Tanzania Organic Agriculture Movement

NITALINDAJE VIRUTUBISHO VYA UDONGO NA MAJI VISIPOTEE?

2

2

Je, Ninahitaji kujua kitu gani kuhusu udongo na maji?

Je, ni mara nyingi unashuhudia ukame au uhaba wa maji na umewezaje kumudu kuyashughulikia?

Kuboreshwa kwa hifadhi yaudongo na maji

Hakuna hifadhi ya udongo na majiMimea na wanyama wanahitaji ŵĂũŝǁĂŬĂƟǁŽƚĞŝůŝǁĂŬƵĞǀŝnjƵƌŝUhaba wa maji hupunguza uwezo ǁĂƵĚŽŶŐŽŬƵůŝƐŚĂǀŝƌƵƚƵďŝƐŚŽŬǁĂmimea inayokua, hata rutuba iwe ŶLJŝŶŐŝŬŝĂƐŝŐĂŶŝ

Kama mkulima bila shaka ƵŶĂƚĞŐĞŵĞĂ ŵǀƵĂ ŬƵƉĂŶĚĂ ŵĂnjĂŽLJĂŬŽ ŶĂ ŬƵĨƵŐĂ ,ĂƚĂ ŚŝǀLJŽ ŵǀƵĂzinaendelea kuwa haziaminiki na ŬƵƐĂďĂďŝƐŚĂ ŵĂǀƵŶŽ ŬƵƉƵŶŐƵĂ ĂƵŬƵŬŽƐĞŬĂŶĂ ŬĂďŝƐĂ DǀƵĂ ŬƵďǁĂzinaweza kusomba udongo na ŬƵƉƵŶŐƵnjĂƵnjĂůŝƐŚĂũŝ

Ili kupunguza uhaba wa maji na kupotea kwa rutuba ya udongo, wakulima wa kilimo-hai huweka ŵƐŝƐŝƟnjŽ ŬĂƟŬĂ ŚŝĨĂĚŚŝ LJĂ ƵĚŽŶŐŽ ŶĂŵĂũŝ,ŝĨĂĚŚŝƐĂŚŝŚŝLJĂŵĂũŝŶĂƵĚŽŶŐŽŚƵũĞŶŐĂ ŵƐŝŶŐŝ ǁĂ ŬŝůŝŵŽ ĞŶĚĞůĞǀƵWakulima wa kilimo-hai:

> ,ƵĨƵŶŝŬĂ ƵĚŽŶŐŽ ŬĂĚƌŝŝǁĞnjĞŬĂŶĂǀLJŽ

> ,ƵƉƵŶŐƵnjĂ ŵƟƌŝƌŝŬŽ ǁĂ ŵĂũŝna husaidia upenyaji wa maji na ŚŝĨĂĚŚŝLJĂŬĞŬǁĞŶLJĞƵĚŽŶŐŽ

3

Hakuna hifadhi ya udongo na maji

4

4

Ninahitaji kujua nini kuhusu udongo na maji?

hĐŚƵŶŐĂũŝ ƵůŝŽƉŝƟůŝnjĂ ǁĂ ŵĂĞŶĞŽya malisho, kilimo kisichopumzika, uharibifu wa misitu na matumizi ya ŵŝŝŶƵŬŽ ŵŝŬĂůŝ ŚƵŚĂƌĂŬŝƐŚĂ ƵƉŽƚĞǀƵǁĂƵĚŽŶŐŽ

Kupotea kwa udongo wa juu huhusisha kuondolewa kwa mboji kwenye udongo na kusababisha kupungua kwa muundo wa udongo, ƵǁĞnjŽǁĂŬƵŚŽĚŚŝǀŝƌƵƚƵďŝƐŚŽŶĂŵĂũŝ

Ardhi iliyomomonyoka inaweza kurudishwa upya, lakini inachukua muda na juhudi zaidi kuliko kuepuka ƵŚĂƌŝďŝĨƵǁĂŬĞ

Kwa hiyo wakulima wa kilimo hai wanatumia mbinu zote zinazowezekana ŬƵĚŚŝďŝƟ ŵŵŽŶLJŽŬŽ ŶĂ ŬƵƉŽƚĞnjĂƵĚŽŶŐŽǁĂũƵƵ

Njia rahisi zaidi ya kulinda udongo usimomonyoke na maji na upepo ni kwa kuufunika na mimea hai au ŵĂƚĂŶĚĂnjŽ

Matumizi ya mimea ya kufunikaMimea ya kufunika hupandwa

ŬĂƟŬĂƟ ŚĂƐĂ ŬĂƟ LJĂ ŵĂnjĂŽ LJĂ ŬƵͲĚƵŵƵ sŝnjƵƌŝ njĂŝĚŝ ŬĂŵĂ ŝŬŝĨƵŶŝŬĂudongo haraka bila ya kushindana sana ŶĂnjĂŽŬƵƵ

,ƵƉĂŶĚǁĂŬĂƟŬĂƟLJĂŵĂnjĂŽLJĂŬƵĚƵŵƵŵŝŵĞĂLJĂŬƵĨƵŶŝŬĂƵĚŽŶŐŽŚƵƉĂŶĚǁĂǁĂŬĂƟŵŵŽũĂŶĂnjĂŽŬƵƵ

hƉĂŶĚĂũŝǁĂŬƵƉŽŬĞnjĂŶĂŬĂƟŬĂŵĂnjĂŽLJĂŵǁĂŬĂŵŝŵĞĂLJĂŬƵĨƵŶŝŬĂŚƵƉĂŶĚǁĂďĂĂĚĂLJĂnjĂŽŬƵƵŬƵŬƵĂǀŝnjƵƌŝ

sŝƌƵƚƵďŝƐŚŽŶĂŵĂũŝǀŝŶĂŚŝĨĂĚŚŝǁĂǀŝnjƵƌŝnjĂŝĚŝŬǁĞŶLJĞƵĚŽŶŐŽuliofunikwa na mimea au matandazo ŵĂŬĂǀƵŶĂŵŝƵŶĚŽŝŶĂLJŽŚŽĚŚŝŵĂũŝkwenye miinuko na kupunguza kilimo kwenye udongo

5

<ƵďŽƌĞƐŚĂƐŚĂŵďĂůŝůŝůŽĂĐŚǁĂŵŝŵĞĂLJĂŬƵĨƵŶŝŬĂŚƵƉĂŶĚǁĂďĂĂĚĂLJĂŬƵǀƵŶĂnjĂŽŬƵƵŬĂŵĂƵĚŽŶŐŽƵŶĂƵŶLJĞǀƵǁĂŬƵƚŽƐŚĂ;ƉŝĐŚĂŵĂƚĂŶĚĂnjŽŬĂďůĂLJĂŬƵƉĂŶĚĂŵƐŝŵƵƵũĂŽͿ

<ƵĐŚĂŶŐĂŶLJĂŵĂnjĂŽŬĂƟŬĂŵĂnjĂŽLJĂŬƵĚƵŵƵDŝŵĞĂLJĂŬƵĨƵŶŝŬĂŚƵŬĂƚǁĂŵĂƌĂŬǁĂŵĂƌĂĂƵŚƵůŝƐŚǁĂŵŝĨƵŐŽ

6

6

Matandazo

Badala ya kupanda mimea ya kufunika udongo, unaweza kutumia ŵŝŵĞĂ ŝůŝLJŽŬĂƵŬĂ ŬĂŵĂ ǀŝůĞ ŵĂƚĂǁŝLJĂůŝLJŽƉƵŶŐƵnjǁĂ ŬƵƚŽŬĂ ŬǁĞŶLJĞ ŵŝƟmajani ya uzio uliopunguzwa, magugu, mabaki ya mazao na takataka kutoka ǀŝǁĂŶĚĂǀLJĂŬƵƐŝŶĚŝŬĂŵĂnjĂŽLJĂŬŝůŝŵŽŶĂŵŝƐŝƚƵŬƵĨƵŶŝŬĂƵĚŽŶŐŽ

Matandazo yaliyokauka sio tu huzuia udongo usichukuliwe na maji, lakini pia hukinga udongo na jua kali ŶĂŬƵƉƵŶŐƵnjĂƵƉŽƚĞǀƵǁĂŵĂũŝŬƵƉŝƟĂŵǀƵŬŝnjŽDĂƚĂŶĚĂnjŽ ŚƵĨĂŶLJĂ ƵĚŽŶŐŽŬƵǁĂ ŶĂ ƵŶLJĞǀƵ ŶĂ ŚŝǀLJŽ ŬƵŬƵnjĂƐŚƵŐŚƵůŝnjĂŬĞnjĂŬŝďŝŽůŽũŝĂ

sŝƚƵ ǀŝŐƵŵƵŶĂ ǀLJĂĂƐŝůŝ LJĂŵďĂŽŬĂŵĂ ǀŝůĞ ŵĂďƵĂ ŶĂ ŵĂƐŚŝŶĂ ŚƵŽnjĂƚĂƌĂƟďƵ ŶĂ ŚŝǀLJŽ ŚƵĨƵŶŝŬĂ ƵĚŽŶŐŽkwa muda mrefu kuliko majani ŵĂďŝĐŚŝ ,ĂƚĂ ŚŝǀLJŽ ŵĐŚĂŶŐĂŶLJŝŬŽǁĂ ǀŝƚƵ ǀLJĂ ĂƐŝůŝ LJĂ ŵďĂŽ ŶĂ ŵĂũĂŶŝmabichi unaweza kupunguza upungufu ǁĂŶĂŝƚƌŽũĞŶŝŬĂƟŬĂŵĂnjĂŽ

Baadhi ya wadudu waharibifu ŬĂŵĂ ǀŝůĞ ǁĂĚƵĚƵ ǁĂŶĂŽƚŽďŽĂmashina wanaweza kuendelea kuwepo ndani ya mashina ya mazao kama ƉĂŵďĂ ŵĂŚŝŶĚŝ ŶĂ ŵŝǁĂ DŝŵĞĂŝůŝLJŽĂŵďƵŬŝnjǁĂŵĂŐŽŶũǁĂLJĂǀŝƌƵƐŝŶĂfangasi isitumike, ambako kuna hatari LJĂ ƵŐŽŶũǁĂ ŬƵĞŶĞĂ ŬĂƟŬĂ ŵĂnjĂŽyajayo

Bila Matandazo

7

Magugu mengi Magugu machache

Mvukizo mdogo

Mmomonyoko mdogo

Muundo mzuri wa

udongo

Hakuna kuongezeka

joto

Shughuli za vijidudu

ziko juu

Mvukizo wa juu

Mmomonyoko wa

nguvu

Muundo dhaifu wa

udongo

Udongo kupata joto

sana

Shughuli za vijidudu

kupungua

Iliyofunikwa na matandazo

8

8

Kupunguza mtiririko wa maji

Wakulima wa kilimo hai hujenga kingo ili kuzuia maji yanayotembea au kupunguza kasi ili yaweze kuingia ardhini lakini pia kuzuia udongo ƵůŝŽďĞďǁĂ<ŝŶŐŽŚŝnjŽŶŝƉĂŵŽũĂŶĂ

ͻ Ukanda wa majani: Ukanda wa ŵĂũĂŶŝ ŚƵƉĂŶĚǁĂ ŬƵŬĂƟƐŚĂŵǁŝŶƵŬŽ

ͻ Ukanda wa masalia mbalimbali: Mabaki ya mazao na mimea mingine mizito ŚƵƉĂŶŐǁĂŬƵŬĂƟƐŚĂŵǁŝŶƵŬŽ

ͻ Mistari ya mawe: Mawe hukusanya na kupangwa ŬƵŬĂƟnjĂŵǁŝŶƵŬŽ

ͻ Matuta: ŚƵĐŚŝŵďǁĂ ŬƵŬĂƟƐŚĂmwinuko na udongo hutupwa juu au chini kutengeneza ŵƚĂƌŽ

ͻ Safu ya matuta: <ĂƟŬĂmiinuko mikali mwinuko mrefu ŚƵŐĂǁĂŶLJǁĂ ŬĂƟŬĂ ƐĞŚĞŵƵfupi na kujengwa safu za ŵĂƚƵƚĂ

Je, unatumia njia zozote shambani kuzuia udongo usibebwe na maji kuelekea chini ya mwinuko?

Ukanda wa nyasi asilia

Matuta kwenye mwinuko

Majani yanaweza kukatwa mara kwa

mara na kutumika kama chakula cha

mifugo au matandazo

Matuta kwa kawaida hupandwa nya-

si za aina mbalimbali za malisho ya

mifugo na iwapo itafaa na vichaka

ĂƵŵŝƟLJĂŵŝŬƵŶĚĞŝůŝŬƵŝŝŵĂƌŝƐŚĂ

9

Ukanda wa masalia mbalimbali

Matuta

Miteremko ya matuta yaliyojengwa

kama ngazi huimarishwa na mimea

inayokua haraka na inayofunika

ƵĚŽŶŐŽŬǁĂŬƵũĞŶŐĂŬƵƚĂnjĂŵĂǁĞ

Majani yanaweza kukatwa mara kwa

mara na kutumika kama chakula cha

mifugo au matandazo

1010

Hifadhi ya uoto

Mizizi ya mimea hushikilia udongo pamoja na kulinda usichukuliwe na ŵĂũŝ ĂƵ ƵƉĞƉŽ EĚŝŽ ŵĂĂŶĂ ĂƌĚŚŝambayo imefunikwa na mimea si rahisi ŬƵŵŽŵŽŶLJŽŬĂŬƵůŝŬŽĂƌĚŚŝƚƵƉƵhŬǁĞůŝhuu ni muhimu zaidi kwenye miinuko ŵŝŬĂůŝ

Kwenye miinuko mikali uoto unapaswa kuhifadhiwa au pale ambapo ulikuwa umeondolewa, lazima ƵƌƵĚŝƐŚŝǁĞŬǁĂŬƵƉĂŶĚĂŵŝƟĂƵŵĂnjĂŽLJĂƚŽŬĂŶĂLJŽ ŶĂŵŝƟ ďĂĚĂůĂ LJĂ ŬƵƉĂŶĚĂŬǁĞŶLJĞŵŝƚĞƌĞŵŬŽŵĂnjĂŽLJĂŵǁĂŬĂ

Kuanzisha mfumo anuwai wa kupanda mazao

Mifumo ya kupanda mazao ĂŵďĂLJŽ ŝŶĂŵŝŵĞĂ LJĞŶLJĞ ƵƌĞĨƵ ƚŽĨĂƵƟhutengeneza mazingira ya hali ya hewa ŝŶĂLJŽƉƵŶŐƵnjĂ ŵǀƵŬŝnjŽ ŶĂ ŬƵůŝŶĚĂudongo na mimea ya mwaka isipate athari za kukauka zinazosababishwa na ũƵĂŶĂƵƉĞƉŽ

Kwa hiyo wakulima wa kilimo hai ŚƵƉĂŶĚĂ ŵŝƟ ŬǁĞŶLJĞ ŵŝƐƚĂƌŝ ŶĂ ƵnjŝŽǁĂ ŵŝŵĞĂ ŬƵnjƵŶŐƵŬĂ ŵĂƐŚĂŵďĂ LJĂŽKutegemea hali ya hewa ya mahali hapo, ĂŝŶĂ LJĂ ŵŝŵĞĂ ŶĂ ũŝŶƐŝ ŝůŝǀLJŽƉĂŶĚǁĂusimamizi mzuri unahitajika kupunguza ushindani wa maji na mwanga baina ya ŵŝƟ ŶĂŵĂnjĂŽ LJĂ ŵǁĂŬĂDŝƟ ĂŝŶĂ LJĂmikunde inafaida kutokana na uwezo wao wa kutumia naitrojeni kutoka ŚĞǁĂŶŝ

Mwanzoni mwa majira ya mvua,

ǁĂŬĂƟŵĂnjĂŽLJĂŵǁĂŬĂLJĂŬŝƉĂŶĚ-

ǁĂŵŝƟŚƵƉƵŶŐƵnjǁĂŵĂƚĂǁŝŝůŝŬƵĞƉƵŬĂŬƵƐŚŝŶĚĂŶŝĂŵǁĂŶŐĂ

11

tĂŬĂƟŵĂnjĂŽLJĂŶĂŬƵĂŵŝƟŝŶĂ-

ƉƵŶŐƵnjǁĂŵĂƌĂŬǁĂŵĂƌĂDĂũĂŶŝyanaweza kutumika kama matan-

dazo na matawi kuwa kuni

tĂŬĂƟǁĂŬŝĂŶŐĂnjŝŵŝƟŝŶĂǁĞnjĂkuachwa ikue na kutengeneza kivuli

ŬŝŬƵďǁĂEŝǀŝnjƵƌŝnjĂŝĚŝŝǁĂƉŽŵĂnjĂŽya mbolea ya kijani yakipandwa chini

LJĂŵƟ

12

12

Kuvuna maji Ili kuhakikisha maji ya kutosha

kwenye udongo, wakulima wa kilimo ŚĂŝŚƵŚĂŬŝŬŝƐŚĂƵǀƵŶĂũŝƐĂŚŝŚŝǁĂŵǀƵĂŝůŝLJŽƉŽ,ŝŝŝŶĂũƵŵƵŝƐŚĂŬƵƉƵŶŐƵnjĂŬĂƐŝya maji shambani, kuongeza upenyaji kuingia kwenye udongo, kuboresha uwezo wa udongo kuhodhi maji na ŬƵƉƵŶŐƵnjĂŵǀƵŬŝnjŽ WĂŶĂ ŬƵǁĞƉŽŶĂmatumizi ya chini kabisa ya maji ya ƵŵǁĂŐŝůŝĂũŝ ŝůŝ ŬƵĞƉƵŬĂ ŵĂƚĂƟnjŽ LJĂĐŚƵŵǀŝŬƵũŝůƵŶĚŝŬĂĂƌĚŚŝŶŝŶĂŵĂƚƵŵŝnjŝmakubwa ya rasilimali ya maji (hasa ŵĂũŝLJĂĂƌĚŚŝŶŝͿ

Kwa hiyo, wakulima wa kilimo-hai hu-ǁĞŬĂ ŵƐŝƐŝƟnjŽ ŬǁĞŶLJĞ ŬƵǀƵŶĂ ŵĂũŝshambani kwa kutumia mbinu kama ǀŝůĞ

> Kupanda kwenye mashimo LJĂŶĂLJŽŚŽĚŚŝŵĂũŝ

> <ƵǀƵŶĂŵĂũŝŬƵƚŽŬĂďĂƌĂďĂƌĂŶŝ

Mashimo ya Kupanda

ϭhĐŚŝŵďĂũŝǁĂŵĂƐŚŝŵŽŬǁĂŬƵ-

fuata kamba

Matuta

Kwa sababu maji ni muhimu sana ili ƵƉĂƚĞŵĂǀƵŶŽŵĂnjƵƌŝŬŝůĂƚŽŶĞůĂŵǀƵĂĂƵŵĂũŝLJĂƵŵǁĂŐŝůŝĂũŝLJĂďĂŬŝshambani, hasa kwenye maeneo LJĞŶLJĞƵŬĂŵĞĂƵũĂŶŐǁĂ

Je ni namna gani ninaweza kuhakikisha ŵĂƚƵŵŝnjŝďŽƌĂLJĂŵĂũŝLJĂŵǀƵĂ

13

ϮDďŽũŝĂƵŵďŽůĞĂŬŝĚŽŐŽŝŶĂǁĞnjĂkuongezwa na kuchanganywa na

ƵĚŽŶŐŽ

ϯĂĂĚĂLJĂŚĂƉŽŵďĞŐƵnjŝŶĂƉĂŶĚ-

ǁĂŬǁĞŶLJĞŵĂƐŚŝŵŽLJĂůŝLJŽũĂnjǁĂ

Mkondo wa maji kutoka barabarani

ƵŶĂĞůĞŬĞnjǁĂŬƵƉŝƟĂŵŝĨĞƌĞũŝŬƵŝŶŐŝĂŬǁĞŶLJĞďǁĂǁĂĚŽŐŽ

14

14

<ƵƉƵŶŐƵnjĂƵƟĨƵĂũŝǁĂƵĚŽŶŐŽKilimo-hai cha kawaida huhusisha

ƵƟĨƵĂũŝ ƵŶĂŽĞŶĚĂ ĐŚŝŶŝ njĂŝĚŝ LJĂ ĂƌĚŚŝau kutumia plau na kugeuzwa kwa udongo ili kuruhusu kuwekwa kwa mbolea na pembejeo nyingine, magugu ŶĂŵďŽůĞĂ

Kuongezeka kwa ufahamu wa athari hasi ya kilimo cha aina hii kwenye mboji iliyoko kwenye udongo, kupotea ŬǁĂ ǀŝƌƵƚƵďŝƐŚŽ ǀŝũŝĚƵĚƵ ǀLJĂ ŬǁĞŶLJĞudongo, hali ya hewa, matumizi ya ni-ƐŚĂƟ ŶĂ ŐŚĂƌĂŵĂ njĂŬĞ ǁĂŬƵůŝŵĂ ǁĂkilimo hai wanaendelea kubadilika na kuanza kutumia mifumo inayopungu-njĂ ƵƟĨƵĂũŝ ǁĂ ĂƌĚŚŝ ŬƵĨƵŶŝŬĂ ƵĚŽŶŐŽna kuruhusu matayarisho ya shamba ŵĂƉĞŵĂŬĂďůĂLJĂŵǀƵĂŬƵďǁĂ,ŝŝŝŶĂ-husisha mbinu kuu mbili mbadala:х <ƵƚŽŬƵƟĨƵĂŬĂďŝƐĂĂƌĚŚŝMbegu za

zao hupandwa au kuchimbiwa moja kwa moja kwenye udongo bila yaŵĂƚĂLJĂƌŝƐŚŽLJĂŬŝƚĂůƵх<ƵƉƵŶŐƵnjĂĂƵƵƟĨƵĂũŝŵĚŽŐŽ,ĂƉĂ

mfereji mwembamba hutengen-ezwa na kuacha sehemu kubwa ya ƵĚŽŶŐŽŬĂŵĂŝůŝǀLJŽ

ϭĂĂĚĂLJĂŬƵǀƵŶĂŵĂnjĂŽĐŚŝŵďĂmfereji mwembamba kuwezesha

ƵŬƵĂũŝǁĂŵďŽůĞĂLJĂŬŝũĂŶŝ

<ŝůĂǁĂŬĂƟĂƌĚŚŝŝŶĂƉŽƟĨƵůŝǁĂŝŶĂŬƵ-wa rahisi mmomonyoko kutokea, maji LJĂŶĂƉŽƚĞĂŬƵƉŝƟĂŵǀƵŬŝnjŽŶĂŬƵŽnjĂŬǁĂŵďŽũŝŬƵŶĂŚĂƌĂŬŝƐŚǁĂ

ϯ>ĂnjĂŵďŽůĞĂLJĂŬŝũĂŶŝŶĂƵďĂŽ

15

hƚĂƌĂƟďƵǁĂŬƵƉƵŶŐƵnjĂŬƵůŝŵĂŬǁĞŶLJĞƵĚŽŶŐŽ

ϰtĞŬĂŵŝƐƚĂƌŝũƵƵLJĂŵĂƚĂŶĚĂnjŽkuandaa upandaji wa zao linalofuata

ϮWĂŶĚĂŵŝŵĞĂLJĂŵďŽůĞĂLJĂŬŝũĂŶŝyenye asili ya mikunde na uiache ikue

ŚĂĚŝŬƵƚŽĂŵĂƵĂ/ǁĂƉŽƐŚĂŵďĂlitaachwa muda mrefu iache kwa

muda mrefu

Kijitabu hiki ni matokeo ya mradi wa mwongozo wa mafunzo ya Kilimo-hai Afrika na kilibuniwa kama kabrasha ya kuwagawia wakulima.

Mchapishaji:Tanzania Organic Agriculture Movement (TOAM)

PO Box 70089 Dar es Salaam, Tanzaniawww.kilimohai.orgkwa kushirikiana na

&ŝ>dĂĂƐŝƐŝLJĂhƚĂĮƟǁĂ<ŝůŝŵŽͲŚĂŝ^ǁŝƚnjĞƌůĂŶĚǁǁǁĮďůŽƌŐ

<ŝũŝƚĂďƵŚŝŬŝŬŝŶĂǁĞnjĂŬƵŶĂŬŝůŝǁĂďŝůĂLJĂůĂnjŝŵĂLJĂŬƵƉĂƚĂƌƵŚƵƐĂ,ĂďĂƌŝnjŽƚĞnjŝůŝnjŽŵŽ ŬĂƟŬĂ ŵǁŽŶŐŽnjŽ ŚƵƵ njŝŵĞŬƵƐĂŶLJǁĂ ŶĂ ǁĂĂŶĚŝƐŚŝ ŬǁĂ ŬĂĚƌŝ LJĂŵĂĂƌŝĨĂLJĂŽ:ƵŚƵĚŝnjĂŬƵƚŽƐŚĂnjŝŵĞĨĂŶLJǁĂŶĂdĂĂƐŝƐŝLJĂhƚĂĮƟǁĂ<ŝůŝŵŽͲŚĂŝ;&ŝ>ͿŶĂǁĂďŝĂǁĂŬĞŬƵĐŚĂƉŝƐŚĂƚĂŬǁŝŵƵŶĂŚĂďĂƌŝnjĂŬƵĂŵŝŶŝŬĂtĂĂŶĚŝƐŚŝǁĂŚĂƌŝƌŝŶĂǁĂĐŚĂƉŝƐŚĂũŝŚĂǁĂǁĂũŝďŝŬŝŬǁĂƵŬǁĞůŝǁĂŚĂďĂƌŝnjŝůŝnjŽĐŚĂƉŝƐŚǁĂWaandishi, wachapishaji au mtu yeyote anayehusiana na chapisho hili hatahusika na hasara yoyote, uharibifu au deni ambalo limesababishwa ama ŵŽũĂŬǁĂŵŽũĂĂƵŬǁĂŶũŝĂŶLJŝŶŐŝŶĞŶĂŵǁŽŶŐŽnjŽǁĂŵĂĨƵŶnjŽŶĂnjĂŶĂnjĂŬĞ

<ŝũŝƚĂďƵ ŚŝŬŝ ŬŝŵĞƚĂĨƐŝƌŝǁĂ ŬĂƟŬĂ ůƵŐŚĂ LJĂ <ŝƐǁĂŚŝůŝ ŶĂ ĂŬƚĂƌŝ 'ĞŽƌŐĞ D<ŝĂŵĂĂƌƵĂƉĞƉĞĞdžĐĞůŵĞƌĐĂŶƟůĞΛLJĂŚŽŽĐŽŵ

dƵŶĂǁĂƐŚƵŬƵƌƵ ƐŚŝƌŝŬĂ ůĂ hƐǁŝƐŝ ůŝŶĂůŽƐŚƵŐŚƵůŝŬŝĂ ŵĂĞŶĚĞůĞŽ ŶĂ ƵƐŚŝƌŝŬŝĂŶŽ;^ǁŝƐƐ ŐĞŶĐLJ ĨŽƌ ĞǀĞůŽƉŵĞŶƚ ĂŶĚ ŽŽƉĞƌĂƟŽŶͿ Ăƌ ĞƐ ^ĂůĂĂŵ ŬǁĂŵƐĂĂĚĂǁĂůŝŽƵƚŽĂ ŬƵĨĂŶŝŬŝƐŚĂ ƚĂĨƐŝƌŝ ŶĂ ƵĐŚĂƉŝƐŚĂũŝ ǁĂ ŬŝũŝƚĂďƵ ŚŝŬŝ <ŝŶĂƉĂƟŬĂŶĂ ďƵƌĞŬĂƟŬĂ ůƵŐŚĂ njĂ <ŝƐǁĂŚŝůŝ ŶĂ <ŝŝŶŐĞƌĞnjĂ ŬǁĞŶLJĞ ƚŽǀƵƟ ǁǁǁŽƌŐĂŶŝĐͲĂĨƌŝĐĂŶĞƚǁǁǁŬŝůŝŵŽŚĂŝŽƌ ƚnj

tĞƚŚĂŶŬƚŚĞ^ǁŝƐƐŐĞŶĐLJĨŽƌĞǀĞůŽƉŵĞŶƚĂŶĚŽŽƉĞƌĂƟŽŶŝŶĂƌĞƐ^ĂůĂĂŵĨŽƌŝƚƐƐƵƉƉŽƌƚƚŚĂƚŵĂĚĞƉŽƐƐŝďůĞƚŚĞƚƌĂŶƐůĂƟŽŶĂŶĚƉƵďůŝĐĂƟŽŶŽĨƚŚŝƐŬůĞƚ/ƚŝƐĨƌĞĞůLJĂǀĂŝůĂďůĞĨŽƌĚŽǁŶůŽĂĚŝŶďŽƚŚŶŐůŝƐŚĂŶĚ^ǁĂŚŝůŝĨƌŽŵǁǁǁŽƌŐĂŶŝĐͲĂĨƌŝĐĂŶĞƚǁǁǁŬŝůŝŵŽŚĂŝŽƌ ƚnj