakaiyehuya haroh, pe husarayah husa kol hakolmendreheh ngalan Kennesaret, pe huwasindroi iro aliy. 54 Pwen iro mwonenhuro ndroi husa pwan, ara hu ndramathuyirowe Yesu. 55 Pwen hungap huyanondriya hu kol ara kene, pe huya wiri hundramat humwa, pe husap hu iya pasup,pe husa hapeleheh mepo huhulingiy teheYesu iro aliy. 56 Pe hu kol namandran,hu kol mendreheh, pe hu kol masih mepoYesu irikai aliy topwei, ara huwiri hu ndra-mat masih humwa huya ndroho pehei. Pehurakamam iya kili yiy, para kipa hiyanpara hu ndramat humwa nima hu ko kiya-hatek kiya payango koiwen. Pwen humasih mepo nima hu iyahatek iya kili yiy,ara hurayah hiyan.

7Tesah pwalan pe tesah howen

1 Hu Parisiy hayah iyapolo hu ndramathayah para hinuwani nongan para pwa-hanou, ara hupwen te Yerusalem husarawurehu pe hurahakowa Yesu. 2 Pehunimei tehe hu ndramira Yesu hayah,ara huro namnam, hapeko hu kansun-gani nimahu pwi,* tehe nongan para pwa-hanou kinpwai. 3 Hu Parisiy pe hu Yu-tah masih, ara ngara hu karanuhuyanikowase tumbuhu, para sungeya nimahu,tehe kapa hu kansungani nimahu pwi,pwen andre hu kanlahiy para kanamnampwi. 4 Pe kapa hu koro pehei pe hu kamuikasa, pe hu kansombungi hu pwi, ara an-dre hu kannamnam pwi. Pe ngara hu korondruwa kultuwayi tumbuhu hayah, para

† 6:37: singayai para sowani ndrinanohun ara namandran iya; Eng: “200 denarii,” or “8 months of a man’s wages”* 7:2: Iya lohonga hu Parisiy ara, nima hu ndramira Yesu ara hu kas ndre hu pwalan, paratesah, melit mepo kasndre pwalan ara nonombun mbulmara Ngindrai. Pwen pe hu Parisiy ara ngara hu kasungani nimahu kimu, pwen hukanamnam.

MAK 7:5 63 MAK 7:25koluw kinna yi, tehe ngara hu kasunganipweniu, kohoi, pe pwelekei.

5PwenpehuParisiy pe hundramat parahinuwani nongan para pwahanou, ara hu-sok Yesu, hupa, “Paratapeh, pe ndrami-ram hu ara hu konoho ndruwa kultuwayitumburou hu pwi, pe nimahu kas o pehunamnam?”

6 Pwen Yesu isomwi hu, ipa, “PoropetYisayah ipwai imwonen pe kinpwainganikultuwayi wawu pwen, tehe wawu, arandramat para pwandrandraman. Pwayankinpwai, kinpa toro:‘Yihu ndramat aro, ara hu haiyani yo iyau

poho hu ko,hapeko ndriyahu, ara ita mawen kili

yo.7Yihu tora hari ngolo, hapeko aramwaihei

opu;paratesah, hu hinonou tahu pe pwa-

hanou tahu, ara iyau lohongandra-mat opu.’

8 Akanimei, wawu ara kantali topwe non-gan para pwandrendrehe ta Ngindrai, pewawu tora mbultuwe tisingi kultuwayi hundramat para kol pwan opu.”

9 Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Wawupahasani pohosai hiyan para kahandrisaninongan para pwahanou ata Ngindraikiya mawen, pe ngara wawu kohondruwa kultuwayi wawu mbukena wawu.10 Tehe Mose kinpwai, kinpa, ‘Wouahaiyani tamam hilu tinam’ pe ‘kapahiyeh kiten ana taman ndre tinan, araandre katingundrun kimat.’ 11 Hapekowawu, ngara wawu kapwai, kapa, ‘Kapandramat hamou masombule pat ndremelit para pakisopwat taman pe tinankiya aliy, hapeko kipwai kiya kili hilu,kipa, “Yukyuk iye, ara kunhaiyaniy parakiya ta Ngindrai,” ’ 12 pwen wawu kanpahiyan para kipwokarani taman ndre tinanpwi. 13 Tehen tora ko pe wawu pwalnganinongna Ngindrai, pe wawu tora tokuyanikultuwayi tumbu wawu hu ko, mepohutaliy isa kili wawu. Pe ngara wawukambusi hu kultuw soyon iya tehen torako.”

Kultuw mepo iro nondriya ndramat iyangawan, ara ngara kipwalngani hu ndramatiya mbulmara Ngindrai

14 Pwen Yesu iyoh iya kili hu ndramatsoyon iya mepo huro ariya, ipa, “Wawu

masih kene, kahalingi nongno pe lohongawawu kileu. 15 Melit iro ngawan pe iyanondriya ndramat, ara kinlahiy para kim-busi yiy kirayah pwalan kiya mbulmaraNgindrai pwi. Hapeko sehe melit mepoiyau pohon isa ngawan, ara andre kim-busi yiy kirayah pwalan kiya mbulmaraNgindrai. 16 Wawu hiyeh mandraingawawu, akahalingi nongan iye.Ӡ

17 Pwen Yesu itali hu ndramat soyonariya, pe iya nondriya seu. Pe ndrami-ran hu huya sike yiy iya ndroiyi lohongaipara nongan pwandritiye ara. 18 Pe Yesuisomwi hu, ipa, “Lohonga wawu ita nun,ndre? Wawu tana wawu pwi tehe humemelit iro ngawan pe iya nondriya ndra-mat, ara kinlahiy para kimbusi ndramatkirayah pwalan kiya mbulmara Ngindraipwi, ndre? 19 Paratesah, melit iro ngawanpe iya nondriya ndramat, ara kinhopokinna neren pwi; hapeko iya iro puranopu, pe isa mawen nombuwen.” (Tehentora ko, ara Yesu iyinganiy tehe anandri-nai masih, ara hiyan opu para kaniyai.)

20 Pwen Yesu iro wong manau, ipa,“Melit mepo iro nondriya ndramat isangawan, ara ngara kimbusi ndramat kiyapwalan kiya mbulmara Ngindrai. 21 Youpa, melit handra-handra iro lohongandramat pe isa ngawan, ara hu melittehe toro kene: hu lohonge mwom-wan, tandroindroi, pahana, taya ndramatimat, 22 kultuw para pilah, pe kultuwpara kalimiriy, pe hu kultuw mwomwanhandra-handra, pe pwasoyou, mbusihisih,ndrangsai, pwaturut, sikiye, pe ngou.23 Hu kultuw mwomwan masih kene tora,ara iro nondriya ndramat pe isa ngawan,pe ngara kimbusi ndramat kirayah pwalankiya mbulmara Ngindrai.”

Pihi Ponisiya hamou ipwotisingi lohon-gan

24 Pwen Yesu itine pe itali kol ara, peiya pakeh kol hakol ngawan ngalan Tayar.‡Yiy iya pe isong iya nondriya seu hawum,pe yiy mbuwalin para ndramat hamoukipahasaniy tehe yiy iya iro aliy; hapekoyiy, ara kinlahiy para kikohon kili hu pwiyoh. 25 Indroupwi ko, pihin hamou ihilinginongan tehe Yesu iro aliy. Pihin ara, manorun hamou pihin mepo payit iro ndri-tan, pwen pe iro mwonen ihilingiy, ihileh

† 7:16: Nongan sahin iye, “Wawu hiyeh mandrainga wawu, akahalingi nongan iye.”, ara koluw kinto puk ta Makpwi. ‡ 7:24: Tayar pe Siton; Tok Krik/Greek & Eng: Tyre and Sidon

MAK 7:26 64 MAK 8:12isa, pe itukuruhu iya ngondro ndrika Yesu.26 Pihin iye, ara hamou pihi Krik, pe tinanimwalahiy tan iro kol namandran hapePonisiya, ita nondriya kol namandran iyaSiriya. Pe yiy irakekeyani Yesu para ki-rasses payit kiya mawen ndrita norun pi-hin.

27 Hapeko Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Hu mbunah kanamnam kimu na; kinnahiyan para kawiri anandrinahu mbunahpe kapiyaniy kiya anahu mwiy, ara pwi.”

28 Pwen pihin ara isomwi yiy, ipa, “Ya-pan, Ndrokonan; hapeko hu mwiy mepongara hu koro pahandra keyau, ara ngarahu kaini konkonu hu mbunah i.”

29PwenYesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Wouansomwiy hiyan; pwen pe amui ayau.Payit, ara kintali norum.”

30 Pwen imui iya wum, pe inime noruniye matin nokun, pe payit, ara kintali yiykinnau.

Yesu isopwoyani ndramat hamou ndrain-gan iyui pe pohon imum

31 Pwen Yesu itali kol mepo pakeh kolngawan Tayar ara, pe iyapwen te kol na-mandran Siton pe ilai iya Ndran MakaiyeKaliliy. Pwen irikai iya nondriya kol na-mandran hape mepo hupohowei Tekapo-lis.§ 32 Pwen hu ndramat hayah huwirindramat hamou isa kili Yesu; ndramat ara,ndraingan iyui pe kinlahiy para kinwongpwi. Pe hurakekeyani Yesu para kiykiniman kiya ndritan.

33 Pwen Yesu iwiri ndramat ara iyamawen kili hu ndramat soyon, pe iykindrakopweniman iya ndrainga ndramatara. Pwen isokombunuh iya nimam i, peiyki niman iyahatek iya kalame ndramatara. 34 Pwen pe mara Yesu itandras iyakol paingan yang, pe ihiri ngohan tehepakirang. Pwen ipwai iya kili ndramat ara,ipa, “Eppata!” Nongan aro iya nongna koltahu, ara ipa, “Kite!” 35 Indrou pwi ko, pendrainga ndramat ara ite, pe melit mepoirandrikipiri kalamen, ara itan, pe iwongileu.

36PwenYesu ipwandrandrahani huparahu mbuna katiyaniy kiya ta hamou. Yesuiro pa toro, hapeko huro pwoke para hukaya pe kapwaharai manau. 37 Pwen hundramat masih huhulingi nongan ara, pemwoiwahu ihin turuwehu. Pe hupa, “Humelit masih kinmbusiy ara hiyan o. Hu

ndramat ndraingahu iyui, ara hurahihi-long. Pe hu ndramat pohohu pwi, ara hukanwong topwei yi.”

8Yesu itaingani anandrinai iya kili hu

ndramat mahaapou (4,000)1 Pwen iho nondriya hu lang ara, hu

ndramat soyon iya yi, husa rawure hupaiwe, pe anandrinahu pwi. Pe Yesu iyohndramiran hu husa, pe ipwai iya kili hu,ipa, 2 “Koyu isikirani hu ndramat aripo.Hu topo sura yo lang maroyoh pwen, pehapesah para hu kayan, ara pwi. 3 Pe kapakupwandrisa hu kamui kaya wum ma-mundruwahu, pwen andre marahu kawuhpe andre hu kaya yos kaya sai, paratesah,hayah tahu, ara hupwen mwanan husa.”

4 Pwen ndramiran hu husomwi yiy, pehupa, “Worou turopo kol mwanan, pe an-dre tukawiri ndrinanohun kiyau alehehkisa, para kaikiy kiya ana hu ndramatmasih kene tora kaliy?”

5 Pe Yesu isok hu, ipa, “Ndrinanohun itakili wawu, ara masahayeh?”

Pe husomwi yiy, hupa, “Ndrinanohunmanandrtoyoh iripo.”

6 Pwen Yesu ipwai iya kili hu ndramatmasih para hu kampwan ndrita pwan.Pwen iwiri ndrinanohun manandrtoyohara, pe irawuloh; pwen iramburingiy, peiykiy iya kili ndramiran hu para hu katain-ganiy kiya kili hu ndramat masih. Pwenhutainganiy. 7 Pe anahu ni hayah men-dreheh iro sura hu yi. Pwen Yesu iwirihu pe irawuloh, pe ipwai iya ta ndramiranhu para hu kaya tainganiy. 8 Pe yihumasih, ara hunamnam pe isihi hu. Iya-mulan ndramiran hu hurawurani ndritikeanandrinai tahu iyawule, pe hunihiy iyandrop manandrtihat. 9 Pwen ndromwoyahu ndramat masih kene huro ara, araiho pakeh tehe mahaapou (4,000). Pwenipwandrisa hu huyau, 10 pe indrou pwiko, Yesu ihis iya nondriya ndroi iyasurandramiran hu, pe huyau huya pwen te kolnamandran hape Talmanuta.

11 Hu Parisiy husa pe humu iya ndroiyitakokowai iyapolo Yesu. Hu pakanohonouyiy, pwen pe husike yiy para kipwainganikaipisa pwoke handra kiyau kol painganyang. 12Yesu ihiri kunuwen pwokeyan iya,pe ipa, “Tehen tapeh pe hu ndramat hasappara mahapo husok para hu pakanime

§ 7:31: “Tekapolis” ara ipa “hu kol namandran masongui”; Eng: Ten Cities; TP: 10-pela bikpela taun. Anime 5:20.

MAK 8:13 65 MAK 8:35kaipisa pwoke? Upwai ndrokonan isa kiliwawu, andre yihu kannime kaipisa hape-sah pwi.” 13 Pwen Yesu itali hu pe ihisiya nondriya ndroi paiwe, pe humui huyaharoh para ndran makaiye.

Yis tahu Parisiy pe ta Herot14 Pwen ndramiran hu koyuhu imayit

para kapo ndrinanohun. Ndrinanohunhapus opu iro nondriya ndroi surahu.15PeYesu ipa nonganpwandrendrehe, ipa,“Akoro rapapahan kiya yis tahu Parisiy peyis ta Herot i.”

16 Pwen pe huro panguluwaniymwalinga hu hamou-hamou, huro pa,“Matisan ndrinanohun pwi pe ita wongtora.”

17Hapeko Yesu kinpahasaniy pwen sehenongan huro wong yaliy. Pwen ipwai iyakili hu, ipa, “Paratesah wawu tora pan-guluwaniy tehe ndrinanohun pwi? Wawukannimei mapu pe lohonga wawu kinileumapu, ndre? Pe ndriya wawu pwokeyaniya, ndre? 18 Mamara wawu, hapekowawu konoho nimei pwi, ndre? Pemandrainga wawu, hapeko wawu konohohilingiy pwi, ndre? Pe koyu wawu kin-tut, ndre? 19 Tandrohonga uramburingindrinanohun mayimah iya kili hu ndra-mat mayipou ara (5,000), pwen wawu nihindritiken iya ndrop masahayeh?”

Pe hupa, “Songui pe luhat.”20 “Pe tandrohonga uramburingi ndri-

nanohun manandrtoyoh iya kili hu ndra-mat mahaapou ara, pwen wawu nihi ndri-tiken iya ndrop masahayeh?”

Pe hupa, “Manandrtihat.”21 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Lohonga

wawu kinileu mapu ko, ndre?”

Yesu isopwoyani ndramat hamoupara kolPetsaita mepo maran iyoh

22 Yesu iyasura ndramiran hu hu-yarayah huya kol mendreheh Petsaita. Pehu ndramat hayah huwiri ndramat hamoumaran iyoh isa kili yiy. Pe hurakekeyaniYesu para kiyki niman kiyahatek kilindramat ara. 23 Pwen Yesu imbultuwenima ndramat mepo maran iyoh ara, peiluwi yiy pe hiltali kol mendreheh ara,hilya ngawan. Pwen Yesu isokombunuhimaran, pe iyki niman iya ndritan. Pwenisike yiy, ipa, “Anime hapesah, ndre pwi?”

24 Ndramat ara maran itandras, pe ipa,“Unime hu ndramat, hapeko nimnim tahuara tehe hu kei hutora tokai huya-husa.”

25 Pwen Yesu iyki niman paiwe iya marandramat ara. Pemaran isa leu, pe isarayahhiyan paiwe, pe inimememelit masih ileu.26Pwen Yesu ipwandrisa yiy iyau iya wum,pe ipa, “Mbuna amui aya nondriya kolmendreheh ara.”

Pita iwong ngawan tehe Yesu, ara yiyKristus

27 Pwen Yesu iyapolo ndramiran huhuyau huya kol hayah mendreheh, pakehkili kol ngawan Sisariya Pilipai. Huro tokaisai huya, pe Yesu isike hu, ipa, “Akapwaikisa kili yo, hu ndramat masih hutora pandre yo hiyeh?”

28 Pwen hupwai, hupa, “Hu hayah hupawou Yohanes Ndramat para Paptais; pe huhayah i, hupa wou Eliyah; pe hu hayah i,ara hupa wou hamou tahu poropet.”

29PwenYesu isike hu, ipa, “Pewawu, arawawu pa ndre yo hiyeh?”

Pwen Pita isomwi yiy ipa, “Wou araKristus.”*

30PwenYesu ipwandrandrahani huparahu mbuna katiyaniy kiya kili hamou teheyiy hiyeh.

Yesu iranonoye tehe andre kimat pe kitine31 Pwen Yesu iro hinuwani hu tehe

NoruNdramat, ara andre kiya nondriya hungandran soyon, pe andre hu yapane kol,hu pris huhohin ta hu pris masih, pe hundramat para hinuwani nongan para pwa-hanou, ara andre hu kahamwisnani yiy,pe andre hu katingundrun kimat; pe langmaroyoh kihipwen, andre kisa tine paiwe.32 Pe itiyani nongan ara, iya ngawan kilihu. Pwen Pita iwiri yiy iya pwakin pe iropomate yiy.

33 Hapeko Yesu ipaiwani maran iya kilindramiran hu, pwen ipomate Pita, ipa,“Sinai, asaya ndruwo! Wou anto ndruwalohonga Ngindrai pwi, hapeko ata ndruwalohonga ndramat opu.”

34 Pwen Yesu iyoh hu ndramat masihhusa kili yiy, iyapolo ndramiran hu, peipwai iya kili hu, ipa, “Kapa sehe ndramatpakiho ndruwo, ara andre kipa pwi katanmbukenan, pe kisap kei tondrih tan, pekisa kiho ndruwo. 35 Paratesah, Pe hiyehkihimbusani mwoiwan mbukenan, andremwoiwan kitali yiy. Pe hiyeh kilohongani

* 8:29: “Kristus,” iya nongna kol tahu Krik, ara ipa “Ndramat mepo Ngindrai irakiniman.”

MAK 8:36 66 MAK 9:19

yo, pe kirikai kiya nongan hiyan ato, pekitali mwoiwan kisa kili yo, pwen andrekisopwat mwoiwan mbukenan. 36 Kapandramat hamou kiwiri memelit masihpara kol pwan kiya mbukenan yiy, hapekoyiy kitali mwoiwan pe kimat, pwen melitmasih kene ara, andre kisopwat yiy tapeh?37 Sehe melit ndrokonan ndramat hamouilahiy para kiykiy para kisuliyani talehtan kimui? 38 Pe kapa ndramat hamoukimasi to, pe kimasi kiya nongno kiyanondriya hu lang mwomwan aripo —hulang para pilah pe pakut mwomwan tahuhasap mahapo—ara andre Noru Ndramatkimasi ta ndramat ara yi, kiya lang mulan—kirahihini lang para yiy nakisa, kapolononowa ngana Taman pe kapolo hu an-gelou haiyan.”

91 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Up-

wai ndrokonan isa kili wawu, tehe huhayah mepo hutopo tine iye, ara andre hukanhingorowe kimat kileh pwi, kipoo hukanime kolo King Ngindrai kisarayah kisasura pwoke tan.”

Nombuwe Yesu ipiy2 Pe lang manonoh ihipwen, Yesu iwiri

Pita, Yamis, pe Yohanes huya polo yiy, peiluwani hu huya ngondron sih paingan.Yihu kopu huya pe huro aliy. Pe nombuweYesu ipiy iro mbulmarahu. 3 Pe koiwen,ara isarayah pallen pe ngannganan iya.Kinlahi ndramat hamou para kol pwankisungani koyau kisarayah pallen tehentora, ara pwi. 4 Pe Eliyah iyasura Moseara hilsarayah hilsa mbulmarahu, pe hilrowong iyasura Yesu.

5 Pe Pita ipwai iya kili Yesu, ipa, “Ndra-mat para Hinonou, hiyan para yowu koroiye. Pwen yowu kapuli yopai matiwum—hawum atam, pe hawum ata Mose, pehawum ata Eliyah.” 6Pita ipa toro, parate-sah, hunohmimiri hu, pe ikowu sehe non-gan para kiwong kiya aliy.

7 Pwen kokom isa pe iramburuhi hu, peyoholai sahin iyau nondriya kokom, ipa,“Iye, ara noru mepo ndriyo imbuluhi yiy.Wawu kahalingi yiy.”

8 Indrou pwi ko, pe marahu ihiselep,pe hu kannime hamou pwi; Yesu ko irosurahu.

9 Pwen hutali ngondron pe huro tuhnakamui kasa pwan, pe Yesu ipwatisingiyiya kili hu tehe humbuna kanese ndraingahamou kiya sehemelit hu kannimei, kipoo

Noru Ndramat kimat pe kitine paiwe.10 Humbultuwe tisingi nongan ara, pehuro panguluwaniy mwalingahu, hupa,“Ndroiyi nongan ara, ara ipa tesahndroko-nan—‘kimat pe kitine paiwe’?”

11 Pwen husok Yesu, hupa, “Paratapehpe hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou ngara hu kapwai teheEliyah andre kisa kimu?”

12PwenYesu ipwai iya kili hu, ipa, “Non-gan ara ndrokonan; Eliyah andre kimu kisape kimwaniyani hu melit masih. Hapekotehen tapeh, nongan ita nongna Ngindraikoluw, ara kinpwai tehe NoruNdramat an-dre kikuni nopwaran pe andre hu ndramatkamwisnani yiy?” 13Hapeko upwai isa kiliwawu toro: Eliyah, ara kinsa pwen. Pehu kanmbusi kultuwhandra-handra kinnakili yiy tehe pwayan hu kantatuluwiy kin-natan.

Yesu isopwoyani wihou hamou mepopayit iro ndritan

14 Pwen Yesu iyasura hu matimou, arahumui husarayah husa kili ndramiran huhayah i; pe hunime hu ndramat soyon iyahurahakowahu. Pe hu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou hayah, arahuro takekei iyasura hu ndramira Yesu.15 Pe iro mwonen hu ndramat ara, huhonime Yesu ko, pe huteleh mwomwan, pehungap huya, pe hupohonani yiy.

16 Pe Yesu isike hu, ipa, “Wawu toratakekei iyapolohu, ara ndroiyin tesahndrokonan?”

17 Ndramat hamou iro mwalingahuisomwi Yesu, ipa, “Ndramat ParaHinonou,yo uwiri noru kamai isa kili wou, parate-sah, payit para pohomum iripo ndritan.18Kiromwonen lang paramemelitmwom-wan ngara kikohis kiya ndritan, ara ngarakimbultuwe yiy pwokeyan pe kipiyani yiykiya pwan. Pe ngara mbusas kiro wetpohon, pe kiyantani koltan, pe mandrankisiyan. Usok ndramiram hu para hukarasses payit kiya mawen, hapeko hukanwenei pwi.”

19 Pwen Yesu iwong imui iya kili hu,ipa, “O wawu hasap para mahapo, arawawu kanpwotisingi lohonga wawu pwi,pe lohonga wawu imwakaikai. Mwalaihehpe andre kuro sura wawu ko yeh? Pe ma-porosahayeh andre kuro kuni nopwarantawawu ko yeh? Wawu kawiri mbunahkamai ara, kisa kili yo.”

MAK 9:20 67 MAK 9:43-4420 Pwen huwiri wihou ara, iya kili Yesu.

Pe payit ariya inimeYesu pe indroupwi ko,ilosani wihou iya mwomwan; ipiyani yiyiya pwan pe iro tiriyani yiy, pe mbusas irowet pohon.

21 Pwen Yesu isike taman, ipa, “Ma-porosahayeh kintayah kili yiy?”

Pe taman isomwiy, ipa, “Yiy mamen-dreheh o pe irayah. 22 Lang hitun kinnangara kipiyani yiy kiya mwan pe ndrankene, pe pakitingundrun kimat. Hapekokapa alahiy para amwaniyani yiy, pwenkoyumkisikirani youlu pe asopwat youlu.”

23 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Parat-apeh pe apa, ‘Kapa alahiy?’ Melit masihandre karayah kapa ndramat hamou kip-wotisingi lohongan.”

24 Indrou pwi ko, tama wihou ara, araiwayeh, ipa, “Yo upwotisingi lohongo;hapeko lohongo, ara mulai opu. Asopwatyo.”

25 Pwen Yesu inime hu ndramat soyonhuro ngap husa pakeh kili hu, pwen ipo-mate payit ara, pe ipwai iya kili yiy, ipa,“Wou payit para pohomum pe ndraingapwi, upwandrandrahaniy isa kili wou, ataliyiy aya mawen, pe mbuna amui asa ndri-tan paiwe.”

26 Pwen payit ara, iwayeh iya naman-dran masih, pe wihou ara, iro lokuwaipwokeyan iya. Pe payit isa mawen kili yiy.Pe wihou ara, imbuyei tehe kinimat pwen.Pe hu ndramat soyon iya hunime yiy pehupa ndre kinimat. 27 Hapeko Yesu iykiniman iya kili yiy pe isoli yiy pe itine.

28 Iyamulan para aliy, Yesu iya nondriyaseu, pe ndramiran hu husok yiy nokule ko,hupa, “Paratapeh pe yowu kanlahiy parakarasses payit ara, kiyau pwi?”

29 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Melit iye ara andre kirayah kiyau totohunopu.”

30 Pwen hutali kol ara, pe husayau non-driya kol namandran hape Kaliliy. PeYesu, ara mbuwalin para ndramat hamoukipahasani sehe kol ndrokonan huro aliy,31 paratesah, yiy iro hinuwani ndramiranhu. Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “NoruNdramat, ara andre hu karatuni pe kaikiyiy kiya kili hu ndramat pe andre hukatingundrun. Hu katingundrun kihip-wen, pwen kiho nondriya lang maroyohandre kitine paiwe.” 32Hapeko ndramiranhu ara hu kanpahasani ndroiyi nongan arapwi, pe hunoh para kasok yiy kiya aliy.

Hiyeh ara ihohin masih33 Pe husarayah husa Kapernawum pe

husoro nondriya seu. Pwen Yesu isike hu,ipa, “Wawu ro tokai sai wawu sa, pe wawuro takekei iya nongna tesah?” 34 Hapekohumun opu, paratesah, huro pwen saihusa pe huro takekei mwalingahu parahiyeh tahu iho hin.

35 Pwen Yesu impwan pe iyoh hu Songuipe Lumou husa kili yiy, pe ipwai iya kilihu, ipa, “Kapa hamou tawawu nakiho hin,pwen andre kiyki yiy kisa pwan masih, pekirayah tehe ndramat para poya mbulyahu ndramat masih.”

36 Pwen iwiri mbunah hamou men-dreheh, pe iyki yiy iro tine mwalingahu.Pe ipwokarani yiy iro niman, pe ipwaiiya kili ndramiran hu, ipa, 37 “Kapa sehendramat kimbusi hiyan kiya kili mbunahmendreheh hamou tehen iye kiya ngolo,pwen imbusi hiyan isa kili yo; pe hiyehkimbusi hiyan sato, ara kinmbusiy sato kopwi, hapeko imbusiy iya kili hiyeh mepoipwandrisa yo usa.”

Ndramat mepo kinhingasi worou pwi, arayiy para sura tou

38 Pwen Yohanes ipwai, ipa, “NdramatParaHinonou, yowunimendramat hamouiro rasses hu payit huyau iya ngalam. Peyowu pwayi yiy para kihitohai, paratesah,yiy hamou para sura tou pwi.”

39 Hapeko Yesu ipwai, ipa, “Wawumbuna akasingori yiy. Kapa ndramathamou kimbusi ndraikiya melit kiyangolo, pwen kinlahiy para kipwahaltaniyo kileh pwi. 40 Hiyeh mepo kintasisingatanarou pwi, ara yiy para susura tou.41 Pe kapa sehe ndramat kinime wawundramira Kristus, pe kihang wawu ndranwawen hape kiya ngolo, pwen upwaindrokonan isa kili wawu, tehe Ngindrai,ara andre koyun kinmayit kennen pwi.

Mbuna akambusi hamou kiyos kiya pakutmwomwan

42 Kapa hiyeh kimbusi hamou tahumbunah mendreheh iye, mepo hupwo-tisingi lohongahu isa kili yo, para kiyoskiya pakut mwomwan, pwen sehe ndra-mat kimbusiy tehen tora, kora tandroin-droi tan ara, ara toro: hiyan para hu kan-druyani pat sih namandran kiya koyun, pekapiyani yiy kiya nondriya ndras. Hapekokoran ndrokonan nakiwiriy, ara mwom-wan masih. 43-44 Kapa nimam hakai kim-busi wou ayos aya pakut mwomwan, pwen

MAK 9:45-46 68 MAK 10:17hiyan para asondriti nimam ara, kiyau.Hiyan para aya paingan kapolo nimamhakai o. Matisan aya kapolo nimammalkai pe hu kapiyani wou aya nondriyangat mepo mwan itayat aliy.* 45-46 Pekapa ndrikam hakai kimbusi wou ayos ayapakut mwomwan, pwen hiyan para ason-driti ndrikam ara, kiyau. Hiyan para ayapaingan kapolo ndrikam hakai o. Matisanaya kapolo ndrikam malkai, pe kapiyaniwou aya nondriya ngat mepo mwan itayataliy.† 47 Tehen aliy opu, kapa maram sihkimbusi wou pe ayos aya pakut mwom-wan, pwen hiyan para atangihi maramara, kiyau. Hiyan para wou aya kolo KingNgindrai kiyapolo maram sih o, Matisanmaram malwoh kiro hiyan, hapeko hukapiyani wou kiya nondriya ngat mepomwan ita yat aliy. 48Kol ara,‘wiy ipep ita aliy pe hu konoho mat pwi.

Pe mwan ita yat aliy yi, ara andrekinto-kinto.’

49 Pe ndramat masih andre mwan kitimwihu tehe ndras ngara kimbusimelit kirayahhaiyan.

50 Ndras para kanyai, ara hiyan, hapekokapa ndras kankanan pwi, pwen andretukambusi tesah para kana ndras kimui?Pwen wawu karayah tehe ndras, pe ndriyawayis kiro sura wawu hamou-hamou.”‡

10Yesowai imut

1 Pwen Yesu itali kol ara, pe iya kolnamandran hape Yutiya ita haroh parandran Yortan. Pe hu ndramat soyon iyahusa mbultere hu porosih i. Pe ihinuwanihu iya nongna Ngindrai, paratesah, kul-tuwayi kowasen, ara tehen tora ko.

2 Hu Parisiy hayah husa kili Yesu pe huhunohonou Yesu iya nongan sahin. Pehusike yiy, hupa, “Nongan para pwahanouta Ngindrai ipa hiyan para kamai hamoukitali nambuyun?”

3 Yesu isomwi hu, ipa, “Mose kinpwan-drandrahani tapeh ita nongan para pwa-hanou kinsa kili wawu?”

4 Pe hupwai, hupa, “Mose, ara kinpahiyan para ndramat hamou kiratuluwi

nongan para yesou kimut pe kitali yiykiyau.”

5 Hapeko Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Mose kinpahasaniy tehe ndriya wawu,ara ipwoke, pwen pe yiy iratuluwi nonganpara pwahanou ara isa kili wawu. 6Hapekokoluw-koluw mamu kinna, Ngindraiimangsani hu ndramat malpat —kamaipe pihin. 7 ‘Pwen tehen tora ko, andrekamai kitali taman hilu tinan, pe andrehilu pihin tan karayah hapat, pe nombuwehilu kirayah hamou o.’ 8 Pwen tehen torako hilu konto tehe malmou pwi; nombuwehilu kantayah hamou o. 9 Pwen sehe melitNgindrai kiniykiy kinnawule, ara ndramatmbuna kimbusi mwalinga hilu kimut.”

10 Pwen humui huya nondriya seu i, pehu ndramira Yesu husok yiy porosih i iyalohongai ara. 11 Pe Yesu ipwai iya kili hu,ipa, “Kapa kamai hamou kitali nambuyun,pe kiyesou kiya kili pihin hamou paiwe,ara ipo pilah pe irandroyani nambuyun.12 Pe tehen aliy o, kapa pihin hamou ki-tali nambuyun pe kiyesou kiya kili kamaihamou paiwe, ara ipo pilah.”

Hu mbunah mendreheh huya kili Yesu13Hundramat hayah huwiri humbunah

mendreheh husa kili Yesu para Yesu kiykiniman kiya ndritahu. Hapeko ndrami-ran hu hunimei pe hupomate hu ndramatara. 14 Pwen Yesu inimei tora pe ndriyankinipwes pwi, pe ipwayi ndramiran hu,ipa, “Wawu katali hu mbunah kasa kili yo,pe mbuna akakaituwe hu, paratesah, koloKing Ngindrai, ara atahu tehen aro kene.15Yo upwai ndrokonan isa kili wawu, kapandramat hamou kinwiri kultuwayi koloKing Ngindrai tehe mbunah hamou teheniye pwi, ara kinlahiy para kiya nondriyanpwi.” 16 Pwen ipwokarani hu mbunahhusa ndrahasa niman, pe iyki niman iyandritahu pe itoholi hu.

Ndramat hamou menmenan soyon17 Pwen Yesu itine iro tokai iya iho sai,

pe ndramat hamou ingap isa pe itukuruhuiya mbulmaran, pe isok yiy, ipa, “NdramatHiyan Para Hinonou, yo andre kumbusitapeh para kuwiri talehmepo andre kinto-kinto?”

* 9:43-44: Hu Puk Paipel hayah para koluw, ara 9:44 ita aliy pe ipwai tehe 9:48 ipa toro: “Kol ara, wiy ipep ita aliy pehu konoho mat pwi. Pe mwan ita yat aliy yi, pe andre kinto-kinto.” † 9:45-46: Hu Puk Paipel hayah para koluw,ara 9:46 ita aliy pe ipwai tehe 9:48 ipa toro: “Kol ara, wiy ipep ita aliy pe hu konoho mat pwi. Pe mwan ita yat aliy yi,pe andre kinto-kinto.” ‡ 9:50: Ndroiyi lohongai para nongan ita 9:49-50 ara kinileu hiyan pwi. (Nongan para“ndras”; Eng: salt; TP: sol)

MAK 10:18 69 MAK 10:3718PwenYesu ipwai, ipa, “Paratapehwou

apohowe yo hiyan? Hamou hiyan pwi.Ngindrai hamou opu, ara yiy hiyan. 19Woutanam hu nongan para pwahanou: mbunaatingundru ndramat kimat, mbuna apo pi-lah, mbuna apahana, mbuna apakarawanindramat hamou kiya nongan, mbuna ap-wokoiwe, pe ahaiyani tamam pe tinam.”

20 Pe ndramat aro, ipa, “Ndramat ParaHinonou, mawihou to ko isa matne ma-hapo, pe kunmbusi melit masih atapo-howei ara.”

21 Yesu maran iya kili yiy pe ndriyanimbuluhi yiy pe ipwai iya kili yiy, ipa,“Melit handra ko ita ndron para ambusiy.Ayau aya, pe ayapo pehei kiya hu melittam masih, pe awiri singayai para aliy, peatainganiy kiyata hu ndramat mepo hun-droisiy, pe andre awiri hu melit lahayankennen namandran ita kol paingan yang.Pwen asa, oho ndruwo.”

22 Ndramat aro ihilingi nongan ariyope mbulmaran ilomwa, pe iyau iyapolondriya pworu, paratesah, menmenan arahitun iya.

23 Pwen Yesu maran ihiselep iya kilindramiran hu pe ipwai, ipa, “Hu ndramatmepo menmenahu soyon, ara ingandrahpwokeyan iya para hu kaya nondriya koloKing Ngindrai.”

24 Ipa toro, pe ndramiran humwoiwahuihin iya nongnan. Hapeko Yesu ipwaipaiwe, ipa, “Wawu noru, ndramat mepoiyki ndriyan iya meltan soyon iya, araingandrah para kiya nondriya kolo KingNgindrai. 25 Ingandrah para kamel hamoukisong kiya ngara kannih, hapeko ngan-drahan iya para ndramat hamou men-menan soyon iya kisong kiya nondriyakolo King Ngindrai.”

26 Pe ndramiran hu, ara huro lohongendrit pe huro wong mwalingahu ko, hupa,“Kapa tehen tora, pwen andre hiyehndrokonan kilahiy para kiwiri taleh mepoandre kinto-kinto?”

27 Pwen Yesu maran iya kili hu peisomwi hu, ipa, “Hu ndramat, ara kan-wenei pwi, hapeko Ngindrai, ara tehe hundramat pwi, Ngindrai ara iwenei parakimbusi melit masih kene.”

28 Pwen Pita iwong iya kili Yesu, ipa,“Kiya, animei; yowu kantali melit masihpara koho ndruwam.”

29 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Upwaindrokonan isa kili wawu; kapa sehe ndra-mat kilohongani yo pe nongan hiyan, pe

kitali suwen, ndre nalin hu, ndre pisun hu,ndre taman, ndre tinan, ndre norun hu,ndre pwenen, 30 pwen andre yiy kipo su-luya melit soyon iya, kirayah tehe sangat,andre kirayah kili yiy mahapo iripo kolpwan. Ngindrai andre kiyki melit soyoniya andre kiramwaitini melit para koluw.Andre ndramat ara kiwiri suluya seu, su-luya nalin, suluya pisun, suluya tinan,suluya norun, pe suluya pwenen soyoniya. Pe andre kiya nondriya nopwarani, nopwaran mepo hu ndramat andre hukarandroyani yiy kiya aliy. Pwen langmulan nakisarayah, andre yiy kiwiri talehmepo andre kinto-kinto. 31 Hapeko hundramat soyon hutora mu, ara andre hukaya mulan; pe hu ndramat soyon hutoramulan, ara andre hu kaya mu.”

Yesu iranonoye paiwe iya kimat tan32 Pwen huro tokai sai nakaya

Yerusalem pe Yesu ara iye mu tahu. Pendramiran hu ara lohongahu indrap, pehu ndramat huro ndruwahu, ara hunoh.Pwen iwiri hu Songui pe Lumou huyapwakin hape pe itiyaniy iya kili hu iyasehe melit nakirayah kisa kili yiy. 33 Peipwai iya kili hu, ipa, “Akahalingiy! Worounakaya paingan Yerusalem pe andre hundramat karatuni Noru Ndramat kiyanima hu pris huhohin ta hu pris masih,pe hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou. Pe andre hu kaiki yiykiya nongan pe kamburi nongan parakatingundrun kimat. Pe andre hu kaiki yiykiya nima hu Ndramira Lah. 34 Pe andrehu kapwasimiri yiy, pe kasokombunuhiyiy, pe andre hu kamwiri yiy kiya malkei;pwen andre hu katingundrun kimat. Pelang maroyoh kihipwen, andre kisatinepaiwe.”

Soksok ta Yamis hilu Yohanes35 Pwen hilu NdraSepetiy malmou,

Yamis hilu Yohanes, hilu sa kili Yesu pehilu pwai iya kili yiy, hilu pa, “NdramatPara Hinonou, sehe melit youlu nakasokwou kaliy, ara youlu namiliy para ambusiykisa kili youlu.”

36 Pe ipwai iya kili hilu, ipa, “Walunamiliy para kumbusi tesah kisa kiliwalu?”

37 Pe hilu pwai iya kili yiy, hilpa, “Kiromwonen wou narayah king kiyapolononowam, pwen youlu namiliy tehehamou toulu kimpwan kapwen te nimam

MAK 10:38 70 MAK 11:8mot, pe hamou kiyapwen te nimamkamou.”

38 Hapeko Yesu ipwai iya ta hilu, ipa,“Walu tana walu tesah walu tora sok iyaaliy pwi. Walu lahiy para kayin kiya pwe-niu iye mepo pakeh nakuyin kaliy? Ndrewalu lahiy para kaya nondriya paptaismepo nakuya aliy aro yi?”

39 Pe hilu pwai iya kili yiy, hilpa, “Ehe,ara youlu lahiy.” Pe Yesu ipwai iya ta hilu,ipa, “Ndrokonan; pweniu mepo nakuyinkiya aliy, ara andre walu kayin kaliy yi.Pe sehe paptais nakuwiriy, ara andre walukawiriy i. 40 Hapeko para walu kamp-wan kapwen te nimo mot ndre kamou,ara yo kunlahiy para kusomwi walu pwi.Ndrohonoku pwanpwan ara, ara Ngindraikinmwaniyaniy pwen nakiya ta hilu sehendramat mepo hilu nakaya aliy.”

41 Pwen ndramiran hu masongui, arahuhulingi nongan aro, ara ndrinahuilokuh ta Yamis hilu Yohanes. 42 HapekoYesu iyoh hu masih husa wule kili yiy, peipwai iya kili hu, ipa, “Wawu pahasaniytehe hu yapane hu Ndramira Lah,* arangara hu kaya mu kata ndramirahutora pahandrahu. Pe hu pohon tahu,ara ngara hu karakekeyani hu, iyapolopwoke nopwaran, para hu koho ndruwanongnahu. 43Hapeko wawu, ara tehe yihupwi. Hiyeh tawawupakirayahnamandran,ara andre kirayah ndramat para poyambulyawawu. 44Pe hiyeh tawawupakimutawawumasih, ara andre kirayahndramatpara pawandrendres o mwaihei tawawumasih. 45 Paratesah, Noru Ndramatkinsa para hu ndramat kasopwat yiy pwi,hapeko isa, ara para kisopwat hu ndramat,pe para kiyki mwoiwan para kikonuhi hundramat soyon hu kamui.”

Partimeyus maran iyoh pe Yesu isopwoy-ani maran ileu paiwe

46 Pwen husa kol ngawan Yeriko, pe iya-mulan Yesu iyasura ndramiran hu nakatalikol ara, iyapolo hundramat soyon iya hurondruwahu. Pe ndramat hamou maraniyoh, ngalan Partimeyus, yiy noru ndra-mat hamou ngalan Timeyus,† ara yiy im-pwan pwaki sai pe iro rakamam iya kili hundramat. 47Yiy ihilong tehe Yesu ndramatpara kol Nasaret, iropo isa. Pwen iyoh

iya namandran iya, ipa, “Yesu, noru Tepit,koyum kisikirani yo!”

48 Hu ndramat soyon iya hupomateyiy para kimun opu, hapeko iwayehnamandra-namandran iya, ipa, “Yesu,noru Tepit, koyum kisikirani yo!”

49 Pwen Yesu ihilingi yiy pe iro tinepe, ipa, “Akayoh yiy kisa.” Pwen huyohndramatmaran iyoh ara isa, pe hupwai iyakili yiy, hupa, “Apwokeyani wou pe atine;yiy ita yohwou.” 50Pwen itali tamburuhaniya mawen, ikohis, pe isa kili Yesu.

51 Yesu isomwi yiy, pe ipa, “Wouanamiliy para kumbusi tesah kisatam?”

Pwen ndramat maran iyoh ara, ipwai,ipa, “Ndramat Para Hinonou, yo unamiliypara kunimnim.”

52 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Kiya,ayau; lohongam ndrisiyon, ara kinsopwatwou.” Hape pwi ko,maran inimnimpaiwe.Pwen iho ndruwa Yesu, pe huro tokai saihuyau.

11Yesu iya nondriya Yerusalem tehe king

1 Yihu ropo husa pakeh Yerusalem,pwen husa kol malkol hira Pahayi Holip,ngala kol malkol ara, Petpake pe Petaniy.Pwen Yesu ipwandrisa ndramiran hilumalmou, 2pe ipwai iya kili hilu, ipa, “Walukaya mu kaya kol mendreheh yohomu kiliwalu, pe kiro mwonen walu nakaya non-driyan, andre walu kanime noru tongkiyhamou hu kanwasi yiy ita; pe tongkiy ara,ara ndramat hamou kinmipwan ndritanmapu. Alkatali yiy pe alkaluwi yiy kisa.3Kapa hamou kisikewalu, kipa, “Walu torapo tesah?” Pwen walu kapwai kiya kili yiy,alkapa, ‘Yapan inamiliy namu, pwen andrekindrou pwi ko kimui kisa nokun.’ ”

4 Pwen hilya pe hilu nime noru tongkiyhamou, iro tine sai, mepo hu kanwasi yiypwen iho pohomara seu hawum. Pwenhiluro lombuliy, 5 pe ndramat hayah hurotine pakeh, ara husike hilu, hupa, “Walutora lombuli tongkiy ara —walu nakasa-haye walu kaliy?” 6Hilu pwai imui iya kilihu sehe nongan Yesu kinpwai kinna kilihilu. Pwen hupa hiyan para hilu kawiriykiya. 7Pwen hilu wiri tongkiy isa kili Yesu,pe hilu tali ndroha hilu pe hilu pwalaniyiya ndrita tongkiy pe Yesu iyamipwan aliy.8 Pe hu ndramat soyon iya hupwalaniy

* 10:42: Eng: Gentiles † 10:46: Iya nongna kol tahu, ngalan “Partimeyus”, ara ipa, “Noru kamai ta ndramathamou ngalan ‘Timeyus’.” Pwen worou Nali, ngara tukapohowe ngalan tora: “NdraTimeyus.”

MAK 11:9 71 MAK 11:27koyau tahu iya ndrita sai. Pe hu hayahtahu huya piyang pe huya sondriti ndran-dra nonou hayah pe hupwalaniy iya sai yi.9 Pe hu ndramat huro mu pe hu ndramathuro ndruwan kene ara huro wayeh, hupatehe toro:“Hosanna!Lomwes ita kili yiy mepo isa iya ngala

Yapan.10 Ngindrai kitoholi king torou mahapo

nakisa; yiy ara ndraye tamarouTepit.

Hosanna, kahari ngala Ngindrai iyerapaingan masih!”

11Yesu iya nondriya Yerusalem pe isongiya nondriya yumwa totohun namandran,pe maran ituluwani melit masih. Hapekokol iro piyah, pwen yiy imui iya Petaniy,iyasura hu Songui pe Lumou.

Yesu irasses hu ndramat huropo peheinondriya yumwa totohun namandran huyamawen

12 Mandroulang para lang sih, huro taliPetaniy huyau pe Yesu ihingorowe yiyimundrui. 13 Pe inime kei pik* hakouara iho mawen hape, pe yowin irambu-ruhiy. Pwen pe iya pakeh, ipa ndrembuwan iho pwoyen, hapeko iya pe inimeitehe kei aro kinippwai pwi. Hitun yowinopu; paratesah, nowen para kippwai, aramapu. 14 Pwen Yesu ipwai iya kili kei ara,ipa, “Kiro matne mahapo kiya, ndramathamou andre kinyan sangim paiwe pwi.”Pe ndramiran hu huhulingi nongan ipwaiara.

15 Pwen Yesu iyasura ndramiran hu hu-yarayah huya Yerusalem. Pe Yesu isongiya nondriya kowa yumwa totohun na-mandran, pe iro rasses hu ndramat mepohuropo pehei pe huro sousou memelit iyaaliy. Pe itipiyani hu keyau tahu ndramathuro sulye sombule pat, pe itipiyani pwap-wai tahu ndramat huro sousou pai tahu.16 Pe ipwayi hu ipa nonombun para kakunmelit para sousou kohorokai kaya kasanondriya kowa yumwa totohun. 17 Pwenipwahanou hu, pe ipa, “Nongna Ngindraimepo hu kantatuluwiy, ara pwayan ipatoro, ndre?Ngindrai ipa, ‘Suwe, ara andre kapohowei

tehe

yumwa totohun tahu ndramat masihpara kol pwanmasih, para hu kato-hun kisa kili yo.’

Hapeko wawu kanmbusiy kintayah ndro-hona kokohon tahu ndramat para pa-hana.”

18 Pe hu pris huhohin ta hu pris masihiyasura hu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou, ara huhulingi nonganariyo pe huro ten lohongai para katingun-dru Yesu kimat. Hunohowani yiy, parate-sah, hunimei tehe hu ndramat soyonhutelehmwomwan iya nongan iro tiyaniy.

19 Pwen kol ipiyah pe Yesu iyasurandramiran hu hutali Yerusalem.

Kei pik hakou imang20 Pwen iya ndroulang para aliy, huro

tokai sai huya, pe hunimei tehe kei pikmepo Yesu iten anan ara, ara kinimangpwen te wiyin iya, ipoo ita ngondron.21PePita ilohongani sehemelit Yesu kinm-busiy, pwen ipwai iya kili Yesu, ipa, “Ndra-mat Para Hinonou, animei! Kei pik mepoaten anan ara kinimang masih.”

22 Pwen Yesu isomwi hu, pe ipa, “Lo-honge ta wawu kipwotisingi Ngindrai.23 Upwai ndrokonan isa kili wawu, kapahamou kipwai kiya ta pahayi ita parakiret kisa paingan pe kikohis kiya ndras,pe kapa lohongan kinhindrundru pwi,hapeko lohongan kipwotisingiy tehe an-dre kirayah, pwen sehe melit ipwai, araandre kirayah mannan kili yiy tehe ipwai.24 Pwen pe upwai isa kili wawu, melitmasih mepo wawu sok iya totohun, aralohonga wawu kipwotisingiy tehe akan-wiriy pwen, pe andre kirayahmannan kisakili wawu. 25-26 Pwen kapa wawu korotine pe akatohun, pe akalohongani sehemelit mwomwan mepo hiyeh kinmbusiykinsa kiliwawu, ara akatalimwomwan tan;pwen pe tama wawu iyera kol painganyang, ara andre kitali mwomwan ta wawuyi.”†

Husok Yesu tehe hiyeh iyki pwoke nop-waran iya kili yiy

27 Pwen humui husarayah husaYerusalem paiwe, pe Yesu iya ihorokainondriya kowa yumwa totohun naman-dran. Pe hu pris huhohin ta hu prismasih, iyasura hu ndramat para hinuwani

* 11:13: Eng: fig † 11:25-26: Pe hu ndramat hayah para ratuluwi nongan para koluw kinna, hu ratuluwi nongansahin iya sura 11:25 pe irayah tehe 11:26, pe ipa toro: “Hapeko kapa wawu kantali mwomwan ta hamou pwi, pwentama wawu iyera kol paingan yang, ara andre kintali mwomwan ta wawu pwi.” (Anime Mattiu 6:14-15)

MAK 11:28 72 MAK 12:14nongan para pwahanou, pe hu yapane kol,ara hu masih huya kili yiy. 28 Pe husokyiy, hupa, “Wou awiri pwoke nopwaranara, iyau aleheh? Pe hiyeh iyki pwokenopwaran ara, isa kili wou para ambusimelit aro?”

29 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Yo nakusikewawu kiya soksok sahin. Pe kapa aka-somwi yo, pwen andre kupwai kisa kiliwawu, hape alehehuwiri pwokenopwaranaro iyau aliy, pe urupo mbusi hu melit aro.30 Akapwai kisa kili yo na: Yohanes ngarakisumuluwani hu ndramat, pe wawu pandre kultuw para paptais ta Yohanes ara,ara iyau kol paingan yang, ndre iyau kilindramat opu?”

31 Pe huro panguluwaniy mwalingahuko, huro pa, “Kapa tukapa, ‘Iyau kolpaingan yang,’ pwen andre kisok, kipa,‘Pwen tehen tapeh pe lohonga wawu kin-pwotisingi nongnan pwi?’ 32 Hapekombuna tukapa, ‘Iyau kili hu ndramatopu’—ara konan.” (Hupwai tehen toro,paratesah, hunoh tahu ndramat masih,ara hunimei tehe Yohanes, ara yiy poropethamou ndrokonan.)

33 Pwen pe husomwi Yesu, hupa, “Yowutana yowu pwi.”

Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Pwen peyo andre kunpwai kinsa kili wawu pwi yi,iyau hape aleheh uwiri pwoke nopwaranpe urupo mbusi hu melit aro.”

12Nongan pwandritiye tahu ndramat

mwomwan para poya mbulen iya pinge wain1 Pwen Yesu iwong imu iya nongan

pwandritiye iya kili hu, ipa toro: “Ndramathamou ihisi piyang hambut para wain, peirahakowan. Pe yiy ipaltani kupwiy sihpara haliya mbuwa wain, pe isoye keyeusih niwen para hu ndramat keyen aliy parakamemerani piyang. Pwen iyki piyangaro iro kili hu ndramat hayah, para hukoro nimnim pe kapo mbulen kiya aliy.Pe yiy ara iyau iya kol hakol mwananiya. 2 Pe irahihini lang para rihiya mbuwamwisi wain aro, pwen ipwandrisa ndrami-ran hamou para poya mbulyan. Ipwai iyakili yiy para kiya pe kipo mbuwa wainhayah iro kili hu ndramat, mepo ipwaiiya kili hu para hu koro nimnim kaliy.3 Hapeko hu ndramat huropo mbulen iyapiyang ara humbultuwe tahatini yiy, hu-rayi yiy iya mwomwan, pe hupwandrisayiy iyau o mwaihei. 4 Pwen ndramira

piyang ara ipwandrisa ndramiran hamouiya paiwe, pwen hutaluwe payan, huran-droyani yiy, pe hupwasimiri yiy. 5 Pe ip-wandrisa ndramiran hamou iya paiwe yi,pe hutingundrun. Iyamulan, ipwandrisahu soyon iya huya paiwe yi, pe hayah tahuhurayi hu, pe hayah tahu hutingundruhuhumat.

6 Pwen hamou opu iro ndron para kip-wandrisa yiy, ara norun imwonen mepondriyan imbuluhi yiy. Pwen iyamulanmasih ipwandrisa norun, pe ilohonganiy,ipa, ‘Andre hu karanuhuyani noru.’

7 Hapeko hu ndramat para mbulyapiyang ara huro wong mwalingahu, hupa,‘Iye ara norun, soiwi taman; pe yiy andrekiwiri hu meltan masih. Kiya, tukatingun-drun, pe tukawiri menmena taman masihkiya mbukenan worou.’ 8 Pwen pe huwiriyiy pe husoyau iyatan iya ngawan piyang,pe hutingundrun imat.”

9 Pwen Pe Yesu isike hu, ipa, “Mbukenapiyang andre kisa pe kitingundru hu ndra-mat huropo mbulen iya piyang ara pe hukamat. Pe andre kiwiri pingen pe kiykiykiyata hu ndramat hayah para hu koronimnim kaliy. 10 Wawu kannime nongnaNgindrai sahin ara, ndre pwi? Nongan ara,ipa toro:‘Pat mepo yihu ndramat para puliya seu

hulowaniy,ara kintayah pat para sotuna seu.

11 Yapan kinmbusi melit aro kintayah,pe ara mwayih iya, iya mara tou.’ ”

12 Pe hu pris huhohin ta hu pris masihkene, pe hu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou, pe hu yapane kol, arahuro ten sai para hu kambultuwe tahatiniyiy, paratesah, huyirowei tehe Yesu irowong nongan pwandritiye ara, ara iyin-gani hu imwonen. Hapekohunohowani huiya mbulmara hu yau, pwen pe hutali Yesupe huyau.

Andre kayuk takis kiya kili Sisar, ndrepwi?

13 Porosih aro hu pohon para Yutah hupwandrisa hu Parisiy hayah pe hu ndra-mat hayah para kili Herot, para hu kayakili Yesu pe hu kapakarawani yiy, pe hukaratuni yiy kiya nongnan. 14 Pwen hu-yarayah huya kili yiy, pe hupa, “NdramatPara Hinonou, yowu pahasaniy tehe woundramat para nongan ndrokonan. Pe wouanhoyos kinna nima hamou pwi, parate-sah, wou anoho hire hu ndramat pwi. Pe

MAK 12:15 73 MAK 12:34wou ngara ahanuwani kultuwayi Ngindraimasih ndrokonan opu. Kiya; alohonganiytapeh? Hiyan para yowu kayuk takis kiyakili Sisar, ndre pwi? 15 Tehen tapeh, yowukayuk ndre konan?”

Hapeko Yesu ara kinpahasaniy teheyihu ara ndramat para pwandrandraman.Pwen isok hu, ipa, “Paratapeh wawupakaratuni yo? Akawiri sombule pat ham-but kisa pe kunimei na.” 16 Pwen huwirisombule pat hambut iya kili Yesu, pe ipwaiiya kili hu, ipa, “Kiya, iye, ara sumwoiwahiyeh pe ngala hiyeh iripo aliy?”

Pe husomwi yiy, hupa, “Ata Sisar.”17PwenYesu ipwai iya kili hu, ipa, “Kiya,

akaiki sehemelit ata Sisar kiya kili Sisar, peata Ngindrai kiya kili Ngindrai.”

Pwen pe yihu hilingiy isomwi hu, pelohongahu indrap iyatan.

Hu Satyusiy pakapwainganiy tehe hundramat humat, ara andre kantine paiwe pwi

18 Pwen hu Satyusiy hayah husa kiliYesu. Yihu Satyusiy ara, ngara hu kapatehendramat kanmat ara kanlahiy parahukatine paiwe pwi. 19 Pwen yihu pwai iyakili Yesu, hupa, “Ndramat Para Hinonou,Mose kintatuluwi nongan sahin kinsa kiliyorou toro: kapa ndramat hamou kimatpe nambuyun kihou pe norun pwi, pwennalin andre kiwiri pihinau tan pe kipombunah kiya soiwi ngala nalin. 20 Hundramat manandrtimou hu nalihu huyen.Yiy ndrohan, ara iwiri pihin hamou iyanambuyun, penorunpwi, pe imat. 21Pwenparahara ndrohan iwiri pihinau ta nalin,hapeko imat pe norun pwi yi. Pe paraharahilu iho mulan tehen aliy yi. 22 Pwentehen tora ko hu manandrtimou kene, arahuwiri pihin hamou opu, hapeko humasihnoruhu pwi pe humat topwei. Pe iyamu-lan masih pihin ara, ara imat i. 23 Pwenkiro mwonen lang para hu ndramat kasatine paiwe, pe hu masih kasa tine, pwenpihin ara andre kirayah nambuyu hiyehndrokonan? Animei! Yiy nambuyu humanandrtimou kene!”

24 Pwen Yesu ipwai imui iya kili hu,ipa, “Akanimei, wawu kanpwotisi nongan,paratesah, wawu kanpahasani hu NongnaNgindrai pe pwoke ta Ngindrai pwi. 25 Pekamulan hu ndramat masih kanmat andrehu kasa tine paiwe, yihu andre kanyesoupwi, pe andre hu kansokombut yesou pwi

yi, hapeko andre hu koro ko tehe hu an-gelou tora kol paingan yang. 26 Hapekoiya lohonge para kamat pe katine, wawukannimenonganmepoMose kinratuluwiypwi, ndre? Akalohongani titiye para keihakou mwan iyat aliy, ara Ngindrai ipwaiiya kili Mose, ipa, ‘Yo urupo Ngindrai taApraham, pe urupo Ngindrai ta Yisak, peurupo Ngindrai ta Yakop.’* 27 Akanimei!Yiy ara Ngindrai tahu ndramat mepo hukanmat, ara pwi. Hapeko yiy ara Ngindraitahu ndramat hutopo mwalen, tehe Apra-ham, Yisak pe Yakop. Wawu kanpwotisinongan.”

Sehe nongan para pwahanou ara ihohinmasih

28 Pwen ndramat hamou para hinuwaninongan para pwahanou isa kili hu, peihilingi hu Satyusiy huro takekei mwalin-gahu. Ihilingi Yesu isomwi hu hiyanmasih, pwen pe isike Yesu, ipa, “Sehenongan para pwahanou ihohin masih iyanongna Ngindrai masih?”

29 Pe Yesu isomwiy, ipa, “Andrekaranuhuyani nongnan para pwahanouiye, ‘Wawu Yisrayel, akahalingiy! YapanNgindrai torou, yiy hamou opu, araYapan. 30 Pe ndriyam kimbuluhi YapanNgindrai atam kiyau ndriyam masih,mwoiwam masih, lohongam masih pepwoke tam masih.’ 31 Pe nongan parapwahanou luhin para aliy, ara iye,‘Ndriyam kimbuluhi hiyeh para pakehkili wou, tehe ndriyam ngara kimbuluhiwou mbukenam.’ Nongan para pwahanousahin namandran, ara kinho ramwaitininongan para pwahanou malhin iye pwi.”

32Pwen ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou ipwai iya kili Yesu, ipa,“Nongnam ara imwonen masih. Ngindraiara yiy hamou opu, pe hamou tehe yiypwi yi. 33 Pe tukambuluhi Ngindrai kiyaundriyarou masih, lohongarou masih, pepwoke torou masih; pe ndriyarou ngarakimbuluhi hu hiyeh para pakeh kiltoutehe ndriyaworou ngara kimbuluhiworoumbukenarou—kapa tukaranuhuyani pwa-hanou malhin iye, ara iramwaitini yukyukmasih worou ngara katimwi hu, pe woroungara katohun kiya aliy.”

34 Pwen Yesu inimei tehe lohonga ndra-mat ara, ara waison masih. Pwen isomwiyiy, ipa, “Wou ara anto mwanan kili koloKing Ngindrai pwi.” Pwen hu ndramat

* 12:26: Rakuhuye (Exodus) 3:6

MAK 12:35 74 MAK 13:8masih yihu hindrundru para kasike yiykiya hu soksok.

Kristus, ara yiy noru Tepit?35 Pwen Yesu iro hinuwani hu ndramat

nondriya kowa yumwa totohun. Pwen yiyipwai, ipa, “Tehen tapeh pe hu ndramatpara hinuwani nongan para pwahanouhupa Kristus ara noru Tepit? 36 MwoiwanHaiyan iyki lohongai iya kili Tepit pe yiymbukenan ipwai, ipa,‘Yapan ipwai iya kili Yapan to, ipa,

“Asampwan kapwen te nimo mot,kipoo kuiki hu hiyeh huhingasi wou,

ara hu kaya pahandra ndrikam.” ’37 Pwen pe kapa Tepit mbukenan kiyohyiy ‘Yapan,’ pwen tehen tapeh ilahiy kiyanorun?” Pe hu ndramat soyon iya huroara, ara huhulingi yiy pe hupwes.

Hu ndramat soyon iya huhulinginongna Yesu pe hupwes.

38 Yesu iro hinuwani hu pe ipwai iya kilihu, ipa, “Mara wawu kiro ta hu ndramatpara hinuwani nongan para pwahanou.Yihu namiliy para hu kohorokai kiyapolokoyau niwen kiro koliuliu pwan, pe hu-namiliy para hu ndramat karawulohanihu koro hu ndroho pehei. 39 Tehen aliyopu hu ngara kanamiliy para hu kampwanndrohonoku mipwan hiyan nondriya huyumwa totohun, pe pwapwai hiyan hundramat ngara hu kahaiyaniy ita nondriyalang para yon. 40Wawungara kapakaiwanihu menmena hu pihinau topwei. Pe ngarawawu kawaiyani totohun kiro mbulmarahu ndramat. Pwen pe wawu andre kawirikoran namandran iya.”

Pihinau hamou iyaiki yukyuk tan41 Pwen Yesu iya pe impwan nondriya

yumwa totohun namandran pakeh kokoupara sombule pat, pe iro nime hu ndramathuro yuk sombule pat iya nondriyan. Pehu ndramat soyonmenmena hu soyon iya,ara huro yuk singayai soyon iya nondriyakokou. 42 Pwen pihinau hamou men-menan pwimasih, ara isa pe iwiri sombulepat malmbut mbuskau, irayah tehe som-bule pat hambut, pe iyaikiy iya nondriyakokou.

43 Pwen Yesu iyoh ndramiran hu husakili yiy pe ipwai iya kili hu, ipa, “Yo upwaindrokonan isa kili wawu, tehe pihinaumenmenan pwi ara, ara iyki sombule patiya nondriya kokou ara, ara iho hin iya,iya kili hu ndramat masih. 44 Hu ndramat

masih, ara huiki tahape-tahape iyau men-mena hu soyon pe husaikiy tehe yukyuk.Hapeko pihinau aro, konan menmenanpwi masih, sohoyan hape imin, ara iykiytopwei.”

13Hu kaipisa melit andre karayah para kap-

wainganiy tehe lang para kol pwan nakiyahap-wen

1 Iro mwonen Yesu itali yumwa toto-hun namandran pe isa mawen, ndramiranhamou ipwai iya kili yiy, ipa, “NdramatPara Hinonou! Animei! Hu pat namandra-namandran iya! Pe huwumnonowan iya!”

2 Pwen Yesu isomwi yiy, ipa toro:“Anime hu seu namandran masih, ndre?Andre hu ndramat hayah hu kasa, pe hukataluwe hu pat namandran ara, pe andrepat sih andre kinye ndron ndrita sih pwi;andre hu katipiyaniy masih kiya pwan, pekamasumbuwe topwei.”

3 Pwen Yesu iyampwan iya Ngondronpara hu Holip, pe maran iya haroh pe in-ime yumwa totohun namandran. Pwen pePita, Yamis, Yohanes, pe Andruw, ara huyakili yiy nokulaniy, pe husok yiy nokuleko, hupa: 4 “Apwai kisa kili yowu, sehelang ndrokonan andre hu memelit masihmepo anpwai ara andre karayah? Pe sehekaipisa melit ndrokonan andre kisa kimu,pe kipwainganiy tehe hu melit ara, arapakeh hu nakarayah?”

5 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Marawawu kiro, matisan ndramat hamoukipakarawani wawu. 6 Hu ndramat soyonandre hu kasa kiya ngolo, pe hu kapa‘Yo ko ara ndramat ara.’ Pe andre hukapakarawani hu ndramat soyon. 7 Pekapa kamulan wawu kahalong nola hupahun, pe hu nguluwa pahun koropo kasa,nere wawumbuna kihilim. Humelit tehentora andre hu karayah, hapeko lenge kolpwan nakiyahapwen, ara mapu. 8 Hundramira kol namandran masih hayah,andre kapo pahun kiya kili hu ndramirakol namandran masih hayah i; pe hundramira kolo king para hu kol hayahandre kapo pahun kaya kili hu ndramirakolo kingparahukol hayah i. Pe hununuwandre karayah kili hu kol hayah, pe humundruwai namandran andre karayah i.Hu melit masih aro, ara andre karayahkimu, tehe pihin hamou ihingotou paranakimwalahiy.

MAK 13:9 75 MAK 13:289Kiro nondriya lang ara, ara akoro hine-

hes. Andre hu karatuni wawu pe hu kaikiwawu kaya nongan koro mbulmara hupohon para kol. Pe andre hu kamwiriyaniwawu kiro yumwa totohun, pe hu kaikiwawu kiya mbulmara hu pohon para hukol namandran iya, pe hu king, parate-sah, wawu pwotisingi yo. Pe tunan yoko, pwen andre wawu katiyani tiyeyo kiyakili hu. 10 Pe nongan hiyan ta Ngindrai,ara andre hu kapohowei pe kisilihi kolpwan masih namu. 11 Kapa hu kambul-tuwe wawu pe kawiri wawu kiya nongan,lohonga wawu mbuna kimwa kiya sehenongan para wawu nakapwai. Kirahihinilang ara imwonen, sehe nongan Ngindraikiykiy kisa kili wawu, ara wawu kapo-howei. Paratesah, nongan wawu nakap-wai, ara nongna wawu pwi, hapeko Mwoi-wan Haiyan andre kiyki nongan kisa kiliwawu para akapwai.

12 Pe hilu ndramat malmou hilu nalihilu, ara andre hamou kiratuni hamoupara hu ndramat katingundrun kimat. Petama mbunah, ara andre kimbusiy tehenaliy kiya kili norun i. Hu mbunah andrehu karasisingat ana tamahu pe tinahu,para hu ndramat katingundru hilu ka-mat. 13 Pe tunan yo kopu, pwen andre hundramat masih kahangasi wawu. Hapekosehe ndramat kiro tine pwokeyan, kipoolang kiya pwomwiriy, ara andre Ngindraikisopwat yiy.

Hu memelit hayah mwomwan i andrekarayah

14 Pe kiro lang ara ko, melit pwalanmasih mepo andre kipwalngani yumwatotohun namandran, ara andre kisa pekiro tine hapelehehmepo nonombun parakiro aliy (hiyeh kinime nongan ara, aralohongan kileu).* Pwen pe wawu para kolnamandran hape Yutiya ara wawu kawopkaya hu ngondron. 15 Pe sehe ndramatmepo kiro payandroha seu, ara mbunakilai kiya pwan pe kisong kiya nondriyaseu para kiya wiri melit kiya ngawan.16 Pe sehe ndramat mepo kiro pingen langara, ara mbuna kimui para kiyapo koi-wen. 17 Toimwa hu pihin mepo mapun-driyahu, pe hu hiyeh huhusuwe noruhumalaman, ara andre hu kaiki koisariy kihonondriyahu lang ara. 18 Akatohun tehemelit masih ara mbuna kisarayah kiro

mwonen lenge nowou. 19 Nondriya langara, nopwaran namandran iya andre ki-rayah. Pe nopwaran ara, ara andre kin-hisoule tehe hu nopwaran masih mepokantayah pwen—iro ndroiyi lang Ngindraiimangsani melit masih kene isarayah, isamanne mahapo—ara pwi. Pe nopwarantehen tora andre kintayah paiwe pwi yi.20 Kapa Yapan kinsondriti hu lang parahu nopwaran ara kinna mulai pwi, araandre kinlahi hamou ndramat kiyen pwi.Hapeko ilohongani hu mepo kinpirani hupe kintakinimahu pwen, pwen pe imbusinowen ara iya mulai. 21 Pe kiro mwonenlang ara, kapa ndramat hamou kipwai kisakili wawu, kipa, ‘Akanimei! Iye ara Kris-tus,’ ndre ‘Akanimei! Yoro, ara Kristus,’pwen lohonga wawu mbuna kipwotisinginongnan. 22 Paratesah, hu Kristus pwa-soyou, pe hu poropet pwasoyou, ara an-dre hu karayah; pe andre hu kambusi hukaipisa pwoke pe ndraikiya pwoke tahu,para hu kapakarawani hu mepo Ngindraikintakinimahu—kapa ilahiy para hu kam-busiy tehen aliy. 23 Pwen pe mara wawukoro hinehes. Yo kunpwai mamu kinsakili wawu, tehe melit masih ara, andrekasarayah kamulan.

Kamulan Noru Ndramat andre kimui kisa24 Kiyamulan para nopwaran namandran

ara,‘mwandrai andre kilokuh,

25 pe walah andre kiniyki nganan pwi,pe hu piriy andre kayos kayau yang

kasa pwan,pe hu pwoke para yang, ara andre hu

kamemeyeu.’†26 Pwen kiro mwonen lang ara, hu ndra-

mat andre kanime Noru Ndramat kituhkomkom kisa kol pwan, kiyapolo pwokepe nonowa nganan namandran. 27 Pwenandre Ngindrai kipwandrisa hu angeloutan hu kaya, pe andre hu karawurani humepo kintakinimahu atan, hu kayau humbusungo kol pwan mahaasai, kiro harohpara kol pwan kiyandrek kiya haroh parakol paingan.

Wawu kapo lohongai kiyau kei pik28 Akapo lohongai kiyau nongan pwan-

dritiye para kei pik toro: Kiro mwo-nen hu ndrandran kituhuruh pe kiykikaimbuwehu, ara akapahasaniy, tehe langpara mwandrai nakising, ara kinsa pakeh.

* 13:14: Anime Taniyel 9:27; 11:31; 12:11 † 13:25: Yisayah (Isaiah) 13:10; 34:4

MAK 13:29 76 MAK 14:1129 Tehen tora ko, kapa akanime hu melitaro koro tayah, ara akapahasaniy teheNoru Ndramat, ara kinsa pakeh, pe itapoho karam. 30 Upwai ndrokonan isa kiliwawu, hu ndraye hasap para mahapo aro,ara andre hu masih kanmat pwi, kipoo humelit masih aro karayah topwei. 31 Kolpaingan yang pe kol pwan, ara andre ki-hipwen, hapeko hu nongno, ara andrekanhipwen pwi.

Ndramat hamou kinpahasani sehelang ndre sehe paramwandrai melit masihnakarayah, ara pwi

32 Hapeko ndramat hamou kinpahasanisehe lang ndre sehe paramwandrai humelit aro kene nakarayah, ara pwi. PeNorun pe hu angelou hutora kol painganyang, ara hukowu yi. Taman hamouopu, ara ipahasaniy. 33 Mara wawu kiro,pe akoro hinehes, paratesah, wawu kowusehe lang hu melit aro andre karayah.34 Lohongai iye ara pakirayah tehe ndra-mat hamou pakitali suwen, pe kiyau kiyamwanan. Pe kiyki hu ndramat para poyambulyan, ara para mara hu koro meltan.Pe kitaingani mbulen kiya kili hu hamou-hamou tahu, pe kipwandrandrahani hiyehmepo kiro pohokaram para yiy kiro hine-hes.

35 Pwen tehen tora ko mara wawu kiro,paratesah, sehe lang ndrokonan mbukenaseu nakisa kaliy, ara wawu kowu. Andrekisa kipiyah, ndre ndrokolo ping, ndretutut kirang, ndre ndroulang —ara tanawawu pwi. 36Matisan kisa kileh pe kinimeitehe wawu tora matin manau. 37 Sehenongan kunpwai kinsa kili wawu iye, arangara kutiyaniy tehen tora ko kiya kili hundramat masih: ‘Wawu koro hinehes!’ ”

14Pihin hamou itilingi ndraikei iya paya

Yesu iro Petaniy1 Lang malwoh iho ndron para kirahi-

hini mbultere tahu Yisrayel para Pasopa,kiyapolo lang para hu kalohongani YonPara Ndrinanohun Mepo Yis Aliy Pwi.Pe hu pris huhohin ta hu pris masih pehu ndramat para hinuwani nongan parapwahanou, ara huramburi nongan parahu kakorip kokohe para kambultuwe Yesupe katingundrun kimat. 2 Hapeko hupa,

“Hapeko worou mbuna kambusiy kironondriya Yon, paratesah, kapa tukam-busiy, matisan hu ndramat karambum-buwat.”

3 Pwen Yesu iro kol Petaniy, iro non-driya seu ta ndramat hamou mepo ngarahu kapohowe ngalan, Simon ndramatpara Mwamwa Kawa. Pwen huroh huyengilse keyau, pe pihin hamou isa isappwisi ndraikei sih, ndraikei mangonohonlayin iro nondriyan mepo kennen ara na-mandran iya. Ndraikei ara, ara hupo-howei nart.* Pwen itumbuwe mara pwisindraikei ara, pe itilingi ndraikei iya payaYesu.

4 Pe hu ndramat hayah huro ara, hu-nimei pe ndrinahu ilokuh. Pe huro pangu-luwaniy mwalingahu, huro pa, “Paratesahpe itilingi ndraikei mangonohon layin aramwaihei opu? 5 Kapa yiy kinpwalnganindraikei mangonohon layin ara pwi, pwenhiyan para tukawiriy kiya pehei, pe andreyihu kasowaniy kiya sombule silwamatin-gat (300).† Pwen singayai ara, ara iyahiyan para tukatainganiy kiyata hu ndra-mat mepo hundroisiy.” Pwen pe hupo-mate pihin ara iya mwomwan.

6 Hapeko Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Akatali yiy kiro. Paratapeh pe wawutora wong anan? Yiy ara imbusi kultuwhiyan isa kili yo. 7 Yihu ndramat mepohundroisiy, ara andre hu koro polo wawulangmasih. Pe ita weleso ta wawu ko, sehelang apakasopwat hu, akasopwat. Hapekoyo, ara andre kunto polo wawu waiye pwi.8 Pihin ara imbusi sehe melit ilahiy parakimbusiy. Yiy itilingi ndraikei mangono-hon ara, isa mondro para kimwaniyani yopara toniyo. 9 Yo upwai ndrokonan isakili wawu, hape aleheh nondriya kol pwanmasih mepo hu kaya pe hu kapohowenongan hiyan aro kiya aliy, pwen tesahpihin aro kinmbusiy, ara andre hu katiyanitiyeyan, pe kalohongani yiy.”

Yutas irandrangan para kiyki Yesu kiyanima hu pris huhohin ta hu pris masih

10 Pwen Yutas Yiskariyot, yiy hamoutahu Songui pe Lumou ara, ara iya kilihu pris huhohin ta hu pris masih, pe iyamburi lohongai para yiy kiratuni Yesu kiyanimahu. 11 Pe huhulingi nongna Yutas pehupwes namandran iya; pe hurandrangan

* 14:3: Eng: nard; TP: sanda i dia tumas † 14:5: Sombule silwa matingat (300) ara, irayah tehe kenne ndramathamou ngara kiwiri nondriya hayou sih mwaniye. Eng: 300 pieces of silver; or about a year’s wage for one person.

MAK 14:12 77 MAK 14:34para hu kasowani yiy kiya singayai. Pwenyiy ara iro ten sehe sai hiyan, para kiratuniYesu kiya nimahu.

Yesu inamnam iyapolo ndramiran hu iyalang para Pasopa

12 Pwen lang sih imu iya lenge YonPara Ndrinanohun Mepo Yis Aliy Pwi, arairayah. Lang ara ngara hu katingundrunoru sipsip para Pasopa. Pwen hundramira Yesu husike yiy, hupa, “Hapealeheh welem iso para yowu kayakaramwaniyani anandrinai para aya peayan Pasopa kaliy?”

13 Pwen ipwandrisa hilu ndramiranmalmou, pe ipa, “Walu kaya nondriyakol namandran pe ndramat hamou mepoikuni kohoyonga ndran, ara andre kipo-honani walu; pwen walu koho ndruwan.14 Pwen sehe seu ndramat ara nakisongkaliy, pwen walu kasok ndramira seu ara,alkapa, ‘Ndramat Para Hinonou ipwai,ipa, “Ndrohonoku mbultere, ara ita hapealeheh, mepo andre kunamnam kiyapolondramiro hu, kiro mwonen Lang para Pa-sopa?” ’ 15 Pwen yiy andre kiyingani non-driya seu sahin, hongan namandran, hiranondriya seu paingan. Hu kanmwaniyanimelit masih tehe keyau pe pwapwai pwenita mwoimwoi. Pwen alkamwaniyanimenmena Pasopa kiro ariya.”

16 Pwen hilu ndramiran hilya nondriyakol namandran pe hilu nime memelitmasih ara kinmwonen tehe Yesu kinpwai.Pwen pe hilu mwaniyani hu melit paraPasopa.

17 Pwen kol ipiyah, Yesu iyapolo huSongui pe Lumou huya seu ara. 18 Pwenhuya pe huyeroh ngilse keyau pe huminamnam, pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Upwai ndrokonan isa kili wawu, tehehamou tawawu, mepo impo namnam surayo mahapo, ara andre kiratuni yo kiyanima hu ndramat para hingasi yo.”

19 Ndramiran hu ara huhulingi nonganaro pe ndriyahu ara ipworu. Pe hamou-hamou tahu husok yiy, hupa, “Andre yo,ndre?”

20 Pwen pe ipa, “Yiy ara hamou tawawuSongui pe Lumoumepo iripo taimani ndri-nanohun iya nondriya pwelekei sura yo.21Noru Ndramat, ara andre kiyau ndruwanongan tehe pwayan kinpwai pe kintiyanitiyeyan. Hapeko toimwa sehe ndramatmepo andre kiratuni Noru Ndramat! Iya

hiyanmasih iyata ndramat ara, kapa tinankinmwalahiy kinna tan pwi.”

Yesu iyki ndrinanohun pe wain iya kilindramiran hu

22 Iro mwonen huro namnam, peYesu iwiri ndrinanohun, itoholiy peiramburingiy. Pwen iykiy iya kili hu, peipwai, ipa, “Akawiriy; iye ara nombuwe.”

23Pwen iwiri pweniuwain sih, pe irawu-loh iya kili Ngindrai, pe iykiy iya kili hu. Pehu masih ara huyin yaliy.

24 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Iyeara ndreye para tapaniu, mepo utilingiypara kisopwat hundramat soyon. 25Upwaindrokonan isa kili wawu, yo andre kunyinndrunu mbuwa wain aro paiwe pwi, kipookiya lang para kuyin kiya nimnim howenkiro mwonen yo kuya nondriya kolo KingNgindrai.”

26 Pe hupowaliy sahin ihipwen, pwenhuyau huya Ngondron para hu Holip.

Yesu iranonoye tehe Pita andre kitiyaniytehe ikowu ta Yesu

27 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Wawumasih andre katali yo topwei. Pwayan hukantatuluwiy, ara ipa toro:‘Andre kutingundru ndramat para pwok-

ereya hu sipsip,pe andre hu sipsip, ara hu kamasum-

buwe topwei.’28 Hapeko kamulan kutine, ara andre kuromu kili wawu kuya Kaliliy.”

29 Pwen Pita ipwai iya kili yiy, ipa,“Konan, kapa hu masih kunhindrundru,hapeko yo, ara pwi.”

30 Pwen Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Up-wai ndrokonan isa kili wou, tehe nepo kip-ing, pe tutut kintang maporolusap mapu,andre apwai maporotisap tehe akowu to.”

31 Hapeko Pita irakekei pwokeyan, ipa,“Konan kapa kumat kiyasura wou, hapekoandre kunpwai tehe ukowu tam, ara pwiyoh!” Pwen hu ndramira Yesu masih, arahupwai iyawule tehen aliy.

Yesu iya tohun iya kol Ketsemani32 Pwen huya pinge holip hape mepo

ngalan Ketsemani. Pe Yesu ipwai iya kilindramiran hu, ipa, “Akamin iye, pe yonakuya tohun.” 33 Pwen iwiri Pita, Yamis,pe Yohanes huya sura yiy. Pwen ihin-gorowe nopwaran mwomwan namandraniya, pe ndriyan, ara iroporu. 34 PwenYesu ipwai iya kili hu, ipa, “Ndriyo araiporu namandran iya pakeh tehe pakumat.Akoro iye, pe mara wawu kiro.”

MAK 14:35 78 MAK 14:6035 Pwen iya hangoh hapekomendreheh,

pe ihikuwani ngundrun pe itukuruhu iyandrita pwan. Iro tohun pe isikei kapa hapemeresai kihou para kihindrisani lang paranopwaran ara. 36 Pe iro tohun, ipa, “O,Tomo! Alahiy para ambusi melit masih.Pwen pe awiri pweniu iripo kili yo arokiya mawen. Hapeko mbuna kirayah kiyanamiliwo; pwi yoh. Kirayah namiliwam.”

37Pwen imui iya kili ndramiran humati-mou pe inime hu huro matin. Pwen ipwaiiya kili Pita, ipa, “Simon, wawu toramatin,ndre? Wawu lahiy para koro poyoi kihonondriya paramwandrai sih o? 38 Marawawu kiro pe akatohun, pwen pe andrewawu kanyos kanna nondriya nohonoupwi. Weleso ita mwoiwa wawu, hapekonombuwe wawu ara imbuyei.”

39 Pwen iya mawen paiwe, pe iya tohun.Pe iro ndruwa totohun tan para mamu ko.40 Pwen imui isa, pe inime hu kanmatinpaiwe yi, paratesah, marahu, ara imwa-nunun. Pe hu kanpahasani sehe nonganpara hu kapwai kiya kili yiy pwi.

41 Pwen imui porotoyoh, pe ipwai iyakili hu, ipa, “Wawu tora matin manau, petora ngoh, ndre? Hiyan; pwen ara. Lengenkinsarayah. Akanimei, Noru Ndramat, arayihu nakaratuni yiy kiya nimahu ndra-mat pakut tahu mwomwan. 42 Akatine,tukayau! Akanimei! Ndramat nakiratuniyo, ara kinsa!”

Hu mbultuwe tahatini Yesu43Yesu irowongmanau o, indrou pwi ko

Yutas, hamou tahu Songui pe Lumou, araisarayah. Yiy iyapolo hu ndramat soyoniya husa iyasura hu semela pahun niwenpe hu parakei. Hu pris huhohin ta hupris masih, pe hu ndramat para hinuwaninongan para pwahanou, pe hu yapane kolara hupwandrisa hu.

44 Pe ndramat mepo nakiratuni yiy, arakinpomwanye kinna kili hu kinna kaipisamelit handra toro: “Ndramat mepo naku-rahunghung kiya kili yiy, ara yiy ara kopu;akambultuwe tahatini yiy; mara wawukiro tan, pe akaluwani yiy kiya.” 45 Indroupwi ko, Yutas isarayah pe iya mwonen iyakili Yesu, pe ipwai, ipa, “Ndramat ParaHinonou.” Pwen irahunghung iya kili yiy.46 Pwen hupwahatini yiy, pe humbultuwetahatini yiy. 47 Pwen humbultuwe taha-tini Yesu, pe hamou iro tine ngilsen araiwiri semela pahun niwen, pe isondriti

ndrainga ndramat hamou para pwandren-dres ta pris ihohin ta hu pris masih kene,ara imut.

48 Pwen Yesu isomwi hu pe ipwai iyakili hu, ipa, “Yo ngara kuya mu kili hundramat para kangas marapahun, pwenpe wawu sa iyapolo hu semela pahun ni-wen, pe hu parakei para kasa mbultuweyo, ndre? 49 Lang masih ngara kuro surawawu pe ngara kuhunuwani wawu kuronondriya kalsuwa yumwa totohunnaman-dran, hapeko wawu kansa mbultuwe taha-tini yo pwi. Hapeko pwayan kinpwai itanongna Ngindrai, ara andre kirayah man-nan.” 50 Pwen o, hu ndramira Yesu masih,ara hutali yiy pe huwop topwei.

Wihou hamou iwop51 Iro mwonen lang ara, wihou hamou

iye ndruwa Yesu, ara isumwa yiy iya koyauhamou pallen. Hu makundrayin humbul-tuwe yiy, 52hapeko itali koyau tan, pe iwopmwaheh o iyau.

Huiki Yesu iya mbulmara hu ndramiraSanhetrin

53 Pwen huluwani Yesu iya seu kili prisihohin ta hu pris masih kene. Pe hupris huhohin ta hu pris masih, hu yapanekol, pe hu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou ara hu masih kansarawurehu pwen huro aliy. 54 Pwen pePita iho ndruwa Yesu, hapeko iho ndronmwanan hape. Pe irikai ipoo iya nondriyakou para kalsuwa pris ihohin ta hu prismasih kene. Pwen irompwan sura humakundrayin pe iro ling mwan.

55 Pe hu pris huhohin ta hu pris masih,iyasura hu Sanhetrin masih tahu Yutah,ara huten hu ndramat hayah para hukatiyani kultuw mwomwan ta Yesu parakipwokeyani lohongai para hu katingun-dru Yesu kimat. Hapeko hukah ndrit. 56Pehitun tahu, ara hurasusut nongan; hapekotitiye tahu, ara kinna wule handra ko pwi.

57 Pe hayah tahu, ara hurasusut nonganpwasoyou para kapwasimiri yiy kaliy. Pehupwai, hupa toro: 58 “Yowu hilingi yiy ip-wai, ipa, ‘Andre kutumbuwe yumwa toto-hunnamandranmepohundramat hukan-pwiliy iya nimahu; pwen, nondriya langmaroyoh o, andre kupuli hawum paiwe,hapeko andre kunpuliy kinna nimo pwi.’” 59 Hapeko nondriya titiye tahu aro ima-sumbuwe pe kinna wule handra ko pwi.

60 Pwen pris ihohin ara itine iro mbul-marahu pe isok Yesu, ipa, “Wou andre

MAK 14:61 79 MAK 15:11

asomwiy, ndre pwi? Aripo sehe titiyemepo hu ndramat aro topo ratuni wouiya aliy?” 61 Hapeko Yesu ihun o iro, pekinsomwi hu kinna nongan sahin pwi.

Pwen pris ihohin ta hu pris masih keneisok yiy paiwe, ipa, “Wou ara Kristus, NoruNgindrai Haiyan, ndre pwi?”

62 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Yo ara; yokopu. Pwen kamulan andre wawu kanimeNoruNdramat kimpwan kiyapwen te nimaNgindrai mot, mepo yiy Pwokeyan Masih.Pe andre akanime yiy kisa kiyapolo kokompara yang.”

63 Pwen pris ihohin ta hu pris masihkene ara, indrohomwiri koiwen, pe ipwai,ipa, “Paratesah, andre tukaten hu ndra-mat para kapwokeyani nongan i? 64Wawukanhilingiy tehe yiy kinpwasisiman anaNgindrai. Pwenwawu lohonganiy tapeh?”

Pwen hu masih hupwai tisingiy teheYesu irakultuw mwomwan, pwen peandre katingundrun kimat. 65 Pwenhu hayah tahu, ara husokombunuhiyiy. Pe husumwa maran iya koyau pehuhukuwani mbutimahu, pe huro rayiyiy, pe hupwai iya kili yiy, hupa, “Kapawou poropet hamou, pwen apwai!” Pwenhu makundrayin hayah ara huwiri yiy pehuhusili yiy.

Pita ipa ikowu ta Yesu66 Pita iro ndron nondriya kou, pe pihin

hamou para poya mbulen ta pris ihohin tahu pris masih kene, ara irikai isa 67 Pwenmaran iya pe inime Pita iro ling mwan.Pe ituluwani yiy pe ipwai iya kili yiy, ipa,“Wou ara, aro sura Yesu para Nasaret i.”

68 Hapeko Pita ipwasarahani nongnan,ipa, “Yo ukowu pe kunpahasani sehe non-gan ata wong iya aliy, ara pwi.” Pwen iyauiya poho mara karam para kou.

69 Pwen pihin para pwandrendres ara,inime yiy paiwe, pe ipwai iya kili hu hiyehhuro tine ngilsen, ipa, “Yiy ita, ara hamoutahu.” 70Hapeko ipa pwi paiwe yi.

Iyamulan hape, yihu hiyeh hurotine ngilsen hupwai iya kili Pita, hupa,“Ndrokonan, wou ara hamou tahu yi,paratesah, wou ara ndramira Kaliliy.”

71 Pwen Pita iten anan pe irandran-gan iya kili hu, ipa, “Upwai ndrokonan,ndramat mepo wawu tora wong anan, araukowu tan. Urandrangan tehe kapa kup-wasoyou pwen Ngindrai kiten ano.”

72 Pwen indrou pwi pe tutut irangpaiwe,‡ pe Pita ilohongani nongna Yesukinpwai mamu kinna tan, ipa, “Tutut kin-tangmaporolusapmapu, andre apwai ma-porotisap tehe akowu to.” Pwen Pita ilo-honganiy pe irang turuwe yiy.

15Huiki Yesu iro tine mbulmara Pailat

1 Pwen, makohuping sahin opu, hu prishuhohin ta hu pris masih pe hu yapanekol, pe hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou, pe hu Sanhetrin masih,huya mbultere hu para hu karawurani lo-hongahu. Pwen huwasi Yesu, pe huluwiyiy iya mawen pe huyaiki yiy iya nimandramat para tamwaniye ngalan Pailat.

2 Pe Pailat isok Yesu, ipa, “Wou kingtahu Yutah, ndre?”

Pe Yesu isomwiy, ipa, “Tehe anpwaiara.” 3 Pe hu pris huhohin ta hu prismasih hurasusut nongan soyon iya kiliYesu. 4 Pwen Pailat isok yiy porosih i,ipa, “Wou andre asomwi nongan sahin,ndre pwi? Anime hurasusut nongan soyonmwomwan isa ndritam!”

5 Hapeko Yesu kinsomwi nongan sahinpwi, pe Pailat ilohonge soyon.

6 Pwen irahihini lang para Yon paraPasopa, hayou sih tehe sih, Pailat ngara ki-tali ndramat hamou kiro kou kisa ngawan.Kapa hu ndramat masih kapohowe ngalasehe ndramat hunamiliy ita nondriya kou,pwen yiy ara ko, ara andre Pailat kitaliyiy kisa ngawan. 7 Koluw hu kaniykihu ndramat hayah kanna nondriya kou.Hu ndramat ara hutandroindroi pe hupopahun iyasura hu yapane kol, pe hutin-gundru hu ndramat hayah humat. Pendramat hamou ngalan Parappas, ara yiyhamou tahu yi. 8 Pwen hu ndramat hayahhusarayah husa kili Pailat, pe husike yiypara kimbusiy sehe lohongai ngara kim-busiy hayou sih tehe sih kiya kili hu.

9 Hapeko Pailat isomwi hu, pe ipa,“Wawu namiliy para kutali King ta wawuYutah kisa kili wawu?” 10Pailat ipahasaniytehe hu pris huhohin ta hu pris masih, arahuiki Yesu iya niman, paratesah, huhin-gasi yiy. 11 Hapeko hu pris huhohin ta hupris masih, ara husuhuri hu ndramat hurowule para hu kasok Pailat tehe mbunakitali Yesu, hapeko kitali Parappas kisangawan kili hu.

‡ 14:72: Hu ndramat hupahas iya lohongai, ara hupa tutut irang porolusap.

MAK 15:12 80 MAK 15:3812 Pailat isok hu paiwe, ipa, “Pwen pe

wawu namili yo para kumbusi tesah katandramat ita, mepo wawu pohowe yiy Kingtahu Yutah?”

13Pe hupalngai anan, hupa, “Karapaingiyiy kiya kei tondrih!”

14 Hapeko Pailat iro pwai iya kili hu,ipa, “Paratesah? Yiy imbusi sehe kultuwmwomwan?”

Hapeko hupalngai namandran iya,hupa, “Karapaingi yiy kiya kei tondrih!”

15 Pwen pe Pailat irambumbuni hu parahu kapwes. Pwen itali Parappas iyangawan kili hu, pe ipwai para hu ndramkamwiriyani Yesu, pe iyki yiy iya nimahupara hu karapaingi yiy kiya kei tondrih.

Hu ndram hupwasimiri Yesu16 Pwen hu ndram para pahun huluwi

yiy iya ngawan, pe huwiri Yesu iya non-driya kou para suwe kapman. Pwen huyohhu ndram para pahun masih husa wule.17 Pwen huwiri koyau anandritan hasai,pe husuluye Yesu iya aliy. Pe huwiri humalkei maporon pe hurakayaniy tehe kas-apai, pe huikiy iya payan. 18 Pwen huropalngai anan pe hupwasimiri yiy, hupa,“O yapane yowu, wou king tahu Yutah!”19 Pwen huti payan iya parah ken ihoken, pe husokombunuhi yiy. Pe hutum-buwe ngundruhu pe hutukuruhu iyatan.20 Hupwasimiri yiy ihipwen, pwen hutalikoyau anandritan ara, isa mawen kili yiy,pe husuluye yiy iya koiwen mbukenan.Pwen husuluye yiy paiwe iya koiwen im-wonen, pe huluwani yiy iya ngawan parahu kaya rapaingi yiy kiya kei tondrih.

Hurapaingi Yesu iya kei tondrih21Huropohuya pehupohonani ndramat

hamou ngalan Simon, ndramira Sairini.Yiy ara tama Aleksanter hilu Rupus. Yiyipwen te kol ngawan iropo isa nakiyakol namandran. Pwen hu ndram parapahun ara hurakekeyani yiy para kikunikei tondrih ta Yesu. 22 Pwen huwiri Yesuiya kol hakol ngalan Kolkota. Pe ndroiyingala kol ara, ara “Ndroho Ndruwi PayaNdramat.” 23 Pe hu pakahang Yesu wainmepo husuluyaniy iyasura marasin parakiyin, hapeko kinimwiy pwi yoh. 24 Pwenhurapaingi yiy iya kei tondrih pe hutain-gani koiwen tehe toro: hunonoyou satupara kipwaingani hiyeh tahu andre kiwirimenmenan.

25 Iho mandroulang, paramwandrai iromandrosih, pwen hurapaingi yiy iya kei

tondrih. 26Pe huratuluwi koran iho ndritapayan, ara ipa toro, “KING TAHU YUTAH.”27 Pe hurapaingi hilu ndramat malmoupara pahana, ara hilya kei tondrih sura yiy.Huiki hamou iyapwen te niman mot pehamou iyapwen te niman kamou. 28 Pwennongan mepo Ngindrai kinpwai koluwkinna, kinsarayahndrokonan, ara ipa toro:“Hundromwa yiy iyapolo hu ndramat paratandroindroi.” 29 Pe hu ndramat huropohusayau, ara hupwasimiri yiy pe hupa-tumbuye payahu iyatan, pe huro pa “Weh!Wou mepo apa andre aloiwani yumwa to-tohun namandran, pe kiho nondriya langmaroyoh o, andre apuliy paiwe; 30 kiya,asopwat wou mbukenam, pe asapwan keitondrih.”

31 Pwen tehen aliy i hu pris huhohin tahu pris masih, pe hu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou, ara huyepwasimiri yiy mwalingahu, hupa, “Yiykinsopwat hu hayah, hapeko kinlahiy parakisopwat yiymbukenan pwi! 32Kiya, ndra-mat para kisopwat hu ndramat hira, mepoipa yiy King tahu Yisrayel, ara hiyan paramahapo ko kisapwan kei tondrih. Pwenandre yowu kanime yiy pe lohonga yowukipwotisingi yiy.” Pe hilu malmou mepohu rapaingi hilu iya kei tondrih hilho poloyiy, ara hiluro ndringani yiy.

Yesu imat33 Pwen iho ndrokolo lang pe

paramwandrai iro songui pe luwoh, arakol pwan masih ilokuh topwei, ipoo iyapiyahon pe paramwandrai iya iho tehemaroyoh. 34 Iho nondriya paramwandraimaroyoh, Yesu iwayeh pwokeyan iya,ipa toro: “Eloyi, Eloyi, lama sapaktani?”Ndroiyi nongna kolo hu, ara ipa toro:“Ngindrai to, Ngindrai to, paratapeh antaliyo?”

35 Pe hayah tahu mepo huro tinengilsen, ara huhulingiy pwen, hupa, “Aka-halingiy; ita yoh Eliyah, ndre?”

36 Pwen hamou iro mwalingahu ingapiya, pe itaimani nanmam iyawain susuwenpe iwasiy iya kou sih, pe ihiriy iya kiliYesu para kiyin. Pwen pe ipwai, ipa,“Kiro tahandren tora. Tukoro pe kanimeina, matisan Eliyah kisa pe kitali yiy kisapwan.”

37 Pwen Yesu iwayeh pwokeyan paiwe,pe ngohan ihipwen pe imat.

38 Iro mwonen paramwandrai ara, ndri-hiyap namandran iho ndrungak nondriya

MAK 15:39 81 MAK 16:14yumwa totohun namandran, ara ilen iyamaltoh. Ilen iho paingan pe isandrekisa pwan. 39 Pwen ndram mepo ihohintahu ndrammasangatmepo iro tine harohngilse Yesu, ara inime kaipisa kimat taYesu, pe ipa, “Ndrokonanmasih! Ndramataro, ara Noru Ngindrai.”

40 Pe hu pihin hayah ara, huro ndronmwanan hape pe huro nimnim. Mwalingahu pihin ara, ara Mariya para Maktala,Mariya mepo tina Yamis mbuskau peYoses, pe iyasura Salome. 41 Hu pihinara, ngara hu koho ndruwa Yesu, pe ngarahu kasopwat yiy ma iro ndron Kaliliy.Pe hu pihin soyon i, huro aliy ara, arahu kantokai pwen huyapolo Yesu husaYerusalem.

Yosep yapa Arimateya iyaiki nombuweYesu iya nondriya ngat sou

42 Pe kol iho piyah, pe ponokule paralang Sapat nakisarayah. 43 Pwen Yoseppara kol Arimateya isarayah. Yiy ara pohhamou hiyan tahu Yutah. Pe yiy arahamou tahu hiyeh iro sohoni lenge KingNgindrai andre kisa. Pwen yiy ara ndriyanipwokeyani yiy pe iya nime Pailat, pe isokyiy para kiwiri nombuwe Yesu. 44 Pailatara ilohonge soyon, pe ipa, “Yesu, arakinimat, ndre?” Pwen iyoh iya kili pohontahu ndram para pahun, pe isike yiy parakipahasaniy teheYesu kinimat ndremapu.45Pwen ihilingi nongnapohon tahundrampara pahun, pe isomwiy, pe ipa hiyan paranombuwe Yesu kiya kili Yosep. 46 PwenYosep isowani koyauhamoupallen, pe italinombuwe Yesu isa pwan, pe isumwa nom-buwen iya koyau ara. Pe iwiri nombuwenpe iyaikiy iya ngat sih mepo hu kansoyeiiro pat sou. Pwen itiriyani pat sih isingoripoho mara ngat ara. 47 Pe Mariya paraMaktala pe Mariya tina Yoses, ara huronime hapeleheh mepo huroni Yesu iyaaliy.

16Yesu itine paiwe

1 Pwen lang para Sapat kinhipwenpe Mariya para Maktala, Mariya tinaYamis, pe Salome, huya sowani ndraikeipe melit hayah mangonohon layin, pehu pakaya tumwiy kiya nombuwe Yesu.2 Makohuping o, para lang iho mu para

sandre sih, hu pihin ara, huya ngat ma-paramwandrai iro sisiyaniy o. 3Pwen hurowong mwalingahu, hupa, “Hiyeh ndroko-nan andre kitiriyani pat kiltou kiyamawenpoho mara ngat?”

4 Pwen huyarayah pe marahu pakitan-dras o, hunime pat ara, ara hu kantiriyaniykinna mawen. Pe pat ara namandra-namandran iya. 5 Pe husong huya non-driya ngat, pe hunime wihou hamou, koi-wen pallen pe niwen, ara imimpwan iyap-wen te mot. Pwen pe hunoh turuwehu.

6 Hapeko wihou ara ipwai iya kili hu,ipa, “Mbuna akanoh turuwe wawu. Youpahasaniy tehe wawu tora ten Yesu,ndramira Nasaret, hiyeh hu kantapaingiyiy kinna kei tondrih. Yiy kinto iye pwi.Yiy kintine. Akanime nokun huiki yiy iyenaliy, ara iye. 7Pwenwawu kayamahapo ko,pe akayapwai kaya kili ndramiran hu, pePita i, tehe Yesu andre kiro mu kili wawukiya Kaliliy. Pe wawu andre kaya nime yiykaya aliy, tehe mamu kinpwai kinsa kiliwawu.”

8 Pwen husong ngat husa ngawan, pehuwop huya mawen. Paratesah, hulelenpe lohongahu indrap. Pe hu kannesendrainga hamou pwi, paratesah, hunoh.9 *Yesu itine kimatmakohuping o, iya langsih imu para sandre sih. Pe yiy iyarayahimu kinna kili Mariya para Maktala mepokoluw kintapiyani payit manandrtimouiro ndritan iya mawen. 10 Pwen Mariyapara Maktala ara, iya pe inese ndraingahu mepo hu ngara koro sura Yesu, iromwonen huro nondriya yumwa merei pehuro rang. 11 Iro mwonen ara, huhulongkili Mariya tehe Yesu kintine, pe kinnimeyiy pwen. Hapekondriyahu kanpwotisinginongnan pwi.

12 Pe iyamulan hape, yiy ipiy peiyarayah iya kili hilu ndramiran malmouhilu ro tokai nakatali kol namandran kayangawan. 13Pwen hilya pe hilnese ndraingahu ndramira Yesumasih, hapeko ndriyahukanpwotisingi nongna hilu pwi yi.

14 Iyamulan para aliy, Yesu iyarayahiya kili ndramiran hu songui pe hamouhurompwan hurakayani keyau para nam-nam. Pwen ipomate hu, paratesah, hukanpwotisingi lohongahu pwi, pe payahuara pwokeyan iya. Ipwai tehen toro,

* 16:9: Nondriya hu puk Paipel hayah para koluw, Mak 9:9-20 ara kinto pwi.

MAK 16:15 82 MAK 16:20paratesah, ndriyahu kanpwotisingi nong-nahu pwi, mepo hiyeh hunime yiy imu pehusa nese iya kili hu tehe kintine.

15 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Akayakene kol pwan masih, pe akapohowe non-gan hiyan kiya kili hu masih kene mepoNgindrai imangsaniy. 16 Hiyeh ndriyankipwotisingi yo pe kiwiri paptais ara andrekiro hiyan. Hapeko hiyeh mepo ndriyankinpwotisingi yo pwi, ara andre kikunikora kultuwayin. 17Pe hu ndraikiya pwoketo iye, ara andre kiro ndruwa hiyeh hukapwotisingi yo: kiya ngolo, andre hukarasses hu payit, pe andre hu kawongkiya nongna kol hakol-hakol. 18 Pe andrehu kasap mwat para taya ndramat, pekapa hu kayinmelit ngahan tunguyan, araandre kinngahi hu pwi. Pe andre hu kaikinimahu kaya ndrita hu ndramat humwa,pe andre hu kangoh i.”

19 Pwen Yapan iwong iya kili hu ihip-wen, pe Ngindrai isoli yiy iya kol painganyang, pe iya impwan iyapwen te nimaNgindrai mot. 20 Pwen ndramiran huhuya kol pwan masih, pe huya pohowenongnan. Yapan iropo mbulen iyasur-ahu, pe iyki ndraikiya pwoke ara parakipwokeyani nongnahu.

LUK 1:1 83 LUK 1:10

LukNongan Hiyan LukIratuluwiyEnglish: LukeTok Pisin: LukNongan Imu

Iripo nondriya puk iye —Nongan HiyanLuk Iratuluwiy—ara itiyani titiye teheYesu, ara yiy ndramat para kisopwat hundramira Yisrayel, pe hu ndraye ndramatpara kol pwan masih i. Iro mwonenYesu pakirandroiyi mbulyan, yiy ipwaiiya kili hu ndramat tehe Mwoiwan Haiyanirakelehani yiy, pe iyki pwoke iya kili yiy,para kipohowe nongan hiyan ata Ngindraikiya kili hu ndramat hundroisiy. (Anime4:18.) Pe ndrokonan masih, puk ata Lukaro, ara itiyani hu titiye soyon tehe Yesukoyun ngara kisikirani hu ndramat mepohuro nondriya hu nopwaran handra-handra, pe imbusi hiyan iya kili hu.

Pe hu melit mepo Yesu imbusiy, arahuiki pwesai namandran iya, iya kiliyowen hu pe hupwes iyatan. Pe tandro-honga Mariya imwalahiy iyatan, ara hundramat masih hupwes. (Anime 1:42-48pe 2:10.) Pe iya hapwen para puk iye, iromwonen Yesu iya kol paingan yang, arahupwes namandran iya. (Anime 24:52.)

Hu titiye soyon ata Yesu pe hu melitmepo imbusiy, ara Luk hamou opuitiyaniy. Titiye hayah, ara kinto puk sihpwi yi—hu topo puk aripo ko. Luk opu,ara itiyani hu melit soyon mepo irayahtandrohonga Yesu isarayah iro kol pwan.Pe Luk opu iratuluwi nongan pwandritiyemepo Yesu ipohowei iyata ndramat paraSamariya, isopwat ndramat mepo hundramat mwomwan hurayi yiy iho sai.Pe Luk opu iratuluwi titiye ta wihou italitaman pe iho mbui opu, pe iyasura hunongan pwandritiye ta Yesu hayah i. Lukopu itiyani hu melit irayah kili Sakiyus,ndramat para poya takis.

Pe hu melit soyon, ara Luk itiyani titiyepara aliy, tehe kultuw para kapwokeyanitotohun, pe mbulya Mwoiwan Haiyan,pe kultuw para Ngindrai kitali hu pakutmwomwan tahu ndramat. Pe Luk araitiyani titiye soyon, iya hu melit mepo hupihin hu kanmbusiy.

Pe nongna Luk, ara mapu kinhipwenpuk aripo. Luk iratuluwi puk sih i,

mepoworou ngara kapwohowei Titiye paraMbulya Hu Aposel. Puk ara, ara itiyani humelit mepo hu aposel humbusiy iyamulanpara Yesu kinnau kinna kol paingan yang.

Luk iratuluwi titiye aro para kiya kiliTeyopilus

1 Wuloh, Teyopilus; wou ndramathamou namandran pe mangalam.

Yihu ndramat soyon huro ratuluwi humelit mepo hu kantayah pwen mwalingayowu. 2 Yihu ratuluwi titiye para melitmepo hu hiyeh kannimei mamu kinna,kinna marahu. Yihu ara, ara hurayahndramat para poya mbulen para nongnaNgindrai, pe huratiyaniy isa kili yowu.3 Pwen pe yo mbukeno ukahi nokulanititiye masih iye iro ndroiyin pe isa, pwenunimei tehe hiyan para kuratuluwiy,pe kuramwaniyaniy kiro mwonen o, pekisarayah kisa kili wou, Teyopilus. 4 Pwenpe wou alahiy para apahasaniy tehe humelit mepo hu kanhinuwani wou kinnaaliy, ara ndrokonan.

Angelou hamou iranonoye tehe YohanesNdramat para Paptais andre kisarayah

5 Iro mwonen Herot iro king tahu parakol namandran iya Yutiya, Sekarayah arayiy pris hamou, pe yiy ara pris iyaundrokoyirayi Apiyah. Pe nambuyun Elis-apet ara iyau ndraye Aaron i. 6 Pe kul-tuwayi hilu malmou kene ara imwoneno iya mbulmara Ngindrai, pe ngara hilukoho ndruwa nongan para pwahanou taYapan, pe hilu konoho mbusi kultuw han-dra mwomwan para kultuwayi totohun taNgindrai, ara pwi. 7 Hapeko hilu kanponoru hilu pwi, paratesah, Elisapet araihikamai. Pe hayou ata hilu malmou kene,ara kintamwaitini lenge hilu para hilukapo mbunah.

8 Pwen irahihini lenge hu pris parandrokoyirayi Apiyah mepo Sekarayahngara kiropo mbulen kiyasura hu, araisarayah. Pwen Sekarayah ara nakiyapo mbulen kiya mbulmara Ngindrai.9 Pe kultuwayi hu pris, ara ngara hukarakau para kiyingani sehe pris andrekiya nondriya yumwa totohun ta Yapan,para kiya timwi yukyuk mepo ngonohonlayin. Pe kau, ara ipwaingani Sekarayah.10 Pwen irahihini paramwandrai paranakitimwi yukyuk mepo ngonohon layin,ara yihu ndramat soyon iya husa rawurehu huro ngawan pe huro tohun.

LUK 1:11 84 LUK 1:3611 Pwen pe angelou hamou ta Yapan

isarayah isa kili Sekarayah, pe iro tineiyapwen te mot para kamwan para tuntunpara kosumwan ngonohon layin ara. 12 Iromwonen Sekarayah inime yiy, mwoiwanara ihin pe inoh turuwe yiy. 13 Hapekoangelou ipwai iya kili yiy, ipa, “Sekarayah,mbuna anoh; Ngindrai ara kinhilingi to-tohun tam pwen. Pe nambuyum Elisapet,ara andre kipo norum kamai hamou, peandre apohowe ngalan Yohanes. 14 Pembunah ara andre kiyki pwesai kisa kiliwou, pe ndriyam andre kimbuluhi yiy. Pekiro mwonen lang para nakisarayah, araandre hu ndramat soyon iya hu kapwes,15 paratesah, yiy andre kirayah ndramathamou mangalan kiya mbulmara Yapan.Pe mbuna kiyin wain* ndre ndran tun-guyan. Pe mapu tinan kinmwalahiy tan,Mwoiwan Haiyan, ara andre kipep kiro kiliyiy. 16 Pe yiy andre kiwiri hu ndramiraYisrayel soyon iya hu kamui kasa pe kohondruwa Yapan, Ngindrai tahu. 17 Pe yiyandre kiho mu kili Yapan kiya pwoke pemwoiwa Eliyah. Pe yiy andre kirapaiwanindriya tama hu mbunah para kimbuluhinoruhu. Pe andre kirapaiwani hu ndramatpara ndraingapwi, para hu kawiri lohon-gai waison tehe tahu ndramat imwonen.Pe yiy andre kimwaniyani hu ndramatpara hu koro hinehes para kalonge Yapannakisa.”

18 Pwen Sekarayah isok angelou, ipa,“Yo andre kusapahasani melit aro tapeh?Yo kunna parangoloh pwen, pe nambuyuara yiy kinhi pihi parangoloh i.”

19 Pwen angelou isomwi yiy, ipa, “Yongolo Kapriyel. Yo ngara kuro tine mbul-mara Ngindrai, pe ipwandrisa yo parakusa nese ndraingam kiya nongan hiyaniye. 20 Pwen pe kiro mahapo kiya, an-dre amun o pe anlahiy para awong pwi,kipoo lenge melit aro kirayah. Paratesah,lohongam ara kinpwotisingi nongno pwi,mepo nakisa rahihini lengen para kirayahmannan.”

21 Lang ara, ara hu ndramat masih huyengawan huro longe Sekarayah, pe hurolohonge soyon, hupa paratapeh pe yiy itamanau nondriya yumwa totohun ndran-gan niwen iya. 22 Iro mwonen isa ngawan,ara kinlahiy para kiwong kiya kili hu pwi.Pe yihu arahuyirowei tehe yiy ara kinnimetaltan handra iro nondriya yumwa toto-

hun. Pe iro mbusi hu kaipisa melit masihiya kili hu, ara iya niman opu. Hapekoimun iro tehen tora ko.

23 Pe lengen para kiropo mbulen,ara isahapwen, pwen imui iya kolon.24 Iyamulan para aliy, nambuyun Elisapetara mapundriyan imin, pe iho nondriyawalah mayimah ara iro kohon o. 25 PeElisapet ipa, “Yapan imbusi melit aroisa kili yo, nondriya hu lang aro, parakirapiyani masiro kiya mawen mbulmarahu ndramat masih.”

Angelou iranonoye tehe Yesu andrekisarayah

26 Elisapet ara walahen iho manonoh,pe Ngindrai ipwandrisa angelou Kapriyeliya Nasaret, kol hakol ngawan ita nondriyakol namandran hape Kaliliy. 27 Pe angelouara iyarayah iya kili pihindrahin hamoumepo kinnapolo kamai hamou mapu. Pehu kansokomburani yiy para kiyesou kiyakili ndramat hamou ngalan Yosep; yiy araiyau ndraye Tepit. Pe pihindrahin ara, arangalanMariya. 28Pwen angelou ara iya kiliyiy pe irawulohani yiy, ipa, “Yapan ita surawou, pe koyun iti wou namandran iya.”

29PeMariya ara ndriyan ipworunaman-dran iya, iya sehe nongan angelou kinpwaikinna kili yiy; pe iro lohonge soyon iyasehe ndroiyi nongan isa polohori yiy iyaaliy. 30 Hapeko angelou ipwai iya kiliyiy, ipa, “Mariya, mbuna anoh. Pahas taNgindrai ita kili wou. 31 Kamulan ma-pundriyam, pe andre amwalahiy kiyatambunah kamai hamou, pe andre apohowengalan, ara Yesu. 32 Yiy andre kirayahndramat hamou namandran pemangalan,pe andre hu kapohowe yiy Noru Yiy HiyehIyera Paingan Masih. Pe Yapan Ngindraiandre kiyki yiy kirayah King, pe andrekiwiri ndrohonoku tumbun Tepit. 33 Peyiy andre kiro King kili hu ndraye Yakopkinto-kinto, pe ndrohonoku pwanpwan taKing mepo andre kinhipwen pwi.”

34 PwenMariya isok angelou, ipa, “Melitaro andre kirayah tapeh? Paratesah, yokunna polo hamou kamai mapu.”

35 Pe angelou isomwi yiy, ipa, “Pwoketa Ngindrai Iyera Paingan Masih ara an-dre kiramburihi wou, pe Mwoiwan Haiyanandre kisa ndritam. Pwen pe yiy haiyanmepo namwalahiy kiyatan ara, ara andrekapohowe yiy Noru Ngindrai. 36 Animei,nayim Elisapet ara kinhi pihi parangoloh

* 1:15: Eng: wine

LUK 1:37 85 LUK 1:66

pwen, hapeko yiy mapundriyan, pe andrekipo norun kamai hamou. Pe yiy mepohupa kinhopo norun pwi ara, ara wale-hen manonoh pwen imira. 37 Sehe melitpwokeyan mepo Ngindrai kinlahiy parakimbusiy pwi yeh?”

38 Pwen Mariya isomwi yiy, ipa, “Yopihin para poya mbulya Yapan. Nonganmepo anpwai, ara hiyanpara kirayahman-nan kisa kili yo.” Pwen angelou itali yiy peiyau.

Mariya iya saisai iya kili Elisapet39 Iro mwonen ara, Mariya ihikule yiy,

pe ileheleh iya kol hakol ngawan ita non-driya hu ngondron para kol namandranhapeYutiya. 40Pe iyarayah iya pe isong iyanondriya suwe Sekarayah, pe irawulohaniElisapet. 41 Iro mwonen Elisapet ihilingiyohola Mariya, pwen mbunah iro ndriyanara ilohori yiy. Pe Elisapet ara ipep iyataMwoiwan Haiyan. 42 Pe iwayeh naman-dran iya, ipa, “Ngindrai ara kintoholi woupwenmwalinga hu pihinmasih. Pe norummepo namwalahiy kiyatan, ara kintoholiyiy. 43 Yo po hiyeh, pwen pe tina Yapanto isarayah isa kili yo? 44 Pe iro mwonenndraingo ihilingi yoholam, pwen mbunahiro ndriyo ara ilohori yiy iyapolo pwesai.45 Yapan kitoholi yiy mepo kinpwotisingilohongan tehe sehe melit mepo Yapankinpwai kinna kili yiy, ara andre kirayahmannan.”

Waliya Mariya46 Pwen Mariya ipa,

“Lohongo ihiri ngala Yapan,47 pe mwoiwo ipwesani Ngindrai, Yiy

Ngara Kisopwat Yo.48 Yo pihin mwaihei para poya mbulyan,

pe lohongan ngara kiti yiy mepo iykiyiy iya pwan.

Pe kiro matne mahapo kiya, hasap kiyauhasap, ara andre hu kapa tehe Ya-pan kiniyki lomwes kinsa kili yo.

49 Yiy Hiyeh Mepo Pwokeyan Masihara, ara kinmbusi melit naman-dran iya kinsa kili yo—

pe ngalan ara haiyan.50 Pe koisirai tan ara andre kisalti humepo

huro pahandra nohowai tan,hu hasap kiyau hasap.

51 Pe yiy imbusi hu mbulen pwokeyan iya,pe irasumbuwani hu mepo ngara hu

kasikiye hu koro nondriya lohon-gahu.

52 Pe irapiyani hu king pwokeyan iya husapwan husa mawen ndrohonokuhu,

pe ihiri hu ndramat mepo ngalahupwi.

53 Pe hu ndramat mepo hu mundrui, araiyki hu melit hiyan iya kili hu, peisihi hu.

Hapeko irasses hu ndramatmameltahu soyon iya, ara huyauo mwaihei.

54 Pe kinsopwat ndramiran hu para Yis-rayel,

pe koyun kintut koisirai tan pwi,pe andre kinto-kinto kiya kili55 Apraham pe ndrayen hu,

tehe kinpwai pwen kinna kilitamarou hu.”

56 Pe Mariya ara iyepolo Elisapet ihopakeh tehe walah maroyoh. Pwen iyamu-lan imui iya kolon.

Elisapet imwalahiy iyata Yohanes Ndra-mat para Paptais

57 Pwen irahihini lenge Elisapetpara nakimwalahiy ta mbunah, pwenimwalahiy ta norun kamai. 58 Pe yowenhu pe hu mepo huro pakeh kili Elisapet,ara huhulingiy tehe Yapan kiniyki koisiraitan namandran kinna kili yiy. Pwen yihumasih ara, ara hupwes iyasura yiy.

59 Pe iro mwonen lang mandrolwohpara yihunakasondriti kapilombunah, arayihu pakayoh ngalan kiya pihisali tamanSekarayah. 60 Hapeko tinan ipwai iyahu, ipa, “Pwi yoh! Andre kayoh ngalanYohanes.”

61 Pwen hupwai iya kili yiy, hupa,“Hamou kinho mwalinga yowem hu, arangalan tehen tora pwi.”

62 Pwen huwong kaipisa nonganiya nima hu iya kili taman, para hupakayirowei tehe inamili ngala mbunahkiya hiyeh. 63 Pe ipwai iya kili hu para hukawiri melit handra kisa para kiratuluwinongan kaliy, pe mwoiwahu masih araihin tehe iratuluwiy, ipa toro: “Ngalanara Yohanes.” 64 Pwen hape pwi ko, pohoSekarayah ite pe kalamen imemeyeu peiwong imwonen, pe ihari ngala Ngindrai.65 Pe hu ndramat masih mepo huro pakehkili yiy, ara nohowai iwiri hu. Pe tiyeyahu melit masih ara, ara ingau pe isaltingondron para kol namandran hapeYutiya, pe hu ndramira kol ara huyepwahaltaniy. 66 Hu ndramat masih arahuhulong pe huro lohonge soyon pe huro

LUK 1:67 86 LUK 2:12sok, hupa, “Mbunah aro ara andre kirayahhiyeh ndrokonan?” Huro sok tehen tora,paratesah, pwoke ata Yapan ara iro kiliyiy.

Waliya Sekarayah67 Pe Sekarayah, tama Yohanes, ara

ipep iya Mwoiwan Haiyan, pe iwong teheporopet hamou, ipa toro:68 “Kahari ngala Yapan Ngindrai para Yis-

rayel,paratesah, yiy ara kinsa pwen pe kin-

sopwat worou ndramiran.69Yiy ara kiniyki pwoke kinna kili ndramat

hamou para kisopwat touiripo nondriya kamaye Tepit, ndra-

mat para poya mbulyan,70 tehe kinpwai pwen kinna kili hu poropet

haiyan tan para koluw kinna,71 tehe andre kisopwat rou kasamawenkili

hu hiyeh humwisnani rou,pe kasamawen nima humepo huhin-

gasi rou.72 Ilohongani koisirai tan kiniykiy pwen

kinna kili tumburou hu,pe ilohongani tapaniu tan haiyan,

73 pe nongan kintandrangan kinna kilitamarou Apraham,

74 para kisa sopwat tou kasa mawen kili huhiyeh humwisnani rou,

pe kirakelehani rou para tukambusimbulyan, pe andre tukannoh pwi.

75 Pwen pe nondriya hu lenge rou masih,andre tukambusi mbulen kiyapolokultuw imwonen pe haiyan kiyambulmaran.

76 Pe noru, wou ara andre hu kapohowewou poropet hamou ta NgindraiIyera Paingan Masih;

pe wou andre oho mu kili Yapan, pearamwaniyani meresayan.

77 Pwen pe ndramiran hu masih andreYapan kitali hu kultuw mwomwantahu kayau,

pe tehen tora ko andrehukasa yirowesopwat ta Yapan.

78 Nondriya koisirai para namiliwaNgindrai,

pwen andremwandrai kiyat kiyau kolpaingan yang kisa pwan kiltou,

79 para kilengani hu mepo hutora non-driya lokuhan,

pe hu tora nondriya nohowai parakimat.

Pe andre kiponokulani tokuya rou kiromeresai para ndriya wayis.”

80 Pwen mbunah ara imandra pe ip-woke iya mwoiwan, pe iye kol ndrohoyinipoo lengen para kisa pwaingani yiy kisangawan mbulmara hu Yisrayel.

2Mariya imwalahiy iyata Yesu

1 Tandrohongan ara, Sisar Aukustusipwandrandrahani nongan iya kili hundramat masih huro pahandra kolnamandran masih kene Rom, para hukaya yuk ngalahu. 2 (Aro ara irandroiyiyukuya ngala hu ndramat tandrohongaKwiriniyus iro pohon para kol namandraniya Siriya.) 3 Pwen pe hu ndramat masihkene, ara humui huya ndroho kolohuhamou-hamou, para hu kaya yuk ngalahu.

4 Yosep ara iyau wum ta ndraye KingTepit, pwen pe itali kol ngawan Nasaretita nondriya kol namandran hape Kaliliy,pe iya paingan iya kol namandran hapeYutiya, pe iya kol ngawan ata Tepitngalan Petlehem. 5 Pe Yosep iya kol araiyapolo Mariya para hilkaya yuk ngalahilu. Mariya ara hu kansokomburaniyiy pwen para kiwiri Yosep, pe Mariyaara mapundriyan imin. 6 Iro mwonenhilto ndron aliy, pwen lenge Mariya paranakimwalahiy ta mbunah isarayah, 7 peimwalahiy ta norun ndrihou kamai. Pwenisumwa yiy iya ndrihiyap, pe iyki yiy iyematin pwelekeya mbulmwakau, parate-sah, hu noku matiliu masih para nondriyaseu, ara hu kanpep topwei kinna tahundramat.

Angelou isarayah pe iwong iya kili hundramat para pwokereya hu sipsip

8 Pe iro mwonen ping ara, ara yihundramat hayah para pwokereya hu sip-sip, ara huro pakeh kol ngawan Petle-hem, pe huro memerani hu sipsip tahu.9 Pe angelou hamou ta Yapan iyarayahiya kili hu, pe nonowa nganngana Yapanisarahakowahu pe ilengani hu, pe hunohmimiri hu. 10Hapeko angelou ipwai iya kilihu, ipa, “Wawu mbuna akanoh. Yo usaikinongan hiyan para pwesai namandran iya,isa kili wawu ndramat masih kene. 11 Langnepo ita nondriya kol ngawan ta Tepit,pihin hamou kinmwalahiy kinna ta Ndra-mat Hamou Para Sopwat; yiy ara YapanKristus. 12Pewawu andre kanime kaipisantehe toro: Wawu andre kanime mbunah

LUK 2:13 87 LUK 2:35hamou hu kansumwa yiy iya hu ndri-hiyap, pe iyera matin nondriya pwelekeyambulmwakau.”

13 Indrou pwi ko, yihu angelou parapahun soyon iya para kol paingan yang,ara husarayah husa polo hamou paramamu, pe huhuri ngala Ngindrai huro pa,14 “Kahari ngala Ngindrai iyera paingan

masih,pe kiro kol pwan, ndriya wayis

kiro mwalinga hu ndramat meponamiliwai tan itapolo hu.”

15 Pwen hu angelou masih hutali hu, pehumui kannau kanna kol paingan yang,pe hu ndramat para pwokereya hu sipsip,ara hamou iro pwai iya kili hamou, huropa, “Kiya, tukaya Petlehempe tukaya nimemelit mepo kintayah aro, tehe Yapan kin-nese ndraingarou pwen kinna aliy.”

16 Pwen huhumbuh huya pe huya nimeMariya hilu Yosep pe mbunah ara iyematin nondriya pwelekeya mbulmwakau.17 Iro mwonen huya koyum yiy ihipwen,pwen huya tiyani nongan mepo hu kan-hilingiy iyata mbunah ara. 18 Pe hu ndra-mat masih huhulingiy, ara huro lohongendrit iya sehe melit mepo hu ndramatpara pwokereya hu sipsip hu kantiyaniykinna kili hu. 19 Hapeko Mariya iyki hunongan masih kene ara, ara iro ndriyanpe ngara kiro lohonge kiya aliy. 20 Pwenhu ndramat para pwokereya hu sipsip arahumui huyau, pe huro hari ngala Ngindraipe huro pwesani yiy iya hu melit masihmepo hu kanhilingiy, pe hu kannimei; arahu kantayah imwonen o tehe hu angeloukannese ndraingahu pwen.

Huwiri Yesu iya yumwa totohun naman-dran

21 Iro mwonen lang mandrolwoh paranakasondriti kapilon, hupohowe ngalaniya Yesu, ngalan mepo angelou kinpo-howei pwen ma kintayah ndriya tinanmapu.

22 Iro mwonen lang isahapwen parakambusi kultuw para karayah howen kiyambulmara Ngindrai, iho ndruwa Nonganpara Pwahanou ta Mose, pwen Yosep hiluMariya hilu wiri mbunah iya Yerusalempara kayaiki yiy kiya kili Yapan. 23 Hiluho ndruwaNongan para Pwahanou ata Ya-pan, ipa toro: “Humbunah ndrihou kamai

masih kene, ara kayaiki hu tehe yukyukhaiyan kiya kili Yapan.”* 24Pwen hilu wiripai malmou, para hilu kambusi yukyuktehe pwayan kinpwai pwen ita Nonganpara Pwahanou ata Yapan, ipa toro: “paimalmou ndre noru ngai malmou.”†

25 Pwen ndramat hamou iye Yerusalem,ngalan, ara Simeyon. Yiy ara ndramatimwonen, pe ngara kiho ndruwa nonganpara pwahanou masih ata Yapan. Yiyara iro longe ndramat mepo Yapan kin-takiniman para kisa pe kisopwat hu Yis-rayel. Pe Mwoiwan Haiyan ara iro kiliyiy. 26 Mwoiwan Haiyan ara kinpwain-ganiy pwen kinna kili yiy, tehe yiy an-dre kinmat kileh pwi, kipoo kinime YapanKristus.‡ 27 Pwen pe Mwoiwan Haiyaniluwani Simeyon iya nondriya yumwa to-tohun namandran. Pwen iro mwonenara, Mariya hilu Yosep hilu wiri noru hilumalaman Yesu, para koro ndruwa kowasehu, tehe nongan para pwahanou kinpwai,28pwen Simeyon iwiri mbunah pe isap yiyiho niman. Pe irawuloh iya kili Ngindrai,ipa:29 “O Yapane, yo ndramat para poya

mbulyam;mahapo nimam kihitan to kiyapolo

ndriya wayis, tehe antandranganpwen kinna.

30 Paratesah, moro ara kinnime sopwattam pwen.

31 Wou antamwaniyani melit ariyapwen iro mbulmara hu ndramatpara kol pwan masih.

32 Pe ngannganan andre kilengani huNdramira Lah,

pe andre kihari ngala ndramiram hupara Yisrayel.”

33 Pwen pe tama mbunah pe tinan, arahilhilingiy pe hilu lohonge soyon iya, iyasehe melit Simeyon kinpwai pwen iyatambunah ara. 34Pwen Simeyon iyki lomwesiya kili hu, pe ipwai iya kili tina mbunah,Mariya, ipa, “Ahalingiy; mbunah iye, araNgindrai kintakiniman pwen para kimbusihu soyon iya koro nondriya Yisrayel hukayos, pe hu soyon iya hu katine. Yiyandre kirayah tehe kaipisa melit handramepo andre hu karasisingat anan. 35Pwenpe lohongai kokohon tahu ndramat soyoniya ita ndriyahu, ara andre kisa kiro yelan

* 2:23: Anime puk Rakuhuye (Exodus) 13:2,12 † 2:24: Mbulya Hu Pris (Leviticus) 12:8 ‡ 2:26: Eng: Christ,Messiah; TP: dispela man Bikpela i bin promis long salim i kam bilong kisim bek ol manmeri bilong en

LUK 2:36 88 LUK 3:5ngawan. Pe andre ahangoruwei tehesemela pahun niwen hapai kissi nerem i.”

36 Iro mwonen lang ara, poropet hamoupihin i iro, ngalan ara Ana SuPanuwel. Peyiy ara iyau wum ta Aser. Pe yiy kinna pihiparangoloh masih, pe mamu iyesou pe iropolo nambuyun ara hayou manandrtoyoho. 37 Pwen iya pihinau pe iho tehen torako, ipoo hayou tan iya androlungui pehaahiu (84). Pe kinho tali yumwa totohunpwi. Ping pe lang masih ngara kiro pombulya Ngindrai, pe ngara kiyuh anandri-nai pe kiro tohun. 38 Pwen iro mwonenparamwandrai ara, ara yiy isa kili hu, peirawuloh iya kili Ngindrai. Pe inese titiyeta mbunah ara, iya kili hu ndramat mepohuro longe hiyeh andre kisopwat hu paraYerusalem.

39 Pwen Yosep hilu Mariya hilu kan-mbusi melit masih iho ndruwa Nonganpara Pwahanou ata Yapan kinhipwen,pwen hilmui hilya kolo hilu imwonen —kol ngawan Nasaret, hira nondriya kolnamandran hape Kaliliy. 40Pe mbunah araimandra pe mandran ipwoke; pe ipep iyalohongai waison, pe koisirai ta Ngindrai,ara iro ndritan.

Wihou Yesu iro yumwa totohun naman-dran

41 Hayou sih iyau sih taman hilu tinanngara hilu kaya Yerusalem, para kayaKowase Yon para Pasopa.§ 42 Iro mwonenYesu hayou tan iho songui pe luwoh (12),pwen huya paingan Yerusalem, para hukaya Kowase Yon para Pasopa, tehe ngarahu koro mbusiy. 43 Iyamulan para kowaseyon ilon, iro mwonen taman hilu tinanhilro mui nakaya kolohu, hilu kowu tehewihou Yesu ara kinto ndron Yerusalem.44Pe hilu pa ndre yiy ara iro polo humasihmepo huyau ara. Pe yihu ye rokai ipooiya lang sih sesek mwaniye. Pwen hiluroseyeh yiy mwalinga yowe hilu pe kowasehilu hu. 45 Pe iro mwonen hilu seyeh yiyndrit, pwen hilu mui paiwe, para kaya tenyiy kaya Yerusalem. 46Pwen langmaroyohpara hilro seyeh yiy isayau, pwen hilyakahi yiy iro nondriya yumwa totohun na-mandran. Pe hilu nime yiy imimpwanmwalinga hu ndramat para hinonou, peiro tahilong hu pe iro sok hu iya hu soksokhayah. 47Pe yihu masih mepo huro hilingi

yiy, ara huro lohonge ndrit, paratesah, lo-hongan ileupe ipahas iya nonganmepo irosomwi hu iya aliy. 48 Iro mwonen tamanhilu tinan hilu nime yiy, ara lohonga hiluindrap. Pe tinan ipwai iya kili yiy, ipa,“Noru, paratesah pe arakultuwani youlutamam tehen tora? Ambusiy pe youlungandrah para teleyam.”

49 Pe yiy ipa, “Walu tora ten yo parate-sah? Walu kowu tehe usa para kuro suweTomo?” 50 Hapeko hilu kanyirowe sehenongan mepo iro pwai iya kili hilu iya aliy,ara pwi.

51 Pwen pe Yesu iyau iyapolo hilu pehuya pwan kol Nasaret, pe iho ndruwanongna hilu masih. Hapeko tinan, ara iykinongan masih ara iro manau lohongan.52 Pe Yesu iro mandra, pe lohongai wai-son pe namiliwa Ngindrai pe namiliwa hundramat kene, ara huro has kili yiy.

3Yohanes Ndramat para Paptais,

iramwaniyani meresaya Yapan1 Iro mwonen hayou songui pe yimah

ta Sisar Tiperiyus, iro king tahu kol masihhutora pahandra kol namandran masihkene Rom, ara Pontiyus Pailat iro po-hon para kol namandran hape Yutiya,pe Herot iro pohon para kol namandranhape Kaliliy, pe nalin Pilip, ara iro po-hon para kol namandran hape Yiturayape Trakonitis, pe Lisaniyas, ara iro pohonpara kol namandranhapeApilene. 2Annashilu Kayapas ara hilu pris hilhohin ta hupris masih kene. Pe tandrohongan ara,nongnaNgindrai, ara isa kili Yohanes noruSekarayah iro kol ndrohoyin. 3Pe Yohanesirikai irakayani hu kol masih huro pakehNdran Yortan, pe iro pohowe nonganpara hu ndramat karapaiwani ndriyahupe kawiri paptais para Ngindrai kitali hupakut mwomwan tahu. 4 Tehe pwayankinpwai pwen ita puk ta poropet Yisayah,ipa toro:“Ngasa mbulukoyu hamou ita yoh iyau kol

ndrohoyin, ita pa,‘Karamwaniyani saya Yapan,

pe kasani meresayan kiro mwonen.5 Pe karatulungi hu pwenten masih, pe

kataluwe hu ngondron pe pahayimasih ara hu kasapwan.

§ 2:41: Eng: Passover; TP: Bikpela De Bilong Tingim De God I Larim Ol Israel I Stap Gut

LUK 3:6 89 LUK 3:25Pe hu sai mepo humakaiye, ara

karamwaniyani hu pe hu koromwonen,

pe hu sai mepo humasusuwat, arakaralohori hu pe hu kameh.

6 Pe hu ndramat para kol pwan masih,andre hu kanime mbulya Ngindraipara kisopwat worou.’ ”

7 Pwen Yohanes ipwai iya kili hu ndra-mat soyonmepohusa kili yiy para kisumu-luwani hu ara, ara ipa, “Wawu ndraye humwat mapairahu! Hiyeh kinpomwanyekinsa kili wawu pe apakawop kaya mawenndrinalokuh ta Yapan mepo itapo isa?8 Pe kapa wawu kantapaiwani ndriyawawu ndrokonan, pwen kultuwayi wawukipwaingani kaipisa wawu tehen aliy i.Pe wawu mbuna akahaterena wawu, peakapa, ‘Apraham ara tumbu yowu.’ Youpwai isa kili wawu tehe, iyau kili hu pataripo, Ngindrai ilahiy para kimbusi hukarayah hu tumbu Apraham. 9 Pe semenkapereu, ara kinna pwen ita ndroiyi keiyi, pe hu kei masih mepo hu konhoppwaihiyan pwi, ara andre katihihu kaya pwanpe kapiyani hu kaya nondriya mwan.”

10 Pe hu ndramat soyon huro ara, husokyiy, hupa, “Pwen pe yowu po andre kam-bus tehen tapeh ara?”

11 Pwen Yohanes isomwi hu, ipa, “Yiymepo suluyan malmou, ara kiyki hamoukiyata hiyeh mepo suluyan pwi, pe hiyehmepo anandrinan soyon, ara kimbusiytehen aliy i.”

12 Pe yihu ndramat hayah para poyatakis, ara husa yi para kawiri paptais. Pehusok yiy, hupa, “Ndramat para hinonou,yowu andre kambus tehen tapeh?”

13 Pwen Yohanes ipwai iya kili hu,ipa, “Wawu kambulte sombule pat kiyaweneyan o, pe mbuna kiramwaitiniy tehewawu ngara koropo.” 14 Pwen hu ndramhayah husike yiy, hupa, “Pe yowu andrekambus tehen tapeh?” Pe isomwi hu, ipa,“Wawu mbuna akarakekeyani hu ndramatpe kawiri sombule pat tahu. Pe wawumbuna akaiki hu ndramat kiya nongan omwaihei, para akawiri sombule pat kiyaukili hu. Akalohonganiy tehe kenne wawumepo wawu tora wiriy, ara ilahi wawu.”

15 Pe hu ndramat masih huro longe pehuro sohe, ara huro lohonge soyon irondriyahu, pe huro pa, “Matisan Yohanesara Kristus, ndre?”

16 Pwen Yohanes isomwi hu masih,ipa, “Yo urupo sumuluwani wawu iyandran. Hapeko ndramat hamou pwoke tanpwokeyan pe iho hin kili yo, ara andrekisa, pe yo ara kunlahiy para kulombulimalkeye hatna pwelekan pwi. Yiy an-dre kisumuluwani wawu kiya MwoiwanHaiyan pe kiya mwan. 17 Pe yiy iyandrohonoku ponokuleya wit pe imbul-tuwe suweleya pwan tan ita niman parakisuwali pwisi wit kiya mawen, pe an-dre kimbultani sangi wit, kiya nondriyakaisowan. Hapeko pwisi wit, ara andrekitimwiy kiya mwan mepo kinoho matpwi masih.” 18 Pe Yohanes ara ipohowenongan soyon handra-handra yi, para ki-rakelehani ndriya hu ndramat. Pe ipo-howe nongan hiyan, iya kili hu yi.

19 Yohanes ara ngara kipomate Herot,pohon para kol namandran hape Kaliliy,kiya hu melit mwomwan ngara kimbusiy.Pwen ipomateHerot paiwe, iyamwomwanmepo imbusi iya kili Herotiyas, parate-sah, Herot iwiri Herotiyas iya nambuyun,hapeko Herotiyas ara yiy nambuyu nalin.20 Pwen pe Herot iposura hu mwomwanmepo kinmbusiy pwen kinna, ara iykiYohanes iya nondriya kou i.

Titiye ta Yohanes isumuluwani Yesu, petitiye tahu ndraye tumbu Yesu

21 Iro mwonen hu ndramat masih hurowiri paptais,* Yohanes isumuluwani Yesuyi. Pe Yesu iro tohun manau, pwenkol paingan yang ara ite, 22 pe MwoiwanHaiyan isa pwan mwensen tehe nombuwepai hamou, pe iya ndrita Yesu. Pe ngasambulukoyu hamou iyau kol paingan yangisa, ara ipa, “Wou ara Noru, pe ndriyo im-buluhi wou. Yo upwes satam namandraniya.”

23 Pwen Yesu hayou tan ara iho tehematingui, pe irandroiyi mbulyan. Pe yihupa ndre yiy ara noru Yosep,pe Yosep ara noru Heli,24 pe Heli ara noru Mattat,pe Mattat ara noru Lepi,pe Lepi ara noru Melki,pe Melki ara noru Yannai,pe Yannai ara noru Yosep,25 pe Yosep ara noru Mattatiyas,pe Mattatiyas ara noru Amos,pe Amos ara noru Nahum,pe Nahum ara noru Esli,pe Esli ara noru Nangai,

* 3:21: Titiye iye ita v. 21 iya, ara irayah ma Yohanes kinna kou mapu.

LUK 3:26 90 LUK 4:926 pe Nangai ara noru Maat,pe Maat ara noru Mattatiyas,pe Mattatiyas ara noru Semeyin,pe Semeyin ara noru Yosek,pe Yosek ara noru Yota,27 pe Yota ara noru Yowanan,pe Yowanan ara noru Resa,pe Resa ara noru Seruppapel,pe Seruppapel ara noru Seyaltiyel,pe Seyaltiyel ara noru Neri,28 pe Neri ara noru Melki,pe Melki ara noru Atti,pe Atti ara noru Kosam,pe Kosam ara noru Elmatam,pe Elmatam ara noru Er,29 pe Er ara noru Yosuwa,pe Yosuwa ara noru Eliyeser,pe Eliyeser ara noru Yorim,pe Yorim ara noru Mattat,pe Mattat ara noru Lepi,30 pe Lepi ara noru Simeyon,pe Simeyon ara noru Yutah,pe Yutah ara noru Yosep,pe Yosep ara noru Yonam,pe Yonam ara noru Eliyakim,31 pe Eliyakim ara noru Meleya,pe Meleya ara noru Menna,pe Menna ara noru Mattata,pe Mattata ara noru Natan,pe Natan ara noru Tepit,32 pe Tepit ara noru Yessi,pe Yessi ara noru Opet,pe Opet ara noru Powas,pe Powas ara noru Salmon,pe Salmon ara noru Nahson,33 pe Nahson ara noru Amminatap,pe Amminatap ara noru (Atmin)†,(pe Atmin ara noru Arni,)pe (Arni) ara noru Hesron,pe Hesron ara noru Peres,pe Peres ara noru Yutah,34 pe Yutah ara noru Yakop,pe Yakop ara noru Yisak,pe Yisak ara noru Apraham,pe Apraham ara noru Terah,pe Terah ara noru Nahor,35 pe Nahor ara noru Seruk,pe Seruk ara noru Reu,pe Reu ara noru Pelek,pe Pelek ara noru Eper,pe Eper ara noru Selah,

36 pe Selah ara noru Kayinan,pe Kayinan ara noru Arpaksat,pe Arpaksat ara noru Sem,pe Sem ara noru Nowah,pe Nowah ara noru Lamek,37 pe Lamek ara noru Metuselah,pe Metuselah ara noru Enok,pe Enok ara noru Yaret,pe Yaret ara noru Mahalalel,pe Mahalalel ara noru Kenan,38 pe Kenan ara noru Enos,pe Enos ara noru Set,pe Set ara noru Atam,pe Atam ara noru Ngindrai.

4Sinai pakipakarawani Yesu

1Yesu ipep iyaMwoiwanHaiyan, pe italindran Yortan pe imui iya. Pe MwoiwanHaiyan ara iluwani yiy iya kol ndrohoyin.2Pe iya iro kol ndrohoyin langmahaangui,pe Sinai inohonou yiy. Nondriya hu langara, ara kinyan hapesah pwi; pe hu langara isahapwen, pwen imundrui.

3 Pwen pe Sinai ipwai iya kili yiy, ipa,“Kapa wou Noru Ngindrai ndrokonan, ap-wandrandrahani pat ita, pe kipaiwaniy ki-rayah ndrinanohun.”*

4 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Pwayan kin-pwai pwen kinna, ara ipa toro: ‘Taleh tandramat andre kinyau anandrinai o, arapwi.’ ”

5 Pwen Sinai iluwani Yesu iya paingan,pe indrou pwi ko, iyingani hu kol naman-dran iya, tahu king masih kene para kolpwan masih, iya kili yiy. 6 Pe ipwai iyakili yiy, ipa, “Andre kuiki pwoke nopwarantahu kol namandran masih ara, kiyasuranonowahu, kisa kili wou. Pe hu melitmasih kene ara, ara kaniykiy pwen kinsakili yo, pe andre kuikiy kiya kili hiyehunamiliy para kuikiy kiyatan. 7 Pwen pekapa atukuruhu pe atohun kisa kili yo,melit masih kene iye, ara andre kuikiykisatam.”

8Pwen pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Pwayankinpwai pwen toro: ‘Atohun kiya kili Ya-pan Ngindrai atam pe aro pahandra yiyhamou opu.’ ”†

9 Pe Sinai iluwani Yesu iya Yerusalempe iyki yiy iya iro tine payandroha yumwa

† 3:33: Hu nongan mepo hu kantatuluwiy koluw kinna ara nongan kinhisoule pwi. (Eng: Some old manuscriptshave different names here, like Ram; TP: Sampela olpela pepa ol i bin raitim longpela taim igo pinis i gat toktoki no wankain olsem ol narapela.) * 4:3: Eng: bread; TP: bret † 4:8: Nongan Para Pwahanou Luhin(Deuteronomy/Diuteronomi) 6:13

LUK 4:10 91 LUK 4:32totohun namandran pe paingan masih.Pwen ipwai iya kili yiy, ipa, “Kapa wounoru Ngindrai ndrokonan, pwen aro iyepe apiyani wou aya pwan. 10 Paratesah,pwayan kinpwai pwen toro:‘Yiy andre kipwandrandrahani hu angelou

tan, para hu kapenani wou pe ka-sopwat wou;

11 pe andre hu kasopwari wou kiho nimahu,

pwen pe andre antuwani ndrikamkinna pat sih pwi yoh.’ ”‡

12 Yesu isomwi yiy, ipa, “Pwayan kin-pwai toro: ‘Wou mbuna anohonou Yapan,Ngindrai atam.’ ”§

13 Pe sinai ara inohonou yiy iya humelitmasih ara kene ihipwen, pwen itali yiype iyau, kipoo kiyarahihini lang sih hiyanhira ndron.

Yihu para Nasaret hurasisingat ana Yesu14 Pe Yesu imui iya Kaliliy iro nondriya

pwoke ta Mwoiwan Haiyan, pe nolan araingau pe isilihi kol namandran hape arakene. 15 Pe iro hinuwani hu ndramatnondriya hu yumwa totohun tahu, pe humasih ara huro hari ngalan.

16PeYesu ara imui iyaNasaret, kolmepoimandra iro aliy. Pe iro mwonen langSapat, yiy iya nondriya yumwa totohun,tehe ngara kiro mbusiy. Pwen itine parakipohowe nongan. 17 Pe huiki puk maiyeata poropet Yisayah iya kili yiy. Pwenilombuliy, pe ikahi nongan sahin mepoYisayah kinratuluwiy pwen ita, ara ipatoro:18 “Mwoiwa Yapan ara iripo ndrito,

paratesah, kintakinimo pwen parakupohowe nongan hiyan kiya kilihu mepo hundroisiy.

Yiy ipwandrisa yo usa, para kupwaharanongan kiya kili hu ndramat hutora nondriya kou, para hu kasangawan,

pe hu ndramat marahu iyoh ara hu kan-imnim paiwe, pe hu hiyeh hutoranondriya nopwaran ara hu koromwoimwoi.

19 Pe para kupwahara nongan tehehayou iye ara lenge Yapan parakipwaingani pahas tan kiya kilindramiran hu.”

20 Pwen imaiyani puk ara, pe iykiy imuiiya kili ndramat para ponokule hu puk, pe

yiy impwan. Pe marahu ndramat masihhuro nondriya yumwa totohun, ara itistan. 21 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Mahapo nongan haiyan iye ara kintayahmannan kinsa tahilong tawawu.”

22 Pwen hu masih husikiye yiy, pe hurolohonge soyon iya nongan para koisiraimepo iyau pohon. Pe huro sok, hupa;“Aripo noru Yosep, ndre?”

23 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Ma-tisan wawu pakatiyani paya nongan sahiniye kisa kili yo: ‘Ndrokta, asopwoyani woumbukenam!’ Tesah mepo anmbusiy pweniro Kapernawum, ara ambusiy tehen aliyopu kiro kolom imwonen iye.

24 Upwai ndrokonan isa kili wawu toro:poropet hamou kiro ndrohokolon imwo-nen, ara ndramiran hu andre kanhilinginongnan pwi. 25 Yo upwai ndrokonanisa kili wawu, tehe hu pihinau soyon iyahuro nondriya Yisrayel, iromwonen lengeEliyah. Pe iro tandrohongan ara, karampara kol paingan yang ara Yapan iwariy,pe mbulou ara kindrut hayou royoh pesahin pwi, pe mundruwai namandran iya,ara isilihi kol masih. 26 Hapeko Ngindraikinpwandrisa Eliyah kinna kili pihinauhamou para Yisrayel pwi; ipwandrisa yiyiya kili pihinau hamou iro kol ngawanSarepat ita nondriya kol namandran hapeSiton. 27 Pe tandrohonga Elisa ara iroporopet, hu ndramat soyon iya huroYisrayel, ara mwamwa kawa ilopwa hu.Hapeko iho mwalinga hu masih ara, Naa-man ndramira Siriya kopu, ara mwamwakawa iro kili yiy ihiwin.”

28 Hu ndramat masih huro yumwa to-tohun ara, ara huhulingi nongnan aro, pendriyahu isin. 29 Pwen hutine pe hurassesyiy iya ngawan kol ara. Pe huwiri yiyiya mbusupahayi mepo kol ngawan iroaliy, para hu pakatinihi yiy kiya pwan.30Hapeko irasisinge yiymwalingahuko, peiyau.

Yesu irapiyani payit hamou iya mawen31PwenYesu iyau iya kol ngawanKaper-

nawum ita nondriya kol namandran hapeKaliliy. Pwen lang Sapat isarayah pe yiyiya pe iro hinuwani hu ndramat. 32 Peyihu ara huro lohonge ndrit iya nongnanmepo iro hinuwani hu iya aliy, paratesah,nongnan ara nopwaran.

‡ 4:11: Puk Waliy (Psalm) 91:11,12 § 4:12: Nongan Para Pwahanou Luhin (Deuteronomy/Diuteronomi) 6:16

LUK 4:33 92 LUK 5:12

33 Pe ndramat hamou iro yumwa toto-hun ariya, ara payit mwomwan iro ndri-tan, pe iwayeh namandran iya ipa, 34 “Yah!Yesu para Nasaret! Wou nasahaye yowu?Wou asa para apwalngani yowu, ndre? Yoara upahasani wou hiyeh—wou ara Ndra-mat Haiyan ata Ngindrai!”

35 Pe Yesu ipalngai ana payit, ipa,“Amun opu! Pe atali yiy asa ngawan!”Pwen payit ara ipiyani ndramat ara iropwan mbulmara hu masih, pe isa ngawankili yiy pe kinpotisi ndramat ara pwi.

36 Pwen hu ndramat masih huro lo-honge ndrit, pe hamou iro pwai iya kilihamou, huro pa, “Aripo sehe nongan, eh?Ipwandrandrahani hu payit iyapolo non-gan nopwaran pe pwokeyan, pwen husamawen!” 37 Pwen pe nola Yesu ara ingaupe isilihi kol namandran hape ara.

Yesu isopwoyani hu ndramat soyon38 Yesu itali yumwa totohun mepo iro

aliy, pe isong iya nondriya seu ta Simon.Pe nossu Simon, ara iro nondriya ngan-dran pe mandran ingandrah iya. Pwen pehusike Yesu para kisopwat yiy. 39 PwenYesu iya pe iro tine ngilsen, pe ipomatemandran ngandrahan ara, pe itali yiy.Pwen pihin ara itine porosih o, pe ipombulyan.

40 Iro mwonen paramwandrai nakiyalai, pwen hu ndramat huwiri hu mepomwamwa handra-handra iro kili hu, arahusa kili Yesu. Pe iyki niman iya ndritahamou-hamou tahu, pe isopwoyani hu pehungoh. 41 Pe hu payit husa mawen kilihu ndramat soyon iya, pe hu payit hurowayeh, huro pa, “Wou ara Noru Ngindrai!”Hapeko ipomate hu, pe isiyi pohohu parahumbuna kawong, paratesah, tanahu teheyiy ara Kristus.

42 Pe lang imbungahiy o, Yesu yiy opuiyau iya pe iro kol hape imanun. Pe hundramat huro ten yiy, pe iro mwonenhusa hape aleheh mepo iro aliy, pwenhu pakakaituwe yiy para mbuna kitali hu.43 Hapeko ipwai iya kili hu, ipa, “Nonganhiyan para kolo King Ngindrai iye, araandre kuya pohowei kiya hu kol ngawanhayah i, paratesah, Ngindrai ipwandrisayo usa, ara para kumbulyani mbulen iye.”44 Pe yiy iro pohowe nongan manau, iyanondriya hu yumwa totohun para kol na-mandran hape Yutiya.

5Yesu iyoh ndramiran hu hayah

1 Lang sih aro, Yesu iya iro tine ngilseNdran Makaiye Kennesaret. Pe hu ndra-mat soyo-soyon iya, ara husa huro tan-drapndrap pe hurahakowan, para hu ka-halingi nongna Ngindrai. 2 Pwen inimendroi malkou iro pwaki leng, hapeko hundramat para poya ni para ndroi malkouara, ara hu kanna mawen ndroye hu, pehuro sungani hu kahu tahu. 3 Pwen iyape ihis iya nondriya ndroi hakou, pe ndroimepo ihis iya aliy ara, ara ndroye Simon.Pe Yesu isok Simon para kisuwani ndroikiya mawen hape pwaki leng. Pwen yiyimpwan aliy, pe iro hinuwani hu ndramat.

4 Pe iro mwonen Yesu iwong ihip-wen, ipwai iya kili Simon, ipa, “Asuwanindroi kiya ngawan pupura mwekeu, peakapiyani hu kahu kaya pwan para akaponi.”

5 Pwen Simon isomwi yiy, ipa, “Naman-dran, yowu po ping sih sesek mwaniye iyape ingandrah o, pe yowu po ndrit. Hapekoanpwai, pwen pe andre kuho ndruwanongnam pe kutali hu kahu kaya pwan.”

6 Pe iro mwonen humbusiy tehen aliy,pwen hupo hu ni ara soyon iya, pe hukahu tahu ara hu pakamut. 7 Pwen pehurakamiri susuyahu huro ndroi hakou i,para hu kasa pe hu kasopwat hu. Pwenhusa pe hulokihi hu ni iya nondriya ndroimalkou kene ara, pe ndroi malkou keneara, ara ipep, pe pakayuh.

8 Pe iro mwonen Simon Pita inimesehe melit kintayah, pwen itukuruhuiya ngondro ndrika Yesu, pe ipa, “Ya-pan, aya mawen kili yo. Yo ara ndra-mat hamou mepo pakut to mwomwan!”9Paratesah, Pita iyapolo susuyan hu mepohuro ndroyen, ara lohongahu masih keneindrap, iya hu ni mepo hu kanpo ara.10PehiluNdraSepetiymalmoupara susuraPita, Yamis hilu Yohanes, ara lohonga hiluindrap i. Pwen Yesu ipwai iya kili Simon,ipa, “Mbuna anoh; kiro mahapo kiya, araandre apopo hu ndramat.”

11 Pwen huluwi ndroyehu malkou iyapaingan pwaki leng, pe hutali memelitmasih konto, pe huho ndruwa Yesu.

Ndramat hamou mwamwa kawa iro kiliyiy

12 Iro mwonen Yesu iya iro kol hakolngawan, pe ndramat hamou iro aliy, ara

LUK 5:13 93 LUK 5:32mandrakuyun masih mwamwa kawa ilop-wai. Iro mwonen inime Yesu, itukuruhuiya pwan mbulmaran pe irakamam iya kiliyiy, ipa, “Yapan, kapa welem kiso, alahiypara ambusi yo kurayah howen kiyambul-mara Ngindrai.”

13 Pwen Yesu niman iyah iya, pe iya-hatek iyatan, pe ipa, “Wele iso. Arayahhowen!” Pwen hape pwi ko, mwamwakawa mepo iro kili ndramat ara, ara italiyiy.

14 Pwen Yesu ipwatisingiy iya kili yiy,ipa, “Mbuna aya nese ndrainga hamou,hapeko aya yingani wou aya kili pris, parakitimwi yukyukmepoMose kinpwandran-drahaniy para arayah howen kiya mbul-mara Ngindrai. Pe andre kirayah tehetiyeyam kiya kili hu pris.”

15 Hapeko titiye ta ndramat ara, ara irongau iropo iya. Pwenpehundramat soyoniya husa mbultere hu para kasa halongYesu, pe para kisopwoyani hu mwamwatahu pe hu kaya hiyan. 16 Hapeko Yesungara kimandrite kili hu pe kiyau kiyahape mawen pe kiya kitohun.

Yesu isopwoyani ndramat hamou man-dran imat

17 Lang sih aro Yesu iro hinuwani hundramat. Pwen yihu Parisiy pe hu ndra-mat para hinuwani nongan para pwa-hanou, mepo huyau hu kol mendrehehmasih para Kaliliy pe Yutiya pe Yerusalem,ara husa pe hurompwan ara. Pe pwoke taYapan ara iro kili Yesu para kisopwoyanihu ndramat humwa. 18 Pe hu ndramathayah husap ndramat hamou iro pasup,ara mandran imat. Pe hu pakanohonoupara kawiri yiy kiya nondriya seu, pe kaikiyiy kiya kiye pwanmbulmara Yesu. 19Yihuten sai ndrit para kambusiy tehen tora,paratesah, hundramat soyon iya huro tan-drapndrap. Pwen pe hungas huya payan-droha seu, pe hurambuskehei. Pwen hun-druyani ndramat ara, mayokun, isong iyaundrindroh iya pwanmwalinga hu ndramatmasih, pe iyamwonen iyambulmara Yesu.

20 Yesu inime lohongahu ndrisiyon,pwen pe ipa, “Kowase, hu pakut mwom-wan atam, ara kuntali hu kannau.”

21 Hu Parisiy pe hu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou, ara hurolohonge pe huro panguluwaniy mwalin-gahu, huro pa, “Aro sehe ndramat mepo

ita pwasisiman ana Ngindrai aro? Kinlahindramat hamou kitali hu pakut mwom-wan ata ndramat hamou ara pwi; Ngindraiopu ilahiy.”

22 Yesu ara tanan tesah ita lohongahu;pe isok hu, ipa, “Paratapeh pe wawu toralohongani hu melit aro kene ita ndriyawawu? 23 Tesah waison eh, para kupa,‘Kuntali hu pakut mwomwan tam,’ ndrekupa, ‘Atine pe arakai’? 24 Hapeko yo un-amiliy para wawu kapahasaniy tehe NoruNdramat, ara pwoke nopwaran iripo kiliyiy iripo kol pwan, para kitali hu pakutmwomwan ...” Pwen ipwai iya kili ndra-mat mandran imat ara, ipa, “Yo upwai isakili wou: atine, awiri nokum, pe arakaiaya suwem.” 25 Hape pwi ko, itine irombulmara hu, pe iwiri nokun mepo iromatin aliy ara, pe iro hiri ngala Ngindrai,pe iyau iya suwen. 26 Yihu ndramatmasih ara lohongahu indrap, pe huhuringala Ngindrai. Pe nohowai iwiri hu, pehupa, “Lang nepo, lohonga rou ikairut,paratesah, worou kannime hu melit han-dra masih.”

Yesu iyoh Lepi27 Iyamulan, Yesu irikai iya pe inime

ndramat hamou para poya takis* ngalanara Lepi,† iro mipwan ndrohonoku poyatakis. Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Asa,oho ndruwo.” 28 Pwen Lepi itine, italimelit masih kene konto, pe iho ndruwaYesu.

29 Pwen Lepi ipo yon namandran anaYesu, iro suwen. Pe hu ndramat para poyatakis soyon iya, iyapolo hu ndramat hayahi, husa huro namnam sura hilu. 30 Pwenhu Parisiy para ndrokoyirayi sih tahu, pehu ndramat para hinuwani nongan parapwahanoumepo hu para susura hu Parisiyara, ara hu kokou ana hu ndramira Yesu,hupa, “Paratapeh pe wawu tora namnampe wawu tora yin ndran iyasura hu ndra-mat para poya takis, pe hu ndramat pakuttahu mwomwan?”

31 Pwen Yesu isomwi hu, ipa, “Yihundramat mepo mwamwa kili hu pwi, araandre hu kanna nime ndrokta pwi, hapekohu hiyeh humwa, hu ara kopu andrehu kaya nime ndrokta. 32 Yo kunsapara kuyoh hu ndramat hu mwonen pwi,hapeko usa, ara para kuyoh hu ndramat

* 5:27: Eng: tax collector † 5:27: Inimnim tehe Lepi, ara ngalan handra Mattiu. Anime Mattiu 9:9

LUK 5:33 94 LUK 6:15

mepo pakut tahu mwomwan, para hukarapaiwani ndriyahu.”

Husok Yesu iya kultuw para kayuh anan-drinai

33 Pe yihu pwai iya kili Yesu, hupa,“Yihu ndramira Yohanes ara lang hayahngara hu kayuh anandrinai pe katohun,pe hu ndramira hu Parisiy, ara tehen aliyi. Hapeko yihu ndramiram, ara hutoranamnam pe hutora yin ndran tehen torakopu.”

34 Pwen Yesu isomwi hu, ipa, “Kapandramat hamou nakipo kowase yesouatan, ara tehen tapeh? Ilahiy para wawukapwai kiya kili yowen hu para hu kayuhanandrinai, ma iro ndron kili hu? Pwi yoh!35 Hapeko lang itapo isa, andre hu kawirimbukena kowase yesou ara kiya mawenkili yowenhu. Pwen kihonondriya hu langariya, ara andre hu kayuh anandrinai.”

36 Pwen pe Yesu itiyani nongan pwan-dritiye sahin iya kili hu ipa toro: “Ndramathamou kinohole koyau hasai howen, pekisorowe ndrihiyap hasai para aliy kiya-sura koyau saken, ara pwi. Kapa hamoukimbusiy tehen tora, pwen koyau howenara, ara kinilen pwen. Pe ndrihiyap hasaihowenmepo isoruwei iyasura koyau sakenara, ara andre ndrihiyap hasai ara, kin-hisoule tehe koyau saken pwi. 37 Pe ndra-mat hamou kinho songorani wain howenkiya nondriya hupwisiwain saken ara pwi.Kapa hamou kimbusiy tehen tora, andrewain howen kimbusi hu pwisi wain sakenara hu karahis, pe andrewain kimuwpehupwisi wain ara, ara andre hu kayamwaiheiopu. 38 Pwi yoh! Wain howen ara parakasongoraniy kiya nondriya hu pwisi wainhowen opu. 39 Pe hiyeh mepo kinimwiwain para mamu, ara kinoho namili wainhowen pwi. Andre kipa, ‘Wain para mamuara hiyan, pe iramwaitini wain howen.’ ”

6NoruNdramat, ara yiy Yapane lang Sapat

1 Lang sih Sapat aro, Yesu iro tokaimwalinga hu ndraipinge wit. Pe ndrami-ran hu, ara huro rih hu mbuwa wit, pehuro sisiyani pwisihu iya nimahu, pe huroyan pekehu. 2 Pwen yihu Parisiy hayah,hupa, “Paratapeh pe wawu tora mbusitesah mepo nonombun para kambusiykiho nondriya lang Sapat?”

3 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Wawu mati-san kannime titiye para sehe melit mepoTepit kinmbusiy, ndre pwi? Yiy iyapolosusuyan hu humundrui, 4 pe yiy isong iyanondriya yumwa Ngindrai. Pwen iya wirindrinanohun nonombun, mepo hu prisopu hulahiy para hu kayan, pe iyniy. Pe iyahang hayah iya kili susuyan hu yi.” 5PwenYesu ipwai iya kili hu, ipa, “Noru Ndramat,ara yiy Yapane lang Sapat.”

6 Lang Sapat sih i, Yesu iya nondriyayumwa totohun hawum, pe iro hinuwanihu ndramat. Pe ndramat hamou iro aliy,ara niman mot imat. 7 Pwen yihu Parisiype hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou, ara huro ten sai para hukaiki Yesu kiya nongan. Pe huromemeraniyiy tehe lang Sapat ara, ara andre kisop-woyani hu ndramat kaya hiyan, ndre pwi?8Hapeko Yesu ara tanan lohongahu pwen,pe ipwai iya kili ndramat mepo nimanimat ara, ipa, “Atine, pe asa oro tine iyembulmara hu ndramat masih.” Pwen iyamu pe iro tine.

9 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Nakusok wawu na, tesah nonombun iyalang Sapat: kambusi kultuw hiyan, ndrekambusi kultuw mwomwan; kasopwatmwoiwa ndramat, ndre kapwalnganiy?”

10 Pe Yesu maran isalti topwe hu ihip-wen, pe ipwai iya kili ndramat ara, ipa,“Amwaniyani nimam.” Ndramat aro im-busiy tehen aliy, pe niman ara irayahhiyan masih. 11 Hapeko yihu ndramiraParisiy pe hu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou, ara ndriyahu isin,pe huro panguluwaniy mwalingahu sehemelit yihu nakambusiy kiya kili Yesu.

Hu aposel songui pe lumou12 Lang sih iro mwalinga hu lang ara,

Yesu iyau iya ngondron sih para kiya to-hun. Pe ping sih sesek mwaniye ara, arairo tohun iya kili Ngindrai. 13 Pe isamasanndroulang para aliy, iyoh ndramiran huhusa kili yiy, pe ipirani hu songui pe lumoutahu, pe irakinimahu pe iyoh hu ara, huaposel. 14 Pe hamou tahu ngalan Simon,mepo Yesu ipohowe ngala handra yi, araPita; pe iyapolo nalin Andruw, pe Yamis,*pe Yohanes, pe Pilip, pe Partolomeu, 15 peMattiu, pe Tomas, pe Yamis NdraAlpeyus,

* 6:14: Eng: James; TP: Jems † 6:15: Eng: Simon the Zealot; Selot (Zealot)—iya lang ara, hu Selot ara ndrokoyirayisih mepo huiki hu masih iya nongan para pwahanou

LUK 6:16 95 LUK 6:35pe Simon ndramat hamou para ndrokoyi-rayi hu Selot,† 16 pe Yutas NdraYamis, peYutas Yiskariyot, ndramatmepo iyamulanirasaya Yesu para kiya nima hu ndram.

Nongna lomwes pe nongna nopwaran17 Pwen Yesu iyapolo ndramiran hu,

hulai huya pwan, pe iro tine pwentenhape. Pe ndramiran hu soyon iya huroara, iyapolo hu ndramat soyo-soyon iyapara kol namandranhapeYutiyamasih, pepara kol namandran Yerusalem, pe parapoholeng para kol ngawan malkol Tayarpe Siton. 18 Pe hu ndramat masih arahusa para kahalong yiy, pe para kisop-woyani hu mwamwa tahu handra-handrapara hu kangoh. Pe hu mepo hu payithuro ndritahu, ara huya hiyan i. 19 Pehu ndramat pakanohonou para nimahukahatek kiyatan, paratesah, pwoke ara iroyau kili yiy pe iro sopwoyani hu ndramatmasih huya hiyan.

20 Pe Yesu maran iya kili ndramiran hu,pe ipa,“Wawu ndramat mepo menmena wawu

pwi, ara lomwes ita kili wawu,paratesah, kolo King Ngindrai ara ata

wawu.21 Pe wawu mepo wawu tora mundrui ma-

hapo, ara lomwes ita kili wawu,paratesah, wawu andre kahamosu

wawu.Pe wawu hiyeh mahapo wawu tora rang,

ara lomwes ita kili wawu,paratesah, wawu andre kahai.

22 Pe wawu mepo wawu topo kili NoruNdramat, ara kiho nondriya hulang para hu ndramat kamwisnaniwawu,

pe karasses wawu, pe kapwasimiriwawu,

pe welehu kaya mai ta wawu tehengala wawu kiya pwalngengei, aralomwes ita kili wawu.

23 Pe wawu kapwes kiho nondriya langara, pe akakohis kiyapolo pwesai. Parate-sah, kenne wawu namandran iya, ara itakol paingan yang. Paratesah, tehen tora kotumbuhu hu, koluw kinna, ara hurandroy-ani hu poropet tehen aliy i.24 Hapeko wawu mepo menmena wawu

soyon iya, ara toimwa wawu; nop-waran ita ndrita wawu,

paratesah, wawu kanwiri pwesaipwen.

25 Pe wawu hiyeh mahapo wawu torawiri anandrinai hiyan, ara toimwawawu; nopwaran ita ndrita wawu,

paratesah, kamulan andre wawu ka-mundrui.

Pe wawu hiyeh tora hai mahapo, aratoimwawawu; nopwaran ita ndritawawu,

paratesah, andre wawu karang pendruimara wawu kilon.

26 Pe wawu mepo hu ndramat ngarakasikiye wawu, ara toimwa wawu;nopwaran ita ndrita wawu,

paratesah, tehen tora ko tumbuhuhu, koluw kinna, ara husikiye huporopet pwasoyou tehen aliy i.

Ndriya wawu kimbuluhi hu mepohumwisnani wawu

27 Hapeko, nakupwai kisa kili wawumepo wawu tora hilingi yo: ndriya wawukimbuluhi hu ndramat para mwisnaniwawu; pe akambusi hiyan kiya kili humepo huhungasi wawu; 28 pe akatoholi humepo huten ana wawu; pe akatohun kiyakili Ngindrai para kiyki koisirai kiya kilihu mepo hurandroyani wawu. 29 Pe kapahamou kihisuli kaipam haroh, arapaiwaniharoh i kiya kili yiy; pe kapa hamou kisa pekilohi ndroham, ara mbuna ahambusanikoiwem i. 30Pe hiyeh kisok wou kiya melithandra, ara aikiy. Pe kapa hamou kiwirimeltam handra, ara mbuna arakekei parakimui. 31 Pe sehe kultuw wawu namiliypara hu ndramat kambusiy kisa kili wawu,ara wawu kambusi kultuw ara ko kiya kilihu.

32 Kapa ndriya wawu kimbuluhi humepo ndriyahu imbuluhi wawu kopu,tesah hiyan andre wawu kawiriy kiyaualiy, yeh? Yihu ndramat pakut tahumwomwan, ara ndriyahu ngara kimbuluhihu mepo ndriyahu imbuluhi hu yi. 33 Pekapa wawu koro mbusi hiyan kiya kili humepo hu ngara kambusi hiyan kisa kiliwawu, tesah hiyan andre akawiriy kiyaualiy, yeh? Yihu ndramat pakut tahumwomwan, ara ngara hu kambusiy tehenaliy i. 34Pe kapa hu ndramat kasa nahanahkasa kili wawu, pe wawu namiliy para hukapo soiwin kimui, ara andre akapo tesahhiyan kiyau aliy, yeh? Hu ndramat pakuttahu mwomwan, ara ngara hu kanahanahkaya kili hu ndramat pakut tahu mwom-wan i, paratesah, hupahasaniy tehe andrehu kapo soiwin kimui. 35 Hapeko ndriya

LUK 6:36 96 LUK 7:3wawu kimbuluhi hu mepo hu mwisnaniwawu, pe akambusi hiyan o kiya kilihu. Pe wawu kapa hiyan kiya kili huhiyeh pakanahanah kili wawu, pe wawumbuna akalohonganiy para wawu kaposoiwin kimui. Pwen kenne wawu, araandre kihin kiya namandran iya, pe an-dre wawu karayah hu noru Ngindrai IyeraPaingan, paratesah, koyun ngara kisiki-rani hu hiyeh hu konho rawuloh kinna kiliyiy pwi, pe humepo kultuwayihu pwassin.36 Pe koyu wawu kisikirani hu ndramattehe Tama wawu ngara koyun kisikiranihu.

Mbuna akarasusut nongan kiya kili hundramat

37Wawumbuna akarasusut nongan kiyakili hu ndramat, pe Ngindrai andre kinta-susut nongan kimui tehen aliy opu kisa kiliwawu pwi. Pe wawumbuna akaiki konohahu ndramat kiya kili hu, pe Ngindrai andrekiniyki konohawawu kimui tehen aliy opukisa kili wawu pwi. Akatali pakut mwom-wan tahu ndramat, pwen andre Ngindraikitali pakut mwomwan ta wawu. 38Wawukayuk kiya kili hu ndramat, pwen andreNgindrai kiyuk kisa kili wawu. Pe yiyandre kiyki ndrohongan hiyan o, pe andrekindrokomatnaniy, kilohoyaniy kiya-kisa,pe andre kisapep pe kisalon, pe andre ki-rahun kisa kili wawu. Pwen sehe ndrohon-gan wawu kaikiy kiya, ara andre Ngindraikiyki ndrohongan kihisoule ko yi, kimuikisa kili wawu.”

39 Pe Yesu iwong nongan pwandritiyeyi, iya kili hu tehe toro: “Ilahi ndra-mat hamou maran iyoh kiluwani ndramathamou maran iyoh i? Pwi yoh! Andre hilumalmou kene hilkaya yos kaya nondriyangat, ndre? 40 Pe ndramat mepo iro wirihinonou, ara kinhohin kili ndramat mepoita hinuwani yiy pwi. Hapeko yiy mepokinwiri hinonou hiyan pwen, ara andrekirayah tehe ndramat mepo iro hinuwaniyiy.

41 Paratesah, pe ngara aro nime konukei hape ita mara nalim hamou, pe akowutehe kei hamwat ita maram mbukenam?42 Kapa anlahiy para anime kei hamwathira maram mbukenam pwi, pwen tehentapeh pe alahiy para apwai kiya kili nalim,apa, ‘Nakute konu kei ita maram.’ Wou

ndramat para pwandrandraman! Wou atekei hamwat ita maram kiyau kimu na, ki-hipwen, pwen andre alahiy para atuluwaninokulaniy ata nalim pe atei.

Ngara kayirowe kei hakou-hakou kiyausangihu

43 Kei hiyan ara kinohoppwai pe san-gin mwomwan pwi; pe kei mwomwan arakinohoppwai pe sangin hiyan pwi. 44 Hundramat ngara kayirowe kei hakou-hakoupe kapahasani hu, ara kiyau sangihu. Yihundramat konoho rih mbuwa ndrinai kihoporokulun, ndre konoho rih sakei kihoporopalan, ara pwi.‡ 45 Pe ndramat hiyan,ngara kipwaingani hu melit hiyan mepoita ndriyan, hu kasa ngawan. Pe ndramatmwomwan, ngara kipwaingani hu melitmwomwan mepo ita ndriyan, hu kasangawan. Tesah ipep ita ndriyan, ara andrepohon kipwai.

Kultuw malndra para puliya seu46 Paratapeh pe wawu ngara kayoh

yo, ‘Yapan, Yapan,’ hapeko wawu konhondruwa nongno pwi? 47 Mahapo, yonakupwaingani kaipisa hiyehmepo isa kiliyo pe ihilingi nongno pe itokuyaniy. 48Yiyara tehe ndramat hamou ipun seu, peisoye ngara ndruw tan iya mbulun iya, peiye ndrita pat. Pe iro mwonen non irahisa, pe iyahawan iya seu, ara imariu o iro,paratesah, puliyan ara hiyan pe pwokeyanmasih. 49Hapeko ndramat ihilingi nongnope kintokuyaniy pwi, ara tehe ndramatipun seu iro ndrita kolkolai o mwaihei. Peiro mwonen non irah isa, pe iyahawan iyaseu, seu ara iyos pe imaloiwe iya mwom-wan masih.”

7Namandran tahu ndram masangat ipwo-

tisingi lohongan1 Yesu ipohowe nongnan masih aro iya

tahilong tahu ndramat ihipwen, pwen iyanondriya kol ngawan Kapernawum. 2 Pendram hamou mepo ihohin ta hu ndrammasangat,* ara iro aliy, pe ndramiranhamou para poya mbulyan, ara imwa pepakeh nakimat. 3 Pe ndramat mepo iho-hin ta hu ndram masangat ara ihilongnola Yesu. Pwen ipwandrisa hu yapanekol hayah ta hu Yutah huya kili Yesu,

‡ 6:44: Eng (NIV): People do not pick figs from thornbushes, or grapes from briers. TP (Buk Baibel): Ol man i nosave go long rop i gat nil bilong kisim pikinini bilong diwai fik. Na ol i no save kisim pikinini bilong wain long liklikrabis diwai i gat nil. * 7:2: Eng: centurion; TP: kepten bilong 100 soldia

LUK 7:4 97 LUK 7:23para kaya sok yiy para kisa pe kisopwoy-ani ndramiran para poya mbulyan. 4 Iromwonen husarayah husa kili Yesu, yihurakamsi yiy tisingiy para kiya kili yiy,hupa, “Ndramat ihohin iya kili hu ndramara, ara yiy hiyan iya, pe ilahiy para ayasopwat yiy. 5 Paratesah, yiy ara inamiliworou Yutah, pe ipuli yumwa totohuntowu.” 6 Pwen pe Yesu iyau iyapolo hu. Peyiy iya pakeh suwe ndramat mepo ihohinta hu ndrammasangat ara, pwen ndramatara ipwandrisa kowasen hu huya kili Yesu,pe hupa, “O Yapan, toimwam. Mbunaambusi wou angandrah. Yo kunna hiyanpara alahi asa nondriya suwe pwi.

7 Tehen tora ko, kolso kintewihiy parakusa nime wou pwi yi. Hapeko hiyanpara apwatisingi nongan opu, pe ndramatpara poya mbulyo, andre kirayah hiyan.8 Upwai tehen toro, paratesah, yo, arandramat hamoumepo huiki yo uta pahan-dra namandran hamou ihohin isato, pehu ndram hayah topo pahandro yi. Kapakupwai kiya kili hamou, kupa, ‘Aya,’ pwenandre kiya; pe kapa kupwai kiya kili hamouyoro, kupa, “Asa,” pwen andre kisa. Pekapa kupwai kiya kili ndramat para poyambulyo, kupa, “Ambusiy iye,” pwen andrekimbusiy.”

9 Pwen iro mwonen Yesu ihilingi non-gan aro, pe ilohonge soyon. Pe ipaiwaniyiy iya kili hu ndramat huho ndruwanpe ipwai iya kili hu, ipa, “Upwai isa kiliwawu, kunnime ndramat hamou iripo Yis-rayel kinpwotisingi lohongan ndrisiyontehe ndramat aro, ara pwi.” 10 Pwen yihundramat mepo ndramat ihohin iyata hundram ipwandrisa hu ara, ara humui huyaseu pe huya nimei tehe ndramat para poyambulen ara, ara kintayah hiyan.

Pihinau hamou mepo norun kamai imat,ara Yesu ihingini yiy isa tine

11 Pwen iyamulan hape, Yesu iyau iyakol ngawan hakol ngalan Nain. Pe ndrami-ran hu iyapolo hu ndramat soyon iya arahuyapolo yiy. 12 Yesu iropo isa mwo-nen pohomara karam namandran para kolngawan ara, pwen huro sap nombuwendramat hamou huropo husa ngawan.Pe ndramat imat ara, ara noru pihinauhamou, pe yiy norun kamai hamou opuara. Pe hu ndramira kol ara, ara soyo-soyon iya huro sura pihinau ara. 13 Iromwonen Yapan inime pihinau ara, koyun

iti yiy, pe ipwai iya kili yiy, ipa, “Mbunaarang.”

14 Pwen Yesu irikai iya ngilse pasup, peniman iyahatek iya aliy, pe hu mepo hurosap, ara hunim o huro. Pe ipa, “Wihou, up-wai isa kili wou, atine!” 15 Pwen ndramatkinmat ara, isa tine pe impwan pe iwong,pe Yesu iwiri yiy pe iyaiki yiy imui iya kilitinan.

16 Pe hu masih lohongahu ikairut,pe huro hari ngala Ngindrai, huro pa,“Poropet hamou namandran iya arakinsarayah iripo mwalingarou. Ngindraikinsa para kisopwat ndramiran hu.” 17 Penola Yesu ara ingau pe isilihi topwe kolnamandran hape Yutiya, pe iyasura hu kolmasih hu hora pakeh aliy.

Yesu isomwi Yohanes Ndramat para Pap-tais

18 Pe hu melit masih kene ara, arayihu ndramira Yohanes huya nese ndrain-gan iya aliy. Pwen iyoh hilu ndramiranmalmou hilsa kili yiy, 19 pe ipwandrisahilu, hilya kili Yapan para kaya sok yiy,kapa, “Wou ndramat mepo Ngindrai kin-tandrangan para kisa ara, ndre yowu korosohoni hamou hira ndron i?”

20 Pwen hilu ndramat ara hilsa kili Yesu,pe hilpa, “Yohanes Ndramat para Paptais,ipwandrisa youlu para kasa kili wou parakasok wou tehe toro: ‘Wou ara ndramatmepo Ngindrai kinpwatisingiy para andrekisa ara, ndre yowu koro sohoni hamouhira ndron i?’ ”

21 Iro mwonen lang ara, Yesu isop-woyani hu ndramat mepo neken handra-handra ilopwa hu, pe mwamwa handra-handra iro kili hu, pe irapiyani hu payitsoyon iya huro ndritahu huya mawen. Peisopwi hu ndramat soyon marahu iyoh,ara hunimnim. 22 Pwen pe ipwai imuiiya kili hilu ndramat para sapiya nonganta Yohanes malmou ara, ipa, “Walu ka-mui pe kaya nese ndrainga Yohanes kiyasehe melit walu kannimei pe kanhilingiy.Yihu mepo marahu iyoh, ara hunimnim;pe yihu mepo ndrikahu mwomwan, arahuropo tokai; pe yihu mepo mwamwakawa iro kili hu, ara huya howen; pe yihumepo ndraingahu iyui, ara ndraingahuileu; pe yihu mepo humat, ara hutinepaiwe; pe yihu mepo hundroisiy, arahuhulingi nongan hiyan. 23 Pe ndramatmepo ipwotisingi lohongan isa kili yo pe

LUK 7:24 98 LUK 7:42

kinhindrundru pwi, ara lomwes kiro kiliyiy.”

24 Iyamulan para hilu ndramat parasapiya nongan ta Yohanes, ara hilu kan-mui, pwen o Yesu iwong iya kili hu ndra-mat soyon huro ara, iya titiye ta Yohanestoro: “Wawu yau iya kol ndrohoyin parakaya nime tesah? Parah hakou meponohai ita mbuiwaniy? 25 Kapa pwi, pwenwawu ya para kaya nime tesah? Ndra-mat hamou mepo isuluye yiy iya koyaulahayan? Pwi! Yihu mepo ngara hu kasu-luye hu kaya hu koyau mepo kennehu na-mandran, pe ngara hu kapwes kiya melitmwayih tahu, ara ngara hu koro nondriyahu seu nonowan ata hu king. 26 Pwenwawu ya ndra para kaya nime tesah? Parakaya nime poropet hamou, ndre? Ehe! Peyo upwai isa kili wawu tehe yiy poropethamou, pe mbulyan ara ihou i. 27 Pwayanhu kantatuluwiy mepo itiyani yiy ara iye:‘Animei, yo andre kupwandrisa ndramat

para sapiya nongan to kiho mu kiliwou, pe andre kiho mu kili wou, peandre kiramwaniyani meresayam.’

28 Yo upwai isa kili wawu, mwalinga hundramat mepo hu pihin hu kanmwalahiykinna tahu, ara hamou kinhohin kiliYohanes pwi. Hapeko sehe ndramat mepongalan pwi kiro kolo KingNgindrai, ara yiyihohin iyata Yohanes.”

29 (Hu ndramat masih, pe hu ndramatpara poya takis i, ara iro mwonenhuhulingi nongna Yesu, ara husapahasaniy tehe kultuwayi Ngindrai araimwonen masih, paratesah, yihu ara,Yohanes kinsumuluwani hu. 30 Hapekoyihu Parisiy pe yihu mepo hupahasiya nongan para pwahanou, ara huikindruwahu iya sai hiyan mepo Ngindraiipwainganiy iya kili hu, paratesah,Yohanes kinsumuluwani hu pwi.)

31 Pwen Yesu iro wong manau, ipa, “Yoandre kuranonoye hu ndramat hasap paramahapo ara kiya tesah? Mwensehu tehehiyeh? 32 Yihu tehe hu mbunah ngara hukampwan ndroho pehei pe hutora yoh iyakili hu hamou-hamou toro:‘Yowu, yowu ra ndramiya wawu,

hapeko wawu mbuwali wawundraniyai;

yowu pwandreundreu,

hapeko mbuwali wawu para karangmali wawu.’

33 Yohanes Ndramat Para Paptais, ara is-arayah pe kinho yan ndrinanohun pwi, pekinho yin wain pwi. Pwen pe wawu pa,‘Payit ita ndritan.’ 34 Pe Noru Ndramat isape iro namnam pe iro yin wain, pe wawupa, ‘Yiy ara komkom—ndramat para nam-nam, pe ndramat para kuimwa wain.† Yiyara kowase hu ndramat para poya takis,pe hu ndramat pakut tahu mwomwan.’35Hapeko yihu hiyeh huwiri lohongai wai-son ta Ngindrai, ara hupwainganiy tehelohongan, ara ndrokonan masih.”

Pihin hamou pakut tan mwomwanitumwi ndraikei iya ndrika Yesu

36 Pwen Parisiy hamou ipwanos Yesupara kisa namnam kisasura yiy kipiyah.Pwen pe iya seu ta Parisiy ara, pe iroh iyengilse keyau para kinamnam. 37 Lang ara,pihin hamou para kol ngawan ara, mepongara kimbusi pakut mwomwan handra-handra, ara ihilong tehe Yesu iro nam-nam nondriya seu ata Parisiy aro. Peisap ndraikei mangonohon layin isa, mepoiro pwisin mwayih iya, pe kennen aranamandran iya. 38 Pe isa pe iro tinendruwa Yesu, pakeh ngondrokan, pe irorang memesun. Pe ndruimaran ara ituniya ngondroka Yesu, pe iwiri kompayanpe iro kuwei ndruimaran iya aliy. Pe irorahunghung iya ndrika Yesu pe itumwindraikei mangonohon layin ara iya aliy.

39 Pwen Parisiy mepo ipwanos Yesu isakili yiy ara inimei. Pwen yiy imipan-guluwaniy, ipa, “Kapa ndramat aro araporopet hamou, pwen andre kipahasanikultuwayi pihin mepo niman itapo iya kiliyiy ara, tehe yiy pihin hamou mepo pakuttan ara mwomwan.”

40 Pwen pe Yesu isomwi lohongan, ipa,“Simon, nongnam handra iripo kili yo,nakupwai kisa kili wou.”

Pe Simon ipa, “Kiya, ndramat para hi-nonou, apwai kisa kili yo.”

41 Pwen pe Yesu ipwai, ipa, “Ndramatmalmou hilu nahi sombule pat ta ndra-mat hamou. Hamou inahi mayipou, pehamou inahi mayimingat.‡ 42 Hilu mal-mou kene ariya, ara kanlahiy para kaposoiwi nahanah ta hilu kimui pwi. Pwen

† 7:34: Eng: a glutton and a drunkard; TP: em i man bilong kaikai planti tumas, na em i man bilong dring plantiwain tumas ‡ 7:41: Eng(NIV): One owed him five hundred denarii, and the other fifty. (A denarius was a coinworth about a day’s wages.); TP(Buk Baibel): Narapela i gat dinau long 100 kina, na narapela i gat dinau long 10 kinatasol.

LUK 7:43 99 LUK 8:13ndramat ara itali nahanah ta hilu malmoukene. Kiya, hiyeh tahilu andre ndriyankimbuluhi yiy pwokeyan?”

43 Pe Simon isomwi yiy, ipa, “Yo upandre yiy mepo itali nahanah tan ihohinara.”

Pwen Yesu ipa, “Wou aharani lohongaiara, ara imwonen.”

44 Pwen pe Yesu ipaiwani yiy iya kilipihin ara, pe ipwai iya kili Simon, ipa,“Anime pihin iye? Yo usa nondriyasuwem, pe wou anpo ndran para sungeyandriko pwi. Hapeko pihin iye, ara isun-gani ndriko iya ndruimaran pe ikuweiiya kompayan. 45 Wou antahunghungkinsa kili yo pwi. Hapeko pihin aro, iromwonen usa suwem, ara iripo waiyanitahunghung isa ngondroko. 46 Wou an-tumwi ndraikei kinsa poyo pwi, hapekopihin aro, ara itilingi ndraikei mangono-hon isa ngondroko. 47 Pwen pe upwaisa kili wou tehe, pihin aro, ara ndriyanimbuluhi yo namandran iya, pwen pe hupakutmwomwan soyon atan, ara Ngindraikintaliy. Pe hiyeh mepo Ngindrai kintalihu pakut mwomwan tan hape ko, ara an-dre ndriyan kimbuluhi yiy hape ko yi.”

48PwenYesu ipwai iya kili pihin ara, ipa,“Kuntali hu pakut mwomwan tam.”

49Pwenpe yihundramatmepohuye rohpe huyewule ngilse keyau ara, ara huropanguluwaniy mwalingahu, hupa, “Yiyhiyeh, mepo ita tali hu pakutmwomwan?”

50 Pwen Yesu ipwai iya kili pihin ara,ipa, “Lohongam ndrisiyon kinmbusi wouantayah hiyan kinna mbulmara Ngindrai.Ayau, ayasura ndriya wayis.”

8Nongan pwandritiye ta ndramat para

piyeya peke wit1 Iyamulan hape, Yesu irikai iro hu kol

ngawan pe hu kol mendreheh hakol iyahakol, pe iro pohowe nongan hiyan parakolo King Ngindrai. Pe hu Songui peLumou ara, ara huro polo yiy. 2 Pe yihupihin hayah, ara huyapolo Yesu yi. Yihupihin ara, Yesu kintapiyani hu payit irondrita hu kanna mawen, pe kinsopwoyanihu mwamwa tahu. Hamou tahu ngalanMariya (yiy para kolMaktala pe hupohowengalan handra araMariyaMaktalena). Yiyara hu payit manandrtimou huro ndritan,pe Yesu kintapiyani hu kanna mawen. 3Pe

hamou tahu yi, ara ngalan Yohana nam-buyu Susa. Susa ara ndramat hamoumepongara kiro nimnim kiya suwe Herot. Pepihin hamou i ngalan Susana, pe hu pihinhayah i huro polo hu. Yihu pihin aro kene,ara iyaumenmenahumbukenan, ngara hukasopwat Yesu pe ndramiran hu kaliy.

Yesu itiyani nongan pwandritiye parandramat hamou ipiye mbuwa wit iya piyang

4Hundramat soyon iyahuyaukol hakol-hakol husa mbultere husa kili Yesu, peitiyani nongan pwandritiye iye iya kili hu,ipa toro: 5 “Ndramat hamou para mbulyapiyang iya para kiya piye hu peke wittan. Pe iro mwonen iro piye hu pekewit, hu tiken para aliy ara hulon hurosai, pe hu ndramat hurahatuwehu pe hunorukan para wohowoh huiniy. 6 Pe hupeke wit tiken, ara hulon huya ndrita patperembun, pe husahambunet o pe hu-mang, paratesah, pwan ara ndran kintoaliy pwi. 7 Pe hu peke wit tiken, ara hulonhuya mwalinga hu malkei maporon, pwenhu malkei maporon, ara hulek iyasura hupeke wit ara, pe huraimwani hu. 8 Pe hupeke wit tiken i, ara hulon huya ndritapwan hiyan, pe hulek pe huppwai, pesangin ihon iya soyon iya, tehe peke witsih iyki peken masangat.”

Itiyani nongan pwandritiye ara ihip-wen, pwen iwayeh, ipa, “Hiyeh mandrain-gan, ara kihilingi nongan iye.”

9 Pwen ndramiran hu ara husike yiytehe ndroiyi nongan pwandritiye ara, ipatesah. 10Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Lo-hongai kokohon para kolo King Ngindrai,ara kisa leu kisa kili wawu. Hapeko kiyakili hu hayah, ara kutiyaniy kiya nonganpwandritiye opu; pwen‘ngara hu koro nimei, hapeko tehe hu

kanyirowei pwi;pe ngara hu koro hilingiy, hapeko

tehe lohongahu kanileu pwi.’*11 Pe ndroiyi nongan pwandritiye aro,

ara iye: Hu peke wit ara tehe nongnaNgindrai. 12 Hu peke wit hulon hurosai, ara tehe hu mepo huhulingi nongnaNgindrai, hapeko Sinai isa pe iwiri nongnaNgindrai iya mawen ndriyahu. Pwen peandre hu kanpwotisingi lohongahu pwi,pe Ngindrai andre kinsopwat hu pwi. 13Petiken hulon huro ndrita pat perembun, aratehe hu mepo huhulingi nongna Ngindraipe huwiriy pe hupwesaniy. Hapeko yihu

* 8:10: Yisayah (Isaiah) 6:9

LUK 8:14 100 LUK 8:33ara tehe hu peke wit mepo ngondrohukansin pwi. Yihu pwotisingi lohongahuhape ko, pe kapa nohonou kisa, ara andrehu kayos. 14 Pe hu peke wit tiken mepohulon huyamwalinga humalkei maporon,ara tehe yihu mepo huhulingi nongnaNgindrai, hapekohuro tokai o, pe lohongaipara mipwan hiyan, pe nonowa kol pwan,pe pwesai para menmena kol pwan, arairaimwanihu. Pwen pe yihu kanilek hiyanpwi. 15 Hapeko hu peke wit mepo huloniya ndrita pwan hiyan, ara tehe hu hiyehndriyahu hiyan pe imwonen, pe huhulinginongna Ngindrai pe hupwotisingiy, arangara hu koro tine pwokeyan pe ngara hukoroppwai hiyan.

Paisui sih iro tine iya kakan16 Ndramat hamou kinoho tolmwani

paisui pe kiramburuhiy kiya pahandrapwelekei, ndre kiykiy kiya pahandrayokyok, ara pwi. Hiyan para kiykiy kirotine, ndre kiye ndrita keyau, pwen pe yihuhiyeh hu kasa nondriya seu, ara andre hukanime nganan. 17 Pe sehe melit mepo itakohon, ara andre kisa ngawan, pe sehemelit ita kohon pe kanpahasaniy pwi,ara andre kisa yelan ngawan. 18 Pwen peakahalong nokulani nongan. Hiyeh mepotesah iro kili yiy, ara andre kipo suran;pe hiyeh mepo hapesah kili yiy pwi, hapemendreheh ilohongani ipa ndre imira kiliyiy, ara andre kawiriy topwei kiya mawenkili yiy.”

Tina Yesu pe nalin hu19 Pe tina Yesu pe nalin hu ara husa

para kasa nime yiy, hapeko yihu kanlahiypara kaya pakeh kili yiy pwi, paratesah,hu ndramat soyon iya huro rahakowan.20 Pwen hamou ipwai iya kili Yesu, ipa,“Tinam pe nalim hu hutora tine ngawanpara hu nakasa nime wou.”

21 Pwen Yesu isomwiy, ipa, “Tino penali hu ara hu mepo huhulingi nongnaNgindrai pe hu tokuyaniy.”

Yesu ipomate nohai namandran imaito22 Lang sih aro, Yesu ipwai iya kili

ndramiran hu, ipa, “Tuka his ndroi pekasingondriti ndran makaiye pe tukayaharoh.” Pwen huhis huya nondriya ndroihakou pe huyau. 23 Pe iro mwonen hurongap huya, ara Yesu iye matin. Pwennohai namandran imum iya ndrita ndranmakaiye, pwen pe isumbuiwani ndroi pendroi pakiyuh.

24 Pwen ndramiran hu huya kili yiype huhungini yiy, pe hupa, “Namandran,Namandran, worou nakayuh ara!” PwenYesu itine pe ipomate nohai iro mum penowei iro talon, pe nohai imaito pe ndrasimat.

25 Pe ipwai iya kili ndramiran hu, ipa,“Lohonga wawu ndrisiyon, ara italeheh?”

Pwen hunoh pe huro lohonge ndrit. Pehamou isike hamou, huro pa, “Aripo sehendramat? Mepo ipwandrandrahani nohaipe ndras, pe hilu hilingi nongnan i.”

Yesu irasses hu payit mepo huro ndritandramat hamou huya mawen

26 Pwen Yesu iyapolo ndramiran hu hu-yarayah huya kol namandran hape ngalanKerasa, ita haroh para Ndran MakaiyeKaliliy. 27 Iro mwonen Yesu ihoiki ndrikaniya ndrita leng o, ipohonani ndramathamou para kol ngawan aramepo hu payithuro ndritan. Ndramat ara, ara iro mwa-heh opu ndrangan niwen iya, pe kinohoye nondriya seu pwi, hapeko ngara kiyenondriya hu ngare hu ndramat kanmat.28 Iro mwonen inime Yesu, pwen ipal-ngai, pe iyos iya ngondro ndrika Yesu,pe iwayeh namandran masih, ipa, “Yesu,NoruNgindrai Iyera Paingan Iya, wou nasasahaye yo yeh? Yo urakamam isa kiliwou tehe mbuna aiki ngandran kisa kiliyo!” 29 Paratesah, Yesu ara kinpwandran-drahani payit ara para kisa ngawan kilindramat ara. Lang soyon iya ngara hukawasi nima ndramat ara pe ndrikan kiyakondrei humbusiy iyau hayen, pe ngarahu koro memerani yiy; hapeko yiy ngarakindrohomwiri hu kondrei ara topwei. Pepayit ara ngara kiluwani yiy kiya hu kolndrohoyin.

30 Pwen Yesu isike yiy, ipa, “Ngalamhiyeh?” Pwen ipa, “Ngolo, ara Hundram,”paratesah, hu payit soyon iya ara hurondritan.

31 Pwen yihu payit ara, ara hurakamamiya kili Yesu ken iho ken para mbunakipwandrandrahani hu para hu kaya ngatmepo mbulun pwi.

32 Pe hu puw hayoi soyon iya, ara hurosusuwan iya sese pahayi haroh kili hu.Pwenhupayit arahurakamam iya kili Yesupara kipa hiyan para hu kaya ndrita hupuw ara; pwen ipa hiyan para hu kaya.33 Pe hu payit hutali ndramat ara, pe huyakili hu puw. Pe hu puw ara, ara hurapakmbusupahayi huya pwan, pe huya song

LUK 8:34 101 LUK 9:2huya nondriya ndran makaiye, pe huyamut topwei.

34 Pwen hu ndramat para hangna puwara hunimei pe huwop huya nondriya kolngawan ara, iyapolo hu kol mendrehehi, pe huya tiyaniy. 35 Pwen yihu ndra-mat huyau huya para kaya nime tesahkintayah. Yihu yarayah iya kili Yesu pehunimei tehe ndramat mepo hu payithuro ndritan mamu ara, ara hu kantaliyiy. Pe impwan pakeh ngondroka Yesu,pe kinsuluye yiy kinna koyau, pe lohongankinileu pe kiningoh. Pwen pe hu ndramatpara kol ara hunimei pe hunoh. 36 Peyihundramatmepohukannime tesah kin-tayah, ara huro tiyani titiye para payit italindramat ara pe ingoh tapeh. 37 Pwen peyihu ndramat masih para kol namandranhape Kerasa, ara husike Yesu para kitalihu, paratesah, hunoh turut. Pwen pe Yesuihis iya nondriya ndroi para kiyau.

38 Pwen ndramat mepo hu payit kantaliyiy ara, ara irakamam para kiho ndruwaYesu, hapeko Yesu ipwandrisa yiy iyau, peipa, 39“Amui aya kolom, pe aya tiyanimelitmasih mepo Ngindrai kinmbusiy pwenkinsa kili wou.” Pwen ndramat ara iyauiya, pe iya tiyani melit masih mepo Yesukinmbusiy, pe kinsopwat yiy kinna aliy.

Mbunah pihin imat pe pihin hamou imwa40 Pwen Yesu imui iya haroh, pe hu

ndramat soyon iya ara hurawulohaniyiy, paratesah, huro aliy pe huro sohoniyiy. 41 Pwen pe ndramat hamou ngalanYairus, yiy pohon para yumwa totohunhawum, ara isa pe iyos iya ngondro ndrikaYesu, pe irakamam para Yesu kisa suwen.42 Paratesah, yiy manorun hamou opu, pehayou ta pihindrahin ara, ara kiho pakehtehe songui pe luwoh, pe pakeh nakimat.Pwen Yesu, ara iro tokai iropo iya, pe hundramat soyon iya ara huro tandrapndrapngilsen.

43 Pe pihin hamou iro ara, ara mwamwandrai iro manau kili yiy iho nondriyahayou songui pe luwoh, pe hamou kin-lahiy para kisopwoyani yiy pwi. 44 Peiyau ndruwa Yesu isa, pe niman iyahatekiya payango koiwen, pe hape pwi ko,mwamwa ndrai ara itali yiy pe ingoh.45 Pwen Yesu isok, ipa, “Hiyeh niman kin-sahatek kinsa kili yo ye?”

Pwen hu masih hupa pwi iya aliy. PePita ipa, “Namandran, hu ndramat soyon

hutopo rahakowam pe hutopo tandrapn-drap husa kili wou.”

46 Hapeko Yesu ipa, “Nima hamou kin-sahatek kinsa kili yo. Tono tehe pwoke arakintan kili yo pe kinna mawen.”

47 Pwen pihin ara, ara inimei tehe yiyara kinlahiy para kikulaniy pwi, pe inohturuwe yiy, pe isa pe ihikuwani ngundrunisa mbulmara Yesu. Pe iro mbulmara hundramat masih, pe itiyani ndroiyin tesahiyki niman iyahatek iya kili Yesu. Peitiyaniy tehe indrou pwi ko, pe mwamwatan kintali yiy pe kiningoh. 48 Pwen peYesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Noru, lo-hongam ndrisiyon, ara imbusi wou an-tayah hiyan. Ayau ayapolo ndriya wayis.”

49 Pwen Yesu iro wong manau, ndramathamou iyau seu ta Yairus, pohon parayumwa totohun, ara isa pe ipwai, ipa, “No-rum pihin, ara kinimat. Konan. Mbunaarakekeyani ndramat para hinonou arapara kisa manau.”

50 Pwen Yesu ihilingiy pe ipwai iya kiliYairus, ipa, “Mbuna anoh; apwotisingi lo-hongam opu, pwen yiy andre kingoh.”

51 Pe Yesu iyarayah iya seu ata Yairus,pe ipa pwi para hamou kiya nondriya seu.Pwen iwiri Pita, Yohanes pe Yamis, petama mbunah pe tinan opu huyapolo yiyhuya nondriyan. 52 Iro lang ara, yihundramat masih ara huro rang turut pehuro mangalye iya kili mbunah pihin ara.Pe Yesu ipa, “Wawu kahatih; yiy kinimatpwi yoh. Yiy iyera matin o.”

53 Pwen yihu ndramat ara, huhaisaniYesu, paratesah, hupahasaniy tehembunah pihin ara, ara kinimat. 54HapekoYesu niman iya mbultuwe nima mbunahara, pe ipa, “Noru, atine!” 55 Pwenmwoiwan imui iya kili yiy, pe indrou pwiko, isa tine. Pwen Yesu ipwai iya kili hupara hu kahang yiy hapesah para kiyan.56 Pe taman hilu tinan, ara lohonga hiluindrap. Hapeko Yesu ipwandrandrahanihilu para hilu mbuna kanese ndraingahamou iya tesah kintayah.

9Yesu ipwandrisa hu Songui pe Lumou

1 Yesu iyoh hu Songui pe Lumou husawule pe iyki pwoke pwokeyan pe nop-waran iya kili hu para hu karasses hupayit,pe kasopwoyani hu mwamwa handra-handra ata hu ndramat. 2 Pe ipwandrisahu huyau para hu kaya pohowe nonganpara kolo King Ngindrai, pe kasopwoyani

LUK 9:3 102 LUK 9:25hu ndramat humwa. 3 Pe ipwai iya kili hu,ipa, “Wawu mbuna akasap melit handrakiyasurawawu, tehe nes, ndre ndrop, ndrendrinanohun, ndre sombule pat, ndresusura koyau. 4 Pe sehe seu wawu naka-song kaya koro aliy, ara wawu koro aliykipoo akatali kol ngawan ara. 5 Pe kapa hundramat kantawulohani wawu pwi, pwenlang mepo wawu nakatali kol ngawan ara,ara akaratolohani kohu pweleka wawukiyau, pe andre kirayah tehe tiyeya wawupara kiyingani mwomwan tahu.” 6 Pwenhuyau huya hu kol mendreheh hakol iyahakol, pe huro pohowe nongan hiyan pehuro sopwoyani mwamwa tahu ndramathuro kol masih kene.

7PwenHerot, pohon para kol Kaliliy, araihilong hu titiye para hu melit masih hurotayah. Pwen lohongan imapaiwe, parate-sah, hu hayah huro pa tehe Yohanes mepokinmat ara, ara kinsa tine paiwe. 8 Pe huhayah ara huro pa ndre Eliyah kinsarayah,pe yihu hayah i, ara huro pa ndre hamouporopet para koluw kinna kinsa mwalen.9 Hapeko Herot ipa, “Yo kunsondriti koyuYohanes pwen. Pe aripo sehe ndramatndrokonan, urupo hilingi hu melit iripombusiy aro yeh?” Pe iro hinonou parapakinime Yesu.

Yesu iyki anandrinai iya kili hu ndramatmayipou (5,000)

10 Pwen hu aposel humui, pe huyatiyaniy iya kili Yesu iya tesah mepo hukanmbusiy. Pwen iwiri hu ko huya surayiy, pe huya kol ngawan mepo hupohowengalan Petsaita. 11 Hapeko yihu ndramatsoyon iya, ara husa pahasani tokuya hu;pwen huho ndruwan. Pe irawulohani hu,pe iwong iya kili hu iya titiye para koloKingNgindrai, pe isopwoyani humepohu-namiliy para hu kangoh kiya hu mwamwatahu.

12 Paramwandrai kinpiyah, pwen yihuSongui pe Lumou ara, ara husa kili Yesu,pe hupa, “Apwandrisa hu ndramat soyonaro kene hu kayau, pwen pe andre hukaya hu kol mendreheh pe hu kol paraparangondron, para hu kaya ten anan-drinahu pe hu kayan. Paratesah, worouara turopo kol mwanan mepo hu ndramatkonto aliy pwi.”

13 Pe Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Wawukahang hu hapesah para hu kayan.”

Pwen husomwi yiy, hupa, “Ndri-nanohun mayimah pe ni malmou opu

iripo. Wou apa ndre yowu kaya sousouana hu ndramat soyon masih aripo?”

14 Pe hu kamai huro ara, ara ndrom-woyahu iho tehe mayipou (5,000). Hapekoipwai iya kili ndramiran hu, ipa, “Akaikihu korompwan tehe mayimingui korondrokoyirayi sih-sih.”

15 Pwen ndramiran hu humbusiy tehenaliy, pe hu ndramat masih ara humpwan.16 Pe Yesu iwiri ndrinanohun mayimah peni malmou ara, pe maran itandras iya kolpaingan yang, pe itoholiy. Pwen iram-buringiy pe iykiy iya kili ndramiran hupara hu katainganiy kiya ana hu ndramat.17 Pwen hu ndramat masih kene ara hu-namnam pe isihi hu. Pe hu ndramira Yesuhuwiri keyeh mandropwa songui pe luhatpe hunihi ndritike hu iya aliy.

Pita iwong ngawan tehe Yesu, ara yiyKristus

18 Lang sih aro, Yesu iya kol lohowayinpe iro tohun. Pe ndramiran hu ara huropolo yiy, pe isok hu, ipa, “Yihu ndramatmasih ara hu tora pa ndre yo hiyeh?”

19 Pe husomwi yiy, hupa, “Hayah tahuara hupa ndre wou Yohanes Ndramat paraPaptais. Pe hayah tahu ara hupa ndre wouEliyah. Pe hu hayah i, ara hupa matisanwou ara hamou tahu poropet para koluwkinna, mepo kinsa tine paiwe.”

20 Pe isok hu, ipa, “Kiya, pe wawu, arawawu pa ndre yo hiyeh?” Pe Pita isomwiy,ipa, “Wou ara Kristus ata Ngindrai.”

21 Pe Yesu ipwandrandrahaniypwokeyan iya kili hu para hu mbunakatiyaniy kiya kili hamou tehe yiy arahiyeh. 22 Pe ipwai, ipa, “Noru Ndramatandre kiya nondriya hu nopwaran soyoniya, pe andre hu yapane kol, pe hu prishuhohin ta hu pris masih pe hu ndramatpara hinuwani nongan para pwahanou,ara andre hu kamwisnani yiy. Pe andrekatingundrun kimat, pe kiromwonen langmaroyoh, andre kisatine paiwe.”

23Pwen ipwai iya kili hu ndramatmasih,ipa, “Kapa hiyeh pakiho ndruwo, ara kipapwi kiya namiliwan mbukenan, pe kisapkei tondrih tan, pe kiho ndruwo langsih tehe sih. 24 Pe hiyeh pakihimbusanimwoiwan mbukenan, andre mwoiwan ki-tali yiy. Pe hiyeh kilohongani yo, pekitali mwoiwan kisa kili yo, pwen andrekisopwat mwoiwan mbukenan. 25 Kapandramat hamou kiwiri hu memelit parakol pwan masih kiya mbukenan yiy, pe

LUK 9:26 103 LUK 9:49kiyamulan kimat pe kitali mwoiwan, pwenandre memelit masih kene ara, andrekisopwat yiy tehen tapeh? 26 Pe kapahiyeh kimasi to pe kimasi kiya nongno,pwen Noru Ndramat andre kimasi tan,kiro mwonen lang mepo nakisa kiyapolononowanganan, pe nonowangana Taman,pe nonowa ngana hu angelou haiyan.27 Upwai ndrokonan isa kili wawu, tehehayah mepo hutopo tine iye, ara andre hukanhingorowe kimat kileh pwi, kipoo hukanime kolo King Ngindrai.”

Nombuwe Yesu ipiy28Yesu iwong tehen tora ihipwen, pwen

tehe lang mandrolwoh iyamulan para aliy,Yesu iwiri Pita, Yohanes pe Yamis, hu ma-timou ara huyapolo yiy pe huya painganngondron sih para hu kaya tohun. 29 PeYesu iro tohun, pe kombuyen ipiy iyahandra masih, pe koyau tan, ara irayahpalpalen pe ngannganan iya. 30-31 Pwenndramat malmou, Mose pe Eliyah, arahilsarayah iyasura nonowa ngana hilu, pehilro wong iyasura Yesu. Pe hilro wongiya sehe melit mepo andre kimbusiy ki-rayah mannan kiro Yerusalem, pe hilrowong i, iya lengen para kitali kol pwan pekiyau. 32 Pe Pita iyapolo susuyan hilu aramarahu inun pe humatin turut. Hapekoiro mwonen husa poyoi, hunime nonowanganngana Yesu pe hilu ndramat malmouhilro tine sura yiy. 33 Pwen iro mwonenhilu pakatali Yesu, Pita ipwai iya kili Yesu,ipa, “Namandran, hiyan para yowu koroiye. Pwen yowu kapuli yopai matiwum:hawum atam, hawum ataMose, pe hawumata Eliyah.” Pita ara iwong, hapeko ikowuiya sehe nongan iro pwai.

34 Pita iro wong manau, pwen o kokomhasai isa pe iramburuhi hu, pe huro non-driya kokom ara, pe hunoh. 35 Pwenngasa mbulukoyu hamou iyau kokom isa,pe ipa, “Iye ara Noru, yiy mepo kun-takiniman para kipo mbulyo. Akahalingiyiy.” 36Pe ngasa mbulukoyun ara ihipwen,pwen husa yirowei tehe Yesu hamou opuiro. Pe ndramiran hu, ara hukaituwe sehemelit hu kannimei, pe hu kantiyaniy pwi.

Yesu isopwoyani wihou hamou mepopayit iro ndritan

37 Pwen iya lang sih i, huro ngondronpe hulai huya pwan, pe hu ndramat soyoniya huya pohonani Yesu. 38 Pe ndramathamou iro mwalinga hu ndramat soyonara, ara iwayeh pwokeyan, ipa, “Ndramat

Para Hinonou, urakamam para asanimenoru kamai. Paratesah, noru ara hamouopu. 39 Pe payit hamou ngara kikohiskiya ndritan, pe indrou pwi ko, ngarakilomei. Pe ngara kipiyani yiy kiya pwanpe kileleyani yiy, pe mbusas ngara kirowetpohon. Pe ngara kipokasiyani yiy, pembuwalin para kitali yiy kileh. 40 Yourakamam iya kili ndramiram hu para hukarasses payit ara kiya mawen, hapeko hukanlahiy pwi.”

41 Pwen Yesu isomwiy, ipa, “O wawuhasap para mahapo, ara wawu kanpwo-tisingi lohonga wawu pwi, pe lohongawawu imwakaikai. Mwalaiheh pe andrekuro sura wawu ko yeh? Pe maporosa-hayeh andre kuro kuni nopwaran tawawuko yeh? Wawu kawiri mbunah kamai ara,kisa aripo.”

42 Pe iro mwonen mbunah ara, iro tokaimanau iya kili Yesu, payit ara, ipiyani yiyiya ndrita pwan, pe ileleyani yiy. HapekoYesu ipomate payit ara, pe isopwoyaniwihou ara, pe iyki yiy imui iya kili taman.43 Pe yihu ndramat masih hu nime pwokenamandran ta Ngindrai, pwen lohongahuindrap.

Pwen hu ndramat masih ara huro lo-honge manau iya hu melit mepo Yesukinmbusiy, pe ipwai iya kili ndramiran huipa, 44 “Akahalingiy nokulani sehe melitnakupwai kisa kili wawu: Noru Ndramat,ara andre hu karatuni yiy pe kaiki yiy kiyanima hu ndramat.” 45Hapeko lohongahu,ara kinileu kinna ndroiyi nongan aro pwi.Ndroiyi nongan ara, ara ikohon kili hu,para hu kanlahiy para kapwotisingiy pwi.Pe hunoh para hu kasok yiy kiya nonganara.

Hiyeh ara ihohin masih46 Porosih aro, takokowai irayah iro

mwalinga ndramiran hu, tehe hiyehtahu ndrokonan, ara iho hin. 47 Pe Yesukinyirowe lohongahu pwen, pe iwirimbunah hamoumendreheh isa pe iyki yiyiro tine ngilsen. 48Pe ipwai iya kili hu, ipa,“Sehe ndramat kirawulohani mbunah iyekiya ngolo, ara irawulohani yo. Pe hiyehirawulohani yo, ara irawulohani hiyehmepo ipwandrisa yo usa. Paratesah, yiyhiyeh ita mamwore mwalinga wawu, arayiy iho hin.”

49 Pwen Yohanes, ipa, “Namandran,yowu nime ndramat hamou iro rasses hupayit huyau, iya ngalam; pe yowu pwayi

LUK 9:50 104 LUK 10:12yiy para kihitohai, paratesah, yiy ara parasura tou pwi.”

50PeYesu ipa, “Wawumbuna akasingoriyiy. Hiyeh mepo kintasisingat ana wawupwi, ara yiy para susura wawu.”

Hu para Samariya hurasisingat ana Yesu51 Pwen lenge Yesu iropo isa pakeh para

nakiya kol paingan yang, pwen lohonganitiy pwokeyan para kiya Yerusalem.52 Pwen ipwandrisa hu ndramat parasapiya nongan huro mu kili yiy, pehuya nondriya kol hakol mendreheh itanondriya kol Samariya, para hu kayaramwaniyani hu melit koro mwoimwoipara yiy kiya aliy. 53Hapeko yihu ndramathuro kol ara, ara hu kantawulohani yiypwi, paratesah, yiy ara nakiya mwonenkiya Yerusalem. 54 Iro mwonen ndramiranhilu, Yamis pe Yohanes hilnime kultuwayihu Samariya, pwen hilsok yiy, hilpa,“Yapan, wou anamiliy para yowu kayohmwan kiyau kol paingan yang kisa pwan,pe kitimwi hu, ndre?” 55 Hapeko Yesuipaiwani yiy iya kili hilu, pe ipomate hilu.56 Pwen huyau huya kol hakol mendrehehi.

Tesah nakirayah kapa ndramat hamoupakiho ndruwa Yesu

57 Iro mwonen huro tokai sai huropohuya, ndramat hamou ipwai iya kili yiy,ipa, “Hape aleheh naya aliy, ara andrekuho ndruwam.”

58 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Yihu mwiy puyap, ara mangarehu, pe hunorukan para wohowoh, aramayumwahu.HapekoNoruNdramat, ndrohonokunparamatiliu, ara pwi.”

59 Pwen Yesu ipwai iya kili ndramathamou i, ipa, “Asa pe oho ndruwo.”

Hapeko ndramat ara isomwi yiy, ipa,“Yapan, atali yo kuya roni tomo na.”

60 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Hu ndramat para kimat, ara hu kororoni ndramirahu mbukenahu mepo hu-mat. Hapeko wou aya, pe aya pohowenongna kolo King Ngindrai.”

61 Pe hamou i ipwai, ipa, “Yapan, yoandre kuho ndruwam, hapeko kumui pekuya pomwanye kiya kili hu ndraisih atona.”

62 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Ndramatmepo imbultuwe nes para taluweya pwan,pe inimnim imui iya ndruwan, ara kinlahiypara kipo mbulen kiro nondriya kolo KingNgindrai, ara pwi yoh.”

10Yesu ipwandrisa hu ndramat manan-

drtingui pe lumou1 IyamulanYapan irakinimahundramat

andrtingui pe lumou i, pe ipwandrisa humalmou-malmou huho mu kili yiy huyakene hu kol ngawan pe hu kol hakol-hakolmepo andre kamulan kiya aliy. 2 Pe ip-wai iya kili hu, ipa, “Anandrinai soyoniya, ara hu kaniman pwen hutora piyang,hapeko hu ndramat para poyambulen, aranoye ko. Pwen pe akatohun kiya kili Ya-pan mepo mbukena piyang, para kipwan-drisa hu ndramat para poya mbulen parahu kayapo mbulen kaya nondriya pingen.3Akaya! Yo nakupwandrisa wawu tehe hunoru sipsip, para akayamwalinga humwiypuyap. 4 Pe wawu mbuna akasap ndropwasombule pat, ndre ndrop, ndre hu hatnapwelekai. Pe wawu mbuna akarawulohanihamou kiho sai.

5 Pe kapa wawu kasong kaya nondriyaseu hawum, pwen wawu kapwai kimu,akapa, ‘Ndriya wayis, ara kiro polo wawutopo seu iye.’ 6 Pe kapa ndramat parandriyawayis kiro seu ara, ara andre ndriyawayis kiro polo yiy, pe kapa pwi, an-dre nongna wawu kimui kisa kili wawu.7 Akoro ndron seu ara ko, pe akayan seheanandrinai, ndre akayin sehe ndran mepohu nakahang wawu, paratesah, ndramatngara kipo mbulen, ara andre kiwiri ken-nen. Pe wawu mbuna akangas seu hawumkiya hawum.

8 Pe kapa wawu kaya nondriya kolhakol ngawan, pe hu karawulohani wawu,pwen sehe anandrinai hu kasaikiy kisakili wawu, ara akayan opu. 9 Pe akasop-woyani mwamwa tahu ndramat humwahutora ara, pe akapwai kiya kili hu, akapa,‘Kolo King Ngindrai, ara kinsa pakeh kiliwawu.’ 10 Hapeko kapa wawu kaya kolhakol ngawan pe hu kantawulohani wawupwi, ara akaya kene payango sai tahupe akapa, 11 ‘Kohu pwan para kolo wawumepo ipai iripo polndrika yowu, ara yowutopo tolohaniy pe wawu andre kawiri ko-ran. Hapeko akalohonganiy kiya hiyan:kolo King Ngindrai ara kinsa pakeh kiliwawu.’ 12 Yo upwai isa kili wawu, kiromwonen lang para tamwaniye, kora kolara, ara andre kiramwaitini koran nop-waran para kol Sotom.

Hu ndramat mepo hu kantapaiwanindriyahu pwi, ara huiki koisariy

LUK 10:13 105 LUK 10:3213 O wawu para Korasin! O wawu para

Petsaita! Toimwa wawu. Nopwarannamandran ita ndrita wawu. Kapandramat hamou kinna kol malkol Tayarpe Siton, pe kinmbusi hu ndraikiyapwoke kiro aliy, tehe kintayah kinsa kiliwawu pwen, ara andre hu kantapaiwanindriyahu pwen ndrukoluw kinna, peandre hu kansuluye hu kanna koyaupara koisirai, pe andre hu kantumwi hukanna palam i. 14 Hapeko kiro mwonenlang para tamwaniye, koran nopwaranwawu nakakuniy, ara andre kiramwaitinikora nopwaran tahu para Tayar pe Siton.15 Pe wawu para Kapernawum, wawupakasikiye wawu kaya paingan yang,ndre? Pwi yoh! Wawu andre kaya pwanmasih ndrohonoku hu ndramat kanmat.

16 Sehe ndramat kihilingi wawu araihilingi yo yi, pe sehe ndramat mbuwalinta wawu, ara mbuwalin to yi; pe hiyehmbuwalin to, ara mbuwalin ta hiyehipwandrisa yo usa iyapolo pwoke nop-waran.”

Yihu ndramat andrtingui pe lumou hu-mui husa

17 Yihu ndramat andrtingui pe lumouara humui huyapolo pwesai, pe hupa, “Ya-pan, yowu pohowe ngalam, pe hu payitara huhulingiy pe huho ndruwa nongnayowu.”

18 Pwen pe Yesu isomwi hu, ipa, “Younime Sinai iyos iro kol paingan yang isapwan tehe kamit. 19Yo ara kunuiki pwokenopwaran iya, kinsa kili wawu pwen, parawawu andre kangastoro pe karahatuwe humwat pe hu supwalngai, pe andre wawukaramwaitini pwoke masih ata Sinai; peandre hapesah mwomwan kintayah kiliwawu pwi yoh. 20 Pwen wawu mbunaakapwes kata hu payit huhulingi wawu,hapeko wawu kapwes tehe ngala wawu,ara Ngindrai kinratuluwiy pwen ita kolpaingan yang.”

21 Iro mwonen lang ara MwoiwanHaiyan iyki pwesai namandran ipepndriya Yesu, pe Yesu ipa, “Tomo, Yapanekol pwan pe kol paingan yang, yo uhuringalam, paratesah, wou ankulani humelit aro kinna kili hu ndramat mepolohongahu iman pe hupahas iya lohongai,hapeko aniyki hu melit kansa yelanngawan kinna kili humbunahmendreheh.Ehe, Tomo, anmbusiy tehen tora, ara ihondruwa namiliwam opu.

22 Melit masih, Tomo kiniyki hu topweikansa kili yo. Pe hamou tanan ta Norunpwi, Taman opu tanan ta norun. Pe hamoutanan ta Taman pwi, Norun opu tanan taTaman. Pe hu mepo Norun inamiliy parakiyingani Taman kiya yelan kili hu, arayihu ara ko, hupahasani yiy.”

23 Pwen Yesu ipaiwani yiy iya kilindramiran hu, pe iwong nokule ko, ipa,“Yihu mepo hunime tesah wawu toponimei, ara lomwes ita kili hu. 24 Yo upwaiisa kili wawu tehe hu poropet soyon pehu king para koluw, ara hunamiliy parahu kanime tesah mepo wawu topo nimei,hapeko hu kannimei pwi. Pe yihu paka-halingi tesah mepo wawu topo hilingiy,hapeko yihu kanhilingiy pwi.”

Nongan pwandritiye ta yapa Samariyahamou hiyan

25 Porosih aro, ndramat hamou ipahasiya nongan para pwahanou ara itine parapakinohonou lohonga Yesu, pe isok yiy,ipa, “Ndramat para hinonou, yo andrekumbusi tesah para kuwiri taleh mepoandre kinto-kinto?”

26 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Pwayan kin-pwai pwen ita nongan para pwahanou, araipa tesah? Pe wou animei tehen tapeh?”

27 Pe ndramat ara isomwi yiy, ipa, “‘Ambuluhi Yapan Ngindrai atam kiyaundriyam masih kene, pe kiya mwoiwammasih kene, pe kiya pwoke tam masihkene, pe kiya lohongam masih kene’; pe‘ndriyam kimbuluhi hiyeh para pakeh kiliwou tehe ndriyam ngara kimbuluhi woumbukenam.’ ”

28 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Wouansomwiy imwonen masih. Pwen, am-busiy tehen tora, pe andre awiri taleh.”

29 Hapeko ndramat ara, ara paki-somwani yiy, pwen pe isok Yesu, ipa, “Pendramat para pakeh kili yo, ara hiyehimwonen?”

30 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Lang siharo, ndramat hamou itali Yerusalem parapakilai kiya kol ngawan Yeriko. Pe yihundramat para pahana hu kohon huho saipe hurayi yiy, pe huwiri topwe meltanmasih iyapolo koiwen. Pwen hutali yiykinto pwan tehe pakeh nakimat, pe hukantan. 31 Pe pris hamou ara ilai sai arako isa pwan, pe inime ndramat ara. Pwenpe iyayau te sai haroh, pe kinnau. 32 Pwenhamou tahu Lepi yi, ara isa mwonen isaara, pe inime yiy. Pwen pe indrihisani

LUK 10:33 106 LUK 11:12yiy iyapwen te sai haroh i, pe kinnau.33 Hapeko ndramat hamou para Samariyairo tokai sai, pe isarayah isa mwonen isahape alehehmepo ndramat ara iro aliy. Peinime yiy, pe koyun isikirani yiy. 34 Pweniya ngilsen, pe itilingi ndraikei pe wainiya hu neken tan pe iwasi hu. Pwen iykindramat ara iya ndrita tongkiy tanmbuke-nan, pe iwiri yiy iya seu para pwokereyahu ndramat, pe iponokulani yiy. 35 Pe iyalang sih i, iwiri sombule silwamalmbut, peiykiy iya kili ndramat iro nimnim iya seupara pwokereya hu ndramat ara. Pe ipwaiiya kili yiy, ipa, ‘Apwokarani yiy kipookumui kusa, pwen andre kupo sura soiwisombule pat tam mepo anpiyaniy pwenpara asopwat yiy.’ ”

36 Pwen Yesu isok ndramat ara, ipa,“Kiya, alohonganiy na; hiyeh tahu mati-mou ara, ara irayah tehe ndramat parapakeh kili ndramat aro, mepo iyos iyanima hu ndramat para pahana pe hurayiyiy?”

37 Pwen ndramat ipahas iya nonganpara pwahanou ara isomwi Yesu, ipa,“Ndramat mepo koyun iti yiy pe isopwatyiy ara.”

Pwen pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Ayau aya, pe ambusiy tehen aliy yi.”

Yesu iro seu ta Marta hilu Mariya38Yesu iyapolo ndramiran hu huro tokai

huya, pe husa kol hakol mendreheh mepopihin hamou ngalan Marta iro aliy. Pepihin ara iwiri Yesu iya suwen. 39 PeMarta ma nalin hamou ngalan Mariya, peMariya iya pe irompwan pakeh ngondrokaYesu, pe iro hilingi sehe nongan Yesu irowong iya aliy. 40Hapeko Marta ara lohon-gan kinikuw pwi, iya sehe melit mepo iromwaniye hu ara—tehe pwokeikei pe melithandra-handra yi. Pwen pe isa kili Yesu,pe ipwai, ipa, “Yapan, alohonganiy tapeh?Nali ara itali yo, pe yo kopu urupo pet iyambulen iye. Apwai kiya kili yiy para kisasopwat yo!”

41 Pe Yapan isomwi yiy, ipa, “Marta,Marta; wou ara ata lohonge soyon, pendriyam ipworu iya hu melit soyon iya.42 Hapeko melit handra kopu, ara iho-hin para aro lohonganiy. Pe Mariya arainamiliy para kiwiri melit handra hiyanmasih aro. Pe kinlahi hamou kiwiriy kiyamawen kili yiy, ara pwi.”

11Yesu ihinuwani ndramiran hu iya toto-

hun1 Lang sih aro, Yesu iya kol hape pe iro

tohun. Itohun ihipwen, iyamulan ndrami-ran hamou ipwai iya kili yiy, ipa, “Ya-pan, ahanuwani yowu kiya totohun teheYohanes kinhinuwani ndramiran hu kinnaaliy.”

2 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Kapawawu nakatohun, ara wawu kapa:‘Tomo,ngalam ara haiyan.Kultuwayi kolo king tam kisa.3 Ahang yowu anandrinai para lang sih

tehe sih.4 Pe atali hu pakut mwomwan towu,

tehe yowu ngara katali hu pakutmwomwan tahu ndramat masih,mepo hu ngara kambusi pakutmwomwan kisa kili yowu.

Pe mbuna aluwani yowu kiya nondriyanohonou.’ ”

5 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Kapahamou tawawu ara makowasen, pe kihondrokolo put kiya kili hamou, pe kipa,‘Kowase, aiki ndrinanohun matipai kisakili yo; 6 paratesah, kowase hamou iyeyausai o, pe isarayah isa kili yo, pe hapesahpara kuhang yiy pwi.’

7 Pwen ndramat mepo iro nondriya seuara isomwi yiy, ipa, ‘Mbuna asa tandroy-ani yo. Papaye yowu, ara kanwariy, peyowu noru ara yowu kanmatin pwen topoyokyok towu. Pe kunlahiy para kutine pekuhang wou hapesah pwi.’ Pwen tehentapeh? 8 Upwai isa kili wawu, welen imaipara kitine pe kiyki ndrinanohun kiyatan,konan yiy ara kowasen, hapeko iya pwokeata ndramat mepo iro rakekeyaniy manauara, pwen andre kitine pe kiyki weneyan otehe inamiliy.

9 Pwen tehen tora ko, upwai isa kiliwawu: Akasok pe andre kaikiy kisatawawu, akaten pe andre akaya kahiy, akar-alikiri papai pe andre papai kite kisa kiliwawu. 10Paratesah, hiyeh mepo kisok, araandre kiwiriy, pe hiyeh mepo kiten araandre kiya kahiy, pe hiyeh mepo kiralikiripapai, ara andre papai kite kiya kili yiy.

11 Kapa noru wawu hamou kisok tamankiya ni hamou, pwen andre kihang yiymwat hamou? Pwi yoh! 12 Pe kapa kisokkiya nairu norukan sih, pwen andre tamankihang supwalngai hamou kiya anan? Pwi

LUK 11:13 107 LUK 11:32

yi! 13 Pe kapa wawu tana wawu topweipara wawu kaiki hu yukyuk mwayih kiyakili noru wawu hu, konan wawu ndra-mat ngara kambusi kultuw mwomwan,pwen tehen tora ko, Tama wawu iyera kolpaingan yang, ara andre kiyki MwoiwanHaiyan kiya kili hu mepo hu ngara kasokyiy!”

Yesu pe Peelsepul14 Yesu iro rapiyani payit hamou para

pohomum iyau iya mawen kili ndramathamou, pe payit ara itali yiy kinnau. Pweno, ndramat mepo pohon imum ara, araiwong, pe hu ndramat masih, ara hurolohonge soyon. 15 Hapeko hu hayahtahu hupa, “Ita rasses hu payit, ara iyaupwoke ta Peelsepul, payit mepo yapanehu payit masih.” 16 Pe hayah tahu ara hupakanohonou yiy, pe huro sok yiy parakipwaingani kaipisa pwoke handra kiyaukol paingan yang.

17 Yesu kinpahasani lohongahu pwen,pe ipwai iya kili hu, ipa, “Kapa hundramira king para kol hakol, hu ka-masilpat kaya malpat pe hu kahangasmwalingahu, pwen andre kolo king arakiya pwalngengei o mwaihei. Pe kapayihu ndraisih hu kahangas anahu mbuke-nahu, hu ndraisih ara, ara andre hu kalon.18 Pe kapa yihu yowe Sinai hu kamasil-pat kaya malpat, pwen andre kolo kingtan kiro tine pwokeyan tapeh? Yo upwaitehen toro, paratesah, wawu pa ndre yourasses hu payit huyau, ara iyau pwoketa Peelsepul. 19 Hapeko kapa kurasseshu payit kiyau pwoke ta Peelsepul, pwenyowe wawu hu ngara karasses hu payitkiyau pwoke ta hiyeh? Pwen pe hu yowewawu mbukena wawu, andre hu kapwain-ganiy tehe nongna wawu ara, ara kin-mwonen pwi. 20 Hapeko kapa Ngindraikiniyki pwoke nopwaran tan kinsa kili yo,pe ngara kurasses hu payit hu kayau kaliy,pwen pwoke para kolo King Ngindrai, arakinsa kili wawu pwen.

21 Pe kapa ndramat hamou pwokeyankimbultuwe memelit para pahun kiro kiliyiy, pe kiro penani suwen mbukenan,pwenmemelit tanmasih andre kiro hiyan.22Hapeko kapa ndramat hamou pwokeyaniya pe ihohin iyatan kisa, pe kipo pahunkiyasura yiy pe kiramwaitini yiy, pwenndramat pwokeyan ara, andre kiwiri humelit para pahun ata ndramira seu ara,mepo lohongan ipa ndre hu koro penani

yiy. Pwen ndramat pwokeyan ara, andrekiya pe kirahihirimelitmasih para seu ara.

23 Pe hiyeh mepo kinto sura yo pwi, araandre kirasisingat ano. Pe hiyeh mepokinhombultani hu ndramat pwi, ara ngarakirasumbuwani hu.

24 Kapa payit hamou kisa mawen kilindramat hamou, ara andre kiya kol ndro-hoyin para kiya ten noku ngohongoh.Hapeko kapa kinlahiy kikahi noku ngo-hongoh pwi, pwen andre kipa, ‘Andre ku-mui kuya seu kuntaliy mamu ara.’ 25Pweniyarayah iya, pe iya nimei tehe seu ara,ara yihu kanpwasiliy kinna hiyan pe iromwoimwoi. 26 Pwen imui iya pe iya wirihu payitmanandrtimou i,mepo kultuway-ihu pwassin masih pe iramwaitini yiy, pehusong huya nondriyan pe huyen aliy.Pe iyamulan para aliy, ara mipwan atandramat ara, ara kintewihiy pwimasih, peiramwaitini mipwan tan para mamu.”

27 Pwen Yesu iro tiyani hu melit arondron, pe pihin hamou iro mwalinga hundramat soyon ara, iwayeh, ipa, “Pihinmepo imwalahiy tampe ipwokerewou, aralomwes ita kili yiy.”

28 Hapeko Yesu isomwi yiy, ipa “Hiyanpara tukapwai toro: yihu mepo huhulinginongna Ngindrai pe huho ndruwan, aralomwes ita kili hu.”

Kaipisa poropet Yonah29 Pe yihu ndramat ara hurohon huropo

huya soyon, pe Yesu ipa, “Yihu ndra-mat hasap para mahapo, kultuwayihu arapwassin. Yihu sok kaipisa pwoke handra,hapeko andre hu kannimei pwi; kaipisaporopet Yonah kopu andre hu kanimei.30 Paratesah, Yonah ara kintayah tehekaipisa melit iya kili hu ndramira Ninipe;pwen pe Noru Ndramat andre kirayahtehen aliy opu, kiya kili hu ndramathasap para mahapo. 31 Pe kiro lang paratamwaniye, Kwin para Tolau andre kisape andre kitiyani titiye mwomwan ta hundramat hasap para mahapo, paratesah,yiy iyau mbusungo kol pwan isa parakisa hilong lohongai waison ta Solomon.Hapeko hamou iripo mahapo, ara ihohiniya, iya kili Solomon. 32 Pe kirahihini langpara tamwaniye, yihu ndramira kol Ninipeandre hu kasa koro tine, pe kasopwatnongan para tamwaniye, pe katiyani titiyemwomwan tahu hasap para mahapo, peandre hu karasusut nongan kiya kili hu.Paratesah, yihu kanhilingi nongna Yonah

LUK 11:33 108 LUK 11:51pe hu kantapaiwani ndriyahu, hapekohamou iripo mahapo, ara ihohin iya, iyakili Yonah.

Maram ara tehe paisui para nombuwem33 Ndramat hamou kinoho tolmwani

paisui pe kikulaniy kiro hape, ndre kiykiykiye pahandra pwelekei sih, ara pwi. An-dre kiykiy kiro tine ndrita keyau, pwen hundramat masih hu kasa nondriyan, andrehu kanime nganan. 34 Mara ndramat aratehe paisui para nombuwe ndramat. Kapamaram kiro hiyan, ara nombuwem masihandre kipep kiya nganan. Hapeko kapamaram kiro mwomwan, pwen andre nom-buwem masih kilokuh topwei. 35 Maramkiro tamkiyahiyan,matisannganamaramita nondriyam ara kilokuh. 36 Pwen tehentora ko, kapa nombuwem masih kipepkiya nganan, pe hape para aliy kinilokuhpwi, pwen nombuwemmasih andre ngan-nganan kiyat topwei, tehe ngana paisuikiho yat ndritam.”

Nongan nopwaran mannohin37 Yesu iwong ihipwen, pwen Parisiy

hamou ipwanos yiy para kiya namnamkiyapolo yiy. Pwen Yesu iya nondriyasuwen, pe iyeroh ngilse keyau. 38 HapekoParisiy ara, ara inimei tehe Yesu kinsun-gani niman kimu pwi, pe inamnam; pwenilohonge soyon.

39 Pwen pe Yapan ipwai iya kili yiy,ipa, “Wawu Parisiy ara ngara wawukasungani ngawan para pweniu pepara pirou, hapeko nondriya wawu araipep iya mwolou pe hu kultuw pwassinmasih. 40 Lohonga wawu pwi! Yiy mepoimangsani ngawan para hu melit, araimangsani nondriya hu melit tehen aliyyi, ndre? 41 Hapeko aiki sehe melit mepoita nondriya pwelekei kiya kili hu mepohundroisiy, pwen pe meltam masih andrekiro howen.

42Wawu Parisiy, ara toimwawawu; nop-waran ita ndrita wawu, paratesah, wawutaingani melit tehe koyo pe parahiy pe hukaimbuwe kei para piyang handra-handramendreheh tehen tora* kiya masongui,pe ngara akaiki hape para aliy kiya kiliNgindrai tehe yukyuk tawawu. Hapekowawu ngara katali kultuw imwonen, pekultuw para kambuluhi Ngindrai. Hiyanpara wawu koro ndruwa hu kultuw hiyannamandran tehen tora, pe koyu wawu

mbuna kirut humelit mendre-mendrehehara yi.

43Wawu Parisiy, ara toimwawawu; nop-waran ita ndrita wawu, paratesah, wawunamiliy para korompwan pwapwai hiyanhu ndramat ngara hu kahaiyaniy nondriyahu yumwa totohun, pe wawu namiliy parahu ndramat karawulohani wawu koro hundroho pehei.

44 Toimwa wawu; nopwaran ita ndritawawu. Wawu ara tehe hu ndrohonokutona ndramat mepo yihu ndramatkanyirowe ndraikiya hu pwi, pe ngara hukarakai ndritahu.”

45Pwen ndramat hamou ipahas iya non-gan para pwahanou isomwi Yesu, ipa,“Ndramat para Hinonou, nongan masihmepo atapwai iya kili hu Parisiy, ara ip-wasimiri yowu yi.”

46 Pwen Yesu isomwi yiy, ipa, “Wawundramat hiyeh wawu pahas iya nonganpara pwahanou, ara toimwa wawu; nop-waran ita ndrita wawu, paratesah, ngarawawu kaiki nopwaran kiya ndrita hu ndra-mat pe ipworu hu, pe hu tora ngandrahpara kuniyan. Pe wawu mbukena wawu,ara wele wawu kinho so para wawu kaikindrakopwenima wawu hakip para kasop-wat hu, ara pwi.

47 Toimwa wawu; nopwaran ita ndritawawu, paratesah, wawu sondritiyaningarehu hu poropet, pe tumbu wawu hu,ara hu kanitingundruhu. 48 Pwen wawuyinganiy tehe kultuwayi tumbu wawu humepo hu kanmbusiy, ara wawu pa ndrehiyan, tehe hutingundru hu poropet, pewawu tora sondritiyani ngarehu. 49 Pwentehen tora ko, nondriya lohongai waisonta Ngindrai, yiy kinpwai toro: ‘Yo andrekupwandrisa yihu poropet pe yihu aposelpara hu kaya kili hu, pe hayah tahuandre hu katingundruhu, pe hayah tahuandre hu karandroyani hu.’ 50 Pwen peyihu ndramira hasap para mahapo, araandre hu kakuni kora ndreye hu poropetmasih kene mepo hu kanitingundruhu,iro tandrohonga kol pwan irayah, ipoo isamatnen mahapo. 51 Pe iro kili ndreye Apelimuw, ipoo isa matne ndreye Sekarayahimuw, mepo hu kanitingundrun ihomwalinga pere tuntun pe yumwa totohunara —yo upwai isa kili wawu tehe hundramira hasap para mahapo, andre hukakuni kora melit masih kene ara.

* 11:42: Eng: your mint, rue and all other kinds of garden herbs; TP: olgeta liklik sayor na kumu samting bilonggaden

LUK 11:52 109 LUK 12:16

52 Wawu ndramat hiyeh wawu pahasiya nongan para pwahanou, ara toimwawawu; nopwaran ita ndrita wawu, parate-sah, wawu kanwiri kiy† para papai parakaya nondriya lohongai hiyan, ara kinnamawen. Wawu mbukena wawu, arambuwali wawu para akaya nondriyan,hapeko yihu mepo hunamiliy para hu ka-song kaya nondriyan, ara wawu tora sin-gori hu yi.”

53 Pwen Yesu itali seu ara, pe yihuParisiy pe yihu ndramat hupahas iya non-gan para pwahanou, ara hurasisingat ananpwokeyan iya, pe huro sok yiy iya husoksok handra-handra iyapolo ndrangsai,54 para hu pakaratuni yiy para kipa hape-sah, pwen pe hu kalahiy para hu kaiki yiykiya nongan.

12Akoro rapapahan pe kapwokeyani lo-

honga wawu1 Pwen iro lang ara ko, hu ndramat

sopou-sopou husa tawurehu pe huro tan-drapndrap, pe huro rahatuwe pwelekahuhamou-hamou. Pwen Yesu iwong imu iyakili ndramiran hu, ipa, “Akoro rapapahankiya yis* tahu Parisiy. Yis ara, ara iyin-gani pwandrandraman tahu. 2 Pe sehemelit mepo hu ndramat kantamburuhiyita, ara andre Ngindrai kirehei. Pe sehemelit ita kohon pe kanpahasaniy pwi, araandre kisa yelan ngawan. 3 Pwen pe sehenongan wawu kapwai kiro lokuhan, araakapohowei kiro ngana lang. Pe sehe non-gan wawu kanpahulhun kinna aliy, kinnandrainga hamou kiro mbulkura hu seu,ara andre kapwaharai kiho payandroha huseu.

4 Wawu kowase, upwai isa kili wawu,tehe wawu mbuna akanoh tahu mepo hu-lahiy para katingundru nombuwe wawu,pe kiyamulan, andre yihu kanlahiy parahu kapo suran pwi yi. 5 Hapeko nakup-wainganiy kisa kili wawu sehe ndramatpara akoro nohowani yiy. Kapa hukatingundru nombuwe wawu, ara konan.Hapeko akanohowani Ngindrai, yiy mepokamulan para kimat ta wawu, ara pwokenopwaran hira kili yiy para kipiyani wawukaya nondriya ngat mepo mwan itayataliy. Ndrokonan, upwai isa kili wawutehe akoro nohowani yiy ara ko. 6 Wawupahasaniy tehe hu norupep mayimou, ara

andre hu ndramat kapo pehei kiya tahu,kiya sombule pat malmbut, ndre? HapekoNgindrai ara koyun kinoho mayit kinnatahamou tahu pwi. 7 Pe tehen aliy i, hukompai hutora paya wawu, ara Ngindraikindromwahu topwei. Pwen wawumbunaakanoh, wawu ho hin iya, iyata hu noru-pep soyon.

Worou mbuna akamasi para kapwohoweitehe worou ara yowe Yesu

8Youpwai isa kili wawu tehe, sehe ndra-mat ngara kiwong ngawan kiro mbulmarahu ndramat tehe yiy ndramiro, ara andreNoru Ndramat kiwong ngawan kiro mbul-mara hu angelou ta Ngindrai, tehe yiy arandramiran. 9 Pe kapa hiyeh ngara kipwaitehe ikowu to kiro mbulmara hu ndramat,ara andre kupwai tehe ukowu tan, kirombulmara hu angelou ata Ngindrai.

10 Pe kapa hiyeh kipwasisiman ana NoruNdramat, ara andre Ngindrai kitali pakutmwomwan atan; hapeko kapa hiyeh kip-wasisiman ana Mwoiwan Haiyan, ara an-dre Ngindrai kintali mwomwan tan pwi.

11 Pe kapa hu nakaiki wawu kaya non-gan koro nondriya hu yumwa totohun, pekaya mbulmara hu pohon para kol pe huyapane kol, ara mbuna akalohonge soyonkiya sehe nongan para wawu nakapenaniwawu kaliy, 12 paratesah, kiro mwonenparamwandrai ara, Mwoiwan Haiyan an-dre kihinuwani wawu, kiya sehe nonganimwonen para wawu nakapwai.”

Nongan pwandritiye ta ndramat men-menan soyon payan imbui

13 Pwen ndramat hamou iro mwalingahu ndramat soyon ara ipwai iya kili Yesu,ipa, “Ndramat para Hinonou, apwai kiyakili nali para kirahihiri humemelit ta tamayoulu kiho mwalinga youlu.”

14 Pwen Yesu isomwi yiy, ipa, “Tehentapeh? Sehe ndramat irakinimo para ku-rayah ndramat para tanonoye ndre ndra-mat para tamwaniye ndrokolo walu?”15 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Mara wawukiro! Pe akoro hinehes. Matisan wouahamwolou kiya hu melit soyon handra-handra. Ndramat hamou mepo men-menan soyon, ara kinlahiy para kiwiritaleh kiyau kili hu meltan, ara pwi.”

16 Pwen itiyani nongan pwandritiye iyakili hu, ipa toro: “Pinge ndramat hamoumenmenan soyon, ara hu anandrinai para

† 11:52: Eng: key; TP: ki bilong dua * 12:1: Eng: yeast; TP: yis

LUK 12:17 110 LUK 12:38aliy ara hurayah soyon iya. 17 Pwen yiymbukenan iro lohonge, ipa, ‘Andre kum-busi tapeh? Hape kaisowa anandrinai topara kuratto hu koro aliy, ara pwi.’

18 Pwen ipa, ‘Yo andre kumbusiy tehetoro: andre kuloiwani hu kaisowa anan-drinai ato, pe kupulihu kaya namandran,pwen andre kuratto hu mbuwa wit to pehu memelit to hiyan hu koro aliy. 19Pe an-dre kupwai kisato mbukeno, kupa, “Men-meno ara hu kanna soyon iya hutopo, peilahiy para kiwiri yo hayou hitun iya hutora po husa. Pwen andre kuromwoimwoio, pe kuro namnam pe kuro yin ndran pekuro pwes.” ’

20 Hapeko Ngindrai ipwai iya kili yiy,ipa, ‘Payam kinmbui! Kiro mahapo kipingo, andremwoiwam kitali wou. Pwen hiyehndrokonan andre kiwiri memelit masihkene atam, mepo anmwaniyani hu pwentora.’

21 Aro ara iyingani tesah nakirayahkiya kili hiyeh iratto memelit soyonatan mbukenan, hapeko iya mbulmaraNgindrai, ara yiy ndramat menmenansoyon pwi.”

Lohonga wawu mbuna kimwa22 Yesu ipwai iya kili ndramiran hu,

ipa, “Upwai isa kili wawu, lohonga wawumbuna kimwa kiya mipwan tawawu,kiya tesah wawu andre kayan, ndrekiya tesah wawu nakasuluye wawu kiyaaliy. 23 Mwoiwa wawu ara iramwaitinianandrinai, pe nombuwe wawu arairamwaitini koyau. 24 Akayirowe hupihinan:† yihu konhohas, pe hu konhopoanandrinai pwi. Pe kaisowa anandrinahuara pwi yi. Hapeko Ngindrai ngara kihanghu anandrinai manau. Pe wawu ndramat,ara wawu ho hin iyata hu norukan.25 Hiyeh tawawu, kapa lohongan kimwa,ara ilahiy para kiposura lenge mwoiwankiya niwen hape? 26 Pe kapa wawukanlahiy para kambusi melit mbuskau aropwi, pwen tehen tapeh pe lohonga wawuimwa iya hu memelit masih ara.

27 Akayirowe hu nonou hu tora lektapeh. Yihu konhopo mbulen pwi, pehu konho mangse koiwehu pwi. Hapekoupwai isa kili wawu tehe nowiya nosaSolomon masih lahayan iya, ara kin-tamwatini lahaya hu nonou iye pwi yoh.28 Akanimei; Ngindrai ngara kinowi hundromwindriu para piyang tehen tora,

mepo topo lang nepo ko, pe kiya moh, araandre kapiyani hu kaya nondriya mwan.Pwen wawu pahasaniy ndrokonan teheNgindrai andre kinowi wawu kiramwait-ini nowiya hu nonou ara, ndre? Wawutana wawu tehe ara ndrokonan, konankapa lohonga wawu ndrisiyon, ara mulaiopu. 29 Pe lohonga wawu mbuna kimwakiya sehe anandrinai para wawu nakayan,ndre sehe ndran para wawu nakayin; arawawu mbuna akanimanga hu melit ara.30 Yihu ndramat para kol pwan masih, arayihu ngara hu kanimanga hu melit tora.Hapeko namiliwa wawu iya hu melit tehendran pe anandrinai, ara Tama wawu kin-pahasaniy pwen. 31 Hapeko wawu katelekolo king Ngindrai kimu, pwen hu melitaro, ara andre kihang wawu yi.

32Wawundrokoyirayi sipsip hapatmen-dreheh, wawu mbuna akanoh. Tamawawu, ara kinlohonganiy pwen tehe an-dre kipwes para kiyki kolo King Ngindraikisata wawu. 33 Akapo pehei kiya humenmena wawu, pe akaiki sombule patpara aliy, ara kiyata hu ndramat mepohundroisiy. Pe akapo hu ndropwa som-bule pat para kol paingan yang, mepoandre kinimut pwi. Pe akaratto hu melitlahayan para kol paingan yang, mepo an-dre kinwenei para kihipwen pwi, pe hundramat para pahana kanwenei para ka-pahanowei pwi, pe hu selei kanwenei parakaseleyani hu pwi. 34 Paratesah, hapealeheh mepo menmena wawu lahayan itaaliy, ara ndriya wawu andre kiro aliy yi.

Akoro hinehes35 Akasuluye wawu pe kawasi tisingi

kundrayi wawu, pe hu suya wawu ara hukoro yat, pe akoro hinehes para mbulen.36 Pe akoro tehe hu ndramat hutora longenamandran tahu ita kowase yon parayesou sih, pe andre kimui kisa. Pwen kapakimui pe kiralikiri papai, kindrou pwi ko,andre hu katipe papai kiya kili yiy. 37 Pekapa namandran tahu kimui kisa pe kin-imei tehe hu ndramat para poya mbulyanhu koro hinehes, ara andre hu koro hiyan.Yo upwai ndrokonan isa kili wawu, tehenamandran mbukenan andre kisuluye yiype andre kipwai kiya kili hu para hu karohkeye ngilse keyau, pe andre kisa pe ki-hang hu anandrinai. 38 Pe hu ndramatpara poya mbulen mepo namandran tahuisa pe iyirowei tehe huro hinehes, konan

† 12:24: Eng: raven; TP: kotkot

LUK 12:39 111 LUK 12:59kisa kiho ndrokolo put ndre pakeh lang,ara andre hu koro hiyan. 39 Hapeko lo-honga wawu kileu kiya nongan aro: Kapambukena seu kinpahasaniy pwen kimu iyasehe paramwandrai ndramat para pahananakisa, pwen suwen ara andre kinlahiypara hamou kitumbuwei pe kiya non-driyan pwi. 40 Pwen wawu yi, ara akorohinehes, paratesah, Noru Ndramat nakisa,ara andre kiho nondriya paramwandraimepo wawu kowu para nakisa kaliy.”

41 Pwen Pita isok Yesu, ipa, “Yapan,nongan pwandritiye atatiyaniy ara, ara isakili yowu ko, ndre iya kili yihu ndramatmasih i?”

42 Pwen Yapan isomwiy, ipa, “Hiyehara pohon para mbulen, mepo maran pa-halan pe lohongan waison? Namandranata ndramat tehen tora, andre kiyki yiypara kiro nimnim kiyata hu ndramat parapoya mbulen, pe para kiro hang hu anan-drinai kiho mwonen paramwandrai parayukuya anandrinai. 43 Hiyan masih kapandramat para poya mbulen ara, ara na-mandran tan kimui kisa, pe kinimei teheyiy iropo mbulyan. 44 Upwai ndrokonanisa kili wawu, tehe namandran tan andrekiyki yiy kiro nimnim kiya hu menmenanmasih kene. 45 Hapeko, kapa ndramatpara poho mbulen ara kipanguluwaniykiyatan mbukenan, kipa, ‘Namandran to,ara ita mawen ndrangan niwen iya pekinsa mapu,’ pe kapa kirandroyani hu ka-mai pe hu pihin para poya mbulen, pekiro namnam pe kiro yin ndran tunguyanpe maran kimbui, 46 pwen namandran tandramat para poya mbulen ara, ara an-dre kisa kiho nondriya lang mepo ikowuiya aliy, pe kiho nondriya paramwandraimepo kinpahas kinna aliy pwi. Pe andrenamandran tan kiringi yiy kiya mendre-mendreheh, pe kiyaiki yiy kiya polo humepo hu kanpwotisingi lohongahu pwi.

47 Ndramat para poya mbulen mepokinpahasani namiliwa namandran tan,hapeko kinto hinehes pe kinmbusinamiliwa namandran tan pwi, ara andrenamandran tan kimwahi tisingi yiy.48 Hapeko ndramat mepo kinpahasaninamiliwa namandran tan pwi, pe imbusimelit mepo ilahiy kiwiri koran kaliy, pwennamandran tan, ara andre kimwahi yiykiho mwak o. Pe kapa ndramat kiwirimelit soyon, ara andre kiyuk melit soyontehen aliy yi. Pe kapa hu ndramat kaikimelit soyon kiya nima hamou, pwen

soiwin hu nakasok para kimui, ara andrekiho hin pe kiramwaitiniy.

Usa para kuiki ndriya wayis pwi, hapekousa para kumbusi hu ndramat kamasilpat

49 Yo usa, ara para kusa piyani mwankisa kol pwan; pe kapa mwan kinsayatpwen, ara hiyan. 50 Pe yo andre kuya non-driya paptais sih, mepo mapu kunna non-driyan, hapeko nopwaran para aliy, arairipo poruwi yo, kipoo kuya pwosomwiliy.51 Upwai isa kili wawu, wawu pa ndre yousarayah usa kol pwan, ara para kusaikindriya wayis, ndre? Pwi! Usa, ara parakumbusi wawu kamasilpat. 52 Kiro ma-hapo kiya, andre hu mayimou para non-driya ndraisih andre hu kamasilpat kayamalpat. Hu matimou andre kahangas anahilu malmou, pe hilu malmou andre ka-hangas ana hu matimou. 53 Andre hu ka-masilpat; taman andre kihingas ana norunkamai, pe norun kamai andre kihingas anataman. Pe tinan andre kihingas ana norunpihin, pe norun pihin andre kihingas anatinan. Pe mbuyungundran andre kihingasana mbuyunorun. Pe mbuyunorun andrekihingas ana mbuyungundran.”

Hu ndramat hukowu tanonoye para hulang

54 Pwen Yesu ipwai iya kili hu ndramatsoyon, ipa, “Kapa wawu kanime mburahkingas te rai kisa, hape pwi ko, wawupa, ‘Andre mbulou kindrut.’ Pwen ongara kindrut. 55 Pe kapa nohai kimumkiyau te tolau kisa, wawu ngara kapa,‘Andre mwandrai kising.’ Pwen o ngarakising. 56 Wawu ndramat para pwan-drandraman! Wawu ya hiyan para kara-nonoye kaipisa melit para kol pwan pepara yang. Pe paratapeh pe wawu kanpa-hasaniy para karanonoye ndroiyi humelit,hutopo rayah lang mahapo pwi?

Aramwanye wou kiyapolo hiyeh meponakiyki wou kiya nongan

57 Paratapeh pe wawu mbukena wawukanpahasaniy para kaharani kultuw hiyanpwi? 58 Kapa wou pe ndramat mepoirakokowai isapolo wou, ara walu nakayakili ndramat para tamwaniye, ara walukoho ndron sai pe ahanonou pwokeyanpara aramwanye kiyapolo yiy. Kapa pwi,andre kiluwi tarahani wou kiya mbul-mara ndramat para tamwaniye, pe ndra-mat para tamwaniye ara andre kiyki wouaya nima makundrayin, pe makundrayinkipiyani wou aya nondriya kou. 59 Upwai

LUK 13:1 112 LUK 13:22isa kili wou, tehe wou andre ansa ngawannondriya kou pwi, kipoo aiki sombule patmasih mepo hu kanpwai kinsa kili woupara aikiy.”

13Akarapaiwani ndriya wawu; kapa pwi,

andre wawu kamat1 Yesu ipohowe nongan ihipwen, pwen

yihu ndramat hayah huro ara, ara hunesendraingan iya kili hu ndramat hayahpara Kaliliy mepo Pailat kinitingundruhu.Pailat kinpwai kinna kili hu ndram tanpara hu katingundru hu ndramat ara,iro mwonen huro mbusi yukyuk iya kiliNgindrai. Pwen ndreyehu, ara imuw iyandrita ndreye hu kan para yukyuk. 2 PeYesu isomwi hu, ipa, “Wawu, wawu pandre hu ndramira Kaliliy mepo hukuninopwaran ara, pakut tahu mwomwaniramwaitiniy tahu para Kaliliy masih,pwen tunan ara ko, pehukuni koran, ndre?3Yo upwai isa kili wawu: pwi yoh! Pe kapaakantapaiwani ndriya wawu pwi, pwenandre wawu masih kamat tehen aliy o.4 Pe yihu ndramat songui pe androlmouara, mepo huro seu sohokan niwen iroSilowam, pe iput pe irahatuwe hu pe hu-mat, ara wawu pa ndre kultuw mwomwantahu ara iramwaitini kultuw mwomwantahumasih hiyeh hutora Yerusalem? 5Pwiyoh! Upwai isa kili wawu tehe kapa akan-tapaiwani ndriya wawu pwi, pwen andrewawu masih kamat tehen aliy o.”

6 Pwen Yesu itiyani nongan pwandritiyesahin i, ipa, “Ndramat hamou ihisi keipik hakou iro pingen, pe iyamulan iyaaliy para kiyaten mbuwan, hapeko iya pekinnimembuwan sih pwi. 7Pwen pe ipwaiiya kili ndramat mepo iro pwokere pingenara, ipa, ‘Yo kunsa hayou maroyoh pwen,pe usa nimei tehe pik iye, ara kinippwaipwi ko. Katihiy kiyau! Paratesah ita pe itawiri pwoke para pwan?’

8Pwen ndramat ara isomwi yiy, ipa, ‘Na-mandran, aikiy kihou hayou sih na, pe an-dre kuro talon pwan kurakayani ndroiyin,pe kurorahun ndre tutut kiya aliy. 9 Pwenkapa kippwai hayou mulan, konan, kihou!Pe kapa pwi, pwen atihiy kiya pwan.’ ”

Yesu isopwoyani pihin hamou iya hiyan,iho nondriya lang Sapat

10 Iho nondriya lang Sapat sih, Yesu irohinuwani hundramat iro nondriya yumwatotohun hawum. 11 Pe pihin hamou iro

ara, ara payit iro ndritan hayou songuipe androlwoh, pe payit ara ihikuwanindruwin pe kinlahiy para kintandras pwimasih. 12 Pwen Yesu inime yiy, pe iyohpihin ara isa kili yiy, pe ipa, “Nam, nop-waran tam kinnau, pe aningoh.” 13 PwenYesu iyki niman iya ndritan, pe hape pwiko, pihin ara itandras pe itine imwonen peihiri ngala Ngindrai.

14 Pwen pohon para yumwa totohunara ndrinan ilokuh, paratesah, Yesu isop-woyani pihin ara iro mwonen lang Sapat.Pwen ipwai iya kili hu ndramat, ipa, “Langmanonoh ara lenge mbulen, pwen wawukasa pe kisopwoyani wawu kiho nondriyahu lang ara, hapeko kiro mwonen langSapat, ara pwi.”

15 Pe Yapan isomwi yiy, ipa, “Wawundramat para pwandrandraman! Wawungara katali hu mbulmwakau ndre hutongkiy tawawu kiho nondriya lang Sapat,pe kasa mawen yumwahu, pe kaluwani hukaya para kahang hu ndran, ndre pwi?16 Pe tapeh, pihin aro ara yiy noru Apra-ham hamou. Pe Sinai, ara iro ndritanhayou songui pe androlwoh. Pwen, ilahiypara kutali melit mepo iwasi yiy, kiyaukiya mawen kili yiy kiho nondriya langSapat, ndre pwi?”

17Yesu iwong tehen tora ihipwen, pwenhu ndramat mepo hurasisingat anan, arahumasi turuwehu. Hapeko hu ndramatmasih, ara hupwes iya hu melit hiyanmasih iro mbusiy.

Nongan pwandritiye para peke mbuwamastet, pe para yis

18 Pwen Yesu isok, ipa “Kultuwayi koloKing Ngindrai ara tehen tapeh? Pe andrekuranonoye kaliy kiya tesah? 19 Ara tehepeke mbuwa mastet sih, mepo ndramathamou iwiriy pe ipiyaniy iya pingen. Pwenilek pe irayah kei hakou namandran, pe hunorukan para wohowoh hupun yumwahuhuho ndrandran.”

20 Pwen Yesu isok paiwe, ipa, “Sehemelit ndrokonan andre kuranonoye kaliykiya kultuwayi kolo King Ngindrai? 21 Aratehe yis mepo pihin hamou isuluyaniy iyapalawa soyon iya, kipoo yis ara kisilihipalawa masih.”

Karam indrupep22 Pwen Yesu iro tokai nakiya

Yerusalem, pe iho nondriya tokuyan ara,ara iya nondriya hu kol ngawan pe hukol mendreheh, hakol iya hakol, pe iro

LUK 13:23 113 LUK 14:9hinuwani hu ndramat. 23 Pwen ndramathamou isok yiy, ipa, “Yapan, Ngindraiandre kisopwat hu ndramat hayah opu,ndre?”

Pe Yesu ipwai iya kili hu ipa, 24 “Wawukarapwopwoke, para akaya nondriyakaram mendreheh. Yo upwai isa kiliwawu tehen toro, paratesah, andre hundramat soyon pakanohonou para kayanondriyan, hapeko andre hu kanlahiypwi. 25Kapa mbukena seu kitine pe kiwaripapai, pwen andrewawu koro tine ngawanpe akaralikiri papai, pe andre arakamampe andre akapa, ‘Namandran, atipe papaikili yowu.’

Hapeko andre kisomwi wawu, kipa, ‘Youkowu tawawu, pe tono hapeleheh wawuyau aliy wawu sa pwi.’

26 Pwen andre wawu kapwai, kapa,‘Yowu kannamnam pe yowu kanyin ndrankinnasura wou, pe anhinuwani yowu ihomwalinga hu payango sai towu.’

27 Hapeko andre kisomwi wawu, kipa,‘Yo ukowu tawawu, pe tono hapelehehwawu yau aliy wawu sa pwi. Wawu ndra-mat para tandroindroi, akaya mawen kiliyo!’

28 Pwen wawu andre kanime Apraham,Yisak, pe Yakop pe yihu poropet masihkene koro nondriya kolo King Ngindrai;hapeko wawu, ara andre hu kapiyaniwawu kaya ngawan, pe andre akarangmemesun pe andre akayan ndrisingi koltawawu. 29 Yihu ndramat andre hu kapwente kup pe rai pe hai pe tolau hu kasa, peandre hu kampwan ndrohonokuhu, koronondriya yon namandran, koro nondriyakolo King Ngindrai. 30 Akahalingiy, huhiyeh hutora mulan, ara andre hu kayamu, pe hu hiyeh hutora mu, ara andre hukaya mulan.”

Yesu koyun isikirani kol Yerusalem31 Iro nondriya hu lang ara, hu Parisiy

hayah husa kili Yesu pe hupwai iya kiliyiy, hupa, “Atali kol iye pe ayau ayahape mawen, paratesah, Herot pakitin-gundrum.”

32 Pwen isomwiy ipa, “Akaya pe akapwaikiya kili mwiy puyap ara toro: ‘Nepo pemoh andre kurapiyani hu payit pe kusop-woyani hu ndramat, pe kiho mwonen langmaroyoh, andre kumbusi mbulyo kisahap-wen.’ 33 Yo andre kuro wayaniy manau,lang nepo pe moh pe liping, paratesah,

andre poropet hamou kinho mat kinnangawan para Yerusalem pwi.

34OYerusalem, Yerusalem! Wawumepowawu ngara katingundru hu poropet, pehu ndramat mepo Ngindrai ipwandrisahu husa kili wawu, ara ngara akasolpwahu kaya pat. Lang hitun ara ndriyo in-amiliy para kurawurani noru wawu hu ka-sawule, tehe tutut pihin hamou ngara kip-wokarani norun hu, koro pahandra kape-nen. Hapeko wawu ngara kahambuwaliwawu. 35 Akahalingiy, kolo wawu kinnamwomwan pe kinna marakah. Yo upwaiisa kili wawu tehe andre akannime yopaiwe pwi, kipoo akapa, ‘Lomwes ita kiliyiy mepo isa iya ngala Yapan.’ ”*

14Yesu iro suwe Parisiy hamou

1 Lang Sapat sih, Yesu iya namnam iyasuwe namandran hamou tahu Parisiy, pehu ndramat huro ara, ara marahu ironime sayani yiy. 2 Pe ndramat hamouiro pakeh mbulmara Yesu, ara mandranisama. 3 Pwen Yesu isike yihu ndramatlohongahu ipahas iya nongan para pwa-hanou pe yihu Parisiy, ara ipa, “Nonganpara pwahanou ipa hiyan para tukasop-woyani hu ndramat kaya hiyan kiho non-driya lang Sapat, ndre pwi?” 4 Hapekohuhun o huro. Pwen Yesu imbultuwendramat ara, pe isopwoyani yiy iya hiyan,pe ipwandrisa yiy iyau.

5 Pwen isok hu, ipa, “Kapa hamoutawawu, norun kamai ndre mbulmwakautan hamou kiyos kiya nondriya ndrikousoso hangai kiho mwonen lang Sapat,pwen andre kindrou pwi ko wou aya peayaluwi yiy kisa ngawan, ndre pwi?” 6 Peyihu kanlahiy para kapa nongan sahinpwi.

7 Pe Yesu iyirowei tehe hu ndramatmepo ndramat ara kinpwanos hu para hukasa namnam, ara hupire ndrohonokuhupara mipwan ndrahasa keyau, iro mu iy-ata hu hayah. Pwen Yesu iwong nonganpwandritiye toro: 8 “Kapa ndramat hamoukinpwanos wou para aya kowase yesoutan, ara mbuna aya mipwan ndrohonokumipwan hira mu, matisan kinpwanospwen kinnata ndramat hamoumepoman-galan pe ihohin isatam. 9 Pwen ndramatmepo ipwanoswou iyapolo ndramatmepomangalan ara, para walu malmou kene

* 13:35: Puk Waliy (Psalm) 118:26

LUK 14:10 114 LUK 14:28kasa, ara andre kisa pe kipwai kisa kiliwou, kipa, ‘Aiki ndrohonoku pwanpwanmepo amirampwan aliy iripo mu iye, kiyakili yiy.’ Pwen andre arakai ayau, ayapolomasirai, pe aya mipwan ndruwan masih.10 Hapeko kapa hu kanpwanos wou paraasa namnam, ara aya pire ndrohonokumaya ndruwan masih. Pwen kapa mbukenakowase yesou kisa, ara andre kipwai kisakili wou, kipa, ‘Kowase, atali ndrohonokumipwan tam ara, pe asa pe aya wiri ndro-honokumipwan tamhiyanhiramu.’ Pwenandre kihaiyani wou kiro mbulmara hundramat masih ipwanos hu, pe husa ara.11 Pe hiyeh pakisap ngalan mbukenan, araandre ngalan kiya pwi. Pe hiyeh kiykiyiy kiya pwan, ara andre Ngindrai kihiringalan kiya paingan.”

12 Pwen Yesu ipwai iya kili ndramatmepo ipwanos yiy, ara ipa, “Kapanamangse yon, ara mbuna apwanoskowasem hu, pe nalim hu, pe yowem hu,pe hu ndramat menmenahu soyon mepohutora pakeh kili wou. Kapa ambusiytehen tora, pwen matisan hu kapwanoswou pe hu kapo soiwin kimui kisa kiliwou. 13 Konan. Kapa namangse yon,ara apwanos hu ndramat menmenahupwi, pe hu ndramat mandrahu imat, pehu ndramat ndrikahu mwomwan, pe hundramatmarahu iyoh, 14pwen andre awirilomwes kiyau aliy. Yihu ndramat torakene, ara hu kanlahiy para kapo soiwinpwi. Konan. Andre Ngindrai kipo soiwinkiro lang mepo hu ndramat imwonen, hukasa tine paiwe.”

Nongan pwandritiye para yon naman-dran

15 Pwen ndramat hamou imi ndrahasakeyau iyapolo Yesu, ara ihilingiy, pwenipwai iya kili Yesu, ipa, “Ndramat mepoandre kinamnamkiro yonnamandran kirokolo King Ngindrai, ara andre kipwes.”

16 Hapeko Yesu itiyani nongan pwan-dritiye, ipa, “Ndramat hamou nakipo yonnamandran. Pwen iro mwaniyaniy, peipwanos hu ndramat soyon para hu kasa.17 Pwen isa rahihini lang para yon, pwenipwandrisa ndramat para poya mbulyan,para kiya pwai kiya kili hu ndramat mepokinpwanos hu pwen para hu kasa ara, arakipa, ‘Akasa, melit masih kinmwoimwoipwen iripo.’

18 Hapeko yihu ndramat masih ara,ara hamou-hamou tahu hupa husoltere.

Ndramat hamou ipa, ‘Yo kunsowanipiyang hambut, pe andre kuya nimei na.Pwen pe usok wou, kapa apa hiyan satopara andre kunto pwi.’

19 Pe ndramat hamou i ipa, ‘Yo kun-sowani mbulmwakau to masongui, mandrokomwayit mayimwat; pwen andrekuya pe kunohonou hu kiya mbulen na.Pwen pe usok wou, kapa apa hiyan satopara andre kunto pwi.’

20 Pe hamou i ipa, ‘Yo ara mahapo kouyesou uwiri pihin hamou, pwen tunanara ko, pe kunlahiy para kusa pwi.’

21 Pwen ndramat para poya mbulyan,ara imui iya pe iya tiyaniy iya kili na-mandran tan. Pwen mbukena seu arandrinan ilokuh, pe ipwandrandrahani yiy,ipa, ‘Ahaleh aya hu sai masih, pe hu mere-sai mendreheh para kol ngawan. Pwenawiri hu ndramat menmenahu pwi, pehu ndramat mandrahu imat, pe hu ndra-mat ndrikahu mwomwan, pe hu ndramatmarahu iyoh, ara hu kasa.’

22 Pwen ndramat para poya mbulyanipa, ‘Namandran, tesah anpwandrandra-hani yo kinna aliy, ara kunmbusiy, hapekohonga nondriya seu, ara iripo ndron.’

23 Pwen namandran tan ipwai iya kiliyiy, ipa, ‘Amui aya hu sai masih, pe aya humeresai mendre-mendreheh para hu kolhakol-hakol, pe arandrokomarahu para hukasa; pwen andre nondriya suwe kipep.24Upwai isa kili wawu, andre hamou tahundramat mepo kunpwanos hu mamu parahu kasa ara, ara andre hu kanyan hapendritike yon to pwi.’ ”

KapanarayahndramiraYesu, ara alohon-gani kahiyan kimu

25 Hu ndramat soyo-soyon iya hurotokai iyapolo Yesu. Pwen ipaiwani yiyiya kili hu, pe ipa: 26 “Kapa ndramathamou pakisa kili yo, hapeko kinmwisnanitaman hilu tinan pwi, pe kinmwisnaninambuyun pe norun pwi, pe kinmwisnaninalin pe pisun pwi, pe kinmwisnani mwoi-wan mbukenan pwi, ara andre kinlahiypara kirayah ndramiro pwi. 27 Pe kapandramat hamou kinkun kei tondrih tanpe kinho ndruwo pwi, ara kinlahiy parakirayah ndramiro pwi.

28 Kapa hamou tawawu pakipun seuhawum sohun niwen para memere, araandre kimpwan na, pe kindring lohon-gai para kinimei tehe sombule pat tan,ara ilahiy para kipun suwen kiya hapwen,

LUK 14:29 115 LUK 15:15ndre pwi? 29 Pe kapa kimwaniyani ndro-honoku seu, pe kinsoyei hape, hapeko kin-lahiy para kipuliy kiyahapwen pwi, pwenhu ndramat masih andre hu kanimei pehu kapwasimiri yiy. 30 Pwen andre hukapa, ‘Ndramat aro, ara isoye suwen hape,hapeko kinlahiy para kipuliy kiyahapwenpwi.’

31 Pe kapa king hamou pakiyapo pahunkiya kili king hamou, ara andre kimpwanpe kindring lohongai na, tehe ndrami-ran hu mapusongui (10,000) hulahiy parakayapo pahun kaya kili hu ndram ma-pulungui (20,000) ata king hamou ara,ndre pwi? 32 Pe kapa lohongan kipa tehehu kanlahiy pwi, pwen andre kipwanosnongan kiya kili king hamou ara, parakikaituwe yiy, ma ndramiran hu huyerandron mwanan, pe kisok king ara parahilu karapaniu pe kona pahun. 33 Pwentehen tora ko, kapa hamou tawawu kiniykindruwan kinna melit tan masih pwi, araandre kinlahiy para kirayah ndramiro pwi.

34 Ndras para kanyai ara hiyan, hapekokapa kankanan kiya pwi, pwen andretukambusi kanan kimui tapeh? 35 Pwenndras tora, ara kinlahiy para kasuluyaniykiya polo lohulohu pwan, ara pwi. Pekinlahiy para kasuluyaniy kiya polo ndretutut para kaikiy kiya piyang, ara pwiyi. Ndras tora, ara andre karahaliy kiyauo mwaihei. Hiyeh mandraingan, ara ki-hilingi nongan iye.”

15Nongan pwandritiye para noru sipsip

hamou isongsin1 Hu ndramat para poya takis, pe hu

ndramat mepo pakut tahu mwomwan,ara hu masih husa mbultere hu, pe hu-rahakowa Yesu para hu kahalong nong-nan. 2 Hapeko yihu Parisiy pe hu ndra-mat para hinuwani nongan para pwa-hanou, ara ndriyahu isin, pe huro pangu-luwaniy mwalingahu, huro pa, “Ndramataro irawulohani hu ndramat pakut tahumwomwan, pe ngara kinamnam kiyasurahu.”

3 Pwen Yesu itiyani nongan pwandritiyeiya kili hu toro: 4 “Kapa hamou tawawu,ma sipsip tan masangat, pe hamou kiya-songsin, ara tehe tapeh? Andre kitalihu androsongui pe androsomou ara hukoro kol hape mwaihei, pe kiya ten sipsipmepo kinnasongsin ara, kipoo kiya kahiyiy, ndre? 5 Pe iro mwonen ikahi yiy, ara

andre kipwes namandran iya, pe kisap yiykiye ngundrun. 6 Pwen kimui kiya wum,pe andre kiyoh kowasen hu kiyapolo hundramat para pakeh kili yiy, ara hu kasawule, pe andre kipa, ‘Akapwes kiyasurayo; yo kunkahi sipsip to mepo isongsinara!’ 7 Yo upwai isa kili wawu, tehenaliy o, pwesai namandran iya andre kirokol paingan yang, kapa ndramat hamoumepo pakut tan mwomwan kirapaiwanindriyan. Ara ndrokonan—yihu para kolpaingan yang ngara hu kapwes kata hundramat hu mwonen androsongui pe an-drosomou, pe kinlahiy para hu karapai-wani ndriyahu pwi. Hapeko kapa ndramathamou pakut tan mwomwan kirapaiwanindriyan, ara pwesai para aliy iramwaitinipwesai masih.

Nongan pwandritiye para sombule silwaiyos

8 Pe kapa pihin hamou ma sombulesilwa tan masongui pe hambut para aliykiyos, pwen andre tapeh? Ara andre ki-tolmwani paisui sahin pe kipwasili seu pekiten nokulaniy, kipoo kiya kahiy, ndre?9 Pe kiro mwonen kikahiy, andre kiyohkowasenhu pe hu ndramat para pakeh kiliyiy, ara hu kasawule, pe kipa, ‘Akapweskiyasura yo; yo kunkahi sombule pat tomepo iyos ara.’ 10 Pwen pe upwai isa kiliwawu, tehen tora ko, kapandramathamoupakut tanmwomwankirapaiwani ndriyan,andre pwesai namandran iya kirayah kirombulmara hu angelou ata Ngindrai.”

Nongan pwandritiye ta mbunah kamaihamou isongsin

11 Pe Yesu iposura nongnan ipa, “Ndra-mat hamou ma norun kamai malmou.12 Pwen norun kopwan, ara ipwai iya kilitaman, ipa, ‘Tomo, ataingani menmenam,pe ato haroh, ara unamiliy para aikiy kisakili yo.’ Pwen pe itainganiymwalinga hilu.

13 Pwen iyamulan hape, norun kopwanara ihikule menmenan masih, pe iyau iyakol namandran masih mawen hape. Pweniya iro ara, pe irakultuw handra-handra,pe irasumbuwani topwemenmenanmasihkene, ihisolou o mwaihei. 14 Pe iro ara, pemenmenan masih iyahasolou topwei, peiro mwonen lang ara mundruwai naman-dran irayah iro kol namandran masih ara,pe iho mamwore ko mwaihei. 15 Pwen peiya tenmbulen, pe iyki yiy iya kili ndramathamou para kol namandran masih ara,para kirayah ndramat para poya mbulyan.

LUK 15:16 116 LUK 16:5Pe ndramat ara, ipwandrisa yiy iya kowahu puw tan para kiro hang anandrina hupuw. 16Pe inime hu puwhuro yan hu pwisimbuwah,* pe ndriyan ingah para kiyanuhpuran kiya hu pwisi mbuwah ara. Hapeko,ndramat hamou kinhang yiy hapesah pwi.

17 Pe iro mwonen lohongan imui isa kiliyiy, pwen ipa, ‘Yihu ndramat para poyambulya tomo, ara ma anandrinahu ipeppe ndromwan ita, pe yo urupo aripo pekunumat ndriyo. 18 Konan ara! Yo andrekutine pe kuyau kumui kuya kili tomope andre kupwai kiya kili yiy, kupa toro:Tomo, yo ara umbusi pakut mwomwan iyakili Ngindrai pe isa kili wou i. 19 Pwenkinna hiyan para apohowe yo tehe norumpwi. Ambusi yo kurayah tehe ndramathamou para poya mbulyam o mwaihei.’20 Pwen pe itine pe imui iya kili taman.

Hapeko iho ndron mwanan iya, pwentaman ara inime yiy iro tokai iropo isa. Pekoyun isikirani yiy, pe ingap iya kili norunpe indrohosi yiy, pe irahunghung iyatan.

21 Pe norun kamai ipwai iya kili yiy, ipa,‘Tomo, yo ara umbusi pakutmwomwan iyakili Ngindrai pe isa kili wou i. Pwen kinnahiyan para apohowe yo tehe norum pwi.’

22 Hapeko taman ipwai iya kili hundramat para poya mbulyan, ipa, ‘Aka-haleh! Akawiri koyau hamou niwenmepo mwayih iya, pe iramwaitini hukoyau masih, pe akasuluye yiy kiya aliy.Pe akaiki pwenah sih kiya ndrakopwen-iman, pe akaiki hatna pwelekai mal-pai kiya pwelekan. 23 Akaya wiri norumbulmwakau mepo imuh kisa, pe katin-gundrun. Pe tukanamnam pe tukapwes.24Paratesah, noru kamai iye, ara kinnamatpwen, pe mahapo kinimui kinsa mwalenpaiwe. Pe isongsin, pe kankahi yiy.’ Pwenpe hupiye hu iya pwesai.

25 Iro mwonen lang ara, nalin ndrohanara iro ndrai piyang. Pwen imui isa pakehngilse seu, pe ihilingi ngasa ndramiy pendraniyai iropo iya. 26 Pwen pe iyohndramat hamou para poya mbulen iyakili yiy, pe isok tehe hu tora po tesah.27 Pe ndramat para poya mbulen ara, ipa,‘Nalim ara kinsa pe tamam itingundrunoru mbulmwakau imuh, paratesah, yiyara iro hiyan o pe imui.’

28 Pwen nalin ndrohan ihilingi nonganaro, pe ndrinan ilokuh, pe welen imaipara kiya nondriyan. Pwen pe taman

iya ngawan pe iya rambunmbuni yiy.29 Hapeko isomwi taman, ipa, ‘Animei na!Hayou soyon iya kinna, ara urayah tehendramat para pwandrendres tam. Pekunoho ndrihisani hape nongnam ngaraapwatisingiy kisa kili yo, ara pwi. Hapekoanpo hamou noru meme mendreheh paraahang yo para kupwes kiyasura kowase hu,ara pwi. 30 Hapeko norum kamai mepokinna solpwarani hu memelit tam masih,kinna kultuw para pilah ara isa, pwen ma-hapo atingundru norumbulmwakau imuhiya anan!’

31 Pe taman ipa, ‘Noru, wou ara ariposura yo lang masih, pe hu melto masihkene, ara atam! 32 Hapeko ndriya worouara kiro hiyan pe tukapwes, paratesah,nalim aro, ara kinnamat, pe mahapo kin-imui kinsa mwalen paiwe; iyasongsin, pekankahi yiy.’ ”

16Nongan pwandritiye ta ndramat iro

nimnim iya pohomara mbulen, pe isalpwaranihu melit

1 Yesu itiyani nongan pwandritiye iyakili ndramiran hu, ipa, “Ndramat hamounamandran mamenmenan soyo-soyoniya, ara iyki ndramat hamou iro mu parakiro ponokulani hu menmenan. Pe hundramat hayah husa kili namandran ara,pe hurasusut nongan iya kili yiy, tehendramat iro mu ara, ara kinsalpwaranihu menmenan. 2 Pwen pe namandranara iyoh yiy iya nondriyan pe isok yiy,ipa, ‘Wou apo tesah, mepo uhulong titiyetam? Wou aro mu iya pohombulen, peatiyaniy kisa kili yo na; aro ngaplaniytapeh? Paratesah, wou ara anlahiy paraaye ndron pohombulen iye pwi.’

3 Pwen ndramat iromu iya pohombulenara, ara ipwai iya kili yiy mbukenan, ipa,‘Yo mahapo andre kupo tesah ara? Na-mandran to nakiwiri mbulyo kiya mawenkili yo. Yo ara pwokeyo pwi para kutalonpwan, pe umasi para kuro rasosoying i.4 Yo ara upahasani sehe lohongai parakumbusiy mahapo, pwen andre hu ndra-mat karawulohani yo kuya nondriya suwehu, kiromwonen langmeponamandran tokiwiri yo kuya mawen mbulyo.’

5 Pwen pe iyoh hu mepo nahanah atanamandran tan iro kili hu, ara husa kiliyiy. Pe isok yiy isa mu tahu ara, ipa, ‘Wou

* 15:16: Eng: pods; TP: skin bilong bin

LUK 16:6 117 LUK 16:21nahanah tam ita kili namandran to, aramasahayeh?’

6 Pe yiy isa mu ara, ipa, ‘Nopwaran paranahanah to, ara tehe ndraikei holip ihokohoyongan masangat.’*

Pwen ndramat iro mu iya pohombulenara, ipa, ‘Ahaleh pe ayampwan, pe awiripepa mepo hu kanratuluwi nongan paranahanah tam ita aliy, pe aratuluwi na-hanah tam kiya mayimingui opu.’

7 Pwen isok yiy mepo iho ndruwan ara,ipa, ‘Wou, nahanah tam masahayeh?’ Peipa, ‘Nopwaran para nahanah to, ara tehewit mandropwa sangat.’†

Pe ipwai iya kili yiy, ipa, ‘Ahaleh peayampwan, pe awiri pepamepohu kanrat-uluwi nongan para nahanah tam ita aliy,pe aratuluwi nahanah tam kiya mandrol-ngui opu.’

8 Pe iyamulan, namandran tan iyayirowe sehe melit kintayah ara, pwenisomwani ndramat mwomwan para po-hombulen ara, paratesah, yiy imbusi kul-tuw ara tehe ndramat lohongan ileu.Akanimei, yihu ndramat para kol pwan,ara lohongahu ileu iya kultuw handra-handra, para hu kasusuye kiya kili huhasap para mahapo. Pe huramwaitini humepo ngara hu koro ndruwa kultuwayikolo King Ngindrai. 9 Yo upwai isa kiliwawu, akataingani hu sombule pat pehu melit handra-handra pwassin para kolpwan, para akapo kowase wawu hu kayaualiy. Pwen kapa hu melit pwassin ara kenehu kahapwen, andre Ngindrai kirawulo-hani wawu koro nondriya hu seu mepoandre kinto-kinto.

10 Kapa hiyeh maran kiwayis parakiponokulani hu melit mendreheh, araandre maran kiwayis para kiponokulanihu melit namandran i. Pe hiyeh ngarakimbusi kultuw kinmwonen pwi kiya humelit mendreheh, ara andre kimbusiytehen aliy o kiya hu melit namandran i.11Pwen pe kapa mara wawu kinwayis paraakaponokulani hu melit pwassin para kolpwan pwi, pwen hiyeh andre kipa ndremara wawu kiwayis para akaponokulanihu memelit ndrokonan. 12 Pe kapamara wawu kinwayis para akaponokulanimenmena hamou pwi, pwen hiyeh andrekiyki melit kisata wawu para akarayahmbukenan?

13 Kinlahi ndramat hamou para poyambulen kiro pahandra hilu namandranmalmou, ara pwi. Yiy andre kihimwisnanihamou pe kinamili hamou, ndre andrewe-len kiso kiyata hamou pe welen kimai kiy-ata hamou. Wawu kanlahiy para karayahpwandrendres ta Ngindrai, pe pwandren-dres para menmena kol pwan kene, arapwi.”

Yesu iwong iya nonganpara pwahanoupeiya nongan para kolo King Ngindrai

14 Pe yihu Parisiy mepo hu ngarakanamili singayai, ara huhulingi hunongan masih aro kene, pe hu patumbuyeYesu. 15 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa,“Wawu ndramat ariya ko mepo wawupakasomwani wawu koro mbulmara hundramat, hapeko Ngindrai ara tananndriya wawu pwen. Tesah mepo haiyaniya mbulmara hu ndramat, ara melitmwomwan masih iya mbulmara Ngindrai.

Hu Susura Hinonou ta Yesu16 Nongan para pwahanou pe nongan

tahu Poropet ara huro pohowei, ipoo isamatne lenge Yohanes. Hapeko iro mwo-nen lenge Yohanes isa, nongan hiyan parakolo King Ngindrai, ara huro pohowei iyakol masih. Pe hu ndramat masih hura-sisinge hu para hu kaya nondriyan. 17 Kolpwan pe yang, ara iya waison para kimuno mwaihei, hapeko kinlahiy para nonganpara pwahanou sahin ata Ngindrai kitan,ara pwi.

18 Pe kapa ndramat hamou kitali nam-buyun, pe kiyesou kiya kili pihin hamoupaiwe, ara ipo pilah. Pe kapa ndramatkiyesou kiya kili pihin mepo kintali nam-buyun, ara ipo pilah.

Titiye ata ndramat menmenan soyon peLasarus

19 Ndramat hamou iyen, mamenmenansoyon, pe ngara kisuluye yiy kiya hu ndro-han anandritan pe koyau lahayan iya,pe lang masih ngara kimpwan ndrita humelit mwayih pe lahayan handra-handra.20 Pe ndramat hamou ngalan Lasarusngara kiyempwan pohomara karam na-mandran ta ndramat menmenan soyonara, pe ngara kiro rakamam. Man-drakuyun masih ara neken iniy topwei.21 Pe Lasarus ndriyan ngara kingah parakiyan hu konkonu anandrinai mepo ngara

* 16:6: Eng: Eight hundred gallons of olive oil; TP: 100 dram wel; Greek: 100 batous † 16:7: Eng: a thousandbushels of wheat; TP: 100 bek wit; Greek: 100 korous

LUK 16:22 118 LUK 17:10kilon kiro keyau ata ndramat mepo men-menan soyon ara. Hapeko hu mwiy, ngarahu koro ndramani hu neken tan.

22 Pwen irahihini lenge Lasarus, ndra-mat para rakamam ara, imat. Pe huangelou husap yiy iya pe imi ndrahasaApraham. Pe ndramat menmenan soyoniya ara, ara imat i, pe huroni yiy. 23 Pe iyape iro kolo hu ndramat kanmat pe iro non-driya ngandran namandran. Pwen maranitandras iya paingan pe inime Aprahamiro mwanan iya, iyasura Lasarus iro ndra-hasan. 24 Pwen pe iyoh iya kili Apraham,ipa, ‘Tomo Apraham, koyum kisikirani yo,pe apwandrisa Lasarus pe kiyki ndrakop-weniman kiya ndran, pe kisa kalame pekimbusiy kiwou. Paratesah, mwan urupoaliy iye, ara iripo iyki ngandran naman-dran iya, isa kili yo.’

25 Hapeko Apraham ipwai iya kili yiy,ipa, ‘Noru, alohongani mipwan tam kinna,ma aro ndron mwalen, ara awiri hu melittam hiyan opu; hapeko Lasarus, ara iwirihu melit tan mwomwan opu. Hapekomahapo, yiy ara iripo mwoimwoi iye, pewou ata nondriya ngandran namandran.26 Pe melit handra yi, ara toro: mwalingayowu pe wawu, ara Ngindrai kiniyki ngatsih mbulun pwi ita pwen. Pwen pe kin-lahiy para ndramat hamou kiro iye pekihis ndrokomatne ngat iye kiya haroh kiliwawu, ara pwi; pe kinlahiy para hamoukisingondritiy kiro ara pe kisa kili yowu,ara pwi yi.’

27 Pwen ndramat menmenan soyon araisomwiy, ipa, ‘Tomo Apraham, uraka-mamsatam, apwandrisa Lasarus kiya suwetomo, 28 paratesah, yo ma nali hu mayi-mou. Pwen hiyan para kiya pe kipwan-drandrahani hu. Matisan yihu yi kasakol aripo, mepo ngandran namandran iyairipo aliy.’

29 Pwen pe Apraham ipwai paiwe iyakili yiy, ipa, ‘Nongan ata Mose iyasura huPoropet, ara ita sura nalim hu. Hu koroikindrainga hu kaliy.’

30 Hapeko ipa, ‘Pwi! Tomo Apraham;kapa ndramat hamou kitine kimat pe kiyakili hu, pwen andre hu karapwaiwanindriyahu.’

31 Hapeko Apraham ipwai iya kili yiy,ipa, ‘Kapa yihu kanhilingi nongnaMose pehu Poropet pwi, pwen andre hu kanlahiypara hu kapwotisingi lohongahu pwi, ko-nan kapa ndramat hamou kimat pe kisatine.’ ”

17Yesu iwong iya pakut mwomwan, pe kul-

tuw para kapwotisingi lohongai, pe kultuwpara kapo mbulen

1 Yesu ipwai iya kili ndramiran hu, ipa,“Hu melit mepo andre kimbusi hu ndra-mat kayos kaya pakut mwomwan, ara an-dre karayah. Hapeko toimwa sehe ndra-mat mepo imbusiy, pe hu melit tehen torahu karayah. Nopwaran, ara ita ndritan.2Hiyan para kandruyani pat kiya koyun pekapiyani yiy kiya mbulu ndras pe kimat.Pwen andre kinlahiy para kirandroyanihamou tahumbunahmendreheh aripo, pekiyos kiya pakutmwomwanpwi. 3Pwenpeakoro hinehes.

Kapa nalim kimbusi pakut mwomwan,pwen apomate yiy; pe kapa kirapaiwanindriyan, pwen atali mwomwan tan.

4 Pe kapa kimbusi pakut mwomwan kisakili wou maporoandrtisap kiho nondriyalang sih, pe maporoandrtisap kimui kisakili wou, pe kipa, ‘Nakusa pohopoh; penakurapaiwani ndriyo,’ pwen atalimwom-wan tan.”

5 Pwen hu aposel hupwai iya kili Yapan,hupa, “Ambusi lohonga yowu ndrisiyon,ara kiya namandran!”

6 Pe Yapan isomwi hu, ipa, “Kapa lo-hongam ndrisiyon mendreheh pwen tehepeke mbuwa mastet sih, ara andre alahiypara apwai kiya kili kei namandran, parangondron kiret pe kiyahasi yiy kiya ndras,pe andre kihilingi wou.

7 Kapa hamou tawawu ma ndramiranhamou para poya mbulyan, pe kipwai kiyakili yiy para kiya talon pwan kiya piyang,ndre kiya pwokere hu sipsip, pwen kiromwonen ndramat para poya mbulyan arakimui kisa, andre namandran tan kipwaikiya kili yiy, kipa, ‘Asampwan kileh peanamnam’? Andre kiwong tehen toro,ndre pwi? 8 Pwi! Andre kipa, ‘Amwaniyanianandrino na, pe ahakule wou pe arolonge yo para kuyin ndran pe kunamnam.Pwen kiyamulan andre anamnam pe ayinndran.’ 9 Pwen sehe melit ipwandran-drahani ndramat para poya mbulyan parakimbusiy ara, ara andre namandran tankirawulohani yiy, ndre pwi? Pwi! 10 Pwenpewawu tehen aliy i; kapawawukanmbusihu melit masih mepo Ngindrai kinpwan-drandrahani wawu para akambusiy kihip-wen, ara wawu kapa, ‘Yowu ara ndramat

LUK 17:11 119 LUK 17:37o mwaihei para poya mbulyam. Mbulenyowu mbusiy, ara mbulya yowu ara ko.’ ”

Yesu isopwoyani hu ndramat masonguimepo mwamwa kawa iro kili hu, ara huyahiyan

11 Pwen Yesu iro tokai nakiyaYerusalem, pe iya yau ngilse ndrokomat-net para mwalinga kol malkol namandranhape, Samariya pe Kaliliy. 12 Iro mwonennakiya nondriya kol hakol mendreheh,yihu ndramat masongui mepo mwamwakawa ilopwa hu, ara husa pohonani yiy,pe huro tine mwanan hape. 13 Pe huyohnamandran iya, hupa, “Yesu! Namandran!Koyum kisikirani yowu!”

14 Pwen iro mwonen Yesu inime hu,ipwai iya kili hu, ipa, “Akaya pwainganiwawu kaya kili hu pris.” Pe iro mwonenhuropo huya, ara mandrakuyuhu masihkene irayah howen.

15 Pe hamou tahu inimei tehe man-drakuyun kinna howen, pwen imui isa, peiro wayeh namandran pe iro hari ngalaNgindrai. 16 Pe isa piyani yiy iya ngondrondrika Yesu, pe irawuloh iyatan. Pe yiy arandramira Samariya hamou.

17 Pe Yesu isok, ipa, “Upa ndre wawumasongui wawu kanna howen; pe human-androsomou hu kontora aleheh? 18 Tehentapeh? Ndramat hamou hira ndron parakimui kisa pe kisahari ngala Ngindrai,ndre pwi? Ndre ndramat para mawen iyekopu?” 19 Pwen Yesu ipwai iya kili yiy,ipa, “Atine pe ayau; lohongam ndrisiyonkinmbusi wou anna hiyan.”

Kolo King Ngindrai andre kisa tapeh?20 Hu Parisiy hayah husok Yesu tehe

sehe lang imwonen andre kolo KingNgindrai kisa. Pwen Yesu isomwi hu,ipa, “Kolo King Ngindrai nakisa, ara wawuandre kanyirowe kaipisan pwi. 21 Pe yihundramat kanlahiy para kapa: ‘Akanimei!Iripo iye,’ ndre ‘Ita yoro,’ ara pwi. Hapekoakahalingiy! Kolo King Ngindrai, ara itamwalinga wawu.”

22 Pwen ipwai iya kili ndramiran hu, ipa,“Lang itapo isa, ara andre wawu karakam-siy para wawu pakanime lang sih, paranondriya lenge Noru Ndramat, hapekowawu andre kannimei pwi yoh. 23 Pe hundramat andre hu kapwai kisa kili wawu,

hu kapa, ‘Akanimei! Yiy ita yoro!’ ndre‘Yiy iripo iye!’ Wawumbuna akangap kohondruwa hu kaya. 24 Lenge Noru Ndra-mat ara mwensen tehe kamit; kikamiriy,pe kilengani yang kiro mbusungon harohkiyandrek kiya haroh. 25 Hapeko NoruNdramat andre kiya nondriya hu nop-waran namandran soyon kimu, pe huhasap paramahapo, andre hu kamwisnaniyiy.

26 Hu kultuw mepo kantayah kinna irolenge Nowah, ara andre kihisoule ko, kihonondriya lenge Noru Ndramat. 27 Iro tan-drohonga lenge Nowah, ara yihu ndramathuro namnam, pe huro yin ndran, pehuro yesou, pe huro sokombut yesou, ipooiya lang mepo Nowah isong iya nondriyandroi. Pwen pe non namandran irah peipwalngani hu masih.

28 Pe andre kihisoule ko tehe lenge Loti. Hu ndramat huro namnam pe huro yinndran, pe huropo pehei pe huro sousou,pe huro has anandrinai pe huro pun seu.29Hapeko iro mwonen lang mepo Lot italiSotom, mwan ilon tehe mbulou indrutiyau yang isa pwan, pe ipwalngani humasih kene.

30 Pwen kiho mwonen lang mepo NoruNdramat nakisa yelan ngawan, ara andrekihisoule ko. 31 Kiro mwonen lang ara,ndramat hiyeh kiro payandroha suwen,ara mbuna kilai kiya pwan, pe kiya non-driya suwen para kiya wiri hu menmenan.Tehen tora ko, sehe ndramat mepo kiropingen lang ara, ara mbuna kipaiwaniyiy kimui. 32 Wawu kalohongani nam-buyu Lot! 33 Hiyeh pakisopwat mwoiwan,ara andre mwoiwan kitali yiy; pe kapahiyeh kitalimwoiwan, ara andremwoiwankiye ndron. 34 Yo upwai isa kili wawu,tehe ndramat malmou andre hilu keyematin yokyok hayok kiro mwonen pingara. Pwen Ngindrai andre kiwiri hamou,pe hamou andre kiye ndron. 35-36 Pe pihinmalmou andre hilkorowule pe hilkoro pu-luw palawa. Pwen andre Ngindrai kiwirihamou, pe hamou andre kiye ndron.”*

37 Pwen ndramiran hu husok yiy, hupa,“Yapan, hu melit aro kene andre hukarayah koro aleheh?” Pwen Yesu isomwihu, ipa, “Hape aleheh mepo nombuwe

* 17:35-36: Hu ndramat hayah hupahas iya nongna Ngindrai, hupa ndre nongan hape yi ita suran, pe ipa toro:“Ndramat malmou andre hilkoro piyang. Pwen andre Ngindrai kiwiri hamou, pe andre hamou kiye ndron.” Animeiita Mattiu 24:40 † 17:37: Eng: Where there is a dead body, there the vultures will gather.

LUK 18:1 120 LUK 18:22tesah imat iro aliy, ara andre hu pihinankahalun kaya aliy.†”

18Nongan pwandritiye ta pihinau hamou

ngara kiwaiyani ndramat para tamwaniye1 Pwen Yesu itiyani nongan pwandritiye

sahin iya kili ndramiran hu, para kihin-uwani hu para hu koro tohun lang masih,pe welehu mbuna kimai. 2 Yesu ipa toro:“Ndramat hamou para tamwaniye, ara iyekol hakol ngawan. Pe yiy ara kinho noh ataNgindrai pwi, pe kinoho lohonge kinnatahu ndramat pwi yi. 3 Pe pihinau hamouiro kol ngawan ara, ngara kisa kili yiyken iho ken, pe kipa, ‘Asopwat yo, pearamwaniyani mwalingo pe mwalinga yiymepo pakiyki yo kuya nongan.’

4 Ndramat para tamwaniye ara, aramamu ipa pwi iya kili yiy. Hapeko iyenpe ilohonge, ipa, ‘Yo ara kunho noh ataNgindrai pwi, pe kunoho lohonge kinnatahu ndramat pwi yi. 5Hapeko pihinau aro,ngara kiro waiyani yo manau. Pwen hiyanpara kuramwanye yiy kileh. Matisankiropo kisa ken iho ken pe kipwonomwiliyo topwei!’ ”

6 Pe Yapan ipwai, ipa, “Akahalinginongan mepo ndramat kinho tamwaniyehiyan pwi ara, kinpwai. 7 Pwen tehentapeh? Hu ndramat mepo Ngindrai kin-takinimahu pwen atan, pe kapa hu kororang kiya kili yiy para kisopwat hu pingpe lang, ara andre kihilingi hu, ndre pwi?Pe andre kiyindronge hu koro longe parakisopwat hu kiya ndrangan niwen? Pwiyoh! 8 Yo upwai isa kili wawu tehe andrekinkose para kiramwanye hu kileh pwi.Hapeko, kapa Noru Ndramat kisa, andrekinimei tehehundramathutopokol pwan,ara lohongahu ndrisiyon, ndre pwi?”

Nongan pwandritiye ta Parisiy hamou pendramat para poya takis hamou

9 Yihu ndramat hayah ara husikiye hutehe kultuwayihu ara imwonen iya, iy-ata hu hayah i mepo hunime hu tehe humwaihei opu. Pwen Yesu itiyani nonganpwandritiye iya kili hu ndramat ara, toro:10 “Hilu ndramat malmou, hilya yumwatotohun namandran para hilkaya tohun.Yiy hamou, ara hamou tahu Parisiy, pe yiyhamou i, ara ndramat hamou para poyatakis. 11 Parisiy aro, itine pe iro tohuniyatan mbukenan, ipa toro: ‘Ngindrai, yourawuloh tehe yo ara tehe hu ndramat

hayah pwi. Yihu ngara kapahana, pekarandroindroi, pe kapo pilah. Hapekoyo, ara pwi! Pe yo tehe ndramat parapoya takis aro pwi yi. 12 Yo ngara kuyuhanandrinai maporoluwoh kiho nondriyasandre sih. Pe melit masih ngara kuwiriy,ara ngara kuwiri hambut para nondriyamasongui ara, pe ngara kuikiy kisatam.’

13 Hapeko ndramat para poya takis arairo tine mwanan hape. Yiy mbuwalin paramaran kitandras kiya kol paingan yang.Hapeko iti wiyineren, pe ipa, ‘Ngindrai,koyum kisikirani yo. Yo ndramat pakut tomwomwan.’

14 Yo upwai isa kili wawu tehe ndramatpara poya takis aro, ara imui iya suwen, peyiy opu ara irayah ndramat imwonen iyambulmara Ngindrai. Hapeko Parisiy aro,ara pwi. Paratesah, hiyeh pakisap ngalanmbukenan, ara andre ngalan kiya pwi.Pe hiyeh kiyki yiy kiya pwan, ara andreNgindrai kihiri ngalan kiya paingan.”

Yesu pe hu mbunah mendreheh15 Pe yihu ndramat ara huro wiri hu

mbunah mendreheh iyapolo hu mbunahmalaman i, ara huya kili Yesu para nimankiya ndrita hu. Pe iro mwonen ndramiranhu hunimei, pwen hupomate hu ndramatara. 16Hapeko Yesu iyoh hu mbunah husakili yiy, pe ipa, “Akatali hu mbunah kasakili yo, pe mbuna akakaituwe hu, parate-sah, kolo King Ngindrai, ara atahu tehenaro kene. 17 Yo upwai ndrokonan isa kiliwawu, kapa ndramat hamou kinwiri kul-tuwayi kolo King Ngindrai tehe mbunahhamou tehen iye pwi, ara kinlahiy parakiya nondriyan pwi.”

Pohon hamou menmenan soyon18 Pwen pohon hamou para kol isok

Yesu, ipa, “Ndramat Hiyan para Hinonou,yo andre kumbusi tapeh, pwen pe andrekuwiri taleh mepo andre kinto-kinto?”

19 Pe Yesu isomwi yiy, ipa, “Parat-apeh wou apohowe yo hiyan? Hamouhiyan pwi. Ngindrai hamou opu, ara yiyhiyan. 20 Wou tanam hu nongan parapwahanou: ‘Mbuna apopilah,mbuna atin-gundru ndramat kimat, mbuna apahana,mbuna apakarawani ndramat hamou kiyanongan, pe ahaiyani tamam hilu tinam.’ ”

21 Pwen pohon para kol ara, ara ipa,“Nongan para pwahanou masih kene ara,ara mawihou to ko, pe ngara kuhaiyaniy.”

22 Iro mwonen Yesu ihilingi nongan aro,pwen ipwai iya kili yiy, ipa, “Melit handra

LUK 18:23 121 LUK 19:6

ko hira ndron, ara anmbusiy mapu. Ayapopehei kiya hu melit tam masih, pe awirisingayai para aliy, pe atainganiy kiyata hundramat mepo hundroisiy, pe andre awirihu melit lahayan kennen namandran itakol paingan yang. Pwen asa, oho ndruwo.”

23 Iro mwonen ihilingi nongan aro,ndriyan ara ipworu masih, paratesah, yiyndramat hamou menmenan soyon iya.24 Yesu maran iya kili yiy, pe ipa, “Yihundramat mepo menmenahu soyon, araingandrah iyatahu para hu kaya nondriyakolo King Ngindrai! 25 Kamel hamou, in-gandrah para kisong kiya ngara kannih;hapeko ndramat hamoumenmenan soyoniya, ara ngandrahan iya para kisong kiyanondriya kolo King Ngindrai.”

26 Pwen hu hiyeh huro hilingiy, ara hu-sok, hupa, “Kapa tehen tora, pwen andrehiyeh ndrokonan kilahiy para kiwiri talehmepo andre kinto-kinto?”

27 Pe Yesu ipa, “Sehe melit hu ndramatkanwenei para kambusiy pwi, araNgindraiiwenei para kimbusiy.”

28 Pwen Pita ipwai iya kili Yesu, ipa,“Yowu ara kantali hu melit towu masihkene para koho ndruwam!”

29 Pe Yesu ipa, “Yo upwai ndrokonanisa kili wawu, kapa sehe ndramat kitalikolon ndre nambuyun, ndre kitali tamanhilu tinan, ndre kitali nalin hu, ndre kitalinorun hu, para nakiya nondriya kolo KingNgindrai, 30ara andre kiwiri humelit soyo-soyon iya kiro lang mahapo, pe kiya langitapo isa kamulan, ara andre kiwiri talehmepo andre kinto-kinto.”

Yesu iranonoye paiwe iya kimat tan31 Pwen Yesu iwiri hu Songui pe Lumou

huya pwakin hape, pe ipwai iya kili hu, ipa,“Andre worou tukaya paingan Yerusalem,pe melit masih mepo hu poropet kantat-uluwiy pwen kinna ta Noru Ndramat, araandre kirayah mannan. 32 Tehe andre hukaiki yiy kiya nima hu Ndramira Lah. Peandre yihu kapwasisiman anan, pe kapa-tumbuye yiy, pe kasokombunuhi yiy, pekamwiri yiy, pe andre hu katingundrunkimat. 33 Pe kiro mwonen lang toyoh, araandre kisatine paiwe.”

34 Pe ndramiran hu, ara lohongahukanileu kinna nongan masih aro, ara pwiyoh. Mbulndroiyi lohongai ara, ara ikohonkili hu, pe yihu kanpahasani sehe melitmepo iro wong iya aliy pwi.

Yesu isopwoyani ndramat hamou maraniyoh

35 Pwen Yesu iropo nakiya kol ngawanYeriko, pe ndramat hamou maran iyoh,ara iyempwan ngilse sai, pe iro rakamam.36 Pe iro mwonen ihilingi hu ndramatsoyon iya husoroyau, pwen isok tehe tesahndrokonan iripo tayah. 37 Pe hupwai iyakili yiy, hupa, “Yesu, ndramira Nasaret,ara nakisayau aripo.”

38 Pwen ndramat ara iyoh, ipa, “Yesu,Noru Tepit, koyum kisikirani yo!”

39 Pe yihu ndramat mepo huro luwaniYesu, ara hupomate yiy pe hupwai iya kiliyiy para kihun o, hapeko iyoh, ipa, “NoruTepit, koyum kisikirani yo!”

40 Pwen Yesu iro tine, pe ipwandrandra-haniy para hu kawiri ndramat maran iyohara, kisa kili yiy. Pe iro mwonen isa pakeh,pwen Yesu isok yiy ipa, 41 “Anamiliy parakumbusi tesah kisa kili wou?”

Pe ipa, “Yapan, yo unamiliy para ku-nimnim paiwe.”

42 Pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa, “Kiya,animnim! Lohongam ndrisiyon, ara kin-sopwat wou.” 43 Hape pwi ko, maraninimnim paiwe, pe iho ndruwa Yesu peiro hari ngala Ngindrai. Iro mwonen yihundramat masih kene hunimei, pwen yihumasih huhuri ngala Ngindrai yi.

19Sakiyus ndramat para poya takis

1 Yesu iya nondriya kol ngawan Yeriko,para pakiya yau tusuye. 2 Pe ndramathamou iro kol ara, ara ngalan Sakiyus.Yiy ara ndramat hamou ihohin iyata hundramat para poya takis, pe mameltansoyon iya. 3 Yiy inamiliy para kinimeYesu ara hiyeh, hapeko yiy, ara mulaisahin opu, pe kinlahiy para kinime Yesupwi, paratesah, hu ndramat soyon iya, arahuro tandrapndrap. 4 Pwen pe ingap iyamu pe ingas kei sikamor* hakou, pe iyeparasangan para kinime Yesu, paratesah,Yesu andre kisayau sai ara.

5 Iro mwonen Yesu isarayah iro hapeara, maran itandras iya paingan pe inimeSakiyus, pe ipwai iya kili yiy, ipa, “Ahaleho, asa pwan. Mahapo ko andre kuya kurosuwem.” 6 Pwen Sakiyus ihimbuh o, peituh isa pwan. Pwen irawulohani Yesuiyapolo pwesai.

* 19:4: Eng: sycamore-fig tree; TP: wanpela diwai fik

LUK 19:7 122 LUK 19:287 Yihu ndramat masih hunimei, pe huro

panguluwani Yesu, huro pa, “Yiy kinnakintora suwe ndramat hamoumepo pakuttan mwomwan.”

8 Hapeko Sakiyus itine pe ipwai iya kiliYapan, ipa, “Yapan! Animei na! Yomahapo andre kutaingani hu memelit toharohmwaniye kiya kili hu ndramatmepomenmenahu pwi, pe kapa kunpwasikehamou pe kunpahanowe hu meltan, araandre kupo soiwin kiya maporohaasap.”

9 Pwen pe Yesu ipwai iya kili yiy, ipa,“Lang nepo, sopwat ta Ngindrai ara kin-sarayah kinsa seu iye, paratesah, ndra-mat aripo, ara yiy noru Apraham hamoui. 10 Noru Ndramat isa, ara tunan iye:para kiten pe kisopwat hu ndramat mepohusongsin.”

Nongan pwandritiye tahu ndramat ma-songui para poya mbulen

11 Hu ndramat huroholong Yesumanau, pe itiyani nongan pwandritiyesahin, paratesah, yiy iropo iya pakehYerusalem, pe hu ndramat ara, huropa ndre kindrou pwi ko, kolo KingNgindrai nakisarayah. 12 Pe Yesu ipa toro:“Ndramat hamou mangalan, ara iyau iyakol hakol namandranmasih hira mwanan,para hu karakiniman pe kirayah king.Pwen kiyamulan, andre kimui kisa kolonpaiwe. 13 Pwen pe iyoh hu ndramat parapoya mbulyan masongui husa kili yiy, peiyki sombule pat tasongui-tasongui† iyakili hamou-hamou tahu. Pe ipa, ‘Akawirisingayai iye pe akapo mbulen kiya aliy,kipoo kumui kusa.’

14 Hapeko yihu ndramat para kolonimwonen, ara humwisnani yiy. Pwenhupwanos hu ndramat hayah para sapiyanongan huro ndruwan huya, pe huya pa,‘Yowu mbuwali yowu para ndramat arokirayah king towu.’

15 Hapeko yiy ara irayah king manau,pwen pe imui iya kolon i. Pe ipwanosnongan iya kili hu ndramat mepo kiniykisingayai kinna kili hu ara, para nakinimeihiyeh tahu ndrokonan kinpo sura singayaikinyau aliy.

16 Pwen ndramat hamou imu isa, pe ipa,‘Yapane, yo uwiri sombule pat masongui,pwen kunpo suran pe kintayah tehe ma-songui yi.’

17 Pe king ipwai iya kili yiy, ipa, ‘Ndra-mat para poya mbulyo, anmbusiy hiyanmasih! Wou ara anpwokarani melit men-dreheh, pwen pe hu kol namandran ma-songui, ara andre aro nimnim kiya tahu.’

18 Pe hamou i iro mulan isa, pe ipa, ‘Ya-pane, yo uwiri sombule pat masongui, pekunpo suran pe kintayah tehe mayimbuti.’

19 Pwen king ipwai iya kili yiy, ipa, ‘Wouandre aro nimnim kiya hu kol namandranhape mayimikol.’

20 Pwen pe ndramat hamou i para poyambulyan isa, pe ipa, ‘Yapane, singayai tamiye; kunkulaniy kinna koyau hasai pe iripomwonen. 21 Paratesah, yo unoh tam; wouara ndramat hamoungandrahan. Pe ngaraaniyi tesah mepo anhohas pwi, pe ngaraarihi tesah mepo anhopiye pwi.’

22 Pe king ipwai iya kili yiy, ipa,‘Wou ndramiro hamou mepo kultuwayimpwassin! Yo andre kuiki wou kiya nonganara kiho ndruwa nongnam opu! Wouanpahasaniy pwen tehe yo ara ndramathamou ngandrahan; pe ngara kuniyi tesahmepo kunho has pwi, pe ngara kurihitesah mepo kunho piye pwi. 23 Pwenpe paratapeh pe wou aniyki sombule patto kinna yumwa singayai pwi? Pwenkapa kumui, andre kusa pe kuwiri surankiyapolon i.’

24 Pwen pe king ipwai iya kili hu ndra-mat mepo huro tine ngilsen ara, ipa,‘Akawiri sombule pat masongui ara kisamawen kili yiy, pe akaikiy kiya kili yiymepo atan malungui.’

25 Hapeko yihu pwai, hupa, ‘Yapan, yiyara, atan malungui pwen!’

26 Pwen king isomwi hu, ipa, ‘Yo up-wai ndrokonan isa kili wawu, tehe yihumasih mepo mamenmenahu, ara andreNgindrai kipo sura menmenahu; hapekoyiy mepo menmenan pwi, konan hapesohoyan kimin, ara andre kawiriy topweikiya mawen kili yiy. 27Hapeko yihu hiyehhu kanmwisnani yo, pe mbuwalihu parayo kurayah tehe king tahu, ara akawiri hukasa mbulmoro pe akatingundru hu!’ ”

28 Yesu itiyani nongan pwandritiye araihipwen, pwen irikai iye mu iya painganYerusalem.

Yesu iya nondriya Yerusalem tehe king† 19:13: Eng: ten minas (one mina was about three months wages.) TP: 20 kina 20 kina [Hapeko, 20 kina ndre 200kina ara mendreheh opu, pe kinlahi walah maroyoh, ara pwi!]

LUK 19:29 123 LUK 20:529 Iro mwonen Yesu iropo isa pakeh

kol malkol Petpake pe Petaniy, isaparangondron sih mepo hupohoweiNgondron para hu Holip. Pwenipwandrisa ndramiran malmou, pe ipwaiiya kili hilu ipa, 30 “Alkaya kol mendrehehyoho mu kili walu. Pe kiro mwonen walunakaya nondriyan, ara andre walu kanimenoru tongkiy hamou hu kanwasiy pwenita, mepo ndramat hamou kinihis aliymapu. Pwen alkatali yiy pe kawiriy kisaiye. 31 Pe kapa hamou kisok walu, kipa,‘Paratesah pe walu tora tali tongkiy ara?’Pwen alkapwai kiya kili yiy, alkapa, ‘Yapaninamiliy.’ ”

32 Pe hilu ndramat malmou mepo ip-wandrisa hilu hiltomu ara, ara hilya nimeitehe sehe melit kinpwai kinnata kili hilu,ara iro mwonen tehe kinpwai. 33 Pwenhiluro tali malkeye tongkiy, pe ndramiratongkiy isok hilu, ipa, “Paratesah pe walutora tali tongkiy ara?”

34 Pe hilsomwi yiy, hilpa, “Yapan in-amiliy.”

35 Pwen hilu luwi tongkiy isa kili Yesu,pe hupwalani koiwe hu iya ndrita tongkiyara, pe huiki Yesu impwan ndritan. 36 Peiropo iya, pe hu ndramat hupwalani hukoyau tahu huya ndrita sai.

37 Pe isa pakeh kol hape mepo saipara Ngondron para hu Holip ilai iyapwan, pe hu ndramiran soyo-soyon iyahuhuri ngala Ngindrai iyapolo pwesainamandran, paratesah, hulohongani hundraikiya pwokemasihmepo hu kannimeipwen.

38 Pe huwayeh hupa toro:“Lomwes ita kili King mepo isa iya ngala

Yapan!Ndriya wayis ita kol paingan yang,

pe Yapan ma ngannganan, iyerapaingan masih!”

39 Pwen yihu Parisiy hayah huromwalinga hu ndramat soyon iya ara, arahupwai iya kili Yesu, hupa, “Ndramat paraHinonou, apomate ndramiram hu para hukahun o!”

40PeYesu isomwi hu, ipa, “Upwai isa kiliwawu tehe, kapa hu kahun o, pwen andrehu pat kawayeh.”

41 Pwen Yesu iropo iya pakehYerusalem, pe inime kol namandran iyaara, pe irangsiy. 42 Pe ipa, “Lang nepo,kapa wawu kapahasani tesah ilahiy parakiyki ndriya wayis kisa kili wawu—hapekomahapo ara kinkohon mbulmara wawu.

43 Lang itapo isa andre hu mepo hu ngarakamwisnani wawu, ara hu ndram tahuandre hu kambultani pwan pe karahakowakou namandran para kol tawawu, peandre hu karakayani wawu kiro sese wawuharoh-haroh. 44 Pe andre yihu kasoyaukiyata wawu kaya pwan, wawu kiyapolonoru wawu hu koro nondriya kowa kol.Pe yihu andre kantali pat sih kiro ndritasih pwi, paratesah, wawu kanyirowe lengeNgindrai kinsa kili wawu pwi.”

Yesu irasses hu ndramat huropo peheinondriya yumwa totohun namandran huyamawen

45 Pwen Yesu isong iya nondriya yumwatotohun namandran pe iro rasses hu ndra-mat mepo huropo pehei iya aliy. 46 Peipwai iya kili hu, ipa, “Pwayan kinpwaipwen, kinpa, ‘Suwe, ara yumwa toto-hun.’ Hapeko wawu kanmbusiy kintayahndrohona kokohon tahu ndramat para pa-hana.”

47 Pe lang masih ngara kiro hinuwaninongan kiro yumwa totohun namandran.Hapeko hu pris huhohin ta hu pris masih,pe hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou, pe yihu pohon tahu, arahuro hinonou para pakatingundru Yesu.48 Yihu pakambusiy, hapeko hukah saindrit, paratesah, yihu ndramat masih arahuro pwahatini tisingi hu nongnan.

20Husok Yesu tehe hiyeh iyki pwoke nop-

waran iya kili yiy1 Lang sih, Yesu iro hinuwani hu ndra-

mat iro nondriya kowa yumwa totohunnamandran, pe iro pohowe nongan hiyanta Yapan. Pwen pe hu pris huhohin tahu pris masih, pe hu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou, iyapolo huyapane kol, ara husa kili yiy. 2 Pe hup-wai iya kili yiy, hupa, “Wou awiri pwokenopwaran ara, iyau aleheh? Pe hiyeh iykipwoke nopwaran ara, isa kili wou?”

3 Pe Yesu isomwi hu, ipa, “Yo nakusikewawu kiya soksok sahin i; akapwai kisakili yo, 4 Yohanes ngara kisumuluwanihu ndramat, pe wawu pa ndre kultuwpara paptais ta Yohanes ara, ara iyaukol paingan yang, ndre iyau kili ndramatopu?”

5 Pe huro panguluwaniy mwalingahuko, huro pa, “Kapa tukapa, ‘Iyau kolpaingan yang,’ pwen andre kisok, kipa,

LUK 20:6 124 LUK 20:25‘Pwen tehen tapeh pe lohonga wawu kin-pwotisingi nongnan pwi?’ 6 Hapeko kapatukapa, ‘Iyau kili ndramat,’ yihu ndramatmasih, ara andre hu kasolpwa rou kiya pat,paratesah, lohongahu ara kinpwoke teheYohanes ara yiy poropet hamou.”

7 Pwen pe husomwi yiy, hupa, “Yowutana yowu pwi, iyau tapeh isa.”

8 Pe Yesu ipa, “Pwen pe yo andre kun-pwai kinsa kili wawu pwi yi, iyau hapealeheh uwiri pwoke nopwaran pe urupombusi hu melit aro.”

Nongan pwandritiye tahu ndramatmwomwan para poya mbulen iya pinge wain

9 Pwen itiyani nongan pwandritiye aro,iya kili hu ndramat, ipa toro: “Ndra-mat hamou ihisi pinge wain hambut, peiykiy iya kili hu ndramat hayah parapoya mbulya piyang, pe yiy iyau iya hapemwanan, ndrangan niwen iya. 10 Pwen iyalang para rihiya mbuwa wain, yiy ipwan-drisa ndramat hamou para poya mbuleniya kili hu ndramat huropo mbulen iyapiyang ara, para hu kawiri mbuwa wainhayah kiyau pinge wain ara kisa kili yiy.Hapeko yihu ndramat para poya mbulenara, ara humwiri yiy, pe hupwandrisa yiyimui iyau o mwaihei. 11 Pwen ipwandrisandramat hamou i para poya mbulen iya,hapeko yihu rayi yiy pe hupwasimiri yiy,pe hupwandrisa yiy ara iyau o mwaihei.12 Pwen ipwandrisa hamou porosih i, pehupotisi yiy pe hupiyani yiy iya ngawan.

13 Pwen pe mbukena pinge wain ara,ara ipa, ‘Yo andre kumbusiy tehe tapeh?Yo andre kupwandrisa noru mbukenan,mepo ndriyo imbuluhi yiy; matisan kiyape yihu karanuhuyani yiy.’

14 Hapeko yihu ndramat mepo huropombulen iya piyang ara, ara hunime yiy pehuro panguluwaniy mwalingahu, huro pa,‘Iye ara norun, soiwi taman; pe yiy andrekiwiri hu meltan masih. Kiya, tukatingun-drun, pe tukawiri menmena taman masihkiya mbukenan worou.’ 15 Pwen pe huwiriyiy pe husoyau iyatan iya ngawan piyang,pe hutingundrun imat.”

Pe Yesu isike hu, ipa, “Kiya, pwen an-dre mbukena piyang kimbusiy tapeh kiyatahu?

16 Mbukena piyang andre kisa pe kitin-gundru hu ndramat huropo mbulen iyapiyang ara pe hu kamat. Pe andre kiwiripingen pe kiykiy kiyata hu ndramat hayah

para hu koro nimnim kaliy.” Yihu ndra-mat huhulingi Yesu iwong tehen toro, pehupa, “Melit aro, mbuna kirayah!”

17 Pwen pe Yesu maran iya mwonen iyakili hu, pe isok, ipa, “Pwayan kinpwai, tehePat mepo yihu ndramat para puliya seu

hulowaniy,ara kintayah pat para sotuna seu.

Pe mbulndroiyi nongan mepo hu kan-tatuluwiy aro, ara tesah?18Kapa sehe ndramat kiyos kiya ndrita pataro, ara andre kimwalulut. Pe kapa patara kiyos kiya ndrita ndramat hamou, araandre kirapisa yiy.”

19 Yihu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou, pe hu pris huho-hin ta hu pris masih, ara huro ten saipara hu kambultuwe yiy kileh. Paratesah,yihu kanyirowei tehe nongan pwandritiyekinpwai ara, ara iyingani hu imwonen.Hapeko hunoh iyata hu ndramat.

Andre kayuk takis kiya kili Sisar, ndrepwi?

20 Pwen pe hu pris huhohin ta hupris masih, pe yihu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou, ara huromemerani Yesu. Pe hu pwandrisa hundramat para tandrihindrih huya, pe hu-rapihiye hu tehe kultuwayihu imwonen.Hapeko, huro longe paraYesu kipa nongansahin, mepo ilahiy para hu karatuni yiykaliy. Pwen pe andre hu kambultuwetahatini yiy, pe hu kaiki yiy kiya pahan-dra pwoke nopwaran ata pohon para kol,para kiyki yiy kiya nongan. 21 Pwen yihundramat para tandrihindrih ara, ara hu-sok Yesu, hupa, “Ndramat para Hinonou,yowu pahasaniy tehe nongan ngara apwaipe tesah ngara ahanuwaniy, ara imwonenopu. Pe tesah ngara ambusiy, ara masihihisoule ko iya kili hu ndramat masih. Pengara ahanuwani hu ndramat kiya nonganpara kultuwayi Ngindrai iho ndruwa non-gan ndrokonan masih.” 22 Pwen husok,hupa, “Hiyan para yowu kayuk takis kiyakili Sisar, ndre pwi?”

23 Hapeko Yesu kinyirowe pwakekeriutahu pwen, pe ipwai iya kili hu ipa,24 “Akapwaingani sombule pat hambutkisa kili yo na. Sombule pat aro, ara sum-woiwa hiyeh pe ngala hiyeh iripo aliy?”

25 Pe husomwi yiy, hupa, “Ata Sisar.”Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Akaiki

tesah ata Sisar kiya kili Sisar, pe tesah ataNgindrai, ara kiya kili Ngindrai.”

LUK 20:26 125 LUK 21:326 Pe yihu ara kanlahiy para yihu

karatuni yiy kiya nongan sahin ipwai irombulmara hu ndramat, ara pwi. Pe lohon-gahu indrap iya nongan isomwi hu iya aliy,pe hu kanpalat o huro.

Hu Satyusiy pakapwainganiy tehe hundramat humat, ara andre kantine paiwe pwi

27 Yihu Satyusiy hayah husa kili Yesupara hu kasok yiy kiya soksok sahin. YihuSatyusiy masih, ara hupa ndre hu ndra-mat humat andre hu kansa tine paiwepwi. 28 Pwen husok yiy, hupa, “Ndramatpara Hinonou, Mose kintatuluwi nongansahin kinsa kili worou, ipa toro: kapandramat hamou nalin kimat pe nambuyunkihou, pe norun pwi, ndramat ara, ki-wiri pihinau ata nalin pe kipo mbunahkiya soiwi ngala nalin.” 29 Pwen ipwai,ipa, “Hu ndramat manandrtimou hu nal-ihu huyen. Yiy ndrohan, ara iwiri pihinhamou iya nambuyun, pe norun pwi, peimat. 30 Pwen parahara ndrohan iwirinambuyu nalin pe norun pwi yi. 31 Pwenyiy iho ndruwa parahara ndrohan, araiwiri nambuyu nalin i. Pwen tehen torako, yihu manandrtimou kene huwiri pihinara ko, pe hu masih kene noruhu pwi, pehumat topwei. 32Pe iyamulan masih pihinara, ara imat i. 33 Kapa yihu manandrti-mou kene yihu wiri yiy tehe nambuyuhu,pwen kiro mwonen lang para hu ndramatkasa tine paiwe, pwen pihin ara, andrekirayah nambuyu hiyeh ndrokonan?”

34 Pwen Yesu ipwai, ipa, “Yihu ndramathasap hu topo mahapo, ara ngara yihu ka-sokombut yesowai pe kayesou. 35 Hapekolang itapo isa, yihu mepo Ngindrai kin-takinimahu, para hu kasa tine kimatpaiwe, kiya lang mulan, ara yihu andrekanyesou pwi, pe andre hu kansokombutyesou pwi yi. 36 Pe yihu kanlahiy parahu kanmat pwi, paratesah, yihu, andre hukoro ko tehe hu angelou. Pe yihu, ara tehenoru Ngindrai, paratesah, yihu kantali ki-mat pe kansa tine paiwe. 37 Hapeko Mosekinyinganiy tehe yihu ndramat kanmat,ara ngara yihu kasatine paiwe. Pe ipwain-ganiy iya kei mendreheh ara, mepo mwaniyat aliy, pe iratuluwi nongna Yapan, ipa,‘Yo urupo Ngindrai ta Apraham, pe urupoNgindrai ta Yisak, pe urupo Ngindrai taYakop.’* 38 Akanimei! Yiy ara Ngindraitahu ndramat mepo hu kanmat, ara pwi.

Hapeko yiy ara Ngindrai tahu ndramathutopo mwalen, tehe Apraham, Yisak peYakop. Iya mbulmara Ngindrai, hu ndra-mat masih ara hu topo mwalen.”

39 Pwen yihu ndramat hayah para hin-uwani nongan para pwahanou, ara hu-somwi yiy, hupa, “Ndramat para hinonou,nongnam, ara imwonen!” 40 Pe yihu ndra-mat masih ara, yihu hindrundru para hukasok yiy kiya nongan handra paiwe.

Kristus, ara yiy noru Tepit?41 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa,

“Paratesah, pe hu ndramat ngara hu kapatehe Kristus, ara noru Tepit? 42 Pe Tepitmbukenan, ara kinpwai pwen ita PukWaliy, ipa toro:‘Yapan ipwai iya kili Yapan to, ipa,

“Asampwan kapwen te nimo mot,43 kipoo, kuiki hu hiyeh huhingasi wou,

ara hu kaya pahandra ndrikam.” ’44 Pwen pe kapa Tepit iyoh yiy ‘Yapan,’pwen tehen tapeh ilahiy para kiya norun?”

45 Yihu ndramat huro tahilong manau,pwen Yesu iwong iya kili ndramiran huipa, 46 “Mara wawu kiro tahu ndramatpara hinuwani nongan para pwahanou.Yihu namiliy para hu koho rokai kiyapolokoyau niwen kiro koliuliu pwan, pe hu-namiliy para hu ndramat karawulohanihu koro hu ndroho pehei Pe ngara hukanamiliy para hu kampwan koro hupwapwai hiyan hu ndramat ngara hu ka-haiyaniy, para nondriya hu yumwa toto-hun . Pe yihu ngara kapirani hu ndro-honoku mipwan hiyan tora mu, koro non-driya hu yon. 47Wawu ngara kapakaiwanihu menmena hu pihinau topwei. Pe ngarawawu kawaiyani totohun kiro mbulmarahu ndramat. Pwen pe wawu andre kawirikoran namandran iya.”

21Pihinau hamou iyaiki yukyuk tan

1 Yesu maran iya pe inime hu ndra-mat menmenahu soyon, ara huroiki huyukyuk tahu iya nondriya kokoupara som-bule pat, iro nondriya yumwa totohunnamandran. 2Pe yiy inime pihinau hamoumenmenan pwi, ara iyaiki sombule patmalmbut mbuskau.* 3 Pwen Yesu ipa,“Yo upwai ndrokonan isa kili wawu, tehepihinau menmenan pwi aro, yukyuk tanara, ara iho hin iya, iya kili hu ndramat

* 20:37: Rakuhuye (Exodus) 3:6 * 21:2: Eng: two very small copper coins; Greek: two lepta; TP: tupela liklikmani

LUK 21:4 126 LUK 21:24masih. 4 Hu ndramat masih, ara huikitahape-tahape iyaumenmena hu soyon pehusaikiy tehe yukyuk iya nondriya kokoupara sombule pat. Hapeko pihinau aro, ko-nan menmenan pwi masih, sohoyan hapeimin, ara iykiy topwei.”

Hu kaipisa melit andre karayah para kap-wainganiy tehe lang para kol pwan nakiyahap-wen

5 Yihu ndramira Yesu hayah, ara hurotiyani nonowa yumwa totohun naman-dran, mepo hunowiy iya hu pat mepolahayan iya, pe iyapolo hu yukyuk kan-haiyaniy pwen kinnata Ngindrai. HapekoYesu ipa, 6 “Sehe melit mepo wawu toranimei mahapo ara, ara lang itapo isa,andre pat sih kinye ndron ndrita sihpwi. Andre hu pat masih kene ara, andrekatipiyani hu topwei kaya pwan.”

7 Pwen pe husok yiy, hupa, “Ndramatpara hinonou, hu melit aro kene, andrehu karayah kahaleh? Pe sehe kaipisamelit nakisa kimu, para kipwainganiy tehepakeh hu nakarayah?”

8 Pwen isomwi hu, ipa, “Mara wawukiro; matisan hu kapakarawani wawu.Yihu ndramat soyon andre hu kasa kiyangolo, pe andre hu koro pa, ‘Ara Yo!’ Peandre hu koro pa, ‘Lang ara, kinsa pakeh!’Hapeko wawu mbuna akoro ndruwa hu.9 Kapa wawu kahalingiy tehe hu pahunkoro tayah, pe hu koro rapiyani hu pohonpara hu kol namandran masih, ara wawumbuna akanoh. Hu melit aro kene, ara an-dre hu karayah kimu; hapeko lang para humelit masih kene kisahapwen, ara andrekinsa kileh pwi.”

10 Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Kol hakolnamandran masih, andre kipo pahunkiya kili kol hakol namandran masih, peking para kol hakol andre kipo pahunkiya kili king para kol hakol. 11 Pe hununuw namandran iya andre karayah,pe hu mundruwai namandran pe humwamwa handra-handra andre karayahkiro nondriya hu kol hayah. Pe an-dre wawu kanime hu melit namandranhandra-handra para kipanohowani wawu,pe andre wawu kanime hu kaipisa melithayah namandran hu karayah koho yang.

12 Hapeko hu melit masih aro kantayahmapu, pwen andre hu ndramat hu kap-walngani wawu, pe karandroyani wawu.Andre hu kaiki wawu kaya nongan koronondriya hu yumwa totohun, pe kaiki

wawu kaya nondriya hu kou. Pe andre hukawiri wawu koro tine mbulmara hu kingpe hu pohon para kol. Iya ngolo kopu,andre wawu kawiri hu nopwaran masiharo. 13 Melit masih ara andre karasayawawu, para wawu katiyani tiyeyo kiyakili hu. 14 Hapeko wawu hamou-hamoukasarayah kiya lohongai sahin, para wawumbuna akalohonge soyon pe akamwanyewawu kimu, kiya sehe nongan para wawunakapenani wawu kaliy. 15 Paratesah, an-dre kuiki hu nongan pe lohongai waison,pwen yihu hiyeh nakaiki wawu kaya non-gan, ara andre hu kanlahiy para kakaituwenongna wawu, pe karapaiwani nongnawawu pwi. 16 Pe tama wawu hu pe tinawawu hu, iyapolo nali wawu hu, pe yowewawu hu, pe kowase wawu hu, ara an-dre hu kaiki wawu kiya nima hu ndramathiyeh hu hingasi wawu, pe andre hu katin-gundru hayah tawawu kamat. 17Tunan yokopu, pwen andre hu ndramat masih ka-hangasi wawu. 18 Hapeko kompai hamouita paya wawu, ara andre kinmut pwi.19Pe kapawawukoro tine pwokeyan, pwenandre wawu kawiri taleh.

20 Kiro mwonen wawu kanimehu ndramira pahun hu karakayaniYerusalem, pwen andre wawu kapa-hasaniy tehe lengen para hu kapwalnganikol namandran ara, ara kinsa pakeh.21 Pwen wawu hiyeh tora kol Yutiyalang ara, ara wawu kawop kileh kaya hungondron, pe hu mepo hutora nondriyakol namandran Yerusalem, ara hu kawopkaya mawen. Pe hu mepo hutora hukol para parangondron ngawan, ara humbuna kaya nondriya kol namandran.22Kiromwonen ara, ara lang paraNgindraikiyki koran; pwen pe nongan masihmepo hu kantatuluwiy mamu kinna, araandre kirayah mannan. 23 Toimwa hupihin mepo mapundriyahu, pe hu hiyehhuhusuwe noruhu malaman, ara andrehu kaiki koisariy kiho nondriyahu langara. Paratesah, nopwaran namandranandre kirayah kiro kol pwan, pe ndrinalokuh ta Ngindrai, ara andre kiro ndrita hundramat hasap aripo. 24Pe andre hu karutngundruhu kiya semela pahun niwen,pe andre hu kambultuwe tahatini hu pekaluwani hu kaya kene hu kol namandranmasih para kol pwan. Yihu Ndramira Lah,andre yihu kangastoro kaya Yerusalemtehen tora ko, kipoo Ngindrai kipwai tehelengehuNdramira LahhukoroYerusalem,

LUK 21:25 127 LUK 22:11ara kiyahapwen.

25 Pe kaipisa melit hayah andre karayahkoho paramwandrai, walah, pe hu piriy.Pe kiro kol pwan, ara hu ndraye ndra-mat para hapat-hapat masih, andre hukahalingi ngasangasa nowei kiro rambum-busau ndrita ndras pe kiro talon; pwenandre lohongahu kamwakaikai kiya nop-waran mepo nakisa raporuwi hu. 26Andrekoyu hu ndramat kimwa, kiya hu melitmepo nakarayah kiro kol pwan. Pehu ndramat andre kanoh turuwehu, peandre kimbusi hu pe marahu kawuh.Pe hu pwoke para yang, ara andre hukamemeyeu. 27Kiro mwonen lang ara, an-dre hu kanimeNoruNdramat kiyau kokomkisa pwan, kiyapolo pwoke pe nonowanganan namandran. 28 Pwen kiro langmepo hu melit ara hu koro tayah, akatinepe paya wawu kitandras, paratesah, langpara Ngindrai nakiwiri wawu kamui, arakinsa pakeh.”

29 Pwen Yesu itiyani nongan pwandri-tiye iya kili hu toro: “Mara wawu kiyakei pik pe hu kei masih. 30 Pe kapakaimbuwehu kasasunet, wawu masih an-dre kayirowei tehe lang para mwandrainakising ara kinsa pakeh. 31 Tehen torako, kapa akanime hu melit aro koro tayah,ara akapahasaniy tehe lenge kolo KingNgindrai, ara kinsa pakeh.

32 Upwai ndrokonan isa kili wawu, hundraye hasap para mahapo aro, ara andrehu masih kanmat pwi, kipoo hu melitmasih aro karayah topwei. 33 Kol painganyang pe kol pwan, ara andre kihipwen,hapeko hu nongno ara andre kanhipwenpwi.

34 Wawu koro hinehes; namiliwai paranombuwe wawu, pe kultuw para kuimwandran ngahan para kiringi wawu, pe koyuwawu kisosoyo kiya mipwan ta wawu, aramatisan melit masih tehen tora, andrekaporuwi wawu. Pwen kindrou pwi ko,andre mwoiwa wawu kihin para lengeYapan kisa, pe kikami wawu porosih o.35Paratesah, lang ara andre kisarayah kisakili hu ndramat masih kene hutopo kolpwan masih. 36 Wawu koro hinehes langmasih, pe akoro tohun tehe wawu andrekalahiy para akoro mawen hu nopwaranmasih nakarayah. Pwen pe andre wawukalahiy para akoro tine mbulmara NoruNdramat.”

37 Lang sih iyau sih Yesu ngara kiro hin-uwani hu ndramat koro yumwa totohunnamandran, pe ping sih iyau sih ngarakiyau pe kiya matin kiya ngondron mepohupohowei Ngondron para hu Holip. 38 Pemakohun opu, yihu ndramat masih ngarahu kasa yumwa totohun namandran parakahalong yiy.

22Yutas irandrangan para kiyki Yesu kiya

nima hu pris huhohin ta hu pris masih1 Pwen lenge Yon Para Ndrinanohun

Mepo Yis Aliy Pwi, mepo ngara hu kapo-howei Pasopa,* ara iropo isa pakeh. 2 Pehu pris huhohin ta hu pris masih, pe hundramat para hinuwani nongan para pwa-hanou, ara huro ten sai para katingundruYesu, hapeko hunoh tahu ndramat. 3PwenSinai isong iya nondriya Yutas, mepongalan handra Yiskariyot; yiy hamou tahuSongui pe Lumou. 4 Pwen pe Yutas, araiya kili hu pris huhohin ta hu pris masih,pe hu namandran ta humakundrayin parayumwa totohun namandran; pwen huroten sai para Yutas kilahiy para kiratuniYesu kiya nimahu tapeh. 5 Pwen hupwes,pe humburi lohongai para hu kahang yiysombule pat hayah. 6 Pwen pe Yutasisomwi nongnahu, pe iya iro ten sehe saihiyan para kiratuni Yesu kiya nimahu, kiromwonen hu ndramat soyon konto pwi.

Yesu inamnam iyapolo ndramiran hu iyalang para Pasopa

7Pwenpe LangParaNdrinanohunMepoYis Aliy Pwi irayah; lang ara, ara an-dre hu katingundru noru sipsip para Pa-sopa. 8 Pwen pe Yesu ipwandrisa Pitahilu Yohanes pe ipwai iya kili hilu, ipa,“Alkaya pe alkamwaniyani anandrinaroupara tukayan kiro lenge Pasopa.”

9 Pwen hilsok yiy, hilpa, “Wou anamiliypara youlu kaya pe karamwaniyaniy kirohape aleheh?”

10 Pwen isomwi hilu, ipa, “Kapa walukaya nondriya kol namandran ara, an-dre ndramat hamou kiro sap kohoyongandran kipohonani walu. Pwen alkohondruwan pe alkaya nondriya sehe seunakisong kaliy. 11 Pwen alkapwai kiyakili mbukena seu, alkapa, ‘Ndramat paraHinonou isok toro: “Ndrohonoku mbul-tere ara ita hape aleheh, mepo andre

* 22:1: Eng: Passover; TP: De Bilong Tingim De God i Larim Ol Israel I Stap Gut

LUK 22:12 128 LUK 22:37kunamnam kiyapolo ndramiro hu, kiromwonen Lang para Pasopa?” ’ 12 Pwenyiy andre kiyingani nondriya seu sahin,hongan namandran, hira nondriya seupaingan. Hu kanmwaniyani melit masihtehe keyau pe pwapwai pwen ita mwoim-woi. Pwen alkamwaniyani menmena Pa-sopa kiro ariya.”

13 Pwen hiltali Yesu pe hilyau, pe hilyanime melit masih iro mwonen tehe kin-pwai pwen kinna kili hilu. Pwen pe hilumwaniyani hu melit para Pasopa.

14 Iro mwonen paramwandrai parahu nakanamnam irayah, Yesu iyapolohu aposel tan huroh huye ngilse keyau.15 Pwen pe ipwai iya kili hu, ipa, “Yo ara,hingorowo pwokeyan iya para kunamnamanandrina Pasopa aro kiyasura wawukimu; kihipwen, kuya nondriya nopwaran.16 Yo upwai isa kili wawu, tehe yo andrekunyan anandrinai para Pasopa paiwe pwiyi, kipoo kirayah mannan kiro kolo KingNgindrai.”

17 Iyamulan Yesu iwiri pweniu pe irawu-loh, pe ipa, “Akawiriy pe akatainganiykiho mwalinga wawu. 18 Yo upwai isa kiliwawu tehe andre kunuyin ndrunu mbuwawain paiwe pwi yi, kipoo lenge kolo KingNgindrai kisarayah.”

19 Pwen iwiri ndrinanohun hayah peirawuloh iya aliy, pe iramburingiy, peiykiy iya kili hu, pe ipwai iya kili hu, ipa,“Iye ara nombuwe, uikiy isa kili wawu;akambusiy tehen aliy, para akorolohon-gani yo.”

20 Tehen aliy opu, hunamnam ihipwen,iyamulan iwiri pweniu pe ipwai iya kili hu,ipa, “Pweniu iye, ara pweniu para tapaniuhowen, mepo iyau ndreye, pe utilingiyimuw para kisopwat wawu. 21 Hapekoakanimei, nima hiyeh mepo nakiratuni yokiya nima hu hiyeh humwisnani yo, arairipo ndrahaso kili keyau. 22 Noru Ndra-mat, ara andre kiho ndruwa lohongai teheNgindrai kinpwai, Hapeko toimwa sehendramat mepo andre kiratuni yiy; yiy araandre kikuni koran.” 23 Pwen ndramiranhu huro sok mwalinga hu mbukenahu,tehe hiyeh tahu andre kimbusiy tehentora.

24 Pwen pe hu ndramira Yesu, ara huropepet mwalingahu tehe hiyeh tahu im-wonen, ara yirowan tehe ihohin tahu.25 Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Huking ta hu Ndramira Lah, ara huhohin pehurayah poh tahu; pe yihu mepo hurayah

poh tahu, ara hupohowe hu mbukenahu,tehe hu ndramat hiyan para ponokule.26 Hapeko wawu mbuna akambusiy tehentora. Yiymepo ihohin itamwalingawawu,ara kirayah tehe kopwan. Pe hiyeh mepoihohin, ara kirayah tehe ndramat parapwandrendres. 27 Pe hiyeh ndrokonanara ihohin: yiy mepo impo keyau, ndreyiy hiyeh para pwandrendres mepo itaraanandrinai? Tana wawu, tehe ara yiymepo iripompwan keyau, ndre? Hapekoyo ara urupo mwalinga wawu tehe ndra-mat para pwandrendres. 28 Wawu, arawawu ro sura yo, iro lenge hu nohonoumepo uro nondriyan, pe wawu kantali yopwi. 29 Tomo iyki kolo king isa pahandro,pwen tehen tora ko, uiki kolo king parakiro pahandra wawu yi. 30 Pwen pe andrewawu kanamnam pe kayin ndran korokeyau to kiro kolo kingmepo ato. Pe andreakampwan koro hu ndrohonoku pwan-pwan tahu king, para wawu karamwanyehu kamai songui pe luwum para Yisrayel.

31 Simon, Simon, ahalingiy; Sinai kinsasok pwen, para kinohonou wawu, tehehu ndramat ngara hu kalohoyani mbuwawit, para pekehu koro pe pwisihu kayau.32 Hapeko Simon, yo ara kuntohun pwenpara Ngindrai kisopwat wou, tehe andreanmakokowu kinna lohongai ndrisiyontam ara pwi. Pe kiro mwonen lang mepoarapaiwani wou amui asa paiwe, pwenapwokeyani nalim hu yi.”

33 Hapeko Pita isomwi yiy, ipa, “Yapan,yo urupo hinehes o; kapa naya nondriyakou, ara utapolo wou, pe kapa nayamat,ara andre kumat sura wou i.”

34 Hapeko Yesu ipa, “Pita, yo upwai isakili wou, kiro lang nepo, pe tutut kin-tangmapu, andre apwai maporotisap teheakowu to.”

35 Pwen Yesu isok hu, ipa, “Mamuupwandrisa wawu ya po mbulyo, arawawu kankun ndropwa sombule pat, ndrendrop, ndre hatna pweleka wawu, ara pwi.Pe iro mwonen lang ara, wawu ndroisiyhapesah ndre pwi?”

Pe husomwi yiy, hupa, “Pwi yoh.”36 Pe ipwai iya kili hu, ipa, “Hapeko

mahapo kapa ndropwa sombule pat ita kiliwou, ara awiriy, kiyasura ndrop sahat. Pekapa hapai semela pahun niwen kinto kiliwou pwi, apo pehei kiya ndroham hamou,pe asou hapai. 37 Paratesah, hu kan-tatuluwiy pwen, ara kinpwai toro: ‘Yihu

LUK 22:38 129 LUK 22:62ndromwa yiy iyasura hu ndramat mwom-wan.’† Pe upwai isa kili wawu tehe nonganiye andre kirayah mannan kirahihini yo.Pwen tesah mepo pwayan kinpwai, araandre kirayah mannan manau.”

38 Pwen ndramiran hu, hupa, “Yapan,animei, semela pahun malpai aripo.”

Pwen isomwi hu, ipa, “Ara ilahiy.”Yesu iya tohun iya Ngondron para hu

Holip39 Yesu itali kol ngawan ara pe iya

Ngondron para hu Holip tehe ngara kirombusiy waiye. Pe ndramiran hu huhondruwan. 40Huyarayahhuya kol ara, pwenipwai iya kili hu, ipa, “Akatohun tehenohonou kinlahiy para kirayah kili wawupwi.” 41 Pwen itali hu pe iya mwananhape, ndrohongan ara tehe hamou ngarakipiyani pat sih. Pe itukuruhu iya pwan,pe itohun toro: 42 “O Tomo, kapa anamiliy,pwen awiri pweniu iripo kili yo aro kiyamawen. Hapeko mbuna oho ndruwanamiliwo; konan. Namiliwam opu ki-rayah.” 43 Pwen angelou hamou iyau kolpaingan yang isarayah isa kili yiy, pe ip-wokeyani yiy. 44 Pe Yesu, ndriyan araipworu namandran iya, pe itohun tisingiy.Pe mbusungereyin, ara iro rapan tehendrai iro tun iripo iya pwan.

45 Pe itohun ihipwen, pwen itine peimui iya kili ndramiran hu. Pe iya nimeitehe ndramiran hu kanmatin, paratesah,ndriyahu ara ipworu namandran iya. 46Peipwai iya kili hu, ipa, “Paratesah pe wawutora matin? Akapoyoi pe akatohun, pwenpe nohonou kinlahiy para kirayah kiliwawu pwi.”

Humbultuwe tahatini Yesu47 Yesu iro wong manau, pe hu ndra-

mat soyon husarayah. Pe ndramat mepohupohowe ngalan Yutas, yiy para sura huSongui pe Lumou ara, ara iluwani hu pehuya. Pe iyamwonen pakeh kili Yesu, parakirahunghung kiya kili yiy. 48Hapeko Yesuisike yiy, ipa, “Yutas, nasa rahunghungkisa kili Noru Ndramat, ara para naratuniyiy, ndre?”

49 Pe hu ndramira Yesu hunime sehemelit pakirayah, pwen hupa, “Yapan,anamiliy para yowu kassi hu kiya semelapahun niwen towu?” 50 Pwen hamou tahuihilak opu, pe irayi ndramat para poyambulya pris ihohin ta hu pris masih kene,pe isondriti ndraingan mot imut.

51 Hapeko Yesu isomwiy, ipa, “Akahato-hai kultuw ara!” Pwen niman iyahatek iyandrainga ndramat ara, pe isopwoyani yiyiya hiyan.

52 Pwen Yesu ipwai iya kili hu prishuhohin ta hu pris masih, pe hu ndra-mat huya mu tahu makundrayin mepongara hu koro memerani yumwa totohunnamandran, pe hu yapane kol, mepo humasih husa para hu kawiri yiy, ara ipa,“Wawu pa ndre yo ngara kuho mu parakuluwani hu ndramat para tandroindroi?Pwenpewawu sa iyapolo hu semela pahunniwen pe hu parakei, ndre? 53 Lang masihngara kuro polowawukuro nondriya kowayumwa totohun namandran, pe wawukanmbultuwe yo pwi. Hapekomahapo iye,ara lenge wawu; pwoke para kol lokuhan,ara kinna namandran pe kinpwoke.”

Pita ipa ikowu ta Yesu54 Pwen humbultuwe tahatini yiy pe

huluwani yiy iyau. Pe huwiri yiy iyanondriya yumwa pris ihohin ta hu prismasih kene. Pe Pita ara iho ndruwa hu,hapeko iho ndron mwanan hape. 55 Pwenhu ndramat hayah, ara husungani mwaniro nondriya kowa seu ara, pe hurompwaniyawule humin aliy. Pe Pita, ara iya peimimpwanmwalingahu. 56Pe pihindrahinhamou para poya mbulen, ara inime Pitairompwan ngana mwan ara. Pe inim tu-luwani yiy, pwen ipa, “Ndramat iye, ara iropolo Yesu.”

57 Hapeko Pita ipwasarahaniy, pe ipa,“Nam, yo ukowu tan.”

58Pwen iyamulanhape, ndramathamoui inime yiy, pe ipa, “Wou ara hamou tahu.”

Hapeko Pita ipwai iya kili yiy, ipa, “Pom,yo pwi yoh!”

59 Pe huro ipoo iya paramwandrai sih i,pwen ndramat hamou i isa pe irangaliyaniPita, pe ipa, “Upwai ndrokonan, ndramatiye ara iro polo Yesu, paratesah, yiy arahamou ndramira Kaliliy.”

60 Hapeko Pita ipa, “Pom! Yo ukowuiya tesah atapwai ara!” Iro wong ndron,pe tutut irang. 61 Pwen Yapan ipaiwaniyiy pe maran itis iya mwonen iya kili Pita.Pwen Pita ilohongani sehe nongan mepoYapan kinpwai pwen kinna kili yiy, kinpatoro: “Kiro lang nepo, pe tutut kinrangmapu, ara wou andre apwai tehe akowuto maporotisap.” 62 Pwen Pita iyau iyangawan pe iya rang turuwe yiy.

† 22:37: Yisayah 53:12

LUK 22:63 130 LUK 23:16-17

Hu ndram hupwasimiri Yesu63 Pe hu ndramat mepo huro memerani

Yesu, ara huro pwasimiri yiy pe huro rayiyiy. 64Pwen husumwa maran pe huro ran-drokomat anan, hupa, “Kapa wou poropethamou, pwen apwai. Hiyeh iripo rayi woueh?” 65 Pe hupwasimiri yiy iya hu nonganmwomwan handra-handra yi.

Yesu iya iro tine mbulmara Pailat pembulmara Herot i

66 Lang ilenganiy, pwen hu yapane pohtahu ndramat para kol, pe hu pris huhohinta hu pris masih, pe hu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou, ara husarawure hu. Pwen huluwani Yesu isa non-driya ndrohonoku mbultere tahu, pe irombulmara hu. 67 Pwen hupwai iya kili yiy,hupa, “Kapa wou Kristus, apwai satowu.”Pwen Yesu ipwai iya kili hu, ipa, “Kapakupwai kisa kili wawu, andre akanhilinginongno pwi. 68 Pe kapa kusike wawu kiyasoksok hayah, ara wawu andre kansomwisoksok to pwi. 69 Hapeko kiro mahapokiya, Noru Ndramat andre kimpwan ndra-hasa Ngindrai mepo pwokeyan iya, kiyap-wen te niman mot.”

70 Pe yihu masih husike yiy, hupa,“Pwen pe wou ara Noru Ngindrai, ndre?”

Pe isomwi hu, ipa, “Wawu pwai imwo-nen, tehe ara yo.”

71Pwenhupa, “Mbuna tukayohhundra-mat hu kasa, para hu koro tiyani tiyeyahumanau. Konan. Worou kanhilingiy pwenkinyau pohon imwonen.”

231 Pwen yihu ndramat masih ara, ara

hutine, pe huluwani Yesu iya kili Pailat.2 Pwen hurasusut nongan iya kili yiy, huropa, “Yowu nime ndramat iye ara kin-paiwani kultuwayi hu ndramat para koloyowu. Yiy isingori yowu para kasou takiskiya kili Sisar. Pe ipa yiy ara Kristus, teheyiy king hamou.”

3 Pwen pe Pailat isok Yesu, ipa, “Wouking tahu Yutah, ndre?”

Pe Yesu isomwiy, ipa, “Tehe anpwaiara.” 4 Pwen Pailat ipwai iya kili hu prishuhohin ta hu pris masih, pe hu ndramatmasih huro mbultere, ara ipa, “Yo ukahndroiyin ndrit, para kaiki koran kiya kilindramat iye.”

5Hapeko yihu ndramat ara huro takekeimanau, hupa, “Yiy iro hinuwani hu ndra-mat para Yutiya masih, pe hinonou tan,ara iluwi lohongahu, pe hukuw ndrit. Yiy

irandroiyi hinonou tan, iro kol namandranhape Kaliliy, ipoo kinsa toton kinsa koliye.”

6 Pailat ihilingi nongan masih ara, peisok hu tehe ndramat aro, ara ndramiraKaliliy hamou, ndre pwi? 7 Pe Pailatisayirowei tehe yiy ara para kol mepoHerot ngara kiro nimnim kiya aliy, pwenpe ipwandrisa yiy iya kili Herot. Pe iro langara, ara Herot iro Yerusalem i.

8 Pe iro mwonen Herot inime Yesu, yiyara ipwes namandran iya, paratesah, yiyara iro longe ndrangan niwen iya parakinime yiy. Yiy ara kinhilong hu titiyetan pwen, pe iro namiliy para kinime Yesukimbusi ndraikiya pwoke handra. 9 PwenHerot ara isok Yesu iya hu soksok soyon,hapeko Yesu ara kinsomwi nongnan han-dra pwi. 10Pwenhupris huhohin ta huprismasih, pe hu ndramat para hinuwani non-gan para pwahanou, ara huro tine pakehara yi, pe huro tasusut nongan pwokeyaniya, iya kili yiy. 11 Pwen Herot iyapolo hundram tan, ara huwong nonoyou anan, pehupwasimiri yiy. Pe husungoiwe yiy iyakoyau lahayanhamou, pehupwandrisa yiyimui iya kili Pailat. 12 Mamu, Herot hiluPailat ngara hilu kamwisnani hilu. Hapekoiro mwonen lang ara, ara hamou irayahkowase hamou.

13 Pwen Pailat iyoh hu pris huhohinta hu pris masih, pe hu poh masih, pehu ndramat i, para hu kasa wule. 14 Peipwai iya kili hu, ipa, “Wawu wiri ndra-mat iye isa kili yo, ara tehe yiy hamoundramatmepo ngara kisuhuri hu ndramatpe kipakarawani hu. Yo kunsok yiy pwenkinna hu melit masih ara, iro mbulmarawawu. Pe yo ukah ndroiyin ndrit, parakaiki koran kiya kili ndramat aro. 15 Pelohonga Herot ara tehen aliy yi. Pwen peipwandrisa yiy imui isa kili worou, tehewawu kannimei. Akahalingiy! Yiy kinm-busi kultuw handramwomwan para kimatkiya aliy, ara pwi. 16-17 Pwen tehen tora

LUK 23:18 131 LUK 23:40ko andre kupwai para hu kamwiri yiy, pekapwandrisa yiy kiyau.”*

18 Pwen yihu masih hurandrokomatporosih opu, hupa toro: “Ndramat ara,kiya mawen! Pe atali Parappas kisa kiliyowu!” 19 Parappas ara huiki yiy iya non-driya kou, pe tunan ara toro: irahatai iyakili hu para kapman iro kol namandranara, pe itingundru ndramat.

20 Pailat, ara inamiliy para kitali Yesukiyau; pwen pe iyoh pe isok lohongahupaiwe. 21 Hapeko huro palngai manautoro: “Karapaingi yiy kiya kei tondrih!Karapaingi yiy kiya kei tondrih!”

22 Pwen iwong porotoyoh i, iya kili hu,ipa, “Paratesah? Yiy imbusi sehe kultuwmwomwan? Yo kunkah ndroiyin ndritpara kuiki koran kiya ndritan, para kimatkaliy. Pwen tehen tora ko, andre kupwaipara kamwiri yiy o, pe kutali yiy kiyau.”

23 Hapeko hurandrokomat namandraniya, pe hurakekei para karapaingi yiy kiyakei tondrih. Pwen waihehu, ara iram-burihi nongna Pailat. 24 Pwen pe Pailatisarayah iya lohongai handra, pe isomwihu pe iho ndruwa nongnahu. 25 Pwen italindramat mepo husok para kitali yiy, ndra-mat mepo huiki yiy iya nondriya kou, parairandroiyi tahatai pe itingundru ndramatimat. Pe Pailat iro ndruwa namiliwa hu, peitali Yesu iya nima hu ndram.

Hurapaingi Yesu iya kei tondrih26 Pwen hu ndram huluwani yiy iyau.

Pe humbultuwe Simon ndramira Sairini,mepo iropo isa nakiya nondriya kol na-mandran ara. Pwen huiki kei tondrih iyakili yiy, pe hupwai iya kili yiy para kisap,pe kiho ndruwa Yesu. 27 Pe hu ndramatsoyo-soyon iya huho ndruwan, pe hu pi-hin soyon huro sura hu, ara huro pwan-dreundreu, pe huro rang malihu iyatan.28 Pwen Yesu ipaiwani yiy pe ipwai iyakili hu, ipa, “Wawu pihin para Yerusalem,wawumbuna akarangsi yo, wawu karangsiwawu mbukena wawu, pe noru wawu hu.29 Paratesah, lang itapo isa andre wawukapa, ‘Pwesai andre kiya kili hu pihinmepo huhikamai pe kanlahiy para kapo

mbunah pwi, iyasura hu pihin mepo hukonohomwalahiy tahumbunahpwi, pe hupihin mepo konho hisuwe mbunah pwi!’30 Pwen‘andre hu kapwai kiya kili hu pahayi, hu

kapa, “Akano kasa ndrita yowu!”Pe andre hu kapwai kiya kili hu

ngondron, hu kapa, “Akaram-burihi yowu!” ’†

31 Pe kapa hu ndramat kambusi hu melittoro kiya kili kei mepo yowin salau, pwentesah andre kirayah, kiya kili kei mepokinimang?”

32Pwenhuluwani hilu ndramatmalmoupara tandroindroi hilyapolo Yesu, para hukaya tingundru hilu yi. 33 Pwen husakolmepo hupohowei Ndroho Ndruwi PayaNdramat. Pe huro ara, pe hurapaingiYesu iya kei tondrih. Pe hurapaingi hilundramat malmou para tandroindroi yi—hamou iya kei tondrih iyapwen te nimanmot, pe hamou iya kei tondrih iyapwen teniman kamou. 34 Pwen Yesu ipa, “Tomo,atali pakut mwomwan tahu aro, parate-sah, yihu kowu tesah yihu tora mbusiy.”Pwen hu ndram ara hunonoyou satu parakarahihiri koiwen.

35 Pe yihu ndramat ara huro tine pehuro nimei. Pe yihu yapane kol hup-wasimiri yiy, hupa, “Yiy kinsopwat huhayah, hapeko kinlahiy para kisopwat yiymbukenan pwi, kapa ndrokonan tehe yiyKristus ata Ngindrai, mepo Ngindrai kin-takiniman pwen.”

36 Pe hu ndram i, ara husa pehupwasimiri yiy. Pe huhang yiy wainsusuwen, pe hupa, 37 “Kapa wou king tahuYutah, asopwat wou mbukenam.”

38 Pe yihu ratuluwi nongan sahin ihondrita payan, ara ipa toro: ARO ARA KINGTA HU YUTAH.

39Pwen hamou ta hilu ndramatmalmoupara tandroindroi mepo hurapaingi hiluiyasura yiy ara, ara ipwasimiri Yesu, ipa,“Wou Kristus, ndre? Pwen asopwat woumbukenam, pe asopwat youlu yi!”

40 Hapeko yiy hamou i ipomate yiy, ipa,“Wou annohowani Ngindrai pwi, ndre?

* 23:16-17: Hu ndramat hayah hupahas iya nongna Ngindrai, hupa ndre nongan hape yi ita suran, pe ipa toro: 17Kultuw para kowasehu ara tehe toro: hayou masih, nondriya hu lang para yon para Pasopa, ara Pailat andre kitalindramat hamou iro nondriya kou kisa ngawan kili hu. Animei Mak 15:6. Eng: Some manuscripts add verse 17, whichsays: Now he was obliged to release one man to them at the Feast. TP: Sampela saveman i ting narapela hap tok i staptu long dispela lain. Dispela tok i olsem: Ol i gat dispela pasin. Olgeta yia long dispela bikpela de bilong lotu, Pailat imas lusim wanpela kalabusman i go long ol. Lukim Mak 15.6. † 23:30: Animei ita Hoseya (Hosea) 10:8

LUK 23:41 132 LUK 24:12Kora talu ara ihisoule ko tehe atan i.41 Pe talu ropo kuni nopwaran, ara ilahiykora sehe melit talu kanmbusiy. Hapekondramat aro, ara kinmbusi handra kultuwmwomwan pwi.”

42 Pwen ipa, “Yesu, kiromwonen arayahking kiro kolom, ara alohongani yo.”

43 Pwen Yesu isomwi yiy, ipa, “Yo up-wai ndrokonan isa kili wou, lang nepo ko,andre aro polo yo kiro kol nonowan pelahayan iya.”

Yesu imat44 Pwen paramwandrai ara irahaihai

ndrokololang, pe kol pwan masih arailokuh topwei, ipoo iya piyahon peparamwandrai iya iho tehe maroyoh.45 Paratesah, paramwandrai ara kiniykingannganan pwi. Pe koyau para yumwatotohun namandran, ara ilen iya maltoh.46 Pwen Yesu iwayeh pwokeyan, ipa,“Tomo, uiki mwoiwo isa nimam ara.” Peiwong ihipwen, pe kunuwen isapwen peimat.

47 Pe ndram mepo ihohin tahu ndrammasangat ara, ara inime sehe melit kin-tayah, pe ihiri ngala Ngindrai, pe ipa, “Arandrokonan! Ndramat aro, ara yiy ndra-mat imwonen.” 48 Pwen pe hu ndramatmasih mepo husa wule pe huro koyumara, ara hunime sehe melit kintayah, arahuti wiyinerehu pe huyau. 49 Pe hu masihmepo hupahasani yiy, iyapolo hu pihinmepo huho ndruwan huro Kaliliy pe husa,ara huro tine mwanan hape pe huro nimehu melit masih ara.

Yosep yapa Arimateya iyaiki nombuweYesu iya nondriya ngat sou

50 Pe ndramat hamou iro ara, ara ngalanYosep. Yiy ara hamou ta hu Sanhetrin.‡ Pekultuwayin ara imwonen pe hiyan. 51 Peyiy ara kinsomwi handra lohongai mepohu pohon masih para kol hu kanmburiy,pe hu kultuw mepo hu kanmbusiy, arapwi. Yiy para kol Arimateya nondriya kolnamandran hape Yutiya. Pe yiy ara irosohoni kultuwayi kolo King Ngindrai parakisarayah. 52 Pwen iya kili Pailat, pe isokyiy para kiwiri nombuwe Yesu. 53 Pwenitali nombuwe Yesu isa pwan, pe isumwanombuwen iya koyau hamou, pe iyaikiyiya nondriya ngat sih, hu kansoyei pwenita pat sou. Pe ngat ara, ara hu kantonhamou kinna aliy mapu. 54 Pe lang ara,

ara LangPara Ponokule para lang Sapat, pelang Sapat pakeh nakisarayah.

55 Pe yihu pihin mepo huro polo Yesuhuro Kaliliy pe husa, ara huho ndruwaYosep. Pe huya nime ngat sou ara, pe hu-nimei tehe Yosep kiniyki nombuwe Yesukinyera pwan tapeh. 56 Pwen pe huyauhuya wum, pe huya ponokule ndraikei pemelit hayah mangonohon layin. Hapekoyihu ngoh iro nondriya lang Sapat, tehenongan para pwahanou kinpwai.

24Yesu itine paiwe

1 Pwen iro makohuping o, para langiho mu para sandre sih, hu pihin ara, arahuwiri ndraikei iyasura hu melit hayahmangonohon layin, mepo hu kanponoku-laniy pwen, pe hukuniy huya ngat. 2 Peyihu yarayah, pe hunimei tehe pat mepoiro pohomara ngat, ara kantiriyaniy kinnamawen ngat. 3 Hapeko iro mwonen huyanondriyan, ara yihu kannime nombuweYapan Yesu pwi. 4 Yihu, ara huro lohongesoyon iya aliy manau, pwen indrou pwiko, hilu ndramat malmou, koiwe hilu arapirpiryan iya tehe kamit, hilro tine ngilsehu. 5 Pwen hu pihin ara hunoh mimirihu, pe hutukuruhu iya pwan. Hapeko hilundramat malmou ara, ara hilpwai iya kilihu toro: “Paratesah pe wawu tora tenndramat mwalen mwalinga hu ndramatkanmat? 6 Yiy kinto iye pwi, yiy kin-tine! Wawu kalohonganiy tehe kinpwaipwen kinsa kili wawu, iro mwonen mamuwawu ro sura yiy iro Kaliliy. 7 Kinpwaitehe, ‘Noru Ndramat ara andre hu kaikiyiy kiya nima hu ndramat mepo pakuttahu mwomwan, pe andre hu karapaingiyiy kiya kei tondrih, pe kiro mwonen langmaroyoh, andre kisatine paiwe.’ ” 8 Pwenhulohongani hu nongnan ara.

9 Pwen hutali ngat husa mawen, pe hu-mui huya tiyani hu melit masih ara keneiya kili hu songui pe hamou iyapolo hundramat masih i. 10 Pe yihu hiyeh huyanese iya kili hu aposel ara, ara Mariyapara Maktala, pe Yohanna, pe Mariyatina Yamis, pe hu hayah i huro surahu.11 Hapeko yihu kanpwotisingi lohongahukinna nongna hu pihin ara pwi, parate-sah, huhulingi hu nongnahu ara tehe huropwasosohou omwaihei. 12Hapeko Pita ara

‡ 23:50: Yihu Sanhetrin ara yihu poh huhohin iyata hu Yutah masih. Pe yihu ara humu iya tamwaniye pe nonganpara pwahanou.

LUK 24:13 133 LUK 24:36isahapwatan o pe ingap iya ngat. Pweniroh pe ikondrim iya nondriya ngat, peinime hu koyau para waswas opu ara huyendron tora. Pwen irikai iyau pe lohonganiro lohonge soyon, iya tesah mepo kin-tayah.

Hilu ndramat malmou hilpohonani Yesuiho sai nakiya Emmayus

13 Pwen iro mwonen lang ara ko, hilumalmou tahu, ara hilro tokai nakaya kolhakol mendreheh ngalan Emmayus; ndro-hongan iro Yerusalem pe iya, ara ihopakeh tehe kilomita songui pe sih.* 14 Pehilro wong mwalinga hilu, iya hu melitmasih mepo kantayah ara. 15 Pwen hilrowong pe hilro pepet ndron mwalinga hilu,iya hu melit masih aro, pe Yesu imwonen,ara isarayah isa pakeh kili hilu, pe ihorokaiiya, iyapolo hilu. 16 Hapeko melit handraiyohi mara hilu, para hilu kanlahiy parakayirowe yiy pwi.

17 Pe isok hilu, ipa, “Walu topo rokai petopo panguluwani tesah mwalinga walu?”Pwen o, hilu nim o hilto tine, pembulmarahilu ara ilomwa.

18 Pwen hamou ta hilu, ngalan Kleyopasisok yiy, ipa, “Hu ndramat soyo-soyon iyaara husa koyum pe hu topo Yerusalem.Matisanwou hamou opu akowu sehemelitkantayah pwen nondriya hu langmahapo,ndre?”

19 Pwen Yesu isok hilu, ipa, “Ara sehemelit?”

Pe hilpwai, hilpa, “Titiye ata Yesundramira Nasaret. Yiy poropet hamou, penongnan pe mbulyan ara pwokeyan iya,iya mbulmara Ngindrai pe iya mbulmarahu ndramat masih. 20 Hu pris huhohinta hu pris masih, pe iyasura hu pohontowu para kol, ara huiki yiy iya nonganpara kimat; pwen hurapaingi yiy iya keitondrih. 21 Hapeko lohonga yowu araipwotisingiy tehe yiy ara ndramat mepoNgindrai kintakiniman, para kirakonihi hundramira Yisrayel kamui. Pe sahin paraaliy i, ara kinna lang maroyoh pwen parahu melit masih kene aro kantayah. 22 Pepara suran i, hu pihin hayah towu arahumbusi lohonga yowu indrap. Huya ngatnepomakohun opu, 23hapeko nombuwen,ara hu kannimei pwi. Yihu sa pe husanese ndrainga yowu, tehe yihunime taltanhandra, pe hu angelou hupwai tehe yiy,ara kinsa tine pe yiy mwalen. 24 Pwen hu

towu hayah huya ngat pe huya nime sehemelit mepo hu pihin hu kantiyaniy, araimwonen tehe hu kanpwai. Hapeko yihukannime Yesu pwi.”

25 Pe ipwai iya kili hilu, ipa, “Lo-honga walu kinmwakaikai, pe ndriya waluara kintine kileh para kapotisingi non-gan masih tahu poropet, mepo hu kan-pwai kinna, ara pwi! 26 Tehen tapeh?Matisan walu kowu tehe Kristus, ara isapara kiya nondriya hu nopwaran aro,pwen kihipwen andre kiya nondriya kolonnonowan pe ngannganan, ndre?” 27Pwen,yiy iratiyani ndroiyi nongan iya kili hilu,iro ndroiyin kili Mose pe hu Poropetmasih, pe isa matne hu nongan masihhu kantatuluwiy pwen, ita Nongan Haiyanta Ngindrai, mepo ipandrohonge iyatanmbukenan.

28 Huyarayah huya pakeh kol men-dreheh mepo hilu nakaya aliy ara, pwenYesu imbusiy tehe yiy pakiropo kiyamanau. 29 Hapeko hilu kaituwe yiypwokeyan, hilu pa, “Pakeh nakilokuh ara;aro sura youlu, paratesah, lang nepopakeh nakihipwen.” Pwen iya nondriyaseu kili hilu para kiro sura hilu.

30 Pwen iya, pe iyeroh ngilse keyauiyasura hilu. Pe iwiri ndrinanohun peirawuloh, pe iramburingiy, pe iro hanghilu. 31 Pwen mara hilu isa leu, pe hiluyirowe yiy. Pwen o, Yesu imun o mwaiheimwalinga hilu, pe hilu kannime yiy pwi yi.32Pwen hamou ipwai iya kili hamou, hilpa,“Ndrokonan! Imwonen talu ho rokai sai,ara iwong isa kili talu, pe irehe NonganHiyan isa kili talu, pe itimwi ndriya talu,ndre?”

33 Pwen hape pwi ko, hilu tine pe hilumui hilya Yerusalem. Pe hilya nime huSongui pe Hamou, pe humepo hurombul-tere hu, huro harong, 34 pe hupwai iya kilihilu, hupa, “Ara ndrokonan! Yapan arakinsatine paiwe, pe kinnarayah kinna kiliSimon.” 35Pwen hilu tiyani tesah kintayahkinna kili hilu iho sai, pe hiltiyaniy tehehilu yirowe Yesu iro mwonen iramburingindrinanohun.

Yesu iyarayah iya kili ndramiran hu36 Pe huro wong manau iya aliy, Yesu

mbukenan isarayah pe iro tine mwalin-gahu, pe ipa, “Ndriya wayis kiro kiliwawu.”

* 24:13: Eng: seven miles; TP: 11 kilomita; Greek: sixty stadia

LUK 24:37 134 LUK 24:5337 Pe mwoiwahu ihin pe hunoh, pe

hupa ndre hunime mwomwoyou hamou.38Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Paratesahpenere wawu ihilim? Pe paratesah lohongawawu ikairut? 39Akanime nimo pe ndriko.Aripo yo kopu! Nima wawu kisahatek kisakili yo, pe akanimei. Mwomwoyou, aranombuwen pe ndruwin pwi, hapeko yo,aramanombuwe pemandruwi, tehewawutopo nimei aro.”

40 Pe ipa toro iya kili hu ihipwen, pwenipwaingani niman pe ndrikan iya kili hu.41 Hapeko yihu kanpwotisingi lohongahupwi manau, paratesah, pwesai iwiri hu pehuro lohonge ndrit. Pwen Yesu isok hu,ipa, “Hape anandrinai ita, ndre pwi?” 42Pehuhang yiy ni hamou mepo hu kantimwiypwen. 43 Pe iwiri ni ara, pe iyniy irombulmara hu.

44 Pe ipwai iya kili hu, ipa, “Kunpwaipwen kinsa kili wawu, ma uro ndron surawawu: melit masih andre kirayahmannankisa kili yo, tehe pwayan kinpwai pwen itaNongan para Pwahanou ata Mose, pe huPoropet, pe hu Waliy.”

45 Pwen imbusi lohongahu ileu, parahu kapahas kiya ndroiyi Nongan Haiyanata Ngindrai. 46 Pe ipwai iya kili hu,ipa, “Pwayan kinpwai pwen pe hu kan-tatuluwiy toro: Kristus andre kikuni nop-waran, pwen andre kimat, pe kitine kiromwonen lang toyoh. 47 Pe iya ngalano, andre kapohowe nongnan kiya kili hundraye ndramat masih, para hu karapai-wani ndriyahu, pe Ngindrai kitali hu pakutmwomwan tahu. Pe andre karandroiyin,ara kiro Yerusalem. 48 Pe wawu imwonenkannimei, pe andre wawu katiyaniy tehehu melit aro kantayah. 49 Akahalingiy!Yo andre kupwandrisa Mwoiwan Haiyan,mepo Tomo kintandrangan pwen kinnaaliy, kisa ndrita wawu; hapeko wawu korondron kol namandran iye, kipoo kiram-burihi wawu kiya pwoke para paingan.”

Ngindrai iwiri Yesu iya kol paingan yang50 Pwen Yesu iluwani hu huya pakeh

Petaniy, pe ihiri niman iya paingan, peitoholi hu. 51 Pe iro toholi hu ndron,pwen itali hu, pe Ngindrai iwiri yiy iyakol paingan yang. 52 Pwen hutukuruhu pehutohun pe huhuri ngalan, pe humui huyaYerusalem iyasura pwesai namandran iya.53 Pe lang sih tehe sih, ara ngara hu koroyumwa totohun namandran, pe huro haringala Ngindrai.

ACTS 1:1 135 ACTS 1:7

AposelTitiye para Mbulya Hu

AposelEnglish: Acts

Tok Pisin: AposelNongan Imu

Puk iye, Titiye para Mbulya hu Aposel,ara ipo sura nongan ita Nongan Hiyan LukIratuluwiy. Luk aro ko ara iratuluwi pukiye yi. Puk iye ara itiyaniy tehe MwoiwanHaiyan iyingani sai iya kili hu Aposel, pehupohowe nongan hiyan ta Yesu iya kolYerusalem, pe iya nondriya kol malkolnamandran iya Yutiya pe Samariya masih,pe iyandrek iya hu mbusungo kol pwan.(Anime Luk 1:8).

Puk Aposel ara itiyani titiye iya sios ataYesu itine iro mwalinga hu Yutah, pe iya-mulan iya namandran pe isalti kol pwanmasih kene. Pe Luk ara pakipwainganiy i,tehembulya Kristus pe kultuwayi hundra-mat hiyeh huho ndruwan, ara iyinganiytehe hu melit mepo Ngindrai kintandran-gan koluw kinna, pe kinmbusiy kinna kilihu ndramat para Yisrayel, ara kintayahmannan.

Melit sih namandran mepo puk Aposeliwong iya aliy, ara mbulya MwoiwanHaiyan, yiy ara Mwoiwa Ngindrai. Mamu,Mwoiwan Haiyan isa pwan kili hundramira Yesu iro mwonen lang paraPentekos. Pe iyamulan Mwoiwan Haiyanimwaniyani lohongahu pe iyki pwoke iyakili hu.

Pe puk iye itiyani titiye soyon pe niwenmepo hu Aposel hupohowei iro mwonenhuro wong nongan hiyan ata Yesu iyakili hu ndramat. Pe itiyani titiye ta hundramat huho ndruwa nongan hiyan ara,pe sios ara ipwoke.

Titiye tahu aposel soyon ara iripo pukAposel, hapeko titiye soyon ara iwongiya tesah hilu aposel malmou Pita pePol hilu mbusiy. Pita, ara yiy hamouta hu ndramira Yesu, mepo mamu irotokai iyapolo Yesu. Hapeko Pol ara kinto

ndruwa Yesu pwi. Yiy ara iro pwalnganihu ndramat para sios ta Yesu. HapekoYesu iyoh Pol para kirayah aposel hamouhiyan, namandran, pe mangalan parapoya mbulyan.

Pe nongan hayah iripo nondriya pukiye, iro mwonen Luk pakitiyani hu melitirayah iya kili Pol, ara Luk ipwai ipa,“yowu”. Yihu ndramat soyon lohongahuwaison, ara hupa ndre Luk ara ihorokaiiyapolo Pol lang hayah, pe kapa kipa“yowu”, pwen inimnim tehe lang ara, Lukiro sura Pol.

Yesu iro mwalinga ndramiran hu pe iripiya kol paingan yang

1 Teyopilus, puk mepo kuntatuluwiymamu kinna,* ara iwong iya melit masihmepo Yesu ngara kimbusiy, pe ngarakihinuwaniy. 2 Iro mbusiy tehen toraipoo iya matne lang Ngindrai iwiri yiyiya kol paingan yang. Pe iya pwoke taMwoiwan Haiyan ipwandrandrahani huaposel tan, mepo kintakinimahu, iya sehembulen handra-handra para hu kambusiy.3 Iyamulan para Yesu iya nondriya ngan-dran pe imat, pwen itine paiwe pe iyapwaingani yiy iya kili hu aposel tan. Peimbusi hu melit soyon para kipwainganikaipisan tehe yiy ara kintine ndrokonan.Yiy iyarayah iya kili hu iho nondriya langmahaangui, pe ipohowe titiye para koloKing Ngindrai iya kili hu. 4 Pwen hu-rawurani hu iho nondriya lang sih aro, peipwatisingiy iya kili hu, ipa, “Wawumbunaakatali Yerusalem na. Tomo kintandrangawawu pwen tehe andre kiyki yukyuk han-dra kisata wawu, tehe kunnese kinna. 5 PeYohanes, ara kinsumuluwani hu ndramatkinna ndran, hapeko kiho nondriya langmasahayeh opu, wawu andre kawiri pap-tais kiya Mwoiwan Haiyan.”

6 Pwen yihu aposel masih ara husarawure hu husa harong pe husok Yesu,hupa, “Yapan, andre mahapo iye arawu-rani hu Yisrayel kasa wule paiwe, petukoro pahandra king hamou tehe paramamu kinna, ndre?”†

7 Pe ipwai iya kili hu, ipa, “Kinlahiypara wawu kapahasaniy pwi yoh, Tomo

* 1:1: Pukmepo kintatuluwiymamu kinna, ara “Nongan Hiyan Luk Iratuluwiy.” † 1:6: Koluw kinna, yihu Yisrayelara huro pahandra hu king tahu imwonen, tehe Tepit pe Solomon. Hapeko iro tandrohonga Yesu isa iro kol pwan, arahu Yisrayel huro pahandra hu Sisar—hu king ta hu Rom. Pwen pe hu ndramat soyon hupa ndre Yesu andre kirasse huRom kayau kaya mawen kolohu, pe kiwiri hu Yisrayel kasa pahandra king hamou tehe tahu para mamu. Lohonge aroara ndroiyi lohongai para soksok ta hu aposel.

ACTS 1:8 136 ACTS 1:26kopu ipahasani lengen pe nowen mepokinsaniy. Yiy opu ara yapane melit masihkene. 8 Hapeko wawu ara andre kawiripwoke kiromwonenMwoiwanHaiyan kisandrita wawu; pe andre wawu katiyanititiye to mepo wawu kannimei pe kan-hilingiy, kiya kili hu koro kol Yerusalem,pe kiya nondriya kol malkol namandraniya Yutiya pe Samariya masih, pe kiyan-drek kiya hu mbusungo kol pwan.”

9 Yiy iro wong mbulmarahu manau peirip iro mwalingahu iya paingan pe kokomhasai iramburihi yiy pe ikulani yiy.

10 Yesu ara kiniyau pwen, hapekomarahu ara iro tis ndron iya yang iromwonen iropo iya. Pe indrou pwi ko,ndramat malmou, koiwe hilu pallen,hilsarayah hilro tine ngilsehu. 11 Pe hilpatoro: “Wawu ndramira Kaliliy, paratapehpe mara wawu ita ndrong iya painganyang? Yesu ara kopu mepo Ngindraikinwiri yiy kinna kol paingan yang, araandre kimui kiro kol paingan yang tehenaliy opu kisa pwan.”

Yihu aposel hurakinima Matiyas para ki-wiri soiwi mbulya Yutas

12 Pwen hutali pahayi mepo hupohoweiNgondron para hu Holip, pe humui huyaYerusalem. Pahayi ara, ara ita pakehYerusalem; ndrangan ara tehe kilomitasih o.‡ 13 Pe huya rayah huya kol arape huya nondriya seu, pe hungas huyaseu sahin ita paingan mepo ngara hu koroaliy. Ngalahu ara iye kene: Pita, Yohanes,Yamis, Andruw, Pilip, Tomas, Partolomeu,Mattiu, Yamis NdraAlpeyus, Simon hamouta hu Selot,§ pe Yutas noru Yamis. 14Pe humasih ara ngara hu kawaiyani totohun iyalohongai handra ko, iyasura hu pihin, peMariya tina Yesu iyapolo nali Yesu hu.

15 Iro mwonen lang ara, Pita itine iromwalinga hu mepo hupwotisingi lohon-gahu iya kili Yesu, ndromwoyahu masihiyawule ara sangat pe lungui. 16 Pe Pitaipwai, ipa, “Wawu nali, nongan haiyanta Ngindrai, ara pwayan kintayah man-nan. Koluw kinna Mwoiwan Haiyan im-busi Tepit pe ipohowe nongan handra.Nongan ara ipwaingani Yutas, ndramatmepo iluwani hu hiyeh humbultuwe taha-tini Yesu. 17 Yiy ara hamou torou ngara

kiro mwalinga rou, pe ngara kisusuye suratou kiya mbulya Yapan.”

18Yutas iwiri singayai, mepo kenne kul-tuw mwomwan imbusiy ara, pe irapayapwan hambut iya aliy. Iyamulan iyoste payan iya pwan iro pwan tan ara, pendriyan ipet, pe ndriyan irahis, pe ndrinanmasih ara isa iho malore pwan. 19 Pwenhu ndramat masih para Yerusalem arahuhulong tesah kintayah kinna kili Yutas,pe hupohowe ngala pwan ara iya nongnakol tahu ipa Akeltama. Ndroiyi nonganAkeltama, ara ipa, “Pwene ndrai.”**

20 Pwen pe Pita ipwai, ipa, “Tehen torako, Tepit kintatuluwiy ita Puk Waliy, araipa toro; ‘Pe kolon ara andre kiro mwaiheio, pe andre hamou kinyen aliy pwi.††Pe andre hamou kiwiri soiwi mbulyan.’‡‡21Tehen tora ko, andremahapo tukarakin-ima hamou torou, mwalinga hu ndramathiyeh ngara hu koro sura tou, pe ngarahu karakai nondriya hu lang masih mepoYapan Yesu iropo iya isa, hape iya hape,mwalinga rou. 22 Mwalinga yihu mepohuro, iro matne Yohanes isumuluwanihu ndramat, ipoo isa matne lang mepoNgindrai iwiri Yesu iro kiltou pe kinnapaingan, ara andre tukarakinima hamoutahu ara ko, andre kirayah hamou towuaposel para kitiyani titiye mepo kinnimeipe kinhilingiy ta Yesu isatine paiwe.”

23 Pita iwong ihipwen, pwen huyohhilu ndramat malmou iya ngawan parahamou tahilu kiwiri noku Yutas. Hamouara ngalan Yosep mepo hupohowe ngalanParsappas, pe ngalan handra yi ara Yustus.Pe hamou ara ngalan Matiyas. 24 Pwenpe hutohun, hupa, “O Yapan, wou opuapahasani ndriya hu ndramat masih kene.Wou apwaingani hiyeh ndrokonan ata hilumalmou aripo, wou antakiniman, 25 parakiwiri soiwimbulyaYutas pe kisusuye surayowu, kiya mbulen towu aposel. Parate-sah, Yutas kintali mbulyan pe kinna kolmepo para kiya aliy.” 26Pwen pe hurakowehilu, pe kau ara ipwaingani Matiyas. Pwenpe yiy ara iwiri noku Yutas, pe irayahhamou ta hu aposel. Pwenhundromwayiyiyasura hu songui pe hamou.

‡ 1:12: Eng & Greek: A sabbath day’s journey § 1:13: Eng: Simon the Zealot; Selot (Zealot)—iya lang ara, huSelot ara ndrokoyirayi sih mepo huiki hu masih iya nongan para pwahanou ** 1:19: Iya nongna kol torou Nali,ngara tukapa, “ndrohondrondroi.” †† 1:20: Puk Waliy (Psalm) 69:25 ‡‡ 1:20: Puk Waliy (Psalm) 109:8

ACTS 2:1 137 ACTS 2:212

Mwoiwan Haiyan isa pwan iro mwonenlang para Pentekos

1 Pwen lang namandran para Pentekos*irayah, pe yihu masih ara humbultere huhuro wule seu hawum o. 2 Pe indroupwi ko, ngasa melit tehe nguluwa no-hai namandran, ara iro kol paingan yangpe isa pwan, pe isong isa pe isilihi non-driya seu masih mepo hurompwan aliy.3 Pwen hunime mwan iyat, mwensen tehehu kalame ndramat, ara huyos husa pehumasumbuwe huya ndrita paya hamou-hamou tahu masih. 4 Hu masih kene,ara Mwoiwan Haiyan iya nondriyahu, pehupep topwei. Pe Mwoiwan Haiyan iykinongan iya kili hu, pe huwong iya hunongna kol handra-handra.

5 Pe iro mwonen lang ara, yihu Yu-tah hayah, mepo ngara hu koro pahan-dra nohowai ta Ngindrai, ara huyau hape-hape husa Yerusalem i. Yihu ara hundramira hu kol namandran masih parakol pwan masih kene pahandra yang. 6 Peiro mwonen huhulingi ngasa nohai ara,yihu ndramat soyon iya lohongahu in-drap pe huhumbuh husa wule, parate-sah, huhulingi hu ndramira Yesu, arahuro wong iya nongna kol ata hamou-hamou tahu. 7 Pe mwoiwahu ihin pehuro lohonge soyon, hupa, “Akahalingiy!Hu masih hutora wong, ara hu ndramiraKaliliy opu, ndre? 8 Pwen tehen tapehpe worou hamou-hamou turopo hilingihutora wong iya ndringe nongna kolorouimwonen? 9Worou tuyau kol Partiya, Mi-tiya, pe Elam. Pe hayah torou ara tuyau tekol namandran hape Mesopotamiya, Yu-tiya, pe hu kol namandran iya Kapatosiya,Pontus, pe Esiya, 10 pe kol namandranhape Prikiya pe Pampiliya, pe kol naman-dran masih Yisip pe hu kol namandranhape nondriya kol Lipiya mepo hutorapakeh kol ngawan Sairini. Pe worouhayah, ara tuyau te kol Rom tusa turopoiye hapeko. 11 Worou Yutah, iyasura huNdramira Lah mepo hutopo tohun husasura tou, pe worou para mbuson Krit pekol namandran iya Arapiya, ara woroumasih tuhulingi hu, huropo pohowe kin-ima pwoke ta Ngindrai iya nongna kolorouimwonen.” 12Yihu masih mwoiwahu ihin,

pe huro lohonge soyon iya. Pwen hurowong mwalingahu, hupa, “Melit mahapoirayah, ara ndroiyin tesah ndrokonan?”

13 Hapeko yihu hayah tahu ara huropwasimiri hu, hupa, “Huyin ndrunu wainhowen soyon iya pe iringi hu, ndre?”

Pita iwong iya kili hu ndramat14 Pwen Pita itine iyasura hu songui

pe hamou, pe iwong namandran iya, iyakili hu ndramat, ipa, “Wawu Yutah pewawu mepo wawu sa ropo Yerusalem, araakahalingi nokulani sehe melit nakupwai.15 Wawu mbuna akapa ndre yihu ndra-mat aripo ara huyin ndran pe hu topombui, pwi yoh. Mahapoko mandroulang,pe paramwandrai ara hira mandrosih o.16 Melit mahapo irayah, ara tehe PoropetYowel kiniwong pwen mamu kinna aliy:17 Ngindrai ipwai, ipa, ‘Lang itapo isa ka-

mulan masih,andre kutilingi Mwoiwo kiya kili hu

ndramat masih.Pe noru wawu hu kamai pe pihin, ara

andre hu kapohowe nongno tehehu poropet,

pe hu wihou tawawu, ara andre hukanime taltan,

pe hu parangoloha wawu, ara andrehu kanihiyani hu nihinih.

18 Pe andre kutilingi Mwoiwo kiya kili hundramiro para poyambulyo, kamaipe pihin,

pe andre hu kapohowe nongno tehehu poropet.

19 Pe yo andre kumbusi hu kinima pwokehandra-handra karayah yang,

pe andre kumbusi hu kaipisa melithandra-handra yi karayah korombulu pwan,

tehe ndrai pe mwan pe kosumwanmabuniyan andre kirayah.

20 Pe paramwandrai ara andre kipaiwaniype kilokuh,

pe walah ara andre kipaiwaniy pekilam tehe ndrai.

Melit masih aro kene, ara andrekirayah kimu kihipwen, kamulanlenge Yapan namandran iya penonowan iya, ara andre kisarayah.

21 Pe hu ndramat masih mepo hu andrekayoh

* 2:1: Pentekos ara lang namandran para pwesai para poya anandrinai iyau piyang. Pe ngara kisarayah langmayimingui iyamulan para lang namandran Pasopa. Anime puk Mbulya Hu Pris (Leviticus) 23:15-22

ACTS 2:22 138 ACTS 2:42kiya ngala Yapan, ara Yapan andre

kisopwat hu.’22 Wawu ndramira Yisrayel, akahalingi

nongan aro; Yesu, ndramira Nasaret,ara Ngindrai ipwandrisa yiy isa pwanmwalinga wawu. Pe Ngindrai imbusi hundraikiya pwoke, hu kinima pwoke, pehu kaipisa pwoke, ara iro ndruwa Yesu.Wawu mbukena wawu kanpahasaniypwen. 23Ndramat ara, araNgindrai kiniykiyiy kinsa kili wawu tehe kinlohonganiype kinpahasaniy pwen mamu kinna.Tunan wawu ko, pe wawuiki yiy iya nimahu ndramat pwassin, pe hurayi yiy pehurapaingi yiy iya kei tondrih pe imat.24 Hapeko Ngindrai ihingini yiy pe itinepaiwe, pe itali yiy isa mawen ngandrannopwaran para kimat. Paratesah, kimatara kinwenei para kikaituwe yiy pwi.25 Tepit iwong hape iyatan mamu, ipa,‘Yo ngara kunime Yapan kiro pakeh kili yo

lang masih.Kinlahiy para hapesah kipanohowani

yo pe kulelen ara pwi.Paratesah, yiy ara iripo ndrahaso

iyapwen te nimo mot.26 Tehen tora ko, ndriyo ara ipwes, pe

kalame ara irawuloh;nombuwe ara iripo mwoimwoi pe

iripo hinehes iya sehe melit itapoisa.

27 Wou anlahi atali mwoiwo kiro ndro-honoku hu suw pe koyum kimayitto ara pwi yoh.

Pe andre antali ndramat haiyan tammepo antakiniman, para kipwalaara pwi yi.

28Wou anpwaingani saya taleh pwen kinsakili yo.

Andre aiki pwesai kipep kisa kiliyo; ndroiyin ara ko urupo mbul-maram.’†

29 Wawu nali, nakuwong imwonen kisakili wawu kiyata tumburou Tepit. Yiyara kinimat pe hu kantoni yiy, pe ndro-honokun mepo huroni yiy iya aliy arairipo mwalingarou, ipoo isa matne langmahapo. 30 Hapeko Tepit ara yiy poropethamou, pe yiy ipahasaniy tehe Ngindraikintandrangan tehe ndrayen hamou ka-mulan andre kiwiri nokun tehe king.31 Tepit ara kinnimei pwen, koluw mamukinna, sehe melit nakirayah kamulan; pe

iwong iya kimat pe titine ta Kristus —tehe yiy kinto ndrohonoku hu suw pwi,pe nombuwen, ara kinpwala pwi. 32 Yowundramat masih aripo, yowu kannimeipwen, pe yowu ropo tiyaniy isa kili wawu,tehe Ngindrai ara kinhingini ndramatYesu aro, pe kintine paiwe. 33 Pe Ngindraikiniwiri yiy kinna painganpe imirampwanniman mot. Pe yiy iwiri Mwoiwan Haiyaniro kili Taman mepo kintandrangan kinnaaliy, pe itilingi sehemelitmepowawu topohilingiy, pe topo nimei kene. 34 Pe Tepitara kinna kol paingan yang mapu, hapekoipwai, ipa,‘Yapan ipwai iya kili Yapan to, ipa,

“Asampwan kapwen te nimo mot,35 kipoo, kuiki hu hiyeh huhingasi wou,

ara hu kaya pahandra ndrikam.” ’‡36 Tehen tora ko, wawu payumwa wum

masih kene para Yisrayel, akapahasaniyhiyan tehe Yesu mepo wawu rayi yiy imatiho kei tondrih, araNgindrai kintakinimanpe kintayah Yapan pe Kristus kene.”

37 Pwen yihu ndramat masih arahuhulingi Pita iwong pe nongnan ara iwirilohongahu imwonen, pe husok yiy iyapolohu aposel, hupa, “Wawu nali, yowu andrekambusiy tehen tapeh?”

38 Pe Pita isomwi hu, ipa, “Akarapaiwanindriya wawu masih, pe akawiri paptais,kiya ngala Yesu Kristus; para Ngindraikitali hu pakut mwomwan tawawu kayau.Pe wawu andre kawiri Mwoiwan Haiyantehe yukyuk.

39 Koluw Ngindrai kinpwatisingiy teheandre kiyki Mwoiwan Haiyan kisata wawupe noru wawu hu, pe hu ndramat hutoramawen kili wawu, pe kisata hu mepo Ya-pan Ngindrai andre kiyoh hu.”

40 Pwen Pita iyki susura nongan parahu koro rapapahan, pe ipwandrandrahanihu, ipa, “Akoro papahan, matisan wawukawiri nopwaran mwalinga hu ndramiratandroindroi para mahapo.” 41 Pe humepo welehu iso iya nongna Pita, arahuwiri paptais. Pwen imwonen langara ndromwoya hu ndramat ara ihon iyamatipou (3,000), iyapolo hu para mamu.

Kultuw para susuye iyawule tahu hiyeh,mepo hupwotisingi lohongahu iya kili Yesu

42 Pwen yihu ndramat masih ara, huikilohongahu masih iya hinonou mepo huaposel huroikiy, pe iya kultuw para mbul-tere iyawule, pe iya kultuw para namnam

† 2:28: Puk Waliy (Psalm) 16:8-11 ‡ 2:35: Puk Waliy (Psalm) 110:1

ACTS 2:43 139 ACTS 3:19iyawule, pe iya totohun. 43 Pe hu ndramatmasih ara huteleh, pe hu aposel ara hurombusi hu kinima pwoke handra-handra,pe hu kaipisa ndraikiya pwoke soyon iya.44 Yihu ndramat mepo hupwotisingi lo-hongahu iya kili Yesu, ara huro susuyeiyawule, pemelit ta hu hamou-hamou, araiyarayah tehemenmenahumasih. 45Pwenhupo pehei iya pwenehu pe menmenahumasih, pe huwiri kenne melit ara, pe hu-rahihiriy mwalinga hu mepo hundroisiy.46Langmasih ngara hu kayawule nondriyakowa yumwa totohun namandran, pe hungara kanamnam kiro suwe hu hamou-hamou kiyasura pwesai pe ndriya wayis.47 Yihu ngara kahari ngala Ngindrai kiyapaingan, pe ndriya hu ndramat masih araiwayis iyatahu. Pe lang sih tehe sih, Ya-pan ngara kiposura ndromwoyahu, mepoNgindrai ngara kisopwat hu.

3Pita isopwoyani ndramat hamou ndrikan

imat1 Lang sih piyahon, Pita hilu Yohanes

hilu ro tokai nakaya yumwa totohunnamandran para kaya tohun. Peparamwandrai ara iho maroyoh mepoirahihini lenge totohun imwonen. 2 Pe hundramat hayah husap ndramat hamou,ndrikan mwomwan masehe ndriyatinan, isa yumwa totohun namandran.Pe lang masih ngara hu kasaiki yiykiro pohokaram para yumwa totohunnamandran mepo hupohowei PohokaramMwayih iya. Pe ngara kiro sosoyingsingayai kili hu ndramat mepo ngarahu kasong kaya kowa yumwa totohunnamandran. 3 Iro mwonen inimePita hilu Yohanes hilu ropo nakasongkaya nondriya kowa yumwa totohunnamandran, isok singayai kili hilu. 4 PePita hilu Yohanes mara hilu ara indrongtan, pe Pita ipwai, ipa, “Maram kisa kiliyoulu!” 5Pe ndramat aramaran itis tahilu,ipa ndre kipo hapesah kili hilu.

6 Hapeko Pita ipwai, ipa, “Siliwa pe koltara kinto kili yo pwi yoh, hapeko sehemelit iripo kili yo, ara nakuikiy kisatam.Iya ngala Yesu Kristus para Nasaret, atinepe arakai!” 7 Pwen Pita imbultuwe nimanmot pe isoli yiy itine, pe hape pwi ko,ndrikan pe kombura ndrikan ara ipwoke.8Pe yiy ikohis isa iro tine. Iromwonen ara,irikai pe isong iya nondriya yumwa toto-hun namandran iyapolo hilu. Yiy iro tokai

pe iro kohis, pe iro hiri ngala Ngindraiiya polon. 9 Pe yihu ndramat masihhunime yiy iro tokai pe iro hiri ngalaNgindrai, 10 ara huyirowei tehe ndramatara, ngara kirompwan pohomara KaramMwayih para yumwa totohun namandran,pe ngara kiro sosoying. Pe hunime yiykinna hiyan, pe huteleh mwomwan, pelohongahu ara indrap iya sehe melit kin-tayah kili yiy.

Pita iwong iya kili hu ndramat11 Pwen ndramat ara iro mbultuwe Pita

hilu Yohanes. Pe yihu ndramat masihmwoiwahu ihin, pe hungap husa kilihu huro ndrohonoku ngohongoh haroh,ngara hu kapohowei ndrohonoku ngohon-goh ta Solomon. 12 Pita inimei tehen torape ipwai iya kili hu, ipa, “Wawu ndramiraYisrayel, mwoiwa wawu ihin iya tesah?Pe paratapeh mara wawu itis tolu tehentora? Wawu pa ndre youlu ara haiyan, peyoulu mbusi ndramat iye irikai iya pwoketolu? Pwi yoh! 13 Ngindrai ta Apraham,Yisak, pe Yakop, pe Ngindrai ta tumburouhu, ara ihari ngala ndramiran para poyambulyan, Yesu, iya paingan. Wawuikindramat ara para hu katingundrun. Peiya iro mbulmara Pailat, pe Pailat pakitaliyiy kiyau, hapeko wawuiki ndruwa wawuiyatan. 14Yesu ara, yiy Haiyan pe NdramatImwonen masih, hapeko wawuiki ndruwawawu iyatan. Pe wawu sike Pailat parakitali ndramat hamou para taya ndramatkisa ngawan kili wawu. 15 Pe wawu tin-gundru ndramat mepo yiy ndroiyi taleh.Hapeko Ngindrai ihingini yiy itine paiwepe youlu nimei pe topo tiyani titiye tan.16 Lohonga youlu ipwotisingi Yesu, pe iyangala Yesu opu, ndramat aro mepo wawutopo nime yiy pe wawu pahasani yiy, arakinpwoke. Yesu mbukenan ipwokeyanilohonga youlu para kapwotisingi yiy, peiya sai ariya ko ndramat aro irayah hiyanmasih, tehe ita mbulmara wawu mahapo.

17 Kiya, wawu nali, upahasani tehewawu pe hu pohon tawawu, ara wawukowu pe wawu mbusi kultuw tora.18 Hapeko iye ara sehe lohongai Ngindraikinpwai koluw kinna iyau poho huporopet tan masih, tehe Kristus andrekiya nondriya nopwaran namandran.Pe iya kultuw tawawu ko mahapolohonga Ngindrai kintayah mannan.19 Pwen pe akarapaiwani ndriya wawu peakarapaiwani wawu kasa kili Ngindrai.

ACTS 3:20 140 ACTS 4:16Pwen pe Ngindrai kirapiyani hu pakutmwomwan tawawu kayau, 20 pe pwokehowen kiyau kili Yapan pe kisuluyaniwawu lang ara. Pe yiy kinpwandrisaKristus, mepo kintakiniman, kinsa kiliwawu; pe ndramat ara, yiy Yesu kopu.21 Yiy andre kiye ndron kol paingan yang,kipoo lang kisarayahmepoNgindrai andrekimbultani melit masih kamui karayahhowen, tehe Ngindrai kinwong pwenkinyau poho hu poropet haiyan parakoluw. 22 Tehe Mose kinpwai, kinpa,‘Yapan Ngindrai andre kirakinima hamouita mwalinga yowe wawu hu imwonen,para kirayah poropet tehe yo. Pe wawukahalingi nongan masih nakipwai kisa kiliwawu. 23 Kapa sehe ndramat kinhilingiporopet ara pwi, Ngindrai andre kiramateyiy kimat, pe ngalan andre kiya pwi masihkiro mwalinga hu Yisrayel.’

24 Hu poropet masih iro matnen kiliSamuwel pe isa, yihu masih mepo hukanwong kinna, ara hu kanpohowei pwenkinna, iya sehe melit kintayah nondriyahu lang mahapo. 25 Wawu ara ndrayehu poropet, pe wawu tora nondriya tapa-niu mepo Ngindrai kintapaniu kinnasuratumbu wawu hu kinna. Tehe kinpwaikinna kili Apraham, kinpa, ‘Andre kuto-holi hundraisihmasih kenepara kol pwan,ara kiyau kili wou.’ 26 Ngindrai ihinginindramiran Yesu, pe ipwandrisa yiy isa kiliwawu mamu para kitoholi wawu. Pe naki-toholi wawu kiya sai tehe toro: andre kira-paiwani wawu hamou-hamou kasamawenhu kultuw pwassin tawawu.”

4Pita hilu Yohanes hilro tine mbulmara hu

Sanhetrin1 Pita hilu Yohanes ara hiluro wong

iya kili hu ndramat manau, pe hu pris,pe ndramat mepo yiy namandran tahumakundrayin para yumwa totohun na-mandran, pe iyasura hu Satyusiy ara husakili hilu. 2 Yihu ara yihu ro lohongesoyon, paratesah, hilu ara hilro hinuwanihu ndramat iya titiye ta Yesu imat pe itinepaiwe. Pe hinonou ara, ara ipwainganiytehe hu ndramat masih andre kamat pekatine paiwe. 3 Pwen pe yihu mbultuwetahatini hilu, pe huiki hilu iya nondriyakou, ipoo iya masan lang sih i, paratesah,kol ara kinpiyah pwen. 4Hapeko hu ndra-mat soyon mepo huhulingi nongna hilu,

ara hupwotisingi lohongahu. Pe ndrom-woyahu ara ihon pe irayah tehe mayipou(5,000).

5 Iya lang sih i, hu poho kol, pe huyapane kol pe hu ndramat para hin-uwani nongan para pwahanou, ara husawule nondriya kol namandran Yerusalem,6 iyapolo Annas, pris ihohin ta hu prismasih kene, pe iyasura Kaiyapas, Yohanes,Aleksanter, pe iyapolo hu ndramat hayahmepo hu ndraye pris ihohin ta hu prismasih kene. 7 Pe huiki Pita hilu Yohanesara hilro tine mbulmara hu masih. Pehusike hilu, hupa, “Walu wiri sehe pwokendrokonan, pe iya ngala hiyeh ndrokonanwalu mbusiy tehen tora?”

8 Pwen Mwoiwan Haiyan ipep iro kiliPita pe ipwai iya kili hu, ipa, “Wawu pohonpe yapane kolorou para Yisrayel, 9 kapawawu yoh youlu sa mahapo iya kultuwhiyan mepo youlu mbusiy iya kili ndra-mat mepo ndrikan mwomwan, pe wawunakasok youlu kiya tunan tesah pe irayahhiyan paiwe, 10 pwen akahalingiy pe aka-pahasaniy: wawu topo aripo pe ndrayehu Yisrayel masih, tehe iya ngala YesuKristus para Nasaret, ndramat aripo mepoiripo tinembulmarawawukintayahhiyan.Wawu tingundruYesu imat iho kei tondrihhapekoNgindrai ara kinhingini yiy kintinepaiwe. 11 Yesu ara ko, ara yiy ‘Pat mepoyihu ndramat para puliya seu humwis-naniy, ara kintayah pat para sotuna seu.’12 Kinwene ndramat hamou i kisopwatworou pwi, Yesu opu iwenei. Paratesah,mwalingaworou ndramatmasih, Ngindraiara kiniyki ngala ndramat hamou i, iripokol pwan pahandra yang, mepo iweneipara kisopwat worou ndramat, ara pwiyoh—ngala Yesu opu.”

13 Iro mwonen yihu ndramat naman-dran husa yirowei tehe Pita hilu Yohanesara hilu kanna nondriya hinonou pwi,pwen hupa ndre hilu ara ndramat o mwai-hei opu. Hapeko yihu nimei tehe hilurahatini hilu pwokeyan, pe mwoiwahuihin. Pe huyirowei tehe hilu ara ngarakoro sura Yesu. 14 Pe yihu nime ndramatmepo kinna hiyan, ara iro tine polo hiluyi. Pwen pe hu kanlahiy para kasomwihilu, ara pwi. 15 Pwen yihu pwandran-drahaniy iya kili hilu para kaya ngawanndrohonoku mbultere tahu Sanhetrin na.Pe huyen pe huro mburi nongan mwalin-gahu. 16 Pe husok, hupa, “Kiya, worouandre kasahaye hilu? Hilu kanmbusi

ACTS 4:17 141 ACTS 4:35ndraikiya pwoke handra namandran, peyihu masih topo Yerusalem ara kanpa-hasaniy topwei; pe worou andre kanlahiypara kakulaniy pwi. 17 Hapeko matisannongan ara kingau kiropo kiya kili hundramatmasih. Pwen pe tukapanohowanihilu para hilu mbuna katiyani ngala Yesukiya kili ndramat hamou paiwe.”

18 Pwen yihu yoh hilu hilmui hilsapaiwe, pe hupwandrandrahani hilu parahilu mbuna kapohowe ngala Yesu, pembuna kahanuwani hu ndramat kiyangala Yesu paiwe yi. 19 Hapeko Pita hiluYohanes ara hilu somwi hu, hilpa, “Wawumbukena wawu kalohonganiy sehe melitndrokonan imwonen iya mbulmaraNgindrai —Yowu kahalingi wawu, ndreyowu kahalingi Ngindrai? Wawumbukenawawu kapiraniy. 20 Sehe melit mepo yowukannimei, pe yowu kanhilingiy, ara yowukanlahiy para kahatohai nongan para aliypwi yoh.”

21 Pwen yihu ndramat namandranpara poho kol ara, ara huiki nonganhayah pwokeyan pe tahakulan, parapakapanohowani hilu kiya aliy ihipwen,pwen yihu pwandrisa hilu hilyau. Yihuro lohonge ndrit iya sehe sai para hukasingori hilu, paratesah, yihu ndramatmasih, ara huro hari ngala Ngindrai iyapaingan, iya tesah kintayah. 22 Paratesah,ndramat mepo Pita hilu Yohanes hilumbusi kinima pwoke iyatan pe iyahiyan, ara hayou tan iro mahaangui pendromwan.

Totohun tahu mepo hupwotisingi lohon-gahu23 Iyamulan para yihu tali hilu hilyau ihip-wen, Pita hilu Yohanes ara hilu mui hil-yarayah hilya kili hu ndramira hilu im-wonen. Pe hiltiyani nongan masih mepohu pris huhohin ta hu pris masih pe huyapane kol, ara hu kanpwai kinna kilihilu iya aliy. 24 Pe iro mwonen huhulinginongan aro, pwen yihu masih ara huhurimbulukoyu totohun tahu iyawule iya kiliNgindrai, hupa, “O Yapan, Wou opu. Wouanmangsani kol pwan pe hu kol yang,iyapolo ndras pe melit masih hu tora aliy.25Mwoiwam Haiyan iyki nongan iya pohondramat para poyambulyamTepit, ara yiytumburou, pe ipa,‘Paratapeh pe hu ndraye ndramat masih

hundrangis?

Pe paratapeh pe hu ndramat hapat-hapat humburi nongan o mwaiheipara kambusi kultuw mwomwan?

26 Hu king para kol pwan ara husa mbul-tani hu,

iyapolo hu yapane kol, para kapopahun kiya kili Yapan pe kiya kilindramiran, Kristus.’*

27 Ara ndrokonan tehe Herot iyapoloPontiyus Pailat iyapolo hu NdramiraLah,† pe iyapolo hu ndraye Yisrayel,ara hu masih hurawure hu topo kolnamandran iye, pe humburi nongnahupara kamwisnani ndramiram haiyan parapoya mbulyam, Yesu, mepo antakiniman.28 Yihu kanmbusi melit masih keneara, iyau ndruwa nongnam opu mepoanpwandrandrahaniy mamu kinna teheandre kirayah. 29 Mahapo, Yapan, wouannimei sehe nongan hu pakapanohowaniyowu kaliy. Pwen aiki pwoke para yowu,ndramiram para poya mbulyam, korotine pwokeyan para kapohowe nongnam.30 Aiki nimam kiya ndrita hu ndramathumwa para hu karayah hiyan, pe ambusihu kaipisa pwoke pe ndraikiya pwokehandra-handra kiya ngala ndramiramhaiyan para poya mbulyam, Yesu.”

31 Yihu tohun ihipwen opu, pe kol hapemepo hurakomwe hu huro aliy, ara in-unuw. Pe Mwoiwan Haiyan isa pe isongo-rani hu masih pe hupep, pe irahatini hupara hu kapohowe nongna Ngindrai.

Hu mepo hupwotisingi lohongahu, arahutainge menmenahu

32 Yihu mepo hupwotisingi lohongahuiya kili Yesu, ara ndriyahu pe lohongahuiro handra kopu. Ndramat hamou-hamouneren kinhopo kinna melit tan mbukenanpwi, hapeko melit tahu hamou-hamou arairayah tehe menmenahu masih. 33 Yihuaposel hu ngara kapohowe titiye mepohunimei, tehe Yapan Yesu ara imat pekintine paiwe; pe nongnahu ara pwokeyanpe tahakulan iya. Pe pahas ta Yapan arairo ndrita hu masih. 34 Pe mwalinga humasih, ara hamou tahu kinho ndroisiypwi; paratesah, yihu mepo mapwenehundre masuwehu, ara hupo pehei iya men-menahu ara, pe huwiri singayai iyau aliyisa, 35pe husaikiy isa mbulmara hu aposel.Pwen hutainganiy iya kili hu ndramatmepo hundroisiy.

* 4:26: Puk Waliy (Psalm) 2:1-2 † 4:27: Eng: Gentiles

ACTS 4:36 142 ACTS 5:2036 Yosep ara ndramira Lepi hamou; yiy

ara para mbuson Saiprus. Pe hu aposelhupohowengalan handra yi, ara Parnapas.(Ndroiyi ngalan iya nongna kolohu, araipa, “Ndramat para kisotini ndramat.”)37 Yiy ara ipo pehei iya pwenen hambut,pe isaiki singayai para aliy isa mbulmarahu aposel.

5Ananiyas hilu Sappira

1 Porosih aro ndramat hamou ngalanAnaniyas iyapolo nambuyun Sappira, arahilu yi hilyapo pehei iya pwene hiluhambut. 2 Pwen Ananiyas iwiri kennepwene hilu pe ikulani hape para aliy, penambuyun Sappira ara ipahasaniy i. Pendromwan, ara isaikiy masih iya mbul-mara hu aposel, pe iyunguraniy tehekenne pwene hilu masih kene ara kiniykiytopwei.

3 Hapeko Pita ipwai, ipa, “Ananiyas,paratesah pe Sinai isa nondriyam pe apa-pwasike Mwoiwan Haiyan, pe akaituwekenne pwan hape ita ndron kili wou?4 Wou anpopehei kinna pwenem mapu,pwan ara, ara pwenem imwonen, ndre?Pe anpopehei kinna aliy pwen, pe kennenmasih kene aramenmenam, ndre? Parate-sah ndrokonan pe alohongani kultuw arairo ndriyam? Wou ara anpwasike ndramatpwi yoh; hapeko apapwasike Ngindrai.”

5 Pwen Ananiyas ihilingi nongan aroihipwen opu, iyos iya pwan o, meren. Pehu ndramat masih mepo huhulingi tesahirayah, ara nohowai namandran iya, iwirihu. 6 Pe yihu wihou hayah hutine husa,pe husumwa nombuwen pe huhuriy iyangawan, pe huyaroniy.

7 Iya ndruwa paramwandrai maroyohihipwen, nambuyun isa nondriyan i.Hapeko yiy ara ikowu sehe melit mepokintayah pwen. 8 Pwen Pita isike yiy, ipa,“Apwai kisa kili yo na, ara ndrokonantehe kenne pwene walu Ananiyas arandromwoyan tehen iye ko?” Pe isomwiyiy ipa, “Ehe; kennen ara ariya ko.”

9 Pwen Pita ipwai iya kili yiy, ipa,“Paratesah walu nambuyum almburi lo-honga walu iyawule handra ko, para walupakanohonou Mwoiwa Yapan? Animei!Yihu mepo huyaroni nambuyum, ara husahutora pohomara karam mahapo, pe an-dre hu kahari wou aya ngawan tehen aliyyi.”

10 Hape pwi ko, iyos iya pwan irongondro ndrika Pita, pwen o, meren.Pwen hu wihou ara, husa nondriyan pehunimei tehe Sappira ara kinimat pwen.Pwen huhuri yiy pe huya roni yiy iyaiye ngilse nambuyun. 11 Pwen nohowainamandran iya, ara iwiri hu ndramirasios masih, pe iyasura hu ndramat hiyehhuhulingi melit ara irayah.

Hu aposel husopwoyani hu ndramatsoyon

12Yihu aposel ara humbusi hu ndraikiyakaipisa pwoke, pe hu kinima pwokehandra-handra soyon iya iro mwalingahu ndramat. Pe yihu ndramat mepohupwotisingi lohongahu, ara ngarahu kasa mbultani hu kawule korondrohonoku ngohongoh ta Solomon.13 Pe hu ndramat hayah i, ara ngarahu kasikiye hu aposel, hapeko ngara hukanoh pe kahandrundru para kayasurahu. 14 Hapeko hu ndramat hayah i mepohupwotisingi lohongahu iya kili Yapan, hukamai pe hu pihin kene, ndromwoyahuara iro hon iropo iya soyo-soyon iya.15 Pe ariya ko pwi, huro sap hu ndramathumwa husa ngawan pe humwaniyanihu huro ndrita hu yokyok pe hu souhuye sai. Pe hupa ndre sumwoiwa Pitaandre kihis kiya ndrita hu hayah tahu kiromwonen kisayau, pe andre hu karayahhiyan. 16 Tehen tora ko, hu ndramatsoyon iya para hu kol mepo hurakayanikol namandran Yerusalem, ara husap hundramat humwa, pe hu ndramat mepo hupayit huro ndritahu pe hupwalngani hu,ara husa yi. Pe hu masih ara huya hiyantopwei.

Hu tandroyani hu aposel17 Pwen pe pris ihohin ta hu pris masih

kene, iyapolo susuran hu, hu mepo parakili hu Satyusiy, ara humaimai pe hun-drangis anahu. 18 Pwen huya pe hum-bultuwe hu aposel pe huwasi tahatini hu,pe huyaiki hu huya nondriya kou mepohu ndramat para tandroindroi ngara hukoro aliy. 19Hapeko iro mwonen ping ara,angelou hamou ata Yapan isa pe itipe hupapai para kou, pe iwiri hu aposel huyangawan, pe ipwai iya kili hu ipa, 20 “Akayape akoro tine nondriya kowa yumwa to-tohun namandran, pe akapohowe nonganpara kultuw masih para taleh howen iye,ara kiya kili hu ndramat.”

ACTS 5:21 143 ACTS 5:4021 Pwen huro ndruwa nongna angelou.

Pwenmakohuping o, hu aposel ara husonghuya kowa yumwa totohun namandrantehe angelou kinpwai kinna kili hu pwen,pe huro hinuwani hu ndramat.

Pwen pris ihohin ta hu pris masih kenepe iyapolo susuran hu ara husarayah, pehuyoh hu Sanhetrin—mbultere ta hu ya-pane Yisrayel masih —ara husa harong.Pwen hupwanos iya kou para hu kawiri huaposel kasa. 22 Pwen hu makundrayin arahuyarayah huya kou, hapeko yihu nimeitehe hu aposel, ara hu konto nondriyanpwi. Pwen humui huya, pe hutiyani melitmasih ara, iya kili hu namandran, 23 hupa,“Yowu ya pe yowu nimei tehe papai masihpara kou ara kanwariy tisingiy. Pe hundramat para memere ara huro tine po-homara papai masih. Hapeko iro mwonenyowu tipe hu papai ara, yowu kannimehamou kinto nondriyan pwi.” 24 Pwenndramat iya mu tahu makundrayin mepongara hu koro memerani yumwa totohunnamandran, iyasura hu namandran tahupris ara huhulingi nongan ara, pe hurolohonge soyon, hupa, “Aripo sehe melitndrokonan?”

25 Pwen ndramat hamou ara isarayah peipwai iya kili hu, ipa, “Akahalingiy! Hundramat mepo wawuiki hu huro nondriyakou, ara mahapo hutora tine nondriyakowa yumwa totohun namandran, pe hutora hinuwani hu ndramat.” 26Pwen ndra-mat mepo namandran ta hu makundrayiniyasura ndramiran hu, ara huya wiri huaposel husa. Hapeko yihu kanluwi tara-hani hu pwi, paratesah, yihu nohowanihu ndramat, matisan hu kasolpwa hu kayapat.

27 Pwen yihu wiri hu aposel husa pehusaiki hu huro tine mbulmara hu San-hetrin, pe pris ihohin ta hu pris masihkene, ara ipiye paya nongan ipa, 28 “Yowukanpwatisingiy pwokeyan kinsa kili wawu,tehe wawu mbuna akahanuwani hu ndra-mat kiya ngala ndramat ara. Hapeko pwi!Hinonou tawawu ara kinsilihi topwe non-driya kol Yerusalem masih, pe wawuikikonan isa ndrita yowu tehe yowu tingun-dru ndramat ara, pe yowu andre kawirikoran.”

29 Pwen Pita iyasura hu aposel hu-somwiy, hupa, “Yowu andre koho ndruwanongna Ngindrai hamou opu, pe nongnahu ndramat, ara pwi. 30Ngindrai ata tum-burouhu ara ihingini Yesu itine paiwe. Yiy

mepo wawuiki yiy para hu karapaingi yiykiho kei tondrih para kimat. 31 Ndramatara, Ngindrai kinwiri yiy kinna painganpe itampwan niman mot. Yiy ara teheNoru King, pe Ndramat Para Kisopwathu ndramat. Pwen pe ita rasaya worouYisrayel para karapaiwani ndriyarou, peandre kitali hu pakut mwomwan torou.32 Yowu nime hu melit masih ara peyowu topo tiyaniy, pe Mwoiwan Haiyanata Ngindrai iripo tiyaniy tehen aliy yi—yiy mepo Ngindrai ngara kiykiy kiyata huhiyeh ngara hu kahalingi yiy.”

33 Pwen iro mwonen hu namandran arahuhulingi nongan aro, ndriyahu isin tahu,pwen tehe hu pakatingundru hu aposel.34 Hapeko hamou tahu namandran ara,ngalan Kamaliyel, yiy itine mwalingahu.Pe yiy ara Parisiy hamou, pe ndramathamou para kihinuwani nongan para pwa-hanou, pe ngara hu ndramat masih ka-haiyani yiy. Pe itine iro mbulmarahupara Sanhetrin, pe ipwatisingiy para hukawiri hu aposel kaya koro ngawan hapenamu. 35 Pwen Kamaliyel, ara ipwai iyakili hu, ipa, “Wawu ndramira Yisrayel,kapa wawu pakambusi sehe melit kiya kilihu ndramat aro, ara akatuluwaniy kiyahiyan namu. 36 Mamu hape kinna, Teutasara isarayah pe isikiye yiy, tehe yiy arandramat hamou mangalan, pe ndrami-ran hu ara hurayah pakeh tehe mahaan-gat. Hapeko hu ndramat hayah hutin-gundrun, pe hu masih mepo huhulingiyiy pe huyehelun ndruwan, ara humasum-buwe topwei. Pe ngalan ara iya mwai-hei o. 37 Pwen iyamulan hape yi, Yutasndramira Kaliliy ara isarayah iho mwo-nen nondriya lenge yukuya ngala ndra-mat. Yiy ara isuhuri hu ndramat hayahpe iluwi hu huho ndruwan. Hapekohu hayah hutingundrun i, pe hu mepohuhulingi yiy pe huyehelun ndruwan arahumasumbuwe topwei. 38 Tehen tora ko,nakupwai kisa kili wawu ye, akatali hukoro! Kapa melit mepo hutora lohonganiype hutora mbusiy ara iyau kili ndramat,ara andre kissau. 39 Hapeko kapa kiyaukili Ngindrai, wawu kanwenei para kap-walngani hu pwi yoh. Matisan kamulanwawu kayirowei tehe wawu tora po pahuniyapolo Ngindrai.”

40 Pe hupwes iya nongna Kamaliyel, pehuyoh hu aposel husa, pe humwiriyanihu. Pehurandrokomarahu tehehumbunakatiyani ngala Yesu. Pwen pe hutali hu

ACTS 5:41 144 ACTS 6:15huyau.

41 Pwen hu aposel huya mawenmbulmara hu Sanhetrin iyapolo pwesai.Paratesah, hupwes tehe Ngindrai inimeitehe yihu lahiy para hu kakuni masiraikiya ngala Yesu. 42 Lang sih iyau sih,ngara hu koro nondriya kowa yumwatotohun namandran, pe ngara hu kayapayumwa wum. Pe yihu aposel arakonhotohai mbulen para hinonou pwi,iyapolo pohoweya nongan hiyan teheYesu, yiy ara Kristus.

6Hurakinima hu ndramat manandrtimou

1 Iro mwonen lang ara, ndromwoya huyau ta Yesu, ara iro hon iropo iya soyoniya. Pe yihu mepo ngara hu kawongkiya nongna kol Krik, ara humaimai anahumepo ngara hu kawong kiya nongna kolAram.* Pe hupa, “Wawu ara ngaraakapomene hu pihinau tawawu kahiyankiho nondriya mbulen para lang sih-sih.Hapeko hu pihinau towu, ara koyu wawungara kirut tahu.” 2 Pwen yihu Songuipe Lumou, ara huyoh hu masih parandrokoyirayi yowe Yesu husa harong, pehupa, “Kinmwonen pwi para yowu katalimbulen para pohoweya nongna Ngindraikiro, pe koro waiyani tainge anandrinai;ara pwi yoh. 3 Pwen pe wawu nali,wawu kapirani hu ndramat manandrti-mou hutora mwalinga wawu, yihu mepowawu pahasaniy tehe hupep iya Mwoi-wan Haiyan, pe iyasura lohongai hiyan.Pe yowu andre karakinimahu pe kaikimbulen iye kiya nimahu para hu koroponokulaniy. 4 Hapeko andre yowu kaikiyowu langmasih kiya totohun, pe kiyapolombulen para pohoweya nongan.”

5 Pe yihu masih ara hunamiliy, pe hup-wes iya lohonga hu aposel. Pwen pe hupi-rani Stipen, yiy ara ndramat hamou ip-wotisingi lohongan pwokeyan, pe ipep iyaMwoiwan Haiyan; pe iyapolo Pilip, Proko-rus, Nikanor, Timon, Parmenas pe Niko-las. Nikolas ara ndramira Antiyok hamou,pe yiy ara hamou Yutah pwi, hapeko isape isusuye iyapolo hu iya totohun tahupe irayah tehe hamou Yutah imwonen.

6Pwen huwiri humanandrtimou ara, huyambulmara hu aposel, pe hu aposel arahuiki nimahu iya ndritahu pe hutoholi hu.

7PwennongnaNgindrai ara iromandra.Pwen pe ndromwoya hu yau ta Yesu arairo hon iropo iya soyo-soyon iya, iro kolnamandran Yerusalem. Pe hu pris soyon,ara huro ndruwa lohongai ndrisiyon iyakili Yesu.

Humbultuwe tahatini Stipen8 Stipen ara yiy ndramat hamou ipep

iya pahas, pe pwoke ta Ngindrai pwokeyaniya ara iro kili yiy. Pe ipwaingani hukinima pwoke namandran pe hu kaipisandraikiya pwoke iro mwalinga hu ndra-mat. 9Hapeko hu ndramat hayah ara husape hurakokowai iyapolo Stipen. Yihu, arahuyau te yumwa totohun hawum hupo-howei Yumwa Totohun Ta Hu NdramatMepo Hu Kaningoh Pwandrendres.† Yihuara hu ndramira Yutah mepo huyau kolnamandran malkol Sairini pe Aleksan-driya iyapolo hu Yutah para kol naman-dran iya Silisiya pe Esiya. 10 HapekoMwoiwan Haiyan ara iyki lohongai hiyaniya, iya kili Stipen, pe hu kanwenei parahu kapepet pe karamwaitini nongnan arapwi.

11 Pwen pe hurambumbuni hu ndramathayah i, para hu kapwai, kapa, “Yowu arangara kahalingi Stipen kipwasisiman anaMose pe Ngindrai!”

12 Pwen tunan nongan ara ko, pe isuhurihu ndramat masih iyapolo hu yapane kol,pe hu ndramat para hinuwani nonganpara pwahanou. Pwen husa mbultuwetahatini Stipen, pe huyaiki yiy iya mbul-mara hu para Sanhetrin. 13 Pe huikihu ndramat hayah para pwandrandra-man husa yi, pe hupa, “Ndramat aroara ngara kiwaiyani nongan para kimwis-nani yumwa totohun haiyan namandranaro, kiyapolo nongan para pwahanou.14 Yowu kanhilingi Stipen kinpwai teheYesu ndramira Nasaret ara, ara andrekipwalngani wum iye pe kisuluyani hukowase Mose mepo kiniykiy pwen kinsakili tou.”

15 Pwen yihu masih mepo hurompwannondriya mbultere tahu para Sanhetrin,

* 6:1: Nongna kol Aram, ara nongna hu ndramat para kol namandran hape Yutiya pe Kaliliy. Pe ihisoule hape tehenongna kol Hipuruw; Eng: Aramaic was the language of the districts of Judea and Galilee. It is similar to the Hebrewlanguage. TP: Tok Aram em tok ples bilong ol manmeri bilong distrik Juda na Galili. Em i wankain liklik olsem tokHibru. † 6:9: TP: Yihu ndramat mepo yihu kanningoh pwandrendres ara, ara koluw huropo mbulya hu ndramathayah para mawen, ara yihu kanningoh pwandrendres.

ACTS 7:1 145 ACTS 7:22ara marahu indrong ta Stipen pe hu-nimembulmaran ara mwensen pwen tehembulmara angelou hamou.

7Stipen ipohowe nongan iya kili hu San-

hetrin1Pwen pris ihohin ta hu prismasih kene

isok Stipen, ipa, “Nongan mepo hutorapomate wou iya aliy, ara ndrokonan?”

2 Pwen Stipen ipwai, ipa, “Wawu nalipe wawu tomo, wawu kahalingi yo na!Tumburou Apraham, mapu kinna Haran,ara Ngindrai mangannganan iya, iyarayahiya kili yiy, tandrohongan iro ndron kolMesopotamiya. 3Pe Ngindrai ipwai iya kiliyiy, ipa, ‘Atali kolom pe yowem hu pe ayauaya kol mepo andre kupwainganiy kisa kiliwou.’

4 Pwen itali kolo hu Kaltiya pe iya iyem-pwan Haran. Pe taman imat ihipwen,Ngindrai irakuhuyani yiy, pe isa kol mepomahapo wawu topo kuw aliy. 5 HapekoNgindrai ara kinhang Apraham handramelit, ndre hape pwan ndrohongan tehepopowe hamou para kiya mbukenan yiy,ara pwi masih. Hapeko Ngindrai ara kin-tapaniu pwen kinna kili yiy, tehe yiy pendrayen hu nakasarayah kamulan, andrekawiri pwan ara kiya mbukenan hu. Irotandrohongan ara, Apraham kinpo hamounorun mapu. 6 Pwen Ngindrai ipwai iyakili Apraham, ipa, ‘Andre ndrayem hukaya korompwan kol hakol mawen mepokolohu pwi. Pe andre hu kaya pwandren-dres tahu, pe hu ndramat para kol araandre hu karandroyani ndrayem hu kipoohayou mahaangat. 7 Hapeko kiyamulanandre kurakultuwani hu ndramat parakol namandran masih ara kiya mwom-wan masih. Pe kamulan para aliy, andrendrayem hu kasa mawen kol namandranara, pe andre hu katohun kisa kili yo kirokol aripo.’ 8 Pe Ngindrai iyki sosondrihiyatan ara tehe kinima tapaniu. PwenApraham iyki Yisak, pe isondriti kapiloniya lang androlwoh, pe iyamulanYisak iykiYakop, pe Yakop ara irayah tama tum-burou hu songui pe lumou, mepo hurayahhu yapane rou koluw.

9 Pe hu yapane rou ara humaimai anaYosep, pwen pe hupo pehei iyatan parakirayah ndramat para pwandrendres omwaihei tahu Yisip. Hapeko Ngindrai ara

iro sura yiy, 10 pe isopwat yiy isa mawennondriya hu nopwaran tan masih. Pe iykilohongai hiyan iya kili Yosep irombulmaraParoh, king tahu Yisip, pe iluwi lohongaParoah para kinamili yiy. Pwen pe kingiyki Yosep irayah ndramat hamou man-galan iho hin tahu Yisipmasih kene, pe ironimnim iya melit masih nondriya kalsuwaking.

11 Pwen pe song, ara ingas kol malkolnamandran masih Yisip pe Kenaan kene,pe ngandran namandran iya, ara irayahkili hu. Pe tumburou hu masih kene arahuseyeh anandrinahu ndrit. 12 Pwen peYakop ihilong tehe mbuwa wit* ara iroYisip; pwen pe ipwandrisa tumburou huhuya Yisip lang sih imu. 13 Pwen pe hu-mui porosih i, pe Yosep ipwaingani yiyiya ngawan kili nalin hu. Pe Paroh i,ara isayirowe hu ndraisih ta Yosep arahu hiyeh. 14 Iyamulan para aliy, Yosepipwanos taman Yakop iyapolo hu ndraisihtan mwaniye, para hu kasa. Ndromwoyahu masih, ara andrtingui pe yimou. 15 PeYakop ara iya pwan Yisip, pe imat iroaliy, pe norun hu masih mepo tumburouhu, ara humat huro aliy i. 16 Pe Yakophilu Yosep ara huhuri nombuwe hilu pehumui huyaroniy iya ngat sou ita Sekem.Ngat sou ara, ara ngat mepo Aprahamkinsowaniy pwen, kili noru Hamor hu irokol Sekem iya singayai hayah.

17 Pwen lang, ara iropo isa pakeh paratapaniu, mepo Ngindrai kinmbusiy kinnakili Apraham, ara nakirayah mannan.Pe ndromwoya ndramirarou hu Yisrayel,mepo huro Yisip, ara hurohon huropohuya soyo-soyon iya. 18 Pe iyamulan, kinghamou tahu Yisip isarayah i, pe yiy araikowu ta Yosep. 19 Pwen king, ara imburilohongai sahin para kipakarawani ndrami-rarou hu; pe irahatuwe tumburou hu, peirakekeyani hu para hu kapiyani noruhumalaman para hu kamat.

20 Iro tandrohonga lang ara, Mose is-arayah, pe yiy ara mbunah hamou hiyaniya, iya mbulmara Ngindrai. Pe huropwokerani yiy iro suwe taman, ipoo walahmaroyoh. 21 Pwen tandrohonga huwiriyiy iya ngawan, noru king pihin iwiriyiy pe ihingini yiy tehe norun imwonen.22 Pwen Mose ara iwiri hinonou pe lohon-gai hiyan masih para Yisip. Pe irayah

* 7:12: Eng: grain; corn

ACTS 7:23 146 ACTS 7:44ndramat hamou pwokeyan, iya nongnanpe mbulyan.

23Tandrohonga hayou ataMose ihoma-haangui, pwen ilohonge para kiya saisaikiya kili yowen hu para Yisrayel. 24 Peinime hamou tahu para Yisip ara irotandroyani hamou para Yisrayel. Pwenihimbusani ndramira Yisrayel ara, peipenani yiy, pe itingundru ndramira Yisipiya soiwin. 25 Pwen Mose ilohonganiytehe ndramiran hu, ara andre kanimesayani yiy tehe Ngindrai andre kisopwathu Yisrayel kiyau niman. Hapeko yihukanyirowei pwi. 26 Pwen iya lang sih i, yiyisarayah pe inime hilu Yisrayel malmouhiluro tamate hilu. Pwen ihinonou parakiramwanye hilu. Pwen ipa, ‘Malmou,walu, ara walu nali walu aro, paratapeh pewalu tora tamate walu?’

27 Hapeko yiy mepo iro tahatai araitinihi Mose iya mawen pe ipwai iyakili yiy, ipa, ‘Hiyeh ndrokonan ipwai pewou aparayah namandran hamou towupe ndramat para tamwaniye? 28 Wouapatingundru, iyawule tehe anitingundrundramira Yisip pihe ara, ndre?’ 29 Iromwonen Mose ihilingi nongan aro ko,iwop iya kolo huMitiya, pe imin aliy namu.Iyamulan iyesou, pe iyki norun malmoukamai.

30 Iyamulan para hayou mahaanguiisayau ihipwen, pwen angelou hamou araiyarayah iya kili Mose, iya kol ndrohoyinpakeh Pahayi Sainai. Pe angelou ara is-arayah iho nondriya mwan iro yat pweyekei hakou mendreheh. 31 Pwen iro mwo-nen Mose inimei, ilohonge ndrit iya sehemelit mepo iro nimei. Pwen pakiya pakehpara kituluwaniy kiya hiyan. Hapekoihilingi mbulukoyu Yapan iwong, ipa toro:32 ‘Yo urupo Ngindrai ata tumbum hu,Ngindrai ata Apraham, Yisak, pe Yakop.’Pwen pe Mose ara ilelen pe ihindrundrupara kinimei.

33 Pwen Yapan ipwai iya kili yiy, ipa,‘Atali hatna pwelekam kiya mawen,paratesah, hape mepo ata tine aliy, arapwan haiyan. 34 Yo ara kuntuluwaniy pekunnimei pwen, sehe nopwaran mepo hundramiro hutora kuniy nondriya kol Yisip.Yo ara kunhilingi ndringehu, pwen pe usapwan para kusopwat hu. Pwen pe asa;andre kupwandrisa wou amui aya Yisip.’

35 Mose aro ko, ara yiy ndramat mepomamu hu kandrihisani nongnan, hupatoro: ‘Hiyeh ndrokonan ipwai pe wou

aparayah namandran hamou, pe ndramatpara tamwaniye?’ Ngindrai mbukenanipwandrisa yiy iya, para kirayah ndramatnamandran pe ndramira konuh. Pe lohon-gai aro iyau kili angelou mepo iyarayahiya kili yiy iro pweye kei mendreheh.36 Pe Mose iluwani hu hutali Yisip. Peimbusi hu kinima pwoke, pe hu kaipisandraikiya pwoke hayah iro Yisip, pe iroNdras Laman, pe iro kol ndrohoyin, ipoohayou mahaangui.

37 Mose aro, ara yiy ipwai iya kilihu Yisrayel ipa, ‘Ngindrai andre kipwan-drisa poropet hamou tehe yo, kisarayahmwalinga ndraye wawu imwonen.’ 38 Yiyara ndramat mepo iro nondriya mbulteresih iro kol ndrohoyin, iyapolo angelou irowong iyasura yiy iro Pahayi Sainai. Pe iropolo tumburou hu yi. Pe iwiri hu nonganpara taleh para kiykiy kisa kiltou.

39 Hapeko tumburou hu, ara humwis-naniy para hu kahalingi yiy. Pe hu-rapiyani yiy, pe ndriyahu ara hurapai-waniy, pakamui kaya Yisip. 40 Pwen hup-wai iya kili Aaron, hupa, ‘Amangsani hungindrai hayah para hu keye mu torou.Ndramat Mose ara, mepo iluwani woroutusa mawen Yisip, tanarou pwi sehe melitndrokonan kinsahaye yiy!’ 41 Pwen hu-mangsani kerewek hamou aro, mwensentehe noru mbulmwakau. Pe husaikiyukyuk hayah isa kili yiy, pe hupo kowaspara hu kapwesani kerewek tahu ara,mepo humangsaniy iya nimahu imwonen.42 Hapeko Ngindrai iyki ndruwan iya kilihu, para hu katohun kiya melit huhorayang tehe paramwandrai, walah, pe hupiriy. Aro, ara kintayah mannan tehepwayan kinpwai ita puk tahu poropet.‘Wawu Yisrayel masih, wawu wiri hu

yukyuk pe hu hanghang nondriyahayou mahaangui iro kol ndro-hoyin, ara wawu pa ndre wawuikiyisa kili yo, ndre? Pwi yoh.

43 Yopai mepo wawu kuniy, ara ato pwi;yopai ara, ara ata ngindrai pwa-soyou ngalan Molek, pe ata piriysih ngalan Repan mepo wawu kan-mangsaniy para katohun kaliy.

Ndroiyin ariya ko, pwen andre kurassewawu kayau kaya kol hape mawenndruwa Papilon, pe akayamin aliyna.’

44 Tumburou hu ara huro kol ndro-hoyin, pe yopai paraNgindrai kipwainganinongnan ndrokonan kiya kili hu, ara iro

ACTS 7:45 147 ACTS 8:6surahu. Mose imangsani yopai ara, araimwonen tehe Ngindrai kinpwai kinna kiliyiy, pe humangsaniy, ara ihisoule ko tehesumwoiwa yopai mepo Mose kinnimei.45 Pwen tumburou hu, ara huwiri yopaiara iro kili tamahu, pe huhuriy isapolo hu,tandrohonga huya sura Yosuwa. Pe hupopwan kili hu ndramat hapat-hapat, mepoNgindrai imbultahahu huyau huyamawenmbulmara tumburou hu. Pe yopai ara irondron sura hu, ipoo irahihini lenge KingTepit, ndramat mepo Ngindrai inamili yiy,ara isarayah. 46Pe Tepit isokNgindrai parakipa hiyan katan para kipuli wum hawum,para kirayah yumwa Ngindrai ta Yakop,para kiyen aliy. 47 Hapeko Solomon isa peipuli wum ta Ngindrai ara.

48 Hapeko Ngindrai Iyera PainganMasih, ara ngara kinye nondriya hu wummepo hu ndramat ngara hu kapuliy kiyanimahu, ara pwi. Tehe poropet kinpwai,49 ‘Yapan ipa, “Kol paingan yang, ara ndro-

honoku pwanpwan ta king pe atokopu,

pe kol pwan, ara ndrohonoku ndriko.Wawu andre kapuli wum tehen tapeh,

para kusa pe kuyen aliy?Pe ndrohonoku para kusa pe kuro

ngoh aliy, ara aleheh?50 Melit masih kene ara, ara umbusi hu

topwei iya nimo, ndre?” ’51 Lohonga wawu pe ndriya wawu kin-

ndrap, tehe hu ndramat hukowu ta Yapan,pe ndrainga wawu ara wassan! Wawungara kasingori Mwoiwan Haiyan langmasih kene, tehe tumbu wawu hu ngarakambusiy koluw kinna. 52 Sehe poropetkoluw iro, pe tumbu wawu hu konhotandroyani yiy pwi? Ara pwi masih.Yihu tingundru hu mepo hu kanpohoweimamu tehe Ndramat Imwonen Masihnakisarayah. Mahapo ndramat ara kinsape wawu kantatuni yiy kinna nima hundram, pe wawu kanitingundrun kinimat.53 Ndrokonan tehe wawu kanwiri nonganpara pwahanou pwen iyau nimahu an-gelou, hapeko wawu, ara konto ndruwanpwi yoh!”

Yihu solpwa Stipen iya pat54 Yihu Sanhetrin tahu Yutah, ara

huhulingi nongna Stipen pe hundrangispe huyan ndrisingi koltahu iyatan.55 Hapeko Stipen ara ipep iya MwoiwanHaiyan, pe maran itandras iya kol paingan

yang pe inime nonowa ngana Ngindrai,pe inime Yesu ara iro tine iyapwen tenima Ngindrai mot. 56 Pwen pe ipwai, ipa,“Akanimei! Yo unime kol paingan yangite, pe Noru Ndramat, ara ita tine iyapwente nima Ngindrai mot!”

57 Pwen pe huhulingiy, pe husiyindrainga hu. Pe huro palngai anannamandran iya, pe hu masih arahuhulun porosih ko huya kili yiy. 58 Pehuluwi tarahani yiy iya ngawan parakol namandran, pe huwiri hu pat parakasolpwa yiy kiya aliy para katingundrunkimat. Pe yihu ndramat mepo huro nimei,ara huyaiki koiwe hu iya pakeh ngondrondrika wihou hamou ngalan Sol.

59 Pe mahuro solpwa yiy iya pat manau,irakamam, pe ipa, “Yapan Yesu, awirimwoiwo!” 60 Pwen iyos te ngundrun iyapwan, pe iwayeh namandran iya, ipa, “Ya-pan! Mbuna apo soiwi mwomwan tahu!”Stipen ipa tehen toro ko, pwen imat.†

81 Pe Sol, ara ipa hiyan para hu katingun-

dru Stipen.Sol irandroyani sios pe humasumbuwe

Iro mwonen lang ara ko, yihu tan-droyani hu para sios iro Yerusalem, pehuiki ngandran namandran iya, iya kili hu.Pwen pe yihu masih, ara humasumbuwehuya nondriya kol malkol namandran iya,Yutiya pe Samariya. Hapeko yihu aposelopu, ara hu konto ndron Yerusalem. 2 Pehu ndramat hayah kultuwayihu imwoneniya mbulmara Ngindrai, ara huya wirinombuwe Stipen, pe huroniy, pe hurorang malihu iyatan. 3 Hapeko Sol ara iropwalngani sios, pe iro ngas seu hawumiya hawum, pe iro luwi tarahani hu kamaipe pihin kene, pe iyaiki hu huya nondriyakou.

Pilip iro kol namandran hape Samariya4 Yihu yau ata Yapan mepo humasum-

buwe, ara huya huro pohowe nongna Ya-pan iya hu kol masih mepo huya huyenaliy. 5 Pwen Pilip iya kol hakol naman-dran ita nondriya kol namandran hapeSamariya pe iya tiyani pohoweya Kris-tus iya kili hu. 6 Yihu ndramat soyoniya huhulingi Pilip, pe hunime hu kaipisandraikiya pwoke mepo iro mbusiy, pwenpe huhulingi nokulani sehemelit iro pwai.

† 7:60: Eng & Greek: he fell asleep. Hapeko ndrokonan para aliy, ara ipwainganiy tehe kinimat.

ACTS 8:7 148 ACTS 8:30

7Pe hu ndramat soyonmepo hu payit hurondrita hu, ara hu payit huwayeh naman-dran iya, pe hutali hundramat ara, pe husamawen. Pe yihu ndramat soyon i, mepoyihu konoho rokai pwi, ndre ndrikahukowen, ara hungoh pe hurayah hiyan.8Pwen pe pwesai namandran iya, ara iwirihu ndramat para kol namandran ara.

Simon mepo mapairan9 Pwen ndramat hamou ngalan Simon,

iro kol namandran ara, ara taporosihsihngara kiro rakultuw kiya pairan handra-handra. Pe hu ndramat masih paraSamariya, ara huteleh mwomwan iya husehe melit mepo ngara kiro mbusiy. Peyiy isikiye yiy tehe yiy ndramat hamounamandran. 10 Yihu ndramat mangalahupe hu ndramat o mwaihei, ngara humasihkene ngara hu kahalingi yiy, pe hupa,“Pwoke ta Ngindrai mepo ngara hu kapo-howei PwokeNamandran, ara ita kili ndra-mat ara.” 11 Yihu ara huho ndruwan,paratesah, ndrangan niwen iya, ngarakirombusi lohongahu kandrap kiya pairanhandra-handra. 12 Hapeko Pilip iro po-howe nongan hiyan para kultuwayi koloKing Ngindrai pe iyasura ngala Yesu Kris-tus, pe hu ndramat mepo hupwotisingilohongahu iya aliy, ara huwiri paptais, hukamai pe hu pihin kene. 13 Pe Simon araipwotisingi lohongan i, pe iwiri paptais. Peippai iro polo Pilip iya hape aleheh mepoPilip iropo iya aliy. Pe inimei pe ilohongendrit iya hu kaipisa pwoke pe hu ndraikiyapwoke namandran iro tayah.

14 Yihu aposel mepo huro Yerusalemara, huhulong tehe yihu para Samariyaara hu kanwiri nongna Ngindrai pwen.Pwen hupwandrisa Pita hilu Yohanes hilyakili hu. 15 Iro mwonen hilu yarayahhilya Samariya, hilu tohun para hu kawiriMwoiwan Haiyan, 16 paratesah, yihu kan-wiri paptais iya ngala Yapan Yesu, hapekoMwoiwan Haiyan, ara kinna ndrita hamoutahu mapu. 17 Pwen pe Pita hilu Yohanesara hiluiki nima hilu iya ndritahu, pe yihuwiri Mwoiwan Haiyan.

18Pe iromwonenSimon inimehuaposelhuiki nimahu iya ndrita hu ndramat, peNgindrai iyki Mwoiwan iya kili hu, pwenpe pakiyki singayai kiyata hilu aposel, 19peipa, “Alkaiki pwoke ara kisa kili yo yi, pwenkapa kuiki nimo kiya ndrita hu hiyeh, an-dre hu kawiri Mwoiwan Haiyan i.”

20 Hapeko Pita isomwi yiy, ipa, “Wou pesingayai tam, ara andre walu kaya mwom-wan kene. Paratesah, yukyuk ta Ngindrai,ara apa ndre alahiy para asowaniy kiyasingayai! 21 Mbulen mepo youlu topombusiy, ara hape tam pwi, pe hape ngalamkinto aliy pwi yi. Paratesah, ndriyam arakinto mwonen mbulmara Ngindrai pwi.22 Arapaiwani lohongam pe asa mawenkultuw pwassin ara. Pe atohun kiya kiliYapan, matisan andre kitali lohongai hirandriyam ara kiyau. 23 Pe yo ara unimeitehe ndriyamara pwalanmasih, pe kultuwmwomwan, ara irahakowam.”

24 Pwen Simon isomwiy, ipa, “Alkato-hun kiya kili Yapan para koyun kisikiraniyo, pe sehemelit walu pwai ara, arambunakirayah mannan kisa kili yo.”

25 Iyamulan para hilu aposel hilu tiyanisehe melit kintayah kili hilu, pe hilupohowe nongna Yapan, pwen Pita hiluYohanes ara hilu mui hilya Yerusalempaiwe. Pe iro mwonen hilro tokai hilya,ara hilro pohowe nongan hiyan iyanondriya hu kol mendreheh soyon tahuSamariya.

Pilip pe ndramira Yitiyopiya26 Pwen pe angelou hamou ata Yapan

ipwai iya kili Pilip, ipa, “Atine, pe ataliYerusalem pe atuh ayayau te sai iyapwente tolau —sai hasai para kol ndrohoyiniyapwen te kol Kasa.” 27 Pwen iro tokaiiropo iya pe ipohonani ndramat hamoupara kol namandran masih Yitiyopiya ihondrokolo sai. Yiy aranamandranpepohonhamou para pakeh kili Kantake, Kwin tahuYitiyopiya. Yiy ara ndramat mepo hukantasangin,* pe ndramat mepo imu peiro nimnim iya singayai pe melit masihta kwin. Ndramat ara kinna painganYerusalem para kiya tohun, 28 pwen ihisiya karis tan, pe pakimui kiya kolon. Irongap iropo iya pe iro pohowe nongansahin ita puk poropet Yisayah kintatu-luwiy. 29 Pwen Mwoiwa Ngindrai ipwai iyakili Pilip, ipa, “Aya pakeh kili karis† yoro,pe ohorokai ngilsen.”

30 Pwen pe Pilip ingap iya pakeh, peihilingi ndramat ara iro pohowe nongansahin ita puk ta Poropet Yisayah. Pe isokyiy, ipa, “Wou ayirowe nongan mepo atapohowei, ndre pwi?”

* 8:27: Eng: eunuch; TP: Ol bin rausim bol bilong en. † 8:29: Eng: chariot; TP: karis

ACTS 8:31 149 ACTS 9:1231 Ndramat ara isomwi yiy, ipa, “Yo

andre kuyirowei tapeh ndrokonan, kipoohamou kipwainganiy kisa kili yo.” Pwenisok Pilip para kihis karis, pe kimpwansura yiy.

32 Ndramat ara iro pohowe nongansahin ta Ngindrai, ipa toro:“Huluwani yiy tehe sipsip hamou iya para

hu katingundrun.Pe mwensen tehe noru sipsip mepo

huro sani yomun, ngara kimun okiro,

pwen yiy ara tehen aliy yi, kinpahapesah pwi.

33 Hapeko yihu pwasimiri yiy iyamwomwan masih, pe yihundramat para tamwaniye, ara yihukantamwaniye hiyan pwi.

Hiyeh ndrokonan ara ilahiy parakipohowe ndrayen hu?

Paratesah, hurasses yiy pe hutingun-drun, pe mwoiwan ara kinhipwenkol pwan.”‡

34 Pwen ndramira Yitiyopiya isike Pilip,ipa, “Kiya apwai kisato na, poropet ara itatiyani tiyeya hiyeh ndrokonan —tiyeyanndre tiyeya hamou?” 35 Pwen Pilip itiyanindroiyi nongan ata poropet Yisayah, petehen tora ko ipohowe nongan hiyan ataYesu iya kili yiy i.

36 Pe hiluro ngap sai manau hilropohilya, pe hilu yarayah hilya ndran han-drang. Pe ndramat ara ipwai, ipa, “Ani-mei, ndran ita. Hiyan para kuwiri pap-tais ndre pwi? Pe tesah ndrokonan an-dre kisingori yo yeh?” 37 Pwen Pilip ip-wai iya kili yiy, ipa, “Kapa apwotisingilohongam pe aiki ndriyam masih, pwenalahiy para awiri paptais.” Pwen ndra-mat ara isomwi yiy, ipa, “Yo upwotisingilohongo tehe Yesu Kristus, ara yiy noruNgindrai.”§ 38 Pwen ipwandrandrahaniypara hu kakaituwe karis kikuw. Pwen hilumalmou kene hilu tuh hilya ndran, pe Pilipisumuluwani ndramat ara. 39 Iro mwo-nen hilsa mawen ndran, indrou pwi ko,Mwoiwa Yapan iwiri Pilip iyau iya mawen,pe ndramat ara kinlahiy para kinime yiypaiwe pwi. Pe ndramat ara iyau iya,iyapolo pwesai. 40 Pe Pilip isayirowei tehekinnarayah kinna kol Asotus. Pe iro tokaihu kol namandran hakol iya hakol, pe iro

pohowe nongan hiyan, ipoo iyarayah iyakol namandran Sisariya.

9Sol irapaiwani ndriyan

1 Pe nondriya hu lang ara, Sol ara iropanguluwaniy para kinohowani hu yau taYapan, tehe pakitingundru hu. Pwen peiya nime pris ihohin ta hu prismasih kene,2 pe isok yiy para kiratuluwi nongan sahinpara kiwiriy, pe kiya kili hu namandranpara hu yumwa totohun hutora Tamaskus.Pe isike pris ihohin para kipa hiyan, kapakipohonani hundramat, kamai ndre pihin,hu mepo ngara hu kayau Saya Yesu, araandre kiwasi tiriyi hu pe kiyaiki hu kayaYerusalem. 3 Iro mwonen Sol iro tokainakiya pakeh kol namandran Tamaskus,indrou pwi ko, pe ngana kol paingan yangara iyau yang isa pe ilengani yiy, pe ira-hakowan. 4Pwen iyos iya pwan, pe ihilingimbulukoyu hamou iwong iya kili yiy, ipa,“Sol, Sol, paratapeh pe ata tandroyaniyo?”

5 Pe Sol ipa, “Yapan, wou hiyeh?”Pe isomwiy, ipa, “Yo ara Yesu mepo

ata tandroyani yo. 6 Kiya, atine pe ayanondriya kol namandran ara, pe andrehamou kitiyani tesah para nambusiy.”

7 Pe yihu mepo huro tokai huyapoloSol, ara huro tine pe humun o huro; yihuhilingi ngasa mbulukoyu hamou, hapekoyihu kannime hamou pwi yoh. 8 Pwenpe Sol ara itine iro pwan isa paingan, pepakitipe maran kileu, hapeko kinweneipara kinime hamou pwi. Pwen humbul-tuwe niman pe huluwi yiy iya nondriyakol namandran Tamaskus. 9 Pe nondriyalang maroyoh mwaniye ara kinwenei parakinimnim pwi, pe kinnamnam pe kinyinndran hape pwi masih.

10 Pe ndramat hamou iro Tamaskusngalan, ara Ananiyas, pe yiy ara yauhamou ta Yapan. Yapan iyoh yiy ihonondriya taltan, ipa, “Ananiyas!”

Pe isomwiy, ipa, “Yapan, yo urupo.”11 Pwen Yapan ipwai iya kili yiy, ipa,

“Atine aya seu ta Yutas ita ngilse saimepo hupohowei Sai Imwonen. Pe ayasokndramira Tarsus hamou, ngalan Sol, araita aliy. Yiy ara ita tohun mahapo. 12 Peiro nondriya taltan, ara inime ndramat

‡ 8:33: Anime Yisayah (Isaiah) 53:7-8 § 8:37: Yihu ndramat hayah para tapaiwani nongna kol, ara hupa ndrev. 37 kinto puk iye pwi.

ACTS 9:13 150 ACTS 9:37hamou ngalan Ananiyas, isarayah pe iykiniman iya ndritan para kinimnim paiwe.”

13 Hapeko Ananiyas isomwiy, ipa, “Ya-pan, kunhilingi hu ndramat soyon iya, arahunese ndraingo iyata ndramat ara, peiya hu ngandran nopwaran soyon mepoiro rakultuwaniy iya kili hu ndramiramhaiyanhutoraYerusalem. 14Mahapo kinsape iripo kol aripo, pe hu pris huhohin ta hupris masih, ara hu kanpa hiyan kinnatanpara kiwasi tiriyi hu mepo ngara hu kayohngalam.”

15 Hapeko Yapan ipwai iya kili yiy, ipa,“Aya! Ndramat ara kuntakiniman pwen,para kirayah ndramat para poya mbulyo,para kiwiri ngolo kiya kili hu NdramiraLah, pe hu king tahu, kiyapolo hunoruYis-rayel i. 16Yo andre kupwainganiy kiya kiliyiy, kiya hu ngandran masahayeh mepoandre kikuniy kiya ngolo.”

17 Pwen Ananiyas iya seu ara pe isongiya nondriyan. Pe iyki niman iya ndritaSol pe ipwai iya kili yiy, ipa, “Sol, Nali,Yapan Yesu mepo kinsarayah kinsa kiliwou oho sai, iro mwonen aropo asa iye,ara ipwandrisa yo usa, parawou andre ani-mnimpaiwe, pe andre apep kiyaMwoiwanHaiyan.” 18Hapepwi ko,melit handra tehepwisi ni, ara ihomara Sol pe iyos isa pwan,pe ilahiy para kinimnim paiwe. PwenSol itine pe iwiri paptais. 19 Pe inamnamihipwen, pwen pwoke tan imui isa kili yiypaiwe.

Sol iro kol Tamaskus pe YerusalemPe Sol iro sura hu yau ta Yapan huro

Tamaskus lang hayah i. 20 Hape pwi ko,yiy iya nondriya hu yumwa totohun, peiro pohowei tehe Yesu ara Noru Ngindrai.21 Yihu ndramat masih mepo huro hilingiyiy, ara huteleh mwomwan pe husok,hupa, “Ariyo ndramat mepo ngara kip-walngani hu hiyeh ngara hu kayoh kiyangala Yesu iro Yerusalem, ndre? Pe yiyopu kinsa iye para kiwiri hu kaya koukili hu pris huhohin ta hu pris masih,ndre?” 22 Hapeko pwoke ta Sol ara iropoiya pwokeyan iya, pe ipwahara nongan iyakili hu ndramira Yutah huro Tamaskus,pe hu kanlahiy para hu kapa hapesahpwi. Pe ipwainganiy tehe Yesu, ara Kristusndrokonan.

23 Lang soyon isayau ihipwen, pwenhu Yutah ara humburi lohongai parahu katingundru Sol. 24 Hapeko Sol ara

isayirowe lohongahu. Lang pe pingmasih, ara ngara hu koro memeranihu poho karam namandran para kowakol Tamaskus, para hu katingundrun.25 Hapeko hu ndramat ngara hu kohondruwa Sol, ara hunihi yiy iya nondriyandrop sahat namandran, pe hundruyaniyiy isong marasip iya pwan.

26 Pwen iyarayah iya Yerusalem, pe pak-isusuye kiyapolo hu yau ta Yapan. Hapekoyihu masih ara hunoh tan, paratesah,yihu kanpwotisingi lohongahu tehe yiy,ara kintayah hamou yau ata Yapan pwi.27Hapeko Parnapas ara iwiri Sol, pe iyaikiyiy iya kili hu aposel. Pe itiyaniy iya kilihu tehe Sol iro tokai sai pe inime Yapan,pe Yapan ara kinwong kinna kili yiy. Peitiyaniy tehe Sol ara kintahatini tisingi yiyiya pohoweya ngala Yesu iro kol Tamaskus.28 Pwen Sol ara iro sura hu pe iro mwoim-woi iya isa nondriya Yerusalem. Pe iraha-tini tisingi yiy, iya pohoweya ngala Yapan.29 Yiy iwong pe ipepet nongan iyasurahu Yutah mepo ngara hu kawong nongnakol Krik. Hapeko yihu pakatingundrun.30 Pe nalin hu mepo hu yowe Yapan, arahuyirowei, pwen pe huwiri yiy iya pwankol Sisariya, pe hupwandrisa yiy iyau parakiya kol Tarsus.

31 Pe hu sios nondriya kol Yutah, Kaliliy,pe Samariya masih, ara huya nondriyalenge ndriyawayis. Pe sios ara iromandra,pe Mwoiwan Haiyan ara ipomene hu, pehuro tokai nondriya nohowai ta Yapan. Pendromwoyahu ara iro hon iropo iya soyon.

Pita isopwoyani Aineyas pe Torkas32 Pita ara iro tokai kol hakol iya hakol

nondriya hu kol masih, pe iyarayah iyakili hu yau haiyan ta Yapan, huye kolLitta yi. 33 Iya kol ara, pe inime ndramathamou ngalan Aineyas, mepo sangin imatpe ngara kiyepwan yokyok o, ipoo iyamatne hayou mandrolwoh. 34 Pita ipwaiiya kili yiy, ipa, “Aineyas, Yesu Kristusimwaniyani wou anna hiyan. Atine peakuimwani nokum.” Pe hape pwi ko, itine.35 Pwen hu ndramira kol malkol Litta peSaron, ara hu masih hunime yiy pe hupai-wani hu huya kili Yapan.

36 Pe yau hamou ta Yapan iro kol Yoppa,ngalan ara Tapita. Pe ndroiyi ngalan, araipa Torkas.* Yiy ngara kimbusi mbulenhiyan soyon iya, pe ngara kisopwat hundramat hundroisiy. 37 Iro nondriya hu

* 9:36: Eng: Gazelle

ACTS 9:38 151 ACTS 10:18lang ara, imwa pe imat, pe hunihi yiype huiki yiy iya iho nondriya seu sahinita paingan. 38 Kol Litta ara kol hakolita pakeh kol Yoppa ko, pe yihu yau taYapan ara huhulong tehe Pita ara iro aliy.Pwenhupwandrisa ndramatmalmouhilyarakamam iya kili yiy, hilpa, “Mbuna ahan-drundru; ahaleh o, asa kili yowu!”

39 Pwen Pita itine pe irikai iyapolo hilupe huyau. Pwen iyarayah pe huwiri yiyiya nondriya seu sahin mepo ita painganara. Pe hu pihinau masih ara hurahakowaTorkas, pe huro rang pe huro pwainganiyiya kili Pita hu ndrutuhan pe hu koiwenhamou-hamou mepo Torkas isorowehumakinimat mapu.

40 Pwen Pita ipwandrisa hu masih arahuya ngawan, pe itukuruhu iya pwan peitohun. Pwen ipaiwani yiy iya kili nom-buwe pihin ara pe ipwai, ipa, “Tapita,atine.” Pe maran ileu pe inime Pita.Pwen Tapita isondritiyani yiy pe impwan.41Pwen Pita imbultuwe niman, pe isoli yiyitine. Pwen iyoh hu yau haiyan ta Yapaniyapolo hu pihinau husa, pe ipwainganiTorkas iya kili hu, tehe yiy mwalen. 42 Petitiye para aliy, ara ingau nondriya kolYoppamasih, pe hundramat soyon iya, arahupwotisingi lohongahu iya kili Yapan.43 Pwen tehen tora ko, Pita iro kol Yoppalang hayah, pe iye sura Simon, ndramatpara kipo mbulen kiya kapilo hu kan.

10Korneliyus ipwanos Pita para kisa nime

yiy1 Ndramat hamou iye kol namandran

Sisariya, ngalan ara Korneliyus. Yiyara ndramat hamou ihohin tahu ndrammasangat (100). Pe yiy iya mu tahu ndramngara hu kapohowei: ndrokoyirayi ndrampara kol namandranmasih Yitaliy. 2Yiy pendrayen hu masih, ara ngara hu koro pa-handra nohowai ta Ngindrai, pe hu ngarakoho ndruwa kultuwayin masih. Pe yiyara ngara kiyuk kiya kili hu ndramatmepohundroisiy, pe ngara kitohun lang masihkiya kili Ngindrai. 3 Lang sih piyahonpe paramwandrai ara iro tehe maroyoh,inime taltan sahin ara isa leu masih. Yiyinime angelou hamou ta Ngindrai isa kiliyiy, pe ipa, “Korneliyus.”

4 Pe Korneliyus ara maran indrong tanpe inoh turut. Pe isok yiy, ipa, “Tehentapeh, Yapan?”

Pe angelou ipwai iya kili yiy, ipa, “Hutotohunpehu yukyuk tammepongara aroyuk kiya kili hu ndramatmepo hundroisiy,ara iya paingan mbulmara Ngindrai, pengara kiro lohonganiy. 5 Kiya, mahapo koapwandrisa hu ndramat kaya kol Yoppa,pe kaya wiri ndramat hamou ngalan Si-mon, pe ngara hu kayoh ngalan handrayi, ara Pita. 6 Yiy ara itapolo ndramathamou ngalan ara Simon i, mepo ngarakipo mbulen kiya kapilo hu kan handra-handra, pe suwen, ara ita pakeh poholeng.”

7 Iro mwonen angelou iwong ihip-wen pe iyau, pwen Korneliyus ipwandrisandramat malmou para poya mbulyan peiyapolo ndram hamou mepo ngara kirondruwa kultuwayi Ngindrai, pe ngara kirosura Korneliyus. 8 Pe Korneliyus araitiyani melit masih irayah ara, iya kili huihipwen, pe ipwandrisa hu huya Yoppa.

Pita inime taltan9 Iya lang sih i, pe pakeh ndrokolo lang,

yihu matimou huro tokai manau naka-yarayah kaya kol namandran ara. PwenPita ara ingas iya payandroha seupara kiyatohun. 10 Pwen yiy ara imundrui pe in-amiliy para nakiyan hapesah. Pe iro mwo-nen huro mwaniyani anandrinai manau,yiy inime taltan handra. 11 Pe inime kolpaingan yang ite pe melit handra tehekoyau namandran mbusungon mahaasai,ara iro paingan pe isa pwan kol pwan. 12Peiro nondriya koyau namandran ara, arahu kan mandrikahu mahaakai huro aliy,pe hu norukan para seselek ndrita pwan,pe hu norukan para wohowoh. 13 Pwenpe yoholai iya kili yiy, ipa, “Pita, atine!Atingundru yohou pe ayan.”

14 Hapeko Pita ipa, “Yapan, pwi yoh! Yoara kunho yan hu memelit nonombun pepwalan iya mbulmaram tehen tora pwi.”

15 Pwen yoholai ara iya kili yiy porosihi, ipa, “Mbuna apa ndre sehe melit mepoNgindrai kinmangsaniy kinna howen, aramwomwan.”

16 Melit aro, ara irayah maporotisap,pe hape pwi ko, koyau ara imui iya kolpaingan yang.

17 Iro mwonen Pita iro lohonge iyandroiyi taltan ara, yihu ndramatmepo Ko-rneliyus ipwandrisa hu, ara hukahi suweSimon. Pe husa pe huro tine pohomarakaram. 18 Pwen huyoh pe husok kapa

ACTS 10:19 152 ACTS 10:42Simon, ngalan handra Pita, ara ita ariya,ndre pwi.

19 Iro mwonen Pita iro lohonge iya tal-tan aramanau, Mwoiwan Haiyan ipwai iyakili yiy, ipa; “Simon, animei, hu ndramatmatimou ara hu tora ten wou. 20 Atinepe atuh aya pwan kili hu. Wou mbunaahandrundru para aya surahu, paratesah,yo upwandrisa hu.”

21 Pe Pita ituh iya pwan pe ipwai iyakili hu ndramat ara, ipa, “Yo ara ndramatmepowawu toraten. Wawu sa paratesah?”

22 Pwen yihu ndramat ara, hupa, “Yowuara yowu yau kili Korneliyus yowu sa,pe yiy ara ndramat hamou ihohin tahundram masangat. Yiy ara ndramat hamouimwonen, pe ngara kinohowani Ngindrai.Pe yihu para Yutah ngara hu kahaiyani yiy.Angelou haiyan hamou ata Ngindrai ipwaiiya kili yiy tehe, andre aya seu kili yiy peandre kihilingi sehe nongan wou napwai.”23Pwen pe Pita iwiri hu huya nondriya seupara hu koro polo yiy ping ara.

Pita iya seu ta KorneliyusPwen iyamasan lang sih, Pita iyau

iyapolo hu. Pe hu ndramira Yesu hayahhuro Yoppa, ara huyapolo hu yi. 24 Langsih i, huyarayah huya Sisariya. Pe Kor-neliyus ara kinpwanos ndrayen hu masihpe susuyan hu pwen, para koro sohonihu. 25 Pwen iro mwonen Pita isong iyanondriya seu, Korneliyus ara iya pohonaniyiy, pe itukuruhu pe itohun iya kili yiy.26 Hapeko Pita isoli yiy, pe ipa, “Atine. Yoara ndramat opu, tehe wou.”

27 Pita iro wong iyasura yiy pe hiluyanondriyan, pe inimei tehe ndramat soyoniya, ara hu kansa mbultere hu pwenhuro. 28 Pwen ipwai iya kili hu, ipa,“Wawu kanpahas pwen tehe nongan parapwahanou, ara ipa nonombun para huYutah kasusuye kayapolo hu NdramiraLah. Hapeko Ngindrai, ara kinpwainganiypwen kinsa kili yo, tehe mbuna kupohowendramat hamou nonombun ndre pwalaniya mbulmaran. 29Pwen wawu pwanos yo,ara kunndrihisaniy pwi. Yo nakusokwawuko, wawu pwanos yo usa, ara iya tesahndrokonan?”

30 Pwen pe Korneliyus ipa, “Lang ma-haahiu kinna yo uro tohun nondriya seuto, pe paramwandrai, ara iro maroyohtehe mahapo. Pwen indrou pwi ko, ndra-mat hamoumepo koiwen ngannganan iya,ara isa pe iro tine mbulmoro. 31 Pe ipwai

isa kili yo, ipa, ‘Korneliyus, Ngindrai arakinhilingi totohun tam, pe ita lohonganihu yukyuk tam kinna kili hu ndramatmepo hundroisiy. 32 Apwandrisa hamoukiya kol Yoppa para kiya wiri Simon,ngalan handra Pita, ara kisa. Yiy araiyera seu ta Simon ndramat ngara kipombulen kiya kapilo hu kan, mepo suwenita pakeh poho leng.’ 33 Pwen hape pwiko, upwanos wou para asa. Pe hiyan paraansa. Mahapo yowumasih topombulmaraNgindrai, para kahalingi sehe melit Yapankinpwandrandrahaniy kinsa kili wou paranapwai kisa kili yowu.”

34 Pwen Pita ihipohon, pe ipa, “Ma-hapo kunsa yirowei tehe Ngindrai, arakultuwayin iya kili hu ndramat masih,ara ihisoule ko. Konan kapa hu kayaundraye hiyeh-hiyeh. 35 Hapeko yiy arainamili ndraye hu ndramat masih mepohunohowani yiy, pe hu ngara kambusimelit imwonen. 36Nongan mepo Ngindraikiniykiy kinsa kili hu ndramat para Yis-rayel, ara iye: Kinpohowe nongan hiyanpara ndriya wayis iyau kili Yesu Kristus,mepo yiy Yapan torou masih. 37 Wawukanpahasani sehe melit kintayah iro Yu-tiya masih. Irayah imu iro Kaliliy, iyamu-lan para Yohanes ipohowe nongan parapaptais. 38 Ngindrai irakinima Yesu paraNasaret iya pwoke ta Mwoiwan Haiyan,pe iropo iya kol hakol-hakol, pe iro mbusihiyan pe iro mwaniyani hu masih mepohuro pahandra pwoke ta Sinai. Paratesah,Ngindrai, ara iro sura yiy.

39 Pe yowu rayah ndramat para po-howeya nongnan masih mepo imbusiy ironondriya kol namandran masih tahu Yu-tah, pe nondriya kol Yerusalem i. Pehurapaingi yiy iho kei tondrih pe hutin-gundrun imat. 40 Hapeko lang maroyohihipwen, Ngindrai, ara ihingini yiy itinepaiwe. Pe imbusi yiy isarayah isa mbul-mara hu ndramat. 41 Pe hu ndramatmasih ara hu kannime yiy pwi, hapekoyihu ndramat mepo kintakinimahu parapohoweya nongnan, ara yowu kopu yowunime yiy. Pe tandrohongan itine kimat,yowu namnam pe yowu yin ndran iyapoloyiy. 42 Pe Ngindrai, ara kinpwandrandra-haniy pwen kinsa kili yowu para yowukapohowe titiye ta Yesu kiya kili hu ndra-mat, pe kapwai kiya ngawan tehe yiy opu,ara ndramatmepoNgindrai kintakiniman,para kirayah ndramat para tamwaniye hundramat topo mwalen, pe hu ndramat

ACTS 10:43 153 ACTS 11:20

kanmat kene. 43 Yihu poropet masih arahu kantiyani yiy kinna ngawan, tehe huhiyeh hupwotisingi lohongahu iya kili yiy,ara andre Ngindrai kitali hu pakut mwom-wan tahu kayau, kiya ngalan.”

44 Iro mwonen Pita iro wong manau iyanongan aro, Mwoiwan Haiyan, ara isa peiya ndrita hu ndramat masih kene mepohuro hilingi nongnan. 45 Pwen yihu paraYutah mepo hu kanpwotisingi lohongahupe husa polo Pita, ara huro lohonge ndrittehe Ngindrai itilingi Mwoiwan Haiyantehe yukyuk iya ndrita hu Ndramira Lahi. 46 Paratesah, huhulingi hu ndramat ara,ara huro wong pe huro hiri ngala Ngindraiiya paingan, iya hu nongna kol handra-handra.

Pwen Pita ipa, 47 “Sehe ndramat andrekipa pwi para hu ndramat aripo kawiripaptais kiya ndran? Yihu kanwiri Mwoi-wan Haiyan iyawule tehe worou kanwiriypwen.” 48 Tehen tora ko, Pita ipwandran-drahaniy tehe yihu andre kawiri paptais,kiya ngala Yesu Kristus. Pwen pe husokPita para kiro sura hu lang hayah yi.

11Pita itiyani tesah kintayah

1Pe yihu aposel iyapolo hu nali humepohuro Yutiya masih, ara huhulingiy tehehu Ndramira Lah, ara hu kanwiri nongnaNgindrai yi. 2 Pwen Pita iya painganYerusalem, pe hu mepo hu kansondritikapilohu pwen, pe hu kanpwotisingi lo-hongahu, ara hurakokowani yiy, 3pe hupa,“Wou aya nondriya seu tahu ndramat paramawen mepo hu kansodriti kapilohu pwi,pe annamnam kinnasura hu pwen.”

4PwenPita ihipohonpe itiyani nokulanimelit masih mepo kantayah, pe ipa, 5 “Yoara uro nondriya kol namandran Yoppape uro tohun. Pe unun o uro, pe unimetaltan sahin. Pe unime koyau mbusungonmahaasai iro paingan yang pe isa pwan,isa hape aleheh mepo uro mwonen aliy.6 Pwen unimnim iya nondriyan pe unimehu kan mandrikahu mahaakai, pe hu kanpuyap, pe hu kan para seselek, pe hunorukan para wohowoh. 7 Pwen uhulingiyoholai sahin isa kili yo, ipa, ‘Pita atine!Atingundru yohou pe ayan.’

8 Pe usomwiy, upa, ‘Yapan, pwi yoh!Handra melit nonombun ndre pwalan iyambulmaram, ara kinhopo kinna poho pwimasih.’

9 Pwen yoholai iyau kol paingan yangisa paiwe, ipa, ‘Mbuna apa ndre sehemelit mepo Ngindrai kinmangsaniy kinnahiyan, ara mwomwan.’ 10 Melit ara, arairayah maporotisap, pwen imui iya kolpaingan yang.

11 Tandrohongan ara imwonen, hundramat matimou husarayah husa seumepo uro aliy. Yihu pwandrisa hu huyaute kol Sisariya para hu kasa kili yo. 12 PeMwoiwan Haiyan, ara ipwai isato tehembuna kuhundrundru para kuya surahu.Yihu nali mannomou aripo ara huya surayo, pe yowu ya nondriya suwe ndramatara. 13 Pe ipwai isa kili yowu tehe inimeangelou hamou isarayah pe iro tinenondriya suwen, pe ipa, ‘Apwanos Simon,ngalan handra Pita, ita kol Yoppa kisa.14 Pe yiy andre kisa tiyani nongan kisa kiliwou, pe kiyau nongan ara, Yapan andrekisopwat wou pe norum hu masih.’

15 Yo ma urowong o, pwen o MwoiwanHaiyan ara iyos isa ndrita hu, iyawule tehekinsa ndrita yowumamukinna. 16Pwenyoara ulohongani sehe nongan mepo Yapankinpwai pwen ipa: ‘Ara ndrokonan teheYohanes, ara kinsumuluwani hu ndramatkanna ndran, hapeko wawu andre kawiripaptais kiya Mwoiwan Haiyan.’ 17 Pwenkapa Ngindrai kiniyki yukyuk kinna tahuiyawule tehe kiniykiy kinsa kili tou —worou hiyeh tupwotisingi lohongarou iyakili Yapan Yesu Kristus—pwen upa ndreyo hiyeh pe uwenei para kulowani mbulyaNgindrai?”

18 Iro mwonen hu ndramat huhulinginongna Pita, pwen lohongai para huromwisnani Pita aro ihipwen. Pwen huhuringala Ngindrai, hupa, “Akanimei! Mahapotukanyirowei tehe Ngindrai ipa hiyan parahu Ndramira Lah, ara andre karapaiwanilohongahu pe kawiri taleh i.”

Sios para Antiyok19 Iro mwonen hutingundru Stipen

imat, pwen hurandroyani hu ndramiraYesu, pe huwop pe humasumbuwe huyamatne kol namandran hape Ponisiya,pe mbuson Saiprus pe kol namandranAntiyok. Pe huro pohowe nongan hiyaniya kol hakol-hakol, hapeko ngara hukapohowei kiya kili hu Yutah opu, pekinna kili hu masih pwi. 20 Hapekohayah tahu ndramat ara, ara hu ndramirambuson Saiprus pe kol namandran hapeSairini, yihu huya Antiyok pe huro wong

ACTS 11:21 154 ACTS 12:14

iya nongan hiyan ata Yapan Yesu iya kilihu Krik i. 21 Pe pwoke ta Yapan, arairo polo hu, pwen pe hu ndramat soyo-soyon iya ara hupwotisingi lohongahu, pehurapaiwani ndriyahu iya kili Yapan.

22 Pwen pe titiye tahu ara ingau, peiyarayah iya ndrainga hu para sios iroYerusalem. Pwen yihu pwandrisa Parna-pas iya Antiyok. 23 Iyarayah iya Antiyok peiro nime hu melit mepo iyingani koisiraita Ngindrai. Pwen pe ipwes pe ipwahanouhu para hu kaiki ndriyahu masih kiya kiliYapan, pe koro tine pwokeyan. 24 Pe Par-napas ara ndramat hamouhiyan iya, mepoipep iya Mwoiwan Haiyan, pe ipwotisingilohongan pwokeyan. Pe hu ndramat soyo-soyon iya, ara husa kili Yapan.

25 Pwen pe Parnapas ara itali Antiyok,pe iyau iya Tarsus para kiyaten Sol. 26 Peiya pe ikahi yiy pe iwiri yiy iya Antiyok.Pe hayou sih mwaniye ara, hiluro polo hupara sios, pe hilro hinuwani hu ndramatsoyo-soyon iya. Yihu para Antiyok arahuya mu iya pohoweya hu ndramira Yesutehe toro: “Hu Kristen.”

27 Iro tandrohongan ara hu poropethayah ara hutali Yerusalem husa pwan,pe huya Antiyok. 28 Iyau pwoke ta Mwoi-wan Haiyan, hamou tahu ngalan Aka-pus ara itine pe ipwandrendrehe iya kilihu tehe andre song kisalti kol pwanmasih. Irayah, ara iro mwonen Klau-tiyus Sisar iro king tahu. 29 Iyau lo-honge tahu ndramira Yesu hamou-hamou,hurawule menmenahu para hu kasopwatnali hu mepo hu Kristen hutora Yutiya.30 Humbusiy tehen tora, pe hurapayaniyukyuk tahu iya kili Parnapas pe Sol, pehilyaikiy iya kili hu yapane sios.

12Kinima pwoke irayah kili Pita pe itali kou

isa ngawan1 Iro tandrohongan ara, King Herot im-

bultuwe tahatini hu ndramira sios hayah,para kirandroyani hu. 2 Yiy ipwai pehutingundru Yamis, nali Yohanes, iyasemela pahun niwen. 3 Pwen inimei tehemelit iro mbusiy, ara hu Yutah hupwesiya aliy; pwen ipwai pe huya wiri Pita yi.Imbusiy ara iro mwonen nondriya sandresih para Yon Para Ndrinanohun Mepo YisAliy Pwi. 4 Pwen Herot imbultuwe taha-tini yiy ihipwen, pe iyki yiy iya nondriyakou. Pe iyaiki yiy iro kili hu makundrayinhuro ndrokoyirayi haahiu, pe huro suluye

hu para mahaamou-mahaamou hu koromemerani yiy. Pe Herot ilohonganiy teheYon ara kinhipwen, pwen pakiwiri Pitakisa ngawan pe kiyki yiy kiya nongan kirombulmara hu ndramat.

5 Pe Pita ara iro nondriya kou, hapekohu ndramira sios ara huro waiyani toto-hun ihou pe ihou, iya kili Ngindrai parakisopwat yiy.

6 Pe ping nakisamasan lang mepo Herotnakiyki yiy kiya nongan, Pita ara iromatinmwalinga hilu makundrayin malmou. Pehu kanwasi yiy kinna malkei hayen mal-mou. Pehumakundrayinhayah i, ara hurotine pe huro memerani pohomara karam.7 Indrou pwi ko, angelou ta Yapan hamouara isarayah pe ngannganan ara ilenganinondriya kou. Pwen isa pe niman iya kosoPita pe ihingini yiy, pe ipa toro; “Kileh!Atine!” Pwen o malkei hayen malmoukene ara itanngondronimaPita pe iyos iyapwan.

8 Pwen pe angelou ipwai iya kili yiy,ipa, “Asohongani koiwem pe aiki hatnapwelekam.” Pe Pita imbusiy tehen aliy.Pe angelou ipwai, ipa, “Awiri tamburuhampe asumwa wou kiya aliy pe oho ndruwo.”9 Pe Pita iho ndruwan pe hilyau hilyangawan. Hapeko yiy ara ikowu sehe melitndrokonan angelou iro mbusiy iya kili yiy.Yiy ipa ndre iro nime taltan. 10 Pe hiluramwaitini hu makundrayin huho mu,pwen hilu ramwaitini huho mulan i, pehilu sarayah hilsa papai hayen namandranpara kou mepo nakiya nondriya kol na-mandran. Pe papai ara ite ko mwaiheiiya kili hilu, pe hilsong aliy hilya ngawan.Hiluro tokai sai hasai hilya hangoh hape,pe indrou pwi ko, angelou itali yiy.

11 Pwen Pita lohongan isa leu, pe ipa,“Mahapo upahasaniy ndrokonan tehe Ya-pan, ara ipwandrisa angelou tan isa, peiwiri yo kunsa mawen kili Herot, pe humelit masih mepo hu ndramira Yutahhutora longaniy para pakirayah.”

12 Pita isayirowei, pwen irikai iya suweMariya tina Yohanes. Yohanes, ngalanhandra yi ara Mak. Hu ndramat soyonhumbultere hu huro seu ariya, pe hurotohun. 13 Pita irikai iya seu ara, pe iralikiripapai para pohomara karam ngawan, pepihin hamou para poya mbulen ngalanRota, ara isa para pakitipe papai. 14 PeRota ara isapahas iya mbulukoyu Pita, peyiy ara ipwes namandran iya. Pwen yiyara kintipe papai pwi, hapeko ingap imui

ACTS 12:15 155 ACTS 13:8iya nondriya seu, pe iya nese ndrainga hundramat tehe toro: “Pita ita pohomarakaram!”

15 Pe hu ndramat ara hupwai iya kili yiy,hupa, “Eh! Wou tehe ngou eh!” HapekoRota ikekei tehe Pita ita pohomara karam.Pwen pe hupwai, hupa, “Ariya angelou tano.”

16 Hapeko Pita ara iro waiyani ralikiripapai manau. Pwen hutipe papai pe hu-nime yiy, pe hulohonge ndrit. 17 PwenPita ihiri niman para kimbusi hu kahuno, pe itiyaniy topwei iya kili hu iya sehemelit Yapan kinmbusiy kinna kili yiy, parakinwiri yiy kinsa ngawan nondriya kou. Peipa, “Akapwai kiya kili Yamis pe hu nalihumasih mepo hu yau ta Yapan, kiya melitmasih aro.” Ipwai tehen tora ihipwen,pwen itali hu pe iyau iya kol hakol i.

18 Pwen mandroulang o, hu ndrammasih huro nondriya kou, ara hurotakokowai mwalingahu iya sehe melitndrokonan kintayah kili Pita. 19 Herotirakalahani hu para hu katen Pita, hapekohuten yiy ndrit.

Pwen Herot iyki hu makundrayin ara,iya nongan. Pwen ipwatisingiy para katin-gundruhu kamat.

Herot imatPe iyamulan para aliy Herot itali Yu-

tiya, pwen iya iye kol namandran Sisariyanamu. 20Herot ara ndrinan ilokuh naman-dran iya, iyata hu ndramat para kol Tayarpe Siton. Pwen o, hu ndramat ara hu-rawurani lohongahu iyawule handra ko,pe huya kili king para hu kawong kiya kiliyiy. Pwen huya wong imu iya kili Plas-tus, ndramat hamou ngara kiro nimnimkiya ndrohonoku king. Pe hupwai iya kiliyiy para kisok Herot para ndriyan kiwayiskatahu; paratesah, ngara hu kapo anandri-nahu kiyau kol namandran iyamepoHerotngara kiro mu kiya aliy.

21 Pe iranonoyani lang mepo Herotirakiniman, pwen Herot iya sohonganikoyau ta king lahayan iya, pe impwanndrohonoku pwanpwan ta king, pe ipo-howe nongan sahin namandran iya kilihu ndramat masih. 22 Pwen hu ndramatmasih huwayeh, hupa, “Ariya mbulukoyundramat pwi; aro, arambulukoyungindraihamou!” 23 Hape pwi ko, angelou hamouta Yapan isa pe irayi Herot, paratesah,

kinhiri ngala Ngindrai pwi. Pwen hu wiy,ara huini yiy pe imat.

24 Hapeko nongna Ngindrai, ara iromandra pe isilihi topwe kol masih.

25 Pwen iyamulan para Parnapas hiluSol hilu hipwen tokuya mbulya hilu, pwenhiltali Yerusalem pe hilmui hilya Antiyok.Pe hilwiri Yohanes i iyapolo hilu, yiymepongalan handra yi hupohowei Mak.

13Hupwandrisa Parnapas hilu Sol hilyapo

mbulen1Hu ndramat hu tora Sios para Antiyok,

ara hayah tahu ara hu poropet, pe hayahtahu yi ara hu ndramat para hinuwani hundramat. Ngala hu ara iye kene: Parna-pas, Simeyon, mepo ngalan handra, araNiker, Lusiyus ndramira Sairini, Manayen(ndramat mepo iro sura Herot pe hilumandra hilya harong), pe Sol. 2 Iro mwo-nen huro tohun pe huro yuh anandrinai,pwen Mwoiwan Haiyan ipwai iya kili hu,ipa, “Akarakinima Parnapas hilu Sol parakambulyani mbulen mepo kunuyoh hilupwen para hilu kambusiy.” 3 Iyamulanpara huyuh anandrinai pe hutohun ihip-wen, pwen huiki nimahu iya ndrita hilu pehupwandrisa hilu hilyau.

Parnapas hilu Sol hilro Saiprus4 Pwen Mwoiwan Haiyan ipwandrisa

hilu pe hilu tuh hilya pwan hilya kolngawan Seleusiya. Pe hilu his ndroi iroaliy pe hilya mbuson Saiprus. 5 Pwen hil-yarayah hilya kol Salamis, pe hilu pohowenongna Ngindrai nondriya hu yumwa to-tohun tahu Yutah. Pe Yohanes ara iro surahilu para kisopwat hilu kiya mbulen.

6 Pwen pe huya kene mbuson Saiprusmasih iya manne kol namandran Papos.Yihu ara huro Papos pe hupohonani ndra-mat hamou para Yutah ngalan Par-Yesu.Yiy ara ndramat hamou mapairan, peporopet hamou para pwasoyou. 7 Yiy arandramat para pwandrendres ta SerkiyusPaulus, yiy mepo pohon para kol naman-dran iya Saiprus.* Pe Serkiyus Paulus,ara ndramat mepo lohongai namandranhiyan iro kili yiy. Pe iyoh Parnapas peSol hilusa, paratesah, inamiliy para kihi-long nongna Ngindrai. 8 Hapeko ndra-mat mapairan ara, mepo hu ngara kapo-howe ngalan handra yi “Elimas” (ndroiyi

* 13:7: Eng: Proconsul; governor of the province

ACTS 13:9 156 ACTS 13:29ngala Elimas iya nongna kol tahu Krikara ipa, ndramat mapairan), ndramat ara,ara pakikaituwe mbulya hilu, paratesah,mbuwalin para Serkiyus Paulus kipwo-tisingi nongna Ngindrai. 9 Hapeko Mwoi-wan Haiyan ipep iro kili Sol, mepo hupo-howe ngalan handra yi Pol, pe maran in-drong ta Elimas pe ipwai iya kili yiy, ipa,10 “Wou ara noru Sinai, pe yoyou para humelit masih imwonen! Wou ara apep iyakultuw masih para pwasoyou pe pwakek-eriu. Mbuwalim para atali kultuw mwom-wan para ndrihisani nongan imwonen taYapan. 11Mahapo pwoke para nima Yapanandre kiyki nopwaran kisa kili wou, peandre kimbusi maram kiyoh. Pwen andremaram kiyoh ndrangan niwen hape. Peandre annime ngana mwandrai pwi.”

Pol iwong ihipwen, pe hape pwi ko,melit handra tehe mburah lokuran isa peiyohi mara Elimas. Pwen niman ihoyahpe iro seyeh hu ndramat para hu kaluwaniyiy. 12 Pwen pohon para kol ara, inimesehe melit irayah pe ndriyan ipwotisinginongna Yapan, paratesah lohongan in-drap iya hinonou ta Yapan.

Parnapas hilu Pol hilya kol ngawan An-tiyok ita nondriya kol namandranhape Pisitiya

13 Pol iyasura susuyan hu, huwiri ndroiiro Papos pe huyarayah iya kol ngawanPerka, ita nondriya kol namandran hapePampiliya. Huya huro aliy pe Yohanes italihu pe imui iya Yerusalem. 14 Pwen Polhilu Parnapas ara hilu tali kol Perka pehilu yarayah hilya kol ngawan Antiyok itanondriya kol namandran hape Pisitiya. Irolang Sapat, hilu song iya nondriya yumwatotohun pe hilu mipwan aliy. 15 Iyamulanpara hu ndramat hu tora mu iya yumwatotohun ara, hupohowenongan sahin parakipwokeyani lohongahu pe nongan sahintahu poropet ihipwen, pwen hu ndramatara, hupwandrisa ndramat hamou parakiya kili hilu, pe ipa, “Walu nali, kapa sahinnongan para pwokeyani lohongai ita kiliwalu, pwen alkasapwai.”

16 Pwen Pol itine pe ihari niman iyapaingan pe ipwai, ipa: “Wawu yapane Yis-rayel pe wawu Ndramira Lah mepo wawungara kasa katohun kiya kili Ngindrai, arawawu kahalingi yo namu. 17 Ngindraitorou Yisrayel, ara ipirani tumburou hu;pe imbusi hu ara huya pwokeyan iya, irotandrohonga huro Yisip, pe iwiri hu husamawen iyasura pwoke namandran atan.

18 Yiy ikuni nopwaran para kultuwayihuiro tandrohonga huro kol ndrohoyin, non-driya hayou mahaangui (40). 19Yiy ipwal-ngani hu ndramira hu kol manandrtikolnondriya kol namandran masih Kenaan,pe iwiri pwene hu pe ihingini yowen huiya aliy, tehe mbukenan hu. 20Melit masihariyo, ara irayah iro nondriya hayou haan-gat pe yimingui (450).

Iyamulan para aliy Ngindrai iykihu ndramat huya mu iya pohon paratamwaniye, ipoo isa matne lang ataPoropet Samuwel. 21 Pwen hu ndramathusok tehe hunamili king hamou; pwenNgindrai iyki Sol, noru Kis, ara irayah kingtahu nondriya hayou mahaangui (40). Kisara iyau nondriya hu ndraye Penyamin.22HapekoNgindrai irasses Sol pe iyki Tepitiwiri nokun tehe king. Ngindrai ara itiyanitiyeya Tepit toro, ipa, ‘Yo unimei teheTepit noru Yessi ara tehe nere imwonen.Yiy ara andre kimbusi melit masih mepounamiliy para kimbusiy.’

23 Ngindrai iyki Yesu ara para kisopwathu para Yisrayel; pe Yesu ara irayah iyaundraye Tepit teheNgindrai kinpwatisingiypwen. 24 Yesu ara mapu kinsarayah, peYohanes kinpwai pwen kinna tahu ndra-mat masih para Yisrayel para hu karapai-wani ndriyahu pe kawiri paptais. 25 Pakehmbulya Yohanes nakihipwen, pwen ipwaiiya kili hu, ipa, ‘Wawu pa ndre yo hiyehndrokonan? Yo ara ndramat ara pwi.Yiy andre kiho ndruwo, pe yo ndramato mwaihei pe kunlahiy para kutali hatnapwelekan pwi.’

26 Wawu nali, wawu noru ndraye Apra-ham pe wawu Ndramira Lah mepo wawusa pahandra nohowai ta Ngindrai, nonganiye —nongan para Ngindrai pakisopwathu ndramat masih —ara mahapo kinta-payaniy kinsa kiltou. 27 Yihu ndramatmepo ngara hu koro Yerusalem iyasura huhiyeh huya mu tahu, ara hu kanpahasaniYesu hiyan pwi. Pe nongna hu poropetmepo ngara hu kapohowei kiro nondriyayumwa totohun lang Sapatmasih, ara yihukanlohonganiy hiyan pwi yi. Pwen huikinopwaran iya ndrita Yesu para kimat, peiya tunan ara ko, humbusiy pe irayahman-nan tehe hu poropet hu kanpwai mamukinna. 28 Konan yihu ten mwomwan taYesu ndrit para karayi yiy kimat, hapekohurakekeyani Pailat ndron para katingun-drun. 29 Yihu mbusi melit masih iya kiliyiy ihipwen, tehe pwayan kinpwai, pwen

ACTS 13:30 157 ACTS 13:50huwiri yiy isa pwan kei tondrih, pe huyaikiyiy iya ngat sou. 30 Hapeko Ngindraiihingini yiy pe itine paiwe. 31 Pwen yihumepo hurikai iyapolo yiy iro Kaliliy ipooiya Yerusalem, ara hunime yiy lang soyon.Pe mahapo hurayah ndramat para po-howeya nongnan isa kili ndramira yowuYutah.

32 Pe yowu topo pohowe nongan hiyanisa kili wawu ipa toro: Sehe melit mepoNgindrai kinpwatisingiy kinna kili tum-burou hu, 33 ara kintayah mannan kinsakili worou mepo ndrayehu, tandrohongaihingini Yesu itine paiwe. Nongan arahu kanratuluwi pwen ita waliy luwoh itanondriya Puk Waliy, ipa toro:‘Wou ara noru,

lang nepo ara kuntayah tamam.’34 Ngindrai ihingini Yesu itine pe kinlahiypara nombuwen kimui pe kipwala pwi. Pendrokonan para aliy, tehe pwayan kin-pwai, ipa toro: ‘Yo andre kuiki lomweshaiyan tehe kuntandrangan kinna kiliTepit pe andre kirayah ndrokonan tehekunpwai.’35 Pe nongan sahin i, ara pwayan ipwai,ipa:‘Wou anlahiy para apiyani Ndramiram

Haiyan para kipwala, ara pwi!’36 Tanarou tehe tandrohonga Tepit iro

kol pwan, lang ara, ara ngara kipo mbulenndruwa namiliwa Ngindrai. Pe Tepit imatpe huroni yiy iyasura tumbun hu, penombuwen ara kinpwala. 37 Hapeko yiymepo Ngindrai ihingini yiy iyau kimat isamawen, ara sangin kinpwala pwi.

38 Pwen pe wawu nali, yowu topo po-howe nongan aro isa kili wawu, parawawu kapahasaniy, tehe Yesu ko andrekitali hu pakut mwomwanmasih ta wawu.39Nongan para pwahanou taMose ara kin-lahiy para kisopwat wawu pe kimwaniyaniwawu pwi. Hapeko wawu mepo wawupwotisingi lohonga wawu iya kili Yesu,ara yiy opu ilahiy para kisopwat wawu pekimwaniyani wawu koromwonen. 40Marawawu kiro; matisan sehe melit mepo huporopet hu kanpwai mamu kinna, ara ki-rayah kili wawu.41 ‘Akanimei! Wawu ndramat para haisani

nongan,ara andre wawu kateleh mwomwan

pe wawu kamat;paratesah, yo andre kumbusimelit handra

kisarahaihai kiro mwonen lengewawu,

pe konan kapa hamou kiwong kisatawawu,

hapeko andre wawu kanpwotisingilohonga wawu pwi.’ ”

42 Pol hilu Parnapas ara hilu pakataliyumwa totohun, pe hu ndramat husokhilu para hilu kasa pohowe nongan paiwe,kiya lang Sapat mulan. 43 Pwen mbulteretahu iya hapwen, pe yihu Yutah soyon,iyapolo hu ndramat soyon mepo hurondruwa kultuwayi totohun tahu Yutah,ara hu masih huro ndruwa Pol hilu Par-napas. Pe hilu wong iya kili hu, pe hilupwokeyani lohongahu para hu kalohon-gani tisingi pahas ta Ngindrai.

44 Iro mwonen lang Sapat mulan ara,pakeh hu ndramat masih para kol naman-dran ara, ara husa mbultere hu para hukahalong nongna Ngindrai. 45Yihu Yutah,ara hunime hu ndramat soyo-soyon iya pehumaimai, pe hurakokowai iya nongan Poliro pohowei pe hupwasimiri yiy.

46 Pwen Pol hilu Parnapas hilwongtahakulan iya, iya kili hu toro: “Hiyan parayowu kapohowe nongna Ngindrai kisakili wawu kimu. Hapeko wawu mbuwaliwawu para kawiri nongan ara, pe wawupa ndre wawu ndramat o mwaihei pewawu kanlahiy para kawiri taleh mepoandre kinto-kinto ara pwi. Akahalingiy,youlu andre kanpohowe nongan iye paiwekisa kili wawu pwi. Mahapo yowu an-dre katiyaniy kiya kili hu Ndramira Lah.47Paratesah, Yapan kinpwandrandrahaniykinsa kili yowu toro:‘Yo umbusi wou, ara tehe ngana mwan

para kilengani hu Ndramira Lahpara kol pwan masih,

pwen pe andre wawu kasopwat hundramat para mbusungo kol pwanmasih, para kuwiri hu kamui kasakili yo.’ ”

48 Iro mwonen yihu Ndramira Lahhuhulingi nongan aro, hupwes pe huhurinongna Yapan; pe hu ndramat mepoNgindrai kintakinimahu para kawiri talehandre kinto-kinto, ara hupwotisingi lo-hongahu.

49 Pe huwiri nongna Yapan iya, pe isilihitopwe kol namandran hape ara. 50Hapekoyihu Yutah, ara yihu suhuri ndriya hupihin mepo mangalahu pe huro pahan-dra nohowai ta Ngindrai, pe hu kamaihiyeh huro pohon para kol namandranara. Pwen yihu ndramat aro kene, arahusuhuri hu ndramat para karandroyani

ACTS 13:51 158 ACTS 14:20Pol hilu Parnapas, pe hurasses hilu parahilu kaya mawen kolohu. 51 Pwen Pol hiluParnapas, ara hilu tolohani kohu pwan irondrika hilu, para kipwaingani kultuway-ihu mwomwan kiro ndron kili hu. Pwenhilu yau hilya Yikoniyum. 52Hapeko pwe-sai peMwoiwanHaiyan, ara ipep iro kili hundramira Yapan huro Antiyok.

14Parnapas hilu Pol hilya kol Yikoniyum

1 Pol hilu Parnapas ara hilu yaYikoniyum, pe hilya nondriya yumwatotohun tahu Yutah namu, tehe ngarahilu koro mbusiy. Pe hiluro pohowenongan iyasura pwoke, pwen pe hu Yutahpe hu Ndramira Lah soyo-soyon iya, arahupwotisingi lohongahu. 2 Hapeko huYutah mepo mbuwalihu para kahalinginongna hilu, ara husuhuri ndriya huNdramira Lah ara, para ndriyahu kakiskiskiya kili hu Kristen. 3 Pwen pe Pol hiluParnapas ara hilto kol ariya ndranganniwen iya. Pe hilu kannoh para kapohowenongna Yapan pwi. Pe nongna hiluiyapolo koisirai ta Yapan, ara Yapanisotiniy iyasura hu kaipisa ndraikiyapwoke, pe hu kinima pwoke handra-handra, mepo iyki pwoke iya nimahilu para hilu kambusiy. 4 Pe yihundramat para kol namandran iya ara, arahumaloiwe huya malpat. Hayah tahu,ara huro polo hu Yutah, pe hu hayahtahu yi, ara huro polo hu aposel. 5 Pwenpe hu Ndramira Lah pe hu Yutah, arahutine iya wule iyapolo hu pohon tahu,para karandroyani hilu pe kasolpwa hilukiya pat. 6 Hapeko hilusa pahas iya aliy,pe hilwop hilya kol malkol namandranListra, pe Terpe mepo ita nondriya kolnamandran hape Likawoniya. Pe hilurakayani hu kol ara, 7 pe hilro pohowenongan hiyan ara manau.

Hilya kol ngawan Listra pe kol ngawanTerpe

8 Pe ndramat hamou iro kol ngawanListra, ara ndrikan imat masehe ndriyatinan, pe kinho rokai pwi masih, pe ngarakirompwan opu. 9Pe yiy ara iro hilingi Poliro wong. Pe Pol maran itis iya mwoneniya kili yiy, pe iyirowei tehe yiy iro pwo-tisingi lohongan para kirayah hiyan. 10 PePol iyoh pwokeyan iya, ipa, “Atine kimwo-nen kiya ndrikam!” Pwen o, ndramat araikohis, itine pe irikai.

11Pwen hu ndramat soyo-soyon ara, hu-nime sehe melit Pol imbusiy pe husomweiya nongna kolo hu Likawoniya, hupa,“Hu ngindrai ara hurayah tehe ndramatpe husa pwan kiltou.” 12 Pwen huyohngala Parnapas ara iya pohoweya ngindraitahu hamou ngalan Seyus, pe Pol ara huhuyoh ngalan iya pohoweya ngindrai tahuhamou i, ngalan Hermes, paratesah, yiyara ngara kiyamu kiya pohohilu. 13Pe prisata ngindrai Seyus, mepo yumwa totohunnamandran tan ita ngawan pakeh kol ara,ara iwiri hu mbulmwakau kamai hayahiyapolo hu nonou hayah, pe isa pohomarakaram para kol namandran ara. Parate-sah, yiy pe hu ndramat masih kene ara,ara yihu pakatimwiy tehe yukyuk kiya kilihilu.

14 Hapeko hilu aposel malmou, Parna-pas hilu Pol, ara hilu hilong, pe hilu ndro-homwiri koiwe hilu pe hilu himbuh iyangawan mwalinga hu ndramat soyon iyaara, pe hilu palngai, 15 hilu pa, “Wawutorou! Paratapeh pe wawu tora mbusiytehen tora? Youlu ara ndramat opu tehewawu ko. Youlu topo pohowe nonganhiyan isa kili wawu, pe youlu sa pwai parawawu kaiki ndruwa wawu kiya mawenkili hu melit o mwaihei ariya kene, peakarapaiwani wawu pe akasa kili Ngindraindrokonan mepo imangsani kol pwan pehu kol yang, pe ndras iyapolo hu melitmasih kene hu tora aliy. 16 Iya lenge huhasap iyau hasap para mamu kinna, araNgindrai itali hu pe huye mwoimwoi tahuko: 17 Hapeko yiy kinho kohon kili hupwi, para hu ndramat kanlahiy para kapa-hasani yiy pwi. Yiy ngara kiyingani kultuwhiyan kisa kili wawu. Tehe iyki mbulouindrut iyau kol paingan yang isa pwankili wawu, pe iyki hu mbuwakei handra-handra para hu kappwai kiya walehehuimwonen; pe imbusi ndriya wawu ipep iyaanandrinai soyon iya, pe pwesai naman-dran iya yi.” 18Hilu wong iya kili hu tora,para kikaituwe lohongahu para katimwiyukyuk kiya kili hilu, hapeko pakeh o hilukanlahiy pwi.

19 Pwen yihu Yutah hayah huyau te kolAntiyok pe Yikoniyum husa pe husuhurilohonga hu ndramat para kol ara. Pehusolpwa Pol iya pat pe huluwi tarahaniyiy iya ngawan kol ara, pe hupa ndre kin-mat. 20Hapeko hu yau mepo hupwotisingilohongahu iya kili Yapan, ara husawule pehurahakowan. Pwen pe Pol itine pe imui

ACTS 14:21 159 ACTS 15:13iya nondriya kol namandran ara paiwe.Iya lang sih i, Pol hilu Parnapas ara hilyauhilya kol ngawan Terpe.

Hilu mui hilya kol Antiyok ita nondriyakol Siriya

21 Pwen Pol hilu Parnapas ara hilpo-howe nongan hiyan iro kol namandranara, pe huwiri hu ndramat soyon iya hu-rayah hu ndramira Yapan. Pwen hilu muihilya hu kol matikol Listra, Yikoniyum, peAntiyok, 22 pe hilya pwokeyani lohongahu ndramira Yapan, pe hupwokeyani hupara hu koro pwotisingi lohongahu. Pehilu pa, “Worou ara andre tukayanondriyahu nopwaran soyon para tukaya nondriyakoloKingNgindrai.” 23Pehilu rakinimahuyapane sios nondriya kol hakol-hakol araihipwen, pe hutohun pe huyuh anandri-nai pe huiki hu iya pahandra pwokere taYapan, yiy hiyeh mepo hu kanpwotisingilohongahu kinna kili yiy. 24 Iyamulan parahilya nondriya kol Pisitiya ihipwen, pwenhilu mui hilsa nondriya kol Pampiliya.25 Pe hilu pohowe nongan iro Perka ihip-wen, pwen hilu tuh hilya pwan hilya kolAttaliya.

26 Pe hilto Attaliya ihipwen, pwen hiluhis ndroi pe hilu mui hilya Antiyok, kolmamu mepo hu kantakinima hilu, parakoro pahandra pahas ta Ngindrai, parakaya mbusi mbulen mepo hilu kannambusiy pwen. 27 Hilyarayah hilya ariya,pe hilu pwanos hu ndramira sios husawule. Pe hilu tiyani melit masih kenemepo Ngindrai kinmbusiy pwen iyau kilihilu, pe hilu tiyaniy tehe Ngindrai itipepapai iya kili hu Ndramira Lah, para hukasa pwotisingi lohongahu. 28Pehilto surahu ndramira Yapan ara ndrangan niwenhape.

15Hu yapane sios husa mbultere hu, huro

Yerusalem1 Yihu ndramat hayah huyau Yutiya

pe husa Antiyok, pe huro hinuwani hunali hu, mepo hupwotisingi lohongahu,pe hupa toro: “Kapa wawu kansondritikapilo wawu pwi, tehe pwahanou ta Mosekinpwai, pwen andre Ngindrai kinsopwatwawu pwi.” 2 Lohongai aro imbusi Polhilu Parnapas, pwen pe hilu rakokowai pehiluro takekei iyasura hu iya nongan, arahape waison pwi. Pwen pe hurakinimaPol hilu Parnapas iyapolo hu ndramirahu

hayah i, para hu kaya paingan Yerusalempara kaya nime hu aposel, pe hu yapanesios kiya lohongai sahin ara. 3 Pwen hundramira sios hupwandrisa hu huyau, pehuro tokai nondriya kol malkol naman-dran hape Ponisiya pe Samariya, pe hurotiyani topwe titiye tahu Ndramira Lah,mepo hurapaiwani ndriyahu. Titiye aroara iyki pwesai namandran iya, iya kili hunali hu para sios. 4 Pwen yihu yarayahhuya Yerusalem, pe hu ndramira siosiyapolo hu aposel pe hu yapane sios, arahupwesani hu pe hurawuloh para husa.Pwen pe hutiyaniy iya kili hu sehe melitNgindrai kinmbusiy pwen iyau kili hu.

5 Pwen hu ndramat hayah para susurahu Parisiy mepo hupwotisingi lohongahu,ara hutine pe hupa; “Yihu Ndramira Lahara hiyan para kapwai kiya kili hu para ka-sondriti kapilohu, pe kapwatisingiy parahu koho ndruwa nongan para pwahanouta Mose.”

6 Pwen hu aposel pe hu yapane sios,ara humbultere hu iyawule para hukaramwaniyani lohongai ara. 7 Pe huropanguluwaniy ndrangan niwen hapeihipwen, pwen Pita itine pe ipwai iyakili hu, ipa toro: “Wawu nali, wawupahasaniy tehe koluw hape ihou aliy,Ngindrai kinpirani yo iro mwalinga wawu,para hu Ndramira Lah kahalingi nonganhiyan kiyau kili yo para hu kapwotisingilohongahu. 8 Ngindrai mepo ipahasanindriyarou masih, ara ipwainganiy tehekiniwiri hu ndramat para mawen i,paratesah, kiniyki Mwoiwan Haiyan kinnakili hu iyawule tehe kinmbusiy pwen kinsakiltou. 9 Pe kultuwayin isa kili tou pe iyakili hu, ara ihisoule ko, paratesah, yihukanpwotisingi lohongahu, pe iya tunanara ko, Ngindrai isungani ndriyahu iyahowen mbulmaran. 10 Pwen pe paratapehpe wawu pakanohonou Ngindrai toro:wawu pakaiki ndrokomwayit nopwaranmasih kiya pwese hu ndramira Yesu,mepo worou pe tumburou kanlahiypara kakuniy pwi. 11 Hapeko woroutupwotisingi lohongarou iya koisirai taYapan Yesu, para Ngindrai andre kisopwatworou iyawule tehe yihu yi.”

12 Yihu ndramat huro mbultere huara, huhun o huro pe huro hilingi Par-napas hilu Pol hilro tiyani hu kaipisandraikiya pwoke, pe hu kinima pwokemepo Ngindrai imbusiy iyau nima hilu iromwalinga hu Ndramira Lah. 13 Hilu wong

ACTS 15:14 160 ACTS 15:33-34ihipwen, pe Yamis iwong, ipa, “Wawu nali,wawu kahalingi yo namu! 14 Simon kin-tiyaniy pwen tehe Ngindrai kinpwainganipwokere tan imu iya kili hu Ndramira Lah,pe iwiri hayah tahu para karayah ndrami-ran. 15 Pe nongna hu poropet ara iwongiyawule tehen aliy, tehe Yapan ipwai pe hukantatuluwiy, ara ipa toro:16 ‘Kiyamulan para aliy, andre kumui kusa

paiwe pe andre kupuli yopai ataTepit mepo kiniput ita pwan.

Pe andre kumbultani humelit hutorapwan ara, pe andre kupuliy paiwe,pe kusoyei pe kirayah howen i.

17 Pwen pe yihu ndraye ndramat masihpara kol pwan mepo hutora ndronkene ara hu katen Yapan,

pe hu Ndramira Lah mepo ngolo itakili hu pwen.

Aro ara nongna Yapan, yiymepo kinmbusihu melit iye kantayah.’

18 Ngindrai kinpahasani melit arakoluw mamu kinna.”

19 Pwen Yamis ipa; “Tehen tora ko,lohongo nakisahapwen tehen iye: woroumbuna tukaiki nopwaran kiya kili huNdramira Lah, mepo hutora rapaiwanindriyahu para kasa kili Ngindrai.20Hapekohiyan para tukaratuluwi nongansahin kiya kili hu, pe kapwai kiya kilihu para hu kahaiyani hu koro mawenanandrinaimepo hu kaniykiy tehe yukyukkinna kili hu kerewek, pe kahaiyanihu koro mawen kultuw para pilah, pekahaiyani hu para hu mbuna kayan sangikanmepo hu kanndrusuwan, pe kahaiyanihu para hu mbuna kayan, ndre kayinndreye kan. 21 Paratesah, nongna Mose,ara ngara hu kapohowei kiya kili hukol masih kene, pe hu ndrayerou hasapkiyau hasap. Pe ngara hu kapohowei kironondriya hu yumwa totohun nondriyalang Sapat masih.”

Hu yapane sios hurapayani nongan iyakili hu ndramira lahmepo hupwotisingi lohon-gahu

22 Pwen hu aposel pe hu yapane siosiyapolo yihu ndramat masih para sios, arahupa hiyan para hu karakinima ndrami-rahuhayah, para kapwandrisa hu kayaAn-tiyok kayapolo Pol hilu Parnapas. Pe hu-rakinima Yutas, ngalan handra Parsappas,pe iyapolo Silas. Hilu ndramat malmouaro, ara hiluro pohonmwalinga hu nali hu

para sios. 23 Pe hurapayani nongan mepohu kantatuluwiy, ara ipa toro:

Yowu aposel pe yowu yapane siosmepo yowu nali wawu, yowu ratu-luwi nongan iye para kisa kili wawuNdramira Lah, mepo wawu pwotisingilohonga wawu, pe wawu tora nondriyahu kol Antiyok, Siriya, pe Silisiya. Yowurawuloh isata wawu.

24 Yowu kanhilingiy tehe hu ndramathayah towu, mepo yowu kanpa hiyankinna kili hu para hu kaya poho yowupwi, ara hu kanpakarawani wawu kinnanongan pe kanmbusi lohonga wawukinimwa. 25 Pwen tehen tora ko, yowumasih yowu sa lohongai handra ko, parayowu karakinima hu ndramat hayah,pe yowu kapwandrisa hu para kasakili wawu kiyapolo kowase yowu mal-mou, Parnapas hilu Pol, 26ndramatmal-mou mepo hiluiki mwoiwa hilu masihiya ngala Yapan torou, Yesu Kristus.27 Pwen tehen tora ko, yowu pwandrisaYutas hilu Silas para hilu kasa wong,para kapwokeyani nongan iyawule teheyowu kantatuluwiy iye. 28 Pe MwoiwanHaiyan ara iripo polo yowu, pwen yowumburi lohongai para yowumbuna kara-poruwi wawu kiya nopwaran soyon.Hapeko hiyan para wawu koro ndruwahu pwahanou ariyo ko. 29 Wawu ka-haiyani wawu koro mawen anandrinaimepo hu kaniykiy tehe yukyuk kinnakili hu kerewek. Pe wawu kahaiyaniwawu para mbuna akayan, ndre akayinndreye kan. Pe kahaiyani wawu parambuna akayan sangi kan mepo hu kan-ndrusuwan. Pe kahaiyani wawu koromawen kultuw para pilah i. Kapa wawukahaiyani wawu kiya hu melit aro kene,pwen andre wawu koro hiyan. Pwenara.30 Pwen yihu pwandrisa hu ndramat ara

pe hulai huyapwan pe huyarayah huyakol namandran Antiyok, pe humbultanihu ndramira sios huya harong, pe huikinongan mepo hu kantatuluwiy iya kilihu. 31 Yihu ndramat ara hupohowe non-gan huratuluwiy ara ihipwen, pwen humepo huhulingi pwahanou ara, ara hup-wes. 32Yutas hilu Silas, hilu malmou keneara poropet, pe hilu wong nongan soyoniya para kipwokeyani lohonga hu nali hu,para hu koro pwoke. 33-34 Hiluro arandrangan niwen hape ihipwen, pe hu nalihu ara, ara hutoholi hilu iya ndriya wayis,

ACTS 15:35 161 ACTS 16:13pe hupwandrisa hilu hilyau, pe hilu muihilya kili hu mepo hu kanpwandrisa hilumamu.* 35 Hapeko Pol hilu Parnapas, arahiluro ndron Antiyok, pe hilu iyapolo hundramat soyon hape i, ara huro hinuwanihu ndramat pe huro pohowe nongna Ya-pan.

Pol hilu Parnapas hiluiki ndranga hilu36 Lang hayah iyamulan hape, Pol ipwai

iya kili Parnapas ipa; “Worou kamui kayasaisai kaya kili nalirouhu, hutoranondriyahu kol masih mepo tukanpohowe nongnaYapan kinna aliy pwen. Pe tukaya nimehu —hutora tehen tapeh.” 37 Parnapasara inamiliy para pakiwiri Yohanes mepongalan handra yi Mak, para kiya polo hilu.38Hapeko Pol, ara ilohonganiy tehe kinnahiyan para kawiri yiy pwi, paratesah, yiyitali hilu masehe kol Pampiliya pe kin-susuye kinnasura hilu kinna mbulen pwi.39 Pol hilu Parnapas ara hilu takokowaipe hiluiki ndranga hilu, pe Parnapas iwiriMak pe hilu his ndroi pe hilyau hilya mbu-son Saiprus. 40Hapeko Pol ipirani Silas pehilyau. Pe hu Kristen ara hutoholi hilu,pe huiki hilu iya pahandra pahas ta Yapan.41Pol iro tokai hakol iya hakol nondriya kolSiriya pe Silisiya, pe ipwokeyani hu sios.

16Timoti irikai iya sura Pol hilu Silas

1 Pe Pol iya kol ngawan Terpe, pweniyamulan iyarayah iya kol ngawan Listra,mepo ndramira Yapan hamou ngalan Tim-oti iro aliy. Pe tina Timoti ara ipwotisingilohongan pe yiy ara pihi Yutah. Hapekotama Timoti, ara yiy hamou tahu Krik.2 Yihu nali hu mepo hu kanpwotisingilohongahu huro Listra pe Yikoniyum, arangara hu katiyani kultuw hiyan ata Tim-oti. 3 Pol ara inamiliy para kiwiri Tim-oti kiya polo yiy. Pe tunan hu Yutahhutora nondriya hu kol ara kopu, pweniwiri Timoti pe isondriti kapilon. Imbusiytora, paratesah, yihu Yutah masih arahu kanpahasaniy pwen tehe taman arahamou tahuKrik. 4Pwen iromwonenhurotokai nondriya hu kol ngawan hakol iyahakol, ara huroiki nongan ara, mepo yihu

aposel pe hu yapane sios para Yerusalemhu kanmburiy pwen, para hu ndramatkoho ndruwan. 5 Pwen nongan ara, araipwokeyani lohongahu para nondriya husios, pe ndromwoyahu, ara iro hon iropoiya soyon nondriya lang masih.

Pol inime taltan ta ndramat hamou paraMasetoniya

6 Pwen Pol iyapolo susuyan hu, arahurikai pe hurakayani kol namandranhape Prikiya pe Kalatiya. Paratesah,Mwoiwan Haiyan ara ikaituwe hu para humbuna kaya pohowe nongan kaya non-driya kol namandran iya Esiya. 7 Pwen iromwonen husarayah husa ndrokomatnetpara kol namandran hape Misiya, huno-honou para kaya kol namandran iya Pi-tiniya. Hapeko Mwoiwa Yesu ara kinpahiyan kinnatahu pwi yoh. 8 Pwen pe hu-ramwaitini kol namandran iya Misiya pehulai huya pwan kol ngawan Trowas. 9 Peiho ndrokolo ping ara, Pol inime taltanhandra ata ndramat hamou para kolMase-toniya, pe ndramat ara iro tine pe iraka-mam iya kili yiy, ipa, “Asa haroh kili yowuMasetoniya pe asa sopwat yowu.” 10 Polinime taltan ara ihipwen, pwen hape pwiko, yowu hikule yowu para kaya kol na-mandran iya Masetoniya. Yowu* sarayahiya lohongai handra ko tehe Ngindrai, araiyoh yowu para kapohowe nongan hayahkiya kili hu.

Litiya irapaiwani ndriyan iro kol naman-dran Pilipai

11 Yowu ro Trowas pe yowu his ndroipe yowu ngap yowu ya mwonen yowu yambuson Samoteres, pe iya lang sih ihondruwan, yowu his ndroi pe yowu ya kolNeyapolis. 12 Pwen yowu ro kol ara ihip-wen pe yowu ngap yowu ya kol naman-dran Pilipai. Kol ara koluw hu para Romhusa pe huyen aliy. Pilipai ara kol hakolnamandran mepo iho hin ita nondriya kolnamandran hape Masetoniya. Pe yowu rondron kol ara, lang hayah i.

13 Pe iro lang Sapat, yowu song yowuya ngawan pohomara karam para kol na-mandran ara, pe yowu ya pwaki ndran,paratesah yowu pa ndre hape ara, ara

* 15:33-34: Yihu ndramat hayah para tapaiwani nongna kol, ara hupa tehe nongan sahin para susura nongan iye araipa toro: 34 “Hapeko Silas ara ilohonge para kiro ndron kol ara manau.” * 16:10: Yowu Nondriya puk iye (Titiyepara Mbulya Hu Aposel) ara nongan sahin “yowu” ngara kisarayah. Inimnim tehe Luk mepo iratuluwi puk iye ara irosura Pol hu lang hayah, pwen pe iratuluwi “yowu” iyinganiy tehe yiy ara iro sura hu. Inimnim tehe Luk ara iro suraPol iya matne kol Pilipai opu, pwen pe nongan sahin “yowu” ara ihipwen iro ariya. (Aposel 16:40)

ACTS 16:14 162 ACTS 16:34ndrohonoku totohun. Pwen yowumpwanhape ara pe yowu wong iya kili hu pihinhayah mepo hu kanmbultere hu pwenhuyen aliy. 14 Pihin hamou iro mwalin-gahu pe iroholong, ara ngalan Litiya. Yiyara pihin hamou ngara kipo pehei kiyahu koyau anandritan,† pe yiy ara iyau kolnamandran Tayatira. Pe ngara kitohunkiya kili Ngindrai. Pe Yapan itipe lo-hongan pe irapaiwani ndriyan iya nonganmepo Pol iro pohowei. 15 Pe iro mwonenyiy iwiri paptais iyasura hu tan para seuhawum mwaniye, pwen isok yowu, ipa,“Kapa wawu yirowe yo tehe upwotisingilohongo iya kili Yapan, pwen akasa peakoro suwe.” Pe yiy ara irakekeyani yowupe yowu somwi yiy.

Pol hilu Silas hilya nondriya kou16 Porosih aro, yowu ro tokai nakaya

ndrohonoku totohun, pe pihindrahinhamou para pwandrendres o mwaiheiara isa pohonani yowu. Yiy ara payitiro ndritan, pe ngara kiranonoye kiyamelit mapu kintayah. Pe hu mbukenapihindrahin ara, ara ngara hu kaposingayai soyon kiyau kili yiy kiya nonganpara tanonoye mepo ngara kipwai.17 Pihindrahin aro, ara ngara kiro ndruwaPol iyapolo yowu masih pe ngara kirowayeh, kipa, “Yihu ndramat aripo ara hupwandrendres ata Ngindrai Iyera PainganMasih. Pe hutopopwandrandrahaniwawuiya sai para Ngindrai kisopwat wawu.”18 Yiy ngara kiro mbusi kultuw tehen toralang soyon iya. Pe Pol ara ndriyan imwatan pe irapaiwani yiy pe ipwai iya kilipayit ara, ipa, “Iya ngala Yesu Kristus, youpwandrandrahaniy isa kili wou para ataliyiy pe asaya mawen!” Iro mwonen arakopu, payit itali yiy isa mawen.

19 Pe iro mwonen hu mbukena pihin-drahin ara huyirowei tehe meresayahupara poya singayai ara kintan, pwen hum-bultuwe tahatini Pol hilu Silas pe huluwitarahani hilu iya ndrohonoku mbulterembulmara hupohon tahu, pe huiki hilu iyanongan. 20Pe yihu yaiki hilu iyambulmarahu ndramat para tamwaniye, pe hupa,“Hilu ndramat malmou aripo, ara hilundramira Yutah. Pe hilu topoiki nopwaranisa kolorou namandran iye. 21Pe hilu topohinuwani worou iya kultuwayi kowase huhayah, mepo nonombun para worou Rompara kasomwiy pe katokuyaniy.”

22 Pwen hu ndramat masih husa wulepe hutasusut nongan iya kili Pol hiluSilas. Pe hu ndramat para tamwaniyeara hupwatisingiy para kalle koiwe hilu,pe kamwiri hilu. 23 Pe humwiriyani hiluiya mwomwan ihipwen, pwen huya piyanihilu hilya nondriya kou, pe hupwatisingiyiya kili ndramat mepo ngara kiro nimnimkiya kou, ara para kiro memerani hilukahiyan. 24 Ndramat para memeranihilu, ara iwiri nongan ara ihipwen, pweniyki hilu iya nondriya seu sahin mbulku-ran ita nondriya kou. Pe hurandrikipiringondroka hilu ara iya mwalinga parakei.

25 Iro pakeh ndrokolo ping imwonen,Pol hilu Silas ara hilro tohun pe hiluro pawaliy iya kili Ngindrai. Pe hu ndramatmepo huro kou sura hilu ara huro hilingihilu. 26 Pe indrou pwi ko, nunuw na-mandran irayah pe ileleyani mbulndroiyikou. Pe porosih o, hu papai masih parakou ara hute topwei. Pe hu malkei hayenmepo huwasi ngondro nimahu iya aliy,ara hutan topwei. 27 Makundrayin mepongara kiro memerani kou, ara iro matinpe isapoyoi pe inimei tehe hu papai parakou, ara kanite topwei. Pwen pe iwirisemela pahun niwen tan pe pakitingun-drun mbukenan kiya aliy, paratesah, ipandre hu ndramat masih huro nondriyakou ara hu kanwop topwei. 28 Hapeko Polirandrokomat pwokeyan iya, iya kili yiy,ipa, “Mbuna atingundrum! Yowu masih,ara yowu topo!”

29 Pwen ndramat para memerani kou,ara iyoh para ngana mwan kiya kili yiy. Peihimbuh iya nondriyan pe iyah iya pwanpe ilelen iro ngondro ndrika Pol hilu Silas.30 Pwen iwiri hilu iya ngawan pe isok hilu,ipa, “Walu namandran ato, andre kumbusisehe melit para Ngindrai kisopwat yo?”

31 Pwen hilu pwai iya kili yiy, hilpa, “Ap-wotisingi lohongam kiya kili Yapan Yesu,wou pe hu ndraisih para wum tam, pwenandre kisopwat wawu.” 32 Pwen pe hupo-howe nongna Yapan iya kili yiy pe iya kilihu masih mepo huro nondriya seu kili yiy.33 Pe iho ndron ping ara, ndramat mepongara kiromemerani kou ara iwiri Pol hiluSilas pe isungani neken tahilu. Pwen hapepwi ko, yiy iyapolo hu ndraisih mwaniyeatan ara, ara huwiri paptais. 34 Pwen iwiriPol hilu Silas hilya nondriya seu tan, peihang hilu anandrinai. Pe yiy iyapolo hu

† 16:14: Hu koyau anandritan ara kennehu namandran

ACTS 16:35 163 ACTS 17:13ndraisih mwaniye atan, ara hupwes na-mandran iya. Paratesah, husa pwotisingilohongahu iya kili Ngindrai.

35 Pwen lang ileu, pe hu ndramat paratamwaniye ara hupwandrisa hu makun-drayin para kaya pwai kiya kili ndramatmepo iromemerani kou toro: “Akatali hilundramat ara kayau.” 36 Pwen ndramatmepo iro memerani kou, ara itiyaniy iyakili Pol ipa, “Hu ndramat para tamwaniyeara hupwatisingiy tehe kutali walu Silaskayau. Pwen pe kiya, mahapo walu kayaukiyapolo ndriya wayis.”

37 Hapeko Pol ipwai iya kili hu makun-drayin, ipa, “Yihu kanmwiri youlu irombulmara hu ndramat o mwaihei. Youluara ndramira Rom, hapeko yihu piyaniyoulu ko mwaihei iya nondriya kou. Pemahapo yihu pakarasse youlu kokohon ope youlu kayau, ndre? Pwi yoh! Yihumbukena hu kasa pe kasa luwani youlukaya ngawan.”

38 Pwen hu makundrayin huwiri non-gan ara imui iya kili hu ndramat paratamwaniye. Pwen iro mwonen huhulingiytehe Pol hilu Silas ara hilu ndramira Rom,pwen pe hunoh. 39 Pwen hu ndramatpara tamwaniye ara husa pe huya rapasahilu. Pe huluwi hilu hilsa mawen pehusike hilu para katali kol namandran ara.40 Iyamulan para Pol hilu Silas hiltali koupe hilsa ngawan, hilya suwe Litiya. Pehilu nime hu nali hu para sios, pe hilupwokeyani lohongahu. Ihipwen, hilyau.

17Pol hilu Silas hilya kol ngawan Tesalon-

aika1PwenPol hilu Silas hilya yau kolmalkol

ngawan Ampipolis pe Apolloniya, pe hiluyarayah hilya kol ngawan Tesalonaika. Pehape ara, yumwa totohun hawum tahuYutah iro aliy. 2 Pe Pol iya nondriyayumwa totohun tehe ngara kiro mbusiy.Pe iho nondriya lang Sapat maroyoh, Polipwatiriye iyapolohu iya nongan mepo itanondriya puk ta Ngindrai. 3 Pe iratiyaniyileu, pe ipwaingani nongan ndrokonan,tehe nongna hu poropet iyinganiy teheKristus andre kikuni nopwaran pe kimat,pwen andre kitine paiwe. Pe ipa, “Yesuaro, mepo urupo pohowe yiy isa kili wawu,ara yiy Kristus.” 4 Pe nongna Pol ara,ara iluwi lohonga hu Yutah hayah pehuyapolo hilu Silas. Pe hu Krik soyon iyamepo ngara hu koro pahandra nohowai

ta Ngindrai, iyapolo hu pihin mangalahusoyon hape yi, ara huyapolo hilu yi.

5 Hapeko yihu Yutah ara humaimai,pwen pe humbultani hu ndramat hayahpara tandroindroi huro ndrohopah. Pehusuhuri hu ndramat soyon iya yi, husawule, pe hurambumbuwat iro nondriyakol namandran ara. Pe huhumbuh huyasuwe Yason, para kaya ten Pol hilu Silas pehu pakawiri hilu kaya nima hu yau masih.6 Hapeko yihu kankahi hilu pwi. Pwen pehuluwi taharahani Yason iyapolo hu nalihu iya saya Yapan hayah, pe huyaiki huiya kili hu yapane kol namandran ara, pehuwayeh hupa: “Hu ndramat mepo hukantapaiwani pahandriya kol pwan kinsapaingan ara, mahapo hu kansa topo iye,7 pe Yason irawuloh iya kili hilu pe iwirihilu hilya pe hilro seu kili yiy. Pe yihundramat masih kene aro, ara yihu ngarakonho ndruwa nongan pwahanou ta Sisarpwi. Pe ngara hu kapa king hamou itandron i; ngalan ara Yesu.” 8 Pwen iromwonen huhulingi nongan aro ihipwen o,hu ndramat soyon iya iyapolo hu yapanekol namandran masih ara, huro rambum-busan. 9Pwenhu yapane kol ara humbusiype Yason iyapolo susuyan hu ara huran-dropweya hu. Ihipwen, hutali Yason hupara hu kayau.

Pol hilu Silas hilya kol ngawan Pereya10 Pwen kol iping pe hape pwi ko,

yihu Kristen hupwandrisa Pol hilu Silaspe hilyau hilya kol ngawan Pereya. Pehilyarayah hilya hape ariya, pe hilsonghilya nondriya yumwa totohun tahu Yu-tah. 11 Pe hu Yutah para Pereya kultuway-ihu ara hiyan iya, pe iramwaitini kul-tuwayi huYutahpara Tesalonaika. Pe yihuhilingi nongna Pol pe hunamiliy tisingiy.Pe lang sih tehe sih, ngara hu kanimenokulaniy nondriya hu Nongna Ngindrai,para hu kanimei tehe nonganmepo Pol iropwai ara ndrokonan, ndre pwi. 12 Pwen peyihu para Yutah soyon, ara hupwotisingilohongahu. Pe ndromwoyahupihi Krik humangalahu, iyasura hu yapa Krik i, ndrom-woya hu ara irayah soyon hape tehen aliyyi.

13 Pwen iro mwonen yihu Yutah paraTesalonaika ara huhulong tehe Pol ara iropohowe nongna Ngindrai iro kol Pereya,pwen pe yihu ya kol ariya yi, pe yihusuhuri hu ndramat para karambubuwat.

ACTS 17:14 164 ACTS 17:3214 Pwen hape pwi ko, hu Kristen hup-wandrisa Pol iya leng. Hapeko Silas hiluTimoti ara hiluye ndron Pereya. 15 Pwenhu ndramat huluwani Pol pe huwiri yiy iyakol namandran Atens. Pwen Pol iyki non-gan iya kili hu ndramat ara, para hu kayapwai kiya kili Silas hilu Timoti, para hilukahaleh o pe kasa kili yiy; pwen huyau.

Pol ipohowe nongan iro kol namandranAtens

16 Iro mwonen Pol ara iro longe hilu irokol namandran Atens, inime hu kereweksoyon iya huro kol ara, pe imbusi ndriyanara iporu. 17 Pwen pe iro nondriya yumwatotohun pe iro pwatiriye iyasura hu Yu-tah pe hu ndramira Krik mepo ngara hukoro pahandra nohowai ta Ngindrai. Pelang sih tehe sih ngara kiratitiye kiya-sura hu ndramat mepo husa koyum husandrohopah. 18 Pwen hu ndramat hayahpara yihu Epikuriyan* pe yihu Stowik†mepo lohonga hu namandran, ara hu-pepet iyasura yiy. Pe hayah tahu ara hurosok, hupa, “Ndramat para pwasosohouita, pakipa tesah?” Pwen yihu hayah arahupa, “Ininim tehe pakitiyani hu pairahu kol hakol-hakol mawen.” Hupa tehentora, paratesah Pol ara iro pohowe nonganhiyan ta Yesu pe nongan para Yesu kintinekimat. 19 Pwen huwiri Pol iya pe huyaikiyiy iya kili hu yapane kol mepo ngara hukambultere hu kaya ndrohonokuhu mepohupohowei Areyopakus. Pe hupwai iya kiliyiy, hupa, “Iya hiyan para yowu kasa pa-hasani hinonou howen mepo atapohoweiara, ndre pwi? 20 Melit hayah mepo ata-wong iya aliy ara, ara handra pe howen isatahilong towu. Yowu nakapahasaniy opu,ndroiyi nongan ara ita pa tesah ndroko-nan.” 21 (Akanimei, yihu ndramira kolAtens pe hu ndramat para kol mawenmepo husa huyen aliy, ara huiki lenge hutopwei iya para tahilong nongan howen pekaratiyani nongan.)

22 Pwen Pol itine iro ndrohonokumbultere tahu Areyopakus, pe ipa, “Wawundramira Atens! Yo unimei tehe melitmasih wawu tora mbusiy, ara wawutora ndruwa kultuwayi kowase totohuntawawu. 23 Yo urukai urakayani nondriya

kol iye, pe kunnimei nokulaniy pwen sehemelit mepo ngara wawu katohun kiyaaliy. Pe yo kunsa yirowe pere tuntun sih,pe nongan handra huratuluwiy ita aliy,ara ipa toro: IYA KILI NGINDRAI MEPOWOROUTUKOWUTAN. Kiya, mahapo sehemelit mepo wawu kowu pe wawu toratohun iya aliy, ara mahapo nakupohoweikisa ngawan kili wawu.

24 Ngindrai mepo imangsani kol pwanpe melit masih iripo aliy, ara yiy Yapanekol pwan pe kol paingan yang. Pe yiyngara kinho ye nondriya hu yumwa toto-hun namandran mepo nima hu ndramathupuliy, ara pwi. 25 Pe kinlahiy paranimarou ndramat kasopwat yiy pwi, peyiy kinnamili handra melit kiltou pwi yi,paratesah, yiy opu iyki kunuwen pe talehiyapolo melit masih isa kili worou masihkene. 26 Pe iyau kili ndramat hamouopu, imbusi hu ndramira kol hakol-hakolhusarayah, para hu kaya pe kampwankene ndrita kol pwan masih. Pe iyki nowehu pe ndringa hu kol hapeleheh para hukaya keyen aliy. 27 Ngindrai imbusi tehentora, ara para matisan hu ndramat katenyiy pe kaseyeh yiy pe kakahi yiy. Hapekoyiy ara kinto mwanan kiltou pwi. 28 Iyaukili yiy opu turopo mwalen, turopo tokaipe turopo. Tehe hu ndramat para tiyeyawaliy tawawu mbukena wawu ngara hukapwai, kapa, ‘Worou ara ndrayen.’

29 Pwen worou, ara ndraye Ngindrai,pe mbuna tukalohonganiy tehe Ngindraiara tehe kolt, ndre silwa, ndre pat, ndresumwoiwa nombungong mepo ndramatimangsaniy iyau niman pe lohongan, arapwi yoh. 30 Mamu kinna, lohonga hundramat kinileu pwi, pe Ngindrai kiniykilohongan kinna tahupwi. Hapekomahapoipwandrandrahaniy iya kili hu ndramatmasih para kol pwan masih kene, parahu karapaiwani ndriyahu. 31 Pe yiy arakintanonoyani lang para kiramwaniyanikol pwan, kiyapolo tamwaniye hiyan kiyaukili ndramat mepo kintakiniman. Yiykinpwainganiy kintayah mannan kinnambulmara hu ndramat masih, paratesah,iya kultuw para katine kimat.”

32 Iro mwonen huhulingi Pol iwong iya* 17:18: Epikuriyan—ara yihu ndramat hiyeh ngara hu koho ndruwa hinonou ta ndramat hamou lohongannamandran ngalan Epikurus, ngara kihinuwani hu ndramat, tehe pwesai ara lohongai handra namandranmasih iripokol pwan. † 17:18: Stowik—ara yihu ndramat hiyeh ngara hu koho ndruwa hinonou ta ndramat hamou lohongannamandran ngalan Seno, ngara kihinuwani hu ndramat, tehe hu karahatini lohongahu, pe hingorowa mwoiwahu arakiluwi hu kaya kultuw hiyan.

ACTS 17:33 165 ACTS 18:19lohongai para titine kimat, pwen hu hayahtahu ara hupwasimiri yiy. Hapeko hayahtahu ara, hupa, “Yowu namiliy para ka-halingiy porosih i, sehe nongan mepo atawong iya aliy ara.” 33Pwen Pol iwong ihip-wen, pe itali hu pe iyau. 34 Hapeko hayahtahu ara huhondruwaPol pe hupwotisingilohongahu. Pe hamou ita mwalingahu arangalan Tiyonisiyus, yiy ara hamou tahupara Areyopakus, iyapolo pihin hamoungalan Tamaris, pe hu hayah tahu arahuyapolo hilu i.

18Pol ipohowe nongan iro kol ngawan Korin

1 Pwen iyamulan para aliy, Pol itali kolnamandran Atens pe iyau iya kol ngawanKorin. 2 Pe iya pe ipohonani Yutah hamoungalan Akwila, yiy ara ndramira kol Pon-tus. Yiy iro kol namandran masih Yi-taliy pe yiy iyapolo nambuyun Prisillaara hilsarayah mahapo hapeko hiltopo,paratesah, Klautiyus ara ipwandrandra-hani hu Yutah masih para hu kataliRom. Pwen Pol ara iya para kinimehilu, 3 paratesah, yiy ara ndramat paramangseya yopai tehe hilu ko. Pwen iro,pe iropo mbulen sura hilu. 4 Iho nondriyalang Sapat masih, ngara kiya nondriyayumwa totohun para kipwatiriye nongankiyasurahu, pe kinohonou para kiluwi lo-honga hu Yutah pe hu Krik.

5 Iro mwonen Silas hilu Timoti hilyauMasetoniya pe hilsarayah, Pol ara iyki yiymasih iya mbulen para pohoweya nongan,pe para kitiyani kiya kili hu Yutah teheYesu, ara Kristus.* 6 Hapeko iro mwonenyihu Yutah huhingasi yiy pe hupwasimiriyiy, pwen itolohani koiwen para kipwain-ganiy tehe kinpwes pwi, pe ipwai iya kilihu, ipa, “Ndreye wawu ara andre kirondron ndrita paya wawu! Pe hapesahmwomwan andre kinto kili yo pwi. Pwenpe kiro mahapo kiya, andre kuya kili huNdramira Lah.”

7 Pwen Pol itali yumwa totohun ara, peiyau iya kili ndramat hamou ngalan araTitiyus Yustus. Yiy ara ngara kitohunkiya kili Ngindrai pe suwen ara ita ngilseyumwa totohun. 8 Pe Krispus ara ndramatmepo iya mu iya yumwa totohun ara. Yiy

iyapolo hu ndraisih tanmwaniye, ara hup-wotisingi lohongahu iya kili Yapan. Pwenpe hu para Korin huhulingiy pe hu soyontahu hupwotisingi lohongahu iya kili Ya-pan i, pe huwiri paptais.

9 Pwen yoping sih Yapan iwong iyakili Pol iya taltan, pe ipa, “Mbuna anohpe mbuna amun. Aro wong o kiropokiya. 10 Yo utasura wou pe kinlahi ndra-mat hamou kipokasiyani wou ara pwiyoh. Paratesah, hu yau to ara hu soyoniya hutopo nondriya kol namandran iye.”11 Pwen Pol iro manau ara ipoo hayou sihpe sahin, pe iro hinuwani hu iya nongnaNgindrai.

12 Tandrohonga Kalliyo iro pohon parakol ngawan Akaya, hu Yutah masih arahumbultere hu pe huwiri Pol pe huyaikiyiy iya nongan. 13 Pwen hupa, “Ndramatiye ara ngara kiluwi lohongahu ndramatpara yihu kahandrisani nongan para pwa-hanou, kiro mwonen hu ngara katohunkiya kili Ngindrai.”

14 Pe iro imwonen Pol pakisomwi nong-nahu, pwen Kalliyo iwong iya kili hu Yu-tah, ipa, “Wawu ndramira Yutah, kapandramat ara kinmbusi handra kultuwmendreheh ndre namandran mwomwan,pwen andre kimbusi yo kuhulingi nongnawawu. 15Hapeko lohongai para soksok iyanongan pe ngalahu melit pe nongan parapwahanou tawawu —ara wawu mbukenawawu karamwanye. Kinlahiy para ku-ramwaniyani nongan tehen ara pwi.”16 Pwen irasses hu masih huya mawensuwe nongan. 17 Pwen yihu masih, arahupaiwani hu pe hupwahatini Sostenes,ndramatmepo iyamu iya yumwa totohun,pe huramari yiy iro pohomara yumwatamwaniye. Hapeko Kalliyo kiniyki lohon-gan kinna kili hu pwi.

Prisilla hilu Akwila, pe Apollos18 Pe Pol ara iro ndron Korin lang

hayah i. Pwen itali hu Kristen, pe ihisiya ndroi pe ingap iya pelei iya Siriya,iyapolo Prisilla hilu Akwila. Pe Pol irondron Senkriya pe isani kompayan iyau,paratesah, irandrangan iya kili Ngindrai.†19 Pe yihu husarayah husa Epesus pe Politali Prisilla hilu Akwila, pe yiy opu iyanondriya yumwa totohun pe ipwatiriye

* 18:5: TP: Man God i makim bilong kisim bek ol manmeri bilong en. † 18:18: Pol ara irandrangan iya kiliNgindrai iho nondriya lang masahayeh. Pe nondriya hu lang ara, ara andre mbuna kisani kompayan pe mbuna kiyinwain. Pwen, hu lang ara kasayau, pwen andre kisani kompayan pe kiyki yukyuk kiya kili Ngindrai.

ACTS 18:20 166 ACTS 19:13iyapolo hu Yutah. 20 Pwen husok yiy parakiro polohu hape na, hapeko kinsomwihu pwi. 21 Hapeko nakitali hu nakiyau,pwen irandrangan, ipa, “Kapa Ngindraikipa hiyan, andre kumui kusa.” Pwen italikol Epesus, ihis ndroi pe ndroi ingap iyapelei pe iyau. 22 Pwen iyarayah iya kolSisariya pe iya paingan pe irawuloh iya kilihu para sios ita Yerusalem. Pwen itali hupe ilai iya pwan kol ngawan Antiyok.

23 Pe iro surahu para Antiyok ndranganniwen hape. Pwen itali hu pe irakayanikol hakol iya hakol nondriya kol malkolnamandran hape Kalatiya pe Prikiya, peiro pwokeyani hu yau ata Yapan masih.

24 Pwen ndramira Yutah hamou ngalanApollos, mepo yiy ndramira kol naman-dran Aleksandriya, ara isarayah isa Epe-sus. Yiy ara ndramat hamou maran wal-walan, pe ipahas hiyan iya, iya NonganHaiyan ta Ngindrai. 25 Apollos ara yiyndramat mepo hu kanhinuwani yiy pwenkinna sai ta Yapan. Pe kultuwayin parapohoweya nongan ara tahakulan iya. Peyiy ara iwong imwonen pe ihinuwani hundramat iya hu melit masih tehe Yesuimbusiy. Hapeko yiy ara tanan paptaista Yohanes opu. 26 Pe yiy ara irakelehaninongan pwokeyan iro nondriya yumwatotohun. Pwen Prisilla hilu Akwila arahilu hilingi yiy, pwen hilwiri yiy iya suwehilu, pe hilu pwahanou yiy iya meresayanongna Ngindrai para lohongan kileu kiyaaliy.

27 Pwen Apollos ilohonge para kiyaAkaya, pe hu Kristen hupwokeyani lohon-gan, pe huratuluwi nongan sahin parakiya kili hu yau ta Yapan huro ariya, parahu kapwesani yiy pe karawulohani yiy.Iyarayah iya Akaya pe hu ndramat mepopahas ata Ngindrai imbusiy pe hupwo-tisingi lohongahu, ara yiy isopwat hu na-mandran iya. 28Paratesah, yiy ipwokeyaninongan iro mbulmara hu ndramat parakiramwaniyani nongan pwasosohoumepohu Yutah hu kantasumbuwani. Pe ip-wainganiy iya ngawan kili hu, iya NonganHaiyan ta Ngindrai, tehe Yesu ara yiy Kris-tus.

19Pol ipohowe nongan iro Epesus

1 Pwen Apollos ara iro ndron Korin pePol ara irikai pupura kol pe iyarayah iyakol ngawan Epesus. Pe iya pohonani huyau ata Yesu hayah. 2 Pe isok hu, ipa,

“Iro mwonen wawu pwotisingi lohongawawu, ara wawu wiri Mwoiwan Haiyan,ndre pwi?”

Pe husomwi yiy, hupa, “Pwi yoh. Non-gan sahin mepo Mwoiwan Haiyan ara, arayowu kowu, pe yowu konho hilingiy pwiyi.”

3 Pwen Pol isok hu, ipa, “Kiya, sehepaptais ndrokonan wawu wiriy yeh?”

Pe hupwai iya kili yiy, hupa, “Yowu wiripaptais iro kili Yohanes.”

4 Pwen Pol ipwai iya kili hu, ipa,“Yohanes isumuluwani wawu iya ndran,para wawu karapaiwani lohonga wawuko. Pe Yohanes ipwai iya kili hu ndramatpara hu kapwotisingi lohongahu kiya kilindramat mepo nakiho ndruwan pe nakisakamulan. Yiy mepo Yohanes ipa nakisa,araYesu.” 5 Iromwonenhuhulingi nongnaPol ara ihipwen o, pwen hu masih arahuwiri paptais iya nondriya ngala YapanYesu. 6 Pe Pol iyki niman iya ndritahu ko,pwen o Mwoiwan Haiyan isa ndritahu. Pehuwong iya hu nongna kol handra-handrape hutiyani nongan tehe hu poropet. 7 Pendromwoyahu, ara iho pakeh tehe songuipe lumou.

8 Pwen Pol isong iya nondriya yumwatotohun, pe iwong tisingi nongan non-driya walahmaroyoh. Pe iwong pwokeyanpara kiluwi lohongahu kiya lohongai parakolo King Ngindrai. 9 Hapeko hayahtahu ara hukaituwe ndriyahu pe mbuwal-ihu para hu kapwotisingi lohongahu. Pehupwasimiri saya Yapan iya mbulmarahu ndramat. Pwen pe Pol itali hu, peiluwani hu yau ta Yesu huyapolo yiy, pehuya pwatiriye lang masih iya yumwa hi-nonou namandran ata Tirannus. 10 Poliro mbusiy tehen tora, nondriya hayoumaluwoh mwaniye. Pwen pe hu paraYutah masih kene, pe hu para Krik masihkene, huro kol namandran iya Esiya, arahumasih huhulingi nongna Yapan.

11 Pwen Ngindrai ara ipwokeyani Pol,para kimbusi hu ndraikiya pwoke handra-handra kiyau niman. 12 Pwen koyau ha-sai mendreheh pe hu koyau para mbulenmepo iro kili yiy, ara huwiriy iya kili hundramat humwa, pe mwamwa itali hu peirapiyani hu payit huro ndritahu huyau.

13 Pwen hu Yutah hayah mepo ngarahu kohorokai pe ngara hu karasses hupayit huyau, ara hunohonou para karasseshu payit kayau ndrita hu ndramat kiya

ACTS 19:14 167 ACTS 19:34ngala Yapan Yesu. Pe ngara hu kap-wai, hu kapa, “Iya ngala Yesu mepo Polngara kipohowei, yo upwandrandrahaniwou, ara asa mawen!” 14 Pe Skewa ara yiypris hamou ihohin ta hu pris masih tahuYutah. Pe norun kamai manandrtimou,ara huro mbusiy tehen tora. 15 Pwen langsih iho aliy, payit hamou isomwi hu, peipa, “Yo tono ta Yesu, pe upahasani Poli. Hapeko wawu, ara hiyeh ndrokonan?”16 Pwen o ndramat mepo sinai iro ndritanara ikohis iya ndritahu pe iramamari hu pepwoke tan iramwaitini hu. Pe ipwalnganihu iya mwomwan, pe huwop husa ngawanseu ariya mandreyehu, pe mwayehu pwi.

17 Pwen yihu para Yutah pe Krik mepohuro kol Epesus, ara yihu masih nohowainamandran iya iwiri hu. Pe huhuri ngalaYapan Yesu iya paingan. 18 Pe hu soyoniya, hupwotisingi lohongahu, pe husa pehupohopoh ngawan iya hu kultuwmwom-wan tahu. 19 Pe hu ndramat hayah mepongam iro kili hu, ara huwiri hu puk maiyetahu isa harong pe hutimwiy iro mbul-mara hu ndramat. Pe huwiri ndromwoyahu puk masih kene ara, pe kennehu arairayah tehe sombule silwa mapuyimingat(50,000).* 20 Pwen tehen tora ko, nongnaYapan ara ingau pe imandra iya naman-dran iya, pe pwokeyan iya.

21 Melit masih ara irayah ihipwen, pePol ilohonge para kitali Epesus pe kiyapwen te Masetoniya pe Akaya, pe kamu-lan kiya Yerusalem. Pe ipa, “Kuro arakihipwen, pwen kuya saisai kuya Rom i.”22 Pe ipwandrisa hilu ndramat malmoupara sopwat yiy, Timoti hilu Erastus, parahilkaya Masetoniya. Hapeko yiy, ara iyendron kol namandran iya Esiya ndranganniwen hape na.

Hurambumbuwat iro kol ngawan Epesus23 Lang ara, hu ndramat hayah hu-

rakokowai namandran iya para karatuniSaya Yapan. 24 Ndramat hamou iro ariyaara ngalan Temetriyus ngara kipo mbulenkiya silwa. Yiy ngara kimangsani sum-woiwa pihin hamou ngalan Artemis kiyausilwa. Iykimbulyan ara iya kili hu ndramatpara hu kambulyaniy, pe iwiri singayaisoyon iya iyau aliy. 25 Pwen iyoh hu ndra-mat para sahaya hu melit handra-handrahusa wule, iyasura hu mepo mbulyahu iyaharong tehe yihu kopu. Husa, pe ipwai iya

kili hu, ipa, “Wawu susuyo, wawupahasanitehembulya worou iye, ara ngara tukawirikennerou hiyan iya kiyau aliy. 26 Pe wawukanhilingiy pe kannimei tehe ndramatariya ngalan Pol, ara kinpakarawani hundramat soyon iya pe kinluwi lohongahu ndramat hutopo nondriya Epesus pepakeh kol namandran iya Esiya masih. Pengara kipwai tehe hu kerewekmepo ngaratukapaltaniy kiya nimarou ara hu ngindraindrokonan pwi. 27 Lohongai sahin mwom-wan para aliy, ara tehe nongna Pol ara,ara ilahiy para kipwalngani mbulya rou pengala mbulen aro andre kiya mwomwan.Ariya ko pwi yi, lohongai luhin para aliyara andre kipwalngani yumwa totohunnamandran ata ngindrayerou Artemis, pekiya mwaihei o mbulmara hu ndramat.Mahapo hu ndramira kol namandran iyaEsiya, pe hu ndramatmasih para kol pwan,ngara tukatohun kiya kili Artemis. Hapekonongna Pol ara andre kimbusi ngalan kiyapwalngengei o mwaihei.”

28 Pwen yihu ara huhulingi nongan ara,pe ndrinahu ilokuh pe huwayeh naman-dran iya, hupa, “Artemis para Epesus arayiy namandran iya!” 29 Pwen huwayehtehen tora, pe kol namandran ara humasih hupalngai topwei. Pe humbultuwetahatini Kayus pe Aristarkus pe huhulunhuya ndrohonokumbultere. Hilu ndramatmalmou ara, ara hilu para Masetoniya, pengara hilu kasusuye sura Pol. 30 Pe Pol ipakisong kiya mwalinga hu ndramat ara,hapeko hu ndramira Yapan hupenani yiy.31Pe yihu ndramat hayah namandran parakol Esiya, hu kowase Pol, ara hupwanosnongan pe hukaituwe Pol parambuna kiyanondriya ndrohonoku mbultere.

32 Yihu ndramat soyon huro aliy aralohongahu imwakaikai. Hayah tahu arahuwayeh iya nongan sahin, pe yihu hayahara huwayeh iya nongan sahin. Pehu ndramat soyon hukowu, tunan tesahndrokonan pe husa rawure. 33 Pwen huYutah husoyani Aleksanter iya ngawanmbulmara hu ndramat. Pe Aleksanterihiri niman iya paingan para hu kahun o,para kipenani hu Yutah tehe yihu mbuke-nahu kanmbusi melit handra mwomwanpwi. 34 Hapeko huyirowe yiy, tehe yiyara Yutah hamou. Pwen yihu NdramiraLah masih ara huwaiyani wayeh iyawuleko ipoo ndranga paramwandrai maluwoh,

* 19:19: TP: sombule silwa hambut ara tehe kenne ndramat hamou para lang sih

ACTS 19:35 168 ACTS 20:13pe hupa, “Artemis para Epesus ara yiynamandran iya!”

35 Pe ndramat para tatuluwiya nonganpara kol namandran ara,† irandrokomatana hu ndramat masih pe humun. Pwenipa, “Wawu ndramira Epesus, hu ndramatmasih para kol pwan ara hupahasaniy tehekol Epesus ara ngara kapwokarani yumwatotohun namandran ata ngindrai Artemis,pe sumwoiwan iyos yang isa pwan. 36Melitmasih mepo upwai andre hamou kinlahiypara kipa pwi kaliy, ara pwi yoh. Pwenpe tehen tora ko wawu masih kakuw o,pe mbuna akambusi melit handra o mwai-hei. 37Wawu luwani hilu ndramatmalmouaro hilsa hiltopo iye, hapeko hilu kan-tandroyani hu yumwa totohun naman-dran torou pwi, pe hilu kanpwasisimanana ngindrai pihin torou pwi yi. 38 KapaTemetriyus pe hu ndramat para susuyanara nongnahunakaya kili ndramat hamou,pwen andre kirayah lenge tamwaniye.Hu ndramat para tamwaniye hu topo.Pwen andre hu karamwanye hu kiyambul-mara nongan. 39 Pe kapa lohongai han-dra hira ndron kili wawu para wawunakaikiy kisa, pwen wawu karamwanyewawu koro ndrohonoku mbultere imwo-nen. 40 Akahalingiy! Kapa hu poho kolhu kahalingi melit mepo isarayah ma-hapo, ara ilahiy para hu kaiki worou kiyanongan. Worou ara topo nondriya nop-waran isarayah lang mepo, pe tukanlahiypara tukaiki lohongai handra hiyan kiyambultere torou pwi. Paratesah, melitmasih kintayah iye ara ndroiyin pwi.”41 Ndramat ara iwong ihipwen, pwen ip-wandrisa hu ndramat masih huyau.

20Pol irikai iya kol malkol Masetoniya pe

Kris1 Pe tambumbuwat ara iyahapwen,

pwen Pol iyoh hu yau ta Yapan husakili yiy pe ipwokeyani lohongahu, peitoholi hu para nakitali hu. Ihipwen,pwen iyau iya kol namandran hapeMasetoniya. 2 Pe iro tokai nondriya hukol ara kene, pe ipwokeyani lohongahuiya nongan soyon iya. Pwen iyarayah iyakol namandran masih Kris, 3 pe iro aranondriya walah maroyoh. Iro mwonenpakihis ndroi pakiya Siriya, ara iyiroweitehe hu Yutah ara huro mburi nongan

para katingundrun. Pwen irapaiwanilohongan pe irikai imui iya yau te kolnamandran hape Masetoniya. 4 Iyayauara pe ndramat hamou ngalan SopaterNdraPirrhus yapa kol Pereya, ara isape irikai iyapolo yiy. Pe Aristarkus peSekuntus para kol Tesalonaika, iyapoloKayus para kol Terpe pe Timoti yi, iyapoloTikikus pe Tropimus para kol namandraniya Esiya ara hu masih huyapolon i. 5Yihundramat aro kene ara huro mu huya pehuro longe yowu huro kol ngawan Trowas.6 Hapeko yowu ro manau Pilipai ipoo yonpara Ndrinanohun Mepo Yis Aliy Pwi, araisahapwen. Pwen yowu his ndroi pe yowungap iya pelei pe iro lang yimah yowusarayah sa kol ngawan Trowas, pe yowusapolo hu mepo hu kansa mu pwen huro.Pe yowu ro kol ara lang manandrtoyohmwaniye.

Pol ihingini Yutikus itine kimat iro kolngawan Trowas

7 Iro mwonen lang imu para sandre sih,yowu sa mbultere iyawule para karam-buringi ndrinanohun. Pwen Pol ara ipo-howe nongan iya kili hu ndramat, peiluwiy iya ndrangan niwen ipoo ihin-drokolo ping. Paratesah, lang hira mulanandre kitali hu pe kiyau 8 Pe ngannganahu sui ara soyon iya iro seu sahin painganmepo yowu ro mbultere aliy. 9 Pe wi-hou hamou ngalan Yutikus ara irompwanndrita marasip. Pe Pol ara iluwi nonganiya ndrangan niwen iya, pwen wihou aramaran inun pe imatin. Yiy ara iro marasippara seu tiwum paingan pe imatin turutpe iyos iya pwan, pe yihu pakaya soli yiy,ara meren. 10 Pwen Pol ilai iya pwan peiyah iya ndritan pe ipwokarani wihou ara.Pwen ipwai iya kili hu, ipa, “Nere wawumbuna kihilim, yiy mwalen.” 11 PwenPol ingas imui iya paingan pe iramburingindrinanohun pe huiniy iyawule. Pe huyewong ipoo lang ileu tahu. Pwen itali hu peiyau. 12 Pe hu ndramat huwiri wihou aramwalen, pe huyau iyapolo ndriya wayisnamandran iya.

Pol itali hu pohon para Epesus pe iyau13 Pwen yowu masih yowu tali Pol pe

yowu his ndroi pe yowu ngap iya peleiyowu ro mu yowu ya kol ngawan Assospara kayasuni Pol, paratesah, yiy ilohongepe ihikule yiy para kirikai sai paingan.

† 19:35: Eng: clerk; TP: kuskus

ACTS 20:14 169 ACTS 20:3514 Iro mwonen para Pol isa pe ipoho-

nani yowu ro kol Assos, yowu wiri yiyisa ndroi pe yowu ngap yowu ya mbusonMitilene. 15Pwen langmulan i, yowu ngapiya pelei pe yowu tali kol ara pe yowuyarayah iya pakeh mbuson Kiyos. Pe iyalang sih i, yowu ngap yowu singondritindras yowu ya mbuson Samos. Pweniya lang sih mulan i, yowu ngap yowuyarayah iya kol ngawan Miletus. 16 Polara kinpwokeyani lohongan pwen parakingap kiya pelei ndroi kiya ramwaitini kolEpesus, paratesah, welen imai para kirokol namandran iya Esiya ndrangan niwen.Yiy ara iramwalahani yiy para lenge Pen-tekos kintayahmapu, pwen kiya pe kinoroYerusalem, kapa kilahiy.

17 Pwen Pol ara iro kol ngawan Miletuspe ipwanos hu yapane sios para kol na-mandran Epesus para hu kasa nime yiy.18 Pe husarayah husa kili yiy, pe ipwaiiya kili hu, ipa, “Wawu kanpahas kinnakultuw to iro mwonen usa pe uro surawawu. Iro mwonen lang mamu usa ra-hatuwe kol namandran iya Esiya, pe ironondriya lang masih kinna yi mepo kunsapwen uro sura wawu, 19 ara wawu kanpa-hasaniy tehe lang soyon iya yihu Yutahngara kamburi nongan para karatuni yo.Tunan ara ko, ngara kimbusi hingorowopendriyo kiporu. Hapeko uiki yo usa pwanpe ngara kumbusi mbulya Yapan kiyapolondriyang. 20 Wawu pahasaniy tehe yoara kunuhundrundru para kupohowe sehemelitmepo ilahiy para kisopwatwawu, arapwi. Hapekoyouhunuwaniwawu iromarangawan pe iro nondriya seu hawum iyahawum i. 21 Yo kuntiyaniy pwen kinnakili hu Yutah pe hu Krik kene, para hukarapaiwani ndriyahu kaya kili Ngindrai,pe hu kapwotisingi lohongahu kaya kiliYapan Yesu torou.

22 Pwen mahapo Mwoiwan Haiyan arairakalahani yo para kuya Yerusalem, pesehemelit nakirayah kisa kili yo kiro ariya,ara ukowu. 23Melit handra ko upahasaniy,ara tehe kol namandran masih ngara kuyaaliy, Mwoiwan Haiyan ngara kipwahanouyo para kuropahas tehe andre kuya non-driya kou pe hu nopwaran nakupohonaniyara hutora longe yo. 24 Hapeko yo kun-lohongani mwoiwo tehe handra melit na-mandran iya mbulmoro, ara pwi, melithandra ko ulohonganiy ara para kunga-plani ngapilai kipoo kuyahapwen. Peandre kumbusi mbulyo mepo kunwiriy

iyau kili Yapan Yesu. Mbulyo ara parakupohowe nongan hiyan para pahas taNgindrai.

25 Akahalingiy, yo upahasaniy tehewawu mepo urupo mwalinga wawu peurupo pohowe nongan hiyan ata KingNgindrai, ara hamou tawawu andrekinnime mbulmoro paiwe pwi. 26 Pwenpe lang nepo, yo nakupwai ngawan kisakili wawu tehe, ndreyehu ndramat masih,ara andre kinto ndrito pwi, 27 paratesah,yo kunoho hindrundru para kupohowenongan para pwahanou ta Ngindrai masihkene kisa kili wawu ara pwi. 28Mara wawukiro ta wawu pe kiro ta hu ndramat masihpara sios mepo Mwoiwan Haiyan kiniykiyita pahandra pwokere ta wawu. Wawukapwokarani sios ta Ngindrai tehe hundramat para pwokereya sipsip ngarakambusiy. Akapwokarani sios mepokintakonihiy pwen kinna ndreye norunmbukenan. 29 Yo ara upahasaniy tehekamulan para kutali wawu, pwen andrehu mwiy puyap ndrinahu mwomwan,ara andre hu kasa mwalinga wawu peandre kapwalngani hu sipsip. 30 Pe hundramat hayah hutora mwalinga wawumbukena wawu, ara andre hu katinepe hu kandrihisani nongan ndrokonanpara kaluwani hu ndramat koho ndruwahu. 31 Pwen pe wawu koro hinehes!Akalohonganiy tehe nondriya hayoumaroyoh, ping pe lang masih yo kunohomayum pwi para kupwahanou hamou-hamou tawawu kiyapolo ndriyang.

32 Pwen pe mahapo yo uiki wawu iyakili Ngindrai pe iya kili nongan para pa-has atan, mepo andre kihingini wawu ka-mandra pe andre kiyki melit soyon kisatawawu kiro mwalinga hu norun mepo kin-takinima hu pwen para karayah haiyan.33Pe yo kunnamiliwaniy para kuwiri silwa,ndre kolt, ndre koyau ta hamou tawawu,ara pwi yoh. 34Wawumbukena wawu kan-pahasaniy tehe yo upo mbulen iyau nimoimwonen para kupwokarani yo mbukenope hu susuyo yi. 35 Iro nondriya mbulenmasih kunmbusiy, ara kunpwainganiypwen kinsa kili wawu tehe worou korondruwa kultuw para kapo mbulen kiyapwokeyan. Pwen worou andre kalahiypara kasopwat hu ndramat mepo hu kan-lahiy para kasopwat hu mbukenahu pwi.Wawu kalohongani nongan mepo YapanYesu mbukenan kinpwai, kinpa, ‘Lomwespara nayuk ara iramwaitini lomwes para

ACTS 20:36 170 ACTS 21:21napo.’ ”

36 Pwen Pol itiyani melit masih araihipwen, pe itukuruhu iya pwan iyapolohu masih pe itohun. 37 Yihu masih arahurang turut, pe hundrohosi yiy, pe hu-rahunghung iyatan. 38 Pe ndriya pworutahu namandran masih, ara irayah ihon-druwa nongan mepo kinpwai, tehe andrehu kanlahiy para hu kanime mbulmaranpaiwe pwi. Pwen pe hu masih ara hurikaiiyapolo yiy pe huyaiki yiy iya ndroi.

21Pol ihis ndroi para kiya Yerusalem

1 Pwen iyamulan yowu tali hu yapanesios pe yowu his ndroi pe yowu ngapyowu ya mwonen iya mbuson Kos. Iyalang mulan yowu ya mbuson Rotes, ihip-wen, yowu taliy pe yowu yarayah iya kolngawan Patara. 2 Pe yowu kahi ndroihakou para nakiya kol namandran hapePonisiya, pe yowu his yaliy pe yowu ngappe yowu yau. 3 Yowu ro ngap yowu ya peyowu nime mbuson Saiprus, ara iyapwente nima yowu kamou, pe yowu ramwait-iniy pe yowu ngap iya kol namandran iyaSiriya. Pe yowu yarayah iya kol ngawanTayar, kol mepo hu nakatali hu memelitiro nondriya ndroi para kiyapwan aliy.4 Pe yowu kahi hu ndramira Yapan huroara, pe yowu ro polo hu lang manandr-toyoh. Pe Mwoiwan Haiyan iwong iyakili hu pe hupwai iya kili Pol para mbunakiya Yerusalem. 5Hapeko hu lang manan-drtoyoh ara ihipwen, para ndroi nakitaliTayar, yowu tali kol ngawan ara pe yowuropo yowu ya manau. Pe hu ndramiraYapanmasih iyapolo nambuyu hu pe noruhu, ara huya yuk yowu iya ngawan parakol ara, pe yowu tukuruhu iro poholengpe yowu tohun. 6 Iyamulan hamou itoholihamou ihipwen, pwen yowu his ndroi, peyihu mui iya suwehu.

7Pwenyowu tali kol Tayar pe yowungapyowu ya Tolemayis, pe yowu rawulohaninali yowu hu para sios. Pe yowu ye polohu lang sih. 8 Iya masan lang sih i, yowuyarayah iya kol ngawan Sisariya, pe yowuro suwe ndramat hamou para pohoweyanongan hiyan ngalan Pilip. Yiy ara hamoutahu manandrtimou ara.* 9 Pe noru Piliphu pihin mahaamou mepo hu kanyesoupwi, ara hungara kawong tehehuporopet.

10 Pwen yowu ro ara lang hayah i, peporopet hamou ngalan Akapus ara iyaukol namandran hape Yutiya pe isa pwan.11 Yiy isa kili yowu pe iwiri kundrayi Polpe iwasi niman pe ndrikan mbukenan iyaaliy. Pwen ipa, “Mwoiwan Haiyan ipa toro:‘Tehen toro ko, hu Yutah para Yerusalemandre hu kawasi mbukena kondrei iye, peandre hu kaiki yiy kiya kili hu NdramiraLah.’ ”

12 Iro mwonen yowu hilingi nongan aro,yowu iyasura hu ndramat para kol ara,ara yowu rakekeyani Pol para mbuna kiyapaingan Yerusalem 13 Pwen Pol isomwiyowu, ipa, “Paratapeh wawu tora tang pewawu tora mbusi ndriyo irang? Yo urupomwoimwoi para hu kawasi yo. Pe ariyoko pwi, urupo mwoimwoi yi para kumatkuro nondriya Yerusalem kiya ngala Ya-pan Yesu.” 14 Yowu wong iya kili yiy pekinhilingi yowu pwi, pwen yowu mun oyowu ro, pe yowu pa, “Hiyan, namiliwaYapan kirayah.”

15 Iyamulan para lang hayah isayau,yowu mwaniyani yowu pe yowu yapaingan Yerusalem. 16 Pe yihu ndramiraYapan hayah para Sisariya, ara hurikaisura yowu pe huyaiki yowu iya suweNason, para yowu koro aliy. Yiy arandramira mbuson Saiprus, pe hamoundramira Yapan para koluw.

Pol iyarayah iya Yerusalem17 Iro mwonen yowu yarayah iya

Yerusalem, hu nali hu para sios ara huwiriyowu iyasura pwesai. 18 Iya langmulan Poliyasura yowu masih yowu ya nime Yamis,pe hu yapane sios masih, ara husa huroyi. 19 Pwen Pol ara irawuloh iya kili hu,pe itiyani mbulen masih handra-handramepo Ngindrai kinmbusiy pwen iyau kiliyiy, iro mwalinga hu Ndramira Lah.

20 Iro mwonen huhulingiy, pwen huhuringala Ngindrai. Pwen hupwai iya kili Pol,hupa, “Nali, animei, yihu Yutah tasopou-tasopou ara hu kanpwotisingi lohongahu.Pe hu masih ara kantahatini lohongahukinna nongan para pwahanou ta Mose.

21 Yihu ndramat hayah hu kannesepwen kinna kili hu masih ara, tehe woungara ahanuwani hu Yutah, mepo hutora mwalinga hu Ndramira Lah, tehehu mbuna koho ndruwa Mose. Pe hukannese tehe wou ngara ahanuwani yihutehe hu mbuna kasondriti kapilo noruhu,

* 21:8: Aposel 6:5

ACTS 21:22 171 ACTS 21:38pe hu mbuna koho ndruwa kultuwayikowase rou. 22 Tanarou tehe andre hukahalingi titiye tehe wou ansa. Pwenandre tukambusi tehen tapeh ndrokonan?23 Kiya! Hiyan para ambusi sehe melityowu nakapwai kisa kili wou. Yihu ndra-mat mahaamou iye mepo hu topo surayowu, ara hu kantandrangan kinna kiliNgindrai pwen. 24 Pwen awiri hu ndra-mat mahaamou aro, pe wawu masih korondruwa kultuw para karayah howen kiyambulmara Ngindrai. Pe yukyuk mepohu nakaikiy para hu nakanahi paya hu,ara andre wou aiki kennen. Ambusiytehen tora pe andre hu ndramat masihkapahasaniy tehe titiye masih hu kannesekinna, ara hu nongan pwasoyou opu. Peandre hu kapahasaniy tehe wou mbuke-nam ara ata ndruwa nongan para pwa-hanou i. 25 Yihu Ndramira Lah mepohu kanpwotisingi lohongahu, ara yowukanratuluwi nongan sahin kinna kili hutehe yowu kamburi lohonga yowu tehetoro: Para yihu kahaiyani hu koro mawenanandrinaimepo hu kaniykiy tehe yukyukkinna kili hu kerewek; pe hu koro mawenndrai; pe humbuna kayan sangi kanmepohu kanndrusuwan; pe hu koro mawen kul-tuw para pilah.”

26 Pwen lang sih iyamulan Pol iwiri hundramat mahaamou ara husa kili yiy. Peimbusi lohongai masih para yiy kirayahhowenkiyambulmaraNgindrai iyapolo humahaamou ara yi. Pe iya nondriya kowayumwa totohun namandran pe iya pwaiiya kili hu pris, tehe andre kirahaihai sehelang ndrokonan pe andre hu kahapwenmbulen para karayah howen kiya mbul-maraNgindrai, pe sehe lang andre hamou-hamou tahu kasaiki yukyuk tan.

Hu Yutah humbultuwe tahatini Pol27 Pe iro mwonen lang manandrtoyoh

ara pakeh nakisahapwen, pwen hu Yutahhuyau te kol namandran iya Esiya arahunime Pol iro yumwa totohun naman-dran. Pwen husuhuri ndriya hu ndramatmasih pe imbusi ndrinahu ilokuh pe hum-bultuwe tahatini Pol, 28 pe hurandroko-mat, hupa, “Wawu ndramat para Yisrayel,akasopwat yowu! Ndramat aripo ko arandramat mepo ngara kihinuwani hu ndra-mat masih kiya nongan para pwasimiri hundramira tou, pe nongan para pwahanouta Mose, pe yumwa totohun namandraniye yi. Pe ariya ko pwi, yiy kinluwani

hu para Krik hayah pe husa nondriyakowa yumwa totohun namandran pe hup-walngani kol haiyan iye.” 29 (Yihu pwaitehen tora, paratesah, hunime Tropimusndramira Epesus hamou, iro nondriya kolnamandran ara iro sura Pol. Pwen yihu arahulohonge tehe Pol ara kinwiri yiy pwenkinna nondriya kowa yumwa totohun na-mandran.)

30 Pe hu ndramat masih para kol na-mandran ara ndriyahu ikiskis pe huhu-lun huyau hape-hape husa. Pwen hum-bultuwe tahatini Pol, pe huluwi yiy iyangawan kowa yumwa totohun naman-dran, pe hape pwi ko, huwari papai masihpara kowa yumwa totohun namandranara. 31 Iro mwonen yihu pakatingun-drun, pwen nongan ara iyarayah iya kilikenol tahu ndram para Rom, tehe humasih para kol namandran Yerusalem arahutopo tambumbuwat. 32 Pwen kenolihileh pe iwiri hu ndram iyapolo hu hiyehhuro mu tahu pe hungap huya pwan kilihu ndramat mepo hurawure huro. Pweniro mwonen hu ndramat ara hunime hundram atan husa, pwen huhutohai tayaPol.

33 Pwen kenol tahu ndram ara isarayahpe imbultuwe tahatini Pol, pe ipwatisingiyiya kili hu ndram para hu kawasi yiy kiyamalkei hayen malmou. Pwen isok hundramat tehe ndramat ara yiy hiyeh peimbusi tesah ndrokonan. 34Pe hu ndramatsoyon iya hurawure huro, pe hayah tahuara huro wayeh handra, pe hayah tahuara huro wayeh handra yi. Pe ngangaliyahu ara soyon iya, pe kenol tahu ndramara kinlahiy para kisehe ndroiyi nonganndrokonan pwi. Pwen ipwatisingiy iya kilihundrampara hu kawiri Pol kiya nondriyasuwe hu. 35 Iro mwonen Pol iyarayah iyakanen para seu ara, yihu ndram hunimeitehe hu ndramat ara ndriyahu ikiskis iya,para hu katingundru Pol, pwen pe hundram husap yiy iya paingan. 36 Pe hundramat soyon iya ara huho ndruwa hupe huro wayeh mulan, hupa, “Katingun-drun!”

Pol iwong iya kili hu ndramat soyon iya37 Iro mwonen hu ndram nakawiri Pol

kiya nondriya seu, isok kenol, ipa, “Ilahiypara kuwong hape kisatam?”

Pe kenol isomwi yiy, ipa, “Wou apa-hasani nongna kol Krik, ndre? 38Upa ndrewou ndramira Yisip ara, mepomamu hape

ACTS 21:39 172 ACTS 22:20kinna anpo pahun iya kili hu para kapman,pe anwiri hu ndramat mahaapou (4,000)para taya ndramat mepo ngara hu kapopahun kinna semen niwen para pahun, pealuwani huwawu ro kol ndrohoyin, ndre?”

39 Hapeko Pol isomwi yiy, ipa, “Yo arahamou ndramira Yutah, para kol Tarsusita nondriya kol namandran hape Silisiya.Kolo, ara kol hape mendreheh pwi. Hiyanpara kuwong hape kiya kili hu ndramat?”

40 Pwen kenol tahu ndram ara isomwiyiy, ipa hiyan. Pe Pol ara iro tine kanenpe isoli niman iya kili hu ndramat parahu kamun. Iro mwonen hu masih humun,pwen iwong iya kili hu iya nongna kol tahuHipuruw.

221 Pe Pol ipa tehen toro: “Wawu nali pe

tomo, akahalingi yo na, yo nakuhuterenokisa kili wawu.” 2 Pe iro mwonenhuhulingi yiy iwong iya kili hu iya nongnakol Hipuruw, yihu masih ara hunun ohuro.

Pwen pe ipa; 3 “Yo ara hamou Yutah.Tino imwalahiy to iro kol ngawan Tarsus,nondriya kol namandran hape Silisiya.Hapeko umandra ara uro kol namandraniye. Yo ara uro pahandra Kamaliyel peyiy ihinuwani yo hiyan masih iya ndroiyinongan para pwahanou ta tumburou hu.Pe yo ara urahatini kultuwayi Ngindrai,imwonen tehemahapo wawu tora mbusiy.4 Yo ngara kuro tandroyani hu ndramathupwotisingi lohongahu, pe huro ndruwaSai iye, para hu kamat. Pe umbultuwetahatini hu kamai pe pihin kene, pe uluwihu huya nondriya kou. 5 Pe pris ihohinta hu pris masih kene iyasura hu San-hetrin torou Yutah, ara hupahasaniy pehulahiy para katiyani kultuw tehe urupopwai iye. Yihu ara ko huratuluwi nonganpara kuwiriy kiya kili nalirou hu hutorakol Tamaskus. Pe uwiri nongan ara pe urotokai nakuya kol ara, para kumbultuwetahatini hu ndramat mepo huho ndruwaSai ara, para kuluwi hu kasa Yerusalem.Pwen hu namandran kapomate hu.

6 Lang ara mwandrai pakeh nakira-haihai, pwen yo uropo uya pakeh kolTamaskus. Pe indrou pwi ko, ngannganayang namandran ilenganiy iro kol painganyang isa pwan kili yo pe irahakowo. 7Pwenyo uyos uya pwan pe uhulingi yoholaisahin ipwai isa kili yo, ipa, ‘Sol! Sol!Paratapeh pe ata tandroyani yo?’

8 Pe usomwi yiy, upa, ‘Yapan, wouhiyeh?’

Pe ipa, ‘Yo ara Yesu para Nasaret mepoata tandroyani yo.’ 9 Pe hu susuyo ara hu-nime nganngana yang, hapeko yihu kan-hilingi mbulukoyu hiyeh iro wong isa kiliyo pwi.

10 Yo usok, upa, ‘Yapan, yo nakumbusitesah?’

Pe Yapan ipwai isa kili yo, ipa, ‘Atine,pe aya nondriya kol Tamaskus. Aya aro,pe hamou andre kipwai kisa kili woukiya sehe melit yo kuntakinimam pwenpara nambusiy.’ 11 Nganngana yang arairapwasingi moro pe kunlahiy para kun-nimnim pwi, pwen pe hu susuyo arahumbultuwe nimo pe huluwi yo uya kolTamaskus.

12 Pwen ndramat hamou ngalanAnaniyas isa nime yo. Yiy ara ngarakihaiyani nongan para pwahanou, pengara hu ndramat masih para Yutah, arangara hu kahaiyani yiy. 13 Yiy isa peiro tine ngilse pe ipwai isa kili yo, ipa,‘Sol, nali, maram kitandras!’ Pwen o, iromwonen ariya ko, moro itandras o unimeyiy.

14 Pe ipwai, ipa, ‘Ngindrai ta tumburouhu, ara kintakinimam pwen, para apa-hasani namiliwan, pe para animeNdramatImwonen masih, pe para ahalingi ngasambulukoyun; 15 paratesah, wou andrearayah ndramat para pohoweya nongnankiya kili hundramatmasih, kiya sehemelitannimei pe anhilingiy. 16 Kiya, wou atalongani tesah? Atine pe ayoh kiya ngalaYapan, pe awiri paptais para asungani hupakut mwomwan tam kayau.’

17 Iro mwonen umui uya Yerusalempe uro tohun nondriya yumwa toto-hun namandran, yo uya nondriya taltan,18 pe unime Yapan iwong isa kili yo, ipa,‘Ahaleh! Atali Yerusalem, mahapo ko,paratesah, kapa atiyani titiye to kiro koliye, andre hu kanhilingi titiye tam pwi.’

19 Pwen usomwi yiy, upa, ‘Yapan, yihundramat aripo ara hupahasaniy tehe yoara ngara kuya payumwa totohun hawumkiya hawum, para kumbultuwe hu ndra-mat hupwotisingi lohongahu isa kili wou,pe ngara kuiki hu kaya kou pe kamwirihu. 20 Pe tandrohongan huro tingun-dru Stipen, ndramat para pohoweya titiyetam, ara uro tine ariya, pe upa hiyan, peuro memerani koiwehu mepo huro tin-gundrun.’

ACTS 22:21 173 ACTS 23:821 Pwen Yapan ipwai isa kili yo, ipa, ‘Aya,

andre kupwandrisa wou aya mwanan-mwanan iya, kili hu Ndramira Lah.’ ”

Pol ipwai tehe yiy hamou tahu ndramiraRom

22 Pe hu ndramat huro ara, arahuhulingi Pol iro wong ipoo isa matnenongan ara, pe hu ndramat masih arahulomei anan, pe huwayeh namandraniya, hupa, “Akatingundrun! Ndramattehen tora, ara kinlahiy para kiro mwalenndre kiye ndron kol pwan pwi!”

23Pe huro tambumbuwat pe huro piyanihu koyau tahu, pe huro lokuh kohu pwanpehuro piyaniy iya paingan. 24Pwenkenolipwatisingiy iya kili hu ndram para hukawiri Pol kiya nondriya suwe hu ndram.Pe ipwai para hu kamwiri yiy pe kasokyiy; paratesah, kenol pakipahasaniy tunantesah ndrokonan, pe hu ndramat hurotandrokomat anan. 25 Pe iro mwonenhuro ramahayani niman iya maltoh kenepara hu kamwiri yiy, Pol inime ndramiho hin iyata hu ndram masangat mepoiro tine pakeh kili yiy. Pwen isike yiy,ipa, “Iya mwonen iya mbulmara nonganpara kamwiri hamoundramira Rom,mepohu ndramat para tamwaniye hu kankahihandra mwomwan tan pwi?”

26 Pwen ndram iho hin ara ihilinginongna Pol, pe iya kili kenol pe iya nesendraingan. Pe ipwai, ipa, “Wou nambusitapeh? Ndramat aro, ara yiy ndramiraRom.”

27Pwenkenol tahundramara iya kili Polpe isok yiy, ipa, “Apwai kisa kili yo, wouhamou ndramira Rom, ndre?”

Pwen Pol isomwi yiy, ipa, “Ehe!”28 Pe kenol tahu ndram ara, ipa, “Yo ara

upiyani singayai soyon iya, para kurayahndramira Rom hamou.”

Pe Pol ipa, “Hapeko yo tehe wou pwi;urayah ndramira Rom hamou, iro mwo-nen tino imwalahiy to.”

29 Pwen hu mepo hu pakamwiri Pol, arahape pwi ko, huhundrundru. Pe kenolisapahasaniy tehe Pol ara ndramira Romhamou, pwen yiy inoh, paratesah, yiy kin-pwai pwen, pe hu kanwasi yiy.

Pol iro mbulmarahu para Sanhetrin30Pwen kenol tahu ndram ara pakikahiy

ndroiyin tesah ndrokonan, pe hu Yutahhutasusut nongan iya kili Pol. Pwen iya

lang mulan, itali yiy pe ipwandrandrahanihu pris huhohin ta hu pris masih, peiyapolo hu Sanhetrin tahu Yutah, ara husambultere hu husa wule. Pwen iwiri Polisa pwan pe iyaiki yiy iya iro tine mbul-marahu.

231 Pol inimnim imwonen iya kili hu para

Sanhetrin, pe ipa, “Wawu nali, yo kun-mbusi mbulyo kinnahapwen kinna mbul-mara Ngindrai, pe hingorowa mwoiwo,ara ipwai isa kili yo tehe mbulyo masihmepo kunmbusiy kinna ipoo isa matnenmahapo, ara ita mwonen opu.” 2 Pol ipatehen toro ihipwen, pwen pris ihohin tahu pris masih kene, ngalan Ananiyas, araipwandrandrahaniy iya kili hu ndramathuro tine ngilse Pol para hu kahasuli po-hon. 3 Pwen Pol ipwai iya kili yiy, ipa,“Ngindrai nakihisuli wou, wou ndramatpara tayungat!* Wou apa ndre ata ndruwanongan para pwahanou, pe naiki yo kuyanongan; pwen, ndroiyin aro ko, pwen asape atampwan ara. Hapeko animei; wouapwatisingiy iya kili hu para hu kahasuliyo, pwenpe tehen tora ko, woumbukenamara alowani nongan para pwahanou!” 4 Pehu mepo huro tine ngilse Pol ara hupwaiiya kili yiy, hupa, “Ara tapeh? Apa pwatipris ta Ngindrai mepo ihohin ta hu prismasih kene, ndre?”

5 Pwen Pol ipwai, ipa, “Wawu nali,yo ukowu tehe ndramat mahapo iwong,ara pris ihohin ta hu pris masih kene.Paratesah, pwayan ipwai ipa toro: ‘Wawumbuna akapwati ndramat mepo ita pohontawawu.’ ”

6 Pwen Pol iyirowe hu, tehe hu hayahtahu ara hu Satyusiy, pe hu hayah tahu yiara hu Parisiy. Pwen pe iyoh iho nondriyambultere tahu Sanhetrin, ipa, “Wawu nali,yo ara hamou Parisiy, pe noru hamouParisiy yi. Yo upwotisingi lohongo tehehu ndramat kanmat ara andre hu kasa-tine paiwe, pe tunan ara ko urupo tinenongan.” 7 Pwen ipa nongan ara irohop-wen o, pwen takokowai irayah mwalingahu Parisiy pe hu Satyusiy. Pwen yihumepo huro mbultere hu, ara humasum-buwe huya malpat. 8 (Hu Satyusiy ngarahu kapa ndramat hu kanmat ara andre hukantine paiwe pwi. Pe hu angelou pe humwomwoyou handra-handra, ara pwi yi.

* 23:3: Eng: you whitewashed wall!; TP: yu olsem banis nogut ol i bin penim long waitpela pen, bai ol man i no kenlukim samting nogut i stap aninit.

ACTS 23:9 174 ACTS 23:28Hapeko hu Parisiy ngara hu kapa melitmalndra kene ariya, ara hiltora.)

9Pe huro lomei iropo iya namandran iyamanau, pe hu Parisiy hayah mepo ngarahu kahanuwani nongan para pwahanouara hutine pe hurakokowai pwokeyan.Pe hupa, “Yowu kankahi melit handramwomwan kinto kili ndramat aro pwi.Matisan hamoumwomwoyou ndre hamouangelou kinwong kinna kili yiy?” 10 Pwentakokowai ara iropo iya namandran iya, pekenol tahu ndram, ara inoh, matisan hukaraluluwi Pol pe nombuwen kimut. Pwenipwandrandrahani hu ndram para hu kayapwan, pe kawiri yiy kisa mawen nima huYutah, pe kaluwi yiy kiya suwe hu ndram.

11 Pwen ping ara, Yapan iro tine ngilsePol, pe ipa, “Apwoke, pe mbuna anoh!Wou antiyani titiye to kinna kili hu paraYerusalem; tehen tora ko, andre aya tiyanititiye to kiya nondriya kol Rom i.”

Hu Yutah humburi nongan para katin-gundru Pol

12 Pwen iya ndroulang para lang sihi, yihu Yutah hayah ara husa harongpe humburi nongan para hu katingun-dru Pol. Pe hurandrangan para kayin-drongehu kiya namnampe kuimwa ndran,kipoo hu katingundru Pol. 13 Pe hundramat mepo humburi nongan ara, arandromwoya hu haangui pe ndromwan.14 Pwen huya kili hu pris huhohin ta hupris masih pe hu yapane kol, pe hupa,“Yowu ara kantandranga yowu pwen, teheyowu andre kanyan melit handra pwi,kipoo yowu katingundru Pol. 15 Mahapowawu pe hu Sanhetrin, akapwanos non-gan kiya paingan kili kenol tahu ndrampara Rom para kawiri Pol kisa pwan kiliwawu. Wawu kapwasike yiy tehe wawu,ara nakasok Pol pe katen hayah ndroiyinongan ndrokonan imwonen. Yowu aratopo hinehes para kiho ndron sai andreyowu katingundrun.”

16 Pwen noru pisu Pol kamai ara ihilinginonganhu kanmburiy ara, pe iya nondriyasuwe hu ndram pe iya nese ndrainga Pol.

17 Pwen pe Pol iyoh hamou tahu ndrammepo imu iya kili hu ndram masangat araisa, pe ipwai iya kili yiy, ipa, “Akawiri wi-hou iye kiya kili kenol tahu ndram masih.Wihou ara, ara nongan sahin ita kili yiypara nakiya nese ndrainga kenol.” 18Pwenndramara iwiriwihou ara iya kili kenol. Peipwai iya kili yiy, ipa, “Ndramat mepo ita

kou ngalan Pol, ara iyoh yo uya kili yiy, peipwandrisa yo para kuwiri wihou iye kisakili wou. Nongan sahin iripo kili yiy andrekinese ndraingam.”

19 Pwen kenol ara, imbultuwe nima wi-hou ara, pe iluwi yiy iya pwakin hape peisok yiy, ipa, “Kiya, apwai, wou nasapatesah kisa kili yo?”

20 Pe wihou ara ipa, “Yihu Yutah kan-mburi nongan pwen para hu andre kasokwou, para moh andre awiri Pol kiyapwankili hu Sanhetrin. Yihu nakapwaske woutehe hu nakaten hayah ndroiyi nonganndrokonan ata Pol paiwe yi. 21Hapekowoumbuna oro ndruwa nongnahu, paratesah,ndromwoya hu ara haangui pe ndromwan,andre hu kakohon koho sai para katingun-dru Pol. Yihu tandrangan pe hundrongehu para hu andre kannamnam pe kanyinndran pwi, kipoo hu katingundrun kimat.Yihu ara huyera sohoni wou opu para apahiyan.”

22 Pwen kenol ara ipwandrisa wihou arapara kiyau, pe ipwandrandrahaniy iya kiliyiy, ipa, “Mbuna anese ndrainga hamoutehe ansa nese melit ara kinsa kili yo.”

Huwiri Pol pe huyaiki yiy iya kol Sisariya23 Pwen kenol iyoh ndrammalmou, hilu

malmou kene ara hilya mu iya kili hundram masangat, pe ipwatisingiy iya kilihilu, ipa, “Alkawiri hu ndram malungat,kiyapolo hu ndram manandrtingui mepongara hu kangaplani hu hos, pe kiya-sura hu ndram malungat mepo ngara hukapo pahun kiya nah. Pe akaramwaniyaniwawu para mahapo ping o, paramwandraikiho mandrosih, pwen akaya Sisariya.24 Pe wawu karamwaniyani hu hos ata Poli, para kihis aliy pe kiyarayah hiyan opukiya kili Peliks, ndramat mepo yiy pohokol, para kol namandran iya ara.”

25 Pe kenol tahu ndram iratuluwi non-gan sahin iya kili Peliks, ipa toro:

26 “Yo ara Klautiyus Lisiyas, pe youratuluwi nongan iye iya kili yapan Pe-liks, pohon para kol namandran iya.

Yo urawuloh satam.27 Ndramat aripo ara hu Yutah

humbultuwe yiy para hu pakatingun-drun. Hapeko yo uhulingiy tehe yiyara hamou ndramira Rom. Pwen peyo, usa polo hu ndram ato, pe yowuwiri yiy isa mawen nimahu, pe yowusopwat yiy para kiro hiyan. 28 Yo arapakupahasaniy tunan tesah ndrokonan

ACTS 23:29 175 ACTS 24:12pe hu tasusut nongan iya kili ndramatara. Pwen pe uwiri yiy iya kili yihupara Sanhetrin. 29 Yo ara usa yiroweitehe nongan hu tasusut iya kili yiy,ara iro ndruwa nongan para pwahanoutahu kopu. Huiki yiy iya nongan,hapeko yo kunkahi melit handra pwi,mepo ilahiy para tukatingundrun ndretukaiki yiy kiya nondriya kou. 30 Iromwonen uhulingi nongan tehe hundramat hayah hu kanmburi nongankokohe para hu katingundru ndramatara kimat, pwen pe hape pwi ko,upwandrisa yiy para kisa kili wou. Pe yokunpwatisingiy kinna kili hu ndramatmepo hu pakaiki yiy kiya nongan, parahu kasa mbulmaram pe hu kasaikilohongahu.”31Pwenhu ndramhuho ndruwa nongna

kenol, pe ping ara ko huwiri Pol iya surahu, pe huyaiki yiy iya kol ngawan Antipa-tris. 32 Pe iya lang mulan, yihu ndrammepo ngara hu kangaplani hu hos, arahuwiri Pol iya sura hu pe huyaiki yiy iyakol ngawan Sisariya. Pe hu ndram masihmepo huro ndron, ara humui huya suwehu ndram ita Yerusalem. 33 Iro mwo-nen hu ndram para kangaplani hos arahusarayah husa kol Sisariya, pwen huyaikinongan mepo kenol iratuluwiy, ara iyakili Peliks, ndramat mepo iya pohon parakol namandran iya ara. Pe huya tali Poliya kili yiy. 34 Pwen poho kol ara inimenongan ara ihipwen, pe isikei tehe Polara para sehe kol namandran iya. Peisapahasaniy tehe yiy ara para Silisiya.35 Pwen ipa, “Kiro mwonen hu ndramatmepo hurasusut nongan isa kili wou hukasarayah, pwen andre yo kuhulingi nong-nam.” Pwen ipwandrandrahani hu tehePol andre kiro nondriya suwe Herot na-mandran ara, pe hu koro memerani yiy.

24Huiki Pol iya nongan iro mbulmara Peliks

1 Pwen lang mayimah iyamulan, prisihohin ta hu pris masih kene ngalanAnaniyas, ara ilai iya pwan kol ngawanSisariya iyapolo hu yapane kol hayah, peiyapolo ndramat hamou mepo ipahas iya

nongan para tamwaniye tahu Rom ngalanTertullus. Pwen huya kili Peliks, ndramatmepo iya pohon para kol namandran iyaara, pe huyaiki nongan para kiratuni Poliya kili pohon para kapman. 2 Iro mwonenhuluwi Pol iya nondriyan ihipwen, pwenTertullus iratiyani lohongan imu iya kiliPeliks ipa toro: “Yapan Peliks, yowu arayowu pwes imwonen tehe wou asopwatyowu para mipwan hiyan, pe pahun kin-tayah pwi. Pemaram ara ngara kituluwanimelit itapo isa, pe ngara aramwaniyaniype kisarayah hiyan masih iripo nondriyakol namandran iya iye. 3Yapan Peliks, wouara hiyan-hiyan masih, yowu nime melitmasih anmbusiy ita nondriya kol masihkene, pe yowu pwes pe yowu rawulohnamandran iya satam. 4 Hapeko yo an-dre kunluwi nongan ndrangan niwen pwi,matisan welem kimai. Yo usok wou parakoyum kisikirani yowu kiya nongan sahinmulai nakupwai iye na.

5 Yowu yirowei tehe ndramat iye arandramat hamou para tandroindroi. Yiyara ngara kimu para kirandroiyi tambum-buwat mwalinga hu Yutah masih, hutorakol pwan masih. Pe yiy ara kenol paratandroindroi ngara kimbultani hu ndra-mat karayah yau hapat, mepo hupohoweindrokoyirayi ndramira Nasaret. 6-7 Peyiy pakipwalngani yumwa totohun na-mandran, pwen yowu mbultuwe tahatiniyiy.* 8 Wou mbukenam asike yiy, pwenandre alahiy para apahasaniy pe ayirowendroiyin tesah mepo yowu kaniyki yiypwen kinna mbulmara nongan.”

9 Pe yihu para Yutah ara huposura non-gan, pe hutasusut nongan iya kili Pol hupatehe hu nonganmasih ara, ara ndrokonan.

10 Pwen ndramatmepo pohon para kap-man ara,† ara isuwe niman iya kili Polpara kiwong. Pwen Pol isomwi yiy, ipa,“Ndriyo ipwes para kuwong kimui kisa kiliwou, paratesah, yo ara upahasaniy tehewou ara arayah ndramat para tamwaniyenongan nondriya hayou soyon iya kinna.11Kapa wou asok, ara alahiy para ayiroweitopwei, tehe lang songui pe luwoh kinna,ara yo uya paingan Yerusalem para kuyatohun. 12 Yihu ndramat mepo hu tasusut

* 24:6-7: Yihu ndramat hayah para tapaiwani nongna kol, ara hulohonge tehe nongan sahin i iripo puk iye pe ipatoro: v. 6 Yowu pakaiki yiy kiro ndruwa nongan para pwahanou towu. 7 Hapeko kenol tahu ndram ngalan Lisiyas isaiyapolo hu ndram pe hurambumbusan husa pe huwiri yiy iya mawen kili yowu. 8 Pe Lisiyas ipwatisingi yihu ndramathiyeh hunamiliy para kaiki ndramat iye kiya nongan, ara yihu andre kasarayah kasa mbulmaram. † 24:10: Eng:governor; TP: namba wan gavman

ACTS 24:13 176 ACTS 25:5nongan isa kili yo para kuro tine non-gan, ara hu kannime yo kuro takokowaikiyapolo hamou iro nondriya yumwa to-tohun namandran, ara pwi. Pe yo kunhopwokoromwe hu ndramat kiro nondriyahu yumwa totohun, ndre hapeleheh non-driya kol namandran, ara pwi. 13 Pe yihuara kanlahiy para kapwaingani hu kultuwmepo mahapo hutora tasusut nongan isakili yo, ara pwi. 14 Hapeko yo nakup-wai ngawan tehe ngara kuho ndruwa Sai,mepo hupohowei yau hapat, pe tehen arako, ngara kutohun kiya kili Ngindrai atatumbu yowu hu. Pe yo ara kunpwotisingilohongo kinna melit masih hu kantatu-luwiy ita nongan para pwahanou, pe huPoropet. 15Yo ara upwotisingi lohongo peurupo sohoniy o, ihisoule tehe yihu ndra-mat aripo, tehe Ngindrai andre kihinginihu ndramat masih kene kanmat, hu hapatpwassin pe hu ndramat hapat imwonen.16Pwen pe lang masih ngara kupwokeyanihingorowa mwoiwo kiro mwonen mbul-mara Ngindrai pe mbulmara hu ndramatkene.

17 Iyamulan para uho mawen hayouhayah hape, yo usa kol Yerusalem parakusa hang melit tehe singayai kiyatayowehu mepo hundroisiy, pe usa parakuiki hu yukyuk kiya kili Ngindrai. 18 Yopakuya yumwa totohunnamandran, pwenpe umbusi kultuw para kuro mwonenmbulmara Ngindrai namu, pwen iro mwo-nen husa nime yo uro yumwa totohun na-mandran, ara kunsarayahhowenpwen. Pehu ndramat konto polo yo pwi yoh, pe yoara kunmbusi handra melit para ngaliyokiya ara pwi. 19 Hapeko hu Yutah hayahpara kol namandran iya Esiya, kapa hunakaiki yo kuya nongan, ara hiyan masihpara hu mbukenahu kasa koro iye, pe hukaiki yo kuya nongan kuro mbulmaram.20 Hapeko kapa pwi, pwen hu ndramathutopo aripo, mepo huro, iro mwonenupohowe nongan uro tine mbulmara huSanhetrin, ara iyahiyanparahukapohowesehe kultuw mwomwan hu kankahiy iripokili yo. 21Melit handra kopu ulohonganiymepo hu kanpwes kinna aliy pwi, ara urotine mwalingahu pe uwayeh toro: ‘Yoara upwotisingi lohongo tehe hu ndramatkanmat ara andre kasatine paiwe, pwen petunan ara ko, urupo tine nongan.’ ”

22 Pe Peliks ara kintuluwaniy pe kinpa-has kinna tahu mepo huho ndruwa Sai,pwen pe isoli nongan para kihou hape,

pe ipwai iya kili hu, ipa, “Andre tuka-longe kenol Lisiyas kisa, pwen andre yokuramwaniyani nongna wawu.” 23 Pwenipwatisingiy iyata ndram mepo iho muiya kili hu ndram masangat para kiromemerani Pol, kiro nondriya kou. Hapekoipa hiyan para kiya kiro mwoimwoi, pembuna kasingori kowasen hu para hu koropwokere yiy.

24 Lang hayah isayau ihipwen, pwenPeliks isa iyapolo nambuyunNdrusilla, yiyara pihi Yutah hamou. Pe ipwanos Polpara kihilong hayah nongan kili yiy. Pe Politiyani nongan para kapwotisingi lohongaikiya kili Yesu Kristus. 25 Pwen Pol iwongiya kultuw para koro mwonen, pe iwongiya lohongahu para ndramat kiponokulanitokuyan, pe iwong tehe andre tukoro tinenongan, mbulmara Ngindrai, kiya langmulan. Pwen pe Peliks ihilingi hu nong-nan ara pe inoh pe ipa; “Hiyan, mosun;ayau na! Kamulan, kapa kunsoltere pwi,pwen andre kupwanos wou asa.” 26 PePeliks ara koyun isosoyo ta Pol para ki-hang yiy singayai, para kirambumbuni yiy.Pwen pe tunan ara ko, lang soyon ngarakiyoh Pol kisa para hilu korowong kawule.

27 Pwen hayou maluwoh isayau ihip-wen, pwen Porsiyus Pestus ara iwiri ndro-honoku Peliks pe irayah pohon para kolara. Peliks ara ilohonganiy para kimbusihu Yutah kapwesani yiy, pwen pe itali Poliro manau nondriya kou.

25Huiki Pol iya nongan irombulmara Pestus

1 Lang maroyoh iyamulan para Pestusisarayah isa kol namandran hape ara, peiwiri ndrohonoku Peliks pe irayah pohonpara kapman, pwen itali kol Sisariya peiya paingan kol Yerusalem. 2 Pwen hu prishuhohin ta hu pris masih pe hu pohontahu Yutah, ara huya kili Pestus pe huta-susut nongan iya kili Pol. 3 Pe husok Pes-tus pe hurakalahani yiy para kiho ndruwanamiliwa hu para kipwandrisa Pol kiyapainganYerusalem. Yihu ara hu kanmburinongan para katingundru Pol kiho sai. 4PePestus isomwi hu, ipa, “Pol ara ita ndronnondriya kou ita Sisariya, pe yo mbukenoara andre pakeh kuya Sisariya. 5 Pwenpe hu poho kol hayah tawawu kasa surayo, pe tukaya pwan, pe kapa ndramat arakinmbusi kultuw mwomwan hayah, pwenhu kaiki yiy kiya nongan.”

ACTS 25:6 177 ACTS 25:256Pe Pestus iro polo hu langmandrolwoh

ndre masongui ihipwen, pwen iyamulan,pe iya pwan iya kol Sisariya. Pwen iyalang mulan i, iya mipwan iya ndrohonokupwanpwanpara tamwaniye nongan, pe ip-watisingiy para hu kawiri Pol kisa kili yiy.7 Iro mwonen Pol isarayah iro, hu Yutahmepo hutali Yerusalem pe husa pwan ara,huro tine ngilsen pe hutasusut nongansoyon iya, pe nopwaran iya, iya ndritan.Hapeko sotuna nongnahu, ara pwi.

8 Pwen pe Pol ara ipenani yiy mbuke-nan, ipa, “Yo ara kunmbusi hapesahmwomwan kinna nongan para pwahanoutahu Yutah, ndre yumwa totohun naman-dran tahu, ndre iya kili Sisar, ara pwimasih.”

9Hapeko Pestus ara pakimbusi huYutahhu kapwesani yiy, pwen pe isomwi Pol, ipa,“Wou apwes para aya paingan Yerusalempe aro tine nongan kiya mbulmoro, kiyahu nongan ara?”

10 Hapeko Pol ipa, “Yo mahapo urupotine nongan nondriya suwe tamwaniye taSisar. Seu iye kopu ara suwe tamwaniyeimwonen para kuro tine aliy. Yo kunmbusimelit handra mwomwan iya kili hu Yutahpwi. Tehe wou ara anpahasaniy hiyaniya. 11 Pe kapa yo kuntakultuw mwom-wan mepo ilahiy para kumat kiya aliy, arahiyan, andre kunpa pwi para kumat kiyaaliy pwi. Hapeko, kapa hu melit mepohu Yutah pakaiki yo kiya nongan kiya aliyara ndrokonan pwi, pwen kinlahiy parandramat hamou kiyki yo kuya nima hupwi. Yo usok para Sisar mbukenan ki-hilingi nongno.”

12 Pwen Pestus ara iwong iya kili hundramat mepo huya mu iya kol naman-dran iya ara, pwen isomwi Pol, ipa, “Wouanpwai tehe anamiliy para Sisar kihilinginongnam. Pwen hiyan, andre aya kiliSisar.”

Pestus isok lohonga King Akrippa iyataPol

13 Pwen lang hayah isayau ihipwen,King Akrippa iyapolo pisun Pernise, arahilsarayah hilsa kol Sisariya pe hilya rawu-loh hilya kili Pestus. 14 Pe huya huro aralang soyon hape pe Pestus ara itiyani titiyeta Pol iya kili King, ipa, “Mamu Peliksiro ndron, ara iyki ndramat hamou iyanondriya kou, pe mahapo iripo ndron aliyi. 15 Iro mwonen uya Yerusalem, hu prishuhohin ta hu pris masih pe hu yapane

Yutah ara hutasusut nongan iya kili ndra-mat ara, para kiwiri kora mwomwan atan.

16 Pe yo ara kunpwai pwen kinna kili hutehe kowaserou para Rom ara kinpa hiyanpwi, para ndramat hamou kiwiri korano mwaihei, kipoo kilahiy para kipenaniyiy mbukenan kiro mbulmara hu mepohutasusut nongan iya kili yiy. 17 Pe iromwonen husa sura yo pe yowu mui yowusa iye, ara kunlonge pwi. Pwen pe iyalang mulan, uya pe umpwan ndrohonokutamwaniye pe upwatisingiy para hu kawirindramat ara kisa. 18 Pwen yihu ndramatmepo hutasusut nongan ara hutine parahu kawong, hapeko hu kantiyani kultuwhandra mwomwan mepo urupo lohon-ganiy, upa ndre andre hu katiyaniy, arapwi. 19 Hapeko yihu rakokowai iyapoloyiy ara iya lohongai para totohun tahuko, pe iyata ndramat hamou ngalan Yesu,mepo kinimat, hapeko Pol ipwatisingiytehe yiy, ara mwalen. 20 Yo ara pakukahindroiyi lohongai ara, hapeko ulohongeiya pe ulohonge ndrit hape. Pwen usokyiy kapa kipwes para kiya Yerusalem parakaramwaniyani takokowai ara. 21 PwenPol ara isok para kiro ndron, kipoo Sisarmbukenan kiramwaniyani yiy. Pwen yoara upwatisingy tehe andre kiro nondriyakou, kipoo kukah hape sai para kutali yiykiya kili Sisar.”

22 Pwen Akrippa ipwai iya kili Pestus,ipa, “Yombukeno unamiliy para kuhulinginongna ndramat ara.” Pwen Pestusisomwi yiy, ipa, “Moh andre ahalingi yiy.”

Pol iro tine nongan mbulmara KingAkrippa

23 Pwen iya lang mulan, King Akrippahilu Pernise ara hilsa iyapolo nounoupe pwesai namandran, pe hilya nondriyayumwa mbultere namandran, iyapolo hupohon para kapman pe hu yapane kolnamandran ara. Pwen Pestus ipwan-drandrahaniy, pe huya wiri Pol isa non-driyan. 24 Pwen Pestus ipwai, ipa, “KingAkrippa, pe wawu masih mepo wawu satopo sura yowu, ara wawu kanime ndra-mat iye! Yihu Yutah masih hutopo iyepe Yerusalem kene, ara husok pe huwayehnamandran tehendramat aro, ara kinlahiypara kiro mwalen pwi. 25 Hapeko yo arakunkahi handra melit mwomwan imbusiypara kimat kaliy, ara pwi. Yiy mbuke-nan ara isok tehe Sisar mbukenan ara ki-hilong nongnan. Pwen kuntamwaniyani

ACTS 25:26 178 ACTS 26:20lohongai pwen, para kutali yiy kiya Rom.26 Hapeko yo ara kunlahiy para kulohon-gani sehe nongan ndrokonan para ku-ratuluwiy kiya kili yapane rou, ara pwi.Pwen, King Akrippa, tehen tora ko uwiriyiy isa mbulmaram, iyapolo wawu masihtopo. Pwen worou masih kahalingi yiykihipwen, pwen andre yo kupahasani sehenongan ndrokonan para kuratuluwiy kiya.27 Yo ara ulohonganiy tehe kinmwonenpwi para kutali yiy kiya kili Sisar, kapakunlahiy para kuratuluwi sehe melit im-busi hu ndramat, para hu kaiki yiy kiyanongan.”

261 Pwen Akrippa ipwai iya kili Pol, ipa,

“Kiya, upa hiyan para wou mbukenamawong ara.” Pwen Pol ihiri niman iyapaingan para kihiterenan, pe ipwai, ipatoro: 2 “King Akrippa, yo nakuhuterenombukeno kiya nongan masih mepo huYutah, hu kantasusut pwen kinsa kiliyo. Pwen ulohonganiy tehe hiyan masihpara kuro tine mbulmaram mahapo.3 Paratesah, wou ara apahas masih iyakultuwayi kowase yowu Yutah, pe nonganmasihmepo yowu ngara kapet kaliy. Pwentehen tora ko, yo usike wou para ahalinginokulani nongan masih nakupwai.

4Yihumasih para Yutah ara hupahasanikultuwayi, ma uro ndronmbunah uro koloimwonen, pe iyamulan uya Yerusalem.5 Pwen ndrangan niwen iya yihu mbuke-nahu kanpahasani yo, pe kapa hu kapwes,hulahiy para katiyaniy tehe yo ngara kurondruwa kultuwayi totohun towu masihkene. Pe yo, ara ndramira Parisiy hamoui. 6 Pe huiki yo mahapo iya nongan,paratesah, upwotisingi lohongo pe uruposohoni tesah mepo Ngindrai kintandran-gan pwen, kinna kili tumbu yowu hu. 7Huwum songui pe luwum ata tumbu yowuhu, ara hurowaiyani totohun ping pe lang.Pe yowu topo pwotisingi lohonga yowu, petopo sohoni sehe melit Yapan kintandran-gan pwen, kinna kili tumbu yowu hu parakimbusiy kirayah. KingAkrippa, tunan arako, pe yihu Yutah ara hutasusut nonganisa kili yo. 8 Paratesah pe hayah tawawutopo iye, ara ingandrah para kapwotisingilohonga wawu, tehe ndramat kanmat araandre Ngindrai kihingini hu katine paiwe?

9 Koluw kinna, yo mbukeno ngara ku-lohonganiy tehe, hiyan para kumbusi humelit handra-handra, para kuiki ngala

Yesu para Nasaret kiya pwan. 10Pe umbusihu kultuw ara ko iro Yerusalem. Pe uwiripwoke nopwaran kili hu pris huhohin tahu pris masih, pwen uiki hu ndramiraYapan haiyan soyon iya, huya nondriyakou. Pe yo ara hamou tahu usomwiypara katingundruhu yi. 11 Pe lang soyoniya ngara kusong kuya hu payumwa to-tohun hawum-hawum para kuramari hu.Pe ngara kurakekeyani hu para hu kap-wasisiman ana Ngindrai. Ndriyo ara isinnamandran iya, pe ngara kuya ten hu kuyakol namandran para mawen, para kuran-droyani hu yi.

12 Iho nondriya lohongai uro mbusiyara, pwen hu pris huhohin ta hu prismasih, ara huratuluwi nongan pe huikipwoke nopwaran isa kili yo para kuya kolTamaskus. 13 Pwen, King, mwandrai arairo tahaihai, pe yo ara uro tokai sai, pengana kol paingan yang ilengani yo peirahakowo iyapolo susuyo hu. Pe ngan-ngana kol paingan yang ara, ara iramwait-ini ngana mwandrai. 14 Pwen yowu masihkene ara yowu yos ya pwan, pe yo uhulingingasambulukoyu hamou ara iwong isa kiliyo iya nongna kol Hipuruw, ipa, ‘Sol! Sol!Paratapeh pe ata tandroyani yo? Melitkakau mepo ata mbutikai iya aliy ara, an-dre wou mbukenam akuni nopwaran paraaliy.’

15 Pwen usok, upa, ‘Yapan, wou hiyeh?’Pe ipwai isa kili yo, ipa, ‘Yo ara Yesu mepoata tandroyani yo. 16Kiya atine, pe oro tinekiya ndrikam. Yo usarayah usa kili wou,ara para kurakinimam para arayah pwan-drendres to, pe para pohoweya nongnokiya melit masih annimei, pe kiya sehemelit kamulan andre kupwainganiy kisakili wou. 17 Yo andre kusopwat wou peasa mawen nima ndramiram hu imwonen,pe hu Ndramira Lah i. Pe nakupwandrisawou para aya kili hu, 18 para ambusi marahu kaleu, pe arapaiwani hu mepo hutorakol lokuhan kasa ngana lang, pe hutorapahandra pwoke ta Sinai, ara hu kasa kiliNgindrai. Pwen pe hu pakut mwomwanhumbusiy, ara andre kutaliy. Pe andre hukawiri ndrohonoku hu kiyasura hu mepohu kanpwotisingi lohongahu isa kili yo,para hu karayah howen kiya mbulmoro.’

19 King Akrippa, Tehen tora ko, yo kun-ndrihisani nonganmepo isarayah ihonon-driya taltan iyau kol paingan yang pe isakili yo, ara pwi. 20 Pe upohowe non-gan ara iro Tamaskus imu, pe iyamulan

ACTS 26:21 179 ACTS 27:7uya pohowei iya kili hu para Yerusalem,pe iya kili hu para Yutiya masih, peiya kili hu Ndramira Lah i. Yo utiyaninongan iya ngawan para hu karapaiwanindriyahu pe kasa kili Ngindrai, pe kul-tuwayihu ara kiyinganiy tehe hu kantapai-wani ndriyahu pwen. 21 Pwen tunan arako, pe hu Yutah ara husa mbultuwe taha-tini yo uro yumwa totohun namandran pehu pakatingundru. 22Hapeko Ngindrai arangara kisopwat yo, ipoo isa matne langmahapo iye. Pwen mahapo urupo tineiye, para kutiyani titiye to kihisoule kokiya kili hu ndramat mangalahu, pe hundramat ngalahu pwi kene. Pe kunpahandra nonganhowenpwi. Nonganmasihiye ara iyawule ko tehe hu poropet peMose hu kantiyaniy pwen kinna, tehe an-dre kirayah. 23Yihu kanpwai tehe Kristus,ara andre kikuni nopwaran ngandrahan,pe kiyamulan andre kirayah ndramat imupara kimat pe kitine paiwe. Pe yiy andrekipohowe nganngana Ngindrai kiya kilindramiran hu imwonen para Yisrayel, pekiya kili hu Ndramira Lah i.”

24 Pol iro wong manau pe Pestus arailomei anan, ipa, “Pol, wou atawong tehendramat lohongan pwi! Wou anwiri hi-nonou soyon, pe iyki pwasosohou isa kiliwou!”

25 Pwen Pol isomwi yiy, ipa, “YapanePestus, yo kunho pwasosohou pwi. Sehemelit urupo pwai ara ndrokonan pe iyaulohongai hiyan. 26PeKingAkrippa ara kin-sapahas kinna titiye masih kene ara, pwenpe ulahiy para kupwai ngawan kiya kili yiy.Yo ara upahasaniy tehe hu melit masihkene urupo pwai iye, ara kinkohon maranpe ndraingan pwi. Paratesah, titiye masihiye ara kinkohon pwi yoh. 27King Akrippa,wou apwotisingi lohongam iya nongna huporopet, ndre pwi? Yo upahasani tehewou ara anpwotisingi lohongam.”

28PwenKing ipwai iya kili Pol, ipa, “Wouapa ndre nongnam mepo anpwai ara, an-dre kiramwalahani lohongo kindrou pwiko, pe kurayah hamou Kristen, ndre?”

29 Pe Pol ipwai, ipa, “Konan lang kiyamulai ndre kiya niwen, hapeko yo uto-hun iya kili Ngindrai tehe wou pe wawumasih wawu topo hilingi yo lang nepo,ara andre karayah tehe yo; hapeko mbunaakaya mwalinga malkei hayen tehen aro,ara pwi.”

30 Pwen King Akrippa itine iyapolo Pes-tus pe Pernise iyapolo hu mepo huromp-

wan iyasura hu. 31 Pwen hu masihara hutali nondriya seu sahin ara, pehuro pwangulngun mwalingahu, hupa,“Ndramat iye, ara kinmbusi melit handramwomwan mepo ilahiy para kimat kaliy,ndre kaiki yiy kiya nondriya kou, ara pwiyoh.”

32 Pwen King Akrippa ipwai iya kili Pes-tus, ipa, “Kapa ndramat ara kinsikei paraSisar kihilingi nongnan, pwen ilahiy parakatali yiy kiyau.”

27Pol ihis iya ndroi para kiya Rom

1 Pwen yihu kanmburi nongnahu pwentehe yowu andre kahis ndroi mapelei pekangap kaya kol namandranmasih Yitaliy.Pe huiki Pol iyapolo hu ndramat hayahmepo huro nondriya kou i, ara huya pa-handra pwokere ta ndram inimnim iyatahu ndram masangat ngalan Yuliyus. PeYuliyus ara hamou tahu ndram mepo itandrokoyirayi hu ndram ta Sisar imwonen.2 Pwen yowu his iya ndroi hakou parakol ngawan Andramittiyum, pe ndroi ara,ara pakingap kiya yau te hu kol huhorapoholeng para kol namandran iya Esiya.Pwen ndroi ara itali kol ara, pe yowungap yowu yau. Pe Aristarkus ndramirakol ngawan Tesalonaika, ita nondriya kolnamandran iya Masetoniya, ara iya surayowu i.

3 Lang sih mulan yowu yarayah iya kolngawan Siton. Pwen Yuliyus ara koyunisikirani Pol pe itali yiy iyasura kowasenhu para hu kapwokarani yiy. 4 Pwen yowutali Siton, pe nohai imum isa pe imbui-wani ngondroi. Pwen pe ndroi ara in-gap iyayau ndruwa mbuson para Saiprus.5 Yowu ngap yowu ya pupura mwekeu, peyowu ramwaitini kol malkol namandraniya, Silisiya pe Pampiliya. Pwen yowusarayah yowu sa kol mendreheh Mira itanondriya kol namandran iya Lisiya. 6Yowuro ara, pe namandran tahu ndram masan-gat ara, ara ikahi ndroi hakou i, parakol Aleksandriya, mepo nakingap nakiyakol namandran masih Yitaliy. Pwen iwiriyowu pe yowu ya his ndroi ara. 7 Yowutali kol ara pe yowu ngap nokule-nokulelang soyon hape, paratesah, nohai ara irombuiwani ngondroi. Pwen hu ndramirandroi ara hurombungasmambusungerey-ihu, pe yowu yarayah yowu ya pakehkol ngawan Kinitus, paratesah, nohai ara

ACTS 27:8 180 ACTS 27:25ipenani yowu para kaya. Pwen yowu pai-wani yowu pe yowu ya pahandra mbu-son Krit, pakeh kili mbusungo Salmone.8Pwen hu ndramira ndroi ara huro mbun-gas mambusungereyihu, pe yowu ro ngappakeh poholeng, pe yowu sarayah yowusa kol hape mepo yihu ngara kapohowei,Ndrohonoku Ngohongoh Para Ndroi.* Kolara, ara ita pakeh kili kol ngawan Laseya.

9 Pe lang soyon iya ara kinsayau omwaihei, pe Lang Namandran tahu Yutahpara Kayuh Anandrinai† ara kinsayau i.Pe ndras ara iro rapohowaniy pwokeyaniya, pwen Pol ipwandrandrahani hu ipa,10 “Wawu yapane, kapa tukangap kaya,yo urupo nimei tehe andre tukaya po-honani nopwaran namandran iya, pe an-dre tukatali hu melit hitun. Pe ndroiiyapolo hu memelit masih andre kayuh,pe ariya ko pwi, matisan worou tuka-mat i.” 11 Hapeko ndram mepo iya muiya kili hu ndram masangat, ara kin-hilingi nongna Pol pwi yoh. Pe yiy araiho ndruwa nongna ndramat iro ngaplanindroi pe iyasura mbukena ndroi. 12 Pendrohonoku ndroi ara, ara kinlahiy parandroi kihou aliy nondriya walehe nohaiimum, ara pwi. Pwen pe hu soyon tahuara humburi nongan para yowu kangapmanau. Pe hupwokeyani lohongahu parayowu kayarayah kaya kol Pweniks, pekoro ndron aliy, kipoo walehe nohai arakisayau. Ndrohonoku ndroi ita Pweniks,ara ita mbuson Krit, inimnim iyayau tetolau pe rai kene.‡

Nohai namandran masih imum, iyapolonowei

13 Pwen nohai para tolau ara imum,hapeko kinimum pwokeyan pwi. Pwenpe yihu pa ndre lohongahu ara kintayahmannan para hu kangap, pwen pe hu-luwi pere ndroi isa paingan pe yowu ngapyowu ya pakeh poholeng para mbusonKrit. 14 Hapeko kinna ndrangan niwenpwi ko nohai namandran masih imum i,nohai ara, ara nohai namandran, iyau tehai. 15 Pe nohai pe nowei ara ilokopiyanindroi, pe ndroi ara kinlahiy para kingap

kiya mara nohai pwi yoh. Yowu palte iyape wele yowu imai, pe ndroi, ara iho raipitndruwa huluwa nohai opu. 16 Yowu ropit yowu ya ramwaitini ndruwa mbusonmendreheh ngalan Kauta. Pe mbusonara, ara ilohowi nohai hape, pe yowu rombungas para kaluwi mon kisa pakeh kilindroi. 17 Pwen hu ndramira ndroi arahuluwi mon isa paingan ndrita ndroi. Iya-mulan hupiyani hu malkeye ndroi huyapahandra ndroi para kirandrikipiri ndroikiya pwokeyan. Pe hunoh hupa ndrematisan ndroi kingap kiya pe kiya ndrapkiya kalayeng, ita ndrokolomwekeu pakehAprika. Pwen pe hutali pelei isa pwanpe ndroi ara iro pit iya huluwa nohaiopu. 18 Pe nohai namandran masih, arairo sumbuiwani ndroi tehen tora kopu.Pwen iya lang sih mulan i, hu ndramirandroi ara huro piye humelit nopwaran iyandras. 19Pe irahaihai lang toyoh imwonen,hu ndramira ndroi ara huwiri menmenandroi, tehe pelei, pe keye ndroi, ara iyanimahu imwonen, pe hupiyaniy iya ndrasi. 20 Lang soyon iya isa pwen pe yowuhape kannime mwandrai pe hu piriy pwi,pe nohai namandran ara, ara iro mummanau. Pwen lohonga yowu para korohiyan ara kinhipwen topwei.

21 Pe hu ndramat masih ara hu kan-namnam pwi ndrangan niwen iya. PwenPol itine mwalingahu pe ipwai iya kili hu,ipa, “Wawu yapane, kapa wawu konhondruwa nongno kunpwai kinna, parambuna tukatali mbuson Krit, ara andretukanna nondriya nopwaran aro kene,pe andre tukanpiyani menmenarou pwi.22 Hapeko nakupwai kisa kili wawu, tehewawu mbuna akahandrundru. Paratesah,hamou torou andre kinpiyani mwoiwanpwi; ndroi opu andre kiyuh. 23 Pinge ping,ara angelou ata Ngindrai mepo urupo to-hun iya kili yiy pe urupo mbusi mbulyanara isarayah isa pe iro tine ngilse. 24 Peipwai, ipa, ‘Pol, mbuna anoh! Wou an-dre aro tine nongan mbulmara Sisar. Peanimei, Ngindrai kiniykimwoiwahumasihmepo topo sura wou nondriya ndroi iye,ara andre hu koro hiyan.’ 25 Wawu ya-

* 27:8: “Ndrohonoku Ngohongoh Para Ndroi,” ara kol hakol mepo yihu ndroi ngara kasa pe kakohon kohou aliy;Eng: Fair Havens/Safe Harbours; TP: Gutpela Pasis. † 27:9: “Lang para Kayuh Anandrinai;” Eng: The Fast/TheDay of Atonement; TP: Bikpela De Bilong God i Rausim Sin Bilong Ol Manmeri; Iho nondriya hayou sih-sih, pakeh langpara kayuh anandrinai, ara ngara kirahihini walehe nohai namandran ngara kisarayah kiho Ndras Metitereniyen. Pewalehe nohai ngara kimum, ara hu ndroi ngara hu konoho ngap pwi. ‡ 27:12: Eng: Facing both southwest andnorthwest

ACTS 27:26 181 ACTS 28:4pane, wawu mbuna akahandrundru, yoara upwotisingi lohongo tehe sehe melitNgindrai kinpwai kinsa kili yo pwen, araandre kirayahmannan imwonen tehe kin-pwai kinsa kili yo. 26 Hapeko ndroi araandre kiya ndrap kiro mbuson sih.”

Ndroi iya talon27 Pe iho ping songui pe haahiu, nowei

ara iro piyani yowumanau iya yau teNdrasNamandran Metitereniyen. Pwen iropoiya ndrokolo put, hu ndramira ndroi arahuhungorowei tehe ndroi ara kinsa pakehleng. 28 Pwen hurandrohongani muruwanpara ndras, pe ndrohongan ara kiho tehelungui pe hangah,§ pe kinna ndranganniwenpwi ko, hurandrohonganimuruwanpara ndras paiwe, pe ndrohongan ara kihotehe songui pe yimingah.** 29 Pe hundramira ndroi ara huro noh hupa ndrematisan ndroi towu, ara kiya ndrap kiyandrita pat pe kitalon. Pwenpehundruyanipere ndroi mahaahiu ilai iyapwen te kuwindroi pe iya ndras. Pe yihu huro tohunpara lang kileu kileh. 30 Pe hu ndramirandroi ara huro lohonge para hu kawopkaya mawen ndroi, pwen pe hundruyanimon iya pwan ndrita ndras, pe yihu arahuro rapihiye tehe huro ndruyani perendroi iya pwan te ngondroi. 31 HapekoPol ara ipwai iya kili ndram mepo ironimnim iyata hu ndrammasangat iyapolohu ndram tan, ipa, “Kapa yihu ndramatara konto nondriya ndroi pwi, pwen andrewawu konto hiyan pwi.” 32 Pwen o hundramira pahun ara husondriti malkeyemon imut, pe hutali mon ipit iyau.

33 Pwen pakeh lang nakimbungahiy, Polirakelehani hu masih para kanamnam. Peipa, “Nondriya lang songui pe haahiu,ara wawu ro longani tesah pakirayah, pewawu kaniyan hapesah pwi. 34 Pwen peurakelehani wawu para akapo hape anan-drinai pe akayan, pwen andre kisopwatwawu pe akoro mwalen. Pe andre hamoutawawu kinwiri hape nopwaran pwi.”35 Pol iwong irohopwen o, pwen iwirindrinanohun hayah pe irawuloh iya kiliNgindrai iro mbulmarahu masih. Pweniramburingiy pe iyan. 36 Pwen ndriyahuipwes, pe hu masih hupo anandrinai pehuyan. 37 Ndromwoya yowu masih iro

ndroi ara, ara lungat andrtingui pe an-nomou (276). 38 Pwen yihu masih hunam-nam pe huhumosu hu, pwen pe hupiyanimbuwa wit iya ndras, para ndroi kimwakhape.

39 Pwen lang ileu pe hu ndramira ndroiara hu kanyirowe hape aleheh huro aliypwi, hapeko hunime pohomara ndras pekalayeng iro aliy. Pwen pe huhunonoupara kangaplani ndroi kiya kalayeng ara,kapa yihu kalahiy. 40 Pwen huwiri semenpe husondriti hu malkeye pere ndroi hu-mut pe hutalihu huya ndras. Pe hutalimalkei mepo hu kanwasi pos malwoh na-mandran mepo ngara kiro paiwani ndroiiya aliy, pe husoli pelei iya paingan parakiwiri nohai. Pe hu pakangap kaya po-holeng. 41 Hapeko ndroi iya pe iya ndrapiro mbuniya kalayeng sih iho ndrokolondras. Pwennowei ara iro piyaniy iya kuwindroi pe italon.

42 Pwen hu ndramira pahun ara hum-buri nongnahu para pakatingundru hundramat para nondriya kou, matisan hukarangangai pe hu kawop. 43 Hapekondram mepo iro nimnim iyata hu ndrammasangat, ara ilohonge para kipenani Polpara mbuna kimat. Pwen pe ikaituwelohonga hu ndram para mbuna kirayah.Pwen ipwatisingiy iya kili hu masih mepohulahiy para hu karangangai, ara hu kako-his kimu pe hu kaya leng. 44 Pe hu masihmepo huro ndron, ara huhis iya menmenandroi pe hu sombule kei para ndroi, pehupit iya aliy. Pwen tehen tora ko, yowumasih yowu yarayah hiyan o yowu ya leng.

28Hu ndramat masih huro nondriya ndroi,

ara huyarayah huya mbuson Malta1 Pwen yowu yarayah iya poholeng

hiyan opu, pe yowu sa yirowei tehe yowusarayah kansa mbuson sih, mepo hupo-howe ngalan Malta. 2Yihu ndramira mbu-son ara, hupwokerani yowu, ara mwayihiya. Pe hutolmwani mwan pe hurawu-lohani yowu masih para kasa ling mwan,paratesah, mbulou indrut pe kol ara iwou.3 Pwen Pol iya mbulte ndrakihiy hapusihipwen, pe iro mwonen iykiy iya mwan,pwen mwat hamou para taya ndramatara ihingorowe ngandrahamwan pe iselekisa ngawan, pe yahan indrek pe ipai ihoniman. 4 Hu ndramat para mbuson ara

§ 27:28: Ara pakeh tehe 40 mita. ** 27:28: Ara pakeh tehe 30 mita.

ACTS 28:5 182 ACTS 28:23hunime mwat iro ndrungak nima Pol, pehuro wongmwalingahu, hupa, “Akanimei!Ndramat aripo ara andre ndramat parataya ndramat, ndre? Pakimat kiho ndras,ara kintaliy, hapeko mahapo itawiri korantehe andre kinto mwalen pwi.” 5 HapekoPol, ara ilohoyani mwat pe iyos iya mwan,pe yiy ara kinwiri hape ngandran pwi.6 Pwen yihu ndramat ara huro sohoniytehe niman andre kisama, ndre kindroupwi ko, kiyos pe kimat. Hapeko hurosohoniy pe huro tuluwaniy iya ndranganniwenpehapesahmwomwankintayah kiliyiy pwi. Pwen pe yihu paiwani lohongahu,pe hupa ndre yiy hamou ngindrai.

7 Pe kalsiu namandran mepo ita pakehkol ara, ara kalsuwa ndramat hamou na-mandran ngalan Pupliyus, yiy ara pohonpara mbuson ara. Pe yiy irawulohaniyowu pe iwiri yowu iya suwen, pe ip-wokarani yowu hiyan iya, iho nondriyalang maroyoh. 8 Pe tama Pupliyus, araimwa pe iromatin yokyok, pe iro nondriyangandran pe mandran ara ingandrah peirope ndran i. Pwen Pol iya nime yiy iyanondriya seu pe itohun, pe iyki nimaniya ndritan, pe isopwoyani yiy iya hiyanpaiwe. 9 Pe melit ara irayah, pwen pehu ndramat masih para mbuson mepohumwa, ara husa kili yiy pe isopwoyanihu, huya hiyan. 10 Pe hupwesani yowuiya melit handra-handra, pe iro mwonenyowu nakatali hu nakaya ndroi, pe huhangyowu melit masih para kisopwat yowu.

Pol iyarayah iya Rom11 Yowu ro mbuson Malta walah

maroyoh; ihipwen yowu his iya ndroihakou mepo ikohon iro mbuson aranondriya walehe nohai. Pe ndroi ara, arandroi para kol ngawan Aleksandriya, pendroi ara, ara sumwoiwa hilu ngindraimwan malmou iho ngondroi. Ngala hiluara Kastor pe Polluks. 12 Pwen yowuyarayah iya kol ngawan Sirakiyus, pe yowuyen aliy lang maroyoh. 13 Pwen yowutali kol Sirakiyus pe yowu ngap yowuyarayah iya kol ngawan Rekiyum. Iya langmulan, pwen nohai para kup imum, peiho ndruwan, yowu sarayah yowu sa kolngawan Puteyoli. 14 Pwen yowu sa kilinali yowu hu hayah para sios huro ara,pe huwiri yowu pe yowu ya ro surahusandre sih mwaniye. Pwen tehen torako, yowu tali hu pe yowu ye rokai yowunakaya kol namandran Rom. 15 Pe hu

nali yowu hu para sios hutora ara, arahuhulong tehe yowu ropo nakasarayah,pwen husa pohonani yowu husa mwananiya tehe ndrohopah para Appiyus, pekol hakol ngara hu kapwohowei, SeuMatiwum Para Ngohongoh. Pol inimehu, pe ndriyan ipwes pe irawuloh iya kiliNgindrai. 16 Pwen yowu yarayah yowu yaRom, pe kapman ipa hiyan para Pol kiyape kiro nondriya suwen hawum mawen,pe ndram hamou iro memerani yiy.

Pol ipohowe nongan hiyan iro Rom17 Lang maroyoh iyamulan, Pol iyoh hu

pohon tahu Yutah husa harong. Husambultere hu huro, pe Pol ipwai iya kili hu,ipa, “Wawu nali, yo ara kunmbusi melithandra mwomwan kinna kili ndramirarouhu, pe kunndrihisani kultuwayi kowasetumburou hu pwi. Hapeko yihu mbultuwetahatini yo uro Yerusalem pe husaiki yourupo nima hu Rom. 18 Iyamulan parahusok yo ihipwen, hu para Rom ara hupakatali yo kusa mawen. Paratesah, yoara kunmbusi handra kultuw mwomwanpara kumat kaliy, ara pwi yoh. 19 Hapekoyihu Yutah ara hundrihisani lohonga huRom. Pwen useyeh sai ndrit, pe usikeipara nongno ara andre kiya mwonen kiyambulmara Sisar. Handra lohongai kintokili yo para kuiki hu ndramiro kaya mbul-mara nongan, ara pwi. 20Ndroiyin ara ko,pe usok para kusa nime wawu imwonenpara kuwong kapolo wawu. Melit mepoworou Yisrayel tupwotisingi lohongarouiya aliy, pe turopo sohoniy, ara tunan arako, pe huwasi yo iya aliy.”

21 Pwen husomwi yiy, hupa, “Yowuara kanwiri nongan sahin huratuluwiyiyau te kol Yutiya mepo iwong hape sa-tam, ara pwi yoh. Pe nali rou hamoupara Yutah kiro ara kinsarayah, pe kin-pohowei ndre kintiyani kultuw handramwomwan atam kinsa kili yowu, ara pwimasih. 22 Hapeko yowu pa tehe hiyanpara kahalong nongnam, paratesah, yowupahasaniy tehe hu ndramat hutora kolmasih, ara hutora pwahaltani hu yau ha-pat howen kansarayah mwalingarou Yu-tah.”

23 Pwen husan nou para hu kasa mbul-tere hu lang sih i, pe hu ndramat husaara ndromwoyahu ingas iya painganhape,ara husa para kahalong Pol kiwong kiroseu mepo iro aliy. Pe iro mandroulangipoo kol iping, Pol ara ipohowe nongan

ACTS 28:24 183 ACTS 28:31para kolo King Ngindrai isa ngawan, peiratiyani nongan para pwahanou ta Mosepe nongna hu poropet, para kiluwi lohon-gahu kiya kili Yesu. 24 Pe nongnan mepoipwai, ara iluwi lohonga hu hayah tahu,hapeko hu hayah tahu, ara hu kanpwo-tisingi lohongahu pwi yoh. 25 Pe huro petmwalingahu, pe hu nakamasumbuwe, pePol iyki nongan sahin ipa toro: “Mwoi-wanHaiyan iwong ndrokonan iya kili tum-burou hu, tandrohonga poropet Yisayah,ipa:26 ‘Aya kili hu ndramat ara pe apwai, apa,“Lang masih wawu andre koro hilingiy,

hapeko lohonga wawu, ara andrekinileu pwi. Pe lang masih an-dre wawu koro nimei, hapeko tehewawu kanyirowei pwi.”

27 Paratesah, ndriya hu ndramat aripo, arakinpwoke,

pe ndraingahu, ara pakeh kiyui,pe marahu, ara kinpwasi.

Matisan marahu kanimei, pe ndraingahukahalingiy,

pe lohongahu kaleu, pe hu karapai-wani ndriyahu pe hu kasa kili yo,

pe andre kusopwoyani hu.’28Tehen tora ko, yo unamiliy parawawu

kasa pahasaniy tehe nongnaNgindrai parakisopwat hu ndramat, ara kinna kili huNdramira Lah pwen. Pe yihu ara an-dre hu kahalingiy!” 29 Pol iwong tehentora ihipwen, pe hu Yutah humasumbuwepe huyau iyasura takokowai iro mwalin-gahu.*

30Pe nondriya hayoumalwoh imwonen,Pol ara iro seu hawum pe iro sowaniy, pehu ndramat masih mepo husa nime yiy,ara ipwesani hu para hu kasa. 31 Pe iro po-howe nongan para kolo King Ngindrai, peiro hinuwani hu iyata Yapan Yesu Kristus,pe kinhindrundru para kipohowe nonganpe hamou kinsingori yiy, ara pwi yoh.†

* 28:29: Yihu ndramat hayah para tapaiwani nongna kol, ara hupa ndre nongan para v. 29 ara kinto puk Paipelpwi. † 28:31: Luk ara kintiyaniy kinsa kili tou, sehemelit irayah iya kili Pol iyamulan para hayoumalwoh ara, arapwi. Yihu ndramat hayah ara hupa ndre yihu Rom ara hutali Pol iro nondriya kou isa ngawan, pe iya ipohowe nongnaNgindrai iya hu kol hakol-hakol i. Pe hu ndramat hayah ara hupa ndre hu Rom ara hu kanitingundru Pol kinimat.

TITUS 1:1 184 TITUS 1:12

TitusNongan Pol Iratuluwiy Iya

Kili TitusEnglish: TitusTok Pisin: TaitusNongan Imu

Titus ara yiy hamou ndramira Yutahpwi. Hapeko iro mwonen irapaiwanindriyan pe irayah Kristen hamou, pwenisopwat Pol iya mbulyan. Inimnim tehePol ara itali Titus iro ndron mbuson Krit,para maran kiro mbulya sios kiro ariya.

Nongnan mamu ara ipa toro: kultuwayihu ndramat para mbuson Krit, ara hiyanpwi. Pwen pe kapa ndramat hamoupakirayah yapane sios, ara kiho ndruwahu kultuw hiyan opu. Pwen Pol irat-uluwi nongan iye iya kili Titus iya kul-tuw para kahanuwani hu ndramat hamou-hamou: tehe hu parangoloh pe hu pihiparangoloh, pe hu wihou, pe hu ndramatpara pwandrendres.

Nongan nakiyahapwen ara ipa toro, Ti-tus kihinuwani hu ndramat para hu korondriya sih pe kambusi kultuw hiyan kiyakili hu hayah i, pe hu mbuna kahangas pekarasisingat.

1 Yo Pol, ndramat hamou para poyambulya Ngindrai. Pe urayah aposelhamou ata Yesu Kristus. Yiy ipwan-drisa yo para kuya kili hu ndramat mepoNgindrai kinpirani hu, para kupwokeyanilohongahu ndrisiyon, pe hu kapahasaninongan ndrokonan mepo andre kiluwaniworou kiya kultuw haiyan. 2 Yo nakusop-wat hu para hu kapwotisingi lohongahu,pe hu kawiri lohongai ndrokonan kiyasehe melit itapo isa, pe kalonge Ngindraikiyki taleh andre kinto-kinto kiya kili hu.Ndrukoluw kinna, tandrohonga Ngindraikinmangsani melit handra-handra kin-tayah mapu, ara yiy kintandrangan parakiyki taleh ara, kisa kili worou. Pe yiykinho pwasoyou pwi. 3 Pwen isarahihinilengen imwonen, yiy ipwaingani nongnanisa leu iyau pohoweya nongan. Ngindraiara ndramat para sopwat tou, pe welen isoisa kili yo pe iyki nongnan isa kili yo parakupohowe nongnan.

4 Titus, yo uratuluwi nongan iye isa kiliwou. Wou noru ndrokonan, pe lohon-garou ndrisiyon ara ihisoule ko. Pahas pe

ndriya wayis ta tamarou Ngindrai pe YesuKristus, ndramat para sopwat tou, ara kiropolo wou.

Mbulya Titus iro mbuson Krit5 Ndroiyi lohongai para utali wou

aro ndron mbuson Krit, ara para wouamwaniyani hu payapaya mbulen hutoramasusuwat ndron ara, pe para arakinimahu pohon para sios kiro hu kol ngawanmasih, tehe mepo kunpwai kinsa kili woumamu kinnaliy. 6 Pe pohon hamou parasios, ara kultuwayin kiro mwonen kiyambulmara hu ndramat, pe nambuyun arapihin hamou opu. Pe norun hu, ara hukoro pwotisingi lohongahu, pe hu mbunakarandroindroi pe kandrihisani nongan.7 Ndramat ihohin para kiro nimnim kiyasios, ara yiy ngara kiro pwokere mbulyaNgindrai kiro mwonen, kiya mbulmarahu ndramat. Pwen mbuna kisikiyeyiy, pe ndrinan mbuna kilokuh kileh,pe mbuna kiro wayani kuimwa ndranngahan, pe mbuna kirahatai, pe mbunakihimolou pe kiyingurani hu ndramatpara kiwiri memelit tahu. 8 Hapeko yiytehe ndramat para pwokereya hu ndramatngara hu kasa suwen, pe ndramat parakinamili hu kultuw hiyan, pe yiy ngarakirahatini yiy mbukenan, pe kultuwayinimwonen pe haiyan, pe ngara kihaiye yiymbukenan. 9 Pe yiy ngara kipwotisinginongan ndrokonanmepo hu kanhinuwaniyiy kinnaliy. Pwen pe yiy ilahiy parakipwokeyani lohonga hu ndramat kiyahinonou imwonen ta Ngindrai, pe ilahiypara kirakokowai kiya kili hu ndramatmepo ngara hu karasisingat kiya hinonouimwonen ara.

10 Upwai tehen toro, paratesah, hundramat soyon tora sios para Krit, ngarahu kandrihisani nongan, pe ngara hu kap-wasohowani nongan pe kapakarawani lo-honga hu ndramat. Hu ndramira Yu-tah hayah, ara tehen aliy–hu mepo ngarahu kapwokeyani lohongai para sosondrih.11 Yihu ndramat tehen tora, ara ngarahu kayungurani hu ndramat para kawirihu memelit tahu tehe singayai, pwen pengara hu kahanuwani hu ndramat kiyakultuw kinmwonen pwi. Pe iya kultuwtehen tora ko, ngara hu kapakarawanilohonga hu ndraisih mwaniye. Pwen peakasiyi pohohu para hu mbuna kambusiytehen tora. 12 Ara tehe poropet hamou

TITUS 1:13 185 TITUS 2:15tahu mbukenahu para mbuson Krit kin-pwai, kinpa, “Hu ndramat masih paraKrit, ara langmasih ngara hu kapwasoyou,pe hu ara tehe hu puyap pwassin, petehe hu komkom ndrinamerehu soyon.”13 Pe nongnan ara, ara ndrokonan. Pwenpe apomate hu tisingiy, para lohongahukoro ndrisiyon. 14 Pe hu mbuna ka-halingi hu pweheriya huYutah, pe nonganpwandrendrehe tahu ndramat opu, mepongara hu kandrihisani nongan ndroko-nan. 15 Pe melit masih kene, ara howeniya kili hu hiyeh mepo hu howen iyambulmara Ngindrai. Hapeko iya kili huhiyeh kultuwayihu pwassin iya mbulmaraNgindrai, pe hu kanpwotisingi lohongahukinna kili yiy pwi, ara handra melit howenkili hu pwi. Paratesah, lohongahu pehingorowa mwoiwahu kene ara pwassin.16 Pohohu ngara hu kapwai tehe hupa-hasani Ngindrai, hapeko kultuwayihu, arakinpwainganiy pwi. Yihu ara kahamon-drokarai, pe hu ngara kandrihisani non-gan pe hu kanlahiy para hu kambusi kul-tuw handra hiyan pwi masih.

2Hinonou para hu ndrokoyirayi sih-sih

kawiriy1 Titus, wou ara ahanuwani hu ndramat

kiya hu hinonou koho ndruwa lohongaiimwonen ta Ngindrai. 2 Pe ahanuwanihu parangoloh para hu mbuna kayin wainkiya soyon, pe para hu karayah hu ndra-mat mepo kultuwayihu ngara kimbusi hundramat kahaiyani hu, pe para hu karaha-tini hu mbukenahu, pe para hu koro tineimwonen kiya lohongai ndrisiyon, pe kiyanamiliwai, pe kiya ndriya pwoke nondriyahu nopwaran.

3 Pe tehen aliy opu, ahanuwani hu pihiparangoloh para tokuyahu koho ndruwakultuwayi Ngindrai. Pe hu mbuna kapwa-soyoupara kapwasimiri ngala hundramat,pe mbuna hu kanimhinganiy para kayinwain soyon. Hapeko hu kahanuwani hundramat kiya lohongai hiyan. 4 Pe hu ka-hanuwani hu pihindrahin para ndriyahukambuluhi kamai tahu pe noruhu, 5 pehu karahatini lohongahu pe hu korohowen kiya mbulmara Ngindrai, pe hukoro ponokulani nondriya seu, pe hu koropwaingani kultuw hiyan kiya kili hu ndra-mat, pe hu koro pahandra nambuyuhu.Pwen kapa hu kambusiy tehen tora, andre

hu ndramat kanlahiy para kapwasimirinongna Ngindrai pwi.

6 Tehen aliy opu, apwahanou hu wihoupara hu karahatini lohongahu. 7 Pe melitmasih nambusiy, ara aro pwaingani kul-tuw hiyan opu kiya mbulmarahu. Non-driya hinonou tam, kaipisam kipwainganikultuw howen pe hiyan, pe tokuyam kihondruwa kultuwayi Ngindrai. 8 Pe nong-nam ara kiro mwonen o, pwen andre hundramat kankahi mwomwan kiro aliy pwi.Pwen pe hu ndramat hiyeh pakalowaninongnam, ara andre hu kamasi, parate-sah, hapesah mwomwan para hu karatuniworou kiya aliy, ara pwi.

9 Pe ahanuwani hu ndramat para pwan-drendres o mwaihei, para hu koro pahan-dra hu namandran tahu kiya melit masih,pe para kapwesani hu, pe mbuna hu kara-paiwani nongnahu. 10 Pe yihu mbunakapokoiwani hu melit ata hu namandrantahu, hapeko hu kapwainganiy tehe hunamandran tahu, kalahiy para marahukapahan katahu. Pwen pe kiya meresaimasih, hu ndramat para pwandrendres omwaihei ara, ara andre hu kanowi nongnaNgindrai, yiy hiyeh ngara kisopwat woroukaya lahayan, pe kiluwi lohonga hu ndra-mat.

11 Paratesah, pahas ta Ngindrai mepongara kiyki sopwat kisa kili worou, arakinsa leu kinsa ngawan kinna kili hundramat masih. 12 Pe pahas ta Ngindrai,ara ihinuwani rou para tukapa pwi kiyakultuw mepo ata Ngindrai pwi, pe paratukapa pwi kiya namiliwai pwokeyanpara mararou kilimiri hu melit para kolpwan. Pe ihinuwani rou para tokuyaroukiho ndruwa kultuwayi Ngindrai, pe kiromwonen, pe kimbusiy para tukarahatinilohongarou, kiho nondriya lang hasappara mahapo, 13 kiro mwonen tukorolonge sehe lomwes hiyan ndrokonan itapoisa–lang mepo Yesu Kristus nakisarayah.Yesu ara Ngindrai namandran pe NdramatPara Sopwat Tou, pe andre kisa yelanngawan kiyapolo nonowan nganngananiya. 14 Yesu iyki yiy mbukenan isa toroupara kirakonihi rou kasamawenhu kultuwpwassin, para kisungani hundramat hasapmepo yiy ihaiye hu para hu karayahhowen, pe karayah ndramiran mbukenan,mepo andre hu kasumwakmwak parakambusi kultuw hiyan. 15 Pwen hu melitaro kene, ara ahanuwani hu ndramat kaliy.Pe apwokeyani lohongahu pe apomate

TITUS 3:1 186 TITUS 3:15hu kiyapolo hu pwoke nopwaran masih.Ambusi tesah alahiy para ambusiy, parahu ndramat mbuna kanime wou tehe woundramat o mwaihei.

3Akambusi tesah hiyan

1 Arakalahani lohonga hu ndramatmasih para hu koro pahandra hu yapanekol pe hu poho kol, pe para korohilingi nongnahu, pe koro hinehes parakambusi tesah hiyan, 2 pe para hu mbunakapwasoyou para kapwasimiri ngalandramat hamou, pe para hu mbunakarakokowai, hapeko para hu koro mbusikultuw pahalan, pe para hu kapwainganikultuw waison o kiya kili hu ndramatmasih.

3 Apahasaniy tehe mamu kinna, lohon-garou, ara waison pwi, pe tukonho hilinginongan pwi. Pe Sinai ngara kipakarawaniworou, pe ngara tukarayah pwandrendreso mwaihei para kultuw handra-handrapara nombuwendramat pe pwesaimwom-wan handra-handra para kol pwan. Pengara tukatokuyani kultuw pwassin, pengara tukamaimai kiyata hamou, pe ngaratukamwisnani hu ndramat, pe hu ndra-mat ngara kamwisnani rou i. 4 Hapekoiro mwonen Ngindrai, ndramat para sop-wat worou, ipwaingani kultuw hiyan tanisa ngawan kiltou pe ndriyan imbuluhiworou, 5 pwen isopwat worou; pe ndroiyisopwat tan, ara iyau koisirai tan opu, pekinyau hu kultuw imwonen mepo tum-busiy, ara pwi. Pe isungani worou petukantayah tehe hu mbunah malaman, peworou kantayah howen kinna MwoiwanHaiyan. Pe tehen tora ko isopwat worou.6 Ngindrai itilingi Mwoiwan Haiyan isandrita worou ara ipopo ko, iyau mbulyaYesu Kristus, ndramat para sopwat worou.7 Pahas tan imbusi worou tukantayah im-wonen iya mbulmara Ngindrai, pwen peworou topo longe para kawiri taleh andrekinto-kinto, mepo Ngindrai kintandran-gan kinsa kiltou kinna aliy. 8 Nonganmasih ara, ara tulahiy para kapwotisingilohongarou kaliy.

Pe yo unamiliy para wou apohowewaiyani tisingi hu nongan aro, pwen peyihu hiyeh mepo hupwotisingi lohongahuiya kili Ngindrai, ara hu kaiki hu masihpara hu koro mbusi tesah hiyan. Hu melitaro, ara mwayih iya pe andre kipo hiyankiya kili hu ndramat masih.

9Hapeko wawu koro mawen pepet non-gan o mwaihei, pe takokowai pe takekeiiya nongan para pwahanou taMose, pe iyanongan para titiye ta ndraye hu tumbu hundramat. Paratesah, hu melit masih kenearo, ara andre kinpo hiyan kinnata ndra-mat pwi; hu melit tehen tora, ara mwaiheiopu. 10 Apwandrandrahani ndramat paratasumbuwani hu ndramat. Apwandran-drahani yiy porosih, ndre poroluwoh, parakihitohai. Pe kiyamulan kapa kinhilingiwou pwi, ara andrihisani wou aro mawenkili yiy. 11Wou apahasaniy ndramat tehentora, ara lohongan kinmeu pe ita mbusipakut pwassin, pe kultuwayin mbukenan,ara kinyingani yiy.

Nongna Pol isahapwen12 Yo nakupwandrisa hamou tahilu

ndramat malmou aro, Artemas ndreTikikus, para kisa kili wou. Pwenapwokeyani tisingi wou para asa kili yokoro kol ngawan Nikapolis, paratesah,kunmwaniyani lohongo pwen para kuroariya kiho nondriya lang para nohaipe nowou. 13 Wou ambusi melit masihalahiy para ambusiy para asopwat Senas,ndramat para kimwaniyani nongan paratamwaniye, pe kiyapolo Apolos, paraandre hilu kandroisi hapesah pwi, kiromwonen hilkoro tokai sai. 14 Pe hundramira tou ara hu kawiri hinonou parahu kaiki hu mbukenahu, para kambusimbulen kileh para kasopwat hu ndramathundroisiy hu melit nondriya lang sih-sih. Matisan hu koro ko mwaihei, pe hukanmbusi hapesah hiyan pwi.

15 Yihu masih hiyeh hu topo sura yo,ara hurawulohani wou. Pe arawulohanihu hiyeh hupwotisingi lohongahu iya kiliYesu, pe ndriyahu imbuluhi yowu. Pahasta Ngindrai kiro kili wawu masih.

PHILEMON 1 187 PHILEMON 16

PilemonNongan Pol Iratuluwiy IyaKili PilemonEnglish: Philemon

Tok Pisin: FilemonNongan ImuPilemon ara yiy ndramat hamou na-

mandran. Yiy ara Kristen hamou para kolngawan Kolossi. Ndramat para pwandren-dres tan hamou, ngalanOnesimus, ara italinamandran tan pe iwop iya kol hakol. PeOnesimus iro kol ara, pe ipohonani Pol peirapaiwani ndriyan, pe ipwotisingi lohon-gan iya kili Yesu Kristus.

Pe lang ara, ara Pol iro nondriya kou,pe yiy kinlahiy para kiya nime Pilemonpwi. Pwen pe yiy iratuluwi nongnan sahiniye, para kiya kili Pilemon, pe iykiy iyakili Onesimus, pe ipwandrisa Onesimus iyakili namandran tan, Pilemon. Pe iriponondriya nongan aro, ara Pol iwong iyakili Pilemon tehe mbuna kihingas anaOnesimus, ndramiran para pwandrendres.Ndramat para pwandrendres ara, ara kin-tayah Kristen hamou pwen, pe Pol ipwaipara Pilemon kiwiri yiy kimui tehe nalinimwonen.

1 Yo Pol, yo ndramat mepo Kristus Yesukinmbultuwe tahatini yo pe urupo kowan,pe urupo polo nalirou Timoti. Youlu rat-uluwi nongan iye isa kili wou, Pilemon,kowase youlu ndrokonan, pe mbulyarouiyawule ko. 2 Pe youlu ratuluwi nonganiye iya kili pisurou Appiya yi, pe iya kiliArkippus mepo ndram hamou ngara kipopahun surarou kiya mbulya Ngindrai ara,pe iya kili hu ndramira sios mepo ngarahu karawurehu koro suwem. 3 Pahas pendriya wayis ta Tamarou Ngindrai pe Ya-pan Yesu Kristus, ara kiro sura wawu.

Pol irawuloh pe itohun4 Pe lang masih ngara kutohun kiya kili

Ngindrai to, ngara kulohongani wou pekurawuloh kiya kili Ngindrai, 5 paratesah,uhulong tehe wou, apwotisingi lohongamiya kili Yapan Yesu, pe ndriyam ngarakimbuluhi hu ndramat haiyan ataNgindrai masih. 6 Pe utohun tehesusuye torou ndramat mepo ngaratukapwotisingi lohongarou kiya kili

Kristus, ara andre kimbusi woroukayirowe nokulani hu lomwes masihhiyan, mepo ngara tukawiriy kiyau kiliKristus. 7Nali, namiliwam, ara iyki pwesainamandran isa kili yo, pe ipwokeyani yo,paratesah, wou ara ngara aiki pwesai kiyandriya hu ndramira Ngindrai masih.

Koyu Pol iti Onesimus pe iratuluwi non-gan iya kili Pilemon

8 Pwen tehen tora ko, yo ulahiy parakupwandrandrahani wou kiya ngalaKristus, para ambusi sehe lohongaimepo kinna konam para andre ambusiy.9 Hapeko nakusok wou nokule kiyaulohongai para namiliwai mwalinga talu,pe mbuwali para kuiki nongan pwokeyankisa kili wou. Yo Pol, urupo nondriyakowa Kristus Yesu, pe ndroiyin ara ko,urupo kou. 10 Pe usok wulaniy isa kili woupara ambusi kultuw hiyan kiyata noru,Onesimus. Iro mwonen uro nondriyakou, yo usopwat yiy para kipwotisingilohongan kiya kili Kristus, pwen pendroyin ara ko upohowe yiy tehe noru.11Mamukinna, ara imakokowu iyambulenpara kisopwat wou. Hapeko mahapo,kintapapahan hiyan kinna mbulen* parakisopwat talu malmou kene.

12 Pwen urupo pwandrisa yiy mahaponakimui kisa kili wou—yiy ara tehe nereimwonen. 13Yo upwes kapa kukaituwe yiykiro ndron sura yo, pwen pe kiwiri nokumpara kiro sopwat yo, ma urupo ndron non-driya kou para pohoweya nongan hiyan.14 Hapeko mbuwali para kumbusi handralohongai, kapa mamu anpa hiyan kinnaaliy pwi; pwen pe kunkaituwe yiy pwi.Paratesah, unamiliy para sehe lohongainakirayah, ara andre kiyau ndriyam im-wonen, pwen pe andre kuntamwalahaniwou pwi. 15 Onesimus ara itali wou hapemendreheh. Matisan tunan ara ko, pwenandre awiri yiy kimui paiwe, pe kiro polowoumasih. 16Pe mbuna alohonganiy teheyiy ndramat hamou para pwandrendres omwaihei, ara pwi. Hapeko yiy andre ki-ramwaitini ndramat para pwandrendres,pe kirayah tehe nalim mepo ndriyam im-buluhi yiy. Ndriyo ara imbuluhi yiy na-mandran iya, hapeko ndriyam andre kim-buluhi yiy kihohin kili yo, tehe ndramathamou para pwandrendres, pe tehe nalimhamou nondriya Yapan kene.

* 1:11: Ndroiyi ngalan, “Onesimus,” ara ipa, “ngara kimbusi mbulen hiyan”; ENG: “Onesimus” means “useful.”

PHILEMON 17 188 PHILEMON 2517 Pwen kapa anime yo tehe susuyam

imwonen iya mbulya Kristus, pwenarawulohani yiy tehe ngara arawulohaniyo. 18 Pe kapa kinmbusi kultuw handramwomwan, ndre hape nahanah tanimira ndron kili wou, ara aikiy kiyapahandra ngolo. 19 Yo Pol, uratuluwinongan aro iya nimo mbukeno, pe andrekupo soiwi nahanah ara. Pe nahanahtam iripo kili yo yi, ara nahanah paramwoiwam mbukenam. Hapeko mbuwalipara kuwong kaliy. 20 Ehe, nali. Iya ngalaYapan, unamiliy para ambusi kultuwhiyan iye kisa kili yo. Talu ro tehendramira Kristus, pe kapa ambusi kultuwaro ko, pwen andre kiyki pwesai kisandriyo. 21 Pe upahasaniy ndrokonan teheandre aro ndruwa nongno masih, pwen

pe uratuluwi nongan aro isa kili wou. Peupahasaniy tehe kultuw hiyan nambusiykiya kili Onesimus, ara andre kiramwaitinikultuw hiyan mahapo urupo sok wou paraambusiy.

22 Pe nongan sahin i, ara upwotisingilohongo tehe Ngindrai andre kihilingi to-tohun tawawu, para andre kitali yo kumuikusa kili wawu. Pwen aramwaniyani seusahin atam kiro mwoimwoi, para andrekusa kuye matin aliy.

23 Epapras iripo nondriya kou ata Kris-tus Yesu sura yo, ara ipwanos nongan parakirawulohani wou. 24 Pe hu susuro parapoya mbulen, Mak, Aristarkus, Temas, peLuk, ara hupwai tehen aliy yi.

25 Pwen pahas ata Yapan Yesu Kristus,ara kiro sura mwoiwa wawu.