NOMENKLATURA NEORGANSKIH

SPOJEVA Cilj i zadaća hemijske nomenklature je

propisivanje pravila imenovanja hemijskih tvari

Stalni razvoj hemijske nauke učinio je neophodnim da se razvija i paralelno revidira sistem nomenklature hemijskih spojeva. Gotovo do početka 20. vijeka koristili su se trivijalni nazivi hemijskih spojeva koji su se odnosili na njihova fizička i neka druga posebna svojstva, na njihovo dobivanje, mjesta nalaženja,na ime istraživača (eponimi). Na primjer: H2SO4 vitriolno ulje Na2SO4 10H2O Glauberova sol K4Fe(CN)6 žuta krvna so Prema službenim preporukama, koje su precizno definirane od strane Komisije za nomenklaturu pri Međunarodnoj uniji za čistu i primijenjenu hemiju (IUPAC), 1990.god. u stručnoj i naučnoj literaturi neophodna je primjena sistematske nomenklature. Bosanskohercegovačku nomenklaturu je potrebno uskladiti sa međunarodnim terminološkim preporukama.

Nazivi spojeva koji se tvore na osnovu sistemske anorganske hemijske nomenklature označeni su kao sistemski ili racinalni nazivi. Sistematsko imenovanje spojeva zasniva se na hemijskom sastavu i strukturi imenovanog spoja. Poznavanjem pravila nomenklature moguće je iz sistemskog imena spoja izvesti njegovu formulu. Izuzetak čini riječ kiselina koja opisuje hemijsko, a ne ne strukturno svojstvo. Komisija za nomenklaturu anorganske hemije pri IUPAC-u je u svojim posljednjim Preporukama napravila popis dopuštenih, uvriježenih imena kiselina, uz preporuku da se u svim preostalim slučajevima koriste isključivo sistemska imena.

Za anorgansku hemiju značajna su tri sistema nomenklature: 1. Nomenklatura binarnog tipa (iskazuje sastav tvari odgovarajućim rasporedom imena elemenata ili njihovih skupina, koji mogu biti modificirani, zajedno sa numeričkim prefiksima (ako je potrebno). Primjer: PCl3 - fosforov trihlorid 2. Koordinacijska nomenklatura (aditivni sistem za imenovanje anorganskih koordinacijskih –kompleksnih spojeva, u kojem se kompleksni spoj promatra kao kombinacija središnjeg atoma i za njega vezanih liganada). Primjer: PCl3 - trihlorofosfor 3. Supstitucijska nomenklatura (sistem imenovanja zastupljen u organskoj hemiji, ali se koristi i za imenovanje anorganskih spojeva; zasniva se na koncepciji osnovnog hidrida, iz kojega se pojedini spojevi izvode zamjenom vodikovih atoma skupinama -“radikalima”) Primjer: PCl3 -trihlorofosfan Sva tri sistema se, pri tvorbi imena hemijskih spojeva, koriste odgovarajućim poretkom strukturnih jedinica. Osnovne jedinice u imenima spojeva su: - osnova imena elementa - numerički prefiksi - mjesne oznake (lokanti) - prefiksi koji označavaju atome ili skupine (supstituenti ili ligandi) - sufiksi koji pokazuju naboj - sufiksi koji označavaju karakteristične skupine – supstituente - infiksi - aditivni prefiksi - supstraktivni sufiksi-prefiksi - deskriptori (strukturni, geometrijski, stereohemijski) - interpunkcija

Nazivi ionskih spojeva

Ime ionskog spoja sastoji se (složenica) od imena kationa i aniona, i to ime kationa uvijek

je prvo.

KATIONI

Kation je monoatomna ili poliatomna vrsta s jednim ili

više pozitivnih elementarnih naboja. Naboj kationa

označava se u imenu i formuli nabojnim brojem ili

oksidacijskim brojem.

Riječ ion ili kation mogu se dodati iza imena, ako time

ime postaje jasnije.

Primjer:

Cr3+, ili ion Cr3+ ili Cr3+-ion ili CrIII ili ion CrIII ili CrIII-ion

ili hrom(3+) ili hromov(3+) ion ili ion hroma(3+)

ili hromov(III) kation, itd.

Ime monoatomnog kationa

Primjeri:

Cr3+

hromov(3+) ion ili hromov(III) kation

Na+ natrijev(1+) ion ili natrijev(I) kation ili natrijev ion

*

K+ kalijev ion

Ba2+

barijev ion

*Ako je naboj kationa

nedvosmisleno poznat tada se

nabojni broj može ispustiti.

Ime monoatomnih kationa sadržava ime elementa iza kojeg

se bez razmaka može u zagradi navesti nabojni broj (nabojni

broj se sastoji iz arapskog broja iza kojeg dolazi pozitivni ili

negativni predznak). Alternativno se u zagradi može

naznačiti rimskim brojem i oksidacijski broj. Ime se može

nadopuniti riječima „ion“ ili „kation“ iza zagrade.

Postoje li različito valentni ioni istog atoma, stavlja se valencija u zagradu uz ime iona.

• Fe2+ željezov(II) kation ili željezov(2+) ion

• Fe3+ željezov(III) kation ili željezov(3+) ion

• H+ vodikov(1+) ion ili vodikov(I) kation

• V5+ vanadijev(5+) ion ili vanadijev(V) kation

• Cu+ bakrov(1+) ion ili bakrov(I) kation

• Cu2+ bakrov(2+) ion ili bakrov(II) kation

Ime poliatomnog kationa Ime homopoliatomnog kationa tvori se dodavanjem

nabojnog broja imenu neutralne vrste. Ako je potrebno može

se upotrijebiti oksidacijski broj. Treba obratiti pažnju na

upotrebu zagrada koje u nekim slučajevima mogu biti

korisne.

U nekoliko se slučajeva još dopuštaju trivijalna (nesistemska)

ili polusistemska imena:

H3O+ oksonijev ion ili hidronijev ion, hidroksonijev ion

NH4+ amonijev ion ili azanij

(O2)+ dikisikov(1+) ion

(S4)2+ tetrasumporov(2+ )ion

(Hg2)2+ diživin(2+) ion ili diživin(I) kation

(H3)+ trivodikov(1+) ion

ANIONI Anion je monoatomna ili poliatomna vrsta s jednim ili više

elementarnih naboja. U poliatomnim vrstama negativni naboj

može biti lokaliziran na atomu ili pak može biti delokaliziran.

U imenu ili formuli naboj se može označiti nabojnim brojem

ili oksidacijskim brojem. Imenima, koja moraju završavati

nastavcima koja upućuju na negativni naboj mogu se dodati

i riječi „ion“ ili „anion“.

Nastavci koji se koriste za anione su: -id (za monoatomne i homopoliatomne vrste),

-at (u koordinacijskoj nomenklaturi za heteropoliatomne vrste)

i

–it (koristi se u nekim trivijalnim imenima)

Ime monoatomnog aniona

• F- fluorid, fluoridni ion

• Br- bromid, bromidni ion

• O2- oksid, oksidni ion

• S2- sulfid, sulfidni ion

• N3- nitrid, nitridni ion,

• P3- fosfid, fosfidni ion

• As3- arsenid, arsenidni ion

• C4- karbid, karbidni ion

• Si4- silicid, silicidni ion

• Se2- selenid, selenidni ion

Monoatomnim anionima se imena izvode iz imena elemenata i to tako da im se završetak zamijeni anionskim nastavkom –id. U imenima nekih monoatomnih aniona dolazi do sažimanja ili modifikacija osnove.

Poliatomni anioni Homopoliatomni anioni

Ime homopoliatomnog aniona gradi se dodavanjem

prefiksa di-, tri-, tetra-, itd i nabojnog broja imenu dotičnog

monoatomnog aniona.

Sistemsko ime Alternativno ime

O2- dioksid(1-) hiperoksid ili superoksid

O22- dioksid(2-) peroksid

O3- trioksid(1-) ozonid

I3- trijodid(1-)

• TRIVIJALNA IMENA-NESISTEMSKA IMENA

OH- hidroksid ion

• Anioni oksokiselina

Korisna su i još uvijek dopuštena imena nekih aniona sa

sufiksom (nastavkom) -it (koji označava niže oksidacijsko

stanje).

• NO2- nitrit

• AsO33- arsenit

• SO32- sulfit

• ClO- hipohlorit

• ClO2- hlorit

S porastom oksidacijskog broja imamo ove

dodatke (prefiks) i nastavke (sufiks) na latinsko

ime:

• hipo---it

• ---it

• hipo----at

• ---at

• per---at.

• Anioni s perokso-skupinom imaju u imenu dodatak

perokso----.

Primjeri:

• ClO- hipohlorit, hipohloritni ion (oks. broj

atoma Cl = +1)

• ClO2- hlorit, hloritni ion (oks. broj

atoma Cl = +3)

• ClO3- hlorat, hloratni ion (oks. broj

atoma Cl = +5)

• ClO4- perhlorat, perhloratni ion (oks. broj

atoma Cl = +7)

ili

• SO22- hiposulfit, hiposulfitni ion (oks. broj

atoma S = +2)

• S2O42- hipodisulfit, hipodisulfitni ion (oks. broj

atoma S = +3)

• SO32- sulfit, sulfitni ion (oks. broj

atoma S = +4)

• S2O62- hipodisulfat, hipodisulfatni ion (oks. broj

atoma S = +5)

• SO42- sulfat, sulfatni ion (oks. broj

atoma S = +6)

• SO52- peroksosulfat, peroksosulfatni ion (oks. broj

atoma S = +6)

• S2O82- peroksodisulfat, peroksodisulfatni ion (oks. broj

atoma S = +6)

Anioni dobiveni iz neutralnih molekula uklanjanjem

jednog ili više hidrona

Ako su iz kiseline uklonjeni samo neki hidroni (vodikovi

ioni) imena se grade dodavanjem riječi „hidrogen“,

„dihidrogen“ itd. ispred imena aniona bez hidrona, kako bi

se označio broj preostalih hidrona

HCO3- hidrogenkarbonat(1-)

HSO4- hidrogensulfat(1-)

H2PO4- dihidrogenfosfat(1-)

• (1) Osnovno ime daje centralni atom.

• Kod kompleksnog aniona doda se nastavak at, npr.:

ferat, kobaltat, argentat, aurat, hromat, kuprat,

cinkat, plumbat, aluminat, galat, stanat, antimonat,

merkurat, itd.

• Kod kompleksnog kationa - bosanski naziv

elementa bez nastavka (bakrov, hromov, kositrov,

uranov, itd.....

Koordinacijska nomenklatura heteropoliatomnih aniona, kationa i

ionskih spojeva

• (2) Ispred osnovnog imena dolaze imena

liganada.

• (3) Ispred imena liganda dolazi njegov broj u

grčkom jeziku: mono-, di-, tri-, tetra- itd. Ako je

ligand kompleksnog sastava ili organska

molekula ili ion, stavlja se u okruglu zagradu, a

ispred zagrade dolazi njegov broj, i to: bis-, tris-,

tetrakis- itd.

• (4) Prvi od liganada dolaze u formuli anioni a

zatim molekule i to abecednim redom. U imenu

dolaze ligandi abecednim redom bez obzira na

poredak u formuli.

• (5) Oksidacijski broj centralnog atoma dolazi u

zagradi iza njegova imena (rimski broj).

Ime liganda

• NH3 = amin (ili ammin); H2O = akva; CO = karbonil; "en"

= etilendiamin; H+ = hidrogen; NO+ = nitrozil

• Anionski ligand dobiva nastavak o. Dakle:

F- = fluoro; Cl- = hloro; Br- = bromo; I- = jodo; O2- =

okso; OH- = hidrokso; CN- = cijano; NO2- = nitro; ONO- =

nitrito; S2- = tio; SCN- = tiocijanato; NCS- =

izotiocijanato; O22- = perokso; SO4

2- = sulfato; CO32- =

karbonato; C2O42- = oksalato, S2O3

2- = tiosulfato, itd.

Primjeri:

• [UO2]2+

– dioksouranov(VI) kation

• [CrCl2(H2O)4]+

– tetraakvadihlorohromov(III) kation

• [CoCO3(NH3)4]+

– tetraaminkarbonatokobaltov(III) kation

• [Co(ONO)(NH3)5]2+

– pentaaminnitritokobaltov(III) kation

• [CoCl(NO2)(en)2]+

– dietilendiaminhloronitrokobaltov(III) kation ili bis(etilendiamin)hloronitrokobaltov(III) kation

• [Fe(CN)6]4-

– heksacijanoferat(II) ion

• [Fe(CN)6]3-

– heksacijanoferat(III) ion

• [PtBr2CI4]2-

– dibromotetrahloroplatinat(IV) ion

• [AlF6]3-

– heksafluoroaluminat(III) ion

• [Cr(C2O4)3]3-

– trioksalatohromat(III) ion ili

tris(oksalato)hromat(III) ion

• [Ag(S2O3)2]3-

– ditiosulfatoargentat(I) ion

• [Au(CN)2]-

– dicijanoaurat(I) ion

• [Hg(NCS)4]2-

– tetraizotiocijanatomerkurat(II) ion

• [Sb(OH)6]-

– heksahidroksoantimonat(V) ion

• [Sb(OH)4]-

– tetrahidroksoantimonat(III) ion

• [SnS3]2-

– tritiostanat(IV) ion

• [AsOS3]3-

– oksotritioarsenat(V) ion

• [HSO4]-

– hidrogentetraoksosulfat(VI) ion ili

– hidrogensulfat ion

• [Cr2O7]2-

– heptaoksodihromat(VI) ion ili

– dihromat ion

Nazivi spojeva • NaCl

– natrijev hlorid

• FeO

– željezov(II) oksid

• Fe2O3

– željezov(III) oksid

• Cr2O3

– hromov(III) oksid

• CrO3

– hromov(VI) oksid ili hromov trioksid

• Mg3N2

– magnezijev nitrid

• Al4C3

– aluminijev karbid

• KOH

– kalijev hidroksid

• NaHS

– natrijev hidrogensulfid

• CaSO4

– kalcijev sulfat

• NaCIO

– natrijev hipohlorit ili natrijev monooksohlorat(I)

• K4[W(CN)8]

– kalijev oktacijanovolframat(IV)

• Na2[Fe(CN)5NO]

– natrijev pentacijanonitrozilferat(II)

• [CoSO4(NH3)5]NO3

– pentaaminsulfatokobaltov(III) nitrat

• [CoOH(NH3)4(H2O)]SO4

– akvatetraaminhidroksokobaltov(IIl) sulfat

• [Co(NH3)6][Cr(C2O4)3]

– heksaaminkobaltov(III) trioksalatohromat(III)

Nazivi kovalentnih spojeva

• U nazivu kovalentnih spojeva također dolazi

najprije ime atoma manje elektronegativnosti,

a zatim njegova stehiometrijska valencija,

odnosno oksidacijski broj, ili se uz ime atoma

stavi broj atoma na grčkom jeziku. Na primjer:

• SCl4

• sumporov(IV) hlorid ili sumporov tetrahlorid

• SO2

• sumporov(IV) oksid ili sumporov dioksid

• SO3

• sumporov(VI) oksid ili sumporov trioksid

• CO

• ugljikov(II) oksid ili ugljikov monoksid

• CO2

• ugljikov(IV) oksid ili ugljikov dioksid

• N2O5

• dušikov(V) oksid ili didušikov pentoksid

• HCl

• hlorovodik ili vodikov hlorid

• H2S

• sumporovodik ili vodikov sulfid

• H2PtCl6

• heksahloroplatinatna(IV) kiselina ili

vodikov heksahloroplatinat(IV)

• H2PtCl4

• tetrahloroplatinatna(II) kiselina ili

vodikov tetrahloroplatinat(II)

• HAuCl4

• tetrahloroauratna(lII) kiselina ili

vodikov tetrahloroaurat(Ill)

• Ni(CO)4

• niklov(0) tetrakarbonil ili

tetrakarbonilnikal(0).

Nazivi oksokiselina Oksokiselina je spoj koji sadrži kisik i bar jedan

drugi element te bar jedan atom vodika vezan za kisik.

Primjenom nomenklaturnih sistema, koriste se tri načina imenovanja kiselina:

1. Tradicijska imena: sastavljena iz dvije riječi, a druga od njih je “kiselina”. Prva riječ se sastoji iz osnovice latinskog naziva elementa na koju se doda nastavak –na (-ska) ili –asta da bi se označio sadržaj kisika, odnosno stepen oksidacije središnjeg atoma.

2. Vodikova nomenklatura: sistemska imena grade se poput imena soli tako da se vodikov atom smatra kationom. Ime se sastoji od dvije riječi: prvom se iskazuju kiseli vodikovi atomi (tj.riječ vodik, sa odgovarajućim umnožnim prefiksom). Druga riječ sadržava ime aniona koje se formira prema koordinacijskoj nomenklaturi.

3. Kiselinska nomenklatura: ime se sastoji od dvije riječi, pri čemu je druga uvijek “kiselina”. Prva riječ je složenica i čine je četiri sastavnice: prva je broj, koji služi za opis liganada vezanih za središnji atom, druga je ime središnjeg atoma, treća je nastavak –na ili –ska, dok je četvrta sastavnica oksidacijski broj (koji nije obavezan).

Formula Tradicijsko ime kiseline

Anion Strahalovsko ime kiseline

Vodikova nomenklatura

H3BO3 Borna Borat ion Boratna Trivodikov triokosoborat

H4SiO4 Ortosilicijska Ortosilikat Ortosilikatna Tetravodik tetraoksosilikat

H2CO3 Ugljična Karbonat Karbonatna Divodikov trioksokarbonat

HNO3 Dušična ili azotna

Nitrat Nitratna Vodikov trioksonitrat

HNO2 Dušikasta ili azotasta

Nitrit Nitritna Vodikov dioksonitrat

H3PO4 Fosforna Fosfat Fosfatna Trivodikov tetraoksofosfat

H3PO3 Fosforasta Fosfit Fosfitna Trivodikov

trioksofosfat

Formula Tradicijsko ime

kiseline

Anion Strahalovsko ime kiseline

Vodikova nomenklatura

HClO Hipohlorasta kis.

Hipohlorit ion

Hipohloritna Vodikov monoksohlorat

HClO2 Hlorasta kis. Hlorit Hloritna Vodikov

dioksohlorat

HClO3 Hlorna kis. Hlorat Hloratna Vodikov

trioksohlorat

HClO4 Perhlorna Perhlorat Perhloratna Vodikov tetraoksohlorat

H2SO4 Sumporna Sulfat Sulfatna Divodikov tetraoksosulfat

H2SO3 Sumporasta Sulfit Sulfitna Divodikov

trioksosulfat

Formula Kiselinska nomenklatura Formula Kiselinska nomenklatura

H3BO3 Trioksoborna kiselina HClO Monooksohlorna kiselina

H4SiO4 Tetraoksosilicijska kiselina

HClO2

Dioksohlorna kiselina

H2CO3 Trioksougljična kiselina HClO3 Trioksohlorna(V) kiselina

HNO3 Trioksodušična ili trioksoazotna kis.

HClO4 Tetraoksohlorna(VII) kiselina

HNO2 Dioksodušična kiselina H2SO4

Tetraoksosumporna kiselina

H3PO4 Tetraoksofosforna kiselina

H2SO3

Trioksosumporna kiselina