juni 2012

In dit nummer o.a.

• NOMmer Ruud van Dijk en NOMbassadeur Hylke Heidstra

• Innovatie en vernieuwing op de grondvesten van Cordis

• 2011 in cijfers

• Een foutloze fabriek? Ja, natuurlijk!

• J U N I 2 0 1 2

Siem Jansen

jansen@nom.nl

@siem_nom

Follow your dream. Persoonlijk heb ik daarmee te maken door

onze zoon. Hij is zijn droom aan het verwezenlijken en werkt in New

York. En als verantwoordelijke ouders is het dus logisch om op bezoek

te gaan.

Dromen zijn dan ook niet altijd bedrog. Dat is zeker ook van toepassing

op het werk van de NOM. Of het nu om dromen van ondernemers gaat

of van Nommers. De droom van ondernemers helpen we mee verwe-

zenlijken door middel van risicofinanciering. Nommers dromen van

ondernemers die in een projectvorm mee willen werken om tot nieuwe

diensten of producten te komen. Of door hen te helpen een nieuwe

plek te vinden dan wel een uitbreiding te realiseren.

Al die facetten komen terug in het jaarverslag van de NOM. De

daaraan gekoppelde jaarrekening laat in harde cijfers het resultaat

zien. De trend in die cijfers ervaren wij als positief. O ja, het economisch

klimaat is niet optimaal, maar wanneer we kijken naar de vele innova-

tieprojecten die lopen, de contacten van ons Finance-bedrijf en

InvesteringsBevordering (Foreign Direct Investment), dan is er nog

steeds sprake van economische dynamiek.

Daarom ook hebben we bij de persconferentie benadrukt dat de

ondertoon in Noord-Nederland goed is. De motor van de Noord-Neder-

landse economie draait door. Leven we daarmee op een roze wolk?

Nee, we beseffen zeer wel wat er nu speelt, maar zolang ondernemers

blijven investeren in de toekomst en daarmee hun dromen verwezen-

lijken is er continuïteit en vernieuwing, en daar moeten wij het van

hebben.

Blijf uw droom volgen en verwezenlijken. Uit eigen ervaring kan ik

u meegeven dat het de moeite waard is.

Followyour

dream

INVESTEREN IN ONTWIKKELING

I N H O U D

Siem

Vernieuwing

Talent

NOMbassadeur

Winnaar

Tender

Ontwikkelingen

2011

Locatie

Smart

2

5

9

10

14

16

18

23

26

29

5 14

23 29

De NOM helpt ondernemersdromen waarmaken

Hoe Cordis uiteenviel in vele succesverhalen

NOM on Tour over concurreren en toch ook kennisdelen

Hylke Heidstra voelde dat de tijd rijp was, de NOM hielp

Spot aan voor de slimme straatverlichting van Tvilight

IAD stuwt MKB

Financiële belangen in heel het Noorden

Cijfers, investeringen, resultaten

DCP: binding, stoom, stroom en afvalwaterzuivering

De Foutloze Fabriek van Fokker

En verder … Blikvanger Alfred Oosterman 12 • Ondernemer Frank Smit 13Kwetters 17 • De week van … Reinder de Jong 20 • Pitch-stop 22 • Social

media 28 • Meer Kwetters 34 • Vers nieuws uit de regio 35 • Geert Buiter 36

• J U N I 2 0 1 2

NOMMER is een magazine van N.V. NOM en speciaal

bedoeld voor relaties en iedereen die geïnteresseerd is

in de activiteiten van de investerings- en ontwikkelings-

maatschappij voor het Noorden. NOMMER is open,

toekomst- en resultaatgericht en beschrijft de economische

ontwikkelingen, de ondernemingsgeest, en het leven

en werken in Groningen, Friesland en Drenthe.

Verspreiding: gratis onder alle relaties van N.V. NOM.

Redactie: Communicatie N.V. NOM, Manisch Creatief.

Eindredactie: Annemarie Atema, atema@nom.nl.

Idee, art direction en realisatie: Manisch Creatief.

Tekstbijdragen: Annemarie Atema, Pierre Carrière,

Manisch Creatief, Folkert van der Glas, Reinder de Jong,

Loek Mulder, Willem van Reijendam, Frank Smit, Lykle

de Vries.

Fotografie: Bert Barelds, Manisch Creatief, Stijntje de

Olde (cover), Alfred Oosterman, archief NOM, stock.

Drukwerk: WM Veenstra.

Oplage: 3.250 exemplaren.

Rechten: Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen,

vermenigvuldigd of geproduceerd zonder schriftelijke

toestemming van de N.V. NOM of andere auteursrecht-

hebbenden. Alle gegevens zijn onder voorbehoud, en er

kunnen geen rechten aan worden ontleend.

NOMMER is een uitgave van N.V. NOM, Investerings-

en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland.

Paterswoldseweg 810, Groningen.

Telefoon (050) 521 44 44, www.nom.nl.

Cover: Ruud van Dijk (NOM) en NOMbassadeur

Hylke Heidstra (Sitecore)

Juni 2012

Tijd voor de NOM

We nemen graag de tijd om u te helpen uw ideeën van de grond te

krijgen, uw ambities waar te maken en groei te realiseren.

Bijvoorbeeld door u in contact te brengen met partners, leveranciers

of klanten. Door u een financiering te verstrekken, kansen te vertalen

naar concrete mogelijkheden of u te helpen met het vinden van een

geschikte locatie. Of door aandeelhouder in uw bedrijf te worden en

u met raad en daad terzijde te staan.

Gaat er bij u een belletje rinkelen?

U kunt in alle fasen van uw bedrijf een beroep op ons doen. Vanaf de

start totdat uw organisatie zo goed als volgroeid is. En zelfs nog verder:

tot opvolging of overname. Neem nú contact met ons op. Het is tijd voor

de NOM.

INVESTEREN IN ONTWIKKELING

De NOM investeert in de ontwikkeling van

Noord-Nederland. En daar kunt u, als onder-

nemer goed gebruik van maken. Juist nu!

4

Hoe dat zover kwam laat zich lezen als een spannend boek, met een verras-

send plot en allerlei onverwachte ontwikkelingen. Het begon allemaal hal-

verwege 2007, toen de eerste geruchten de kop opstaken dat het Amerikaanse

moederbedrijf Johnson & Johnson de productieactiviteiten bij Cordis Europa

in Roden wilde afbouwen en verhuizen naar Mexico. Daar kon vanwege de

lage lonen met minder kosten geproduceerd worden. Bovendien zou tevens

de afdeling productontwikkeling worden verplaatst naar Californië.

Al veroorzaakte de geruchtenstroom veel onrust, een totale verrassing waren

de berichten ook weer niet, want in de jaren ervoor waren al afdelingen

gesloten en Johnson & Johnson had ook eerder al laten doorschemeren de

Cordis-activiteiten in Roden tegen het licht te houden. Te meer omdat hier

in Nederland een langslepende patentzaak liep die de productie bij Cordis

dwarsboomde en het bedrijf aanzienlijke schade berokkende.

Al voordat intern het besluit officieel

bekend werd gemaakt kwam bij de

NOM een telefoontje binnen van de

Cordis-lokatiedirecteur waarin hij mee-

deelde dat het voor Cordis einde verhaal

zou zijn. Binnen de NOM gingen

daarop de alarmbellen af. De gemeente

Noordenveld en de provincies Groningen

en Drenthe werden gemobiliseerd met

als inzet Cordis voor Roden te behou-

den. Als alternatief daarvoor werd

tegelijkertijd gezocht naar een medisch

technologiebedrijf dat ontwikkel- en

productieactiviteiten op de Cordis-site

zou willen ontplooien.

Rond dezelfde tijd stak binnen het

bedrijf een groepje werknemers uit het

midden- en hoger kader de koppen

bij elkaar. ‘Het besluit was nog niet of-

ficieel, maar we kregen allerlei signalen.

We voelden gewoon dat het niet goed

zat’, zegt Jan Degenhart, nu projectma-

nager bij TCNN en destijds manager

training en development bij Cordis.

Hij was een van de initiatiefnemers van

het overleggroepje ‘koffie en sigaar’, }

Innovatie en vernieuwing

op de grondvesten van

CordisDe schok die het bericht teweeg bracht was enorm: Cordis in

Roden dicht! Zou de lokale economie dat verlies van honderden

arbeidsplaatsen en het teloor gaan van kennis ooit te boven

komen? Het is nu vier jaar later en we kunnen zeggen dat

de regio een verbazingwekkende veerkracht heeft getoond.

Dat niet alleen, de sluiting van de katheterfabriek is zelfs een

zegen voor Noord-Nederland gebleken.

5

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

• J U N I 2 0 1 2

} zoals het is gaan heten. ‘We realiseerden ons dat we

het heft in eigen handen moesten nemen. Hadden we

het niet gedaan, dan waren we de regie kwijt geraakt en

was het waarschijnlijk in een chaos ontaard.’

Beide trajecten gingen korte tijd min of meer gelijk op,

maar al vrij snel werd duidelijk dat het overeind houden

van Cordis onhaalbaar was. Ook een overnamekandidaat

bleek wereldwijd onvindbaar. Al liepen de bestuurders

van gemeenten en provincies en de mensen van de

NOM zich achter de schermen het vuur uit de sloffen,

de inspanningen waren tevergeefs. Allereerst omdat het

besluit van Johnson & Johnson onwrikbaar bleek, maar

ook omdat men op rijksniveau niet bereid bleek lobby

richting Johnson & Johnson te voeren. ‘Merkwaardig als

je nu ziet hoe er gevochten wordt om bijvoorbeeld auto-

fabrikant Nedcar in Born open te houden’, merkt NOM-

adviseur buitenlandse investeringen Gerard Lenstra op.

‘Zelfs de minister bemoeit zich met die zaak.’ Dat het rijk

in het geval van Cordis nauwelijks een vinger uitstak,

heeft volgens Lenstra wellicht te maken met de op hoog

niveau gemaakte keuze Johnson & Johnson niet voor het

hoofd te willen stoten. Het bedrijf had immers nog meer

vestigingen in Nederland waar honderden mensen hun

werk vonden.

Springplank

Vanaf dat moment lag het accent op het zoeken naar

alternatieven voor al het Cordis-personeel. Dat leverde

verrassende resultaten op. Samen met de gemeente

Noordenveld en het CWI werd het MobiliteitsCentrum

Noordenveld opgericht om mensen van baan naar baan

te begeleiden. Ervaren werknemers konden daarnaast

via een zogeheten EVC-traject een ervaringscertificaat

behalen, dat gelijkwaardig is aan een diploma. En voor

de meest ambitieuze werknemers werden masterclasses

georganiseerd waarin hen werd bijgebracht hoe ze een

bedrijf op konden zetten. ‘Onze initiatieven kregen de

volle steun van de Cordis-directie’, blikt Jan Degenhart

terug. ‘Op die manier kon het bedrijf de imagoschade

toch nog wat oppoetsen.’

Uiteindelijk leidde dat ertoe dat 92 procent van het

Cordis-personeel nu weer een baan heeft, veelal in de

regio. Met name de groeiende voedingsindustrie absor-

beerde Cordis-werknemers, maar ook bij bedrijven in de

medische sector gingen mensen aan de slag, bij Abbot,

Pendracare, Ortec en Philips Medical Technology in

Drachten bijvoorbeeld. De 8 procent die overbleef betrof

vooral ouderen, die tegen een pensioen aanzaten. ‘Die

92 procent is werkelijk heel hoog’, stelt Degenhart. ‘Dat

in een periode van crisis!’

6

IMDS-directeur Jan de Vries is juist terug

van een beurs in Parijs. ‘Zeer succesvol was

het’, blikt De Vries terug. IMDS presenteerde

er een nieuw soort katheter waarmee een

voerdraad sneller en veiliger in het lichaam

bestuurd kan worden. Artsen en potentiële

distributeurs toonden zich laaiend enthousi-

ast’, aldus De Vries. Het is een fraai voorbeeld

van de innovativiteit van een nieuw bedrijf

dat zijn oorsprong vindt in Cordis.

IMDS ontstond eigenlijk al ruim voordat Cor-

dis besloot de fabriek in Roden dicht te doen.

Vier Cordis-productontwikkelaars waren al

enige tijd plannen aan het smeden voor een

eigen bedrijf dat medische hulpmiddelen

zou gaan maken. Ze wilden Cordis niet in

het vaarwater zitten en dat zou het bedrijf

zelf trouwens ook niet hebben toegestaan.

De onderhandelingen over de voorwaarden

waaronder de bedrijfsactiviteiten konden

worden uitgevoerd zouden net beginnen

toen Cordis haar beslissing wereldkundig

maakte. ‘We wilden netjes afscheid nemen,

maar vanaf dat moment had Cordis weinig

meer te zeggen over onze activiteiten’, zegt

Jan de Vries, een van de medeoprichters van

IMDS. Alle gesprekken werden daarop afge-

blazen en voor IMDS was de weg vrij.

Uit het sociaal plan was geld beschikbaar

voor de bedrijfsstart, specialistisch personeel

kon zo instappen en ruimte en apparatuur

konden zo worden overgenomen. De wereld

lag met andere woorden open, maar wat

volgens De Vries desondanks alles over-

heerste was de schok van de sluiting en het

enorme baanverlies. Hoe dan ook, zegt De

Vries, spannende tijden waren het zeker. In

september 2008 ging IMDS van start, met de

ontwikkeling en productie van een kinder-

beensteuntje voor op de operatietafel samen

met het UMCG. Nu ontwikkelt en produceert

de onderneming een breed productenpalet

met daarbij geavanceerde cardio-vasculaire

instrumenten en instrumenten voor oog-

chirurgie.

De Vries is zeer tevreden over hoe het nu

loopt met IMDS. Omzet en winst zijn prima

en met 45 mensen is een mooie bedrijfs-

grootte bereikt. De vier IMDS-oprichters zijn

ook nu nog de eigenaren en dat willen ze

graag zo houden, zegt De Vries. ‘Aan groei-

doelstellingen doen we niet. We richten ons

meer op het bedrijfswelzijn, de onderneming

moet financieel gezond zijn en we vinden het

belangrijk dat we vernieuwend bezig kunnen

zijn. We willen vooral producten maken die

een verschil in kwaliteit van leven kunnen

maken.’

Cordis-kennis bouwsteen voor vernieuwend IMDSIMDS

Tevens zijn vanuit de Cordis-gelederen 11 nieuwe be-

drijven opgezet (zie kaders), veelal door engineers met

jarenlange ervaring in de ontwikkeling en productie van

katheters en stents, geavanceerde buisjes die in aderen

worden geplaatst.

De aanpak via de drietrapsraket (MobiliteitsCentrum,

certificaten, eigen bedrijf), afgekeken van vergelijkbare

bedrijfssluitingen in Zweden en Duitsland, was welis-

waar succesvol, maar tegelijkertijd bleef de bezorgd-

heid over het weglekken van hoogwaardige kennis,

want vanzelfsprekend waaierden mensen ook uit om in

andere delen van het land aan de slag te gaan. Deels om

het verdwijnen van die kennis tegen te gaan en ander-

zijds om een hecht netwerk van oud-Cordis mensen te

creëren werd in februari 2008 Springboard opgezet, een

netwerkorganisatie die zich ten doel stelde de medische

technologiesector in Noord-Nederland te ontwikkelen

tot een topsector.

‘We wilden een kennisnetwerk bij elkaar houden.

Daarvoor moest er een structuur komen’, aldus NOM-

adviseur Lenstra. Springboard vormt nu het fundament

van die structuur. Ze organiseert onder meer netwerk-

bijeenkomsten waar behalve de bedrijven die uit Cordis

zijn ontsproten, een groot aantal ondernemingen uit de

life-science sector en ook kennisinstellingen op af komen.

‘Zo zorgen we ervoor dat de kennis wordt geborgd in

mbo, hbo en bij de RUG, maar ook liggen er relaties naar

bijvoorbeeld het UMCG en initiatieven als het Healthy

Ageing Network Noord-Nederland (HANNN).’

Weerbaarheid

En zo is de conclusie gerechtvaardigd dat sluiting van Cor-

dis uiteindelijk zelfs positief voor de regio is geweest, stelt

Lenstra: ‘Al de kennis zou nooit buiten Cordis beschik-

baar zijn gekomen wanneer het bedrijf niet was gesloten.

Dankzij de nieuw opgerichte bedrijven en het relatienet-

werk dat is ontstaan, is nu een hechte structuur gegroeid

van bedrijven in met name de life science-hoek. Reken

daarbij dat de banden zijn aangehaald met het UMCG en

het MCL en dat bruggen zijn geslagen naar universiteit

en hogescholen. Die kennis- en relatiestructuur is nu vele

malen sterker en ook beter verankerd dan voorheen.’ }

7

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

• J U N I 2 0 1 2

} Plus, niet te vergeten, de economische weerbaarheid

van de bedrijvigheid is verstevigd. Want niemand hoeft

meer het teloorgaan van een grote werkgever als Cordis

te vrezen. Wanneer een kleine onderneming op de fles

gaat, is dat evenmin prettig, maar de gevolgen zijn wel

veel beter te overzien. Bovendien worden al die Cordis-

nazaten niet langer door een multinational in een ver

land bestuurd, maar gewoon vanuit een kantoor in

Groningen, Friesland of Drenthe. Lekker dichtbij. |

De komst van het Turkse hi-techbedrijf Alvi-

medica naar Assen is een direct gevolg van

de kruisbestuiving van nieuwe bedrijvigheid

die uit Cordis ontstond en het relatienetwerk

van Springboard. Een hoofdrol bij de vesti-

ging van Alvimedica was weggelegd voor

Bart-Jan Korteling, destijds r&d-manager bij

Cordis en een van de gangmakers achter

Springboard. Korteling had het plan een ei-

gen bedrijf te beginnen met een instrument

dat thorax-chirurgie vereenvoudigde. ‘Het

vergde echter hoge investeringen op een

moment dat er weinig kapitaal beschikbaar

was’, aldus Korteling. ‘Het ketste daarom af,

maar het plan ligt er nog steeds, want het

blijft een briljant idee, goed beschermd door

patenten.’

Korteling vestigde zich daarop als consultant

en deed in die hoedanigheid begin 2010 een

klus voor Alvimedica, dat producten voor

vasculaire toepassing maakt. Hij bracht dat

bedrijf in contact met Springboard. Korteling:

‘De Turken zagen Springboard als een waar-

devol netwerk waar ze veel van konden leren

en graag mee wilden samenwerken. Via het

netwerk konden ze kennismaken met andere

life science-bedrijven.’

Met name vanwege de kennis over ontwik-

keling en productie van medische instru-

menten die Alvimedica hier in het Noorden

aantrof, ontwikkelde het management van

de onderneming een uitgesproken voorkeur

voor vestiging in de regio. Korteling is nu

manager bij het explosief groeiende bedrijf.

‘We zijn nu met z’n zestienen en werken aan

productontwikkeling en r&d voor vasculaire

producten, dat wil zeggen alles wat er aan

therapie- en diagnose-instrumenten in de

bloedbaan wordt gebracht.’ Hoogtechnolo-

gisch werk dat als een belangrijke aanvulling

op de noordelijke economische life science

kan worden gezien. Binnen enkele maan-

den verwacht Korteling groei naar 25 man

personeel. Ook de Turkse achtergrond van

het bedrijf is een plus, aldus Korteling, die

zegt dat het werk van Alvimedica gerust als

baanbrekend mag worden beschouwd: ‘Het

is ook voor ons verfrissend om via het bedrijf

kennis te maken met een heel ander deel

van de wereld. De Turken doen bovendien

zaken op een manier waar een daadkracht

en een visie achter zit die ik bij Nederlandse

bedrijven zelden aantref.’

Nadat Cordis in 2007 de deur in Roden achter

zich dicht trok, verkocht de onderneming het

gehele complex aan PDG Investeringen. On-

langs is het doorverkocht aan het Groningse

vastgoedbedrijf OK Invest dat het geheel aan

de man brengt met de welgekozen naam

Health Park North.

Inzet was aanvankelijk het gehele complex

van 20.000 vierkante meter kantoorruimte en

bedrijfshallen te vullen met life science-be-

drijvigheid. Dat bleek behoorlijk lastig, maar

in de voorbije jaren is de zaak toch behoorlijk

gevuld geraakt met ondernemingen uit die

sector.

Het geheel bestaat uit twee hoofdgebouwen

en een derde pand en is nu voor circa drie-

kwart gevuld. Op de begane grond in het

eerste hoofdgebouw zijn IMDS (zie ander ka-

der) en dochterbedrijf J&J Plastics (kunststof-

extrusie) gehuisvest. Op de eerste verdieping

zit een aantal kleinere partijen, waaronder

Springboard en Medizon (verkoop van defi-

brillatoren).

Verder zitten in het andere hoofdgebouw

DCA (De Centrale Apotheek, landelijke leve-

ring geneesmiddelen) en enkele advies- en

consultancy-ondernemingen.

In het derde pand zijn onder meer VDL

Wientjes (medische instrumenten) en

BIONND (bioafbreekbare plastics) gevestigd.

Ruim 100 mensen vinden er hun baan.

Health Park North

Alvimedica: daadkracht en visie

8

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Hoe binden en boeien we de juiste medewerkers aan ons

bedrijf in een markt waar zaken als vrijheid, flexibiliteit,

plezier en kennisdeling de normen zijn? Zijn de bestaande

systemen en instrumenten op het gebied van HR ook

toereikend voor de generatie Y-medewerkers, ook wel

‘millenniums’ genoemd? Gaan zij ons HR-beleid vernieu-

wen of moeten we eerst zelf innoveren om ze überhaupt

voor ons te winnen? Hoe slagen we erin verbinding met

hen te maken? Wat is hun HR-gebruiksaanwijzing? Deze

vragen spelen een cruciale rol in het vermogen van een

organisatie om ook in de toekomst meerwaarde te creëren

en concurrerend te zijn.

Al deze zaken kwamen aan bod tijdens de NOM on Tour

op 15 mei jl. Gediscussieerd werd over concurrentiepositie

versus kennisdeling. Hoe houden we een voorsprong ter-

wijl alle know how en expertise ‘in the cloud’ zweeft? En

moeten we doen aan HR-innovatie door of ten behoeve

van de nieuwe generaties? Hoe krijgen we en hoe houden

we toptalenten aan boord? Zaken als strategische kennis-

deling, optimale herkenbaarheid van je organisatie,

werkelijk doen wat je zegt dat je doet en maximale ruimte

voor persoonlijke ontwikkeling werden besproken. Dui-

delijk is dat het onderwerp speelt binnen organisaties, dat

het belangrijk is hierover te blijven nadenken én te han-

delen. En, last but not least, de generatie Y-medewerkers

te blijven bevragen. Hun input is belangrijk.

Voor deze NOM on Tour waren we te gast bij Paragon Pet

Products in Veendam. Na de Battle for Talent werden de

aanwezigen ingewijd in de geheimen van de ontwikkeling

en productie van ‘de meest

innovatieve hondenbotten

ter wereld’, zeer enthousiast

verteld door directeur Wim

Pater, controller Christiaan

Rolf en productiemanager

Sietse Moorlag.

Bedankt Paragon voor de

gastvrijheid én de heerlijke

taart!

The Battle for TalentDe markt verandert snel, innovatiekracht is belangrijker dan ooit tevoren. Hier levert talent de

onderscheidende factor. Samen met vergrijzing en ontgroening op de arbeidsmarkt komt de

Battle for Talent eraan, misschien wel eerder dan u denkt!

Meer NOM on Tour in juli

Tijdens de volgende NOM on Tour wordt ingegaan op de

multigeneratie-organisatie. Hoe gaat de ‘oude’ garde om met

de ‘jonge’ garde? Hoe maak je optimaal gebruik van elkaars

kennis en kunde? Hoe vorm je één team? Leer en discussieer mee.

Houd de evenementenkalender op www.nom.nl

in de gaten voor exacte data en locaties.

9

• J U N I 2 0 1 2

H Y L K E H E I D S T R A | SitecoreNOMbassadeur

Het was in 2003 dat Hylke, toen nog

samen met zijn compagnon, contact

zocht met de NOM. Hun ict-bedrijf

Bair was op zoek naar financiering.

Bair was aanvankelijk een breed ge-

oriënteerd ict-dienstverleningsbedrijf,

gevestigd in Drachten. Zoals Hylke het

zelf vertelt: ‘We begonnen zoals dat in

die tijd echt nog ging in de ict. Je deed

alles waar de klant om vroeg: software

installeren, programmeren, netwerk-

installaties, dat soort activiteiten. We

werkten voor de grotere bedrijven. Op

een gegeven moment, ingegeven door

het soort opdrachten dat we kregen

en de kennis die we hadden, besloten

we om een eigen softwarepakket te

ontwikkelen waarmee we oplossingen

konden bieden voor web publishing

en printgebaseerde projecten, Pectora.

Zeker achteraf gezien was dat in die

tijd een behoorlijk voorlijke ontwik-

keling. Tegenwoordig is content

management de normaalste zaak

van de wereld, maar toen nog helemaal

niet. Toch waren we zeer optimistisch, we

voelden dat de tijd rijp was. Het idee was

om ons product wereldwijd te verkopen

aan grootindustriële ondernemingen.

Voor Bair betekende dat een ingrijpende

verandering, want in plaats van uren-

schrijvers zouden we ineens fabrikanten

van software worden. En dat niet alleen,

we moesten ook aan marketing gaan

doen. Investeren dus.’

Toeval? De NOM hielp met het regelen van

financiering en werd aandeelhouder. Bair

groeide, de verkoop van Pectora liep goed

en ze richtten een ontwikkelafdeling op in

Sofia (Bulgarije) met 4 programmeurs en

2 werknemers in Drachten. In 2005 raakte

Hylke betrokken bij een projectaanvraag

van Ikea in Duitsland. ‘Ikea was op zoek

naar een oplossing die we waarschijnlijk

Een paar weken geleden namen Ruud van Dijk en Hylke Heidstra

tijdens een etentje afscheid van elkaar. Ze sloten een bijzondere

samenwerking af. Acht jaar geleden klopte Hylke voor het eerst aan

bij de NOM. En daar heeft hij tot op de dag van vandaag geen spijt

van. Inmiddels is zijn idee van toen doorontwikkeld, verkocht en heeft

wereldfaam. En hij is van ondernemer weer werknemer geworden.

Vreemd verhaal? Nee, wel anders dan andere ondernemersverhalen.

En ook: een ware jongensdroom.

Hoort u het ook eensvan een ander ...

Als NOM investeren we in de ontwik-

keling van het Noorden, dat wist u al.

Maar wist u ook dat we dat heel vaak

niet alleen doen? We zijn op ons best

als we dat kunnen doen met behulp

van ons netwerk. Als we samen kunnen

werken met mensen en bedrijven die

we geholpen hebben en die, daardoor

enthousiast geworden, hun kennis en

ervaringen weer delen met anderen.

We noemen ze: onze NOMbassadeurs.

Lees hier het verhaal van NOMbassa-

deur Hylke Heidstra, product manager

Sitecore, voorgedragen door Ruud van

Dijk, investmentmanager NOM.

Jongensdroomplatform10

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

nu cross media publishing zouden noe-

men, een totaalpakket. Onze software

was daarvoor niet geschikt maar het

was bijzonder toevallig dat we via een

contactpersoon van Ikea daarna in ge-

sprek kwamen met Sitecore, een Deense

onderneming, toen nog leverancier

van een webcontentmanagement-

systeem. We maakten kennis en vroegen

ons af of we samen die oplossing in

huis hadden.’ Hylke weet het zich nog

goed te herinneren.

Een bevlogen ondernemer Ruud haakt in: ‘Op dat moment

ontwikkelde Hylke zelf de producten,

maar deed ook de verkoop zelf. Er

waren weliswaar wat agentschappen,

resellers, maar de hoeveelheid tijd en

energie die hij er zelf in moest steken

was enorm. Zijn markt was de wereld,

hij was veel op reis en ging al die

bedrijven langs in een soort van road-

show. Dat kon natuurlijk niet altijd zo

doorgaan. Op een gegeven moment

moest er besloten worden: alles zelf

blijven doen, ontwikkeling én sales,

of samen gaan werken met anderen.

Hylke vroeg de NOM om advies. In

overleg met de andere aandeelhouders

bekeken we de risico’s van een eventu-

eel partnership. Die waren er natuurlijk

wel, want waar je een partnership met

de een aangaat verlies je de relatie met

een ander.’

Besloten werd om samen met Sitecore

die nieuwe module te ontwikkelen.

Hylke: ‘Sitecore verkocht onze software

en wij die van hen, dat ging op zich

best goed. We verkochten een com-

pleet pakket, de samenwerking bleek

een goede formule.’

Zelf verder of overname? De ontwikkelingen in de wereld van

de ict gingen echter snel, zoals nu nog

steeds. Klanten willen steeds sneller,

flexibeler, efficiënter. De vraagstel-

ling vanuit Sitecore en ook andere

strategische partijen werd anders. In

2010 werd Pectora benaderd met het

verzoek de software meer dedicated

te ontwikkelen, meer ingericht op

het eigen systeem en de specifieke

klantvraag. Dat zou betekenen dat er

opnieuw geïnvesteerd zou moeten

worden, financieel, in personeel en in

tijd. Hylke: ‘Een cruciaal moment. De

vragen die voorlagen waren ingewik-

keld. Word je een ontwikkelaar die

steeds met zijn tijd meegaat en blijft

doorontwikkelen? Of, zoals de NOM

opperde: verkoop je Pectora aan een

geïnteresseerde partij? Die optie was

voor mij toch wel even schrikken.

Heb je zoveel tijd en energie gestoken

in je product, je eigen idee en dan

ga je het uiteindelijk verkopen en

dat allemaal loslaten. Daar moest ik

over nadenken. Het was een emoti-

oneel besluit, maar ik besloot toch

in gesprek te gaan met Sitecore. Zij

groeiden nog steeds ontzettend hard

en hadden inmiddels 200 man in

dienst. De gesprekken met de ceo van

Sitecore verliepen prettig. Ze hebben

het er vaak over dat er sprake moet

zijn van chemie, een klik, maar die

was er echt. Ik voelde dat ik ervoor

moest gaan.’

Terug in loondienstRuud: ‘Hylke en zijn team zijn van

2003 tot en met 2011 zo ongeveer dag

en nacht met Pectora bezig geweest.

Doorgaan met ontwikkelen had bete-

kend dat ze tekenden voor nog zo’n

periode. Ik vind het heel knap dat

Hylke toch besloot Pectora te willen

verkopen. Overigens had hij daarbij

zelf duidelijk voor ogen hoe hij het

wilde. De NOM was sparringpartner,

Hylke zat zelf bij Sitecore met een

jurist. Samen bekeken en bespraken we

de conceptvoorstellen die steeds voorla-

gen. Er is continu afstemming geweest.’

Sitecore Adaptive Print StudioInmiddels (sinds juni 2011) is Hylke

productmanager en in dienst bij Site-

core. Het kantoor in Drachten is er nog

steeds, al het personeel is overgenomen.

Hylke oogt een tevreden mens. ‘Feitelijk

is er niet zoveel veranderd, het enige

dat echt anders is, is dat ik niet meer

betrokken ben bij de sales, daar heeft

Sitecore een verkoopapparaat voor. Maar

als je kijkt hoe het nu gaat: we ontwik-

kelen hetzelfde product, ik ben samen

met de mensen van marketing bezig om

te kijken hoe we het in de markt zetten

en wat we daarvoor nodig hebben. Onze

module is een paar maanden gele-

den opnieuw gelanceerd en heeft een

nieuwe naam: Sitecore Adaptive Print

Studio, het is een enterprise content-

managementsysteem geschikt voor

crossmedia-marketinguitingen. Er is veel

belangstelling vanuit het buitenland. En

dat resulteert weer in nieuwe plannen

en nieuw personeel. In feite ben ik nog

steeds dezelfde ondernemer, maar nu in

loondienst.’

Investeren in ontwikkeling Vanuit de NOM bekeken is dit natuurlijk

een prachtig verhaal. Ruud wil wel meer

van dit soort processen begeleiden.

‘In 2003 komen we in contact met jonge

enthousiaste ondernemers met veel

ambitie en een mooi product, en als je

uiteindelijk na 8 jaar afscheid van elkaar

neemt heb je samen een interessant

traject meegemaakt: er is geïnvesteerd in

een product dat zoveel potentie heeft dat

het is overgenomen door een wereld-

speler, en een deel van de activiteiten

is ook nog eens in Noord-Nederland

gebleven. Dat past perfect bij de missie

van de NOM.

11

• J U N I 2 0 1 2

EEN FOTOGRAFISCHE K I JK OP HE T NOORDENBLIKVANGER

Foto uit de serie ‘De Onlanden’: een aangelegde klimaatbuffer in

de Kop van Drenthe, waarbij waterberging en natuurontwikkeling

hand in hand gaan.

Alfred Oosterman Fotografie

www.alfredoosterman.nl

email: info@alfredoosterman.nl

‘De gemaakte natuur’

12

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

frank.smit@vetellus.nl

@frankembracesbs

Wat is het mooiste aspect van ondernemerschap?Voor mij is dat de vrijheid om je eigen keuzes te maken in richtingen die je kiest en

samenwerkingen die je aangaat. Zo is Embrace, één van de twee bedrijven waarin ik actief

ben, ontstaan uit kansen die een verandermanagementbureau en een webbureau zagen

in de principes achter social media. Die principes passen we toe binnen organisaties en

samenwerkingsverbanden.

Hoe ziet uw bedrijf er over vijf jaar uit?Hoe ons bedrijf er over vijf jaar uit ziet is moeilijk te voorspellen. Ambities, dromen en

beelden zijn er uiteraard wel, maar echt verder vooruitkijken dan een jaar kunnen we

niet. Vijf jaar vooruit kijken is in veel markten al erg lang en voor ons als startend bedrijf

in de nieuwe markt van Social Business Software helemaal. Internationalisering staat

prominent op het ambitielijstje. Voor het komend jaar ligt de nadruk op bekendheid

krijgen binnen Nederland, verkoop en klanten excellent bedienen. Leren en bouwen aan

de eigen organisatie en continue productuitbreiding staan verder hoog op de agenda.

Waardoor wordt u gemotiveerd?De belangrijkste motivatie haal ik zelf uit de wisselwerking en samenwerking met mijn

collegadirecteuren Martijn Weesjes en Erik Dokter en de andere collega’s. We hebben een

jong team met enthousiaste en kwalitatief goede mensen. Wat me drijft om te onderne-

men binnen Embrace is dat ik geloof dat onze Social Business Software een doorbraak kan

betekenen in de manier van organiseren en communiceren binnen organisaties. Dat zie

ik als mijn bijdrage om onze klanten competitiever te maken door de kennis uit de hele

organisatie passend te gebruiken.

Wat viel tegen en hebben we geleerd?De eerste anderhalf jaar zijn we bezig geweest onze visie om te zetten in een werkend

product. In sessies waarin we onze visie en prototype aan klanten lieten zien kregen we

zeer enthousiaste reacties. De toepassingsmogelijkheid in de klantspecifieke situatie

kwam al snel op tafel. Door dat enthousiasme van klanten hebben we, nu terugkijkend,

de sales- en marketingacties onderschat en verkeerd ingeschat hoelang de tijd is tussen

interesse en daadwerkelijke aankoop. Leadtimes zijn in veel gevallen langer dan een half

jaar en qua tempo moeilijk te beïnvloeden. Nu plukken we de vruchten van verhoogde

verkoopinspanningen die we sinds september 2011 in gang hebben gezet.

Noord-Nederland speciaal?In de markt merken we dat Groningen bij klanten een positieve associatie heeft. Voor ons-

zelf is het van groot belang dat we dicht bij kennisinstituten als de RUG en de noordelijke

hogescholen zitten. Zowel met de RUG als met diverse hogescholen hebben we onderzoek

gedaan en er zijn diverse mensen bij ons afgestudeerd waarvan een aantal nu bij ons

werkt. We verwachten dat we de relaties met kennisinstituten verder uitbouwen. Het kunnen

vinden en binden van goede mensen is voor ons cruciaal en dat zal de komende jaren

alleen maar meer worden. Wat dat betreft zitten we in Noord Nederland uitstekend.

Frank Smit

Hemdvan ’t lijf

VRAGEN AAN EEN ONDERNEMER

13

O N D E R N E M E R U I T G E L I C H TSPOTLICHT

Een aantal jaren na zijn studie Mechanical Engineering

in India kwam Chintan Shah naar Nederland om Mana-

gement of Technology te studeren aan de TU Delft.

Het aanvankelijke plan was om daarna terug te keren

naar India, maar het liep allemaal heel anders. Inmiddels

woont Chintan in Groningen, heeft hij zijn eigen bedrijf

Tvilight en is er vanuit de hele wereld belangstelling voor

zijn innovatieve product: intelligente straatverlichting.

Tijdens zijn studie in Delft werkte Chintan als project developer bij Bluewater

Energy Systems en maakte veel vlieguren. ‘Ik vloog over Nederland en zag

dat door het hele land, ook ’s nachts, overal de straatverlichting brandde. Ik

verbaasde me erover, wat een verspilling. En als je dan onderzoekt wat daarvan

de kosten zijn … Alleen voor straatver-

lichting betaalt Nederland een elektrici-

teitsrekening van zo’n 300 miljoen euro

per jaar. Per gemeente gaat zo’n 50%

van de energierekening op aan de kosten

van straatverlichting. En Europa en de

Verenigde Staten verbruiken samen per

nacht aan straatverlichting een slordige

40 miljoen euro aan elektriciteitskosten.

Ik wilde hier wat aan doen. Sterker nog,

ik ben ervan overtuigd dat het moet en

zeker ook nu: de energie- en brandstof-

prijzen stijgen en de overheid kort de

budgetten. Ik ging me erin verdiepen

en heb grondig onderzoek gedaan. Dat

resulteerde in het idee dat het mogelijk

zou zijn om aan iedere lantaarnpaal een

sensor te bevestigen.’

Winnaar van de Campus Energy Challenge 2010Chintan besloot het idee verder uit te

werken en mee te doen aan de Campus

Energy Challenge 2010, een ideeën- en

ontwerpwedstrijd voor een duurzame

campus van de TU Delft. ‘En ik won! Een

jury van wetenschappers en deskundigen

kozen mijn idee voor intelligente straat-

verlichting uit als winnaar in de categorie

‘feasible and effective’ voor gemakkelijk

te implementeren oplossingen. De prijs

bestond niet alleen uit financiële onder-

steuning maar ik kreeg ook hulp van 8

studenten om het plan uit te werken en

op de campus daadwerkelijk als pilot uit

te voeren.’ Inmiddels draait de pilot,

10 intelligente straatlantaarns, op de

campus in Delft.

LICHTINTELLIGENT

• J U N I 2 0 1 2

14

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Introductie in het netwerk van de NOM De pilot is succesvol en dus werd het

tijd voor de volgende stap. ‘Ik verhuis-

de naar Groningen en wilde mijn eigen

bedrijf Tvilight starten, maar ik kende

helemaal niemand, ook geen bedrijven.

Ik wist alleen dat de NOM een goede

organisatie was voor jonge ondernemers

en nam contact met ze op. Wytze Rijke

en Allard van Dijk waren meteen ge-

interesseerd. Zij introduceerden me bij

bedrijven, via al die verschillende con-

tacten heb ik nu mijn eigen netwerk.

Ik heb met verschillende gemeenten en

investeerders gesproken. Inmiddels heb

ik een investeerder en ontvang ik subsi-

die uit het Innovatie Actie Programma

van de Provincie Groningen.

Sinds maart ben ik zelfstandig en heb

2 fulltime engineers, 2 software

contractors, 3 hardware contractors

en iemand voor finance & marketing

in dienst. Ik kan nu al mijn energie

fulltime in Tvilight steken, en dat is

nodig ook, want er is erg veel belang-

stelling voor mijn project.

Momenteel is Chintan met zijn

team bezig met de ontwikkeling

van de betaversie, als alles volgens

planning loopt is deze in september

klaar. Vervolgens staan in december

de eerste twee grote projecten op

stapel. In het dorpje Eeneind in de

gemeente Nuenen zullen de oude

straatlantaarns vervangen worden

door de intelligente straatverlichting.

En op bedrijventerrein Messchenveld

in Assen wordt de Intel Dimmer met

retrofit LED-systeem op alle lantaarn-

palen gemonteerd. In totaal gaat het

om 300 verlichtingspalen. Inmiddels

zijn er ook verkennende gesprekken

over een project in Hoogkerk.

De straatverlichting van de toekomst Het mooie van dit product is dat het

om een hele grote markt gaat en om

immense bedragen. Alleen in Neder-

land zijn al meer dan een miljoen

straatlantaarns. Chintan is blij met

de enorme belangstelling. ‘Duitsland,

Italië, Scandinavië, Amerika, het

Middenoosten en India hebben hun

interesse al kenbaar gemaakt.

Ik ben nu bezig met een tweede

financieringsronde. Als de projecten

Messchenveld en Eeneind succesvol

zijn, gaan we het product direct intro-

duceren in het buitenland.’

‘Mijn team werkt aan de technologie

en ik werk aan de volgende stap. Ik

ervaar het als een hele bijzondere pe-

riode in mijn leven. Het is heel druk,

ik heb echt het gevoel alsof ik in een

Het systeemHet systeem bestaat uit een klein elektronisch

kastje ‘Intel Dimmer’ dat op een lantaarnpaal

wordt geïnstalleerd. Hierin zitten omgevings-

sensoren, draadloze communicatie en controles

voor LED-verlichting. Als auto’s, fietsers of

voetgangers het systeem naderen, lichten alle

omringende lantaarnpalen op, zo beweeg je je

voort in een veilige cirkel van licht. De lampen

gaan nooit helemaal uit, ze dimmen tot on-

geveer 20% van de reguliere sterkte. Op deze

manier kan tot 80% energie en CO2-uitstoot

bespaard worden en wordt bovendien een

bijdrage geleverd aan het oplossen van licht-

vervuiling. Ook op het onderhoud van de lampen

kan aanzienlijk bespaard worden, omdat het

systeem aan de meldkamer doorgeeft dat

er een lamp kapot is.

rollercoaster zit, maar ik ben heel blij

dat mijn partners en klanten geloven

dat dit echt de toekomst is. En dat is

het ook, daar ben ik van overtuigd.’

Kijk voor een film over intelligente

straatverlichting op You Tube,

typ intelligente straatverlichting

TU Delft (of http://www.youtube.com/

watch?v=09AcX_LBQYI).

www.tvilight.com

15

Innovatief Actieprogramma Drenthe:wegens succes geprolongeerd

Twee nieuwe tenders voor het MKB in Drenthe

Het Innovatief Actieprogramma Drenthe (IAD) werkt! De afgelopen jaren kwamen veelbelovende

projecten van de grond door een financiële injectie vanuit het IAD. Dit programma heeft als belang-

rijkste doel het versterken van de innovatiekracht van Drenthe. De ontwikkelingen binnen het MKB

zijn daarbij zeer belangrijk. Vandaar dat juist deze doelgroep zich in kan schrijven voor twee nieuwe

tenders. De eerste loopt al vanaf 22 maart van dit jaar en

sluit op 1 augustus 2012. De inschrijvingstermijn van de

tweede tender loopt van 14 november 2012 tot en met

31 maart 2013. Naast de NOM spelen Syntens, de provin-

cie Drenthe, SNN en de Kamer van Koophandel ook een

rol in dit programma.

• J U N I 2 0 1 2

16

ProjectenBedrijven kunnen projecten indienen die vallen binnen

de kansrijke sectoren Agribussiness, Sensortechnologie,

Energie en Healthy Ageing. Deze branches worden gezien

als Drentse speerpunten. Het gaat met name om innova-

tieve projecten die geheel nieuw zijn of aanvullend op

bestaande initiatieven. Projecten met een hoog ambitie-

niveau of een hoog afbreukrisico hebben een streepje

voor. Net als projecten die zich richten op het intensief

gebruik van kennis of het ontwikkelen daarvan. De pro-

jecten moeten daarnaast gericht zijn op duurzame

resultaten. Bovendien gaat het binnen dit programma

om samenwerking: de projecten moeten worden inge-

diend en uitgevoerd door minstens twee bedrijven of

door een bedrijf samen met een kennisinstelling.

DoelgroepenDe doelgroep voor het IAD bestaat uit stuwende onder-

nemingen uit Drenthe. Dat betekent dat de toekomstige

omzet van het project - of van de (nieuwe) Drentse

onderneming - tenminste voor 50% buiten Noord-Ne-

derland wordt behaald. De tenders staan ook open voor

stuwende bedrijven uit Groningen en Friesland, mits de

effecten dan wel grotendeels neerslaan in de provincie

Drenthe. Stichtingen en coöperaties met winstoogmerk

worden ook als onderneming aangemerkt.

SubsidieHet Innovatief Actieprogramma Drenthe keert 30%

subsidie uit aan een gehonoreerd project. Het subsidie-

bedrag zal tussen de 15.000 en 60.000 euro bedragen. De

minimum subsidiabele kosten zijn daarbij 50.000 euro.

Geïnteresseerd?Voor meer informatie over de procedure en de selectie-

criteria kunt u contact opnemen met Aiwi Chiu via

chiu@nom.nl of 050 521 44 52. Ook kunt u bij haar

terecht als het gaat om advies over en hulp bij uw

inschrijving.

Gerard Spin, directeur Parkingware uit Gieten:

‘Dankzij het IAD staan wij nu met ons

innovatief kentekenherkenningssysteem

op Schiphol.’

Arjan van der Hoek,directeur Litams BV uit Klazienaveen:

‘Wij konden een vernieuwend

identificatiesysteem voor dieren

ontwikkelen met ondersteuning

van het IAD.’

16

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

1717Draw Something?

Draw Something voert al een tijdje

de lijst van populairste apps aan.

Ook bij de App Store van Apple

staat deze app bovenaan in de lijst.

Het spelletje is inmiddels al meer

dan zeven miljoen keer gedown-

load. De gratis versie is voorzien

van reclames. Wil je het spel liever

spelen zonder reclames, dan kost

het € 0,79 in de App Store en € 0,74

in de Android Market.

Bij Draw Something is het de

bedoeling dat de gebruiker een

keuze maakt uit drie Engelse woorden en vervolgens het desbetref-

fende woord probeert na te tekenen. Een vriend moet vervolgens raden

wat je probeert uit te drukken. Het leuke van Draw Something is dat er

geen winnaar of verliezer is. Het enige wat telt is teamwork. Voor elke

goed geraden tekening krijgen beide gebruikers punten in de vorm van

muntjes, die opgespaard kunnen worden om in de shop nieuwe items

te kopen voor het spel, zoals nieuwe kleurtjes om mee te tekenen.

www.dutchcowboys.nl/mobile

Uw imago opvijzelenals dierenvriend?

De Fincredibles Electronische vis heeft geen

verzorging of aandacht nodig en toch geeft hij

je het gevoel dat je een huisdier hebt. Je hoeft

je dus geen zorgen meer te maken over het

voeren en het verschrikkelijke schoonmaken.

Deze electronische vis ziet er hetzelfde uit

en zwemt als een echte vis. De vissenkom is

voorzien van LED-verlichting die continue van

kleur verandert (rood, blauw en groen). Verder

heeft hij drie verschillende standen: demo,

play en extended play. Met de verschillende

standen kun je aangeven hoe lang jouw visje

mag zwemmen: 30 seconden, 90 seconden of

5 minuten. Hij wordt geleverd met vissenkom,

decoratie en batterijen. Het enige wat je hoeft

te doen is de kom vullen met water.

www.hitechgadget.nl

Twitter Woordenboek

Wie aanwezig is op Twitter ontdekt

dat daar soms een heel ander vocabu-

laire gebruikt wordt: tweeps, hashtag,

@-mention, retweet, quote retweet en

ga zo nog maar even door. Verwarrend

als je er niet helemaal ‘in’ zit; maar

wanhoop niet. Twitter heeft daarvoor

zijn eigen woordenboek online gezet.

Daarin vind je alle veel en minder vaak

gebruikte termen en uitdrukkingen

alfabetisch gerangschikt. Van # tot

Widget, als je je even verdiept maken

ze je niets meer wijs …

twittermania.nl/2010/12/

het-officiele-twitter-woordenboek

Kw

ett

er

s!

Kw

ett

er

s!

17

• J U N I 2 0 1 2

18

Financiëlebelangen

1

1

1

2

1

1

1

1

1

6

1

4

2

1

1

2

1

13

4

3

1

4

1

2

1

1

1

1

36

6

1

24

Sneek

Joure Heerenveen

Nijehaske

Oranjewoud

Wolvega

Winsum

Pieterburen

Sappemeer

Westerbroek

Oude Pekela

Stadskanaal

Vlagtwedde

Hoogeveen

Emmen

Coevorden

Westerbork

Bruntinge

Ter Apel

Veendam

Delfzijl

Eemshaven

Farmsum

Assen

Eelde

2Leek

Marum

Dokkum

Drachten

Haulerwijk

LeeuwardenFraneker

GrouZuidlaren

Meppel

Groningen

1

2Roden

1

Veenhuizen

1

Zuidbroek

Appelscha

1

1Klazienaveen

1Orvelte

1

Scheemda1

Sumar

1Tynaarlo

2Haren

1

Appelscha G.H. Welles Holding B.V. Assen Amdico B.V., Autotrust Europe B.V., Benaulim B.V., Drenthe Tours Holding B.V., Interwell Holding B.V., Metsens B.V. Bruntinge AS Pol B.V.Coevorden DairyTuner B.V., Europark Coevorden - Emlichheim GmbH, Metaalbewerkingsbedrijf Knijnenburg B.V.Delfzijl Antheus Magnesium B.V. Deventer Design4Spine B.V.Den Haag Harlinger Kalkzandsteenfabriek Holding B.V. Dokkum Prins Holding N.V., Punt Licenties B.V.Drachten Bair B.V.Eelde Groningen Airpark Eelde B.V.Eemshaven Holland Malt B.V.Emmen Applied Polymer Innovations Emmen B.V., Pipe Proteq B.V., Vleems Holding B.V., Wireless Value Beheer B.V.Farmsum BioMethanol Chemie Holding B.V., Noord Nederlandse Oliemolen B.V. Franeker Alu-Bouw Fryslân B.V. Giethoorn Jorritsma Holding B.V.Groningen &Talent B.V., Air Center Europe Aviation Academy B.V., Avesis B.V., Bioclear Holding B.V., Caesar Marketing B.V., Conoship International B.V., De Verbinding B.V., Dutch Theatre Systems & Services B.V., Eagle Ship Supply B.V., Embrace SBS B.V., Energy Developments Holding B.V., Fairganic B.V., IQ Corporation B.V., IQ Therapeutics B.V., Iwebination Group B.V., Kalooga B.V., Kiadis Pharma B.V., KWIC Holding B.V., Mucosis B.V., NovaTrade B.V., Optilease B.V., Orteq Ltd., Polyganics Holding B.V., Proflex Containermeten B.V., RME B.V., Ryfkogel B.V., SenzAir B.V., Smart Dutch B.V., Solenne B.V., Stabi Alert B.V., StudentsMedia B.V., TCN/ SIG Telehousing B.V., TSC Holding B.V., Uitgenodigd.nl, Web-Based Entertainment Media B.V., Zernike Seed Fund B.V.Grou S. Hoekstra Warten B.V.Haren Anome B.V., Anome Projects B.V. Haulerwijk Thazza B.V.Heerenveen Health Prevent B.V., LetsStat B.V. Hoogeveen Inlicence B.V., KLS Netherlands B.V., Rovecom Holding B.V., SuperMailServiceJoure Axes Automotive B.V., Focasys B.V., Global Environmental Solutions B.V., TPI Power B.V.

Peildatum: mei 2012

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

19

1

1

1

2

1

1

1

1

1

6

1

4

2

1

1

2

1

13

4

3

1

4

1

2

1

1

1

1

36

6

1

24

Sneek

Joure Heerenveen

Nijehaske

Oranjewoud

Wolvega

Winsum

Pieterburen

Sappemeer

Westerbroek

Oude Pekela

Stadskanaal

Vlagtwedde

Hoogeveen

Emmen

Coevorden

Westerbork

Bruntinge

Ter Apel

Veendam

Delfzijl

Eemshaven

Farmsum

Assen

Eelde

2Leek

Marum

Dokkum

Drachten

Haulerwijk

LeeuwardenFraneker

GrouZuidlaren

Meppel

Groningen

1

2Roden

1

Veenhuizen

1

Zuidbroek

Appelscha

1

1Klazienaveen

1Orvelte

1

Scheemda1

Sumar

1Tynaarlo

2Haren

1

Klazienaveen Km-Engineering / Liquid Filtration Systems V.oF.Leek Data B. Mailservice Holding B.V., VCN B.V. Leeuwarden Bright Vision Entertainment Holding B.V., Capilix B.V., Datacenter Fryslân B.V., Game Factory Top of Holland B.V., Grendel Games V.o.F., Living Foods B.V., New Global Motive Beheer B.V., Paintcube B.V., Professionele Distributiegroep B.V., Technologies88 B.V., Thin Film Factory B.V., Van Ulzen Leeuwarden Beheer B.V., Vergnes Holding B.V.Marum Baron-de Boer Beheer B.V.Meppel Varibel B.V.Nijehaske F. Bosma Beheer B.V. Oranjewoud Tjaarda Oranjewoud B.V.Orvelte De Wenning Fresh Organic B.V.Oude Pekela Hennepverwerkingsbedrijf Dun Agro B.V., Strating Beheer B.V.Pieterburen 4C Holding B.V. Roden Resato Industries Holding B.V., Syntri B.V. Sappemeer Smit Sappemeer Beheer B.V. Scheemda Geo Plus Holding B.V. Sneek No Noises Holding B.V., Timer B.V., VIA Drupsteen B.V., WorkCity B.V.Stadskanaal Zorg Office Nederland B.V.Sumar Terra Leisure Group B.V.Ter Apel Indugroep Participaties B.V. Tynaarlo LukasDesign B.V. Veendam ABS Beheer B.V., Dynaplak Adhesive and Starches B.V., Kisuma Euro B.V., Nedmag Industries Mining and Manufacturing Holding B.V., Paragon Products Holding B.V., Zechstein Minerals B.V. Veenhuizen Bitter & Zoet Veenhuizen B.V.Vlagtwedde Emslandermeer B.V.Westerbork Intelligent Lectern Systems B.V.Westerbroek Volharding Shipyards Holding B.V.Winsum (FR) Miedema Holding B.V.Wolvega R&G Beveiliging B.V., Travaillé Beheer B.V. Zuidbroek Jouwstraat.nlZuidlaren Ritinimare B.V.

• J U N I 2 0 1 2

bijzonder voor Noord-Nederland. Achtereenvolgens passeren

het TTI Wetsus, het Center of Expertise Watertechnology

(CEW), test- en demosites, Wateralliance, subsidies en de

watercampus in Leeuwarden de revue. Van het NFIA horen

we hoe de sector in het Midden Oosten er op hoofdlijnen

voorstaat. Met een aantal goede afspraken en met achter-

lating van de nodige informatie nemen we afscheid.

We hebben aansluitend een afspraak met de consul econo-

mische zaken in Dubai. Gelukkig heeft hij een kantoor in

hetzelfde gebouw als de NFIA. Met de consul spreken we

verder over de watertechnologiesector in de regio. Een erg

nuttig en verhelderend gesprek. Er liggen voor MKB-bedrijven

in de watertechnologie goede kansen. Het hebben en

benutten van een goed netwerk is echter, zoals zo vaak,

van groot belang.

Het is al middag als we naar de Wetec, de internationale

beurs vertrekken.

Op de beursvloer spreek ik eerst met een aantal al langer

lopende contacten. Het zijn bedrijven die overwegen om

een vestiging in Nederland op te zetten als uitvalsbasis voor

de Europese markt. De informatiebehoefte is groot en in een

aantal gevallen heel specifiek. Dat betekent bij thuiskomst de

nodige follow up. De middag loopt ten einde en we besluiten

naar ons hotel terug te keren.

MaandagHet is ’s morgens 7.00 uur als ik bedenk dat het toch echt wel

tijd is om op te staan. Er staat een drukke week te wachten

die geheel in het teken zal staan van de pro-actieve acquisitie

op het gebied van watertechnologie. Noord-Nederland

heeft een unieke propositie op het gebied van watertech-

nologie. Deze propositie maakt dat het zinvol is om vanuit

de NOM ook actief kansen voor investeringen in deze sector

op te sporen. Voorlopig beperk ik het echter tot een stukje

low-tech watertechnologie: de douche.

Gelet op mijn agenda zal ik de hele week niet thuis zijn, tot

verdriet van het thuisfront en in het bijzonder mijn zoon. Ik

breng hem naar school en zwaai hem bij de ingang van de

school na.

Weer thuis nog even een kop koffie (waarom smaakt koffie

in het buitenland nooit naar DE koffie?) en dan ‘carpoolend’

met collega Alex Berhitu op naar Schiphol. Na de gebrui-

kelijke formaliteiten, melden wij ons bij de gate voor een

vlucht naar Dubai, het doel van onze reis. Dubai is het toneel

van een grote internationale beurs met een groot aandeel

voor watertechnologie. Hoewel bedrijven uit de Verenigde

Arabische Emiraten, waarvan Dubai deel uitmaakt, niet

direct onze primaire doelgroep zijn, is het een belangrijke

beurs die sterk internationaal georiënteerd is, met bedrijven

uit alle delen van de wereld.

Ik neem aan boord de afspraken voor morgen alvast door,

werk de administratie bij en maak met behulp van de al eer-

der uitgeprinte informatie een lijst van bestaande contacten

en mogelijk nieuwe interessante contacten waar ik in ieder

geval mee wil spreken.

Het is één uur ’s nachts lokale tijd als we bij ons hotel in

Dubai aankomen. Ik zoek zo snel mogelijk het bed op.

DinsdagVanmorgen weer vroeg uit de veren. We hebben een

afspraak op het plaatselijke kantoor van de Netherlands

Foreign Investment Agency (NFIA). Het taxisysteem in de

stad is niet alleen goed maar ook nog eens erg goedkoop.

Lange stukken lopen in de hitte is overigens ook niet echt

aan te raden. Het NFIA-kantoor zit in de Al Harbour Business

Tower en dat is een eindje rijden vanaf ons hotel. Met de

NFIA-projectmanager bespreken we de propositie van de BV

Nederland op het gebied van watertechnologie, en in het

N O M M E R R E I N D E R D E J O N G | 1 2 - 1 6 M A A R T 2 0 1 2Projectmanager Foreign Direct Investments

DEWEEKVAN

• J U N I 2 0 1 2

20

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

WoensdagOp de tweede dag van de beurs letten we vooral op nieuwe

innovatieve technologie die wellicht ook voor de Europese

markt een toegevoegde waarde zou kunnen zijn. Met ver-

schillende bedrijven die hiervoor interesse hebben spreken

we verder. We treffen ook een bedrijf uit Fryslân waar we

even aanschuiven voor een bakje koffie. Van het Engels

schakel ik over naar het Frysk, niet een taal die ik op voor-

hand had verwacht te gaan spreken in Dubai. Terug in het

hotel verwerk ik eerst de gemaakte aantekeningen en kop-

pel de contactpersonen en gemaakte vervolgafspraken aan

de betreffende bedrijven. Aansluitend de nodige telefoontjes

met Nederland. Een MKB-bedrijf in Noord-Nederland is drin-

gend op zoek naar vervangende huisvesting. Ik maak met

een intermediair een afspraak voor de bezichtiging van een

bedrijfspand en stem dit af met het betrokken bedrijf.

We besluiten om ’s avonds in de stad even een winkelcentrum

te bezoeken en maken nog een paar foto’s van het water-

spektakel aan de voet van de Burj Khalifa.

DonderdagHet is nog midden in de nacht als we per taxi vertrekken

naar het vliegveld. Na de gebruikelijke plichtplegingen

bevinden we ons in een toestel dat ons naar Schiphol zal

brengen. Als gevolg van de logica in de luchtvaartwereld is

de snelste en meest kosteneffectieve route meestal via een

omweg. Onze bestemming is namelijk Marseille, deze week

het toneel van het Wereld Water Forum. Op Schiphol moeten

we een paar uurtjes wachten op de vlucht naar Marseille.

Tijd dus om wat achterstallig werk in te lopen. Vanaf het

vliegveld naar het centrum van Marseille is nog een aardige

rit. De dag begint al plaats te maken voor de avond als we

ons hotel bereiken. Toevallig weet ik op loopafstand nog een

leuk restaurantje waar we de Franse keuken kunnen testen.

VrijdagWe besluiten om te gaan lopen naar het congrescentrum

waar het Wereld Water Forum wordt gehouden. We zijn er

als gast van de Wateralliantie die op de beursvloer in het

Holland-paviljoen een eigen stand heeft. Het is nogal warm

in de hal omdat overal aan het plafond heaters hangen.

Ingeschakeld, om de gasten uit landen die een wat milder

klimaat gewend zijn, tegemoet te komen. We praten bij met

de Wateralliantie en de mensen van het NWP. Samen met de

Wateralliantie besluiten we tot een rondje over de beurs-

vloer. Het blijkt dat er vooral landenpaviljoens staan ofwel

veel overheden. Vanuit het NOM-perspectief niet direct onze

doelgroep voor Foreign Direct Investments. Ik besluit van

de nood een deugd te maken en me bij een aantal landen

te laten informeren over de ontwikkelingen in de watersec-

tor. We ontmoeten ook een bedrijf dat een hele bijzondere

technologie heeft ontwikkeld waarover we in gesprek raken.

Ze zouden goed ondersteuning kunnen gebruiken bij het

uitbouwen van het bedrijf en bij de verdere productontwik-

keling. Ik leg uit wat wij vanuit Noord-Nederland voor hen

kunnen betekenen en we bespreken de route die gevolgd

zou kunnen worden. Al met al voldoende aanknopingspunten

om direct een vervolgafspraak te maken..

ZaterdagCollega Alex en ik nuttigen een Frans ontbijtje en vragen

de receptie om een taxi te bellen. We vertrekken naar het

vliegveld voor onze vlucht naar Schiphol die om 13.00 uur

gaat vertrekken. Na een voorspoedige vlucht en autorit ben

ik om 17.00 uur weer thuis. Het is weekend.

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Geïnteresseerd? Bel Reinder via 06-255 472 73

21

O N D E R N E M E R SI N D E L I F TPitch-stop

TTA WorldThe Talent Agency is specialist op het gebied van talent en persoonlijkheid. Door organisatie van branchegerichte ‘battles’ werkt toptalent metbedrijven aan complexe, innovatieve vraagstukken.

Rob Hogenelst, Geertje Dam en Marcelo Malandawww.tta-world.com

Tulip Inn Brinkhotel ZuidlarenCentraal gelegen tussen Assen en Groningen is ons hotel de ideale locatie voor congressen, vergaderingen en trainingen. Er is gratis wifi en er zijn volop gratis parkeermogelijkheden. Tineke Dijkstra-Erenga

www.hethotel.nl/zuidlaren

De VerbindingDe Verbinding BV is een unieke fabriek in Groningen waar dove werknemers de mooiste dakkapellen, schuifpuien en kozijnen maken. Doof en goed aan het werk. Op 1 juni bestaan we vijf jaar.

Toine van Bijsterveldwww.gebarenzeggenmeer.nl

Hotel-restaurant Bitter en ZoetLicht, lucht en ruimte bepalen de sfeer in de prachtige vergaderzalen van Bitter en Zoet. In 2012 uitgeroepen tot het beste hotel van Drenthe.Bitter en Zoet: een belevenis. Doen!

Hans Blaauwbroekwww.bitterenzoetveenhuizen.nl

Novatrade B.V.Novatrade is groothandel in en productiebedrijf van insectenwering gericht op de professionele markt. Veel kozijnenleveranciers, interieurzaken, zieken-huizen en woningbouwverenigingen zijn klant.

Koos Poppemawww.novatrade.nl

Enthousiaste presentaties van ondernemers

over hun eigen bedrijf of product. Als het

goed is heeft de pitch precies de tijdsduur

waarin de lift van beneden naar boven gaat:

ongeveer 30 seconden tot 2 minuten.

Kort en zeer krachtig!

22

Hoewel een lastig jaar, mag de NOM terugkijken op een

succesvol 2011. De omvang van de investeringen lag welis-

waar aan de onderkant van de doelstelling van tussen de 10

en 15 miljoen euro, maar met een investeringsvolume van

10,8 miljoen euro is een prima resultaat geboekt. Daarnaast

waren het aantal door NOM Ontwikkeling & Innovatie

opgetuigde projecten met bedrijven en de door NOM FDI

(Foreign Direct Investments/InvesteringsBevordering)

gerealiseerde en behouden arbeidsplaatsen vrijwel geheel

in lijn met de doelstellingen.

Vanuit NOM-FDI was er in 2011 actieve betrokkenheid bij

9 succesvolle projecten, waarbij door bedrijven € 35 miljoen

werd geïnvesteerd en 446 arbeidsplaatsen werden gecreëerd

of voor de regio behouden bleven. Dit is een goed resultaat.

In de pijplijn zitten bovendien een aantal zeer aansprekende

projecten. Circa 30% van alle projecten is afkomstig uit

het Current Investor Development (CID) programma. Een

samen met de Netherlands Foreign Investment Agency

(NFIA) ontwikkeld programma gericht op behoud en uit-

breiding van reeds gevestigde investeerders.

NOM Ontwikkeling & Innovatie was betrokken bij investe-

ringen van bedrijven in innovaties en ontwikkelingen van

producten van € 12,8 miljoen, voor het grootste deel in

projecten in de AgroFood- en Energie-sector. Hiernaast is

in 2011 in de sector Water de kiem gelegd voor een aantal

stevige, financierbare projecten voor 2012 en heeft de

biobased economy een stevige impuls gekregen.

Bij de investeringen van NOM-Finance in MKB-onder-

nemingen werd een hoog risicoprofiel niet geschuwd.

Ondanks de moeizame economische situatie en de daar

helaas uit voortvloeiende faillissementen, slaagde NOM-

Finance er mede als gevolg van enkele positieve verkopen

in om in 2011 een klein positief resultaat te behalen.

De vermogenspositie van de NOM is blijvend sterk,

maar het is een uitdaging om het evenwicht te vinden

tussen het stimuleren van nieuwe initiatieven en het

nemen van aanvaardbare risico’s. Dit heeft uiteindelijk

geresulteerd in een voor de hele NOM negatief financieel

resultaat van € 1.325.000,-.

Hoewel de crisis anders doet vermoeden staat er een

krachtig Noord-Nederland. Een structureel gezonde

noordelijke economie gebaseerd op uitgangspunten als

groei, duurzaamheid en innovatie. }

2011IN CIJFERS

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

23

• J U N I 2 0 1 2

Activa

2011 2010

Financiële vaste activa

Participaties 16.359 16.193

Vorderingen op participaties 6.758 5.528

Overige leningen u/g 11.443 15.530

Stimulerings- en innovatiekredieten 860 1.097

Pre Seed Capital Faciliteit 533 858

35.953 39.206

Vlottende activa

Vorderingen en overlopende activa 1.948 1.246

Liquide middelen 51.099 50.751

53.047 51.997

Totaal activa 89.000 91.203

Groepsvermogen 83.906 85.231

Voorzieningen 88 98

Langlopende schulden

Lening Provincie Drenthe (TAFF) 1.500 1.000

Staat der Nederlanden / Samenwerkingsverband

Noord-Nederland inzake innovatiefaciliteit (I-IF) - 1.444

Kredietinstellingen - -

1.500 2.444

Kortlopende schulden 3.506 3.430

Totaal passiva 89.000 91.203

Geconsolideerde balansper 31 december 2011

(x €1000,-)

(voor

resultaat bestemming)

Passiva

24

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Financieringsbedrijf

2011 2010

Opbrengsten

Rente- en provisiebaten 5.884 5.706

Ontvangen dividenden 4.209 -

Opbrengst commissariaten 70 84

Resultaat verkopen

participaties 1.299 22.562

Bijdrage Provincie Drenthe 50 1.780

Resultaat Stimuleringskredieten

en Innovatie- en

Ontwikkelingskredieten -559 -77

Resultaat Pre Seed Capital

Faciliteit -336 -528

10.617 29.527

Kosten

Personeelskosten 1.834 1.904

Overige kosten 1.224 1.210

Saldo van dotaties aan de

voorziening voor financiële vaste

activa 7.497 13.976

10.555 17.090

Resultaat Financieringsbedrijf 62 12.437

Opbrengsten / vergoedingen

Ministerie van Economische

Zaken 2.421 2.414

Bijdrage Provincies 555 552

Bijdrage Provincies inzake

Regionale Netwerken 442 435

Diensten aan derden 32 50

3.450 3.451

Kosten

Personeelskosten 2.931 3.052

Overige kosten 1.906 1.573

4.837 4.625

Resultaat Ontwikkelingsbedrijf -1.387 -1.174

Resultaat voor en na belasting -1.325 11.263

Geconsolideerde winst- en verliesrekeningover 2011 (x €1000,-)

Ontwikkelingsbedrijf

25

26

• J U N I 2 0 1 2

Ontspannen kijkt Jacques ten Kate door het raam over

het veenkoloniale landschap. En het moet gezegd: het uit-

zicht is prachtig. Een plat, overzichtelijk landschap, zover

het oog reikt. Jacques is directeur van DCP Ingredients,

dat sinds kort is gevestigd op bedrijventerrein Zuid-

Groningen in Ter Apelkanaal. ‘Eigenlijk is het allemaal

begonnen met mijn opa begin twintigste eeuw’, zegt hij,

als hij even later koffie inschenkt. Grootvader Sjoerd ten

Kate zat in de Eerste Wereldoorlog in Argentinië. Toen hij

terugkwam zag hij dat er in het Noordoosten van Neder-

land veen werd afgegraven. Hoewel er hard werd gewerkt,

verdiende men met het turfsteken een karig bestaan. De

noeste arbeiders hadden calorieën nodig zag hij. Niet

veel later startte opa Ten Kate in Musselkanaal een bedrijf

dat rundvet importeerde uit Argentinië. Inmiddels is de

onderneming onder de naam Ten Kate Vetten uitgegroeid

tot één van de grootste producenten van dierlijke vetten

en eiwitten van Europa. Ook Jacques was geruime tijd aan

het bedrijf verbonden. Tien jaar lang was hij medeaan-

deelhouder, voordat hij in 2009 het bedrijf verliet en voor

zichzelf begon. ‘Maar ik ben wel in de dierlijke bijproduc-

ten doorgegaan’, benadrukt hij. ‘Voor mijn gevoel heb ik

het familiebedrijf ook niet helemaal verlaten. Ik heb het

voortgezet buiten het familiebedrijf.’

Functioneel eiwit en vleeseigen eiwitDCP produceert hoogwaardige collageeneiwitten in droge

vorm. Collageenpoeder dus, geëxtraheerd uit dierenhui-

den. ‘Het is een functioneel eiwit’, verduidelijkt Jacques,

‘dat in de voedingsmiddelenindustrie kan worden

gebruikt als emulgator en waterbinder. Er bestaat grote be-

hoefte aan een dergelijk product. Vooral in samengestelde

vleesproducten heb je een bindmiddel nodig, anders valt

het uit elkaar. Vergelijk het met een ei in je gehaktbal.

DCP maakt een vleeseigen eiwit dat aan samengestelde

vleesproducten wordt toegevoegd en ervoor zorgt dat je

‘De NOM opent ge makkelijk deuren’

DCP Ingredients maakt hoogwaardig collageeneiwitten, onder andere voor

de voedingsmiddelenindustrie. Gefaciliteerd door Nommers vanuit Finance,

subsidieadvies en Foreign Direct Investments, werd een geschikte productielocatie

uiteindelijk gevonden in Ter Apelkanaal.

DCP opent eigen productielocatie

27

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

die binding en emulgerende werking krijgt, zodat het vet

niet uittreedt. Het eiwit dat DCP maakt onderscheidt zich

van andere eiwitten door sublieme gelerende eigenschappen.

Voor de zoektocht naar een geschikte locatie zocht hij

contact met de NOM, waarmee hij in zijn tijd als mede-

aandeelhouder bij Ten Kate Vetten goede ervaringen had.

Samenwerking AVEBE’Samen hebben we de plannen en eisen besproken’, zegt

Wim A,B., projectmanager Foreign Direct Investments van

de NOM, die ook bij het gesprek aanwezig is. ‘Jacques

was op zoek naar een betaalbare grondprijs, op een plek

waar hij ook de beschikking kreeg over stoom, stroom en

afvalwaterzuivering. In eerste instantie had hij zich geheel

georiënteerd op het Emmtec Industry & Business Park

in Emmen. In onze rol als intermediair hebben we hem

daarin gefaciliteerd. Hoewel een prachtig bedrijvenpark

was de match tussen Emmtec en DCP echter niet opti-

maal.’ Gaandeweg de zoektocht kwam de focus te liggen

op bedrijventerrein Zuid-Groningen in Ter Apelkanaal.

De NOM initieerde een aantal gesprekken tussen DCP en

aardappelzetmeelconcern AVEBE, dat een vestiging op het

bedrijventerrein heeft staan. Jacques: ‘Die gesprekken heb-

ben er uiteindelijk in geresulteerd dat DCP in Ter Apelka-

naal grond van AVEBE heeft gekocht. Het bedrijventerrein

voldoet in alles aan mijn wensen. AVEBE genereert samen

met Essent zijn eigen stoom en stroom en heeft tevens

een eigen waterzuiveringsinstallatie. DCP kan van die in-

frastructuur gebruikmaken. Een dergelijke samenwerking

zorgt ervoor dat je je vaste kosten variabel maakt.’

Duurzaam bedrijventerreinEen andere reden voor de locatiekeuze was de aanwezig-

heid van Gelita, ’s werelds grootste gelatineproducent. Het

bedrijf is, naast de huidige buurman, tevens minderheids-

aandeelhouder van DCP. En ook in dit geval wordt er dus

constructief samengewerkt. DCP maakt gebruik van de

labdiensten en de administratieve en technische

ondersteuning van Gelita en levert op haar beurt rest-

warmte aan het bedrijf. ‘Dit is een prachtig voorbeeld

van een duurzaam bedrijventerrein’, vertelt Wim. ‘Veel

processen zijn hier fysiek aan elkaar verbonden en waar

mogelijk wordt de kringloop gesloten.’ Ook Jacques is

enthousiast. Over het duurzame karakter, maar vooral ook

over de strategische ligging ten opzichte van Hamburg,

het Ruhrgebied en de Randstad. Over de samenwerking

met de NOM zegt hij: ‘Ik heb niet zomaar bij de NOM

aangeklopt. Het is een no-nonsense organisatie waarvan

ik zeker wist dat ze mij in dit traject konden helpen. We

zijn een klein bedrijf met een grote minderheidsaandeel-

houder dat snel groeit. In principe is dan elk probleem

jouw probleem. Dan is het prettig als je beroep kunt doen

op een organisatie met een groot netwerk die gemakkelijk

deuren voor je opent. Tevens heeft de NOM geassisteerd

in het verkrijgen van IPR-subsidie, ook de samenwerking

met Aiwi Chiu was daarin zeer prettig en constructief.’

‘De NOM opent ge makkelijk deuren’

• J U N I 2 0 1 2

T I P S & T R I C K SDoor Lykle de Vries (De Ondernemers)

@Lykle

Facebook maakte de afgelopen jaren een

spectaculaire groei door. In 2006 werd het

toegankelijk voor alle Amerikaanse univer-

siteiten, in 2008 komt er een Nederlandse

versie beschikbaar. Op dit moment zijn er

meer dan zeven miljoen Nederlandse pro-

fielen op Facebook, op een totaal van meer

dan 500 miljoen profielen wereldwijd. En

meer dan vier miljoen van de Nederlandse

profielen wordt dagelijks gebruikt!

De voorspellingen op dit moment zijn dat

de aandelen Facebook geprijsd zullen wor-

den tussen de 34 en 28 dollar, waarmee

de totale waardering van Facebook op 104

miljard dollar zou kunnen komen. Dat is

bijna net zoveel als wat er recentelijk aan

Griekse staatsobligaties is kwijtgescholden

door de banken. Een fraaie prestatie van

het bedrijf van Mark Zuckerberg, die nog

steeds graag gekleed schijnt te gaan in slip-

pers en een ‘hoodie’.

Maar wat heb je nou aan Facebook?Daar zijn twee antwoorden op te geven.

Het eerste antwoord is niet interessant

voor bedrijven. Facebook is een favoriet

stuk gereedschap van heel veel mensen

om hun leven te delen met vrienden en

familie. Door korte berichtjes te tikken,

foto’s te delen, video’s te voorzien van

commentaar en te reageren op andermans

berichten, houden de Facebook-gebruikers

contact met elkaar. Doordat het live

gebeurt, en zowel vanaf een computer als

vanaf een mobiele telefoon gedaan kan

worden, is Facebook voor veel mensen

een hele levendige manier om contact

te maken en contact te houden met hun

persoonlijke relaties.

Het tweede antwoord is super-interessant

voor bedrijven, en verraadt ook waarom

de financiële waardering voor Facebook zo

hoog uit lijkt te gaan pakken. Facebook is

de allerbeste manier om jouw boodschap

precies bij die mensen terecht te laten

komen die er het meest in geïnteresseerd

zijn, tegen bijzonder lage kosten.

Iedere gebruiker van Facebook heeft name-

lijk een profiel, waarin de gebruiker heel

veel informatie over zichzelf ontsluit. Man

of vrouw, leeftijd, woonplaats, interesses,

opleidingen, relaties en nog veel meer

worden door de gebruikers ingevoerd en

door Facebook gebruikt om advertenties

zeer gericht te verkopen.

1.280 vrouwelijke ondernemersop Facebook rondom VeendamZo kan ik er bijvoorbeeld eenvoudig

achter komen dat er in een straal van

80 kilometer rondom Veendam zo’n

118.000 mensen met een Facebook-profiel

te vinden zijn in de leeftijd van 18 tot

25 jaar. 56.000 daarvan zijn vrouw. 820

daarvan zijn minder dan een jaar geleden

getrouwd. In diezelfde regio bevinden zich

1.880 mannelijke kleine ondernemers en

1.280 vrouwelijke kleine ondernemers.

Om maar een voorbeeld te geven.

Veilig online adverterenIn het licht van de nieuwe ‘cookiewet’ die

per 1 juli 2012 van kracht wordt, wint het

adverteren via Facebook aan belang. Die

cookiewet bepaalt namelijk dat toestem-

ming moet worden gevraagd voor het

gebruik van cookies bij het bezoek aan een

website, tenzij deze cookies alleen maar

bedoeld zijn voor het technisch goed laten

werken van een dienst. Een winkelwagentje

mag dus met cookies blijven werken, en

ingelogd blijven dankzij een sessiecookie

is en blijft prima zonder aparte toestem-

ming. Maar een cookie gebruiken om bij

te houden wat de voorkeuren of interesses

zijn van de website-bezoeker, mag vanaf

1 juli alleen nog met toestemming van die

bezoeker.

Binnen Facebook hebben de gebruikers

expliciet toestemming gegeven om hun

profielinformatie te laten gebruiken voor

gericht adverteren (hoe kan het ook

anders gratis zijn voor hen, ‘if you’re not

paying for the product, you’re the product

being sold’). Dat scheelt weer wat zorgen

over het wel of niet mogen benaderen van

je toekomstige klanten.

Ik schrijf deze column in de week dat Facebook naar de beurs gaat. Het sociale

netwerk dat ontstond in 2004 aan het Harvard College, waar Mark Zuckerberg een

manier zocht om alle leuke meisjes op de campus in een overzicht te krijgen.

Dat Facebook, is dat nou echt leuk?

Bronnen: http://www.marketingfacts.nl/berichten/facebook-nummer-1-in-nederland-7.3-miljoen-gebruikers/ http://blog.iusmentis.com/2012/05/10/netneutraliteit-en-cookiewet-zijn-een-feit/

socialmedia

28

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Fokkers Foutloze Fabriek

Het is de frustratie van elke fabrieksdirecteur: misbaksels die meteen op de schroothoop

belanden omdat er tijdens het productieproces iets fout is gegaan: er was op enig moment

een onderdeel te laat of te vroeg, of het werd te lang of te kort bewerkt, te warm of te koud.

In de praktijk verdwijnt op die manier 10% van de productie bij het afval. De NOM begon

twee jaar geleden met Smart Factory, een experiment van vier bedrijven die, door zeer veel

te registreren met sensoren tijdens het productieproces en met zelflerende machines,

de mislukkingen wilde uitbannen.

De proef, uitgevoerd bij Fokker Aerostructures in Hoogeveen, is nog niet afgerond maar

duidelijk is al wel: een foutloze fabriek is mogelijk, en noordelijke bedrijven kunnen er geld

mee verdienen. Projectleider Hans Praat: ‘Ze zouden alleen iets minder ingenieur en veel

meer ondernemer moeten zijn.’ }

NOM opende ogen en opende deuren

Op de foto: van links naar rechts: Marc van der Werf (Fokker), Bert Bron (Fokker), Anne-Jan van IJs (Irmato), Harry Donker (Fokker),Erik Bruins (Fokker), Anno Cazemier (Langhout & Cazemier), Johan Vissia (S&T), Ben Geerts (Fokker).

29

• J U N I 2 0 1 2

} De NOM heeft al heel lang wat met sensoren. Niet

als doel op zich, maar als middel om meer te weten te

komen van processen. Dat begon zes jaar geleden met de

ontwikkeling van de IJkdijk in Bellingwolde, die interna-

tionaal de aandacht trok bij het exact in kaart brengen

van een dijkdoorbraak. Dus toen een paar ondernemers

zich in 2010 meldden met het concept van de foutloze

fabriek, spitste projectleider Hans Praat de oren: ‘We von-

den het heel interessant, omdat wij denken dat sensoren

in de maakindustrie een grote rol kunnen spelen, maar

het was nog een lange weg. Vooral om een pilotomge-

ving te vinden, waar we het idee konden uitproberen.’

Het gaat vooralsnog om droogzwemmen: het laten

meedraaien van deze software met het bestaande pro-

ductieproces en dan het verschil zien. De essentie is dat

heel veel metingen leiden tot modellen die maken dat

machines kunnen anticiperen op afwijkingen. Dus niet

meer achteraf vaststellen wat er mis is gegaan, maar

voorkomen dat er iets fout gaat, door het model goed te

begrijpen. In technische termen feed-forward sturen, in

plaats van feed back.

PartnersAnno Cazemier, de bedenker van het concept, brengt het

deels al sinds 1999 in de praktijk voor de klanten

van zijn ingenieursbureau Langhout & Cazemier in

Drachten. Tientallen kleinere bedrijven gebruiken al zijn

programma ElancE om de logistiek van hun productie op

deze manier te optimaliseren.

Maar het idee van de foutloze fabriek is veel breder en

daarom verzamelde de NOM rond dit idee nog drie andere

bedrijven, die elkaar in aanpak grotendeels aanvullen

en die gezamenlijk het complete proces van een foutloze

fabriek in modellen konden vangen. Die andere drie zijn

PTC uit Heerenveen, Braincenter uit Drachten en S&T uit

Dwingeloo. Daarvan is Braincenter inmiddels overgenomen

door Irmato uit Weert. Voor de deelnemende bedrijven

was het project van belang omdat zij met dit grote expe-

riment door konden gaan met de ontwikkeling van deze

modelmatige toepassing van sensoren.

EnthousiasmeHans Praat wist Fokker Aerostructures in Hoogeveen

ervan te overtuigen dat dit idee, opgeborreld uit het

midden- en kleinbedrijf, het verdiende om uitgevoerd

te worden. Hij is Fokker er nog altijd dankbaar om: ‘Het

is heel goed dat zij erin hebben durven investeren, ook

vanuit hun betrokkenheid met het noorden. Het was

ook voor hen tenslotte een zakelijke afweging. Ik herin-

ner me de beslissende bijeenkomst met een aantal pro-

jectleiders van Fokker die we in een busje op sleeptouw

namen langs een aantal klanten van die ingenieurs. Hun

enthousiasme heeft ze over de streep getrokken.’

DrempelsZonder deze bemoeienis zouden de bedenkers van dit

plan de bestuurskamer van Fokker niet hebben gehaald,

denkt ook Anno Cazemier: ‘De NOM heeft als initiator

een belangrijke rol gespeeld. Als klein bedrijf kom je daar

30

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

niet zomaar binnen. En ook om ons met elkaar in contact

te brengen was een goede zet. Je leert elkaar kennen, je

ziet elkaars ideeën en dat heeft er al toe geleid dat we al met

een van de partners samen een klant hebben bediend.’

Een andere drempel die de NOM wist te slechten was een

financiële: de investering voor alle betrokkenen zit hem

in honderden uren die ook besteed hadden kunnen wor-

den aan lucratieve opdrachten. Een groot deel daarvan

nemen de bedrijven zelf voor hun rekening, in de weten-

schap dat de opgedane kennis de komende jaren leidt

tot meer opdrachten. Maar daarnaast stak de NOM ter

aanmoediging € 50.000 in het project om zeker te stellen

dat het door zou gaan.

Zero Defect Production‘De eyeopener is dat het ook echt klopt, de smart factory,

of liever zero defect production, zoals we het gaan

noemen, bestaat’, stelt Praat tevreden vast: ‘Dat maken

we niet elke dag mee. Bij een innovatieproject probeer

je dingen uit, waarvan je niet weet of ze haalbaar zijn,

waar je misschien een demo van kunt maken, misschien

zelfs kunt implementeren. Het was wel een hele gerichte

gok, want de deelnemers hebben er niet voor niets bijna

gratis zoveel uren in durven steken.’

FokkerOok bij Fokker in Hoogeveen zijn ze enthousiast over het

project. Weliswaar heeft het overgrote deel van de soft-

ware nooit ‘voor het echie’ meegedraaid, maar de vier

kleine bedrijfjes hebben wel inzichten opgeleverd waar

de vliegtuigbouwer wat aan heeft, zegt projectleider Ben

Geerts: ‘We leren er veel van. Een paar dingen hebben

we ook in praktijk getest, zoals de programmering van de

voorsnijder. Daardoor kunnen we twee ton besparen op

de basisgrondstof. En als we het gehele concept zouden

uitrollen, zouden we tot een half miljoen kunnen

besparen. PTC had bijvoorbeeld mooie ideeën om de

temperatuurregistratie van de grondstoffen continue en

automatisch uit te voeren. Maar we krijgen ook meer

inzicht in onze processen. De waarde daarvan is niet in

te schatten.’

Dat Fokker zich niet kan permitteren om daadwerkelijk

over te stappen op deze innovatieve combinatie van soft-

ware en sensoren, heeft te maken met risico-afkerigheid,

legt Geerts uit: ‘Fokker is te groot om zijn primaire proces

afhankelijk te maken van kleine bedrijfjes. Dat maakt

ons te kwetsbaar. Van de vier heeft er één een doorstart

gemaakt en is er één failliet, dat risico mogen we niet

lopen. De ideeën zijn perfect voor het MKB. En dat de

deelnemers het samen met ons hebben ontwikkeld is

voor hen toch een unique selling point.’

CommercieDat Fokker tevreden is over het project, is wat Praat

betreft nog maar een deel van het succes. Hij is ook blij

dat de aannames bleken te kloppen en dat een foutloze

fabriek theoretisch mogelijk is. Maar het belangrijkste is

dat het MKB goed kan verkopen wat hier ontwikkeld }

31

• J U N I 2 0 1 2

} wordt: ‘Daar zijn ze ook al mee bezig, in ieder geval

de deelnemende bedrijfjes, maar daar valt nog een wereld

te winnen.’

Dat is ook de indruk van Cazemier, nu hij bijna ander-

half jaar kind aan huis is geweest bij Fokker: ‘Alle ideeën

die we hadden, staan overeind en worden steeds waar-

devoller gevonden. Ik denk dat wij straks een aantal

functies hebben ontwikkeld die hun weerga niet kennen.

Zelflerende calculaties, zoals wij dat noemen zijn nog

geen begrip in de markt, dat moeten mensen nog gaan

herkennen maar we willen hier wel in groeien.’

Hans Praat spoort Cazemier en zijn collega’s aan om daar

meer werk van te maken: ‘Het zijn techneuten van de

eerste orde, maar ze doen er te weinig mee. Succes is 20

procent techniek en 80 procent commercie en zij draaien

dat een beetje om. Ze hebben niet eens een eigen website

met zijn allen. Dat is doodzonde. Ze moeten de maak-

industrie overtuigen van de mogelijkheden, want die

investeert van nature liever in staal dan in intelligentie.’

Sensor UniverseDirecteur Leo van Buiten van de netwerkorganisatie Sensor

Universe toont zich onder de indruk van die mogelijk-

heden. ‘Ik ben hier heel enthousiast over. Het is meer

dan een losstaand project gebleken, want dit kan voor

grote kostenbesparingen zorgen. Fundamenteel onder-

zoek naar sensoren is mooi, maar we willen de bestaande

technologie sneller op de markt brengen, bijvoorbeeld in

de voedselindustrie, ook een topsector. De economische

toepassing is tenslotte waar we het voor doen. }

32

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Smart Factory:Wie doet wat?

• Irmato uit Drachten ontwikkelt nieuwe technieken

voor het beter beheersen van de productkwaliteit.

Door middel van het meten, analyseren en correleren van

product- als procesparameters kan de kwaliteit gericht

worden verhoogd door zo vroeg mogelijk het maakproces

bij te regelen.

Contactpersoon is Haije Zijlstra. www.irmato.com

• S&T in Dwingelo Door inzet van nieuwe sensoriek

en slimme dataverwerking wordt het rendement van het

dure verspaningsproces van composieten bij Fokker met

tenminste 10% verbeterd.

Contactpersoon is Johan Vissia. www.stcorp.nl

• Isensus uit Joure zet sensoren in om de conditie van

compositematerialen die Fokker verwerkt real time in de

gaten te kunnen houden. Er is uit de gehele vliegtuigbouw

interesse om deze nieuwe techniek in te zetten. Deze tech-

niek kan breed in de vliegtuigbouw worden ingezet.

Contactpersoon is Wessel Koning. www.isensus.nl

• Langhout & Cazemier uit Drachten ontwikkelt

technieken om productieprocessen aan te sturen op

basis van actuele gegevens in plaats van op planningen.

Realtime/dynamisch productiesturing is in potentie

minimaal 20% efficiënter dan huidige sytemen.

Contactpersoon is Anno Cazemier. www.langhoutencazemier.nl

} Daar moeten we scherper op worden.’

Om automatisering en foutloze productie in de noorde-

lijke maakindustrie te helpen, wil de NOM met Sensor

Universe een Zero Defect Competence Centre oprichten.

Ook grote bedrijven als Fokker in Hoogeveen en Philips

in Drachten zouden daar aan mee kunnen doen. Praat:

‘Het kan nu omdat we veel beter kunnen rekenen, data

omzetten in modellen. Het is het intreden van wiskunde

op de fabrieksvloer. Je wil dat iets precies zo gaat als het

is gepland, first time right. Grote internationals hebben

het nog over LEAN, maar wij zijn in het noorden een

stap verder met zero defect.’ |

Geïnteresseerd? Neem contact op met Hans Praat

via (050) 521 44 62 of praat@nom.nl.

33

34

• J U N I 2 0 1 2

Kw

ette

rs

!K

we

tter

s!

Tuin & Kunst Tiendaagse 15 tot en met 24 juni 2012

Veel bijzondere tuinen in Groningen zijn van 15 tot

en met 24 juni het podium van kunst en cultuur

tijdens de Tuin & Kunst Tiendaagse. Het evenement,

waarbij de tuindeuren voor het publiek openge-

steld worden, wordt dit jaar voor de tweede keer

georganiseerd.

Voor meer informatie zie: www.tuinen.groningen.nl

Bron: toerisme.groningen.nl

Internationaal Vliegerfestival Drachten7 en 8 juli 2012 | Drachten, Friesland

Tijdens de 22ste editie van het Vliegerfestival Drachten

worden veel vliegershows en de STACK Voorronde van het

Nederlands Kampioenschap gehouden. Er zijn vliegeraars

uit binnen- en buitenland.

Voor meer informatie: www.vliegerfeestdrachten.nl

Bron: uitzinnig.nl

Festival der Zoete Verleidingen8 t/m 10 augustus 2012 | Sleen, Drenthe

Festival Zoet: een overvloed aan lekkernijen: tongstrelende taarten,

vers fruit, jams, chocolade, meel van de molen, honingdelicates-

sen. Maar ook serviezen, brocante, bakbenodigdheden, decoraties,

tafellinnen, kookboeken, fruitbomen en verse sappen. Ook volop

doe-activiteiten voor jong en oud: workshops, demonstraties,

een taartenbakwedstrijd en gezellige livemuziek. Jacques Coolen,

bloemsierkunstenaar en geur- en aroma-expert, geeft diverse

presentaties over eetbare bloemen en geuren en kleuren op tafel.

Verrassend én verleidelijk! Genoeg te genieten en te beleven op het

Festival Zoet!

Voor meer informatie: www.festivalzoeteverleidingen.nl

Bron: Uitzinnig.nl

Reis-app TripitTripit is een applicatie die je reis een stuk gemakkelijker maakt.

Je stuurt een mailtje met je reisgegevens en Tripit maakt er

automatisch een superhandig schema van en

voegt ook nog eens extra informatie toe,

zoals bijvoorbeeld de weersvoorspelling.

Beschikbaar voor:

iPhone/ iPad, Android, Blackberry

Prijs: gratis

Bron: Columbus Magazine

34

• I N V E S T E R E N I N O N T W I K K E L I N G

Kijk voor vers nieuws dagelijks op nom.nl

Langere start- en landingsbaan in Eelde over een jaar in gebruik

Noordelijke economie presteertbeter dan landelijk gemiddelde

Gasunie-dochters realiseren eerste grensoverschrijdende gasveilingDe veiling vindt plaats via TRAC-X, het Duitse platform voor primaire capaciteit.

www.nom.nl/artikelen/64429/Gasunie_dochters_realiseren_eerste_grensoverschrijdende_gasveiling

IKEA wint energieprijs voor ondernemers

Kroonprins enthousiast tijdensbezoek aan WetsusKroonprins Willem-Alexander was afgelopen donderdag te gast bij het topinstituut voor watertechnologie in Leeuwarden.

www.nom.nl/artikelen/64483/Kroonprins_enthousiast_tijdens_bezoek_aan_Wetsus

Meer tijd, geld en energie inwatercampus WetsusDe provincie Fryslân gaat meer investeren in de ontwikke-ling van het Waterinstituut Wetsus in Leeuwarden.

www.nom.nl/artikelen/64348/Meer_tijd__geld_en_energie_in_watercampus_Wetsus

Slimme meter zorgt voor nieuwe dienstverleningMet het nieuwe ODA-certficaat is Metsens één van de eerste onafhankelijke aanbieders van energiemonitoring die toe-gang heeft tot de slimme energiemeter.

www.nom.nl/artikelen/64256/Slimme_meter_zorgt_voor_nieuwe_dienstverlening

Buitenbad Stiens verwarmddoor biogas van boerAgrarisch ondernemer Luuk de Boer zorgt er met zijn zelfgeproduceerde biogas voor dat het buitenzwembad van Stiens verwarmd wordt.

www.nom.nl/artikelen/64457/Buitenbad_Stiens_verwarmd_door_biogas_van_boer

Thaise miljoenenorder voor tankbouwer HolvriekaHet bedrijf gaat voor bierbrouwer Singha Corporation n het Thaise Banglen 46 roestvrijstalen opslagtanksproduceren en ter plekke monteren.

www.nom.nl/artikelen/64358/Thaise_miljoenenorder_voor_tankbouwer_Holvrieka

Megaorder voor Leekster schepenbouwerHet Leekster Groot Ship Design gaat tien grote vee-transportschepen bouwen in opdracht van de Maleisi-sche rederij PBHH/BH Livestock Vessel.

www.nom.nl/artikelen/64342/Mega_order_voor_Leekster_schepenbouwer

Spoorlijn Heerenveen-Groningenblijkt te duurNa een jarenlange bestudering van de plannen blijkt dat er onvoldoende financiële middelen zijn om de spoorlijn te realiseren.

www.nom.nl/artikelen/64454/Spoorlijn_Heerenveen_Groningen_blijkt_te_duur

35

Paterswoldseweg 810 • Postbus 424 • 9700 AK GroningenT (050) 521 44 44 • F (050) 521 44 00 • E info@nom.nl • I www.nomfinance.nl • www.nom.nl

N.V. NOM • Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappijvoor Noord-Nederland

‘Als je wilt winnen,moet je wel scoren’

‘Ondernemen is topsport. Scoren, winnen en

soms een wedstrijd verliezen. Na tegenslag

opstaan en verder werken aan je doel: kampioen

worden! Om dit te bereiken heb je als ondernemer

een goed team en prima faciliteiten nodig. Wij dragen

graag ons financiële steentje en meer bij aan

het bereiken van uw successen.’

‘NOM Finance wil bedrijven laten groeien. We doen

dat door financiering te verstrekken aan kansrijke

ondernemingen in Noord-Nederland in de vorm

van aandelenkapitaal en/of achtergestelde leningen.

We verlenen bovendien vermogen in figuurlijke zin:

we denken mee en ondersteunen waar nodig.

We onderscheiden ons door een focus op de langere

termijn. Snelle winst is geen doel, een actieve participatie

en een bedrijfsspecifieke aanpak daarentegen wel.

Bel me voor een afspraak op 050 - 521 44 08.

Of kijk op www.nomfinance.nl.’

Geert Buiter

Manager NOM Finance

Finance

Actueel

2011: investeringen in 33 bedrijven in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe +++ totaal geïnvesteerd:

€ 10,8 miljoen +++ investeringen in 14 nieuwe en 19 bestaande bedrijven +++ € 4 miljoen groeifinanciering