Noli Me Tangere

Kabanata 34 : Ang Pananghalian

Buod

Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian sa isang malaking hapag.

Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang kanan ni

Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig naman nakaluklok

sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani at kaibigang dalaga ni Maria.

Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad

na umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang

bahay.

Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano

ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain.

Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng

mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.

Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay

Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa kopa.

Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang

usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang

ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-

aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa

dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo

sa pananghalian.

Pagsusuri

Ang kahalagahang-pantao na ipinakita rito ay ang katotohanan na ang pagtitimpi ay may

hangganan. Handang tapusin ni Rizal ang pangaalipusta ng mga Kastila (Padre Damaso) kahit na

sa pamamagitan ng dahas. Walang halagang mga tagapagturo ng simbahan ang mga prayle.

Karapatapat sila sa paghatol ng Diyos.

Sa kabanatang ito ang mga tagpo ay makikita sa isang lugar o bayan ng San Diego.

Maihahalintulad siya sa kapanahunan ni Hesus na ang huling hapunan gayang gaya na pati ang

pagkakaayos ng hapag kainan sa huling hapunan na nailalarawan dito kung paano namumuhay

ng masaya at disente pamumuhay ang mga Pilipino. Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na

mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka.

Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi

pagdating ni Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung

anong kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak. Patapos na ang tanghalian nang

dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan

noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay

ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari

sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang

tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni

Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya

ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.

Kabanata 37 : Ang Kapitan-Heneral

Pagkadating ng Kapitang-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap muna

niya ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre

Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla at nginig ang

buong katawan ng binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito,

nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral;. Mayroon siyang panahon

basta sa katarungan.

Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia na sina Pari Sibyla,Pari

Martin,Pari Salvi at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa Heneral…

Dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina Pari Sybila at Pari Salvi

na may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina kapitan tiyago

at Maria.

Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian. Kung hindi dahil sa kanya

, maaring nautas na si Ibarra si Padre Damulag. Sinabi ng Heneral na kailangang tumanggap ng

gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.

Smantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang humarap sa

Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong

makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya

nito sa paglilibot.

Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay excomulgado. Pero,hindi siya

pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang

pangangamusata na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga reverencia at sabay sabay na

nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpabaog ni Ibarra! Ngunit hindi sila nagkakibuan. Utot

lamang ang nag-usap.

Pagkakita ng Heneral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama lang ang

kanyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na

kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni Ibarra.

Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng kapitan

Heneral noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man lang liham na

tagubiling dala si Ibarra para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani Ibarra sapagkat lahat daw ng

mga Pilipino ay tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang sariling pananaw

sa buhay, nagpamuni ng Heneral na matalino ang binata. Inamuki niya itong ipagbili ang lahat

lahat na ari-arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat hindi nababagay ang kanyang

kaisipan sa Pilipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang mamuhay sa bayang

sinilangan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.

Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarrasapagkat inaakala niyang higit nga niyang

kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, kaagad itong nagsalsal at sinabi

ng Heneral kay Ibarra na puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang paparoonin

sa kanya si kapitan tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa pamamasyal.

Tumango si Ibarr at umalis na. Kapagdaka,tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod

ang alkalde. Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na

pananghalian at ibigay ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga

mabubuting layunin. Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.

Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang kaligtasan

ni Ibarra. Nang dumating si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa pagkakaroon ng

kapuri-puring anak at marangal na manunungangin.Nagprisinta pa ang Heneral na maging

ninong sa kasal.

Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria sapagkat

naririnig niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si Sinang ang sumilip.

Sinabi ni Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin sapagkat papunta sila sa dulaan.

Nagtaka si Ibarra.

Pagsusuri

Makatuwiran si Rizal. Naniniwala siya na sa bawat panlalahat ay may edukasyon. Inilarawan ni

Rizal ang pagpuri niya sa mga Kastilang may malawak na pag-iisip tulad ng Kapitan Heneral. Dito

napag-unawa na walang kinikilingan si Rizal. Sinasabi niya kung ano ang totoo lamang. Ang

tunay na dahilan ng paghihirap ng mga Pilipino sa ilalim ng parnumuno ng mga Kastila ay ang

pakikisangkot ng mga pari sa usaping panlipunan at pampulitika.

Sa kabanatang ito makikita natin ang mga personalidad na tao katulad ni Padre Damaso.

Maihahalintulad siya sa isang prayle na mali mali ang mga paratang sa mga Pilipino. Si Ibarra na

sa paglalarawan ay si Rizal sa katotohanan pangkasaysayan. Mahigit na magkakaaway si Padre

Damaso at si Ibarra si Maria naman ay nagsasalarawan kay Josephine Bracken. Si Kapitan

Heneral ay mailalarawan natin sa isang govenador silyo kung saan wala siya pinipili na tao ma

pa ilustrado pa kung may ginawa na mali pantay ang parusa sa batas. Nabanggit sa kabanatang

ito ang Madrid kung saan ay talagang pumunta ng ibang bansa si Rizal para dun magaral at

gumawa ng tula para maipamulat sa mga Pilipino na di dapat tayo nagpapaapi.

Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarrasapagkat inaakala niyang higit nga niyang

kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, sinabi ng Heneral kay Ibarra na

puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang paparoonin sa kanya si kapitan

tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarr at

umalis na. Kapagdaka,tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod ang alkalde. Sinabihan

ng Heneral ang alkalde na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na pananghalian at ibigay

ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting layunin.

Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.

Kabanata 52: Baraha Ng Mga Patay At Ang Mga Anino

Buod

Pumasok sila, at sa kadilimang iyon ay naghanap sila ng isang maayos na lugar; di-natagalan ay

nakakita sila ng isang nicho at nag-upuan. Ang pinakamababa ay kumuha sa kanyang salakot ng

baraha at nagsindi ng posporo ang isa. Sa panadaliang liwanag ay nagtinginan silang dalawa,

ngunit sa kanilang mga mukha ay hindi sila magkakilala. Gayunman ay makikilala natin na ang

pinakamataas at may matigas na tinig ay si Elias, at ang maliit ay si Lucas dahil sa peklat sa

pisngi. “Hatiin ninyo!” ang sabi nito, na hindi inilalayo sa kaharap ang tingin. Inilayo ang ilang

buto na nasa ibabaw ng nitso at binatak ang isang alas at isang kabayo. Sunud-sunod na

nagsisindi ng posporo si Elias. “Sa kabayo!” ang sabi, at upang matandaan ang baraha ay

pinatungan ng isang buto. “Juego!” ang sabi ni Lucas, at sa ikaapat o ikalimang baraha ay

sumipot ang isang alas. “Natalo kayo,” ang dugtong, “ngayon ay bayaan ninyo akong

maghanap-buhay na mag-isa.” Hindi kumibo si Elias at nawala sa gitna ng kadiliman. Makaraan

ang ilang sandali ay tumugtog ang ikawalo sa orasan ng simbahan at itinugtog ng kampana ang

mga kaluluwa ng namayapa; ngunit walang hinamong sinuman si Lucas, hindi tinawagan ang

mga patay gaya nang sinasabi ng mga pamahiin, kundi ang ginawa ay nag-alis ng salakot at

bumulong ng ilang dasal, nag-antanda ng katulad ng ginagawa sa mga sandaling iyon ng pinuno

sa Cofradia de Santisimo Rosario.

Pagsusuri

Waring hindi kumpleto o magiging buo ang pagkilos ng mga tauhan na ito kung hindi

nila kaalam o kasama si Elias. Parang pinaglaruan ng tadhana si Rizal, dahil bago sumiklab ang

Himagsikang Pilipino ng 1896 ay ipinaalam sa kaniya at pinilit siyang ibinabahagi ng mga

manghihimagsik sa gaganaping rebolusyon.

Mahihiwatigan na alam ni Pedro ang naganap sa kaniyang mga anak. Maging ang

kamatayan ng kaniyang anak na si Crispin, alam niya na sa loob ng kumbento naganap ang

kasawian g kaniyang sambahayan. Papaano niya nalaman ito? Si Pedro ay kabilang sa mga

sinawing maging naging latak ng lipunan ² may dinamismo ang mga tauhan na kabilang sa mga

sawimpalad na ito na hindi nakikita ng mga taong nabubuhay na kaayon ng lipunan ² at ito ay ang

malaman ang mga itinatagong baho ng mga mararangal na tao. Maaring may mga taong

marangal sa harapan ng lipunan, ngunit nakatago ang kaniyang mga kasamaan. Ang sirkulo na

kinapapalooban ni Pedro ay katulad lamang ng septic tank ng lipunan na nakaalam ng lihm na

baho ng mga mararangal na tao.

Hinihintay ang ikawalo ng gabi para makipagsugal sa mga patay isang paniniwala noon

na ang tugtog ng kampana sa ikawalo ng gabi ay nakaukol upang tawagin ang kaluluwa ng mga

namayapa, ito ang dahilan kung bakit ang magkapatid na Basilio at Crispin sa gabi ng Todos Los

Santos ay pinilit pang patugtugin ng kampana kahit sa kalakasan ng ulan. Sa kabanatang ito, ito

pinalalabas ni Lucas na dahilan kaya siya nasa simenteryo ay ito ang pinakamagandang

pagkakataon na makipagsugal sa kanila. Subalit ang sinabing pakikipagsugal ni Lucas sa mga

patay ay isa lamang pagdadahilan upang pagtakpan ang tunay niyang sadya sa loob ng

simenteryo. Si Elias ay nagkunwaring iyon din ang pakay, sapagkat ang tunay naman nitong

sadya ay ang magmanman sa magaganap sa sementeryo.

Sa kabanatang ito rin makikita ang isang bahagi ng pagkatao ni Lucas pansinin ang

ginamit ni Rizal na ang paraan ng kaniyang pag-aantanda na katulad ng ng Cofradia del

Santisimo del Rosario. Si Lucas ay isang tao na pinuno ng nabanggit na kapatiran sa ibang

bayan. Si Lucas ay isang tao na naniniwala na ang ipinagagawa sa kaniya ay hindi lamang para sa

tatamuhing salapi, kundi higit para sa kabanalan ng kaniyang makasalanang kaluluwa. Mula dito

ay masasapantahan na sa pagkakataong ito, si Lucas ay kumikilos na maliwanag na sa kaniyang

isipan, na si PadreSalvi ang nagpapagalaw ng mga pakana laban kay Ibarra.

Ang Pag-iilaw sa lansangan - sa panahong iyon ay laganap ang aktibidad ng mga tulisan,

at nagbabantang sumalakay sa mga bayan-bayan. Dahil dito ay naging kautusan sa mga

mamamayan na maglagay ng ilaw sa labas ng kanilang mga bahay, ang mga lugar na walang tao

ay ang pananagutan na palagyan ng ilaw ng mga pamahalaang lokal.

Ipinapakita ni Rzal na ang katalinuhan ay hindi isa sa mga katangian na dapat taglayin ng

isang guwardiya sibil. Nagmalaki pa ang guwardiya sibil na Tagalog ng sabihin na bago siya

naging guwardia sibil ay contrabandista/smuggler o nagpupuslit ng mga bagay na

ipinagbabawal ng batas. Sa pamamagitan nito ay inilalantad ni Rizal na walang sistema sa

pagpili ng maayos na kaugalian at pinagmulan ang mga nagiging guwardia sibil.

Kabanata 53: Ang Mabuting Araw Ay Nakikilala Sa Umaga

Buod

Maagang-maaga pa lamang ay mabilis na kumalat sa bayan ang balita na sa nakalipas na gabi ay

may nakitang maraming ilaw sa simenteryo.[1] Ang pinuno ng V.O.T. ay nagbabalita ng mga

kandilang may dingas at tinutukoy ang kanilang mga laki at anyo, subalit hindi masabi nang

tiyak kung ilan, ngunit nabilang niyang mahigit sa dalawampu.[2] Hindi mapalampas ni Manang

Sipa, na kapatid ng Santisimo Rosario, na ang malaking katangian na makakita sa milagro ng

Diyos ay isang kalaban ng kanilang Kapatiran: si Manang Sipa, na kahit malayo sa simenteryo

ang tirahan ay nakarinig din ng mga daing at hinagpis, at parang kilala pa niya ang boses ng ilan

kataong noong araw ay kanyang… subalit dahil sa kanyang pagiging kristiyano pinatatawad niya,

at ipinagdarasal pa niya at inilihim ang kanilang pangalan, kaya ang lahat ay nagpapalagay na

siya ay banal.

Pagsususuri

Ipinakita ni Rizal sa kabanatang ito ang kabilisan ng pagkalat ng balita sa Pilipinas, lalo na

sa mga bagay na kababalaghan (lalo na ang milagrong pansimbahan), ngunit mapapansin na sa

mga balitang ito ay nababahiran na ng malabis na mga imbentong detalye at sa ganito ay hindi

na makatotohanan at mahirap ng mapatunayan.

Sa isang bahagi ng kabanatang ito, ang mga kapatiran sa loob ng simbahan ay

nagkakaroon naman ng labanan sa opinyon at pagpapagalingan ukol sa kaganapan sa

sementeryo. Isipin na ang tunay na naganap sa sementeryo ay ang sugal nina Elias at Lucas at

ang nakita lamang doon ay ang kiskis ng posporo ay nabigyan na ito ng pakahalugang may

kahalong pang-relihiyong kabalbalan.; Nakaharap kay Hermana Ruffa ang mga kaluluwa - nag-

iilusyon na siya ay banal at may kakayahan na pagkalooban ang iba mga kapatawaran sa mga

kasalanan. Isang pagtuya ni Rizal sa mga prayle karaniwang tao lamang sila na katulad ni

Manang Rufa, ang pagkakaiba ng una ay kinikilala ng mga tao ang kanilang pag-aangkin at ang

huli ay nag-aangkin lamang sa sarili.; Nagyabang sa pagsasabi na nakakita siya ng mga kandila at

pati ang laki at anyo, subalit hindi tiyak kung ilan. (Ito ay dahil posporo ang ginamit ni Elias).

Ginamit ni Rizal ang tatlong kakatwang tauhan na ito sa kabanata upang ipakita ang

ebolusyon ng maraming mga paniniwalang pangrelihiyon ng simbahan.

Pinuno ng relihiyon na nanghihingi ng tulong o limos dahilan sa mga obligasyong

pinansiyal. Napakapangit na makita na ang pinuno ng relihiyon ay nagpapalimos sa kaniyang

mga tagasunod lumilitaw kasi na pinagsasamantalahan niya ang kapanatikuhan ng

sumasampalataya sa kaniyang itinuturong paniniwala.

Mapapansin ang katotohanan ay walang bahagi kung ang nagsasalita ay bata o kaya ay

taong walang nakakaangat na katangian. Ginamit ni Rizal ang bata upang ipakita na mayroong

mga tao na kritikal at hindi naniniwala sa kabalbalan na ipinamamalita ng mga tagapagtaguyod

ng kolonyal na simbahan. Pansinin ang bintang sa bata nap aracmas o n at erehe.

Sa bahaging ito ng kabanata ay pagagong binanggit ang salitang freemason, ngunit

lumalabas na ito ay isang lihim na paghahanda ni Rizal sa muling magiging pag-uusap ng

kaniyang dalawang tauhang sina Pilosopo Tasyo at Don Filipo, sa susunod na talata.

Ipinapakita ni Rizal kung sino ang higit na kumikita ng malaki sa mga kuwento ukol sa

milagro. Ang mga panatiko ay maniniwala at ang mga alagad ng kolonyal na simbahan ang

makikinabang.

Tandaan sa una ay iminungkahi ni Pilosopo Tasyo kay Don Filipo na magbitiw dahilan sa

walang kabuluhan ang kaniyang tungkulin; ngunit pagkatapos ng gulo na ginawa ng mga

guwardiya sibil laban sa mga mamamayan ng San Diego ay kinakailangan na huwag magbitiw si

Don Filipo dahilan sa may kalaban ang taong bayan at sa panahon na may kalaban kailangan ng

bayan ng lider. Kailangan ng bayan ng pagkakaisa sa lahat ng mga hakbangin upang

magtagumpay tandaan na walang sinuman ang magtatagal sa kanilang pagsasamantala, kung

ang bayan ay nagkakaisa.

Gusto ni Pilosopo Tasyo na maging halimbawa si Don Filipo ng mga taga ibang bayan

maliban sa San Diego, kung papaano ang lumaban para sa kanilang mga karapatan.

Noong magbalik si Rizal sa Pilipinas mula sa Europa noong 1887- 1888, isa sa kanilang

naging suliranin ay ang usapin sa pagmamay-ari ng Hacienda ng Calamba, ang pamilyang Rizal

at iba pang mga kasama sa lupa na ´pag-aariµ ng mga Dominicano ay hindi nagbayad ng

kaukulang buwis sa lupa, upang ipamukha sa mga Dominicano ang kanilang hindi pagkilala sa

pagmamay-ari ng lupa na kanilang sinasaka. Nagkaroon ng ilang negosasyon ang mga prayle

para maayos ang usapin sa Calamba, ngunit ang pamilyang Rizal at ang ilang mga kasama ay

hindi nagpa-areglo. Masasabi na ang layunin ni Rizal sa ganitong paninindigan ay upang sila ay

gayahin ng iba pang mga kalapit bayan na ang lupaing taniman ay ´pag-aariµ ng mga

korporasyong pansimbahan.

MAARING NABIGO ANG MGA RIZAL NA MAIPRESERBA PARA SA KANILA ANG LUPANG

KANILANG SINASAKA SA CALAMBA, SUBALIT ANG KAWALAN NG KATARUNGAN NA IYON ANG

NAGSILBING GATONG SA ISIPAN NI RIZAL UPANG ISULAT ANG KASUNOD NA NOBELANG EL

FILIBUSTERISMO NA MAYROONG SAPAT NA INIT UPANG MAGPALIYAB NG HIMAGSIKAN.

Kabanata 54: Lahat Ng Lihim Ay Nabubunyag At Walang Di Nagkakamit Ng Parusa

Buod

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong gustong humalik

sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas

na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion.

Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira

sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya

ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa

pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang

kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang

gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang

itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli

nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang

mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng

alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.

Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni

Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad

naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad

ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa

mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito

sapagkat di na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang

mahuhuli ng mga sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang

tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa

kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang

nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto

ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si

Elias at naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng

biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid

kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa

mga mahahaagang papeles at dokumento.

Pagsusuri

Sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa isang pari, nalaman ng kura na

sasalakayin ang kuwartel at kumbento ng mga Pilipino. Pahangosnagtungo ang kura sa bahay ng

alperes at sinabing nanganganib ang buhay ng lahat. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes

na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos.

Isa sa mga dahilan kung bakit hindi nagiging matagumpay ang isang plano ay dahil na

rin sa mga kasapi na hindi tapat . Ang katipunan ay binuo sa pagtutulungan ng mga dukha at ng

mga edukado. Binalangkas ito sa kapatiran ng masoneriya at pag-aanyaya ng mga kasapi ay

patago at sa pamamaraang inisasyon. Layunin ng Katipunan na bawiin ang kalayaan ng Pilipinas

sa pamamagitan ng pagpapatalsik sa mga prayle at ahente ng pamahalaan. Subalit nagkakaroon

din ng panloob na suliranin ang Katipunan. Nagkakaroon ng matinding alitan sa kanila dulot na

rin ng relihiyon. Masamang gamitin ang dahas para makamit ang kalayaan, ayon na rink ay

Rizal. Base sa Kabanata 54 ng Noli Me Tangere, “Lahat Ng Lihim Ay Nabubunyag At Walang Di

Nagkakamit Ng Parusa”.

Sa kabilang dako, si Elias namanay mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni

Ibarra. Agad nitong binalaan si Ibarra tungkol sa planong paglusob na nalaman na ng simbahan

at gobyerno. Kinolekta agad nila ang mga kasulatan na maaaring maging ebidensya laban kay

Ibarra, at kaagad nila itong sinunog. Sa paghahalungkat nila ay di sinasadyang Makita ni Elias

ang panagalan ni Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon

nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang

kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Binalak nyang patayin si Elias ngunit natauhan

sya at umalis na lamang.

Ang pagsasamahan ng dalawang tao ay maaring masira dulot na rin ng mga pangyayari

sa nakaraan. Isa sa mga hindi magandang ugali ng mga Pilipino ang nabubuhay sa alaala ng

nakaraan. Maraming Pilipino ang nagalit at nagplano ng himagsikan noong napatay si Rizal.

Naghihiganti sila sa pamamagitan ng dahas. Sa kwentong ito ni Ibarra at Elias, inilalarawan

lamang na hindi tama na agad magpadala sa galit ng damdamin. Napigigilan ni Elias ang sarili na

patayin si Ibarra, bagkus umalis at nag-isip kung tama ba ang kanyang gagawin.

Kabanata 55: Ang Pagkakagulo

Buod

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya niya ang

kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa

loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating

ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na

ang “multong” si Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng

gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo

sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang

tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni

Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang

umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita.

Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay

nakakarinig ng puro putokan, sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na

kumedor ay biglang pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal

samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.

Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng

biglaan.

Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa bahay na

nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa

pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang

magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa

paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may

bandang tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag

niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.

Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang

kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas,

salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang

rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng

isang kawal na kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang

kanyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal.

Isinama.

Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para siyang

sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang nuno, si

Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat ay tinatawag siyang duwag…

isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang

balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa

kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero

lumigid lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga

kasulatan, mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa

sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni

Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga

mga gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang katulong ng

walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska ng husto ang

directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang pumanik. Pero

sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang

nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang

mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.

Pagsusuri

Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra sa bahay nila Maria. Ika-walo rin ng

gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang tumugtog ang kampana, silang

lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot.

Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang

sunod sunod na putok. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan, nang mawala ang putukan ay

umalis na sya. Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong

na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang

mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang balaraw at

dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan.

Hinuli sya ng mga kawal. Pagdating ni Elias sa bahay ay wala na si Ibarra, kinolekta nya ang

mahahalagang gamit at sinunog ang mga papeles at kaagad tumakas.

Sa tagpong ito, si Ibarra ay nagpakita sa bahay ni Maria Clara sa oras ng paglusob,

kaagad naman siyang tumakas ng hindi sila nakakapag-usap. Ngunit nadakip pa rin ng mga

kawal. Binalikan ni Elias si Ibarra, hindi upang maghiganti bagkus ay tulungan ang kaibigan. Sa

pangyayaring ito inilalarawan ang pagiging tapat ng Pilipino sa kanyang mga kasama sa kabila

ng masamang nakaraan. Nais ipahayag dito ni Rizal, na sa kahit anong paraan dapat tulungan ng

Pilipino ang kapwa Pilipino upang makamit ang kalayaan

Kabanata 56 : Mga Sinasabi At Ang Mga Paniniwala

Buod

Ang Diyos, sa wakas ay pinasikat din ang ang umaga sa natatakot na bayan. Ang daang

kinalalagyan ng kuwartel at ng tribunal ay tahimik pa at wala isa mang tao; sa mga bahay ay

parang walang palatandaan ng buhay. Gayunman, ang kahoy na dahon ng isang bintana ay

bumukas at dumungaw ang ulo ng isang bata, na tumingin-tingin, inihaba ang leeg at tumanaw

sa lahat ng dako… plas! ang lagapak ay nagpakilala ng pagtama ng isang katad sa isang katawan

ng tao; ang bibig ng bata’y napangiwi, napapikit ang mga mata, nawala, at muling nasara ang

bintana.

Naibigay na ang halimbawa; ang pagbubukas at pagsasarang iyon ay parang nadinig nang iba,

sapagkat marahang nagbukas ang isa pang bintana at maingat na lumitaw ang ulo ng isang

matandang babae, na kulubot ang mukha at walang ngipin: siya si Manang Pute na

nambulahaw nang katakut-takot noong nagsesermon si Padre Damaso. Ang mga bata at

matatanda ang kinatawan ng mga usisero dito sa mundo; ang mga una ay dahil sa pagnanais na

mabatid ang lahat ng bagay, at ang mga huli ay upang maalaala ang kaganapan.

Pagsususuri

Ipinakita sa kabanatang ito ang ugali ng mga Pilipino na kapag nagkaroon ng gulo sa

kanilang lugar ay nagsasara ng bintana ang mga tao ang sinumang mangahas na magbubukas ay

mapapagalitan o masasaktan ng mga nakakatanda. Sa layer na ito ay mararamdaman din ang

parusa na ibinibigay sa isang indibidwal na pangahas na magbubukas ng bintana sa isang bayan

na napaghaharian ng takot.Papansinin ang bigat ng parusa sa pamamagitan ng pagpalo ng

katad/leather.

“Minsan- minsang humihinto, at sa gayong paraan ay nakarating sa tapat ng tribunal.”

Talagang ang mga Pilipino sa paglalarawan na ito ni Rizal ay katutubong usisero.

Mapapansin din na sa panahon ni Rizal ay mayroon ng kaalaman ang mga Pilipino sa

sistema ng imbestigasyon ito ay makikita sa hindi paggalaw ng bangkay hanggang hindi ito

nakikita ng mga maykapangyarihan.

Noon pa man ay palaging huling dumating ang mga alagad ng batas sa pinangyarihan ng

krimen. Maging sa paraan ng inbestigasyon ay wala pa ring nagbago mga tanong na nakakalito

at may halong pananakot. Mapapansin na lumabas sa inbestigasyon na ang alilang babae ay

hindi pala nanghihingi ng gulay sa kabilang bakuran at kaya siya naroroon ay dahil mayroong

kinakatagpo. Ang lumitaw tuloy sa inbestigasyon ay hindi ukol sa krimen, kundi ang relasyon ng

alila sa kapwa alilang si Teo. Ito kaya ang dahilan upang mapagkamalan ng katulong na babae na

si Teo ang katawan na uugoy-ugoy sa halamanan.

Nilagyan ni Rizal ng elemento ng pagbabalatkayo ang isa sa kaniyang pinakamahalagang

tauhan sa nobela hindi kaya ang kakayahan na iyon ng tauhan ay salamin ng pagkatao ng

nobelista. Maunawaan sana na ang sa pangalang Elias ay halos maisusulat ang salitang ISAL

wala lamang letrang R.

Kabanata 57: Vae Victus! Sa Aba ng mga Nalupig!

Kaisipan: Ang magparusa sa taong walang kasalanan ay malaking sagutin sa Diyos.

Ang kabanatang ito ay sumasalamin sa labis na pagpapahirap ng mga Kastila sa mga Pilipino ng

mga panahong iyon. Ang alperes ang siyang nagpahirap sa tauhan na si Tarsilo Alasigan. Sinabi

ng alperes sa kura na ito ang nagpatakas sa kanyang mga kasamahan sa bilangguan. Pinaaamin

din niya ang binata na si Ibarra ay kaalam sa nangyaring paglusob sa kumbento. Liban kay

Tarsilo isa pang bihag ang iniharap ng alperes sa kura. Ang dalawang ito na lamang ang

natitirang buhay sa mga nabihag.

Bago pahirapan at paaminin si Tarsilo dinala siya ng alperes sa lugar ng mga bangkay. Tinanong

siya ng alperes kung kilala ang mga limang bangkay na naroon. Mga bangkay na nasa isang

lumang kariton at natatakpang bahagya ng isang banig na putol at sira-sira. Gayunpaman, kahit

kilala ng binata ang mga naroon nagsawalang kibo na lamang ito.

Bilang higit na maisalarawan ang walang puso at labis na pang-aalipusta ng mga dayuhan

marapat lamang isalarawan ang anyo ng mga bangkay na naroon. Ang bangkay ni Bruno,

kapatid ni Tarsilo- tadtad ito ng saksak ng bayoneta sa buong katawan, ang asawa ng baliw ay

naroon at maging ang bangkay ni Lucas na may tali pang suga sa leeg. Ito ang kaanyuan ng

pagpatay sa mga Pilipino ng mga panahong iyon.

Maging si Tarsilo ay hindi nakaligtas sa pagpapahirap ng mga Kastila. Lumakad din siya sa landas

ng unti-unting kamatayan katulad ng mga nabanggit na bangkay. Yantok na bumabalatay

hanggat hindi nagsasalita- ito ang iniutos ng alperes. Labis na pagpalo ng isang sibil na hindi

alintana ang paliligo sa sariling dugo ng nakagapos na si Tarsilo. Maging ang asawa ng alperes ay

nagpataw din ng kanyang sariling panghuhusga. Ibinulong nito sa alperes na dalhin si Tarsilo sa

balong tapunan ng mga basura. Nakasusulasok ng sikmura ang amoy at doon paulit-ulit na

inilublob ang binata. At sa minsang pag-ahon nito ay wala na itong buhay. Nagawa pa ni Donya

Consolacion na daitan ng may sinding sigarilyo ang katawan ni Tarsilo upang matiyak na ito ay

patay na.

Ang isa pang natirang bilanggo ay nagpakilalang si Andong. Sinabing nagpunta lamang sa patyo

upang magbawas. At dahil sa kakatwang naging sagot ng bihag. Walang nagawa ang alperes

kundi yantukin ito at ibalik sa bilangguan.

Sa mga naunang pahayag at sa namamayaning kaisipan sa kabanatang ito. Mapapansin na

walang matibay na dahilan upang ikulong ang mga binihag ng mga Kastila. Gayunpaman, dahil

sila ang namamayani ng mga panahong iyon sila ay may kakayahan na gawin ang mga

kalapastanganan. Sila ang wala sa katarungan. Walang ebidensiya. Pulos pagpapa amin sa

mga taong walang kasalanan. Walang paglilitis. Walang karapatan ipagtanggol ang sarili.

Walang habas na pagpatay sa mga Pilipino. Sila na mga Kastila na nagpakilala ng

Kristiyanismo. Sila na nagsabing ang pagpatay ay kasalanan sa Diyos. Na ang pananakit sa

kapwa ay pagbabayaran sa itaas. Mga turo na nagbulag sa mga Pilipino. Mga katuruan na

mismong sila na mga Kastila ay hindi sinusunod. Hindi sila makatao. Tila hayop kung ituring ang

mga bilanggo ng mga panahong iyon. Ito ay ilan lamang sa nangibabaw na realidad ng mga

panahong iyon. Ang paglalarawan sa pagpapahirap sa mga bilanggo sa kabanatang ito ng Noli

ay marahil sinadya ni Rizal upang imulat ang mga Pilipino sa kaitiman na nagkukubli sa mga

puting damit ng mga taong simbahan at mga Kastila.

Sa pagkamatay ng mga bilanggong walang kasalanan, at marahil hindi na makakamit ang

katarungan sa kanilang kamatayan, ngunit may isang Diyos na tunay na hahatol sa lahat ng

nagkakasala.

Kabanata 58 : Ang Taksil

Buod

Madaliang kumalat sa bayan ang balitang ang mga bilanggo ay iaalis na; sa unang pagkabatid

nang balita ay nasindak ang lahat, at pagkatapos ay sinundan ng iyakan at panaghoy. Ang mga

kamag-anak ng mga bilanggo ay parang mga baliw na nagtakbuhan: lakad pabalik-balik sa

kumbento at kuwartel, sa kuwartel at sa tribunal, at dahil wala silang makitang anumang lunas

ay napuno ang paligid ng sigawan at iyakan. Ang kura ay nagkulong sa kanyang silid dahil may

sakit; nagpagdagdagdag ng bantay ang alperes na sumasalubong sa pamamagitan ng kulata ng

baril, ang mga babaeng nagma-makaawa; ang inutil na kapitan sa bayan ay para higit pang

naging walang kabuluhan kaysa dati. Sa harap ng bilangguan ay tumatakbong paikot-ikot ang

mga may lakas pa; ang mga pagod na ay nag-upuan sa lupa at tinatawag na lamang ang

pangalan ng kanilang mga minamahal.

Pagsususuri

Sa kabanata 1 ay binanggit ng nagsasaliksik na ang pagdating ni Ibarra ay itinaon ni Rizal

sa pag-uwi ni Gregorio Sancianco noong Oktubre 1882. Si Sancianco ay isa sa mga inaresto

dahilan sa naganap na ´rebelyonµ sa Santa Maria de Tayug, Pangasinan noong Mayo 1884. Sa

mga nasabing panahon ay halos pinasimulan pa lamang ni Rizal ang Noli.

Ilan sa mga naaresto na kasama ni Sancianco ay sina Felipe Buencamino,, Antonio

Crisostomo at ang tatlo ay nakagapos na dinala sa kapitolyo ng Pangasinan. Ilan pa sa mga

nakasama rito ay si Juaquin Luna de San Pedro (ama ng magkapatid na Juan at Antonio) ,

Bartolome Espiritu at Juaquin Sebastian. Ang dalawa ay ibinitin at hinagupit upang makakuha

ang mga maykapangyarihan ng konpesyon. Si Sebastian ay ay tumanggap ng pagkakasala sa

bintang sa pamamagitan ng pagpaparusa, ngunit ang kaniyang pag-amin ay hinaluan nito ng

pagpapatawa sa pamamagitan ng pagsasabit sa mga Espanyol, kabilang na ang arsobispo.

Sa pamamagitan ng pananalita ni Doray ay ipinakikita ni Rizal ang kahalagahan ng isang

matalino at mayroong prinsipyong ama bilang tagapagturo ng anak na may kabuluhan ang

buhay para sa lipunan.

Tatlong binatang walang imik pero ang ini-una ni Rizal ay si Albino na semenarista. Sana

ay natatandaan pa ninyo ang tatlong bilanggo sa Kabanata 8 - na ang isa ay patay na at ang

dalawa naman ay nasa tabi.

Ipinapapansin sa ilang tagpo dito ni Rizal na maraming mga Pilipino ay handang

magbunton ng paninisi sa iba ng walang anumang malalim na pagsusuri. Ito ang kahinaan ng

kolonyal na hukbo - Kung kelan natapos na ang labanan, saka pa nag-armas ng todo-todo.

Dito rin ay mapapansin ang dalawang pananaw ang pinakamamangmang ang unang

higit na sumisisi kay Ibarra. Subalit sa kabilang dako ay ginagamit ni Rizal ang bahaging ito hindi

kay Ibarra, kundi sa prayle na nasa likod ng pakunwaring pag-aalsa sa bayan ng San Diego.

Napakagaling talaga ni Rizal na magtago ng pag-aalimura sa mga prayle na kaniyang

kinaiinisan. ”Sumpain ka nawa! ang sabi ng isang matandang lalakeng sumunod sa kanya,

´sumpain nawa ang ginto na inipon ng iyong mga kaanak upang gambalain ang aming

katahimikan!µ Taksil! Taksil!”

Inilarawan din ni Rizal ang mga taong nagtataglay ng malayang kaisipan na palaging

biktima ng mga panatiko binabato ng paninira, subalit sinasarili lamang ang sama ng loob.

Maaring si Sisa ang pinakapopular na ina sa kaisipang Pilipino, ngunit ipinakita ni Rizal sa

pamamagitan ni Sisa ang trahedya na inihahatid sa mga anak ng isang inang mahina at walang

sapat na kaalaman. Si Kapitana Maria ang nais ni Rizal na maging kaugalian ng mga ina ng

Pilipinas na matutunghayan sa kaniyang sulat sa mga kadalagahan ng Malolos, ngunit isang

kamalasan para kay Rizal na kakaunti lamang ang nakakabatid nito.

Ipinapakita ni Rizal na partisipasyon ng mga Pilipino ay pag-uusisa lamang at walang

panghihimasok. Ito ang trahedya ng ating pagiging bansa ang kawalan ng matalino at aktibong

pakikisangkot ng mga Pilipino sa mga usaping bayan ang dahilan kung bakit tayo

napagsasamantalahan ng mga mandarayang pulitiko, negosyante at maging ng mga dayuhang

mamumuhunan.

Kabanata 59: Pag-ibig sa Bayan at Kapakanang Pansarili.

Kaisipan: May mga taong ang kapakanang pansarili ang higit na mahalaga kaysa bayan.

Pag-ibig sa Bayan o Kapakanang Pansarili. Ito ay mga opsiyon na marapat sagutin ng mga

tauhan sa panahong iyon. Si Kapitan Tinong na malabis na nag-aalala dahil baka siya ang

pagbalingan at usisain ng mga Kastila dahil sa kanyang kaugnayan sa nadakip na si Ibarra. Ang

mga banal daw ay siyang naparurusahan dahil sa mga makasalanan. Kayat minarapat ng

Kapitan na regaluhan ng singsing ang Heneral. Subalit, sa kabila nito ilang mag-anak ang

tumanggap ng paanyaya dala ng mga kawal. Ilang maginoong tanyag at mayayaman ang

magpaparaos ng ilang panahon sa Fuerza de Santiago na may bantay at makasasagap pa sila ng

malayang hangin. Isa sa mga ito si Kapitan Tinong.

Sa mga krimen laban sa pamahalaan, madalas na masangkot ang mga kaibigan at mga kamag-

anak ng kriminal- ito ang naging dahilan ng kabalisaan ni Kapitan Tinong at kanyang asawa. Ang

pagkakaroon nila ng ugnayan o pakikipagkaibigan nila kay Ibarra na pinaparatangan na

nagpatayo ng paaralan para sa mga Indiyo upang maging kuta na gagamitin sa paglaban sa mga

Kastila. Ang pagbibigay ng singsing sa heneral ni Kapitan Tinong ay sumasalamin sa katotohanan

na maging noong araw ang pagsuhol o pagreregalo upang maligtas sa kapahamakan ay parte na

ng sirkulasyon. Ang pagsuhol ay nagbibigay katotohanan sa pagmamahal ni Kapitan Tinong sa

sarili higit sa kanyang bayan. Ito ay upang mapawalan siya ng sala ngunit sa kabila ng pagsuhol

ay inanyayahan pa rin siya sa Fuerza de Santiago.

Kabanata 60: Ikakasal na si Maria Clara

Buod

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa

itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung

babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t namumutla

at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa

pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya

si Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang

dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y

maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang

tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.

Pagsususuri

Hanggang sa panahong ito hindi pa rin nawawala ang mga “arranged wedding” o yung

mga kasalang ipinagkasundo lamang. Kalimitan ay namamagitan ang kasunduan sa pagitan ng

magulang sa magulang. Nangyayari ang mga ito sa dahil halimbawa ang isang partido ay hindi

na maganda ang kalagayang pinansyal at nangangailangan ng ipakasal ang isa sa mga anak sa

isang anak ng mas may kayang pamilya upang maisalba ang kalagayan ng kanilang pamilya.

Hindi patas ito para sa mga taong nag – iibigan at ang kanilang minamahal ay ipinagkasundo sa

iba.

Kabanata 61: Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng

isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa

libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa

ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan

sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na

lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero,

tumanggi si Elias.

Kabanata 62: Nagpaliwanag si Pari Damaso

Buod

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga

mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra.

Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na

hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan

ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking

kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang

kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng

tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang walang

kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa

kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng

lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa.

Hiniling niya sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na

nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang

dinaranas ni Maria.

Pagsusuri

Ang maling pagmamahal ay nagdudulot nang di mabuti. Sa pagdating ni Pari Damaso(ama

amahan ni Maria Clara) sa kanilang tahanan hiniling ng dalaga na sirain nito ang kasunduan ng

kanyang kasal kay Linares. Ngunit sa kadahilanan na walang magagawa ang pari, dalawa na

lamang ang nalalabi sa kanya... kamatayan o kumbento. Ang pagtutol ni Pari Damaso sa

kasintahang si Ibarra ay dahil sa pagkapoot niya sa mga magulang nito at inisip niyang maging

dahilan ng pagtangis ng dalaga sa hinaharap. Ang labis na pagmamahal ng pari kay Maria Clara

ay dahil sa nagkukubling katotohanan sa kanyang pagkatao. Na siya ay anak ni Dona Pia at Pari

Damaso.

Dahil sa pagkamatay ni Ibarra naging matigas si Maria Clara sa kanyang desisyon na pumasok sa

kumbento. Batid ng pari ang milagrong nagaganap roon at sa kabila ng pagpapaliwanag niya ay

nagdesisyon pa rin ang dalaga na pumasok sa kumbento. Tumangis ang pari na tila panaghoy,

wala itong nagawa upang iligtas ang anak sa kasawian. Hindi niya sinasadyang nahila ito sa

kapahamakan.

Ang pagtangis ni Pari Damaso ay sumasalamin sa kaganapan sa loob ng kumbento. Sinasabing

ilan lamang sa kababalaghang nagaganap roon ay ang paglapastangan sa puri ng kababaihan.

Ang katotohanang ito ay inihayag din ni Rizal sa El Filibusterismo kung saan ang tauhan na si Juli

ay nabaliw pagkaraan ng pagpasok nito sa kumbento.

Kabanata 63 : Ang Noche Buena

Buod

Sa mataas na bahagi ng dalisdis ng isang bundok, sa tabi ng isang batis na inaagusan ng malakas

na tubig, ay nakatago sa mga punung-kahoy ang isang kubo, na balu-baluktot na sanga ang

gamit na kahoy. Sa ibabaw ng bubungang kugon ay malagong gumagapang ang kalabasa, na

maraming bunga at bulaklak; ang palamuti nito ay mga sungay ng usa, mga bungo ng baboy-

damo na ang ilan ay may mahahabang pangil. Doon nakatira ang isang mag-anak na Tagalog na

ang ikinabubuhay ay ang pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno ay ang lolo ay

gumagawa ng walis mula mga gulugod ng dahon ng niyog, habang ang isang dalaga ay

naglalagay sa isang buslo ng mga itlog, dayap at gulay. Dalawang bata, ang isa ay babae at ang

isa naman ay lalake ang naglalaro sa tabi ng isa pang batang lalake na maputla, malungkot,

malalaki ang mga mata at malalim kung tumitig, na nakaupo sa isang nakabuwal na puno. Sa

kanyang kaanyuang payat ay makikilala natin ang anak ni Sisa, si Basilio, na kapatid ni Crispin.

“Kapag gumaling na ang paa mo,” ang sabi sa kanya ng batang babae, “ay maglaro tayo ng piku-

piko, taguan, ako ang taya.”

“Papanhik kang kasama namin sa itaas ng bundok,” ang dugtong ng batang lalake, “iinom ka ng

dugo ng usa na pinigaan ng katas ng dayap at tataba ka, at kung magaling ka na ay tuturuan kita

ng pagtalon sa mga bato sa batisan.”

Malungkot na napangiti si Basilio, pinagmasdan ang sugat sa kanyang paa, at pagkatapos ay

itinataas ang mata sa araw na kumikinang nang buong ningning.

Pagsususuri

Nasa isang panig ng rehas na bakal na sina Don Filipo na liberal at Kapitan Basilio na

makaluma napakasimbolikal talagani Rizal dahilan sa ipinahihiwatig nito na magkakampi na sila

ng paniniwala ng makalumang si Don Basilio.

Makikita ang ingat ni Padre Salvi dahilan sa agad nitong sinamsam nito ang mga

kasulatan sa pagkatapos na matagpuang patay sacristan mayor. Maunawaan sana ng mga

mambabasa na mahilig sa pagsasaliksik sa kasaysayan, na mismong si Rizal sa kaniyang sulat kay

Mariano Ponce ay sinabing basahin ninyo ang mga isinulat ni Burgos, may mabibili kayo sa isang

aklatan sa Espanya, kung wala kayo ay mayroon ako, maraming marami.

Sa kasalukuyan ay wala ng anumang halos makikitang isinulat si Burgos at sa ilang pag-

aaral ay lumitaw na maraming mga naisulat na sinasabing kay Padre Burgos ay pinatutunayang

mga huwad lamang. Nagkaroon kaya ng sistematikong pagliligpit ng mga sinulat ni Burgos?

Maging ang mga arkibo ng mga matatandang institusyon sa Pilipinas, na minsang ang mga

alagad ay nakibahagi sa pagsasamantala sa bayan, maasahan kaya sila na maglalabas ng mga

matatandang dokumento na hindi papabor o mag-pipinta ng masama sa kanilang katayuan

bilang mga iginagalang na institusyon sa kasalukuyang panahon. Tandaan na alam ng mga

nangangasiwa ng mga arkibo, ang kahalagahan ng pagkontrol ng kasaysayan, ang susi upang

manipulahin ang kasalukuyan at maging ang haharaping panahon.

Napakahalaga ng aklat sa pagsisinop at pagpapa-alam ng mga sistematikong kaalaman

ng mga pantas ang pagsunog ng mga aklat ni Pilosopo Tasyo ay nagpapakita ng pamamayani sa

mga tao ng pagkatakot at paghihinala sa mga bagong kaalaman ² kaisipan na ikinintal ng

simbahan sa panahong medyebal at nanatiling ipinapairal sa kapanahunan ni Rizal.

Sa kabila ng pagiging makaluma ni Kapitan Basilio ay mayroon siyang pagpapahalaga sa

mga aklat ng matandang kaalaman sa paglalarawan ito ng pagsunog ng mga aklat ni Pilosopo

Tasyo ay ipinakita ni Rizal ang kamangmangan ng mga Pilipino sa pagpapahalaga at pagsisinop

sa matandang kaalaman ng bayan ito ay repleksiyon nang sinasabing pagsunog ng mga

sinaunang prayle sa mga matatandang kasulatan ng mga Pilipino dahilan sa paniniwala nila na

ang mga ito ay gawa ng demonyo.

Ang bansang Pilipinas ay nagkaroon din ng trahedya katulad sa kabanatang ito, ngunit

hindi naman sinasadya ito ay naganap noong ´liberasyonµ ng Maynila, na maraming mga gusali

ang walang pakundangang winasak ng mga Amerikano para mapaalis ang mga nagtatagong

sundalong Hapones. Isa sa mga nawasak at nasunog ay ang matandang Aklatang Pambansa at

maging aklatan ng Unibersidad ng Pilipinas sa Maynila. Kung hindi sana nawasak at nasunog ang

nasabing gusali, sana ay mayroon tayong higit na malawak na pananaw sa kasaysayan ng ating

bansa. Ipinararamdam ni Rizal ang kahabag-habag na buhay ng mga mahihirap na inaapi ng

lipunan. Ito rin marahil ang nararamdaman ng mga taong naging biktima ng demolisyon.

Kabanata 64: Katapusan

Marami pa ang nabubuhay sa mga tao ng salaysay na ito, at dahil sa nawala sa aming paningin

ang iba, ay imposible na makagawa ng isang tunay na katapusan. Sa kagalingan ng mga taong-

bayan ay malugod naming pagpapapatayin ang lahat ng taong nabanggit dito; sisimulan kay

Padre Salvi at tatapusin kay Donya Victorina, ngunit imposibleng mangyayari ang gayon…

mabuhay sila! Dahil kami rin naman, at ang bayan ang siyang magpapakain sa kanila…

Pagsususuri

Sa kagalingan ng mga taong-bayan ay malugod naming pagpapapatayin ang lahat ng

taong nabanggit dito; sisimulan kay Padre Salvi at tatapusin kay Donya Victorina isang pabiro

ngunit malaman at mapag-udyok na pananalita. Imposibleng mangyari iyon, dahil sa nasa

kapangyarihan pa sila. Isa pang paraan ng pagpapakita ni Rizal na ang pangkat ng mga prayle at

mga mapagsamantalang mayayaman ay tulad sa sa mga parasitiko na pinapakain lamang ng

mga naghihirap na bayan, habang sila ay nabubuhay ay walang kagalingan ang bayan.

Makikita sa kabanatang ito ang hindi pagtitiwala ni Padre Damaso, pinilit niyang

manatili sa Maynila sa layunin na matunugan ang maaring masamang mangyari kay Maria Clara

sa loob ng klaustro. Talagang sinusuwerte si Padre Salvi dahilan sa nagkaroon siya ng mataas na

katungkulan (chaplain) sa kumbento ng Santa Clara kung saan nasa loob nito bilang monghe si

Maria Clara.Ito ang dahilan kung bakit ayaw na umalis na ng Maynila si Padre Damaso.

Ikinamatay ni Padre Damaso ang labis na sama ng loob dahilan sa ililipat siya sa

napakalayong lalawigan ang dahilan nito ay malalayo siya sa Maynila at hindi na niya

mababantayan ang kaniyang anak na si Maria Clara na maaring gawan ng masama ni Padre Salvi

na nabigyan ng importanteng tungkulin sa kumbento ng Sta. Clara. Sa pagtatalaga kay Padre

Damaso sa malayong lugar ay pinag-iisip tayo ni Rizal, kung ito ay dahil sa may namamagitang

hidwaan kina Padre Salvi at Padre Damaso.

Natagpuang patay si Padre Damaso sa kaniyang tulugan at nagtatalo- talo ang mga tao

kung ano ang kaniyang ikinamatay sabi ng iba ay high blood at ang iba naman ay bangungot ²

pero nilahukan ni Rizal ng katatawanan ang kasagutan sa tunay na sanhi ng kamatayan - sinabi

ng doktor na ang pagkamatay ni Padre Damaso ay biglaan. Maaring nagpapatawa si Rizal sa

mababaw na paraan ngunit mayroon siyang nais na ipakitang sikreto ang pagduda dahilan sa

maaring si Padre Damaso ay pinatay ng kaniyang kapwa pari sa loob ng kumbento.

Isa sa historikal na kaganapan ng pamamaslang sa loob ng kumbento ay naganap na

tangkang pagpatay ni Padre Oscariz at ng kaniyang kasama kay Padre Vicente de Supulveda una

ay sa pamamagitan ng paglalagay ng lason sa iniinom na tsokolate ng huli, ngunit hindi ito

namatay sa unang pagtatangka. Ang ikalawang pagtatanggka ay ang paglalagay ng pinong-

pinong bubog sa gulaman na kakainin sana ni Padre Vicente, subalit ito ay unang nakain ng

utusan. Nagkaroon lamang ang kaganapan ang pamamaslang noong Agosto 17, 1617 sa

pamamagitan ng pagsakal at pagbali sa leeg ni Padre Vicente. Para sa kabuuang detalye ay

maaring basahin ang aklat na Romance and Adventure in Old Manila na inihanda ni Percy Hill at

ipinalathala ni Walter Robb noong 1928.

Ang biglaang pagbabago ng anyo ni Kapitan Tiyago ay hindi maipapalagay na dahilan

lamang sa pagpasok ni Maria Clara sa kumbento pansinin ang nakasulat na walang tiwala sa

kaninuman mula rito ay maaring ipalagay na nalaman na niya na hindi niya tunay na anak si

Maria Clara. Makikita rin ito sa kaniyang naging kagawian na mamuhay ng mag-isa at pagkawala

niya ng pananalig sa simbahan. Nagawang maipakita ni Rizal ang pangit na mukha ng isang

taong sugapa sa ipinagbabawal na gamot na noon pa mang kapanahunan niya ay nagsisimula

ng maramdaman sa Pilipinas. Sa panahon ng Espanya sa Pilipinas ay pinapayagan ang paghitit

ng opyo dahilan sa kumikita ng malaking pera ang pamahalan mula dito

El Filibusterismo

Kabanata 32: Mga Bunga ng Paskin

Pinauwi na ng mga ina ang kanilang mga anak na nag-aaral, para sa madibdibang

bakasyon o pagsasaka sa kanilang lupain upang maiwas sa gulo na nangyari. Sa unibersidad

naman ay maraming bumagsak at bihira ang pumasa sa mga eksamen at kurso. Si Pecson ay

napatawang bobo na lamang at papasok nalang na kawani sa kahit sang hukuman. Ang

paglalakwatsa naman ni Tadeo ay nagwakas at pinrangalan ang sarili sa pamamagitan ng

pagsunog ng mga aklat. Si Juanito Pelaez naman ay binigyan ng almasen at pinamahala na sa

negosyo ng ama. Si Makaraig ay naglakbay patungong Europa. Si Isagani ay pumasa sa

asignatura ni Padre Fernandez at bumagsak naman sa iba. Samantalang si Sandoval ay hinilo

ang tribunal sa kanyang mga talumpati.

Sa kabilang bahagi si Basilio ay hindi bumagsak at hindi pumasa, dahil ito ay namalagi pa rin sa

piitan. Na kung saan kada tatlong araw ay iniinterogate, yun at yun pa rin ang mga itinatanong

iba-ibang tao lamang ang nagtatanong. Ang tanging bumibisita sa kanya ay si Sinong, binalita

nito sa kanya ang tungkol sa nangyari kay Juli.

Napabalita sa buong bayan ang ang malaking pagdiriwang na gagawin ni Simoun. Ito diumano

ay dahil sa kanyang paggaling at pamamaalam sa bansang nagpalago sa kanyang kayaman.

Kuro-kuro sa bayan na pinipilit ni Simoun ang Kapitan Heneral na manatili pa at humingi ng

palugit sa hari, pero hindi siya pinapakinggan ng Kapitan Heneral. Hindi na masyadong nakikita

si Simoun at malimit na itong makisalamuha at usap sa mga tao.

Sinabi nila na gugulatin na lang ang lahat sa pagdiriwang na gaganapin nito. Dahil sa walang

sariling bahay si Simoun, gaganapin sa bahay ni Don Timoteo ang pagdiriwang. Napabalita na

din ang magiging kasalan ng anak ni Don Timoteo na si Juanito kay Paulita Gomez. Marami ang

nagsasabi na napakaswerte ni Don Timoteo, una ay nakabili daw ito ng bahay na mura,

pangalawa ay nabenta niya ang kanyang mga yero sa magandang halaga, pangatlo ay nagging

kasosyo si Simoun, at ang panghuli ay ang pagpapakasal ng kanyang anak sa isang mayamang

eredera.

Nang maalala ni Simoun ang tungkol sa kasalan ni Juanito at Paulita, napaisip siya na diba daw

si Isagani ang kasintahan ni Paulita, bakit biglang kay Juanito ito magpapakasal?Naisip niya na

naging praktikal lang si Paulita. Bakit ba hindi niya pipiliin si Juanito, na ito ay mautak, bihasa,

masaya, pilyo, anak ng mayamang negosyante, at isang mestisong espanyol kung ikukmpara kay

Isagani na isang probinsyano na nangangarap sa kanyang gubat na tingib ng linta, nanggaling sa

napag-aalinlangang pamilya, at may amain na klerigo na ayaw sa luho at sayawan na siyang

gustong-gusto ng dalaga. Natural daw na pinili ni Paulita si Juanito, at ihinambing sa teorya ni

Darwin na pinili ng babae ang lalaking higit na nababagay sa kanya at marunong makibagay

kung saan namumuhay.

Lumipas na ang kuwaresma, semana santa, mga prusisyon, at mga seremonya. Ang tanging

napabalita sa mga panahong ito ay ang pag-aalsa ng mga artilyero na hindi pinaalam ang

dahilan. Giniba ang mga bahay na yari sa mahinang materyales. Buwan na ng Abril at nalimot na

ang mga pangamba, ang tanging nasa isip ng mga tao ay ang malaking pagdiriwang na

mangyayari. Ninong daw ang Kapitan Heneral at si Simoun ang mag-aayos at maghahanda nito.

Pati nag daw ang mga maybahay ay inaaway ang kanilang mga bana, dahil pinipilit nito na

makipagkaibigan kay Don Timoteo o kay Simoun upang maimbitahan sa naturang pagdiriwang.

Kabanata 33: Ang Huling Matuwid

Buod

Araw ng pag-alis ni Simoun. Sasama na siya sa Kapitan Heneral. Nakahanda na ang kanyang

dadalhing mga alahas at lahat na. Paniwala ng marami na hindi makapangahas magpaiwan si

Simoun. Maaring paghigantihan siya ng mga galit sa kanya o pag-uusigin siya ng kahaliling

Heneral.

Nagkulong si Simoun sa kanyang silid. Wala raw dapat tanggaping bisita kundi si Basilio.

Dumating ang binata. Pinatuloy siya sa utusan. Kay laki ng ipinagbago ni Basilio. Payat na payat,

gusot ang buhok at walang ayos ang pananamit. Wala ang dating kaamuan sa kanyang mga

mata.Matalim na ang mga iyon. Para siyang bangkay na nabuhay. Maging si Simoun ay

nagulumihan sa anyo ng kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya ay naging masama na

anak at kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng kapatid kaya siya ay pinarusahan ng Diyos.

Siya ngayon ay nakahanda ng gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag-iwas niya sa gulo

na tulad ng pakikiisa kay Simoun ay nagbunga lamang ng kanyang pagkabilanggo Sasanib na raw

siya kay Simoun.

Noon lamang nagsalita si Simoun . Nasa sa panig daw pala niyang talaga ang katwiran. Ang

kanyang usapin ay siyang usapin ng mga sawimpalad na tulad ni Basilio.

Tumindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha. Sinabi niyang matutuloy na ang himagsikan

dahil hindi na siya nag-aatubili. Sinabi ni Simoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo

ang siyang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak. Kung noon sana’y

nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga nasa ibaba ang gawain sana

ay mapagkawanggawa at hindi madugo at buktot.Sa mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga

katulong. Kung sila man ay hindi makagawa ng makinis na estatuwa sapat nang simulan nila ang

paglilok at bahala na ang mga susunod sa kanila.

Di maunawaan ni Basilio si Simoun. Nagtuloy sila sa laboratoryo. Sa mesa roon ay may isang

kakaibang ilawan. Ang pinakalalagyan ay anyong Granada, may bitak at naiino pa ang mga tila

buto nito. Tinanggal ni Simoun ang mitsa. Bakal na may dalawang sentimetro ang kapal na

sisidlan na may isang litrong gas. Binuhusan ito ni Simoun ng likido. Nabasa ni Basilio ang

nakatitik sa lalagyan ng likido – nitroglisirina.

Tumango si Simoun. Ipinaliwanag niya na ang granada ay hindi isang payak na dinamita. Iyon

daw ang mga tinipon na luha ng mga api na siyang panglaban nila sa lakas at dahas. Noon

lamang nakakita ng dinamita si Basilio. Hindi makakibo ang estudyante. Tinurnilyuhan ni

Simoun ang isang masalimuot na kasangkapang inilagay sa ilawan.Sinabi ni Simoun na ang

ilawan ay gagamitin sa isang pista. Pagkaraan ng 20 minuto ang liwang nito’y mangungulimlim

at kapag ginalaw ang mitsa ay sasabog ang Granada kasunod ang mga supot ng pulbura sa

kainan at walang makaliligtas sa mga bisita ng kapistahan.

Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero dahil sa kawalan ng

pangangasiwa.Ngayon kailangan niya si Basilio upang mangunguna sa labanan. . Kukunin nila sa

tindahan ni Quiroga ang mga baril at patayin ang lahat ng kalaban at ayaw sumama at patayin.

Hindi na sinuri ni Basilio ang narinig. Binulag na siya ng tatlo’t kalahating buwang

pagkabilanggo.Nais niyang maghiganti.

Pagsusuri

Nagkita si Simoun at Basilio, kay laki ng ipinagbago ni Basilio. Payat na payat, gusot ang buhok

at walang ayos ang pananamit. Wala ang dating kaamuan sa kanyang mga mata.Matalim na ang

mga iyon. Para siyang bangkay na nabuhay. Maging si Simoun ay nagulumihan sa anyo ng

kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya ay naging masama na anak at kapatid na nilimot

niya ang pagkapatay ng kapatid kaya siya ay pinarusahan ng Diyos. Siya ngayon ay nakahanda

ng gumanti ng samasama. Sinabi niyang matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-

aatubili. Sinabi ni Simoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo ang siyang nagtulak sa

kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak. Ipinakita ni Simoun ang lampara at ipinaliwanag

kay Basilio ang kanyang plano.

Sa tagpong ito, ay nagkaisa si Simoun at Basilio, dahil sila ay may iisang paniniwala. -Si

Simoun at Basilio ay kapuwa uhaw sa paghihganti. Nais nilang maipaghiganti ang sariling

kaapihan. Tulad ng mga Pilipino noong panahon ni Rizal, ang mga edukado pati na ang mga

dukha ay nakiisa sa himagsikan.Sa mga dukha at api nagsisimula ang paghihimagsik. Bihira ang

nanggagaling sa mga maruruning at mayayaman. Ito’y pinatutunayan ng kasaysayan.

Naipon sa kanila ang galit at poot sa kanilang mga dibdib. Sa kabanatang ito inlalarawan

ang himagsikan na balak ng mga Pilipino sa pamamagitan ng lampara. Sa lamparang iyon

naipon ang luha at hinanakit ng mga Pilipino sa mga prayle at gobyerno. Si Simoun ay may

paniniwalang ang nilalayon ang nagbibigay katuwiran sa pamamaraan. Hindi baling masama

ang pamamaraan, mabuti lamang ang layunin. Nalimutan niyang ito’y labag sa alituntunin ng

kagandahang-asal.

Kabanata 34: Ang Kasal

Hinanap sa kung saan-saan ni Basilio Isagani. Pinuntahan niya ito sa kanilang bahay pero

hindi niya talaga ito Makita. Bigla niyang inimagine ang sarili kung ano ang magaganap at

mararamdaman niya pagkatapos ng himagsikan. Magkakaroon daw sa wakes ng katarungan

ang pagkamatay ng kanyang ina at kapatid. Ang higpit lamang na tugon ni Simuon sa kanya ay

lumayo siya sa kalye Anloage. Hindi na tinukoy ni Simoun kung anong pagdiriwang at kung saan

ito gaganapin, basta ang alam ni Basilio ito ay isang malaking pagdiriwang na gaganapin sa isa

sa mga bahay sa kalye Anloage. Pumunta ni Basilio sa bahay ni Kapitan Tiago upang kumuha ng

mga ilang gamit. Marami siyang karwahe na nakita na nakaprada sa kalye, at napansin niya ang

bahay na puno ito ng mga palamuti at mga nakabitin na mga kung anu-ano at doon niya

napagtanto na ang pagdiriwang na tinutukoy ni Simoun ay ang gaganapin sa dating bahay ni

Kapitan Tiago. Biglang may dumaan na karwahe na sakay si Juanito Pelaez at isang babae na

nakabelo. Ang pagdiriwang pala ay para sa pag-iisang dibdib ni Juanito kay Paulita Gomez?

Biglang nalito si Basilio dahil sa kanyang pagkakaalam ay si Isagani ang kasintahan ng dalaga,

naawa siya kay Isagani.

Napaisip na naman siya, na ano kaya siya kung hindi siya nabilanggo at nakilahok? Malamang ay

nakapagtapos na siya ng medisina, nanggagamot na siya at malamang ay nag-asawa na din.

Naalala niya si Juli, ang kawawang si Juli, biglang nagtiim ang kanyang bagang at napuno ng

poot ang kanyang damdamin, dapat niya ding ipagtanggol ang nangyari sa kanyang kasintahan.

Nakita niya si Sinong na nagmamaneobra ng karwahe na sakay si Simoun. Puno na ang bahay.

Ang pinakamapanpansin sa loob ng bahay ay ang pagkagalak ni Don Timoteo, feeling fulfilled

diumano sa mga kaswertehan at karangyaan na nararanasan nito ngayon. Lahat ng gamit sa

bahay ni Kapitan Tiago ay pinalatan, hindi na sana ginalaw ni Simoun ang mga litograpiya ng

mga santo pero pilit itong pinapalitan ni Don Timoteo ng mga matitingkad na kulay ng kromo.

Nilalait ni Don Timoteo ang gawa ng mga Pilipino dahil higit na maganda ang mga bagay na yari

sa Europa.

Ang mesa na pinasadya ni Simoun ay wala sa loob ng bahay, ito ay nasa asotea at dito

nakalaang uupo ang mga pinakamamalaking Diyoses ng bayan.

Kabanata 35: Ang Pagdiriwang

Unang dumating sa pagtitipon ang mga mababang bathala ng bayan. Nagsidatingan ang

mga empleado ng gobyerno. Bati doon bati dito si Don Timoteo, may nagkomento na tuwang-

tuwang daw nag matanda at para nang papet! Tsaka dumating ang magnobya. Sadyang

mapansin na nasisikip na ang frak na suot ng pilyong si Juanito. Hindi na daw ito makapaghintay

hanggang mamyang gabi at mapag-isa na ang dalawa. Napagod din si Don Timoteo sa kababati

sa mga taong dumalo at ito ay naipin dahil hindi pa dumadating ang Kapitan Herenal. Dumating

na ang matataas na Diyoses, sina Padre Irene, Padre Salvi, at iba pang mga pari. May pumansin

sa mga kromong nilagay ni Don Timoteo, hindi daw ito nababagay at minamantsahan lamang

ang mga dingding ng bahay. Nagalit ang Don, at minungkahing nanggaling sa iyon sa Europa,

napakamahal, at walang mabibiling ganun sa Maynila. Natigil nalang si Don Timoteo nang

dumating ang Kapitan Heneral, nataranta siya kung ano ang gagawin, kung siya ba ang unang

kakamay o hihintayin niyang iabot ng Kapitan Heneral ang mga kamay nito sa kanya. Tinugtog

ang Marcha Real. Malungkot ang Kapitan Heneral sapagkat ito ay aalis na. Napaisip siya sa

pagpipilit ni Simoun na magtagal pa, pero sabi niya sa sarili na delikadesa muna bago ang lahat.

Nasa harap ng bahay ni Kapitan Tiago si Basilio, minamasdan ang mga taong pumapasok sa

pagdiriwang, nagdalawang isip siya dahil sa dami ng madadamay na mga inosenteng buhay.

Nakita niyang bumaba sa karwahe si Padre Salvi at Padre Irene, at naisip niya na pabayaang

magbayad ang mga mabuti kasama ang mga makasalanan. Dumating si Simoun na hawak ang

lampara, na sadyang napakaganda at kaayaaya, sumond dito ang pagdating ng Kapitan Heneral.

Naawa ulit si Basilio at tinangkang pumasok sa bahay ngunit hindi siya pinapasok,dahil sa

napakaaba ng kanyang bihis. Pinigilan siya at binalaan na tatawagin ang isang pares ng

beterana, pag pinagpilitan niya pang pumasok sa pagdiriwang. Malugod na tinanggap an

lampara na hawak ni Simoun, lahat ay manangha at pinuri ang lampara. Nasunod sa plano ito

ay nilagay sa gitna ng mesa na pinsadya ni Simoun. Hinay-hinay na umalis si Simoun na hindi na

napansin ng mga tao sa loob dahil sa pagkamangha sa lampara. Makaraan ang ilang minuto

lumabas si Simoun na bahagyang namumutla. Parang tinutukoy nito na wala na itong

magagawa dahil “tapos na ang pagtaya” o :”Alea Jecta Est”. Sa pagsakay niya sa karwahe ay

sinabi niya na bilisan ang pagpunta sa Escolta. Dahil doon naisip ni Basilio ang kanyang

kaligtasan, naglakad-takbo papalayo si Basilio sa bahay, nababangga ang sino mang

makasalubong sa daan. Bigal siyang nabunggo kay Isagani at itoy niyaya niya papalayo sa bahay.

Sinagot naman siya ni Isagani na bakit daw ito aalis, pag pinatagal niya mag-iiba na si Paulita

bukas. Sinabi ni Basilio na may malaking sakuna ang darating, mamaya niya ikukuwento ang

detalye, ang importante ay mapalayo sila sa bahay ni Kapitan Tiago. Pero pinagpilitan pa rin ni

Isagani ang tumuloy sa pagdiriwang. Mabilis na umalis at naglakad papalayo si Basilio. Matapos

nun, at napaisip si Isagani at napagtagpi-tagpi ang, mga sinabi ni Basilio. Nawala sa isip niya ang

pag-aalinlangan, at selos, at tanging nasa isip niya ay ang maisalba ang buhay ng kanyang

minamahal, si Paulita.

Sa loob pala ng pagdiriwang ay may isang papel ang pinasapasa na may nakasulat na “Mane

thecel phares” at sa ilalim nito ang pangalan at lagda ng isang nagngangalang Juan Crisostomo

Ibarra. Nagtanong ang Kapitan Heneral kung sino ito, at sinagot naman siya na ito nga ay

matagal ng patay, isang pilibustero. Nagpatuloy ang kasiyahan. Napaisip si Don Custodio sa

mensahe ng sulat, kamatayan ng lahat sa gabing ito? Bigla niyang nabitawan ang kanyang

hawak na kubyertas, baka sila ay lalasunin sa pagkain.

Namatay ang ilaw ng lampara, nagkagulo at inutos ng Kapitan Heneral na itaas ang mitsa uoang

magkailaw ulit. Ngunit biglang may taong kumuha sa lampara at dalian itong tumalon palabas

ng bahay patungong ilog. Nagsigawan ang mga nakakita, at nagkagulo ulit dahil may

magnanakaw daw! Hindi na nila ito nakilala dahil dalian itong tumalon sa ilog.

Kabanata 36: Mga Kagipitan ni Ben Zayb

Buod

SI Ben Zayb ay dali-daling umuwi sa kanilang bahay at nagsulat ng ukol sa nangyari sa kasalan.

Sa kanyang mabulaklak na salaysay ay kung anu-ano ang mga kasinungaling inilagay at ginawa.

Ipinakita ang pagkabayani daw ng Kapitan Heneral at ang katapangan ni Padre Irene sapagkat

ito ay dumaan sa ilalim ng mesa sa paghahabol sa nagnakaw ng lampara. Nagsulat, nagbura,

nagdagdag at nagkinis si Ben Zayb upang lumabas na dakila ang kanyang sulatin at pawang

katotohanan lamang. Kinabukasan sa kanyang pgakamangha ay ibinalik sa kanya ang kanyang

lathala at hindi naimprinta sapagkat ayaw daw ng Kapitan Heneral na may lumabas na kahit

anong balita ukol sa nangyari ng nakaraang gabi sa kasalan. Ito ay lubhang ikinalungkot ni Ben

Zayb at ayon sa kanya maihahantulad daw ito sa pagpatay sa isang anak na maganda at

matapang na dalaga! Ang gayong karaming paghihirap ay hindi pwedeng walang gantimpala sa

Diyos kung kaya’t wala pang isang araw at mayroon na namang isang balita siyang tinanggap na

pwedeng isulat at malathala! Ang balita : “Ang mga tulisan ay lumusob at nakakuha ng mahigit

sa dalawang libong piso at sinugatan ang pari at dalawa pang alila. Ang kura ay nagkasira-sira

ang kamay sa paggamit ng isang silya bilang pananggol!”. Ang itinala naman ni Ben Zayb ay

“apatnapu o limampung tulisan sa paraang pataksil,l mga rebolber, itak, eskopeta, pistola,

leong nananandata, silya, mga tatal, sinugatan ang walang kaawa-awa…sampung libong piso…”.

Hindi pa nakontento si Ben Zayb sa narinig kung kaya’t pumunta sya sa pinangyarihan ng

krimen at doon ay napag-alaman na si Padre Camorra ay nasugatan lamang ng munti sa kamay

at isang bukol sa ulo, ang tulisan ay tatlo lamang at pawang itak ang ginamit, ang halagang

ninakaw ay limampung piso! Ang mga tulisan ay nahuli at sinabi na ang may pakana ng lahat ay

isang lalaking kamukha ni Simoun sa kanilang pagkakalarawan. Noong una ay hindi

makapaniwala ang mga maykapangyarihan at mga pari subalit ng mapansing nawawala nga si

Simoun ay naniwala na din at sya ay ipinahahanap sa mga guardia sibil.v Makikita natin si Ben

Zayb na isang walang kwentang tao at nagpapanggap na matalino subalit hindi naman.

Ipinapahiwatig dito ni Rizal ang kamangmanagan at pagbabalatkayo ng mga Espanol noong

panahon na iyon at dahil sa kanilang mabulaklak na pananalita ay napapaniwala ang mga indio.

At makikita din natin na sa kabanatang ito unang nalaman ng mga maykapangyarihan na si

Simoun ang ulo ng mga tulisan.

Pagsusuri

Sa kabanatang ito ng El Filibusterismo binigyan ng pagkakakilanlan ang katauhan ni Ben

Zayb. Si Ben Zayb ay isang kritikong hangal. Walang kaalaman sa sining ngunit nagdudunung-

dunungan. Siya’y mapanganib dahil marami siyang maihahawang hangal ding mambabasa

sapagkat siya’y manunulat at manunudling.

Pagkatapos malaman ni Ben-Zayb ang pangyayari ng pagkakanakaw ng lampara sa

piging ay nagmadali na siyang umuwi upang magsulat tungkol dito. Ang ideya ng paglalathala

tungkol sa naganap na kaguluhan at palabasin na bayani ang Kapitan Heneral ang kanyang

naging pangunahing dahilan. Sa kanyang pagsusulat ay pinalabas niyang bayani hindi lamang

ang Kapitan ngunit maging sina Pari Irene, Don Custodio at Pari Salvi. Nagbawas at nagdagdag

siya ng mga detalye ukol sa nangyari at pinadala ang lathala sa patnugot subalit dahil na rin sa

utos ng Heneral na huwag nang pag-usapan ang pangyayari ibinalik kay Ben Zayb ang kanyang

obra at nagawa niyang ikumpara ito sa pagkamatay ng isang anak. Dahil sa nangyari naging higit

na desperado si Ben Zayb at humiling na magkaroon ng isang krimen na siya nga na naganap.

Nagkaroon ng panloloob sa bahay liwaliwan sa baybayin ng ilog Pasig. Gayunpaman, ang narinig

na kwento ni Ben Zayb ay ginawan niya ng sariling bersiyon na higit na malayo sa katotohanan.

Sinabi niya na 10 000 piso ang nakuha ngunit ang kanyang narinig ay 2 000 piso lamang at ang

katotohanan ay 50 piso lamang ang nakuha ng mga nanloob. Isa lamang ito sa mga halimbawa.

Iba pang detalye ng pangyayari ay ginawan niya ng pagmamanipula.

Ito ang representasyon ni Ben Zayb bilang isang manunulat. Noon pa hiniling ni Rizal ang

malayang pamamahayag upang malinawan ang mga tao at nang sa ganoon ay makapaghain ng

matalinong opinyon pabor man o laban sa Kastila. At sa kadahilanang ito mismo nagkait ang

maraming pamahalaan sa ating kasaysayan para magkaroon ng malayang pamamahayag. Ang

pagkontrol at pagsupil sa midya ang susi ng bawat tirano at diktador upang maghari sa

nasasakupan. Bilang tagpagpalaganap ng katotohanan, kaakibat na gawain ng midya ang

maging kritiko ng pamahalaan at ng mga namumuno nito. Kinatatakutan ang midya dahil sa

pagsasabi nito ng totoo. Ngunit ang higit na malaking usapin ay kung ang kinatatakutan nga

bang midyang ito ay nagsasabi ng “totoo” nang walang halong pabor. Ang pagiging manunulat

ni Ben Zayb ng mga panahong iyon ay taliwas sa idea ni Rizal ng papel ng midya sa buhay ng

mga Pilipino. Ang pagmamanipula sa katotohanan at pagkakaroon ng kinikilingan ay ilan lamang

sa katotohanan na namamayani sa mga manunulat noong ika-19 na siglo. Nangyari ang mga

bagay na ito na kung saan ang mga katulad niyang manunulat ay nanghawa ng kamangmangan

sa mga tao sa lipunan.

Kabanata 37: Ang Hiwaga

Ang lugar ay sa bahay ng pamilya Orenda, mayamang mag-aalahas. Narito ang ama ng

tahanan na si Kapitan Toringgoy, ang totoong ngalan ay Domingo, ay kanyang asawang si

Kapitana Loleng, ang kanilang mga anak na dalaga na sina Tinay, Sensia at Binday. Narito din sa

kanilang tahanan ang kasintahan ni Sensia na si Momoy at si Isagani na dumalaw sa bahay na

iyon. Ang pinakasentro sa mga tauhan ay si Chichoy na siyang pinapakinggan ng lahat sapagkat

ikinukwento niya ang nangyari sa kasalan ng nakaraang gabi at kung sino ang may pakana ng

lahat ng kaguluhan. Lahat ng tainga ay nakikinig sa kanya habang sinasabi nya ang sako-sakong

pulbura na natagpuan sa buong bahay at mabuti na lamang at walang nanigarilyo kundi sabog

sana ang buong bahay at patay ang lahat ng tao at mga bisita maging ang mga prayle at ang

Kapitan Heneral. Sinabi din ni Chichoy na ang may kagagawan ng lahat ay walang iba kundi si

Simoun na nagpapanggap na kaibigan ng Kapitan Heneral at ngayon ay pinaghahanap na siya ng

kinauukulan. Hindi makapaniwala ang lahat ng nakarinig at si Kapitana loleng ay nag-alala

sapagkat lahat daw ng kanilang pinautang ay nasa kasalang iyon at maging ang isa pa nilang

bahay ay nasa tabi ng bahay na pinagdausan ng nasabing kasalan.

Sa kabanatang ito ay makikita natin kung gaano kabilis lumaganap ang usapan sa buong bayan

(gaya ng paglaganap ng usapan sa paghahanda ni Kapitan Tiago sa pagdating ni Ibarra sa Noli at

sa mga usap-usapan sa pag-aaway ni Ibarra at Padre Damaso). Makikita din natin dito na may

pagkatsismoso ang mga Pilipino at may iba na walang inisip kundi ang kanilang kayamanan.

Dulot na din siguro ng kahirapan dati kung kaya’t sa oras na nagkaroon ng pera ay lubha ng

kumakapit dito ang mga Pilipino.

Kabanata 38 : Kasawian

Ipinakita sa kabanatang ito ang mag-amang Tales at Tano at ang kanyang lolo na si Tandang

Selo. Si Kabesang Tales ay isa ng kilabot na tulisan at tinatawag ng Matanlawin. Si Tano ay isa ng

Guardia Sibil at mas kilala sa ngalang Carolino at si Tandang Selo ay isa na ding tulisan. Makikita

natin dito si Tano/Carolino at kasama pa ang ibang indiong guardia sibil na nagpapahirap sa

mga bihag nilang pinaghihinalaang tulisan. Walang awa nilang pinapalakad sa ilalaim ng init ng

araw ang mga ito ng walang saplot sa paa at uhaw na uhaw at di man lang maabutan ng tubig.

Si Carolino sapagkat mabait ay pinagalitan ang kanyang kasamahang si Mautang sa

paghahagupit sa mga bilanggo kapag natutumba at di na makayanang maglakad. Sinabi ni

Carolino na maawa ito sapagkat tao din naman ang mga bilanggong iyon at katulad din nila,

subalit hindi sya pinakinggan ni Mautang. Sa hindi inaasahang pagkakataon ay may mga tulisang

lumusob sa kanilang paglalakbay sa gilid ng gubat na iyon at nagkaroon ng palitan ng putok,

namatay si Mautang at iba pa nitong kasamang guardia sibil. Nang may isang tao silang nakita

sa itaas ng bato sa bundok ay iniutos kay Carolino na ito ay barilin sapagkat tulisan din iyon. At

ginawa nga ni Carolino. Nang matapos ang putukan, tinignan nila ang mga tulisang nagkamatay

din at doon ay nakita ni Carolino ang isang mukhang hindi nya maaring kalimutan, at iyon ay

walang iba kundi ang kanyang Lolo Selo. Siya ang nakapatay sa kanyang Lolo Selo. At si Tano ay

parang nawalan ng lakas at imik.

Makikita natin dito ang irony ng buhay nila Tandang Selo, Kabesang Tales at Tano. Sila ay

nagkahiwa-hiwalay ng landas sapagkat sila ay napilitan. Ito ay hindi nila kagustuhan! Dahil sa

paghihirap at kasamaang dinulot sa kanila ng mga prayle ay nawalan sila ng kabuhayan at

nagkahiwa-hiwalay. Dahil dito ay napilitan silang maghigante sa kanilang sari-sariling paraan. At

si Tano ay nagdurusa sa kanyang trabaho. Makikita din natin na sa kabanatang ito huling

binanggit si Kabesang Tales at Carolino at sila ay nanatili pa ring tulisan at guardia sibil. Walang

klarong paglalahad kung ano talaga ang nangyari sa kanila.

Kabanata 39 : Ang Katapusan

Malungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre Florentino. Kaaalis ni Don Tiburcio de

Espadana na nag-akalang siya ang Kastilang tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa gabing

iyon. Inakalang siya’y natunton na ni Donya Victorina.

Ang telegrama ay pinabasa ng tenyente ng guwardiya sibil sa bayan kay Padre Florentino sa

ngalan ng pagkakaibigan. Anang telegrama: “Espanyol escondido casa Padre Florentino cojera

remitara vivo muerte”.

Ang totoo, si Simoun ang Kastilang tinutukoy sa telegrama. Sugatang dumating doon si Simoun

may dalawang araw na. Di man lamang siya inusisa ay tinanggap siya ng pari. Hindi pa

nakabalita ang pari ng nangyari sa Maynila. Inakala ng pari na dahil wala na ang Kapitan Heneral

ay may nagtangkang maghiganti kay Simoun. Ang sugat niya’y buhat daw sa kawalang-ingat,

ayon sa mag-aalahas. Nagkasiya ang pari sa mga palagay. At nakatulong ang hinala ng pari na si

Simoun ay tumakas samga kawal na tumutugis nang tanggapin nito ang telegrama.

Si Simoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera. Pumayag siyang paalaga kay Dr.

de Espadana lamang. Malubha ang mga sugat ni Simoun.

Tumigil sa pagtugtog si Padre Florentino. Iniisip ng pari ang kahulugan ng pakutyang ngiti ni

Simoun nang mabatid nito ang tungkol sa telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga

darakip. Naisip ni Padre Florentino na isang taong palalo si Simoun. Dati’y makapangyarihan,

ngayo’y kahabag-habag. Nguni’t bakit sa kanya pinili ni Simoun na makituloy? At darakpin na

lamang nang patay o buhay ay nakukuha pang ngumiti nang pakutya. Inisip ni Padre Florentino

kung paano maililigtas ng isang paring Pilipino si Simoun gayong noong kapanahunan nito ay

humamak sa kanyang pagkamahabang-uri ng pagkapari at pagka-indiyo.

Di pinansin ni Simoun ang pakisuyo ni Padre Florentino may dalawang buwan ang nakalilipas

upang tulungang makalaya si Isagani sa piitan. Si Simoun ang gumawa ng mga kaparaanan

upang mapadali ang pagaasawa ni Paulita kay Juanito na lubos na ipinagdamdam ni Isagani at

ikinalalayo nito sa mga kapwa tao. Nilimot ni Padre Florentino ang lahat. Wala siyang inisip

kundi ang pagliligtas kay Simoun. Nguni’t parang walang pagnanasang mailigtas ni Simoun ang

sarili.

Pumasok si Padre Florentino sa silid ni Simoun. Wala nang mapangutyang anyo sa mukha ni

Simoun. Waring isang lihim na sakit ang noon ay tinitiis ng mag-aalahas.

Napaghulo ng pari na uminom ng lason si Simoun. Nabaghan ang pari.

Tinangka ni Padre Forentino na ihanap ng lunas si Simoun. Pasigaw na sinabi ng mag-aalahas na

huwag na silang mag-aksaya ng panahon dahil mamatay siyang dala niya ang kanyang lihim.

Ang pari ay lumuhod sa kanyang reclinatorio (luhuran sa pagdarasal) at nanalangin sa paanan

ng imahen ni Hesukristo at pagkatapos ay buong kabanalang kanyang inilapit ang isang silyon sa

maysakit, at tumalagang makinig.

Ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pangalan. Halos nasindak ang pari. Malungkot na

ngumiti ang maysakit. Tinakpan ng pari ng panyo ang mukha at tumungo upang makinig.

Isinalaysay ni Simoun ang kanyang buhay. Labintatlong taon siya sa Europa. Nagbalik siyang

puno ng pangarap at pag-asa.Pinatawad ang mga nagkasala sa kanyang ama pabayaan lamang

siyang mabuhay nang payapa. Ngunit mahiwagang mga kamay ang nagtulak sa kanya sa isang

kaguluhang gawa-gawa at ang lahat ay nawala sa kanya.: pangalan, yaman, pag-ibig,

kinabukasan, kalayaan at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan. Tinika

niyang maghiganti. Nangibang bansa siya dala ang bahagi ng kayamanan ng kanyang magulang

at siya’y nangangalakal. Nakilahok siya sa himagsikan sa Kuba. Nakilala niya roon ang kapitan

heneral na noon ay kumandante pa lamang. Pinautang siya. Naging kaibigan matalik dahil sa

kawalanghiyaan ng kapitan na si Simoun ang nakaalam. Sa tulong ng salapi ay nakuha niyang

maging kapitan heneral ang kaibigan at naging sunud-sunuran sa kanya dahil sa katakawan sa

salapi.Inupatan niya ang kapitan sa paggawa ng maraming kabuktutan.

Mahaba ang pagtatapat ni Simoun at gabi na nang matapos. Sandaling naghari ang

katahimikan. Inihingi ng tawad ng pari ang mga pagkukulang ni Simoun at hiniling niya kay

Simoun na igalang ang kalooban ng Diyos Mahinahong nagtanong si Simoun kung bakit hindi

siya tinulungan ng Diyos sa kanyang layunin. Ang sagot ng pari ay dahil masama ang kanyang

pamamaraan.Hindi maililigtas ng krimen at kasamaan ang mga dinumihan ng krimen at

kasamaan.Ang poot ay walang nalilikha kundi mga panakot ; ang krimen ay mga salarin ang

nalilikha. Pag-ibig lamang ang nakagagawa ng mga bagay na dakila. Ang katubusan ay

kabutihan; ang kabutihan ay pagpapasakit, ang pagpapasakit ay pag-ibig.

Tinanggap ni Simoun ang lahat na sinabi ng pari. Inamin niyang siya ay nagkamali. ngunit

naitanong niya ng dahil ba sa magkakamaling iyon ay ipagkait na ng Diyos ang kalayaan ng isang

bayan at ililigtas ang napakaraming higit pang salarin kaysa sa kanya. Ang matatapat at

mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila ay makilala at lumaganap.Ang

nararapat na gawin ay magtiis at gumawa ang tugon ng pari.

Napailing si Simoun. Ang magtiis at gumawa ay madaling sabihin sa mga hindi pa nakaranas ng

pagtitiis at paggawa. Anong klaseng Diyos ang humingi ng ganoon kalaking pagpapasakit. Sinabi

ng pari ay ito raw ang isang Diyos na makatarungan.Diyos na nagpaparusa sa kakulangan natin

ng pananalig at sa mga gawa nating masama.Pinabayaan natin ang kasamaan kaya’t katulong

tayo sa paglikha nito. Ang kalayaan ay di natin dapat tuklasin sa tulong ng patalim. Tuklasin

natin ito sa tulong ng nagpapataas ng uri ng katwiran at karangalan ng tao.. Gumawa tayo ng

mabuti , tapat at marangal hanggang mamatay tayo dahil sa kalayaan.

Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari. Naghari ang katahimikan. Dalawang pisil pa.

Nagbuntunghininga si Simoun. Higit na mahabang katahimikan.

Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na nagwika si Padre Florentino;

“Nasaan ang kabataang naglalaan ng magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at

kasiglahan alang-alang sa ikabubuti ng kanilang bayan ? Saan naroon ang handang

magpakamatay upang hugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasala? Upang karapatdapat

ang pagpapakasakit ito’y kailangang malinis at busilak. Nasaan ang kabataang may lakas na

tumanan na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng sigla

na patay na sa aming puso? O kabataan, kayo’y aming hinihintay!”

Nangilid ang luha sa mga mata ng pari. Binitawan ang kamay ni Simoun. Lumapit sa

durungawan. May kumatok na utusang nagtanong kung magsisindi na ng ilawan. Sa tulong ng

isang lampara ay tinanglawan si Simoun. Hinipo ito; nabatid na ito ay patay na.Lumuhod at

nanalangin si Padre Florentino.

Tinawag ang mga utusan, pinaluhod at pinagdasal. Umalis sa silid si Padre Florentino Kinuha

ang takbang bakal ni Simoun. Dinala ito sa talampas na laging inuupuan ni Isagani upang sisirin

ng tingin ang kalaliman ng dagat. Doon ay inihagis ng pari ang mga takba ng brilyante at alahas

ni Simoun. Nilulon ng dagat ang kayamanang yaon.