no part of this book may be reproduced or transmitted in … part of this book may be reproduced or...

No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical including photocopying; recording or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.

cejeþer kegÀceejYeejleer F³eÊee oneJeer

ceneje<ì^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ceb[U, HegCes ³eeb®³eeÜejs efve³eesefpele veJeerve Hejer#eeHe×leerJej DeeOeeefjle.

Printed at: India Printing Works, Mumbai

P.O. No. 15096

First Edition: March 2016

þUkeÀ JewefMe<ìîes: • veJeerve Hejer#eeHe×leerJej DeeOeeefjle.

• meesHeer Yee<ee, menpe uesKeveMewueer Je megìmegìerle ceeb[Ceer.

• DeeoMe& GÊejebmeefnle mejeJeemeeþer YejHetj ke=Àleer.

• meJe& DeY³eemeIeìkeÀeb®³ee meKeesue DeY³eemeemeeþer JewefJeO³eHetCe& ke=Àleer.

• mJe³ebcetu³eceeHeveemeeþer GHe³egkeÌle.

10190_10500_JUP

ÒemleeJevee vecemkeÀej, efJeÐeeLeea efce$e-cewef$eCeeRvees! oneJeer®eb Je<e& cnCepes YejHetj DeY³eeme, Hejer#es®ee Òe®eb[ leeCe. veJeerve DeY³eemeHe×leercegUs legce®³ee ceveele veeveeefJeOe ÒeMve efvecee&Ce Peeues Demeleerue. cnCetve®e legce®³ee ceveeleerue ÒeMveeb®eer GÊejs osC³eemeeþer Je legce®eer ³ee veJeerve DeY³eemeHe×leerMeer DeesUKe keÀªve osC³eemeeþer ìeiexì ÒekeÀeMevee®es `cejeþer kegÀceejYeejleer F³eÊee oneJeer' ns HegmlekeÀ ÒekeÀeefMele keÀjle Deenesle. HetJeea®³ee DeY³eemeHe×leer®ee yeepe cees[tve efMe#eCe efJeYeeieeves veJeerve DeY³eemeHe×leer DebieerkeÀejueer Deens, pesCeskeÀªve Yee<ee%eeve ns ÒeMveesÊejebHegjles ce³ee&efole ve jenlee cegueeb®es %eeve, DeekeÀueve, GHe³eespeve Je l³eeb®³ee G®®e yeesOeelcekeÀ #eceleeb®ee efJekeÀeme nesF&ue. veJeerve DeY³eemeHe×leercegUs cegueebvee mJele:®³ee Meyoeble GÊejs efueneJeer ueeieCeej Demeu³eeves l³eeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleer #eceles®ee keÀme ueeieCeej Deens. cegueebvees, veJeerve DeY³eemeHe×leer Kejslej HeÀej cepesMeerj Je GHe³egkeÌle Deens. ³ee He×leercegUs HetJeea®³ee `IeeskeÀe Je DeeskeÀe' ³ee Heeþebleje®³ee He×leeruee cetþceeleer efceUCeej Deens. ³ee DeY³eemeHe×leerle efJeÐeeL³ee&ves Yee<es®es efkeÀleer iegCe, #ecelee Je keÀewMeu³es Deelcemeele kesÀueer ³eeJej Yee<esleerue ³eMe peesKeues peeCeej Deens. l³eemeeþer Òel³eskeÀ HeeþeJej ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀªve mJecele ÒekeÀìerkeÀjCee®es keÀewMeu³e legcneuee DeJeiele keÀje³e®es Deens. l³eecegUs legce®³ee DeekeÀueveMekeÌleeruee, efJe®eej#ecelesuee, ke=ÀefleMeeruelesuee, me=peveMeeruelesuee Je keÀuHekeÀlesuee YejHetj JeeJe efceUsue. ³ee He×leercegUs Yee<esyeÎue®eer DeefYe©®eer Jee{C³eeme ceole nesF&ue. veJeerve DeY³eemeHe×leervegmeej DeY³eeme keÀjleevee legcneuee Heeþeleerue Òel³eskeÀ Meyo keÀeUpeerHetJe&keÀ DeY³eemee³e®ee Deens, pesCeskeÀªve Meyoeb®³ee DeLee&®es DeveskeÀ Hewuet Gceieleerue Je legce®eer Yee<ee MeyomebHeVe nesF&ue. efMe#eCe efJeYeeiee®³ee veJeerve DeY³eemeHe×leer®es yeejkeÀeF&ves efJeMues<eCe keÀªve ns HegmlekeÀ efJekeÀefmele kesÀues Deens. veJeerve DeY³eemeHe×leer DeJeuebyeleevee DeY³eeme¬eÀceeleerue Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeeJej Je ÒekeÀjCeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeJej DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ke=Àleer meceeefJe<ì kesÀu³ee Deensle. l³eeceO³es Deeke=ÀefleyebOe, Meyopeeue, DeesIelekeÌles, ®eewkeÀìer DeMee JewefJeO³eHetCe& ke=ÀleeR®ee meceeJesMe kesÀuee Deens. pesCeskeÀªve ns veJeerve leb$e legcneuee mejeJeeves Deelcemeele keÀjlee ³esF&ue Je mJele:®es cetu³eceeHeve keÀjC³eeme GHe³egkeÌle þjsue. meesHeer Yee<ee, menpe uesKeveMewueer DeeefCe Deelcemeele keÀjC³eeme ÒeYeeJeer DeMeer megìmegìerle ceeb[Ceer ³eebcegUs ns HegmlekeÀ legce®³ee Hemebleerme Glejsue ³ee®eer Deecneuee Kee$eer Jeeìles. legce®es O³es³e þjJee, les ieeþC³eemeeþer efve³eespeve keÀje. efve³eefceleHeCes Jee®eve keÀje, l³eeJej efJe®eej keÀje Je veJeerve DeY³eemeHe×leeruee DeelceefJeMJeemeeves meeceesjs pee. ceie efveeqM®ele O³es³e ieeþCes cegUer®e keÀþerCe nesCeej veener. Òe³elve ner®e ³eMee®eer iegªefkeÀuueer Deens. legce®³ee Òe³elveeble Deece®eer vesnceer®e meesyele Deens. ns HegmlekeÀ HeefjHetCe& keÀjC³eemeeþer Deecner meJe&leesHejer Òe³elve kesÀues Deensle, lejer HegmlekeÀ DeefOekeÀeefOekeÀ Glke=À<ì JneJes ³eemeeþer DeeHeu³ee met®evee mJeeieleen& Deensle. Oev³eJeeo!

Hejer#esmeeþer ceve:HetJe&keÀ MegYes®íe ! ÒekeÀeMekeÀ

IeìkeÀefvene³e iegCeefJeYeeieCeer

Deveg. ¬eÀ efJeYeeie iegCe1 ieÐe 202 HeÐe 163 mLetueJee®eve 044 J³eekeÀjCe 105 GHe³eesefpele uesKeve 30

80 ìerHe : cejeþer – ÒeLece Yee<ee (kegÀceejYeejleer) 9 Jeer ®³ee veJeerve ke=ÀefleHeef$ekesÀ®³ee DeejeKe[îeeJej DeeOeeefjle.

¬eÀ. Heeþe®es veeJe uesKekeÀ / uesefKekeÀe He=<þ ¬eÀ.

ieÐe-efJeYeeie

1 nÊeer®ee o=<ìevle kesÀmeesyeeme 1 2 ceer®e legce®ee yeepeerjeJe yeepeerjeJe HesMeJee 4 3 m$eerHeg©<e leguevee leejeyeeF& efMebos 8 4 mJeYee<es®eer DeefYeJe=×er ueeskeÀceev³e efìUkeÀ 18 5 ceeqlÒe³e osMeyeebOeJeebvees ! oeoemeensye HeÀeUkesÀ 31 6 GVeleer®es meeOeve [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj 41 7 keÀmlegjerce=ie efJe. me. Keeb[skeÀj 54 8 yengªHeer o. lee. Yeesmeues 65 9 efJe%eeve mebMeesOeveeleerue GÊespevee pe³eble veejUerkeÀj 83 10 Deepegvener DeeþJeleele Òe. F&. meesvekeÀebyeUs 95 11 Heeþ efHeÀjJeCeeje HeeTme veeieveeLe keÀesÊeeHeuues 108 12 DeelceefveYe&jlesmeeþer®eer Jeeì®eeue Fbogceleer peeWOeUs 122 13 efJe<e³e iesues HeUtve mebpe³e HeJeej 142 14 ef®eceC³ee jepeve ieJeme 154

HeÐe-efJeYeeie

1 mebleJeeCeer keÀ . megKee®eW leW megKe meble veeceosJe 169 Ke . lees De%eeve iee Heeb[Jee~ meble %eevesMJej 172 ie . efJeb®et meble SkeÀveeLe 176 Ie . DeYebieJeeCeer meble legkeÀejece 180 ®e . peueeefJeCe ceemee meble yeefnCeeyeeF& 185 2 melHeg©<e ue#eCes Jeeceve Hebef[le 189 3 keÀesCee ve®e Ðee Fpee Deveble HebÀoer 194 4 otjmLe ceelesme ceeOeJe petefue³eve 198 5 osKeCeer leer peerJeves yee.Ye. yeesjkeÀj 203 6 vescekesÀ efveJe[tve I³ee %eeve uent keÀeve[s 207

7 Jeejme ÒekeÀeMe efkeÀveieeJekeÀj 212

8 DeeMJeemekeÀ ef®e$e veerjpee 216

9 ceuneje®eer Oetve mebieerlee yeJex 221

10 Depetve lejer jefHeÀkeÀ metjpe 225

¬eÀ. Heeþe®es veeJe uesKekeÀ / uesefKekeÀe / keÀJeer He=<þ ¬eÀ.

mLetueJee®eve

1 Je=#ejepeerves Jes{uesueer ceveeueer Jemeble yeeHeì 230

2 keÀMeeJeªve Kejb? megueYee ye´ïeveeUkeÀj 235

3 Keje veeieefjkeÀ megneme yeejìkeÌkesÀ 240

4 jefJeJeej Fbêefpele YeeuesjeJe 245

GHe³eesefpele uesKeve

1 J³eekeÀjCe

De. DeuebkeÀej 248

Dee. meceeme 252

2 He$euesKeve (ceeieCeer, efJevebleer, le¬eÀej) 257

3 ieÐe DeekeÀueve 267

4 DeefYeÒee³euesKeve 271

5 keÀefJeles®ee DeemJeeo 274

6 yeesueerYee<eeb®ee Heefj®e³e 277

7 efveyebOe uesKeve 283

HeefjefMe<ìs

leeW[er Hejer#esefJe<e³eer cenÊJee®eer ceeefnleer 294

1

ieÐe 01: nÊeer®ee ¢<ìevle

ûebLekeÀej Heefj®e³e kesÀefMejepe leLee kesÀmeesyeeme (lesjeJes MelekeÀ) lesjeJ³ee MelekeÀele cenevegYeeJe HebLee®es mebmLeeHekeÀ Þeer®eke´ÀOejmJeeceer ³eebveer peeuevee ³esLes DeeHeu³ee, Deveg³ee³eebvee HebLee®eer efMekeÀJeCe mecepeeJeer, ³ee HejesHekeÀej yeg×erves ùeerUe®eefj$ee'le ¢<ìevlekeÀLes®³ee ªHeele GHeosMe kesÀuee. l³eebleerue 114 ¢<ìevleeb®es mebkeÀueve kesÀmeesyeemeebveer F.me. 1285 ®³ee megceejeme `¢<ìevleHeeþ' ³ee ie´bLeele kesÀues. l³eele l³eebveer oe<ìe&efvlekeÀe®eer pees[ efoueer. met$e Je ¢<ìevle (Þeer®eke´ÀOejmJeeceeRveer) Je oe<ìe&efvlekeÀe (kesÀmeesyeemeebveer) DeMeer ³ee Heeþeb®eer j®evee Deens. kesÀmeesyeemeebveer HebLeer³e ienve leÊJe%eeve meJe&meeceev³eebmeeþer meesHes Je menpe keÀªve meebefieleues. `pees lees DeeHeu³ee DevegYeJeeJeªve efJe®eej keÀjlees', ne meJe&meeceev³e ceeCemeeleerue oes<e ³ee Heeþeletve oeKeJetve efouee Deens. DeeHeCe DevegYeJelees les HetCe& %eeve (Kejs %eeve) veener, leer SkeÀ DebMe DevegYetleer Deens. `keÀesCel³eener iees<ìer®es HetCe& %eeve Peeu³eeefMeJee³e l³ee®es efvejmeve nesle veener' ns leÊJe ³ee Heeþeletve mHe<ì kesÀues Deens. ûebLekeÀejeb®es meeefnl³e uesKeve cejeþer j®evee – `met$eHeeþ', `cetefle&ÒekeÀeMe', ùeeHeefCekeÀ', `¢<ìevleHeeþ' mebmke=Àle j®evee – `jlveceeueemlees$e', `%eevekeÀueeefveefOemlees$e', `¢<ìevlemlees$e' Fl³eeoer. Heeþe®ee DeeMe³e `nÊeer®ee ¢<ìevle' ner ceveesjbpekeÀ, yeesOeHeó, lelkeÀeueerve meceepepeerJevee®es oMe&ve Ie[JeCeejer DeMeer ceeefce&keÀ Je meceHe&keÀ keÀLee Deens. ce³ee&efole yeg×er Demeuesu³ee meeceev³e ceeCemeeuee F&MJeje®eer peer He´®eerleer ³esles efleuee®e lees HejcesMJej ceevelees. HeCe Keje %eeveer cnCelees, keÀer `ner HejcesMJeje®eer JesieJesieUer ªHes (MekeÌleer) Deensle, DeMee Deveble MekeÌleeRveer ³egkeÌle lees HejcesMJej.' SkeÀe ieeJeele SkeÀe [esUmeeves keÀener pevceebOeebvee nÊeer oeKeJee³euee vesues Demelee les neleeves ®ee®eHe[tve, nelee®³ee mHeMee&ves pes peeCeJeues l³eeJeªve nÊeerefJe<e³eer Deboepe yeebOeleele Je neleeuee ueeieuesuee nÊeer®ee DeJe³eJe cnCepes mebHetCe& nÊeer®e Deens Demee iewjmecepe keÀªve Iesleele. ns®e vescekesÀ meJe&meeceev³e, ce³ee&efole yeg×er Demeuesu³ee ceeCemee®³ee yeeyeleerle Ie[le Demeles. lees íesìîeeMee He®eerleer®ee ®egkeÀer®ee DeLe& ueeJetve Ieslees. DeMee ÒekeÀejs ®e¬eÀOejmJeeceeRveer meeceev³e ceeCemee®eer efJe®eej keÀjC³eeleueer ®etkeÀ nÊeer®³ee ¢<ìevleeÜejs oeKeJetve efoueer Deens.

MeyoeLe& DeJeSJeer DeJe³eJeebveerGjesOeerefle SkeÀceskeÀebMeer Jeeo Ieeueleele keÀeveg keÀevekeÀesLeUe Oeev³eeves Yejuesues Heesles (ceesþs Heesì) peel³ebOe pevceeHeemetve DebOe HeeJees Hee³eHeeneW Hene³eueeHetbme MesHeìerHe´keÀeMeueer He´®eerleer Deeueer cegmeU GKeUeceO³es Oeev³e keÀeb[C³ee®es ueekeÀ[er meeOevenefmle nÊeernesDeewefve nesTve

efìHee ¢äevle SKeeÐee efJe<e³ee®es JeCe&ve keÀªve Peeu³eeveblej leer

ieesä HeìJetve osC³eemeeþer l³ee®e DeLee&®ee SKeeoe oeKeuee efkebÀJee GoenjCe cnCepes ¢<ìevle nes³e.

oe<ìe&efvlekeÀ oe<ìe&efvlekeÀ cnCepes ¢<ìevlee®es leelHe³e&. p³eeÒeceeCes Òel³eskeÀ iees<ìerle SkeÀ efMekeÀJeCe Demeles, l³eevegmeej Òel³eskeÀ ¢<ìevleeletve leelHe³e& ÒeeHleer nesle Demeles. leelHe³e& ns yeesOeHetCe& Demeles.

mJeeO³ee³e

De. DeekeÀueve ke=À.1. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje.

nÊeer®ee ¢äevleieÐe - efJeYeeie

01ûebLekeÀej – kesÀmeesyeeme (Òee®eerve cejeþer ieÐe) (mebHeeokeÀ - Meb.iees. legUHegUs)

peel³ebOeebvee nÊeer Demee Yeemeuee

6

4

2

5

keÀeve HeenCeeN³eeuee

Hee³e HeenCeeN³eeuee

MesHetì HeenCeeN³eeuee

Heesì HeenCeeN³eeuee

meeW[HeenCeeN³eeuee

Heeþ HeenCeeN³eeuee

1

3

2

2

F. 10 Jeer: cejeþer

GÊej: 1. efYebleermeejKee 2. KeebyeemeejKee 3. cegmeUemeejKee 4. megHeemeejKee 5. KejeìîeemeejKee 6. keÀesLeÈ³eemeejKee ke=À.2. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. GÊej: 1. HejcesMJej 2. SkesÀkeÀ DeJe³eJe ke=À.3. DeesIelekeÌlee HetCe& keÀje. GÊej: 1. peel³ebOe nÊeer Heene³euee iesues. 2. SkeÀceskeÀebMeer Jeeo Ieeuet ueeieues. ke=À.4. ®eewkeÀì HetCe& keÀje. 1. 2. GÊej: 1. peel³ebOe (pevcele:®e DeebOeUs) 2. nÊeer®³ee DeJe³eJeeme ke=À.5. kebÀmeeleerue ³eesi³e Meyo efveJe[tve efjkeÀec³ee peeiee Yeje. 1. ieebJee _______ Deeuee.

(nefmle / ef®eÊee / js[e / yewue) 2. lewmeW pe³eeefme pes MeefkeÌle He´keÀeMeueer Demes lees leerS MekeÌleerleW

_______ cnCes~ (nÊeer / ceeveJe / oeveJe / HejcesMJeª)

GÊej: 1. nefmle 2. HejcesMJeª ke=À.6. ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efJeOeeves HetCe& keÀje. 1. pees peW nesDeewefve Demes _______ De. lees leWef®e Heens~ ye. lees leWef®e yeesues~ keÀ. lees leWef®e peeCes~ [. lees leWef®e ve yeesues~

2. Ssmee DeJeSJeer ³egkeÌle _______ De. lees peel³ebOe~~ ye. lees HejcesMJeª~~ keÀ. lees nefmle~~ [. lees MeeqkeÌle~~ GÊej: 1. pees peW nesDeewefve Demes lees leWef®e yeesues~ 2. Ssmee DeJeSJeer ³egkeÌle lees nefmle~~ ye. ceePee DeY³eeme - MeyomebHeÊeer ke=À.1. efouesu³ee Meyoebvee ÒeceeCe Yee<esleerue Meyo efuene. 1. nmleer : 2. Heefj : 3. HeeJees : 4. Hetbme : 5. GjesOeerefle : 6. keÀeveg : GÊej: 1. nÊeer 2. HeCe 3. Hee³e 4. MesHeìer 5. yeesueleele 6. keÀeve ke=À.2. MeyomecetneæyeæÎue SkeÀ Meyo Ðee. 1. pevceeHeemetve DebOe Demeuesuee : 2. ¢<ìer Demeuesuee : 3. GKeUeceO³es Oeev³e keÀeb[C³ee®es ueekeÀ[er

meeOeve : GÊej: 1. peel³ebOe 2. [esUme 3. cegmeU ke=À.3. Keeueerue Meyoebvee GleeN³eeleerue He³ee&³eer Meyo MeesOee. 1. nÊeer, iepe, ceelebie : 2. Hegbpe, MesHetì, Heg<ìer : GÊej: 1. nefmle 2. Hetbme ke=À.4. Keeueerue Meyoeleerue De#ejebHeemetve DeLe&HetCe& Meyoeb®eer

j®evee keÀje. GÊej: efJe<e³e, efJe<e, J³eJemLee, J³e³e, Je³e ke=À.5. efouesu³ee Meyoeleerue De#ejebHeemetve le³eej nesCeeN³ee

MeyoebHewkeÀer ®egkeÀer®ee Meyo MeesOee. GÊej: mekeÀeU

ieeJeele nÊeer Deeuee.

SkeÀceskeÀebMeer mebJeeo meeOet ueeieues.

[esUme ceeCemeeves l³eeb®es iewjmecepe otj kesÀues.

2

1

ieeJeeleerue nÊeer Heene³euee iesuesues ueeskeÀ Demes nesles

peel³ebOeebveer ³eeme nÊeer ceeveues

mekeÀUeefmener

mekeÀeU mener keÀme keÀUe nerme

efJe<e³eJ³eJemLee

1 2 3 4 5

nÊeermebosMe

SkesÀkeÀ MekeÌleer

1¢<ìevle

2

3

ieÐe 01: nÊeer®ee ¢<ìevle

ke=À.6. Heg{erue DeHetCe& JeekeÌ³e efJeefJeOe ÒekeÀejs ³eesi³e Meyo³eespevesves HetCe& keÀje.

mekeÀeUer ieeJeele ceoejer ceekeÀ[ IesTve Deeuee, _______ . GÊej: 1. mekeÀeUer ieeJeele ceoejer ceekeÀ[ IesTve Deeuee,

lesJne ceekeÀ[euee HeenC³eemeeþer cegueebveer SkeÀ®e IeesUkeÀe kesÀuee.

2. mekeÀeUer ieeJeele ceoejer ceekeÀ[ IesTve Deeuee, lesJne ieeJekeÀN³eebvee l³ee®eb HeÀejmeb keÀewlegkeÀ Jeeìueb veener; HeCe ceer Menjeleuee Demeu³eeves ceuee HeÀej DeÒetHe Jeeìueb.

keÀ. ceePee DeY³eeme - J³eekeÀjCe ke=À.1. Keeueerue Meyoeb®es efJeYekeÌleer Òel³e³e Je efJeYekeÌleer osTve

keÀes<ìkeÀ HetCe& keÀje.

Meyo efJeYekeÌleer Òel³e³e efJeYekeÌleer1. F&MJeje®eer 2. ieebJee

GÊej: Meyo efJeYekeÌleer Òel³e³e efJeYekeÌleer

1. F&MJeje®eer ®eer <e<þer2. ieebJee Dee meHleceer

ke=À.2. JeekeÌ³eeleerue DeOeesjsefKele DeJ³e³ee®ee ÒekeÀej efuene. 1. lesLe peel³ebOe nmleer HeeneW iesues~ De. Meyo³eesieer DeJ³e³e ye. ef¬eÀ³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e keÀ. kesÀJeueÒe³eesieer DeJ³e³e GÊej: ef¬eÀ³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e 2. `keÀeveg osKeeruee lees cnCes nmleer megHeemeejerKee' De. GYe³eevJe³eer DeJ³e³e ye. ef¬eÀ³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e keÀ. Meyo³eesieer DeJ³e³e GÊej: Meyo³eesieer DeJ³e³e ke=À.3. Keeueerue meeceeefmekeÀ Meyoeb®ee efJeûen keÀªve meceeme

DeesUKee. 1. DevebleMekeÌleer 2. HejcesMJej GÊej:

meeceeefmekeÀ Meyo efJeûen meceeme1. DevebleMekeÌleer Deveble DeMeer

MekeÌleer keÀce&Oeej³e meceeme

2. HejcesMJej Hejced Demee F&MJej

keÀce&Oeej³e meceeme

ke=À.4. Keeueerue JeekeÌ³eeleerue DeOeesjsefKele Meyoe®es Je®eve yeouetve JeekeÌ³e Hegvne efuene.

lesLe peel³ebOe nmleer HeeneW iesues~ GÊej: lesLe peel³ebOe nmleer HeeneW iesuee~ ke=À.5. uesKeveefve³eceebvegmeej De®etkeÀ Meyo DeesUKee. 1. 2. 3. GÊej: 1. ¢<ìevle 2. MekeÌleer 3. J³eJemLee [. ceePes cele ke=À.1. `pees lees DeeHeeHeu³ee DevegYeJeevegmeej efJe®eej keÀjlees'

³eeyeeyele legce®es cele mHe<ì keÀje. GÊej: `pees lees DeeHeeHeu³ee DevegYeJeevegmeej efJe®eej keÀjlees'

ns Kejs®e Deens. DeveskeÀoe DeeHeCe DeeHeu³eeuee Deeuesu³ee DevegYeJeeb®³ee DeeOeejs þjeJeerkeÀ iees<ìeRyeÎue, HeefjefmLeleeRyeÎue, J³ekeÌleeRyeÎue efve<keÀ<e& keÀe{tve ceeskeÀUs neslees. keÀejCe DeeHeCe kesÀJeU J³eeqkeÌlemeeHes#e o=<ìerves l³eekeÀ[s Heenle Demelees. l³ee®e iees<ìer®ee, HeefjefmLeleer®ee efkebÀJee J³ekeÌleer®ee Flejebvee DeeCeKeer JesieUe DevegYeJe ³esle Demelees, l³eecegUs mJele:®³ee DevegYeJeeJej DeeOeeefjle DeeHeues efJe®eej, efve<keÀ<e& De®etkeÀ þjle veenerle. SKeeÐee iees<ìer®es HetCe& mJeªHe mecepetve IesC³eemeeþer l³ee®³ee meJe& yeepet HeeneJ³eele, meJe& ¢ef<ìkeÀesveebletve efJe®eej keÀjeJee. DeeHeu³eeuee Deeuesuee DevegYeJe ne kesÀJeU SkeÀ®e Hewuet Demet MekeÀlees, ner MekeÌ³elee O³eeveele I³eeJeer. lej®e DeeHeues efJe®eej kesÀJeU mJeevegYeJeeJej DeeOeeefjle ve jenlee meJe&meceeJesMekeÀ nesleerue.

meejebMe uesKeve

`nÊeer®ee ¢<ìevle' ne Heeþ ue#eHetJe&keÀ Jee®etve Heeþe®³ee DeeMe³ee®ee meejebMe efuene. ner SkeÀ ¢<ìevlekeÀLee Demetve ³eeÜejs kesÀmeesyeemeebveer cenevegYeeJe HebLee®es leÊJe%eeve meJe&meeceev³eebmeeþer meeshes keÀªve meebefieleues Deens. SkeÀe ieeJeele SkeÀ nÊeer ³eslees. nÊeer HeenC³eemeeþer keÀener pevceebOeUs peeleele. Òel³eskeÀpeCe nÊeer®³ee SkesÀkeÀe DeJe³eJeeuee mHeMe& keÀªve lees DeJe³eJe cnCepes®e HetCe& nÊeer Demee mecepe keÀªve Ieslees. lesJne [esUme ceveg<³e l³eebvee meebielees, keÀer ³ee meJe& DeJe³eJeeb®ee efceUtve nÊeer yeveuee Deens. HejcesMJeje®esner Demes®e Deens. ce³ee&efole yeg×er®³ee ceeCemeeuee F&MJeje®eer peer Òe®eerleer ³esles, efleuee®e lees HejcesMJej ceevelees; HeCe Keje %eeveer peeCelees, keÀer ner kesÀJeU HejcesMJeje®eer keÀener MeefkeÌleªHes Deensle, ³ee meJe& MekeÌleeRveer efceUtve HejcesMJej yeveuee Deens.

¢Mìevle og<ìevle ¢<ìevle ¢mìevle

MeeqkeÌle MekeÌleer MekeÀleer MkeÀleer

J³eJemLee JeJ³emLee J³eJemlee Jed³eJemLee

4


4

` uesKekeÀ Heefj®e³e yeepeerjeJe yeuueeU (HesMeJee) (1700-1740) Òemlegle He$ee®es uesKekeÀ HesMeJee Heefnuee yeepeerjeJe ³eeb®es HetCe& veeJe yeepeerjeJe yeeUpeer Yeì Demes nesles. l³eeb®ee pevce 18 Dee@iemì, F. me. 1700 jespeer Peeuee. les `Heefnues yeepeerjeJe' efkebÀJee `Leesjues yeepeerjeJe' lemes®e `jeT' ³ee veeJeeves DeesUKeues peele. yeepeerjeJe ns cejeþe meeceép³ee®es ®eewLes í$eHeleer Meent cenejepe ³eeb®es F.me. 1720 Heemetve HesMeJes (cegK³e ÒeOeeve) nesles. jCeOegjbOej Demeuesu³ee Heefnu³ee yeepeerjeJeebveer DeeHeu³ee kegÀMeue ³eg×vesle=lJeeves í$eHeleer efMeJeepeer cenejepeebveer mLeeHeuesu³ee cejeþe oewueleer®³ee meercee GÊej Yeejleele efJemleeju³ee. JesieJeeve neue®eeueer ne ³eeb®³ee ³eg×keÀewMeu³ee®ee cenÊJee®ee Yeeie neslee. l³eebveer kesÀuesu³ee meJe& ceesþîee ue{e³ee (36) efpebkeÀu³ee. SkeÀoener HejeYetle ve Peeuesuee peiee®³ee Feflenemeeleerue ne SkeÀcesJe mesveeHeleer nes³e. KeessìsHeCee, Dev³ee³e, SsMeDeejece l³eebvee Deefpeyeele KeHele vemes. GYes mewv³e l³eeb®³ee keÀj[îee efMemleerle le³eej Peeues nesles. DeeHeu³ee ÒepesefJe<e³eer les meowJe peeieªkeÀ, mebJesoveMeerue DeeefCe ÒesceU jeefnues. efnbot Oecee&®³ee megjef#elelesmeeþer ue{CeeN³ee yeepeerjeJeeb®ee 28 SefÒeue, 1740 jespeer ce=l³et Peeuee. Heeþe®ee DeeMe³e `ceer®e legce®ee yeepeerjeJe' ne Heeþ cnCepes HesMeJee Heefnuee yeepeerjeJe ³eebveer ue{eF&le ce=l³egcegKeer He[uesu³ee `yeepeer jsþjskeÀj' ³eeb®³ee DeeF&uee efueefnuesues meeblJeveHej He$e Deens. De[er®eMes Je<ee¥leerue cejeþîeeb®³ee FeflenemeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀCeejer 250 lelkeÀeueerve He$es Je Jes®es ³eeb®ee mebûen Demeuesu³ee `meeOeve Heefj®e³e DeLee&le ceneje<ìê®ee He$eªHe Fefleneme' ³ee HegmlekeÀeletve Òemlegle He$e Iesleues Deens. yeepeerjeJe HesMeJ³eebvee DeeHeu³ee ÒepesefJe<e³eer DeefleMe³e DeemLee, DeeHeguekeÀer nesleer. DeeHeu³ee jep³eemeeþer ue{CeeN³ee yeepeer jsþjskeÀjeb®ee leejeHegjeJejerue nuu³eele ce=l³et Peeu³ee®es keÀUlee®e l³eebvee jsþjskeÀjeb®³ee DeeF&uee meeblJeveHej He$e efueneJesmes Jeeìues. DeeHeuee cegueiee iesu³eeveblej SkeÀe DeeF&uee nesCeeN³ee og:Kee®eer peeCeerJe He$eeleerue Òel³eskeÀ JeekeÌ³eeletve efometve ³esles. Heeþe®eer Yee<ee lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®eer, mebmke=Àleer®eer DeesUKe keÀªve osles. yeepeerjeJe HesMeJes mJele: jepes Demetvener DeeHeu³ee mewv³ee®eer®e veJns, lej Òel³eskeÀ mewefvekeÀe®³ee Iej®³eeb®eer keÀeUpeer keÀjle Demeu³ee®es peeCeJeles. l³eeb®³ee ÒesceU DeeefCe mebJesoveMeerue Meyoebletve DeeHeCener l³ee kegÀìgbyee®ee SkeÀ Yeeie Deenesle Demee ceesþsHeCee efometve ³eslees.

MeyoeLe& Devegef®ele De³eesi³e DeHel³e cetue keÀerpes keÀjeJes ¢<ìer vepej (FLes DeLe& DeeMeerJee&o efkebÀJee ue#e) ceelegÞeer DeeF& ueesYe mvesn efJeJeskeÀ meb³ece MeeskeÀ og:Ke mece³eer JesUsuee meejebMe Lees[keÌ³eele

efìHee keÀekeÀer Jeef[ueeb®es mesJesmeer

lelkeÀeueerve meceepeele meJe& p³es<þ ceb[UeRvee (m$eer-Heg©<e) `Je[erue' veeJeeves mebyeesOeues peele Demes.

iebieepeevnJeermeceeve iebiesmeejKeer HeefJe$e DemeCeejer m$eer, lelkeÀeueerve Yee<esle m$eer®³ee mevceeveeLe& GHeeOeer.

ef®eceCeepeer efYebJejeJe yeepeerjeJe jsþjskeÀjeb®ee YeeT. efYebJejeJe efYebJejeJe jsþjskeÀj.

JeekedÀÒe®eej Je l³eeb®es DeLe& 1. kewÀueemeJeemeer nesCes osJeeIejer peeCes, ce=l³et

HeeJeCes. 2. og:Kee®es Heefjceepe&ve keÀjCes og:Ke otj keÀjCes. 3. Oeerj OejCes meb³ece þsJeCes. 4. yeepet peeCes YekeÌkeÀce DeeOeej

peeCes. 5. efJeJeskeÀ keÀjCes meejemeej efJe®eej

keÀjCes.

ceer®e legce®ee yeepeerjeJeuesKekeÀ - HesMeJee Heefnuee yeepeerjeJe

(meeOeve Heefj®e³e DeLee&le ceneje<ìê®ee He$eªHe Fefleneme)

02

5

ieÐe 02: ceer®e legce®ee yeepeerjeJe

mJeeO³ee³e DeekeÀueve ke=À.1. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. GÊej: 1. 11 peevesJeejer, 1739 2. meeblJeveHej 3. meeOeve Heefj®e³e DeLee&le ceneje<ì^e®ee He$eªHe

Fefleneme 4. yeepeerjeJe yeuueeU (HesMeJee) ke=À.2. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. GÊej: 1. Heew<e Meg× 11 uee 2. leejeHetj ³esLes 3. leeW[ele ieesUer ueeieu³eeves ke=À.3. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. GÊej: 1. JesCetyeeF& 2. ef®eceCeepeer efYebJejeJe ke=À.4. ®eewkeÀì HetCe& keÀje. 1.

2. GÊej: 1. iebieepeevnJeermeceeve 2. efHelee-Heg$e ke=À.5. kebÀmeeleerue ³eesi³e Meyo efveJe[tve efjkeÀec³ee peeiee Yeje. 1. F&MJejW ceesþW ________ kesÀueW !

(³eesi³e / De³eesi³e / Gef®ele / Devegef®ele) 2. og:Kee®eW ______ keÀªve efJeJeskeÀ keÀjeJee.

(Heefjceepe&ve / mebJeOe&ve / DeJeueeskeÀve / mebieesHeve) GÊej: 1. Devegef®ele 2. Heefjceepe&ve ke=À.6. ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efJeOeeves HetCe& keÀje. 1. yeepeer efYebJejeJe _______ kewÀueemeJeemeer peenues. De. leeW[eble ieesUer ueeietve ye. HeeþerJej ieesUer ueeietve keÀ. Heesìele ieesUer ueeietve [. [eskeÌ³eeuee ieesUer ueeietve 2. yengle keÀe³e efueefnCeW, _______.

De. Oeerj OejeJee ns efJevebleer. ye. efJeJeskeÀ keÀjeJee ns efJevebleer. keÀ. nuuee keÀjeJee ns efJevebleer. [. ueesYe keÀerpes ns efJevebleer. GÊej: 1. yeepeer efYebJejeJe leeW[eble ieesUer ueeietve kewÀueemeJeemeer

peenues. 2. yengle keÀe³e efueefnCeW, ueesYe keÀerpes ns efJevebleer. ye. ceePee DeY³eeme - MeyomebHeÊeer ke=À.1. menmebyebOeevegmeej efjkeÀec³ee peeiee Yeje. 1. Devegef®ele : Gef®ele : : DeefJeJeskeÀ : 2. MeeskeÀ : og:Ke : : Oew³e& : GÊej: 1. efJeJeskeÀ 2. Oeerj ke=À.2. Keeueerue Meyoebvee He³ee&³eer Meyo efuene. GÊej: 1. mJeie&Jeemeer 2. efJe®eej 3. yebOet 3. Peeuee ke=À.3. Keeueerue JeekedÀHe®eejeb®ee DeLe& meebietve JeekeÌ³eele GHe³eesie

keÀje. 1. yeepet peeCes : YekeÌkeÀce DeeOeej peeCes. Iejeleuee keÀlee& cegueiee De®eevekeÀ oieeJeu³eeves mebHetCe&

kegÀìgbyee®eer yeepet iesueer.

He$euesKevee®ee efoveebkeÀ

He$emebûenceer®e legce®ee yeepeerjeJe

1 3

2

4

He$ee®es Òes<ekeÀ (HeeþefJeCeejs)

He$eÒekeÀej

yeepeer jsþjskeÀjeb®ee ce=l³et

1

kesÀJne

keÀesþs 23 keÀmee

yeepeerjeJeebveer yeepeer jsþjskeÀjeb®³ee DeeF&meeþer JeeHejuesues mebyeesOeve

efYebJejeJe Je yeepeerjeJe jsþjskeÀj ³eebleerue veeles

DeeF& YeeT yeepeer efYebJejeJe 1 2

kewÀueemeJeemeer efJeJeskeÀ YeeT peeuee

1 2 3 4

6


6

2. Oeerj OejCes : meb³ece þsJeCes. keÀesCeleerner iees<ì Oeerj Oeªve, veerì efJe®eejeves kesÀueer, keÀer

efJepe³e efveefM®ele neslees. ke=À.4. kebÀmeeleerue JeekedÀÒe®eejeb®ee Keeueerue JeekeÌ³eeble ³eesi³e

l³ee peeieer GHe³eesie keÀªve JeekeÌ³es Hegvne efuene. (og:Kee®es Heefjceepe&ve keÀjCes, efJeJeskeÀ keÀjCes,

kewÀueemeJeemeer nesCes) 1. keÀesCeleener cenÊJee®ee efveCe&³e IesC³eeHetJeea meejemeej

efJe®eej keÀjeJee. 2. yeeyee Deeceìs ³eebveer kegÀ<þjesi³eebvee peJeU keÀªve

l³eeb®es og:Ke otj kesÀues. 3. nuekeÌ³eeMee Deepeeje®es efveefceÊe nesTve ieesefJebojeJe

osJeeIejer iesues. GÊej: 1. keÀesCeleener cenÊJee®ee efveCe&³e IesC³eeHetJeea efJeJeskeÀ keÀjeJee. 2. yeeyee Deeceìs ³eebveer kegÀ<þjesi³eebvee peJeU keÀªve

l³eeb®³ee og:Kee®es Heefjceepe&ve kesÀues. 3. nuekeÌ³eeMee Deepeeje®es efveefceÊe nesTve ieesefJebojeJe

kewÀueemeJeemeer Peeues. ke=À.5. Keeueerue Meyoebleerue De#ejebHeemetve DeLe&HetCe& Meyoeb®eer

j®evee keÀje. GÊej: yeepeer, jeJe, peerJe, yeeje, yeeJe, jepeer ke=À.6. efouesu³ee Meyoeleerue De#ejebHeemetve le³eej nesCeeN³ee

MeyoebHewkeÀer ®egkeÀer®ee Meyo MeesOee. GÊej: meJeeue ke=À.7. Heg{erue DeHetCe& JeekeÌ³e efJeefJeOe ÒekeÀejs ³eesi³e

Meyo³eespevesves HetCe& keÀje. efMeJeje³eeb®es ie[keÀesì efkeÀuues cnCepes _______ . GÊej: 1. efMeJeje³eeb®es ie[keÀesì efkeÀuues cnCepes cejeþîeeb®³ee

mJejep³ee®es efpeJeble mee#eeroej®e Deensle. 2. efMeJeje³eeb®es ie[keÀesì efkeÀuues cnCepes SkesÀ

keÀeU®ee DeefYeceeveemHeo Fefleneme DeeefCe Deepe®eer DeHeceeveemHeo ogo&Mee Deens.

keÀ. ceePee DeY³eeme - J³eekeÀjCe ke=À.1. Keeueerue Meyoeb®es meeceev³eªHe, efJeYekeÌleer Òel³e³e Je

efJeYekeÌleer osTve keÀes<ìkeÀ HetCe& keÀje.

Meyo meeceev³eªHe efJeYekeÌleer Òel³e³e

efJeYekeÌleer

1. leeW[eble 2. og:Kee®es 3. legcneme

GÊej:

Meyo meeceev³eªHe efJeYekeÌleer Òel³e³e

efJeYekeÌleer

1. leeW[eble leeW[eb le meHleceer 2. og:Kee®es og:Kee ®es <e<þer 3. legcneme legcne me efÜleer³ee/®elegLeea

ke=À.2. JeekeÌ³eeleerue DeJ³e³es DeesUKetve l³eeb®ee ÒekeÀej efuene. l³eeb®eer cegues Je ef®eceCeepeer DeeHHee Deensle, l³eeb®esefn l³eepeHes#ee

DeefOekeÀ ®eeuesue. GÊej: Je – GYe³eevJe³eer DeJ³e³e Hes#ee – Meyo³eesieer DeJ³e³e DeefOekeÀ – ef¬eÀ³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e [. ceePes cele ke=À.1. `jkeÌlee®³ee veel³eebHes#ee Ëo³ee®eer veeleer Deletì Demeleele'

³eeefJe<e³eer legce®es cele efuene. GÊej: Jejerue efJeOeeve ceuee HetCe&HeCes Heìles. veeles, ceie les

jkeÌlee®es Demees Jee ceveeves ceeveuesues Demees, Ëo³ee®³ee leeje pegUCes cnCepes®e efJe®eej HeìCes HeÀej cenÊJee®es Demeles. efkeÀl³eskeÀoe, ÒeJeemeele DeveesUKeer ceeCemeb DeeHeueer efJe®eejHetme keÀjleele, DeeHeueer keÀeUpeer Iesleele, lesJne lej les keÀesCel³ee veel³ee®³ee J³eeK³esle yemeleb nsner mecepele veener. DeveskeÀoe keÀþerCe Òemebieer jkeÌlee®³ee veel³eeleueer ceeCemeb ceoleeruee ³esle veenerle; HeCe efce$e, menkeÀejer, DeveesUKeer ceeCemeb cee$e De®eevekeÀ OeeJetve ³esleele. DeMee JesUer Jejerue JeekeÌ³e lebleesleble Heìleb; keÀejCe veeleb ns jkeÌlee®³ee yebOeebJej DeeOeejuesueb vemetve, l³eele cevee®es, Ëo³ee®es yebOe DeefOekeÀ ¢{ DemeeJes ueeieleele.

kewÀueemeJeemeer

kewÀueeme Jeemeer meJeeue Jeeme

65 432 1

yeepeerjeJe

7

ieÐe 02: ceer®e legce®ee yeepeerjeJe

meejebMe uesKeve `ceer®e legce®ee yeepeerjeJe' ne Heeþ ue#eHetJe&keÀ Jee®etve Heeþe®³ee DeeMe³ee®ee meejebMe efuene. Heefnues yeepeerjeJe HesMeJes ³eebveer DeeHeu³ee mewv³eeleerue OeejeleerLeea He[uesu³ee SkeÀe mewefvekeÀe®³ee ceelesme efueefnuesues ns meeblJeveHej He$e Deens. ³ee He$eele yeepeerjeJeebveer leejeHegjeJejerue nuu³eele yeepeer efYebJejeJe leeW[ele ieesUer ueeieu³eeves kewÀueemeJeemeer Peeues ns meebietve, lees DeeHeuee YeeT®e neslee Demes cnìues Deens. F&MJejeves Devegef®ele kesÀues ns meebieleevee®e, og:Ke yeepetuee meeªve efJe®eejeves JeeieC³eeme les meg®eefJeleele. yeepeeR®eer cegues Je YeeT ef®eceCeepeer efYebJejeJe ³eeb®ee DeeOeej Deens®e; HeCe lejer ceer®e legce®ee yeepeerjeJe Deens, Demee efJe®eej keÀªve Oeerj OejeJee Demee efoueemee l³eebveer He$eeletve yeepeer®³ee DeeF¥me efouee Deens. SkeÀ jepee Demetvener mewv³eeleerue mewefvekeÀebefJe<e³eer, l³eeb®³ee Iej®³eebefJe<e³eer yeepeerjeJeebvee JeeìCeejer DeemLee, efpeJneUe ³ee He$eeletve efomelees.

189

HeÐe 02: melHeg©<eue#eCes

` keÀJeer Heefj®e³e Jeeceve efJeþdþue Mes<e (1607-1695). meble keÀJeeRÒeceeCes®e Hebef[le keÀJeeR®eerner HejbHeje Òee®eerve cejeþer keÀefJelesletve nesTve iesueer. `Hebef[leer keÀeJ³e' cnCetve cejeþer keÀefJeles®ee pees keÀeueKeb[ DeesUKeuee peelees, l³ee keÀeueKeb[eJej DeefOejep³e ieepeefJeues les Jeeceve Hebef[leebveer®e. keÀeJ³euesKeveeleerue `³ecekeÀ' DeuebkeÀeje®eer efJeue#eCe MekeÌleer l³eeb®³ee keÀeJ³eele Dee{Ules. `megMueeskeÀ Jeecevee®ee' Demes Godieej l³eeb®³ee MueeskeÀj®eves®³ee meboYee&le keÀe{ues peeleele. Jeeceve Hebef[leebveer HegjeCeebleerue efJe<e³eebJej mHegÀì keÀeJ³es efueefnueer Deensle. `³eLeeLe& oerefHekeÀe' ³ee veeJeeves l³eebveer ieerlesJej kesÀuesueer ìerkeÀe Òeefme× Deens. Heebef[l³e DeeefCe keÀefJelJe ³eeb®ee meb³eesie l³eeb®³ee j®evesle HeeneJe³eeme efceUlees. MueeskeÀ³egkeÌle keÀefJelesle l³eebveer Heebef[l³eeuee DeefYepeele j®eves®eer pees[ efoueer. YeeqkeÌlejmeeuee l³eebveer Jeerj, nem³e, keÀ©Ce Je Me=bieej F. jmeeb®eer pees[ efoueer Je MueeskeÀ³egkeÌle j®evee yeveefJeueer. `melHeg©<eue#eCes' ner Jeeceve Hebef[leeb®³ee DeveskeÀ ueeskeÀefÒe³e j®eveebleerue SkeÀ j®evee nes³e. Òemlegle keÀefJelesle melHeg©<e keÀesCeeuee cnCeeJes ³ee®eer ue#eCes meebefieleueer Deensle. melHeg©<e ³ee Heoemeeþer ceeCemeekeÀ[s mene G®®eÒeleer®es iegCe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee®³ee ke=Àleerletve les efometve Deeues Heeefnpesle Demes meebefieleues Deens. melHeg©<e cnCepes®e meppeve, l³ee®³ee Debieer DemeCeejs 6 iegCe cnCepes Oew³e&, meefn<Ceglee, Heebef[l³e, Meew³e&, mJepeeieªkeÀlee DeeefCe efJeÐes®es J³emeve ns Deensle, ns Jeeceve Hebef[le ³eebveer ceesþîee ÒeYeeJeerHeCes ³ee keÀeJ³eJes®³eeletve mHe<ì kesÀues Deens. keÀJeer®es meeefnl³euesKeve ûebLe `efveiecemeej', `keÀce&leÊJe', `ye´ïemlegleer', `DevegYetefleuesMe', `³eLeeLe& oerefHekeÀe' F. DeeK³eeves `JevemegOee', `jeme¬eÀer[e', `JesCegmegOee', `iepesvêcees#e mebJeeo' F. MeyoeLe& Deesefleueer DeesleÒeesle Yejuesueer ef®eÊeer ceveele p³eebner p³eebveer þe³eer peJeU, mLeeveer lees<e HeeJeleer meceeOeeve/mebleg<ì nesCes

Oew³e& efOeìeF&, Oeerj veeboueer veeboleelevesCeeW peeCele veenerle HejceeCeg-legu³e HejceeCetSJe{s ueneve Demes, #eguuekeÀHeebef[l³e efJeÜÊeeHegC³eece=les HegC³e Dece=leeves, ceOegj yeesueebveer Òe®egj efJeHegue, cegyeuekeÀ ÒeYegHeefCe ÞesÿlJe ÒeeHle Peeues Demeleevee Òemej Òemeej, Òeefme×er yejJeW megboj, ®eebieues, ³eesi³e efcejJes efcejJelees, ieepeJelees cesªHejer cesª HeJe&leeÒeceeCes jefle DeeJe[, jceceeCe, Yeei³eJeeve, jleue#eCes JewefMe<ìîesJe®eves megefJe®eejJeeefveleer ÒeMebmee keÀjleele/keÀewlegkeÀ keÀjleeleefJeÐeeJ³emeve efJeÐes®es J³emeve efJeHelkeÀeUeR mebkeÀìkeÀeUer efJeYeJeW JewYeJeevesefJemleejueer efJemleej kesÀuee Meew³e& Heje¬eÀcemelHeg©<e meppevemeYes meYesceO³esmecejer ³eg×elemeefn<CeglJe menveMeeruelee mJe-keÀerleea mJele:®eer Òeefme×er mJe-ke=ÀleesHekeÀej mJele: kesÀuesues GHekeÀej mJeeYeeefJekeÀ vewmeefie&keÀ

efìHee cesª HeJe&le HegjeCekeÀeueerve HeJe&le, HegjeCeele He=LJeer®es JeCe&ve

keÀjleevee peer meele ÜerHes meebefieleueer Deensle, l³eeleerue pebyegÜerHee®³ee keWÀêmLeeveer ne HeJe&le DemeeJee Demee Deboepe Deens.

megMueeskeÀ Jeecevee®ee

megMueeskeÀ Jeecevee®ee~ DeYebieJeeCeer Òeefme× legkeÀ³ee®eer~~

02 melHeg©<eue#eCeskeÀJeer - Jeeceve Hebef[le (veJeveerle DeLeJee cejeþer keÀefJeleeb®es Jes®es)mebHeeokeÀ (De. keÀe. efÒe³eesUkeÀj)

190


190

DeesJeer %eevesMee®eer~ lewmeer Dee³ee& ce³etjHebleeb®eer~~ ³ee keÀeJ³eHebkeÌleeRle Jeeceve Hebef[le, meble legkeÀejece, meble %eevesMJej, ceesjesHeble ³eeb®³ee keÀeJ³ej®eves®³ee JewefMe<ìîeeb®es JeCe&ve kesÀuesues Deens.

keÀefJeles®ee YeeJeeLe& `melHeg©<eue#eCes' ³ee keÀeJ³eJes®³eeletve Jeeceve Hebef[le ³eebveer melHeg©<ee®eer cnCepes®e meppeve ceeCemee®eer ue#eCes meebefieleueer Deensle. ³ee ue#eCeeb®³ee efveoxMeemeesyele l³eebveer leer ue#eCes keÀesCel³ee Òemebieer/Ieìves®³ee JesUer keÀeceer ³esleele, GHe³egkeÌle efkebÀJee leejkeÀ þjleele lesner ceesþîee Kegyeerves meebefieleues Deens. melHeg©<ee®eer ue#eCes meebieleevee Jeeceve Hebef[le cnCeleele mebkeÀìkeÀeUer meeceev³e ceeCetme ieebieªve, Ieeyeªve peelees; HeCe melHeg©<e mebkeÀìkeÀeUer Oew³ee&ves Jeeielees, mebkeÀìeuee Oew³ee&ves leeW[ oslees, mJele:keÀ[s SsMJe³e& mebHeVelee Demeueer lejer efkebÀJee mJele:keÀ[s Þes<þlJe (keÀesCel³eener yeeyeleerle) Demeues lejer lees HejekeÀesìer®eer menveMeeruelee oeKeefJelees. keÀejCe meefn<Ceglee vemeu³eeme ceeCemee®ee DenbkeÀej yeUeJelees. l³ee®³eekeÀ[s Heebef[l³e Deens, les lees meYesceO³es ³eesi³e jerleerves J³ekeÌle keÀªve l³ee®ee Òemeej keÀjlees, ³ee®eÒeceeCes DeeHeu³ee Debieer Demeuesues Meew³e& lees jCeebieCeeJej/³eg×YetceerJej ÒekeÀì keÀjlees, jCeebieCeeJej lees DeeHeuee Heje¬eÀce ieepeJelees, mJekeÀerleeayeeyele lees vesnceer o#e Demelees, %eeveepe&ve keÀjCes, %eevemebJeOe&ve keÀjCes l³eeuee DeeJe[le Demeu³eeves l³eele lees jceceeCe neslees, efJeÐee ns peCet l³ee®es J³emeve yeveles. DeMee jerleerves p³ee®³eekeÀ[s ns mene iegCe mJeeYeeefJekeÀHeCes (vewmeefie&keÀ) Deensle l³eeme melHeg©<e cnCeeJes.~~1~~ DeMee ³ee melHeg©<ee®³ee osnyeesueerletve, ceveeletve DeeefCe l³ee®³ee JeeCeerletve megJe®eves, Dece=le®e DeesleÒeesle Yejuesues Deens les yeensj He[les, p³eeb®³ee HejesHekeÀejeb®ee LeesjHeCee l³eeb®³ee Òel³eskeÀ ke=Àleerletve efomelees, pees meJe&$e Hemejuesuee, efJemleej HeeJeuesuee Deens, Demess ueeskeÀ ogmeN³ee®³ee HejceeCetSJe{îee efkebÀJee ueneve-meneve iegCeebveener cesª HeJe&leeSJe{s DeJee{J³e ceevetve l³eeb®eer ÒeMebmee keÀjleele. ³eeb®es ceve keÀe³ece mebleg<ì Demeles, DeMeer efkeÀleerlejer meppeve ceeCemes ³ee He=LJeerleueeJej veebole Deensle.~~2~~

mJeeO³ee³e De. DeekeÀueve ke=À.1. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje.

GÊej: 1. mebkeÀìkeÀeUer Oew³ee&ves JeeieCes. 2. mJele:keÀ[s ÞesÿlJe Demeues lejer meefn<Ceglee yeeUieCes. 3. meYesceO³es Heebef[l³ee®ee Òemeej keÀjCes. 4. ³eg×YetceerJej Meew³e& / Heje¬eÀce ieepeefJeCes. 5. mJekeÀerleeayeeyele o#e DemeCes. 6. efJeÐesle jceC³ee®es J³emeve DemeCes. ke=À.2. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. GÊej: 1. ³eeb®³ee osnyeesueerletve, ceveeletve Je JeeCeerletve megJe®eves,

Dece=le HeePejles. 2. ³eeb®³ee HejesHekeÀejeb®eer LeesjJeer meJe&$e Hemejuesueer

Demeles. 3. ueeskeÀeb®es HejceeCetSJe{s iegCe cesª HeJe&leeSJe{s ceevetve

l³eeb®eer ÒeMebmee keÀjleele. 4. ³eeb®es ceve keÀe³ece mebleg<ì Demeles. ke=À.3. ®eewkeÀì HetCe& keÀje. 1. 2. GÊej: 1. meefn<CeglJe 2. efJeÐeepe&ve ke=À.4. kebÀmeeleerue ³eesi³e Meyo efveJe[tve efjkeÀec³ee peeiee Yeje. 1. `melHeg©<eue#eCes' ner keÀefJelee keÀJeer _______ ³eeb®eer Deens.

(Jeeceve Hegjesefnle / jeceve Hebef[le / Jeeceve Hebef[le / Jeceve Hebef[le)

2. `melHeg©<eue#eCes' ner keÀefJelee _______ ³ee ûebLeeletve GodOe=le

kesÀueer Deens. (veJeveerle DeLeJee cejeþer keÀefJeleeb®es Jes®es / veJeveerle DeLeJee

Òee®eerve keÀefJeleeb®es Jes®es / veJeveerle DeLeJee Òee®eerve cejeþer keÀefJeleeb®es Jes®es / veJeveerle DeLeJee vetleve

cejeþer keÀefJeleeb®es Jes®es) 3. le³eeb®es ns _______ iegCe mene melHeg©<e pes~~

(vewmeefie&keÀ / mJeeYeeefJekeÀ / meeJe&ef$ekeÀ / Jew³eeqkeÌlekeÀ)

ÒeYegHeefCe ns yejJes Demeles

melHeg©<e ³ee ®eebieu³ee J³emeveele jceceeCe neslees

1

melHeg©<ee®eer mene ue#eCes

2

3

45

6

He=LJeerJej veeboCeeN³ee megpeveeb®es iegCe

1

3

24

191


4. _______ lees<eefn HeeJeleer meg-peve les vesCeeW efkeÀleer veeboleer~~ (ef®eÊeeR / Ëo³eer / ceveer / Deble:keÀjCeer)

GÊej: 1. Jeeceve Hebef[le 2. veJeveerle DeLeJee cejeþer keÀefJeleeb®es Jes®es 3. mJeeYeeefJekeÀ 4. ef®eÊeeR ke=À.5. Keeueer efouesu³ee He³ee&³eebceOetve ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve

efJeOeeves HetCe& keÀje. 1. ueeskeÀeb®es HejceeCeg-legu³e iegCe melHeg©<e _______ . De. efnceeue³eeÒeceeCes JeeKeeCelees. ye. cesª HeJe&leeÒeceeCes JeeKeeCelees. keÀ. keÀmHeìeÒeceeCes leg®í uesKelees. [. DejJeueer HeJe&leeÒeceeCes JeeKeeCelees. 2. melHeg©<ee®ee osn, ceve, Je®eves _______ . De. ceeOeg³ee&ves Yejuesues Demeles. ye. meodiegCeebveer Yejuesues Demeles. keÀ. o³esves Yejuesues Demeles. [. HegC³eece=leeves Yejuesues Demeles. GÊej: 1. ueeskeÀeb®es HejceeCeg-legu³e iegCe melHeg©<e cesª

HeJe&leeÒeceeCes JeeKeeCelees. 2. melHeg©<ee®ee osn, ceve, Je®eves HegC³eece=leeves Yejuesues

Demeles. ke=À.6. keÀefJelesJej DeeOeeefjle ÒeMve 1. `efJeHelkeÀeUeR Oew³e&, ÒeYegHeefCe meefn<CeglJe yejJeW~' ³ee

keÀeJ³eHebkeÌleerletve keÀJeer keÀe³e meebiet Fef®íleele? GÊej: keÀJeer Jeeceve Hebef[le ³eeb®³ee `melHeg©<eue#eCes' ³ee

keÀeJ³eJes®³eele l³eebveer melHeg©<ee®eer mene ue#eCes JeCe&ve kesÀueer Deensle. l³eebHewkeÀer Oew³e& Je meefn<Ceglee ³ee oesve iegCeeb®es JeCe&ve Jejerue HebkeÌleerle Deeues Deens. mebkeÀìkeÀeUer pees Oew³ee&ves mebkeÀìeuee meeceesje peelees Je SsMJe³e&mebHeVe Demeleevee cnCepes®e ceesþsHeCee ÒeeHle Peeuee Demeleevee pees meefn<Ceglee oeKeJelees lees Keje melHeg©<e Demes keÀJeer Jeeceve Hebef[le cnCeleele.

2. `ueeskeÀeb®es HejceeCeg-legu³e iegCe pes cesªHejer Jeeefveleer~'

³ee DeesJeer®ee DeeMe³e mHe<ì keÀje. GÊej: `melHeg©<eue#eCes' ³ee keÀeJ³eJes®³eele keÀJeer Jeeceve

Hebef[le ³eebveer melHeg©<ee®eer ue#eCes keÀLeve kesÀueer Deensle. Jejerue MueeskeÀele les cnCeleele, ogmeN³eeb®³ee HejceeCetFlekeÌ³ee met#ce iegCeebvee cesª HeJe&leeSJe{s YeJ³e ceevetve l³eeb®eer pes ÒeMebmee keÀjleele, les Kejs melHeg©<e Demeleele. Flejeb®es íesìs íesìs iegCe JeeKeeCeC³eelener melHeg©<eebvee meblees<e Jeeìlees.

ye. ceePee DeY³eeme - MeyomebHeÊeer ke=À.1. menmebyebOeevegmeej efjkeÀec³ee peeiee Yeje. 1. Oew³e& : meenme : : : %eeve 2. HeeHe : HegC³e : : : Demeefn<Cet GÊej: 1. efJeÐee 2. meefn<Cet ke=À.2. Keeueerue Meyoebvee He³ee&³eer Meyo efuene. GÊej: 1. ³eg× 2. efJeÜÊee 3. ceve 4. Òeefme×er 5. JewYeJe 6. Heje¬eÀce 7. vewmeefie&keÀ 8. ®eebieues ke=À.3. Keeueer efouesu³ee MeyoebHeemetve oesve DeLe&HetCe& Meyoeb®eer

j®evee keÀje. 1. Dece=le : 2. keÀerleea : GÊej: 1. Dece=leceneslmeJe, Dece=leJe<ee&Je 2. keÀerefle&Jeeve, keÀerefle&ªHeer keÀ. ceePee DeY³eeme - J³eekeÀjCe ke=À.1. Keeueerue Meyoeb®es efJeYekeÌleer Òel³e³e Je efJeYekeÌleer osTve

keÀes<ìkeÀ HetCe& keÀje.

Meyo efJeYekeÌleer Òel³e³e efJeYekeÌleer1. keÀerleea®³ee 2. ef®eÊeeR 3. efJeHelkeÀeUer

GÊej:

Meyo efJeYekeÌleer Òel³e³e efJeYekeÌleer1. keÀerleea®³ee ®³ee <eÿer2. ef®eÊeeR F& meHleceer3. efJeHelkeÀeUer F& meHleceer

ke=À.2. JeekeÌ³eeleerue DeOeesjsefKele DeJ³e³eeb®ee ÒekeÀej efuene. `p³eeb®eer osn-ceveW leMeer®e Je®eveW HegC³eece=leW DeesefleueeR~ keÀeR p³eebner mJe-ke=ÀleesHekeÀej-efJeYeJeW meJe&$e efJemleeefjueeR~~' GÊej: keÀeR – GYe³eevJe³eer DeJ³e³e meJe&$e – ef¬eÀ³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e

Heebef[l³e ef®eÊe keÀerleeamecej

2 3 41

8

yejJes

6 7 5

Meew³e& mJeeYeeefJekeÀ efJeYeJe

192


192

ke=À.3. Keeueerue meeceeefmekeÀ Meyoeb®ee efJeûen keÀªve meceeme DeesUKee.

1. efJeHelkeÀeUer 2. melHeg©<e 3. Heg<³eece=le 4. mJeke=ÀleesHekeÀej 5. megpeve GÊej:

meeceeefmekeÀ Meyo

efJeûen meceeme

1. efJeHelkeÀeUer efJeHeled (JeeF&ì) DeMee keÀeUer


2. melHeg©<e meled (®eebieuee) Demee Heg©<e


3. HegC³eece=le HegC³e (Meg×) ns®e Dece=le


4. mJeke=ÀleesHekeÀej mJele: ke=Àled (kesÀuesues) GHekeÀej


5. megpeve meg (®eebieues) Demes peve


ke=À.4. Je=Êej®eves®ee ÒekeÀej DeesUKee. 1. efJeHelkeÀeUeR Oew³e&, ÒeYegHeefCe meefn<CeglJe yejJeW ~ meYes Heebef[l³ee®ee Òemej, mecejeR Meew³e& efcejJes~~ mJe-efkeÀleea®³ee þe³eer Òe®egj, jefle efJeÐee-J³emeve peW ~ le³eeb®es ns mJeeYeeefJekeÀ iegCe mene melHeg©<e pes ~~1~~ efJe He lkeÀe UeR Oew ³e& Òe Yeg He efCe me efn <Ceg lJe ye j JeW

³e ce ve me Ye ue ie

ue#eCes: Òel³eskeÀ ®ejCeeleerue De#ejmebK³ee 17. De#ejieCeJe=Êe De#ejieCe¬eÀce ³e, ce, ve, me, Ye,

ue, ie ³eefle 6, 17 J³ee De#ejebJej. cnCetve ns `efMeKeefjCeer' De#ejieCeJe=Êe Deens. 2. p³eeb®eer osn-ceveW leMeeR®e Je®eveW HegC³eece=leW DeesefleueeR~ keÀer p³eebneR mJe-ke=ÀleesHekeÀej efJeYeJeW meJe&$e efJemleeefjueeR ~~ ueeskeÀeb®es HejceeCeg-legu³e iegCe pes cesªHejer Jeeefveleer ~ ef®eÊeeR lees<ener HeeJeleer meg-peve les vesCeeW efkeÀleer veeboleer ~~2~~ p³eeb ®eer os n ce veW le MeeR ®e Je ®e veW Heg C³ee ce= leW Dees efle ueeR

ce me pe me le le ie

ue#eCes: Òel³eskeÀ ®ejCeeleerue De#ejmebK³ee 19.

De#ejieCeJe=Êe De#ejieCe¬eÀce ce, me, pe, me, le, le, ie.

³eefle 12, 19 J³ee De#ejebJej. cnCetve ns `Meeot&ueefJe¬eÀeref[le' De#ejieCeJe=Êe Deens. ke=À.5. Keeueerue Meyoeb®es Je®eve yeouee. 1. melHeg©<e 2. osn 3. Je®eve 4. iegCe GÊej: 1. melHeg©<e 2. osn

3. Je®eves 4. iegCe ke=À.6. uesKeveefve³eceebvegmeej De®etkeÀ Meyo DeesUKee. 1. 2. 3. 4. GÊej: 1. keÀerleea 2. efJeHelkeÀeUeR

3. meefn<CeglJe 4. melHeg©<e [. ceePes cele ke=À.1. Jeeceve Hebef[le ³eebveer meebefieleuesu³ee melHeg©<ee®³ee

ue#eCeeb®es legce®³ee Meyoeble JeCe&ve keÀje. GÊej: `melHeg©<eue#eCes' ³ee keÀeJ³eJes®³eele Jeeceve Hebef[le

³eebveer ceespekeÌ³ee Meyoeble melHeg©<ee®³ee mene ue#eCeeb®es JeCe&ve kesÀues Deens.

l³eeb®³ee celes, pees mebkeÀìmece³eer Delegueveer³e Oew³e& oeKeefJelees, pees SsMJe³e& ÒeeHle Peeues Demeleener mebHeÊeer®ee, ceesþsHeCee®ee ieJe& ve keÀjlee meefn<Ceglee OeejCe keÀjlees, pees meYesceO³es OeerìHeCes DeeHeu³ee efJeÜÊes®ee (Heebef[l³ee®ee) Òemeej keÀjlees, pees jCeebieCeeJej Heje¬eÀce ieepeJetve Meew³e& oeKeJelees, pees DeeHeu³ee mJe-keÀerleeayeeyele o#e Demelees, p³eeuee %eeveepe&vee®eer Del³eble DeeJe[ Deens, efJeÐee mebHeeove keÀjCes p³ee®es J³emeve Deens, DeMee meJe& iegCeebveer mebHeVe lees melHeg©<e nes³e.

DeMee ÒekeÀejs, `melHeg©<eue#eCes' ³ee keÀeJ³eJes®³eele `Jeeceve Hebef[le' ³eebveer ceespekeÌ³ee Meyoeble melHeg©<ee®³ee mene ue#eCeeb®es JeCe&ve kesÀues Deens.

efkeÀleea keÀerleea keÀerefle& efkeÀefle&

efJeHelkeÀeUeR JeerHelkeÀeUer efJeHelekeÀeUer efJeHlekeÀeUer

meefn<CeglJe mener<CeglJe meefn<CetlJe mener<CetlJe

melHeg©<e meHleHeg©<e meHleg©<e melHegª<e

193


ke=À.2. legce®³ee celes keÀesCekeÀesCel³ee iegCeebcegUs ceveg<³eeuee `megpeve' mebyeesOeues peeles?

GÊej: `megpeve' mebyeesOeues peeC³eemeeþer ceveg<³ee®³ee þe³eer DeveskeÀ iegCe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. megpeve ceveg<³e ogmeN³eeb®³ee megKeele megKe ceevelees, ogmeN³eeb®³ee og:Keeves og:Keer neslees. lees celmej, obYe, F&<ee& ³ee efJekeÀejebHeemetve otj Demelees Je meJee¥®es efnle ef®eblelees. lees meowJe mel³ee®eer keÀeme Oejlees Je Demel³e, DeOece& ³ee iees<ìeRHeemetve otj jenlees. meO³ee®³ee JesieJeeve mHeOex®³ee keÀeUelener lees mJele:Meer mHeOee& keÀjlees Je Flejeb®³ee iegCeeb®es ceveeHeemetve keÀewlegkeÀ keÀjlees. lees mJele:ceOeerue iegCeeb®eer Je=×er keÀjC³eemeeþer Peìlees Je me®eesìerHetCe& ceeie& efveJe[tve Òeieleer keÀjlees. keÀece, ¬eÀesOe, ceesn ³eeJej l³eeves efve³eb$eCe efceUefJeuesues Demeles. lees meJee¥®ee Deeoj keÀjlees; HeCe l³ee®eJesUer ogpe&veebvee ³eesi³e les Meemevener keÀjlees. ceeP³ee celes ns iegCe Demeuesueer J³ekeÌleer `megpeve' ³ee mebyeesOeveemeeþer Hee$e Demeles.

no part of this book may be reproduced or transmitted in … part of this book may be reproduced or...

Documents