Table of ContentsMỤCLỤCLờinhàxuấtbảnLờinóiđầuTựacuốnChísĩNguyễnQuangDiêuLươngTâmNhânLoạiLàmconnênnhớNhàcầmquyềnvàdưluậnThầyhọctôi:CụDươngQuảngHàmÝnghĩacáichếtcủagiáosưTrầnVinhAnhCụPhan(BộiChâu)vàlòngdânNguyễnHữuNgưvàtậpQuêHươngKhócbácĐôngHồTựaÚcViênThiThoạicủaĐôngHồTôidịchChiếnTranhvàHòaBìnhHoađàonămtrướcNhàcáchmạngTrầnQuíCápThisĩQuáchTấnvàXứTrầmHươngConđườnghòabìnhTừPhươngKhêlênNúiHùngMốitìnhnghệsĩTựaTuyểntậpthơHánViệtNguycơxuấtnão

Hiệntượng“nhântàidicư”từxưatớinayTâyÂubịxuấtnãoTâyÂurútóclạicủacácnướcnhượctiểuNướcgiàunhấtthếgiớiđượccácnướcnghèogiúpđỡRútócngầmCáihạichosựxuấtnãoNguyênnhânsựxuấtnãoLàmsaochặnđượcsựxuấtnão

HưChuNguyễnKìThuỵ(1923-1973)TựaĐấtnướcQuêhươngCháuBànộitộiBàNgoạiChúngtaphảilàmgì?

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

LỜI NHÀ XUẤT BẢNTừvàibabốnchụcnămgầnđâybạnđọcnướcta,nhấtlàcácnhànghiêncứukhoahọcxãhội,

đãtừngquenbiếtNguyễnHiếnLê.Ngườitakhôngchỉhoannghênhvàthẳngthắntraođổicùngôngvềnhữngýkiếndoôngđưaravềnhiềuvấnđềhọcthuậthayquốckếdânsinh,màngườitacònghinhậnởông–mộttríthứccầncù,luôncókhátvọngđónggópcôngsứckhảocứucủamìnhvàoviệcxâydựngmộtnềnvănhoá–giáodụcViệtNamthíchhợp,lànhmạnh,pháttriển.TậpĐểtôiđọclạicủaôngđãphảnánhmộtphầntưtưởngkhoahọccủaông,tấmlòngyêu

nướcvàtinhthầndântộccủaông.Nhưlàmộttậpbútkí,ghichép,giớithiệuvănchương–vănhọc–vănhoávàmộtsốvấnđề

liênquan,đượcviếtratừcáchđâyvàibachụcnăm,Đểtôiđọclạiđượcxuấtbảnvàothờiđiểmnày,cũngsẽgiúpbạnđọccóthêmmộttài liệuthamkhảobổích.Chúngtasẽgặplạiởđâynhữngýnghĩ,nhữngkiếngiải…củaNguyễnHiếnLêmàchúngtatừngtánthành,từngthấylàchúngđangđượcthựchiện;chúngtacũngsẽthấylàtrongtậpsáchnàycũngcònmộtsốýkiếncầnđượctraođổithêm,nhiềusốliệuvàsựviệcđãkhôngcòncậpnhậtnữa.Thiếtnghĩ,đóđềulànhữngviệccóthểcoilàbìnhthườngtrêndiễnđànhọcthuậtlâunay.NhàxuấtbảnVănhọctrântrọnggiớithiệutậpĐểtôiđọclạicủaNguyễnHiếnLêcùngbạn

đọc.NhàxuấtbảnVănhọc

Lời nói đầuĐâykhôngphảilàmộttuyểntậptheonghĩachúngtathườnghiểu.Vìkhôngcóýchỉgomtoàn

nhữngbàivàhếtthảynhữngbàitôilấylàmđắcý,màcònthuthậpmộtsốbàitôimuốnđọclạivìnhiềulído:cóbàichépmộthồikívềngườithân,bạnthân,bảnthâncủatôi,hoặcgợilạichotôinhữngcảnhđẹptôiđãđượcthấytrongnhữngphútrấtngắnngủinhưngthầntiên;cóbàiđánhdấunhữngsuytưcủatôivềnhânsinh,vềnghềcầmbút,nhữngthínghiệmcủatôivềmộtbútpháp,cóbàighilạinhữngniềmânhận,bấtbìnhcủatôitrongmộtxãhội,mộtthếgiớiđươngtrảiquamộtthờiđạicựckìbấtổn,hỗnloạn.Khithuthậptôikhôngcóthìgiờđọclạihếtmộttrămtácphẩm(cảbiênkhảolẫndịchthuật)

tôiđãxuấtbản,vớimườilămtácphẩmnữaviếtrồimàchưain,vànhữngbàiđăngtrongnămtrămsốbáomàkhoảngmộtnửachưavôtậpnào;cứnhớtớiđâutôimớilụcramàchépratớiđấy.Saunày,nếunhớthêmtôicóthểsẽthuthậpmộtsốbàikhác,hoặcbỏbớtmộtsốbàiđãởđây.Tìnhcảmvà tư tưởngcủachúngtavẫn thườngthayđổi tuỳ tuổivà tuỳhoàncảnhbênngoài.Khichéplại,tôithuậntaysửađôivàichữ(rấtít),bỏhaythêmvàicâumàtôiđãđánhdấuhoặc

cướcchúđểdễnhậnra.Tôiránghixuấtxứmỗibài,nhưngcóvàibabàitôichỉnhớmàimạiđăngởbáonàynămnàothôi,vìkhôngkiếmranhữngsốbáođó.Tôisắpđặttheothứtựthờigian,từngnăm,chứkhôngtừngtháng:cónhữngbàicáchnhau

nhiềuthángmàtôiđặtliềnnhau,vìcùngmộtthểvăn,cùngmộtđềtài,hoặccùngviếtvềmộtngười.Nhưngởsaubảngmụclụctôiđãlàmmộtbảngphânloạisơsàiđểdễtìm.Tậpnàychéplàmbabản;chỉbảnI,IIlàchépđủcácbàicònbảnIIIchỉchépnhữngbàihơikhó

khănvìkhôngcótrongcáctácphẩmcủatôiđãxuấtbản.SàiGònngày1-1–1978

NguyễnHiếnLê

TỰA CUỐN CHÍ SĨ NGUYỄN QUANG DIÊUcủaNguyễnVănHầu(XâyDựng,1961)

LầnđầutiênđặtchânlênđấtSàiGòn,tôingán“HònngọcViễnĐông”nàyquá.Đủmọigiốngngườihỗntạp,đasốlàconbuôn;trongbụivàồn;muốnkiếmmộtchỗthanhtịnhcóchútditíchđểônlạidĩvãngthìkhôngbiếtkiếmởđâu,vàsuốtngàythâuđêmchỉthấyngườitaănuống,đánhtứsắcvàcavọngcổ.Cũngmay,lầnấytôichỉởSàiGòncónửathángrồiđượcpháingayxuốngLụctỉnh.Tronghai

nămliền,tôiđikhắpmiềnTây,tớiđâucũngnhậnxétdântìnhvàtôimừngrằngsinhlựccủamiềnNamnàycònmạnhlắm.NókhônghiểnhiệnởcácđôthịnhưSàiGònChợLớnmàdàodạt,cuồncuộnởthônquê,trênbờnươngconrạchmátrượibóngdừa,trênnhữngcánhđồngbátngátbôngsenvàbôngsúng.DùởCầnThơ,RạchGiáhaySaĐéc,đâuđâutôicũngthấydânquêchấtphácvàđônhậu,giữđượctruyềnthốngcủatổtiênhơncảdânquêmiềnBắc.Lạlùngthật,NamViệtlàđấtmới,lạichịuảnhhưởngcủaPhápsớmhơnBắcViệtmàcổtụcở

đâyđượcbảotồnhơnởngoàikia.Cơhồnôngdânnàocũngnhớđượcnhiềutíchcũ,thuộcđượcítcâutrongMinhtâmbửugiám,họhiếuđễ,biếtkínhtrọngnhàNho,mànhàNhoởđâycũngđángchohọtrọng:cólễđộ,cótâmhồn,mộtsốcókhípháchnữa.Tôiđãvàonhữngnhàsànbagianlợpngóihaylá,thấplètè,tốiomomvàthấynhànàocănđẹpnhấtcũngdànhchoviệcthờphụngtổtiên,mànhữngchỗtranghoàngđẹpnhấtcũng lànhữngchỗđểthờ;bêncạnhbanthờtôilạithấytreohìnhcáccụPhanBộiChâu,PhanChâuTrinh.Chủnhânluônluônnhãnhặntiếpđóntôi,vàkhithấytôichămchúnhìncácđôicâuđối,đoánrằngtôibiếtchútítchữHánthìkhôngedègìcả,đọcchotôinghethơvăncủacácnhàcáchmạnghoặchỏitôicònnhớtruyệnMaChíNi,GiaLýBaĐịch[1]trongbộẨmBăngcủaLươngKhảiSiêukhông.Cácnhànhođórấtnghiêmkhắc:conđãđitrihuyệnrồi,cáccụcũngnọcramàđánh,đậukĩsưrồi,cáccụcũngbắtđichăntrâutrongkhiđợibố;vàkhicáccụkhuyênbảođiềugìthìdânlàngrămrắptuântheohơnlàtuânlệnhchủquận.SinhlựccủamiềnNamlàởđó:hạngcựuhọcvẫngiữđượcphongđộ,đượcdânchúngkính

mếnvàtintưởng;nhờvậyhạngtântríthứcchưađếnnỗivongbản,vàgiữacácgiớicómộttinhthầnđoànkếtngấmngầmchốnglạiPháp;thànhthửsautámchụcnămcaitrị,ảnhhưởngcủaPhápởđâychỉnhưmộtlớpsơn,chưaănsâuđượcvàoquầnchúng.Khắpmấytỉnhphíatây,tôimếnnhấtmiềntừHồngNgựtớiCaoLãnh,mộtphầnvìtôibiếtrõmiềnnàyhơnhết[2].TừHồngNgự,xuôidòngTiềnGianglầnlượthiệnranhữngbụitrerậmrạp,nhữngvườngòn

lưathưa,nhữngcồncátđìuhiu,nhữngruộngdâuxanhmướt,nhữnghàngsaonghiêmtrangsaunhữnghàngdừayểuđiệu,vàbấtgiáctangâmlênnhữngvầnthơcủaThôiHạotrongbàiHoànghạclâu,vàcủaHuyCậntrongbàiTràngGiang.TớiTânThuậnvàCaoLãnh,tađượccảnhvậttưngbừngtiếpđón:dướirạchghexuồngchen

chúcmàtrênbờnhàcửasansát,mậnxoàtrênmặtnước,xoàirủởtrênđầu,quítthìđỏốimànướcthìtrongxanh;congáiđãđẹp,nổitiếngnữcôngnữhạnhmàcontraithìhaychữmàcóchíkhí.Cảnhchẳngnhữngđẹpmàcònhùng.ConsôngTiềnGiangởnhữngchỗđầucồnvàcuốicồn,

rộngcótớihaibacâysố,gặpmùalụt lớnnhưvừarồi,nướcbăngbăngchảy,ngậpcảvườntược,đồngruộngtrênphicơnhìnxuốngngườitachỉthấymộtbiểnnướcbaolatrảiratừbiêngiớiCaoMiêntớivịnhTháiLan,trênđólólênnhữngngọncâyvàmáinhà.Mùanắngnếutaghévàotảngạn,từHồngNgựtớiPhongMĩ,bấtcứnơinào,đisâuvôbacâysốlàgặpmộtcảnhhoangvuđánglàmđầuđềngâmvịnhchopháibiêntáiđờiĐường:mộtkhurộngmấychụccâysốtoànlau,sậy,bàng,lát,trênlàánhnắnggaygắt,dướilàbùnlầy,khôngcómộtbóngngười,nhưngvôsốrùa,rắn,đỉa,muỗi…XưakiađâylàđấtdụngvõcủaThiênHộDương,màgầnđâynóvẫnlàđấttunghoànhcủanhiềutranghảohán.ThựcdânPhápítkhipháilínhvô,nhưngluônluôngờmmiềnnày,nênđặtnhiềutrạmdothámbaovây,riêngtôibiếtđượcbatrạmởCaoLãnh,ChợThủvàChợMới.BiếtrõđịalímiềnHồng–Caorồi,độcgiảsẽhiểutạisaonólànơiphátsinhnhiềunhàcách

mạng.Nhờcónhữngkhuphìnhiêumàsựhọcmớiphátđạt,vàCaoLãnhtừxưavẫnnổitiếng

làđấtvănvật.Hánhọcthịnh,gâyđượcmộttruyềnthốngđạonghĩa,áiquốc;truyềnthốngđódễgiữvìmiềnnàyhẻolánh,ảnhhưởngcủaPhápkhótới(hồixưa,chưacócanô,xehơi,phảichèoxuồngtừĐốcVàngquaLongXuyênmấtmộtngày,lênSàiGònmấtmộttuần;rồilạinhờcảnhthiênnhiênhoangvuhùngvĩ,ngườitaphảiphấnđấu,quenxôngpha,biếtđoànkết,saucùngnhờcócánhđồngThápởngaysaunềnnhà[3],ngườitamuốntrốnlúcnàocũngđược,nêntinhthầnchốngPhápcàngmạnh.Vìvậyvàokhoảng1907-1908,khiphongtràoĐôngdunổilênởNamViệtthìmiềnCaoLãnhhưởngứngliền.ÍtnămsauPhápbắtcụDươngBáTrạcantríởLongXuyên,cụVõHoànhantríởSaĐéc,rồidomộtsựtìnhcờcụPhươngSơncũngtrongĐôngKinhnghĩathục,lựangaymiềnĐốcVàngđểẩnnáu;vàcácnhàNhocótâmhuyếtởmiềnHồng–CaongẫunhiênmàđượcgầnmộtsốđànanhđấtBắc,tinhthầncàngthêmphấnkhởi.TừCaoLãnhtớiHồngNgự,khônglàngnàokhôngcómộtvàinhàcáchmạngbịPháptrócnã,hoặcghitênvàosổđen.RiênglàngĐốcVàngThượngtôiđãbiếtbốnnămnhà;ởCaoLãnhchắccònnhiềuhơn.Nhữnghoạtđộngcủacácnhàđó,dânchúngđềubiết,cáchươngchứccònbiếtrõhơnnữa,nhưngtôiđãnói,dânởđâybiếtđoànkết,biếttrọngtruyềnthống,nênkẻnàodùkhôngtánđồngcũngkhôngmặtmũinàotốcáovàPháphayđượcmàrataythìthườnglàđãmuộn.KiệthiệtnhấttrongsốđólàcụNguyễnQuangDiêu.Lầnđầutiênđượcnghemộtôngbáckể

chuyện cụ, tôi thán phục nhà cáchmạng ở Cao Lãnh đó. Hôm nay đọc tác phẩm của ôngNguyễnVănHầu,tôicàngngưỡngmộcụ.Năm1913cụcầmđầumộtpháiđoàn,điléncáchnàokhôngbiết,quaHươngCảng,chưakịphoạtđộngthìbịPhápbắt,đưavềgiamởkhámlớnHàNộirồiđàyquaGuyane(NamMĩ).VàinămsaucụvượtngụctrốnquađảoTrinidadcủaAnh.Cuốinăm1920,trởvềHươngCảng,tìmcáchtiếpxúcvớiNguyễnHảiThần,năm1926tìnhnguyệntrởvềhoạtđộngngayởtrongnước.VềtớiSaĐéc,cụlạithămcụVõHoành.CụVõsaingườiđưavợconcụNguyễnởCaoLãnhtới

đểgiađìnhgặpmặtnhau. Saumườimấynămxa cách, ai trong cảnhmà chẳng cảmđộng,quyếnluyến.Vậymàcụchỉkhảngkháikhuyêncụbàmộtcâu:“Tôitưởngbỏthânnơiđấtlạ,naymaymàđượcvềđây,mừngrỡgặpnhaunhưvầycũnglàquílắm.Thôibàtrởvềlolắngnuôicon,cònphầntôibaogiờviệcnướcchưaxongthìchắctôichưasumvầyvớigiađìnhđược.”SaomàtinhthầncụgiốngtinhthầncụPhanBộiChâuđếnthế!Rồicụhoạtđộngngayởquênhàmớilàganchochớ.Suốtmườinămsauluônchotớikhi

mất,khinằmdướighe,khitrọởchùa,cụliênkếtcácđồngchí,tuyêntruyềntrongđámthanhniênnhấtlàđámnôngdânởcáctỉnhCầnThơ,LongXuyên,TânAn,TràVinh,BếnTre…nhưngkhuvựcchínhvẫnlàmiềnHồngCao,vìmiềnnàytừđịathếđếndântìnhđềuthuậntiệnchocôngviệccáchmạngnhưtôiđãnói.ThànhthửmiềnHồngCaogiữmộtđịavịđặcbiệttrongđờicụ:CụsinhởphíaNammiềnđó,làngTânThuận,hoạtđộngkhắpmiềnđórồiquitiênởphíaBắcmiềnđó,làngVĩnhHoà,tạibiêngiớiViệt–Miên.Taítthấynhàcáchmạngnàomàđờisốngmậtthiếtvớiquêhươngnhưvậy.Cụmất5nămrồi,tungtíchmớibịlộvàviênchủtỉnhChâuĐốcnổigiận,hạlệnhngưngchức

mộtlúcbangườitrongbanhộitềlàngVĩnhHoà.TinhthầndânmiềnHồngCaođángquíthật.Màcụkhôngphụlòngcủahọ,suốtđờikhítiếtkhôngđổi.Cũngnhưcácđồngchícủacụthờiđó,cụđãthấtbại.Nhiệthuyếtvàcantràngthìcódưmàkĩthuậtcáchmạngthìcònthiếu.Màthờicơlạikhôngthuậntiện.Nhưngxétvềphươngdiệnkếvãngkhailaithìcụđãthànhcông.Tôichắcnhữngbàithơcáchmạngcủacụđãnungchínhiềungười,vàtôicũngchắcrằngtrongsốmônđồcủacụthếnàochẳngcómộtsốđãhăngháiváctầmvôngđuổiPhápkhiPhápđượcMỹngầmgiúp,theogótAnh,đổbộlênđâyđểtoanchiếmlạinướcmình.Đờicáchmạngcủacụgồmmộtphầntưthếkỉmạohiểmvàhisinh;thơcủacụNômcó,Hán

có,giọngrấtnồngnàn;màdanhcủacụthìngoàimiềnHồng–Cao,ítaiđượcbiết.TrongnhữngsáchbiênkhảovềphongtràocáchmạngởmiềnNam,tôichưathấycuốnnàoghitêncụ.Cụchẳngcầnngườisaubiếtcụ,nhưngchúngtalàngườisaucóbổnphậnghichéptiểusửcủacụđểlưulạimộttấmgươngchongườisaunữa.ChúngtanênhàmơnôngNguyễnVănHầuđãlàmcôngviệcấythaychúngta.

ÔngHầuquêởCùlaoGiêng,khoảnggiữamiềnHồng–Cao,hồinhỏcólầnnuôicáimộngđượclàmhọctròcủacụ, lớnlênluônluôntưởngniệmcụ,gầnđâybỏramấynămđiềutra,phỏngvấnrồithuthậptàiliệuvềđờicụcùngthivăncủacụmàsoạnnêncuốnnày.Phầntiểusửđầyđủvàđángtin:ôngthậntrọngsosánh,cânnhắckiểmsoáttàiliệu,rồitrung

thựcghilại,khôngtiểuthuyếthoá,chỗnàocónhiềuthuyếtkhácnhauthìtồnnghi.Phầnthivăncũngđángquí:thivăncủacụđồnrằngrấtnhiều,naycònlạikhoảngtrămbài,

đềucógiọngkíthác,lờituykhôngchuốt–nhàcáchmạng,chíđâuởlàmthơ–nhưngmộtsốbàicógiátrịvềsửliệu(nhưbàiHàThànhlâmnạn…)hoặckhéodụngnhữngtừngữđặcbiệtcủamiềnNam(nhưbàiVăntếđứcGiáotôngCaoĐài)gâyđượcmộtâmhưởngriêng,lạicóthểgiúpđượcnhiềuchonhữngaimuốnkhảovềViệtngữ.(Bỏđoạncuốikhoảng2trangđưamộtđềnghịvớiViệnkhảocổSàiGònvềviệcthuthậpcáctài

liệu,ditíchvềsử)LongXuyênngày30-11-1966.

LƯƠNG TÂM NHÂN LOẠINhiềunhàbáchọctrênthếgiớiđãlêntiếngtừhaichụcnămnayrằngcácnướcgiàu

phảigiúpcácxứnghèopháttriểnđểlấpdầncáihốgiữagiàunghèođi.ÔngPiatiertrongcuốnVieinternationaleConflits(Larousse)khuyêncácnướctiêntiếnbớt

íchkỉđừngnắmtrọnquyềnsảnxuấthoáphẩmmàphảimởrộngluồngxuấtcảngtheocảhaichiều,nghĩalàchocácxứkémpháttriểnđượcđủphươngtiệnxuấtcảngchẳngriêngnguyênliệumàcảhoáphẩmnữa;muốnvậy,phảigiúpkĩnghệcủahọtiếnbộlênchứđừngbópnghẹtnó;ônglạikhuyêntấtcảcácdântộcphảivượtlêntrêncáithóicạnhtranh,chiếnđấuvớinhau,hợptácvớinhautheonhưngmẫuhợpđồngmới,phảitạomộtýthứchệmớichonhânloại,nếukhôngthì“sựhỗnloạnvànhữngcuộcbạođộngsẽnhấtđịnhxảyra,chúngtachỉchưabiếtđượclàxảyralàmsao,lúcnàovàởđâuđấythôi.”ÔngFourastiétrongcuốnHistoiredeDemaincũngbảocácnướcgiàuvànghèophảithay

đổitháiđộvớinhau;cácnướcgiàuphảigiúpđỡcácnướcnghèomộtcáchtíchcựchơn:trongthờiđóikém,phảigiúpđỡvậtchấtbằngtặngphẩm;trongthờibìnhthườngphảigiúpvốnbằngdụngcụ,kĩthuậtvàchuyênviên.TấtcảnhữngsựgiúpđỡđókhôngnêntrựctiếptừnướcnàyquanướcnọmànênchuyểnquaLiênHiệpQuốclàmtrunggian,cóvậymớitránhđượcsựlợidụng,nhữngảnhhưởngkhôngtốtvềchínhtrịthếgiới,nguồngốccủamọisựxungđột.(ĐócũnglàýkiếncủaMaxPietschtrongLarévolutionIndustrielle–Pagot–1961).VàcũngnhưPiatier,ôngnhấnmạnhrằngcácnướcgiàuphảimuagiúpsảnphẩmcủacácnướcnghèo,đừngcạnhtranhvớihọ,đừngdùngquanthuếđểchechởsảnphẩmcủamình,nhưvậyđểcácnướcnghèosốngđược.Tómlại,phảicómộtsựphâncôngtrênphươngdiệnquốctếvàLiênHiệpQuốcphảilậpnhữngkếhoạchdàihạnchotoànthếgiới.KígiảMĩEdgarSnowtrongcuốnTheothersideoftheRivercũngnhậnđịnhnhưvậy:“TrongmộtthếgiớiđóimàMĩtrợcấpchocácđiềnchủđểhọbỏhoangruộngđấtvàmỗingàytiêuphíhaitriệuMĩkimđểtrữnhữngnôngphẩmdưxàithìquảlàtinhthầncònấutrĩ.Phảigiúpcácxứkémpháttriểnnhữngphươngtiệnsảnxuấtvàphươngtiệntraođổivềthươngmạimộtcáchbìnhđẳng.”ÔngAlfredSauvycònquảquyếtrằng“lươngtâmnhânloạiđãthứctỉnh”rằngcácnướcgiàu

sẽphảichiaănvớicácnướcnghèo,cólẽcònphảichodânnghèodicưvônữavìkhôngcógìđángthươngtâmbằngđấtđểhoangtrongkhinhiềudântộckhôngđủđấtcàycấy!(Théoriegénérale de la population). Lời cảnh cáo của Marc Paillet trong cuốn Gauche année zéro(Gallimand–1964)còngaygắthơn:phảirấtđỗiđiênkhùngmớinghĩrằnghiệntrạngcủathếgiớicóthếkéodàirấtlâumàcácdântộcnghèosẽkhôngdùngđếnmộtgiảiphápbithảm.Kẻsốngtrongcảnhthiếuthốncựckhổthếnàorồicũngtớilúcchỉchếttrongcảnhchiếnđấuchứkhôngchịukhoanhtaymàchếtdầnchếtmòn…Cáithếgiớiđóikiađãtổchứclạirồiđấy.Nóđãđặtđiềukiệnrồiđấy.Rồiđâynósẽđòichođượccáiquyềncủanó.Lúcđósẽkhôngcònluânlí,côngbằnggìráo;chỉcómộtmặttrậnmàbênnàylànhữngkẻtúngthiếu,bênkialànhữngkẻdưdả.Lúcđócóđưaralílẽnàynọthìcũngchẳngainghe.”Vàtheoông,chỉtrong10-20nămnữa,nhiềudântộcnghèosẽcóbomnguyêntử,màtrong

taykẻnghèo,mộttráibomnguyêntửsẽlàmộtmốiđedoạkinhkhủnggấptrămtrongtaykẻgiàu.CuốicùngôngdẫnlờicủaRenéDumonttrongcuốnL’Afriquenoireestmalpartie.Sựmấtthăngbằnggiữacácnướcgiàuvàcácnướcnghèođãnghiêmtrọngquárồi.Việntrợnàocứtăng theomộtmứcchậmchạpnhưmấynămnay thìkhông thểnàogây lại thế thăngbằngđược.Phảiviệntrợthậtmạnhđi(…)mànhưvậydùsaocũngkhôngtốnbằngsốvũkhíngườitachếtạomỗinăm(…)Phảicómộtkếhoạchchungchothếgiới,phảidầndầntiếntớimộtChínhphủliênhiệpcủatoànthếgiới(…)nếukhôngthìvàokhoảngnăm2.000nhânloạisẽlâmnguyvìnạnđói.Chỉtrongmộtnămnay,đọcđượctrênhaichụccuốnvềkinhtế,chínhtrị,tôithấytácgiảnào

cũnggiónglênnhữnglờithiếtthakêugọicácnướcgiàuphảixétlạichínhsáchcủahọvớicácnướcnghèo.NgayđếnbácsĩKarinRoontrongmộtcuốndạychúngtacáchnghỉngơi(Thenewwaytorelax)cũngthấycầnphảithayđổinhânsinhquanchohợpvớithờiđại:“Trongmườinămgầnđây,nhữnggiátrịcủachúngtacũngthayđổimauhơnlàcácthờitrước.KhicơndôngtànpháchâuÂumớibặttiếnggầmthétthìchúngtađãbiếtngayrằngphảinhìntươnglaitheo

mộtquanniệmkhác.Cáimàxưakiachúngtagọilàsựantoànđãkhôngcònnữa:phảitìmnóởngaytrongbảnthânchúngta.Nhữnggiatàiđồsộsụpđổtrongsớmtối.Ởcáithếgiớicóhằngtrămtriệukẻđóirét,vôgiacưnàymàsúctíchtiềnbạcvàbảovậtthìchẳngđángkhenchútnàocả.”Cácnhàbáchọc chân chính thườngdễ thương.Họ trọng sự côngbằng, ít có thànhkiến,

nhiềukhitưtưởngrộngrãi,vìhọchỉyêusựthực,vàchỉnghĩtớinhânloại.Nhưnghọchẳngcóquyềnhànhgìcả–giảsửcóthìtrongthờinàycũngchưachắchọđãlàmnênviệc,họchỉcóthểđánhthứclươngtâmcủanhânloạithôi,gợilênmộtýthứcmới,mộtnhânsinhquanmớiđểkhuyênnhủcácnhàcầmquyềnthôi,màcácnhànày,vìđịavị,vìtráchnhiệm,chỉlogiảiquyếtnhữngviệctrướcmắt,chỉlobảovệquyềnlợitrướcmắtcủadântộchọ[4],quyềnlợiđónhiềukhitươngphảnvớiquyềnlợicácdântộckhácvàcóthểtươngphảnvớiquyềnlợisaunàycủadân tộc họ nữa. Khôngmột nước nào có chính sách nhìn xa cả. Năm 1947 hay 1948, ôngFellereaunóivớiStalinevàTrumanđạiýnhưsau:'TôicầnmộttỉMĩkimđểdiệtbệnhcùitrênkhắpthếgiới.Phicơcủacácôngcókiểutốn500triệuMĩkim.Trongkếhoạchchếtạocủacácông,mỗiôngchịubỏđimộtkiểuthôithìlựclượngcủacácôngvẫnkhôngchênhlệchnhau,màtôicótiềntrịđượchếtbệnhcùichonhânloại.”StalinevàTrumanđềulàmthinh.Mườilămnămsau,A.SauvytrongcuốnMalthusestlesdeuxMarx(Denoel)dẫnlờiđócủa

Fellereaurồikếtluận:“Cácônggiàucó,chiếmbaphầntưtàinguyêntrênđịacầukia,cácôngphungphítàinguyênđólàmangtộiđấy.Cácxungđộtgiữacácôngvớinhaudùcóquantrọngtớiđâuđinữa,sovớisựsốngcủatrênmộttỉngườithìcũngkhôngđángkểgì.Thếhệtrước,cácôngđãsosánhbơvàđạibácvàcácôngđãlựađạibác[nghĩalàbắtdânnhịnđểcótiềnchếtạođạibác].Bâygiờđâyphảilựachọngiữađạibáccủacácôngvàbơcủachúngtôi[củacácnướcnghèo],đúnghơnlàgiữahoảtiễncủacácôngvàcơmcủachúngtôi.Vìcácôngphíphạmcơmhômnaycủachúng tôi,và tệhơn,cảphầncơmcó thểcóđượccủachúng tôisaunàynữa…(khôngcógìtộinặngbằngdùngnhữngthứcóthểnuôisốngngườinàyđểgiếtngườikhác).SaoSauvykhôngnói:dùngnhữngthứcóthểnuôisốngngườiđểgiếtngười?CâuđólàmchotôinhớcâucủaMạnhtửtrongLiLâuthượng:“Suấtthổđịanhithựcnhânnhục,tộibấtdungưtử.”(Vìtranhđấtmàgâychiến,làmchodânchếtthìkhôngkhácgìchođấtđãănthịtdân,tộiđókhôngthachếtđược).Hoàncảnhcókhácnhưnglờikếttộicũnggắtnhưnhau.[5]TrongcuốnLeempirearabe,troisièmegrand?(Aufild’Ariane–1963)HenriJegochorằngÂu

MĩngàynayđãgầnnhưchịuthuaNgaởchâuÁ,chỉcònlođốiphóởẢRập,PhiChâu,NamMĩ,vàôngtựhỏiđếquốcẢRậpsaunàycóthểthànhkhốithứbatrênthếgiớiđượckhông.Tôinghĩrằngtrênthếgiớikhôngcóbakhốimàchỉcóhaikhối:GiàuvàNghèo.ÂuMĩ,cảNganữathuộcvàokhốigiàu;khốinghèogồmtấtcảcácnướckémpháttriểnvàtớicuốithếkỉ,khốinàysẽchiếm4phần5dânsốthếgiới.Tronglịchsửnhânloại,chưabaogiờngườitacóthểdùngsứcmạnhmàdiệtđượchếtkẻnghèo,vìhọđôngquá;chỉcócáchcảithiệnđờisốngcủakẻnghèo,làmchohọđỡkhổcực,điêuđứnglàgiảmđượcsứcmạnhcủahọthôi.Màkhôngthểchỉdùngýthứchệmàcảithiệnđượcđờisốngconngười.Ngườinghèokhổkhôngcầnbiếtmàcũngkhôngthểhiểunỗinhữngýthứchệcaođẹpcủakhốinàyhaykhốikhác,họchỉmuốnđượctrôngthấykếtquảcụthểcủamỗiýthứchệ,ýthứchệnàonângcaođờisống,nhânphẩmcủahọđượcmaulàhọtrọng,làhọtheo.Cácnướctiêntiếnmuốnganhđuanhauthìchỉnênganhđuavềphươngdiệnđó.Nhàtưtưởngnàotruyềnbáđượctrongnhânloạisựtươngthân,tươngtrợ,nhàcầmquyềnở

cácnướcpháttriểnnàogiảngchodânchúng,nhậnchânđượcrằngmìnhsốngsungsướnggấpcảchụclầndântộckhácthìnênnhịntiêuxàimộtchútđểgiúpđỡxứnghèomàchẳngđòihỏigìcả,nhữngnhàđósẽlàânnhâncủachúngta[6],vìtrongmỗinướcmớichỉđượcvàingànhayvàivạnngườibiếtnhìnxamàthấyđượccáihướngtiếncủathếgiớithì lươngtâmthếgiớichưathểgọilàthứctỉnhđược.Năm1835,AlexitdeTocqueville trong cuốnDe ladémocratie enAmérique, vànăm1961,

Eisenhower khimãn nhiệm kì tổng thống, đều cảnh cáo các nhà cầm quyền rằng phải đềphòngbọnquânphiệt–thờinàyhọcàngmạnhvìliênkếtvớibọnkĩphiệt(technocrate)vàtài

phiệt,đừngđểhọpháhoạitựdovàhòabình.Chỉkhinàogiànửadânchúngtrongmỗinướcgiácngộvàđảđảobọn“phiệt”đóthìnhânloạimớicóthểhòabình,màcácdântộcmớigiúpđỡnhaunhưanhemđược,cácnướckémpháttriểnmớiđượcbìnhđẳngvớicácnướctiêntiếnvềphươngdiệnsửdụngtàinguyênthếgiớivàphươngdiệntraođổisảnphẩmđúngnhưlờicamkếttrongHiếnChươngĐạiTâyDương.[7]Đảđảobọnquânphiệtrồinhânloạimớicóthếtiếntớihòabìnhđược.Chếtạomỗikhẩu

súngđạibác,mỗiphi cơkhu trục,mỗi chiếnhạm là cướpđibaonhiêu cơmáo củangườinghèo,baonhiêumồhôicủathợthuyền.SốtiềnNgavàMĩdùngđểchếtạovũkhí,nếuchiađềuchocácdânnghèotrênthếgiớithìmỗingườiđượccảvạnđồngmỗinăm,xâyđượcbiếtbaotrườnghọcvàdưỡngđường.Aicũngbiếtvậymàkhôngaigiảiđượccáinạnchiếntranhchonhânloại.Loàingườisăntìmđượccáchlêncungtrăngmàbaogiờmớitìmđượccáchsốngyênổnvớinhautrênđịacầunày?Khôngthểsốngyênổnvớinhautrênđịacầuthìlêncungtrăng làmgì?Cáibikịchvạnđạicủanhân loạiởđó:chinhphụcđượcthiênnhiênmàkhôngthắngđượclòngmình,khôngtạođượchạnhphúcchomình.(TríchtrongMộtniềmtin.160-165,viếtnăm1964,xuấtbảnnăm1965.)

LÀM CON NÊN NHỚHômnaytôiđọclạikhôngbiếtlàlầnthứmấybứcthưcủaLivingstoneLarnodnhanđềlà

LàmchanênnhớmàDaleCarnegieđãtríchdẫntrongcuốnĐắcnhântâm,bứcthưmởđầunhưvầy:“Conơi,conngủ,máđỏkềbêntay,tócmâydínhtrêntrán…”TrongcáikhotàngvănhọcĐông,Tâytôichỉmớithấyđượcbốnnămbàicảmđộngnhưbức

thưấy.Lầnnàođọclạitôicùngrưngrưngnướcmắtmàhốihậnrằng,đãnhiềulần,ynhưôngLivingstoneLarnod,đôikhitôitỏragắtgỏngquá,nghiêmkhắcquávớicontôi,bấtcôngvớinónữa.Nhưnghômnayđọclại,tôicòncảmđộnghơntấtcảcáclầntrước,tôiđãsụtsùivìchẳngnhữngtôiđãnghĩđếncontôimàcònnghĩtớibatôinữa.Lạthật!Bứcthưđóchỉlàlờisámhốicủamộtngườichamàsaohômnaynólạigợichotôi

lòngsámhốicủamộtngườicon,làtôi.Hồiđótôimớiđúngnămtuổi,vừathuộcvầnquốcngữ.Batôichỉbàichotôirồiđithămmột

ngườibạn;trướckhiđidặnkỹtôiởnhàphảihọcbàichothuộcđãrồihãychơiđểkhingườivềthìtrảbài.Nhưngbatôivừamớirakhỏicửathìmộtđứatrẻbênhàngxómquarủtôiđánhbivàtôiđãquênlờidặncủabatôi,vuivẻđánhbi.Vàigiờsaubatôivề,bàikhôngthuộcvàtôibịnọcrađánh.Tôikhôngcònnhớtrậnđònđódữrasao,chỉnhớrằngbàngoạitôiphảixingiùmchotôi.Tốihômđó,ăncơmxongtôivẫncònlenlét,tínhmởsáchrahọcthìbatôibảo:“Tốinaycho

connghỉhọc;thayquầnáorồiđichơivớicậu.”Tôimừngquýnh.BatôithuêxelạiđườngPaulBert,dắttôivàotiệmrựcrỡánhđèn,muachotôimộtgóikẹotây,rồihaichaconnắmtaynhauthủngthẳngđilạihồHoànKiếm,phíađốidiệnvớiThápBút,ngồihóngmátvàthưởngsenbênbờnước.Batôigiấugóikẹo,bảotôikiếm,đùagiỡnvớitôibênbãicỏ.Chỗđóvắngngườivàítánhđèn.Bìnhthườngbatôirấtnghiêmkhắcmàlúcđóthậtâuyếm.Chuyệnđócógìlạđâu,màsaođãgầnnửathếkỷ,hômnaytôivẫncònnhớrànhmạch,nhớ

từnếpkhănbatôichíttớinhữngđámsentrênmặthồ.Hồiđótôichỉcảmđượclòngthươngcủabatôichứnhấtđịnhlàchưaphântíchđượctâmlícủangười,nhưnghômnaytôiđãhiểutâmlýđó.Tâmlíđócũngynhưtâmlícủatôicáchđâymườisáunăm,hồicontôimườimộttuổi.Một

lầnnóvôýmắcnhiềulỗinặngkhilàmbài;tôiđánhnómấyroi;mươi,mườilămphútsau,quacơngiận,tôithấytôivôlí,tôihốihận,vắtchonómộtlinướccam,đưalênkềmôichonóuốngvàtrongkhinóuốngthìnướcmắtcủachúngtôirớttrêntậpvởcủanó,làmnhòemấtmấychữ.Chiềuđótôichonónghỉhọcsớm,rủnórasânđánhbi.Vàtôiđểchonóthắng.Thắngđượctôi,nóthíchlắm.Hômnaynócònnhớtrậnđònđókhông(tôimongrằngkhông),nhưngtôithìkhôngquên.Một nỗi thương tâm chung cho loài người là khi hiểu được tình của chamẹ thì chamẹ

thườngđãkhuấtbóng.SaucáiđêmtrênbờhồHoànKiếm,batôichỉsốngthêmđượckhoảnghainăm.Bâygiờđâytôibiếtđổicáigìchobatôisốnglạiđược,dùchỉtrongmườiphút,đểnghelờisámhốicủatôi,đọcbứcthưnàycủatôi!Tôibiếtrằngmộtđứatrẻmớinămtuổithìchưathểtựchủđược,chưahiểuđượcthếnàolà

bổnphận,việcnàolàphảilàm,vậythìtuổiđótôihamchơi,khônghọcbài,đâuphảilàcólỗi.Nhưnghômnaytôivẫnsámhối.Vìtôiđãgâykhổchobatôi,dùchỉlàvôtình.Đêmhômđóchắcbatôiđãbứtrứt,hốihậnlắm,nênmớiâuyếmvớitôinhưvậy.Xinvonglinhcậuthalỗichocon.Hômnaylòngconcũngnátnhưlòngcậuđêmđóvậy.Phảicóconrồimớihiểuđượcnỗilòngcủacha.Trongmộttrămgiađình,dùgiàudùnghèo,

đãsangdùhèn,tôikhôngchắccóđượcmộtgiađìnhnàomàchamẹkhôngbuồnkhổítnhiềuvìconcái.Chúngnguđầnthìnhấtđịnhlàchamẹbuồnrồi,màchúngthôngminhthìnhiềukhichamẹcũngbựcmình;chúngkhódạythìnhấtđịnhlàchamẹkhổrồi,màchúngdễdạythìchamẹchưachắcđãkhỏikhổ.Hồinhỏtôithườngđượckhenlàngoanmànaynhớlạiđãbaolầnlàmchochamẹtôirầurĩ.Rồicònbiếtbaogiađìnhtrẻmắnglạichamẹ,từbỏchamẹmớilàđứtruộtchochứ!Nếukhôngvậythìlạilànhữngđứachỉnghĩđếnmìnhmàkhôngnghĩđếnchamẹ.Haimươilămtuổiđầu,tưchấtkém,thihoàiTútài1màkhôngđậu,màvẫnkhôngchịu

kiếmmộtnghềđểgiúpnhà,vẫnbắtchagiàbảychụctuổilọmcọmkiếmtừngđồngmộtđểđóngtiềncơm,tiềnhọccảngànđồngmỗitháng.Nhữngcảnhthươngtâmđónhannhảntrongxãhội.Thờinaynhàgiáodụcnàocũngbênhvựcquyềnlợicủatrẻ,điềuđórấtchínhđáng.Người

lớnchúngtanhiềukhibấtcôngthật,cókẻtànnhẫnnữa,chonênlờicủaLivingstoneLarnodmớilàmcảmđộnglòngtanhưvậy,mớiđượcdịchramườibốnthứtiếng,đăngtrênhàngtrămtờbáo,đọctrênhàngchụcđàiphátthanh.Nhưngcóailưutâmchỉmộtchútthôi,tớinỗilòngcủachamẹkhông?Trongmấychụcnămnaytôichưađượcđọcmộtcuốnnào,mộtbàinàokểnhữngnỗikhổtâmcủangườichađấy.Khôngdạytrẻthìcótộibỏbêchúng,màdạychúngthìlàmsaochẳngcólúcnghiêmkhắcmàphảichuốclấylờitráchoáncủacácnhàgiáodụckia?Mátôiíthọc,nhưngcótìnhthươngconthìlàcólươngtri,màcólươngtrithìcònhơnlàcó

tiền:ngườiđãđểtôitựýđịnhđoạtlấycuộcđờicủatôi,khôngcanthiệpvàosựlựanghề,sựlậpgiađìnhcủatôi.Hồitrẻtôichovậylàtựnhiên;phảiđợitớingàynay,haithứtócrồi,tôimớihiểurằngngườiđãhisinhchotôi.Khônghisinhmàtôilàcontrưởnglạiđểtôisốngxangườitớihaingàncâysố!Khônghisinh,mànhàtôitrướcsaulàmdâukhôngđầymộttháng!Khônghisinh,màngườiphảiđivềbốnngàncâysốđểbồngcháunộicủangườitrongcóbảyngày!Nhữnggiảsửhồiđóngườicó“canthiệp”vàođờisốngcủatôithìbâygiờtôicũnghiểuđược

rằngngườikhôngphảilàíchkỉ.Ngườichỉtìmhạnhphúcchoconngườitheoquanniệm,kinhnghiệmcủangườithìthôi.Ngườilàmsaocóthểhànhđộngkhácđượcvìconcủangườichẳngphảilàmộtphầncủangười,làtấtcảhivọng,làlẽsốngcủangườiư?Khiquanniệmcủachamẹkhônghợpvớinguyệnvọngcủatathìtabảorằngchamẹkhôngsángsuốt!Lạthật!Chílínướcchảyxuôichứkhôngbaogiờchạyngượcnhưtụcngữđãnói.Tìnhthươngcủacha

mẹtựnhiênnhưnướcchảyxuôimàlònghiếucủaconphảinhờgiáodục,nhờkinhnghiệmrồimớicó.Không,tôikhôngtinchamẹmàlạiíchkỉbaogiờ.Íchkỉlàchỉnghĩtớimình,phânbiệttavà

người,màchamẹthìkhôngphânbiệtmìnhvàcon.Khôngainuôiconđểmongchúngsaunàyđềnđápmìnhcả.Mátôivềgiàvẫnlàmlụngvấtvảtừsángtớikhuyađểtựtúcmàkhỏitrôngcậyvàochúngtôi.Mànhữngchamẹnàobấtđắcdĩphảitrôngcậyvàoconcáithìluônluônânhậnrằngchẳnggiúpchúngđượcgìcả.Ôi!Nuôichúngcảmộtđờivềgiàchúngcóđáplạitrongítnămmàgặplạicáchnào?Thìvẫnânhậnrằngchẳnggiúpđượcgìcả!Nướcchảyxuôihoàichotớikhicạn.Chamẹcứmuốngiúpconhoàichotớikhichết.Vậymàngườitacònbảorằngchamẹíchkỉtrongcáitràolưusinhhoạtvĩnhviễnbấttuyệtcủaloàingười,nướcđãchảyđithìkhôngbaogiờtrởlạivềnguồn.Hỡicácbạntrẻsắplậpgiađình,nhưdòngnướcsắpbắtđầurờisuối, cácbạnnênngừngbước lạimộtchút,quay lạinhìnnguồnđềhiểunguồn thì trênđườngđờicácbạnsẽđỡphảiânhận,đỡphảisámhốinhưhômnaytôisámhốitrênbànviết,trướcmặtbànthờbamátôimàlưtrầmđươnglặnglẽtỏahương.

(BáchKhoasố207ngày15-8-1965)Phậtlịch2509.

NHÀ CẦM QUYỀN VÀ DƯ LUẬNChínhphủnàocũngcầncómộtsựchỉtríchkhôngngừng,dùsựchítríchđóđôikhibất

công,cóvậymớikhỏimắccáitậtlàmbiếngvàthamnhũng.DavidCushmanDoyle.(BàinàymớiđầuđăngtrêntạpchíBáchKhoasố226ngày1-6-66,nhưngbịđụcbỏnhiềuquá,

ýnghĩarờirạc.ÔngTrầnThúcLinhtiếc,chéplạibảnthảocủatôigiớithiệuvớiNhậtbáoThầnChung.Báonàysắpchữxong,địnhinvàosố5-6-66,nhưngĐinhTrịnhChính–BộtrưởngThôngtin[8]–bỏtrọnbài.Trênbanămsau,ngày7-10-69,tôisửalại,đưachoPhổĐứcintrongtuyểntậpvănnghệ[Thơ

vănĐông–Xuân1969-1970],ngày12-12-69)Mớitừcuộcđảochánh1-11-1963tớinay,đãhailầnrồi,ngườitanghiệmthấyhễmộtnội

cáckhinhthịcácnhàbáothìchỉítlâusau,nộicácđóphảinhườngchỗchomộtnộicáckhác.Khôngphảitạicácnhàbáođủsứcmạnhđểlậtđổnộicác.Lậtđổnộicácchínhlànhândân.

Dânđãsẵnbấtmãnvớichínhquyềnrồi,tớikhithấytháiđộbấtnhãcủanhàcầmquyềnđốivớicácnhàbáothìsựbấtmãnbiếnthànhsựbấtbình,sựkiệnấyhìnhnhưítnhàcầmquyềnnhậnrađược.Nếuhọchịukhólưuýtớidưluậnthìsẽthấyrằngsựbấtnhãcủahọđốivớinhàbáo luôn luôngây lòngphẫnuất trongđạichúng.Giớingôn luậnởnướctacũngnhưởcácnướcÂu,Mĩ,khôngphảilàkhôngcónhữngngườithiếutưcách,giớinàokhácmàchẳngvậy?Nhưngnếucókhihọkhôngphảnánhđúngdưluận,khôngdámdùngngọnbútchiếnđấuchoquyềnlợidânchúngthìhọcũngmangcáidanhhiệulà“tiếngnóicủadânchúng.”Vàvớitưcáchđó,họphảiđượcnhàcầmquyềntôntrọng.Tôntrọnghọlàtôntrọngcáinhiệmvụcủahọ,nhưtatôntrọngnhiệmvụcủaôngthẩmphán,củathầycảnhsátcòncánhânhọlạilàchuyệnkhác.Nhàcầmquyềnmàtỏvẻbấtnhãvớihọ,dọadẫmhọkhihọlàmnhiệmvụthìdùhọlầmlẫnchăngnữadânchúngcũngbấtbình,thấynhưchínhmìnhbịmiệtthị.Dođó,sứcphảnứngcủadânchúngtănglênchotớikhinhàcầmquyềnrútluimớithôi.Màkhiđãbấtbìnhthìđạichúngcònhơncánhânnữa,khônghànhđộngtheolítrí,chỉtheotìnhcảm.Nhàcầmquyềndùcólí,đạichúngcũngkhôngxéttới,huốnghồnhàcầmquyềnlạimắcnhữnglỗilầmmỗingàymộtnặngthêmvìthiếutựtin,thiếutựchủ.Vậymiệtthịnhàbáolàmiệtthịdưluận,miệtthịdânchúng.Trongchínhtrườngkhôngcólỗi

nàonặnghơnlỗiđó.Dânchúngcóthểchấpnhậnmộtthủlãnhbấttàinếubiếtphụcthiện;nhưngdânchúngkhôngthểchấpnhậnmộtngườimiệtthịtiếngnóicủadân.Đứcbìnhtĩnhlàđứccầnnhấtcủanhàcầmquyền.Dânchúngcóquyềnmạtsátmộtnhàbáo,nhàcầmquyềnthìkhông.

Mộttháiđộnữacũnggâybấtbìnhtrongdânchúnglàtháiđộ“khớpmỏdưluận.”Tôinhậnthấynhiềungườikhichưavôchínhquyềnthìtưtưởngrấttựdodânchủ,màkhivôrồithìchỉtrongíttuầnlàbắtđầubópnghẹtdưluận.Hìnhnhưcómộtlằnranhgiữachínhquyềnvànhândân;cònởbênđâythìngườitatheonhândân;nhảyquabênkiarồithìtháiđộngườitangượchẳnlại,cơhồnhưquanniệmrằngchínhquyềnvànhândânlàhaisứcchốngđốinhau.Saucuộcđảochánh11-1963,từnhàbáotớiđộcgiả,aichẳngtinrằngtừnayđượcdễthở

hơn,khôngđượcnóichohảlòngthìítnhấtcũngđượctrìnhbàysựthực.Ấyvậymàchỉhainămsau,dưluậncònbịbópnghẹthơnthờithựcdânPháp,hơncảthờiđộctàiDiệmnữa,bópnghẹtmộtcáchbừabãi,vôtráchnhiệm,khôngtheomộttiêuchuẩnnàocả:tinnàyđăngởbáonàyđượcmàđăngởbáokhácthìbáobịđóngcửa;bàibìnhluậnnọhômtrướckhôngđăngđượcmàhômsaulạichoqua,đếnnỗihồiđócácnhàbáophảicấtlêntiếngkêuaioán:thàchếtchứkhôngchịusốngnhục,sosánhcáinhụcphảichịuvớicáinhụcthờiDiệmrồicùngnhauđưamộtkiếnnghịlênnhàcầmquyềnđòixétlạinhữngtiênchuẩnkiểmduyệt;nhưngtớinayvẫnchẳngaibiết tiêuchuẩnkiểmduyệtrasao.Aicũngbiếtrằngkhôngcótựdongôn luậnthìkhôngcódânchủmànộicácnàocũngtuyênbốchínhquyềnlàcủadân,dodân,vìdân.Nhưnghaimươilămnămnaydânđãphảiđổbiếtbaonhiêumáuđểgiànhlạiđộclậpvàtựdomàngayđếntựdocầnbànlàtựdongônluậnvẫncònnhưvậy.Lạthật!Đãcónhiềungườithông

minhgiữbộThôngtinrồichứ,màsaotrongcảchụctràoThôngtintừ1946đếnnay,khôngmộtngườinàocóđượcchútsángkiến,cứ“cóp”trúngchínhsáchcủathựcdân,rồiđếnlúcthihànhthìlạithihànhbậy.Cóthờingườitacấmdùngtiếngchủtịch,cóthờingườitalạicấmcảnhữngđịadanhBắcViệttrongcácbàitoán;nhưvậychưalạlùngbằngnhữnghàngnhưvậymàcũngbịđục:“NgườiMĩdámliệngramộtMĩkimđểmuamộttráidừaTamQuan;hoặctrả10.000$để

mướnmộtcănphòng4×4métởSàiGòn;“lửabậpbùngnungchítựdo”;“mongướcsaochonhânloạihòabình”…Đángbuồnhơnnếulàcâuchuyệndướiđây.Mộtnhânviênkiểmduyệtđòibỏnhiềuđoạn

trongmộtbảndịchnọ.Dịchgiảđáp:Tôichỉlàngườidịch,ôngmuốnbỏthìxinônghỏiôngXhayôngYvìôngấymớilàngườixuấtbản.ThếlàmấyđoạnđóđềuđượcgiữtrọnvìôngXlàmộtngườicóuyquyền.Nhưvậylàkiểmduyệttheotiêuchuẩnnào?Nhàcầmquyềncóthểcóbatháiđộvớingườicầmbút.Mộtlàcoingườicầmbútđủtưcách

đểtựlãnhlấytráchnhiệm,nhưvậyđểhọtựdolựatintức,phátbiểuýkiến,rồinếuhọcóhànhđộngnàovôtráchnhiệmthìđểTòaánxétxử.Hailàcoihọchưađủtưcáchcầmviếtthìphảihướngdẫnhọ,nhưngmuốnhướngdẫnhọthìphảinhânviênkiểmduyệtnàocũngphảicómộttưcáchđànghoàng,mộttâmhồnkhoángđạt,mộtkiếnthứcrộngvàvững.Balàcoimộtsốnhưđốithủcủachínhquyền,mộthạngđốithủbấttrị,cònmộtsốnữanhưbọntaysaicủamình.Trongbachínhsáchđó,từtrướctớinayngườitachỉchuyêndùngchínhsáchthứba.ChúngtađãtựđứngvàomặttrậncủakhốiDânchủthìkhôngthểnàochấpnhậntháiđộthứ

bađónữa.Hiếnphápđãlongtrọngtuyênbốmộtlầnnữaquyềntựdongônluậnrồithìlậpphápvàtưphápphảibảođảmsựtựdongônluậnchoquốcdân.Nếuvìhoàncảnhchiếntranh,cầncómộtthờigianchuyểntiếp,bắtbuộcphảihạnchếsựtựdođó,duytrìsựkiểmduyệttrongmộtthờigiannào,trongmộtngànhnàothìphảiđịnhnhữngnguyêntắccóthídụcụthể(nhưcơmậtquốcphòng),chứnhấtđịnhkhôngđượcđưaranhữngtiêuchuẩntổngquátmơhồ,như“Cólợichođịch,mấtlòngđồngminh,gâyhoangmang,chiarẽ.”Phảicónhữngbảođảmcụthểvàchắcchắn,khôngđểmộtkhehởnàochonhữngkẻcómanhtâmsaunàycóthểlợidụngđểbópnghẹtdưluậnnữa.Ngườicầmbútsẵnsàngtạmnhậnmộtsốhạnchếmiễnlàhợplívàtheomộtđườnglốirõrệt.Nhữngdùcóđượcnhữngbảođảmđóthìsựtranhđấucủangườicầmbútvẫnchưathểgọilà

xongđược;vẫnphảiđềphòngtừngngàyluôntrongvàichụcnămchothànhmộtcáinếpmới;mộttruyềnthốngmới.Nhấtlàđừnghammồimàrồibịlunglạc;phảinhậnthấygiátrị,tráchnhiệm, quyền hạn củamình cómột thái độ đứng đắn, thận trọng, thắng thắn, không dùngnhững“đòn”nhữngthuậtđểmỉamaibónggiónhàcầmquyền;đượcvậythìsựtranhđấumớicóhiệuquả,cólợichoquốcdânvàcảchonhàcầmquyềnnữa.

Đốivớiquốcdân,nhàcầmquyềncòncómộttháiđộthứba:Tháiđộmịdân,tháiđộnàykhảốhơnhếtmàcũngtaihạihơnhết.Takhinhnhữngnhàgiáomịhọcsinhrasaothìcũngkhinhnhữngnhàcầmquyềnmịdânnhưvậy.Takhinhhọvìchínhhọtựkhinhhọ.Họtựthấykhôngcógìchoquốcdântrọnghoặcmếnnênmớiphảidùngchínhsáchmịdân,cầnđượcsựhoanhôcủađạichúngtrongmộtgiờhaymườiphút.Khicaohứnglên,họhứađủthứvớidân,hứacảnhữngđiềumàaicóchútlươngtringherồicũngphảibựcmình.Chẳnghạnhứasanphẳngđượcsựbấtcôngtronghainăm,hứatặngchocácngườinghèođủcơmáonhàcửatrongmộtnăm,hứadiệtđượcchợđenvàthamnhũngtrongvàitháng,cókhichỉvàituần,hứathànhlậpngayđượcmộtchếđộbảohiểmvàanninhxãhộinhưbênAnh…Tớikhiđãlỡhứarồi,họphảiránggiữlời,vàđểgiữlời,họđànhphảilàmcànchẳnghạnramộtnghịđịnhtănglươngchocôngchứcmàchẳngnghiêncứuhậuquảcủabiệnphápấy,cũngchẳngđốiphóvớihậuquả,thànhthửtănglươngmộtthìvậtgiátăngmộtruỡi,rốtcuộctăngmàhóagiảm,màngânsáchthêmthâmthủng…Lẽnàongườitakhôngbiếttrướcnhữnghậuquảđó,nhưng“sauta,trờicósụpcũngmặc.”Kẻ

tốicaocólúngtúngvìhậuquảchínhsáchmịdâncủangườitathìngườitacàngkhoái,còndânđencócựckhổhơnthìrángmàchịu.

Tháiđộmịdânđókhảốhơnhai tháiđộ trênở chỗnhiềungườikhôngnhậnngayđượcnhữngtaihạivềsaucủanó,dưluậnbịrungủ,tớikhitỉnhgiấcthìquátrễ,tìnhthếcứmỗilúcmộtsalầythêm.Khôngdámnóisựthực:“chẳnghạntachỉthắngmàđịchchỉthua”,“tađãđềphòngkĩlưỡng,địchđãkiệtquệ”,“giásinhhoạtsovớibanămtrướcchỉtăngcó12%”,trongkhinótănglên50%,100%…làgạtdânchodânđỡbấtbình,cũnglàmộthìnhthứcmịdânnữa.Chínhhìnhthứcnàylàđộngcơchínhcủachếđộkhớpmỏngônluận.ChonênởnướcnàongônluậnthựcsựtựdonhưbênAnh,ngườidânmớiđượcbiếtsựthực.Trongthếchiếnvừarồi,ngaykhiAnhlâmnguynhất,phảivộivãrútquânởTâyÂuvề,rồichịucảnhdộibomcủaĐức,màtintứcchiếnsựcũngkhôngbịkiểmduyệt.KhắpthếgiớiphụcChurchillởđiểmđó.CólẽchínhnhờđượcbiếtsựthựcmàdânchúngcàngsátcánhvớiChurchill,cànggắngsứcđểtựcứulấymình.Tronggiađình,vợchồng,concáikhôngtinnhauthìkhôngthểcósựđoànkếtđược;trong

quốcgia,nhàcầmquyềnvàquốcdânkhôngtinnhauthìcũngkhôngthểcósựđoànkếtđược.ĐoànkếtkhichỉcómộttriệudânnhưIsraelnăm1949cũnghóamạnh;khôngđoànkếtthìcónămbảytrămtriệudânnhưTrungHoaDânQuốcnăm1949cũnghóayếu.Màmuốnđoànkếtthìtrướchếtphảichodântựdođưaýkiến,nghĩalàđừngmiệtthịdưluận,đừngkhớpmỏdưluậnvàđừngmịdân,gạtdân.TạimộtnướctiếnbộnhưAnh,tựdongônluậnchẳngphảichỉlàcănbảncủachếđộdânchủmàcònlàđiềukiệncủasựthịnhvượng.DântộctachưađượctiếnbộnhưAnh,nhưngnhiệmvụcủachínhquyềnlàhướngdẫndântớisựtiếnbộ.Cólẽnàosauhaimươilămnămchiếntranh,chúngtachẳngtiếnmàcònthụtlùihơnhồitrướcchiếntranhnữa?

THẦY HỌC TÔI: CỤ DƯƠNG QUẢNG HÀMNgàytựutrườngniênkhóa1929-1930,tôilênnămthứba.MớivôtớigiữasântrườngBưởi

thìanhPhạmTrọngBàođãtươicườichạylại,khoáctaytôi,bảo:-Nămnaychúngmìnhngồichungvớinhaunhé.Chúngmìnhđượchọc“Français”[9]cụHàm.

Anhlàhọcsinhnộitrúnênbiếtnhữngsắpđặttrongtrườngtrướctôi.Rồianhkhoe:-TụiTâynócũngphảiphụcFrançaiscủacụ.VăncụphảngphấtnhưvăncủaTaine.Cụdùng

“temps”[10]thìđúngphépGrammairedel’Acadêmie[11]khôngbaogiờsai.TôichưađượcđọcTaine,màPhápvăncủacụ,tôicũngchỉmớiđọccuốnAbrégéd’histoire

d’annam[12]viếtchohọcsinhTrunghọc;nhưngphụccụthìtôivẫnphụcmàcólẽtấtcảcáchọcsinhtrườngBưởikhôngaikhôngphục.Mấynămtrước,nhữngkhithấycụđiquasântrường,tôithườngđểý:cụđibộ,lúcnàocũng

rảobước,cụthấpbémàbướcnhữngbướcdài,nhóngót(ngườitabảolàtướngyểu),nhưlúcnàocũngvộivàng–cụcóbaogiờbiếtthơthẩn,mơmộngkhôngnhỉ?–màngồixeđạpthìtráilại,cụđạprấtchậm,tốcđộđềuđều,chỉđộmườicâysốmộtgiờ,tớicửalớp,cụthậntrọnghãmlại,choxenghiêngquamộtbên,khoanthaibướcxuống,gácxe,gỡcàikẹpốngquầnra,tháochiếccặpphồngnhữngsáchvởrồiômcặptiếnvôlớp.Gặpbạnđồngsựcụniềmnởbắttay,nhưngítkhiđứnglạiđểtròchuyện;cụtớilớpkhôngkhinàotrễ:nhưngcũngkhôngkhinàoquásớm,chỉdămbaphútlàcùng,nhưvậythìđâucóthìgiờđểtròchuyện.Tôicócảmtưởngcụlàmộtchiếcđồnghồmàthìgiờcủacụđãtínhtrướcđâuvàođấyhết.Chúngtôiphụccụởđiểmđó.Cụsốngrấtgiảndị.TừnhàởgiữaphốHàngBônglêntrường,đườngdàikhoảngbacâysố,

màquanhnăm,hècũngnhưđông,mưacũngnhưnắng,ngàynàocụcũngchầmchậmđạpmộtchiếcxecũ;suốthainămhọccụ,tôinhớchỉmộthailầncụđixekéovìmưagiólớnquáhoặcvìtrongmìnhkhóở.Cólầnchúng“thổi”mấtchiếcxecủacụvàbọnchúngtôiđượcmộtdịpcười:conngườicẩnthậnnhưvậymàcũngđểmấtxeư?Vàchiếcxe“tàng”nhưvậymàchúngcũng“thổi”ư?Yphụccủacụhìnhnhưchỉcóvàibộ,mốtcổlỗ,nhưnglúcnàocũngsạchvàcónếp.Tócthì

chắcchắnmộtthángcụmớihúimộtlầnvàchỉkhinàohúicụmớicạorâu,vìvậyrâucụđãthưalạilờmchờm,trôngynhưlimaillesdefer[13]vàchúngtôidùngdanhtừPhápđóđểđặtbiệthiệuchocụ.Cụcótậtnhiềuđàm.Khôngbiếttừhồinào,mộthọcsinhtaiquáiđãbắtchướcbàithuyết

hậuAnhnghiệnrượutrongcuốnQuốcvăncụthểcủacụBùiKỉ:SốngởnhângianđánhchénphèThácvềâmphủdắtkèkèDiêmvươngphánhỏi:manggìđó?-Be!rồisửađổiítchữđểgiễutậttrêncủacụ.Lốigiễuđókhôngcógìđộcácvìchúngtôirấtquícụ.Tôichưathấymộtbạnhọcnàotỏmột

vẻgìlàoáncụ,hoặcghétcụ.Ngaynhữngbạnbiếnghọcnhất,nghịchngợmnhấtcũngngưỡngmộcụ,coicụlàmộtnhàmôphạmkiểumẫu;mộtsốtrongđócóanhPhạmTrọngBàovàtôicoicụnhưchanữa.Cụnghiêmtrangmàhiềnhòa,vàtôichắccụkhôngthùai,ghétaiđược,đôikhi thấychúngtôinghịchquáthìchỉcaumày,rầymộtcâurồibỏqua,mànụcườirấthồnnhiêncủacụlạinởtrênmôi,đểhởmấychiếcrăngvàngvànghơiđóngđentrênmộtkhuônmặtcóthểgọilàxấu:trándô,mũigãy,chỉđượccặpmắtlàsáng,hiềntừvàvuinhờmấynétnhănởđuôimắt,ngườiPhápgọilàpattesd'oie[14].CụdạyPhápvănvàViệtvănchochúngtôihainămliền,nămthứ3vàthứ4.Mớivàolớp,cụ

nởngaymộtnụcười,chophépchúngtôingồixuống,rồichậmrãibướclênbục,chậmrãilấychiếcđồnghồquảquítrađặttrênbàn,mởchiếccặp,lấysổsách,câyviếtra,đặtthứnàovàochỗnấyrồimớithủngthẳnggiảngbài.

Cụluônluôncóhaicâyviết:mộtcâyviếtmáyngòivặnvôđược(kiểuplumerentrantengàynaykhôngaidùngnữa)đểviếtvôsổcủatrường,vàmộtcâyviếtchìtím,ngắn,nhỏbằngnửađầuđũađểviếtvôsổriêngcủacụ.Vàcụcómộtsổtaynhỏhơntấmbưuthiếptrongđócụchéptêntấtcảcáchọcsinhnhữnglớpcụdạy.Mỗikhicụmuốngọimộttrònàođọcbàihoặctrảbài,cụmởcuốnđóracoichứkhôngcoitrongsổlớncủatrường;nhưvậyđểbiếthọcsinhnàođãcóđiểmrồivàđểhọcsinhtronglớpđượchỏiđềuhết.Khôngbaogiờcụ“truy”riêngmộttrònàomàhỏitròđónhiềuhơnnhữngtròkhác.Lốiđórấtcôngbằng,nhưngmộtsốhọcsinhlầnnàytrảbàirồithìcóthểchắcchắnlầnsaukhỏiphảitrảmàkhôngcầnhọcbài.Chắccụcũngbiếtvậy.Khichođiểm,cụdùngviếtmáyghivàosổcủatrườngrồidùngviếtchìghivàosổcủacụ.Tới

cuốinămcụcoilạisổtayrồimớiphêtronghọcbạ.Cụlàmviệccóquicủ,rấtcẩnthậnvàcôngbằng.Tôikhôngbaogiờthấycụviếttháu.Lốidạyhọccủacụrấtđúngquitắcsưphạm:theosátchươngtrình,khôngnhấnmạnhvào

phầnnàomàlướtquamộtphầnkhác,cũngkhônggiảngrangoàichươngtrình.Cụtheotrìnhđộcủahọcsinhtrungbìnhtronglớpmàgiảngrấtrànhmạch.Nhưvậycólợichođasốhọcsinhmàkhôngcólợimấychohạnghọcsinhgiỏi.Bọnnàykhôngcầngắngsức,chúý,màtôicũngchưabaogiờthấycụthúcđẩy,khuyếnkhíchmộthọcsinhgiỏi.Họccụ,chúngtôithấy“khỏelắm”,nhiềulúccònhơichánnữa.Chúngtôimuốnđượchọc

nhiềuvềvănhọcsử.Phầnvìtrongbọnchúngtôi,cóvàingườimuốndựbịthitútàiPhápmàcụkhôngbaogiờgiảngrangoàicuốnTexteschoisiscửaDesgranges;chonêncólầntôiướcaođượchọcPhápvănvớicụFoulon,mộtgiáosưdạymônluânlíchohọcsinhnămthứtư,giảngbàingherấtthích.CụchấmbàiluậnPhápvănkĩ,nhưngchútrọngđếnnhữnglỗivềngữpháphơncả,chứkhông

chỉchochúngtôicáchviếtsaochohay,khônggiảngchochúngtôivềmĩtừpháp.Lốiphêđiểmcủacụcũngrất“trungdung”,ítkhichođến14điểmtrên20,màcũngítkhichodưới6trên20.TínhtìnhvàcáchdạycủacụtráihẳncụFoulon.CụFoulonbắthọcsinhgắngsứcnhiều,giảngcaohơnchươngtrình,rấtgắtvớihọcsinhkém,nhưngrấtthânvớihọcsinhgiỏi,tôicònnhớhồisắpvềnghỉbênPháp,trướcgiờhọcbuổichiều,cụlạitrườngtừbiệtcáchọcsinh,thấytôichưatới,nhắccácbạntôirằngcụgởilờithămvàânhậnvìbậnnhiềuviệckhôngthểđợiđểgặpmặttôiđược.CụDươngthìkhôngtỏvẻyêughétramặt,đốivớihọcsinhnàocũngnhưnhau.CụdạyViệtvăncũngvậy,cứmởcuốnQuốcvăntríchdiễmdocụsoạn,chỉmộtbàinàođó,bảođọcrồihỏihếtnhữngcâuhỏiinởcuốibài,thếthôi.Chonênvềtiểusử,bútphápmỗitácgiả,nhấtlàvềvăntràomớithờiđại,chúngtôichẳngbiếtthêmđượcgì.Điềuđólàmchochúngtôihơithấtvọng:cụnhấtđịnhlàbiếtnhiềuvềvănhọcsửcủamìnhmàsaocụkhôngtruyềnnhữnghiểubiếtđóchochúngtôi.Cụtheoquásátchươngtrình.SuốthainămhọcchỉcómỗimộtlầntôithíchgiờViệtvăncủacụ.LầnđócụchođọcbàiCuộcNamtiếncủadântộctacủaPhạmQuỳnh.Tôicònnhớrõlàmộtbuổichiềucónắng,cólẽvàomùahè.CụchotreobảnđồĐôngDươnglênchiếcbảngđen,rồitrongkhoảng40phút,cụcầmcâythước,chỉchochúngtôicácgiaiđoạntrongcuộcNamtiến:đờiLí,đờiTrầntiếntớiđâu,đờiLê,đờiNguyễntớiđâu(sauđótôimớithựchiểunghĩachữtâmthực);bằngnhữngphươngtiện,thủđoạnnào:Khithìdùngquânlực,khithìdùngngoạigiao,khithìdùngcảhai,côngviệcdidân,lậpấp,khaihoangtổchức,tiếnhànhrasao;sựbảovệnhữngđấtđógặpkhókhănrasao,nhờnhữngdidânTrungHoanhưhọMạcởHàTiênrasao.Hômđógiọngcụhùnghồn,bàigiảngrấtsángsủamàhấpdẫn,gợichochúngtôilòngtựhào

vềtổtiên.TừtrướctôivẫnbiếtcụlàemruộtcụcửDươngBáTrạc,mộtnhàcáchmạngtrongĐôngKinhNghĩathục,đồngchívớimấyôngbáccủatôi,nhưngtrongkhidạyhọc,cụkhôngbaogiờnóivềchínhtrị,chonênmãihômđótôimớithấyrõcụnồngnànyêunước.LuậnQuốcvănítkhicụđemvềnhàchấm,thườnggọimộttròlênnộpbài,cụđọclớntiếng

chocảlớpngherồithấylỗinàocũnggiảngluônchocảlớp.Mỗigiờcụchấmnhưvậyđượcđộnămbài,phêđiểmcũngtừ7-8lêntới13-14trên20là

cùng.Gầnhếtgiờcụmớirađềmớiđểvềnhàlàm.Hìnhnhưkhôngbaogiờcụgiảngchocáchlàm.Cụcũngítkhikhuyếnkhíchhọcsinhđọcthêmsách.Chỉcómộtlần,gầntớikìthibằngCao

đẳngtiểuhọc,cụbảochúngtôirathưviệnkiếmnhữngcuốnPour lespetitset lesgrands,AtraverslesêtesetleschosescủaCharlesWagnermàđọc.Tôinghelờicụvàthấylốicảoluậncủatácgiảđóhợpvới tuổi chúng tôi, sáng sủa,bìnhdị, vui tươi, tư tưởngkhông thực sâu sắcnhưngxácđáng,đôikhimớimẻ,caonhã.Tómlạihọcsinhcủacụdễđậu,nhưngngườinàokhôngchịutựhọcthêmthìkhóxuấtsắc

được.

Thấycụdễdãi– tronghainămcụchỉnổigiậnmột lần,cũngchỉphạtnhẹthôi–anhemchúngtôithỉnhthoảngmuốntrêucụ.GiờPhápvănhômđóanhThiền–saunàyhisinhchoTổquốctrongtổchứcViệtNamQuốc

DânĐảng–đọcmộtđoạnkịchcủaMolière,tớichữ“Ouaisi”anhđọclà“ủa!”Cảlớpcườiồlên,màmặtanhcứthảnnhiên,làmbộbơbơ,coicàngthêmtứccười.Cụcũngcười,cườirấthồnnhiên,cơhồnhưđồngtìnhvớichúngtôi.Đợihếttrậncườirồi,anhThiềnlạitiếptụcđọcnốt.Tôikhôngbaogiờcóýđùacụ,nhưngđãcó lầndòýcụ.TôivẫnghétcáigiọngáiquốccủaHoàngCaoKhải trongbàiTrưngVương tuyển trongQuốc văn trích diễm. Khải khôngđángđượcghitêntrongVănhọcsửViệtNam.Kẻbánnướcthìđừngnênnhắctớisựnghiệpcácvịanhhùngcủadântộc.TôikiếmcáchnóitớiKhảitrongmộtbàiluậnQuốcvănvàgọiKhảilà“hắn”đểxemphảnứngcủacụrasao.Màđúnglầnđó,cụbảotôiđembàilênchấm.TớichỗtôigọiKhảilà“hắn”,cụcứthảnnhiênđọckhôngphêbìnhgìcả,rồicũngchođiểmđạtkhánhưcácbàitrướccủatôi.DođótôiđoánrằngcụkhôngưagìbọnHoàngCaoKhải,vàtrongQuốcvăntríchdiễm,bấtđắcdĩphảitríchbàicủaKhảiđấythôi.Cảmđộngnhấtvàlàmchochúngtôiphụccụnhấtlàchuyệndướiđây.Hồiấy,khônghiểuvì lẽgì,nhaHọcchánhĐôngĐươnglạithayđổichươngtrình,bắthọc

sinh các trường Bảo hộ học các tác giả Pháp viết về thuộc địa mà họ gọi là “auteurscolniaux”[15]vàchúngtôigọilàtácgiả“côlônhân.”GiáosưPujarniscledạyPhápvănban“tútàibảnxứ”(baccalauréatlocal–ngườitachếnhaugọilàtútàilọcổ)ởtrườngBưởisoạnmộtcuốnvăntuyểncủacáctácgiảviếtvềĐôngDươngnhưJeand'Esme,RolandDorgelès,JulesBoissière…chochúngtôihọc.Nhưngchúngtôirấtghétbọn“côlônhân”đó,chohọcóócthựcdân,chỉtiếpxúcvớibọnhạlưuViệtNam(tronggiớicácquanlớncũngkhôngthiếugìbọnhạlưu),khônghiểugìvềphongtụcViệtNam,màlạicóóckhinhthịngườiViệt,chéptoànnhưngviệcbậybạ,tưởngvậylàghiđúngtínhtình,tâmlídântộcViệt.ChúngtôighétnhấtcáithóixennhữngtiếngViệt“pháphóa”vôchotruyệnthêmmàusắcđịaphươngvàtỏrằngmìnhbiếtrõvềViệtNam.NgườidânquêViệtNamhọkhônggọilàpaysanmàgọilà“nhaque”,chịSenkhônggọilàbonnemàgọilà“lacongai”,rồicònnhiềudanhtừkhácnữanhư“lecainha”,“lecaiao”…,chúngtôithấychướngmắt,chỉmuốnxétoạcđi.Ghéthọthìghétluônlốihànhvăncủahọmàchúngtôicholàcầukì,màumè,thậmchíghétluôncảông“nghè”NguyễnMạnhTườngvìôngđãtrìnhmộtluậnánvănchươngvềJulesBoissière,câybútthựcdânhạngnặngmàchúngtôiđọctrạnhđi,thànhmộtbiệthiệuB…C…rấttục,khôngthểchéplạiđâyđược.LầnđócụDươngchochúngtôihọcbàiLegrandlaccủaJ.Boissière,bàiđóchỉdàiđộ15-20hàngtảcảnhHồTâyởHàNội,văntrúctrắcchúngtôikhôngthấyhayởđâucả.Cólẽvìghétchonênkhôngmuốnhọc,thấylâuthuộc.Tớihômtrảbài,bọnchúngtôi5-6anhemđứngởcửahôngtrườngtứccửanhìnsangvườnBáchThảo,hỏinhau.Màycóthuộcbàirêcitation[16]không?TaoghétthằngB…C…đóquá,khônghọcđược.Aicũngnhậnrằngbàiđókhóhọcvàkhôngthuộckĩ.RồichúngtôihùanhaumổxẻBoissière,vạchtấtcảnhững“tội”củahắnra.Saucùngmộtanhbạntôi,nhớđâunhưanhHiệpthìphải,hồiđóchúngtôigọilà“Hiệptẩy”vìcótháiđộhunghăng,nhưbọnlínhtẩy–hôhàoanhemphảnkhángcụDương:cụgọitrảbàithìdùthuộccũngthưalàkhôngthuộc,cụhỏitạisaothìđáplạighéttácgiảthuộcđịađó.Đốivớimộtgiáosưkhácthìcólẽchúngtôikhôngdámlàm“reo”nhưvậyđâu;vìbiếtcụ

hiền,cógìcũngchỉchozêro,cùnglắmlànửa“consigne”[17]nênchúngtôitánđồngngayđềnghịcủaanhbạn.Vôsântrường,chúngtôithuyếtphụccácbạnnộitrúvàhọcũngbằnglòng.Mặcdầuđãquyếttâmrồi,tớilúccụsắpgọitrảbài,chúngtôicũnghồihộp.Theolệ,cụmởcuốnsổtayrachấmtênmộthọcsinhvàohạngtrungbình.Anhnàychắccũng

chỉthuộclõmbõm,trảđượcmộtvàicâurồingừng,thúrằngkhôngthuộc.Cụgọithêmmộtanhkhác,cũngkhôngthuộcnữa.Cụngạcnhiên,hỏitạisao.MộtanhbạodạnđứnglênthưarằngchúngtôikhôngaithuộccảvìkhôngưaJulesBoíssière,mộttênthựcdânkhôngcócảmtìnhvớidântộcmình.Rồichúngtôitrìnhvớicụtấtcảnhữngđiềuchúngtôitráchhắn.Cảlớpchờsựphảnứngcủacụ.Cụlàmthinhmộtvàiphútrồibỗngnhiêntôithấyhaigiọtnướcmắtlăntrênmácụ.Cụvẫn

ngồiyênnhìnxuốngphíacuốilớp,cũngkhônglấychiếckhăntaynhỏxíubằngvảitrắngđểlaunướcmắtnữa,mặcchonórơixuốngmặtbànvàtựkhôtrênmá.Chúngtôiimphăngphắc,kẻcúiđầuxuống,kẻnhìnvàomặtcụ.Tôimuốnđứnglênxinlỗicụ.Nhưngtôikhôngthốtlênđượcmộtlời–cảlớpcũngkhôngaithốtlênđượcmộtlời–màcứ

ngồitrântrân.Cólẽkhicảmxúcmạnhquáthìsựyênlặnglàtháiđộtựnhiênnhất.Giálúcđótôiđứnglênnóithìthếnàotôicũngnghẹnngàomànướcmắtcũngròngròngtrênmá.Cụvàchúngtôingồiimnhưvậykhôngbiếtmấyphút,chỉnhớlàlâulắm,rồicụbảochúngtôi

mởbàiLegrandlacra,cụgiảnglạicho,đểvềnhàhọclại.Hômđócụkhôngchođiểmaicả.Tanbuổihọc,chúngtôikhôngaibảoai,đồngtìnhkhôngnhắclạiviệcđónữa.Chúngtôiđều

ânhậnvềhànhđộngcủamình,vàtuầnsaukhitrảbàithìaicũngthuộc.Màlầnnàycụcũngchỉgọivàingườitrảthôi,khôngcómộtlờinàogợilạichuyệncũ.Nếuphảilàmộtgiáosưkhácthìchúngtôicũngđược5-6conzêrohoặcítnhấtcũngbịrầy

mộthồi.Cóthểmộtvàivịcòngắtgao“truy”chúngtôinữa,bắtcảlớptuầntựlêntrảbài,lầntrướccũngnhưlầnsau.Cụthựcquảngđại,đaulòngtrướcsựphảnkhángcủachúngtôimàkhônghềgiận,thathứchocả.Nhữnggiọtnướcmắtcủacụhômđóchứabiếtbaotâmsự.Trongđờihọcsinhdài15nămcủatôi,tôiđãgặpđượcvàibathầyhọccótưcáchmàtôikính

trọng,nhưngcụDươngvẫnlàngườitôikínhmếnnhất.Tôichorằngchúngtôicóphúcmớiđược sốngmột giờhọcvô cùng cảmđộngnhưhômđó,mớiđược thấy cụkhóc trướcmặtchúngtôinhưvậy,mớiđượcnhậnmộtbàihọclặnglẽơafcaothượngnhưvậy.Chamẹmàlặnglẽđaukhổvìhànhđộngcủacon,thìđó làchuyệnthường;nhưngthầyhọcđaukhổvìhànhđộngcủatròthìtừxưađếnnayđãcómộttrườnghợpnàonhưvậykhông?Đầuthunămđó,anhPhạmTrọngBàovàtôi,mộtbuổitốirủnhaulạiphốHàngBôngthăm

cụvàcámơncụđãdạybảochúngtôi.Nhàcụcógác,căndướilàcửahàngbánbông.Chúngtôixưngtên,đứngđợimộtlúcrồicóngườibảochúngtôilêngác.Thangdốcvàbằnggỗ.Ánhđènlùmù,tôikhôngnhớlàđènđiệnhayđèndầu.Vừalênhếtcầuthangthìcụởphòngtrongbướcra.Chúngtôichàocụ,tỏlòngcảmơncụ.Cụkhôngbảochúngtôingồimặcdầutrongphòngcó

bànghế,cụđứngcáchchúngtôikhoảngmộtthước,màtiếpchuyện,mừngchúngtôithiđậuvàhỏichúngtôisẽtiếptụchọcnữakhông.Vẫnnụcườihồnnhiên,niềmnởđó.AnhBàobảosẽlênbanTútàiBảnxứvàsẽđượccụdạydỗchonữa.Tôithưavìnhànghèo,phảivôtrườngCaođẳngCôngchánhđểcóhọcbổng.(Thờiđóvàonăm1931,kinhtếkhủnghoảngnặng).Nhưngchúngtôithấyhìnhnhưcụmắcviệcnênchỉđứngvàiphúttôichàocụravề.Từđó tôikhôngcódịpgặp lại cụnữa.Naymuốngặp lại thì cụđã thànhngười thiên cổ.

Khoảngmườilămnămtrước,khihaycụđãsoạnbộViệtNamvănhọcsửyếu,tôinhờmộtanhbạnmuatừHàNộigởivào.Bộđótôithuêđóngbìadày,vàtôicoilàmộtbộquínhấttrongtủsáchcủatôi.

Tháng10năm1996(BáchKhoasố1-11-1966)

Ý NGHĨA CÁI CHẾT CỦA GIÁO SƯ TRẦN VINH ANHMùathinăm1954,cótinđồnđềChánhtảPhápvăntrongkìthiBrevetd'Etudesdupremier

cycle(Trunghọcđệnhấtcấp)[18]bịtiếtlậu,nhưngrồikhôngrõlàkẻnàođóđãphaobậyhoặcchínhquyềnđãkịpđổiđề thi,mà tinđóhóasai.Chỉbiết làhơnmột thángsau,HiệpđịnhGenèvekíkếtvàPhápsửasoạnđểcuốngói.Sáubảytámnămsau,cáinạntiếtlậuđềthimớithựcsựxuấthiện,mớiđầucònrụtrè,kín

đáorồimỗinămmộtbạodạn,lộliễuvàtớimùathi1963thìthậtlàtrângtráo:đềthiTrunghọcĐệnhấtcấpquayRonéobánởkhắpSàiGònvàtạihầuhếtcáctỉnh,giámỗingàymộtsụt,tớingàycuốichỉcòncó50đmộtđềkèmvớibàigiảngđànghoàng!ChếđộnhàNgô–Đìnhđãlưulạimộtvếtnhọtotướng,mộtvếtnhọkhôngtiềnmàcólẽcũngkhoánghậunữa,trênlịchsửkhoacửViệtNam.Quốcdânsôinổi,báochínhắckhéoôngBộtrưởngGiáodụcthờiđónêntừchứcđinhưmộtôngBộtrưởngGiaothôngnàođóởNhật,nhưngôngBộtrưởngViệtNamkhônhơnôngBộtrưởngNhật,cứungdung,chễmchệngồihưởngnốtvinhquang,bổnglộcchotớicùng,sớmmộtngàycũngkhôngđi.Vàbốnnămthángsau,chếđộNgôĐìnhbịlậtđổ.Tấtnhiêncáichínhphủ“Cáchmạng”phảidiệtcáitìnhtrạngtrườngthithànhchợbuônlậu

đóvàngườitađãdiệtđược.Nhưngdiệtđượccáitệđóthìmộtcáitệkháclạixuấthiện,tệvôkỉluậttrongtrườngthi.Thựcracáitệnàyđãcótừkhoảng1952,1953nhưnghồiđóthísinhchỉđánhphép,quayphimlénlútthôi.Từ1964họmớingangnhiên,bấtchấpgiámthịrồilầnlầntrângtráo,hoặcmỉmcười“xingiámthịchúthuyết”,hoặcđặtsúngtrênbànmàtháchgiámthị“chơithìchơi.”Màhọchơithật:nămngoái,mộtgiámkhảobịđánhgẫytay,bểđầu,BộGiáoDụcphảituyênbốsẵnsàngchonạnnhân“trốn”(sic)lênSàiGòn,nếumuốn;vànămnaythìhọgiếtGiáosưTrầnVinhAnh,hiệutrưởngtrườngTrunghọcPhanChâuTrinh,kiêmthanhtraTrunghọcTưthụcvàBáncôngĐàNẵng,trongkhiôngthihànhnhiệmvụPhóChủtịchHộiđồngGiámkhảoTútàiItạiNhaTrang:Sáutênthísinhtrêndướihaimươituổiđầuđâm,chémôngtúibụi,ởtrướcmộtquánăn,hồi18giờrưỡingày15/7.Khôngrõcảnhsátlúcđóởđâu.Lầnnàythìkhôngphảimộtvếtnhọ,màlàmộtvếtmáukinhkhủngcũngkhôngtiềntrong

lịchsửkhoacửViệtNam,khôngrõôngĐoànThêm[19]đãghivàotậpbiênniêncủaôngchưa,vànếughithìthêmtêncácvịtrưởngtiXcảnhsátX,tỉnhtrưởngY,bộtrưởngX…không?Lầnnàyquốcdânsôinổicònhơnlầntrước:báonàocũngloantinliêntiếptrongmộttuần,

cácHộiđồngGiámkhảotoànquốcngưngchấmthi;ngày19trongkhiởĐàNẵng,đámtangGiáosưTrầnVinhAnhdàihơnmộtcâysố trầm lặngcửhành thìởSàiGòn, tại trườngNữTrunghọcGiaLong[20],nămtrămgiáosưlàmlễtruyđiệuvịchiếnsĩcủahọ;rấtnhiềuđoànthểchiabuồnvớitangquyến.Ngày21,sáutênhungthủbịTòaánmặttrậnxử.VàChínhquyềnđãtruytặngĐệnhịđẳngchongườiquácố.

Tôinghenóitrướckhitắtthở,GiáosưTrầnVinhAnhânhậnrằngchưalàmđượcgìchođấtnước.Tôichưacóhânhạnhđượcbiếtông,nhưngdámchắchồisinhtiềnôngđã làmđượcnhiềuviệcchonướcrồi,chonênmớithốtđượclờicảmđộngđó.Vàtôicònchắcrằngsaukhichết,ôngsẽcònlàmđượcrấtnhiềuchonướcViệtNamcủaông,củachúngtanữa.ÔngvừanằmxuốngthìcảgiớiGiáosưtoànquốcmàtừtrướctớinayaicũngnhậnlàrấtrời

rạc,đãđoànkếtnhaulạirồiđấy.Cácvịấyđãnhậnthấyrõràngnhiệmvụchiếnsĩcủamình,vàquốcdâncũngnhậnthấynhiệmvụchiếnsĩcủacácvịđó.Kẻkhácchiếnđấuởtiềntuyếncókhígiớiđểhộthân,lạiđượcyểmtrợ,còncácvịđóchiếnđấuởhậuphương,khôngmộttấcsắttrongtay,lạikhôngđượcchínhquyềnvàngayquốcdânnữabảovệ.Màcuộcchiếnđấucủacácvịđómớiquantrọngnhất:Chiếnđấuđểbảotoàn“linhhồn”ViệtNam.(TôimượndanhtừcủaôngNguyễnVănCấntrongcuốnViệtNam,prentsgardedetepertecorpsetâme–Paris,1967).TrongsựtanrãkinhkhủngcủaViệtNamlúcnày,nếucònđượcmộtsốngườitrongsạchtiếttháothìchínhlàGiáosưTrầnVinhAnhvàchiếnhữucủaôngchứaiđâu,aiđâubâygiờ?SauchiếntranhnàynếuthanhniênViệtNammàcònđượcmộtsốngườicótâmhuyếtthìcũnglàdocôngđàotạocủacácvịđóchứcôngcủaai.Chếtrồi,GiáosưTrầnVinhAnhmớithứctỉnhđượclươngtâmcủabạnđồngnghiệp,củaquốcdân,côngcủaôngởđó,vàtheotôi,tronghaimươilămnămnay,chưacócôngnàolớnhơn.Nămtrămgiáosưlàmlễtruyđiệuôngởtrường

GiaLong,vàhàngvạnGiáosưtrongnướctấtđươngcónhiềuthắcmắcvàsuytư,đươngvấntâmvàxétlạitháiđộcủamình,màtựhỏi“Vìđâunênnỗi?”Vàhếtthảychúngtacũngvấntâm,tựxétlạitháiđộcủamìnhđốivớicácGiáosư,đốivớiconem,màtựhỏi:“Vìđâunênnỗi?”Vìđâumàcái“tuổiđôimươi”dámchửi,đánh,giếtthầyhọchọ,nhữngngườicónhiệttâmnhấttrongnướcmuốnbảotoànlinhhồncủadântộc,bênhvựcsựcôngbằng,sựchínhtrực,màdiệtsựgiandối,sađọa.Tôidámchắctừmùathisausẽkhôngcòncáinạnhànhhunggiámkhảonữa,nếucònthì

giáodụcViệtNamsẽkhôngcòn.Trừđượccáinạnđólàviệcrấtdễ,bấtkìchínhquyềnnàocũngdưsức,nếungườitathựctâm.Chỉcầnđịnhtráchnhiệmminhbạchvàdámthưởngphạtchocôngminh.Nhưngđómớichỉlàtừngọn.Nếuchỉtrịngọnthìcáingọnđólụirồi,tấtđâmcáingọnkhác

(nhưnăm1964)nênphảitrịtậngốc.Vấnđềhànhhunggiámkhảonằmtrongvấnđềkỷluậttạitrườngthi,nếu trường thinày“dễ”hơntrườngthikhác,phòng thinày“dễ”hơnphòng thikhác,giámkhảonày“dễ”hơngiámkhảokhácthìdùngườitacóngăncảnđượcsựhànhhunggiámkhảo,thísinhvẫncămthùnhữngvịnhưGiáosưTrầnVinhAnh.Vấnđềkỉluậttạitrườngthilạinằmtrongvấnđềkỉluậthọcđường.Làmsaothísinhkhỏi

tìmcáchđánhphép,quayphimvàbiếttôntrọnggiámkhảonếusuốtsáubảynămởtrườnghọđượcgiáosưchothảcửađánhphépvàquayphim,nếuhọchẳngcầnhọcmàđiểmthivẫncứtừ14đến18trên20;nếucảnămhọchỉhọcđộdămchụcbuổimàtrênhọcbạvẫnđượcghilàkhôngnghỉbuổinào.CáitaihạivôcùngchonềngiáodụcViệtNamlàngườitachophépcáctrườngcấpchứngchỉđểtựchohọcsinhmộtchứngchỉthaythếbằngTrunghọcđệnhấtcấp,trongkhingườitabiếtchắcrằng100họcsinhđệtứcáctrườngtưsẽđượccấpchứngchỉđóchocả100.Vấnđềkỉluậttronghọcđườnglạinằmtrongvấnđềgiáodụcgiađìnhvàtrậttựtrongxãhội.

Họcđườnglàmsaocóthểnghiêmkhắctrongvấnđềkỉluậtđược,nếucónhữngônglớnôngnhỏgửigắmchạychọt,cókhidùnguylựchămdoạnữađểconemđượclênlớp,đượctuyểnđượcđậu cao, nếu chamẹkhôngbiết dạydỗ con, ngăn cấm con, có khi còn khuyến khíchchúngdùngmọicáchbấtlươngđểtrốntránhbổnphận,ăncắp,ăncướp,vànếutrongxãhộinhữngphimcaobồi,nhữngsáchkhiêudâm,nhữnghộpđêm,ổđiếmvẫnthịnhhành;nhữngbàicavởtuồnglờilẽrấtthôtụcvẫnđượcphát,đượctruyềnchodânchúngnghevàxem;mànhữngkẻcótộirấtlớnvớiquốcdânthìđượcmờiđidulịchngoạiquốcvớimộtsốtiềnhằngtrămtriệu?Khôngmộtvấnđềnàocóthểtáchrờimàxétriêngđượcvàcàngtruynguyêncàngthấynó

baoquát,liênquancảtớinhữngđồngđôlaxanh,đôlađỏ…Tấtnhiêndiệttậngốcnhữngtệđoantrongxãhộilànhiệmvụcủanhàcầmquyền,vìchỉnhàcầmquyềnmớiđủphươngtiệnvàđủquyền.Nhiệmvụcủathườngdânchúngtalàcảnhcáonhàcầmquyền,gópývớinhàcầmquyềnvàlàmhếtphậnsựtrongphạmvicủamình.GiáosưTrầnVinhAnhkhisốngđãlàmhếtphậnsự,lạiđemcáichếtracảnhcáocácnhàcầm

quyền,cácnhàgiáo,nhàbáokhiđưađềnghịnàyđềnghịkháclàđãgópývớinhàcầmquyền.Bâygiờchúngtachờxemnhàcầmquyềnthihànhnhiệmvụcủamìnhrasao.

SàiGònngày23-7-67(BáchKhoasố254ngày1-8-67)

CỤ PHAN (BỘI CHÂU) VÀ LÒNG DÂNVàokhoảng1925, làngtôi– làngPhươngKhê–tỉnhSơnTâycòn làmộtnơi lạchậunhất

miềnTrungduBắcViệtKhôngcólấymộttrườngsơhọc.CảlàngchỉcómấyanhemtôinhờtổtiêncónhàởHàNộinênđượchọcchữPháp,cònthìđềuhọctrườngcáccụđótronglàng.MaylắmđượcđộmươiôngtổnglíbiếtđọcchữQuốcngữ,chứchưachắcđãbiếtviết,màđọcthìchắccũngchậmlắm,nếukhôngphảiđànhvầntừngchữvànếucólụckhắplàngthìcũngchỉđượcvàicuốnKiều,NhịđộmaicủanhàinXuânLan.TôikhônghiểuhọhọcvầnQuốcngữởđâu,vìtrườngcáccụđókhôngdạymàcũngchẳngcómộtcuốnvầnnàocả.Chắchọchocáichữđókhôngcầnphảihọc–văntựhaygiaphảđềudùngchữNhohết–vàaicómuốnhọcchơichobiếtthìhỏinhữngngườiđãbiếtrồi,mỗingàymộtchút,mòriếtrồicũngra.Tôisởdĩkểdàidòngnhưvậyđểcácbạnbiếtrằngdânlàngtôihồiđóquanhnămtuyệtnhiên

khôngđượcđọcmộttờbáo.Thấythìhọcóthấy:nhưngkhitôiởHàNộivềvẫnthườngdùngbáocũđếgóiđồ,nhưngchẳngaiđọccả;màcũngchẳngbaogiờcóainhắnđembáocũvềchocoi, cónhắn thìchỉnhắnmuanhững thỏimựcTàuvànhữngngọnbút lông thỏởcác tiệmTrungHoaphốhàngNganghayhàngĐào.VậymàTếtnămđóvàothánggiênghaythánghaidươnglịch1926,tin“cụPhan”bịbắtở

TrungHoa,giảivềgiamởHỏaLòHàNộirồibịkếtántửhình,rồitoàndânsôinổiđòiânxáchocụ,…dânlàngtôiđềubiếthết.Chắcchắnhọkhôngđọcbáo,cóngườinàođóxuốngphủ,xuốngtỉnhngheđồnrồivềlàngkểlại.Điềuđókhôngcógìlạ.ĐiểmthíchthúlàtrongmấyngàyTết,lạinhànàocũngnghetiếnglalớn:“CụPhan?”rồitiếptheolàmộttràngnhữngtiếngcườirònranhưtiếngpháo.TừxómĐìnhtớixómChùa,xómGiếngtớixómĐồngđỏ,đâuđâucũngvanglênhaitiếng“CụPhan.”Cógìđâu.TếtthìnhànàoởquêBắcchẳngđánhtamcúcnhưtrongnàyđánhtứsắc,vànăm

đódânlàngtôigọiquântướngđiềulà“CụPhan.”MộtvàinhàhơicóhọcphânbiệttướngđiềulàcụPhanBộiChâu,tướngđenlàcụPhanChâuTrinh,nhưngđạiđasốchỉgọitướngđiềulàCụPhan.Tôikhôngbiếtmấylàngbêncạnhcógọinhưvậykhông,cũngkhôngnhớởHàNộicógọinhư

vậykhông,vìkhitôixuôiHàNộihọcthìđãquaTếtrồi,khôngcònaichơitamcúchoa.Nhưngtôiđoánrằngđókhôngphảilàsángkiếncủariêngdânlàngtôi;chắcnóphảiđồngthờixuấthiệnởnhiềunơitrongnước,vìcòngìtựnhiênchobằngđùngquânbàiquínhất,vôđịchtrongcỗ tamcúcđể trỏcụPhan.Nótựnhiênquánênrấtphổbiến, tớinỗingaycác tổng lí– tôikhôngchêgìbàconcủatôi,nhưngsựthựctôiphảinhậnrằnghọchẳnghơngìcácôngChánhôngPhótrongcáctruyệnViệclàng,TắtđèncủaNgôTấtTốlàbao–cũngvuivẻ,hãnhdiệncóđượcmột“CụPhan.”Vàtôinghĩhồiđógiácómộttên“trành”nàobànnướcmàngồivàochiếutamcúc,khihạquântướngđiềuxuốngchiếuthìcũngvỗđùiđếnđétmộtcáimàcườihahả:“CụPhan.”NhữngvánbàitamcúcTếtđóquảlàvui,vuinhấttrongđờisốngdânlàngtôi.

Nhữngnăm1920-1925cóthểnóilàthờimàquyềnlựccủathựcdânPhápởnướctavữngnhất,triềuđìnhHuếthìnhuthuận,KhảiĐịnhchếttháng11-1925,BảoĐạicònnhỏởPháp;màtrongdânchúngkhôngcómộtcuộcnổidậynào,PháplạimớithắngĐức,nêndámchocụPhanChâuTrinhvềnước (Tháng3-1926cụmớimất).Kinh tế thì chưakhủnghoảngvàbộmáyhànhchánhcủahọsaunửathếkỉtổchứcvàcảithiện,lúcnàychạyđềuhơnbaogiờhết.Tìnhhìnhthậtphẳnglặngnhưmặthồthu.ẤyvậymàcụPhanđãlàmkhuấyđộngtoàndân.Nhữngnôngdântạinhữngmiềnlạchậumàbọnthựcdânvẫnkhinhbilàngudốt,nhútnhát,bấygiờđãngànngườinhưmột,tỏrõtháiđộtrongvánbàitamcúc.HọvẫntiêutiềnKhảiĐịnh,trênvăntựhayđơntừhọvẫnđề“KhảiĐịnhđệ…niên.”nhưngKhảiĐịnhkhôngphảilàtướngđiềutướngđen,cũngchẳngđượclàmtốtđentốtđỏnữavìtướngthếkiađâucódùngcáihàngtốtnày.HọkhôngbiếtKhảiĐịnh.KhôngcóKhảiĐịnhtrongcỗbàitamcúc.Thựcdândùngsứcmạnhđànáphọthìtạmthờihọchịukhuấtphục,nhưngđờichatớiđời

con, chẳngaibảoai, trong thâm tâm, trong từng thớ thịt, sợi tóc, giọtmáucủahọ,họvàohướngvềnhữngvị tướngđiều, tướngđen,vẫnmongcónhữngtướngđiều, tướngđenđuổi

xâmlăngchohọ,vàchỉnhữngvịnàolãnhsứmạngđóthìhọmớigọilàtướng.Dùbịđôhộmộttrăm,mộtngànnăm,dânViệtNamvẫncòntinhthầnViệtNam,trongthâmtâmvẫnkhôngchịuthừanhậnchínhquyềnngoạinhân.Chínhquyềnngoạinhânbaogiờcũngnhưmộtmiếngda cấy vào một cơ thể khác, thế nào rồi cũng bị đẩy ra. Có thể nói dân tộc Việt Nam“allergique”[21]vớimọichínhquyềnngoạilai.Tôikhôngrõđócóphảilàtínhtựnhiênchungcủacácdântộcthuộcđịakhông,nhưngnhấtđịnhlàtínhtựnhiêncủadântộcta.CứxétcácôngvuatriềuNguyễnđượcPhápđưalênthìbiết.Ôngnàotưcáchthìcũngchỉítthánglàchốnglạihọ,cònôngnàongồilâuđượcthìđềukhôngđánglàmtốtđen,dânkhôngthèmbiếttới.Người Pháp năm1925 chắc chắn là biết lòng dân Việt Namngưỡngmộ cụ Phan ra sao,

nhưnghọkhôngrútrađượcmộtbàihọc,đểđếnnỗinăm1945lạisavàolốitrước,thínghiệmhếtvớiHoạch,vớiHữu,[22]vớiBảoĐại,vớiTâm…cứđưanhữngbọnkhôngđánglàmtốtđenmàđòimongđượcdânViệtNamcoilàtướngđiều,chonênmớiphảichịunhụcởĐiệnBiênPhủ.Tạihọthamđãđànhrồi,nhưngmộtphầncũngtạihọcótàiphântíchxãhội,lịchsử…một

cáchthôngtháiquá.Mườimấynămtrước,tôiđượcđọcmộtcuốntrongđótácgiả(tôiquênmấttên)phântích,líluận,chứngminhmộtcáchrấtkhoahọcrằngcácdântộcphươngĐôngtrướckhichịuảnhhưởngcủaphươngTây,khôngcótinhthầnáiquốcmàchỉbiếttrungquân,màquanniệmvềquốcgia,dântộclàdophươngTâymanglại.GầnđâytôilạithấymộtnhàcầmbútViệtNamlặplạiyhệt.Tôitựhỏinăm1925dânlàngPhươngKhêchúngtôikhôngđọcsáchbáoViệt,chứđừngnóilàPháp,thìđượcaitiêmchotinhthầnquốcgia,dântộcmàsaochúngtôikhông“trung”vớiKhảiĐịnh,lạingưỡngmộcụPhannhưvậy?NhưngnàophảichỉcóPhápmớingốc.

13-10-1967.(TríchtrongtậpKỉniệm100nămnămsinhPhanBộiChâu–TrìnhBày–XBtháng12-1967)

NGUYỄN HỮU NGƯ VÀ TẬP QUÊ HƯƠNG[23]

(BàiTựatậpQuêHương)Trưahômđó,khingườinhàđemlênchotôimộttấmbìamàucánhsenđậm,ngoàiđềhai

chữ:“…Quêhương…”trongchứamộtxấpgiấyrờixếpngangxếpdọc, lớnnhỏđủcỡ,tờcắttrongbáo,tờinRonéo,tờviếttay,tờđánhmáy,tôinghĩbụng:“Saokhôngđợichéplạichoxong,đónglạithànhtậpđã?Gìmàgấpvậy?”Rồi tớikhi lậtcoisơsơnộidung, tôiđâmhoảng:đủcác thểvăn, từ truyệnngắntớimột

chươngtruyệndài,từthơluật,tớithơlụcbát,thơmớicảtùybútvàkịchnhạcnữa,vàđủthứtàiliệutừhồikí,tiểusửtớidichúc,từbàithơcủamộtnữsinhgởichothầytớibứcthưgiớithiệumộtứngcửviênhạviện,mộtbứcthưcámơncửtri,rồilạicảmộtbảnsaomộtvănbằngtuyểnsinh.Thếnàythìbiếtviếtcáigìđây?Biếtgiớithiệurasaođây.Giớithiệutácphẩmhaytácgiả?Nếugiớithiệutácphẩmthìđặtnóvàoloạinào?Vìkhôngthểgọinólàmộttuyểntậpđược;còngiớithiệutácgiảthìtrongtậpcócảchụctácgiả,biếtgiớithiệuaivàkhônggiớithiệuai,nhấtlàđasốtácgiảđềuxalạvớimình?Màđãtróthứarồi,thếnàocũngphảicómộtbàigiớithiệu.Biếtcốdỗgiấcngủcũngvôích,tớimởtậprađọctừngbàimộtvàkhiđọcxong,tôitựnhủ:

“Thậtlàmộtkìthư.Khôngkhinàomìnhcócơhộitốthơnđểgiớithiệuanhấyvớiđộcgiảnhưlầnnàynữa.Tâmhồnanhấythậtlàhiệnrõtrongtậpnày.”RồitôinằmmiênmanônlạinhữnghồikívềanhNguyễnHữuNgư:nhớlạibuổitốiđầutiên

anhlạithămtôiởxómHàngSáo,hồitôimớilênSàiGòn,nhớlạilầnanhômcặpdalạikiếmtôiởLongXuyên,khiởthánhđịaHòaHảovề;nhớlạinhưngbuổitrưaanhgòlưngđạpchiếcxeđạpcũkĩ,chạykhắpSàiGònđểtặngbằnghữusáchhoặcbáo,quầnáoluônluônxốcxếch,bụibặm,mànụcườihồnnhiênluônluônnởtrênmôi.Tôinhớlàmộtbuổisángđầuđông.Tôimớingồivàobànviếtthìanhômmộtchồngsách,

loạngchoạngbướcvào,lưngkhomkhom,đầuđưaraphíatrước.Anhđặtchồngsáchlênmặtbàn,kéoghếngồi,móctúilấyramộtgóithuốcrê,xémộtmảnhgiấyquyến,lặngthinhquấn.

Tôibiếtrồi,dẹptấtcảcôngviệclại,sẵnsàngngồingheanh.Trôngchiếcsơminhàunát,cảtuầnchưathaykia,tôiđoánanhmớiởChâuĐốc,HàTiên,TâyNinh,ChợGiữahayHàmTânvề,chưabiếtchừngmớiđượcmộtticảnhsátởđâuđóthảrahômtrướcnữa.Anhvừahútthuốcluônmiệng,bìnhthườnganhkhônghút,vừakểchuyện.Đủthứchuyện.Từnhữngmộnghồithanhxuântớinhữngmộnghiệnthời(anhchohaymuốnvượtbiêngiớiđểquaMiênhoặctrởvềHàmTânthămmộsongthânvàemgáirồiđiluôn,điđâuchưabiết),từchuyệnnhàđếnchuyệnnước,từchuyệnvănthơtớichuyệnchínhtrị,rồichuyệnbạnthân,bạnsơ,bạntrai,bạngái,chuyệnemchuyệncháu,chuyệnhồikhángchiến,chuyệnbịantrítrongbưng,chuyệnbịgiamởtrạicảihuấnBiênHòa…Hếtthảylànhữngchuyệntôiđượcngheanhkểnhiềulầnrồi,màlầnnàynghelại,tôivẫnthấybuồnvôhạn.Tôigầnnhưkhôngxenvômộtlờinàocả,mặcanhthaothaođểanhtrútbớtnỗibấtbình,nỗicămphẫncủaanhđi.Anhcămphẫnxãhội,anhcămphẫnthờiđại,anhcămphẫnmọingười.Anhnhiềulítưởng,nuôinhiềumộngcaođẹpmàgặptoànnhữngđiềubấtnhưý,cứphảicốnénxuốngvàsứcnéncàngmạnhthìsứcbùngracũngcàngmạnh.Cólúcanhnghiếnrăng,nắmchặttayvungranhưmuốnthoitôi;cólúcanhmếumáomuốnkhóc,rồibỗngchồmlên,chuachát,cayđộcmạtsátphũphàngngườibạngiàmàanhquínhất.Lúcđó tôi chánđờibiếtbao!Có lúcanhcườigằnghê rợn rồingâm thơ,nhữngbàithơlụcbáthaythấtngôn,ngũngôn,thườnglàbốncâuanhlàmrấtmau,chưabaogiờinvìlẽnókhácvớithơthếtụcnhiềulắm.CólẽanhlàngườiduynhấtởnướcmìnhdámlớntiếnggiữacôngchúngchửihọNgôĐìnhvàmạtsátcảmộtvịthượngtoạđượchằngtriệutínđồtônsùngnhấttrongnước.Hômđóngồingheanhsuốthaigiờ,tôithấybuồnlạlùng,khôngphảichỉbuồnchoanh,mà

cònbuồnchochínhtôi,chotấtcảloàingười.Hếtthảychúngtabềngoàiđềurấtnhãnhặn,lễđộ,nhiềukhivuivẻthỏamãnnữa,nhưngtrongđáylòngvẫncónhữngkhátvọngcaocảlẫnthấphènbịdồnéphằngmấychụcnăm,vàcóthểmộtsớmmộttốiphátramàkhôngsaongănlạiđược.Ynhưmộtmặthồtrongtrẻo,phẳnglặng,dướiđáycómộtlớpbùnlâulâubốchơilênthànhnhữngbongbónglớnnhỏsôicảlònghồvàgợnsóngcảmặthồ.Aicũngnhưai,chỉkhácởmứcđộvàbảnchấtnhữngcáibịdồnépthôi.Chưalầnnàotôiđượcthấyrõởanhcáimứcđộấycaovàcáibảnchấtấyđẹpnhưlầnấy.Conngườicủaanhhoàntoànlàtìnhcảm:tìnhnước,tìnhnhà,tìnhbạnbètìnhvợcon,tìnhthầytrò,tìnhngười,màvănthơanhcũngchứachannhữngtìnhđó.Tôiđãđưaanhratớicổngmàanhcònbịnrịnđứnglạimộthồilâu,vàkhicáibónggâygò,

khomkhom,lắclưcủaanhđãkhuấtởđầungõtôimớitrởvào,lòngbângkhuângsuốtcảbuổi.Tốiđóanhsẽngủởđâu?ỞCầnThơhayBiênHòa?Ởphòngngủhaytrongticảnhsát?TôinhớlạibàiTừVânTrườngtruyệncủaViênHoàngĐạo.Conngườiđóquảthựclà“vôchinhibấtkì”,chonên“vôchinhibấtkì”:nămsáulầnbịbắtgiam,mấylầnsuýtchết,suốtmộtđờivấtvưởngtrôinổi,langthang.Màcuốnđộcgiảsắpđọcđâycũnglàmộttrongnhữngcái“kì”củaanh.Chúngtacóthóiquenđọcsáchchỉđểhiểumộttruyệnhaymộthệthốngtưtưởng,ítkhitìm

hiểutấmlòngcủatácgiả.TôikhôngchắcrằngcónhiềuđộcgiảthíchcuốnQuêhương này,nhưngriêngtôichonólàmộtkìthư,chưahềthấytrongvănhọcViệtNam,vàtấtcảnhữngbạncủaanhNguyễnHữuNgưtấtđềuphảinhậnnhưtôirằngcuốnnàybiểulộrõnhất–tuychưahết–tâmhồnkhảáivàcáitìnhdàodạtcủaanh.Ngườisaucómuốnchéplạiđờianh–mộtđờiđaukhổnhấtmàcũngđặcbiệtnhấttronggiớivănnghệsĩhiệnđại–tấtphảidùngnólàmtàiliệuchính…

LongXuyênngày22-11-1967.

KHÓC BÁC ĐÔNG HỒHaytinBácmất,tôisửngsốt!Mớihămbathángchạp,thấytinhthầnBáccóphầnthanhsảnghơntrước,tôimừng,nghĩ

bụngthếnàoBáccũngđượchưởngthêmnămmườinămnữalàít,chonênhẹnvớiBáctháibìnhtrởlại,bọnmìnhhọpnhaumộtbữarồiaivềthămquênấy,BácvềHàTiên,tôivềSơnTây.Nàocódèđâu!Lúcnaylậttấmlụađỏ,nhìnnétmặtBáclầncuốicùng,thấythậtbìnhthản.NghebácMộng

Tuyếtnói,khimớitắtthở,Bácnhưmỉmcười,mặtcònđẹphơnnhiều.Phải lắm.Báccógìânhậnđâu?SuốtđờichỉyêuđấtViệtvàtiếngViệtthìBácđãđikhắp

giangsanViệt,đãphụngsựtiếngViệt,trứtácvàdạyhọcnonnửathếkỉ,từtuổichưađầyhaimươichotớinay.Còncócuộcđờinàođẹphơnvậynữa?Bácnổidanhsớmhơnaihết,giữđượcdanhlâuhơnaihếtvàcũngsẽlưudanhkhôngkémai

hết.SaunàynhắctớiHàTiên,ngườitaphảinhớtớiChiêuAnhCácvàtớiBác.CònbốnnămtácphẩmBácchưakịpinư?NhưngnhưvậychínhlàvìBácđãlàmviệctớingày

cuốicùng.NgườithâncủaBác,bạnbè,mônđệcủaBácsẽlàmnốtcôngviệccửaBác.BácchưakịpvềthămnúiTôChâuvàhồĐôngư?Nhưngtrongcơnbinhlửanày,nhữngbạn

đãkhuấtcủaBácnhưNhấtLinh,ĐinhHùng,aiđãđượcvềthămquênhà,vànhữngbạncònsốngcủaBácnhưchúngtôiđây,aidámchắcsẽđượcvềthămquênhà?Không,tôinghĩBáckhôngcógìđánghậncả:Bácđãsốngmộtcuộcđờiđầyđủhơncảcácbạn

khác.BácđãlưulạimộttìnhcảmnửakínhnửayêutronglòngcácbạncủaBác.Bọntôiđây,aicũngnhậnrằngtìnhcủaBácthậtnhã,nhãnhưnétmặtBác,ngônngữBác,vănthơBác.TôinhớlầnnàolạithămBáccũngcócảmgiácđượchítlạicáikhôngkhícổkính,thanhcaocủanửathếkỉtrướcvàlầnnàoBáclạithămtôicũngthắpmộtnénnhangtrênbànthờBaMátôi,làmchotôixúcđộngtớiứalệ.CáiđứccủaBác,tôikhôngtheokịp,Bácạ.Nhớnhữnglúcđó,lòngtôibỗngthấmthíathấymấtBác,khôngphảichỉlàmấtmộtngười

bạn,mộtnhàthơ,mộtnhàvăn,mộtnhàmôphạmmàcònmấtđimộtchúttruyềnthốngcủadântộc.Lẽtựnhiên,ngườilớptrướckhuấtđithìcóngườilớpsau,nhưngngườilớpsauvẫnchỉlàngườilớpsau.TôicódèđâuBáclạisớmđinhưvậy!

KínhbáiNguyễnHiếnLê

Sàigòn15giờngày26.3.69Mùng9tháng2nămKỉDậu

TỰA ÚC VIÊN THI THOẠI CỦA ĐÔNG HỒĐọcthithoạicònthúhơnđọcthi.Tacócảmtưởngmộtngườichơihoadắttađicoivàkể

chotanghecácchuyệnlạvềtừngloàihoamột.Chonênthithoạithườngđượchoannghênhhơnthơ:vàoChợLớntakhókiếmđượcmộttậpthơcủaTùyViên,nhưngÚcViênthithoạithìvẫnthấybánhoài.Loạiđórấtítngườiviết:đờiĐường,đờiTống,mỗiđờidàimấytrămnămmàtrongvănhọc

sửchỉghilạiđộnămtậpthithoại.ởnướctatừtrướctớinaychỉcómỗimộttậpcủaChươngDân[24].Làvìphảicónhiềuđiềukiệnmớiviếtđược.Trướchếtphảilàmộtthisĩ,cũngnhưphảilà

mộtngườichơihoamớibiếtkểchuyệnvềhoa.Hơnnữa,phảilàmộtthisĩcódanh,nếukhôngthìkhôngđủuytín.Lạiphảiquenbiếtnhiều,lịchlãmnhiều,đọcsáchnhiều.Nhưngđiềukiệnnàymớikhónhất:phảivừalànhàthơ,vừalànhàvănvìthithoạilàmộtthểtùybút,ngườiviếtphảikhéotựsựvàphêbìnhsaochotaonhã,thânmậtnhưtrongmộtcuộcđàmđạo.Màhạngngườilàmthơhay,ítkhiviếtvănhay,cònhạngngườivừalàmthơhayvừaviếtvănhaythìítnghĩđếnviệcviếtthithoại:HànDũ,TôĐôngPhakhôngcóthithoại.

DocáiduyênbìnhthủymàtôiđượcgặpthisĩĐôngHồcáchđâyđã15năm,tôidocáiduyênvăntựmàđượcthisĩđãivàohàngbằnghữu.Nămnàotôicũnglạithămthisĩbabốnlần,hoặcởYiễmYiễmthưtranghoặcởQuỳnhLâmthưthất.Phònghẹp,sáchchấtđầytường,nhìnphíanàocũngthấycâuđốicủaKhangHữuVi,PhùngQuốcTài,xenvớinétbútnéthọatàihoacủachủnhân:màkhôngkhíthìngàongạthươngmai,hoặchươngtrầm.Nhưngtaonhãnhấtlàcâuchuyệncủathisĩ.Suốthaibagiờ,nhưtoànlàchuyệnthơ.Giọngôngtừtốn,thânmậtmàlờiôngđậmđàcó

duyên.Ôngbiếtnhiều,nhớnhiều,líluậnchặtchẽ,ýkiếnđộtngột,phêbìnhxácđáng,khoanchứkhôngnghiêm,chẳnghạntuytráchTônThọTườngđấymàcũngchiêutuyếtchoTôn.KhithìbànvềmộtchữtrongThăngLonghoàicổhoặcmộtcâutrongTrấnBắchànhcung,

khithìnhắcchuyệnSươngNguyệtAnhhoặcBạchMaithixãvànhânđókểnhữnglầnôngrachơiHàNộihoặcđitìmditíchđồnCâyMai.Cólúcôngtựnhậnxétthơônghoặcphântíchthơbạn;lạicólúcônglàmcáiviệc“vávaiáoNàngThơ”,nghĩalàgặpbàithơnàokhuyếtmộthaicâuthìôngnghĩđểđiềnvàosaochongườiđọckhónhậnđượclà“vá.”RồinhưnghồikívềcánhthiếpTếtmàmươinămtrướcYiễmYiễmthưtrangcứtớingàytiễnôngTáogởichokhắpcácvănhữubốnphương,rồinhữngchuyệnvặttronglàngchữnghĩa,toànlànhữngchuyệnvuiđùa thanhnhã, tuyệt nhiên không có giọngmỉamai chua chát, cứ như vậy chuyệnnọ kéochuyệnkiamàcảngườikểlẫnngườinghekhônghayrằngngoàiđườngxecộđãtấpnập,đãtớigiờtansở.Kháchđãratớicửarồi,chàonhauvàibalượtrồimàvẫnchưachiataynhauđược.Naythìnhữnglúcvuiđókhôngcònnữa.Mấtnórồimớithấynóquí,mớithấylờicổnhân“…

thắngđộcthậpniênthư”làđúng,màlờicủathisĩbảytámnămtrướcsaomàthấmthía:PhồnhoagiànhchútvuiphongnhãKìađámphùvânđãbiếnthiên.

Nhữngchuyệnôngkểchotôivàvàibạnnữangheđócómộtsốôngchéplạichođăngbáo:BáchKhoa,VănHóanguyệtsan…,vàlầnnàoôngcũnggởichochúngtôimỗingườimộtbảninriêngmàđíchthânôngsửalạilỗiinrồitrangtrọngđềtặng.Nhãtìnhđó,dẫucổnhâncũngkhônghơn.Tôitrântàngnhữngbàiđólàmkỉniệm,vàcólầntôihỏiôngsaokhônggomlạithànhmộttậpthithoại.Ôngmỉmcườiđáp:“Tánhtôilàmbiếng.”Tôicũngmỉmcười,biếtrằngôngchưamuốnchorađấythôi.Cònsửachữa,tôchuốt,gìmàvội?Ngàymùng8tháng2âmlịchnày,ôngđộtngộtquitiên,làmchobạnbèxagầnđềusửngsốt.

Tang lễvừaxong,người thân longaycảibổnphậnxuấtbảndicăncủaông,vànữsĩMộngTuyếtcónhãýgởichotôicoitrước,màcũnglàcoilạitậpÚcViênthithoạinày.Cuốithưcóhàngchữ:“Nếubácthấycầnthìxinbáccholuônítchữ.Kẻotôithấychoinnhưmộttậpthường,thìcóthiếucáigìchăng?”

Ôi!Cóthiếucáigìđâu?Màcầnchiphảithêmítchữ?NgườiđọcsáchnàomàkhôngbiếtdanhĐôngHồ,khôngmếntiếcthisĩ.Cònnhưviệcgiớithiệutậpthithoạinàythìchínhthisĩđãtựgiớithiệurồi,khôngaicóthểgiớithiệuhayhơnđượcnữa.XinđộcgiảđọcđoạnmàoởđầubàiTônphunhânquiThục,vănxuôimàbóngbẩy,dudươngnhưthơ:“…Ởđâylàmộtkhuvườn.Làkhuvườncóthựchaykhuvườntưởngtượng,cáiđóquanhệgìđâu.Bạnsẽđượcchoxemđâymộtcánh,kiamộtnhị,ítỏilắm,mộthạtbụiphấnhương,đềunhặttừchốnÚcViên…”Từtrướctôivẫnlấylàmlạ.TrongsốcácnhàvănthờiNamPhong,chỉduycóĐôngHồlàvăn,

thơđềuhay,nhấtlàvăncóđủgiọng,đẹpđẽnhưvănLụcTriều;cóđoạnbìnhđạm,cổkínhnhưvănĐường,Tống;cóchỗlạitựnhiên,thânmậtnhưvănhiệnđại,màluônluônthanhnhã.Vậythìcònaiđủđiềukiệnhơnôngđểviếtthithoại?Điềuđóchắccácbạnvăncủatôiđềunhậnthấymàchắccácđộcgiảcủaôngcũngđềunhậnthấy,tôicầngìphảigiớithiệu.ChẳngquanữsĩMộngTuyếtnghĩrằngsinhthờithisĩcoitôivàohàngtâmgiao,nênbâygiờ

chotôiđượckítêndướitênthisĩđấy.Tấmlòngđóthậtcảmđộng.Xinghiơnnữsĩ.

SàiGònngày29thángTrọngxuânKỷDậu(1969).

TÔI DỊCH CHIẾN TRANH VÀ HÒA BÌNHLầnđầutiêntôiđọcChiếntranhvàHòabìnhlàhồi15hay16tuổi,họcnămthứnhấthaythứ

nhì trườngBưởi (ChuVănAnngày nay). Tôi thích nhân vật Pierre và saymênhữngđoạnTolstoitảtrậnAusterlitzvàquânPhápvàoMoscou.Bảntôiđọchồiđólàmộtbảncắtbớtcủanhà Hachette trong loại sáchMeilleurs livres khổ nhỏ, in rất xấu, nhà sách Taupin ở phốTrườngTiền (HàNội) bán có hai xumột cuốn. Cả bộđượcđâu10hay12 cuốnmỗi cuốnkhoảng100trang.Lầnthứnhì,tôiđọclạivàohồi1950,cũnglạilàmộtbảncắtbớtgồm6cuốn,cũngkhổnhỏ

củanhàBibliothèqueMondiale.Lầnnàytôicũngsaymênhưlầntrước,hiểutácphẩmhơnhồitrẻ,vàhiểuhơnthìlạicàngthấythúvịhơn.Nămsáunămsau,tôimớikiếmđượcmộtbảnđầyđủcủanhàHazan.Tôilạiđọcmộtlần

nữa.TrừTruyệnKiều,chưacótiểuthuyếtnàotôiđọcbalầnmàvẫnthíchnhưtácphẩmbấthủđócủaTolstoi.Lạinămsáunămsaunữa,1961hay1962,mộtôngbạnởPhápchohaynhàxuấtbảnVăn

HóaHàNộiđãdịchChiếntranhvàHòabình,cònngườiTrungHoathìđãdịchtừbachụcnămtrước.Tôitựnghĩ:“ChỉtạimìnhphảihọcnhờtiếngPháp,dùngtiếngPháplàmchuyểnngữchonênmìnhmớiđisauTrungHoatrênmộtphầntưthếkỉnhưvậy.BâygiờtiếngViệtđãđượcdùnglàmchuyểnngữ,sốthanhniênthôngtiếngPhápkhôngđượcbaonhiêu,đãđếnlúcnêndịch“Chiếntranhvàhoàbình”.TôibènđềnghịvớihainhàxuấtbảnlớnởSàiGònhễkhinàothấycóthểinđượcthìchotôihay,tôisẽkhởicôngdịchliền.Tớitháng9/1966,lờiđềnghịđóvẫnchưađượchainhàđóxét;họbậnviệcquá,cólẽkhông

nhớtới.TrongbàiĐảphádễhayxâydựngdễđăngtrêntạpchíTinVănsố7ngày15.9.1966,tôinhắclạilờiđềnghịđónữa.Bàiđăngđượckhoảngmộtthángthìmộthôm,mộtvịsưmàtôichưahềgặpmặtlạithăm

tôi,tựgiớithiệulàGiámđốcnhàxuấtbảnLáBốitặngtôiítcuốnsáchvànhânđọcbàicủatôitrênTinVănmànhờtôidịchchobộChiếntranhvàHòabình.Nửathángsaumộtnhàxuấtbảnkháccũnglạinhờdịch.Vềsauhainhàxuấtbảnnữatỏýtiếc

rằngkhônghaytrước.Quảđãtớilúcđộcgiảđòihỏiloạisáchđó.Tôinhậnlờihứatronghainăm sẽ xong, tôi chuẩn bị công việc liền năm đó, tôi kiếm thêm được bản dịch của nhàGallimard,mượnđượcbảndịchcủanhàVănHóanữavàtôikhởicông.Côngviệchơimệtvìtôiphảisosánhbốnbảndịch,haibảnvừakểvớihaibảnBibliothèque

mondialevàHazanmàtôiđãcósẵn.TrongphầngiớithiệuChiếntranhvàHòabình,tôiđãghilạiviệcsosánhvàlựabảnđểdịchrasao,nêntôikhôngchéplạiởđây.Tôidẹphếtcáccôngviệckhác,chỉlâulâuviếtgiúptạpchíBáchKhoamộtbài,đểchuyên

tâmdịchxongchođúnghẹn.Tôirấtnghiêmkhắcvớitôivềđiểmgiữlờihẹn.Trungbìnhmộtngàytôidịchbảygiờ,ngàychủnhậtvàngàylễcũngkhôngnghỉ,vàcócông

việcgìcầnthìtôidồnlại,nửathángmới“điphố”mộtlầnvàcóviệcgìgấpthìlàmchoxongnộimộtbuổisáng.CảtrongbiếncốMậuThân,SàiGònbịtấncôngrồibịpháokíchbằnghỏatiễn,tôicũngđóngcửangồidịch.Nhiềungườichungquanhtảncư,khutôiởhóatĩnhmịchlạ,rấtthuậntiệnchocôngviệctinhthần.NhưnglâulâutôivẫnphảivềLongXuyênnửatháng“xảhơi”choócbớtcăngthẳng.Vìdịchmộttácphẩmdàinhưvậyquảlàmệt.Khigặpmộttiếngítdùngthìdịchrồitôiphảighilạiliềntrongmộtbăngliệtkêtheothứtựa,

b,cđểsaugặplại,tratrongbảngđóchotrướcsauđượcnhấttrí.Bảngliệtkêđógồmkhoảnghaitrămtiếngnhưavantposte,brancardier,damassé,galoche,lorgnon,métropolite,…Cótiếngtôighitớimườinghĩađểtùychỗlựamộtnghĩachohợpvớiđoạnvăn,chẳnghạn

tiếnganimé, tôighi:náonhiệt,hàohứng,phấnkhởi,hoạtbát,hớnhở, linhđộng,nhiệttâm,khởisắc,kíchthích,hồnghào…Cókhidịchđượcnửabộrồimớithấynêndịchlạimộttiếng,vàchỉthayđổicáchdịchmột

tiếngđóthôi,tôiphảilậtlạicảngàntrang,sửamấytrămchỗ.ChẳnghạnmớiđầutôichocôMariegọicha,lãobátướcBolkonskilàba,saunghĩlại,giađìnhđósốngtheonếpcổ,giaphongrấtnghiêm,đổitiếngbaratiếngchathìhơn.Chỉlàmộttiểutiết,cóthểnóilàtẩnmẫnnữa,màtôiđãphảimấtđếntrọnmộtngày.Nhưngchínhnhờnhữngtiểutiếtđómàmỗibảndịchcómộtvẻ,mộtgiọngriêngvàcóthểnóidịchcũnglàcócôngsángtácmộtphầnnhỏ.Ngườiđọctinhýcóthểcảmđượcđiềuđónhưngítaithấyđượccôngcủangườidịch.DịchtiểuthuyếtphươngTâychúngtacòngặpmộtnỗirắcrốinữalàchocácnhânvậtxưng

hôvớinhaurasao:tiếngPhápchỉcóje,tu,vous,il,elle,tiếngViệtthìcótôi,tao,ta,qua,con,cháu,anh,em,mày,chú,bác,cô,dì,ông,bà,cụ,hắn,nó…Phảilựasaochohợpngười,hợpcảnhvàmộtkhiđãchomộtnhânvậtnày,xưnghôvớimộtnhânvậtkhácrasaothìtôicũngphảighilạiliềnđểsaudùnglạichonhấttrí.Chẳnghạntôighi:“MẹBorisgọiPierrelàanh,chaPierrelàcậu,batiểuthưlàchị,tựxưnglàtôi.”Nếukhôngghilạingaynhưvậy,mộttuầnhaymộtthángsau,quênmất,phảilậtlạinhững

trangđãdịchđểkiếmthìmấtcônglắm.Chuyệnxảyratrongmộtthờigiankhádài(từ1805đếnkhoảng1820,nhưngtừ1812,chỉ

chépsơđờitưcácnhânvậtchính,khôngnóiđếnthờicuộcchínhtrịởNgavàÂuchâunữa),nêncónhữngnhânvậtvềsauthânthiếthoặctẻnhạtvớinhauhơn,tôiphảiđổicáchxưnghôcủahọ,vàcũngphảighilạiliền.“Từtrang…Pierregọi…là…”Vìmỗi lầnsửamộtvàichữ,phải lật lạicảmấytrămhoặcngàntrang,chonêntôicócảm

tưởngrằngdịchmộttácphẩm2000trangkhôngphảichỉtốncônggấp10màcóthểgấp11,12mộttácphẩm200trang.Dịchxong,cònphảigiớithiệutácgiảvàtácphẩm.Từnăm1958tôiđãviếtmộttiểusửcủa

Tolstoidàikhoảng30trang,đăngtrênBáchKhoarồiintrongtậpGươngDanhnhân.Bâygiờtôithấybàiđókhôngxứngvớitácphẩm.Tài liệuvềTolstoinhiềulắmkhôngsaokiếmhếtđượcmàcũngkhôngsaođọchếtđược.Phảitựhạnchế:tôidùngcuốnLéonTolstoicủaHerriTroyat(Fayard1956)vàítbàinữacủaSomersetMaugham;AndréMauroisđểviếtlạitiểusửTolstoivàgiớithiệutácphẩmcủaông.Côngviệcnàymấtkhoảngmộttháng.Rốtcuộc,saumộtnămrưỡi,côngviệchoànthànhvàtôiđãgiữđúnglờihứavớinhàLáBối.HoànthànhđúngvàolúcSàiGònbịdọatấncônglầnthứnhì(tháng5năm1968).Sợbịpháo

kích,tôivộivàngphântánbabảnviếttay(vìtôikhôngbiếtđánhmáyphảidùnggiấythanmàđèmạnhngọnbút“bi”viếtmộtlầnđượcbabản):mộtbảngiaonhàLáBối,mộtbảntôigiữtạinhà,mộtbảngởivềcấtởLongXuyên.Trongđờiviếtvăn,tôiđãhailầnđánhmấtbảnthảo,hailầnviếtlại,nênphảidựphòngcẩnthận.Vàokhoảngtháng10,nhàLáBốikiếmđượcvốn,bắtđầuchoin.Muốnchomauxong,phảigiaochohainhàin,vàmỗingàyĐạiđứcTừMẫnláixeHondalạinhàtôihailầnđưaấncảo(mỗilần16trang),hailầnnữađểlấyấncảođãsửa,đemvề.Nhàinyêucầusửagấp,nênnhậnđượcấncảotôiphảibỏcáccôngviệckhác,bấtkìlàviệcgì,đểsửangaychoxong.Côngviệckhôngmệt(mỗingàysửađộ32trang),nhưnghơikhóchịuvìsuốtmấythángcứphảingồinhàđểđợiấncảo,cóviệcgìgấplắm,phảiđiphốmộtbuổithìphảibảotrướcchonhàLáBốihay.Tôisửarồi,nhàLáBốiđemvềsửalạilầnnữarồimớigiaochonhàin.TôihơiânhậnrằngcóhồiphảivềLongXuyênmấtnửatháng,khôngđíchthânsửađược,

nêncònmộtsốlỗiphảiđínhchính.Nhàxuấtbảnđịnhnếutáibảnsẽsửalạitrên“flan”[25]hoặcsắpchữlạinhữngtrangđó.Tớinayhaicuốnđầuđãpháthành,cuốnIIIsắpchữgầnxong,cuốnIVsắpchữđượctrênmột

phầnba.Domộtsựngẫunhiên,màbảndịchcủachúngtôirađúngmộttrămnămsaubảninlầnđầucủaTolstoi.Tôimừngrằngcôngviệccủachúngtôikhônglàmchođộcgiảthấtvọng,mộtsốbạnthânvà

sơcònkhuyếnkhíchnữa.TrướcsaulànhờcôngcủaĐạiđứcTừMẫn.Ôngđãkhôngngầnngạinhờtôidịchvàđãsửagiùmấncảotrôngnomcôngviệcấnloátmộtcáchchuđáo,lạixinđược

củahọasĩHiếuĐệhaibứctranhđẹpvàcóýnghĩađểinngoàibìa.Thầysuốtngàyláixeđiđivềvềtừnhàxuấtbảntớinhàin,nhàvỗ“phông”vànhàtôi.Ôngbảo“mỗingàyláixetrungbình50-60câysố,mệtnhưngvui.”Hômnay,côngviệckểnhưxongchínphầnmười,ônlạithờigiansốngvớiChiếntranhvà

Hòabình,tôithấytrênhainămđó,tôihiểuTolstoihơnmàcũnghiểutôihơnnữa.Mấylầntrướcđọctácphẩmvĩđạiấy,tôikhônghềđểýtớichươngXIV,phầnIV,quyểnIV.

Tớikhidịch,tôimớithấythêmmộtkhíacạnhnữacủathiêntàiTolstoi.SinhtrướcDaleCarnegiecảtrămnăm,khônghềnghiêncứuvềphépxửthếmàTolstoicó

nhữngnhậnxétvềthuậtĐắcnhântâmyhệtCarnegie.ChươngXIVđócóthểcoilàmộtphầntrongcuốnĐắcnhântâmtiểuthuyếthóa.Đócũngchỉlàmộttiểutiết,nhưngđủchứngtỏrằngTolstoithấutâmlíconngườibiếtbao.VàtôisosánhchươngXIVđóvớibàiXúcChiếpyếttháihậunướcTriệutrongCổvănTrungQuốc(TaoĐàn1966),vớiđoạnKiềutừchốilờiKimTrọngkhăngkhăngđòinốilạitìnhxưamàkhônglàmchoKimbuồn,giận,chỉthêmkínhyêu,tôicàngthấyđiểmgiốngnhaucủacácthiêntàicổkim,ĐôngTây.Tôi cũng hiểu thêmnhân sinh quan củaTolstoi trongphần kết của truyệnmà Somerset

Maughamhếtlờitánthưởng.TôiđãbànquavềđiểmđótrongbàiBốnlốikếttrongtiểuthuyết–BáchKhoasốXuânKỉDậuvừarồi.Vàtôinhậnthấytínhtìnhtôihơithayđổinhờdịch–nghĩa làđọckĩ“Chiếntranhvàhoà

bình”.AndréMauroiscóviếtmộtcâuđạiýbảonhờhiểubiếtgầngũivàinhânvậtcủaToilstoimàôngđãtựhiểubiếtmìnhhơn,sửađổicáchcưxửvớingườikhác.Mauroismuốnnóiôngđãhóarakhoanhòahơn,khoángđạthơnchăng?TôichochưacólờikhenTolstoinàomàchânthànhnhưvậy.AndréMalrauxcũngkhuyênthanhniênphảiđọcChiếntranhvàHòabình,trướchết.Phảiđọckĩ,đọcvàibalần,nhữngtácphẩmbấthủđó,càngđọckĩcàngthấythích,cànggiàcàngthấybổíchcólúctôisẽđọclạinónữa.Tôichưatìmđượcbàinàyđăngtrênbáonào.CólẽlàtrêntạpchíTânvănítlâusaukhiviếtxong.

SàiGòn30.3.1969

HOA ĐÀO NĂM TRƯỚCHồiđótôihọcnămthứbahaythứtưtrườngBưởi(sauđổi tên làChuVănAn),ănTếtở

PhươngKhêxong,trởvềHàNội.ChiếcxeđòMĩLâmtừTrungHàxuống,đậuởbếngầnchợSơnTâymộthồilâurồimớilại

khởihành, chạymột vòng chậmchậm trong thànhphốđểđón thêmkhách.Trời lạnh, dânchúngcònănTết,cáccửangõcònnửakhépnửamở,vỉahècònvắngngườivàrảirácxácpháo.Xequẹovàomộtconđườngnhỏnhưngsạchsẽ,trongmộtkhucôngchức,vàởsaumộtbức

tườngthấp,tôithấylólênmộttàngđàolớn,thịnhkhai,đỏthắm.Xevừachạytớithìmộtcánhcửagỗởnáchbứctườngđótừtừhémở,mộtthiếunữtrạcmườisáumườibảybướcra:vànhkhănnhungbaolàntócđennhánhlàmnổinướcdatrắngmịn,hồnghào;áotheđiều,quầnlãnhBưởi.Tôicócảmgiáctrờixuânbỗngnhiênbừngsáng.Xevẫnchạychậmchậm,vàtôiquaylạinhìnchotớikhikhuấtbóng,lònghồihộpmàbângkhuâng.Bângkhuângkhôngphảichỉriêngvìngườimàvìtoàncảnh.Ánhxuântrongdịu,đườngphố

thanhbình,màucâuđốidánbêncửavớimàuáotrênmìnhthiếunữ,nétmựcTàuvớivànhkhănnhung,nhấtlàmàuhoađàokiavớinướcdanọ,tấtcảcùnghiệnlênmộtlúc,hòahợpvớinhaumộtcáchngẫunhiênmàtuyệtdiệu.Chưabaogiờtôiđượcthấymộtcảnhxuânđẹpnhưvậy.Chiếcxeđãrakhỏithànhphố,bonbontrênconđườngSơnTây–HàNội,tôingâmthầmbài

Đềtíchsởkiếnxứ.KhứniênkimnhậtthửmôntrungNhândiệnđàohoatươngánhhồngVàtôicócảmtưởngngôngngôngrằngthisĩnhưđãtặngriêngtôibàiđó,vìhiểuthơthìai

cũngcóthểhiểuđược,màmuốncảmxúcmãnhliệtthìphảithấycáicảnhtảtrongthơ,cócáitâmsựcủangườilàmthơ.CảmộttrờixuânvàmộttìnhxuânbàngbạctrongbốncâucủaThôiHộ.Từđó,mặcdầubiếtrằngcũngsẽthấtvọngnhưThôiHộthôi.Nhândiệnbấttrihàxứkhứ,Đàohoaycựutiếuđôngphong.[26]MàTếtnào,đingangquatỉnhlịSơnTây,tôicũngđểýtìmlạicảnhhoađàonămtrước.Cảnhcũ,ngườicũđãkhôngsaocùnggặplạiđược,thìthửkiếmcảnhkhác,miễnlàcũngđủ

đàohoanhândiện?ỞHàNội việc đó rất dễ. Từ haimươi lăm tháng chạp, suốt phốHàngĐườngtớicửachợĐồngXuânnhưmộtrừngđào,cáicảnh“hoachitựkiểm,kiểmnhưhoa.”[27]Đâuphảilàhiếm,màsaotôivẫnkhôngtìmlạiđượccảmgiáccũ.Tôinghĩcólẽtạiđường

phốnáonhiệt,màhoakhôngcòntrêngốc,thiếuvẻthiênnhiênchăng?CólầntôilêntậnlàngYênPhụ,thơthẩncảbuổitrongcácngõhẹp,látgạchbênbờHồTây.

Nơiđâycònvàingôiđìnhchùacổ,trongtiếnggiótiếngsóngnhưvăngvẳnggiọngngâmthơcủaHồXuânHương.Nhànàocũngcóvườn,tuykhôngrộngnhưngcũngtrồngđủgiốnghoanhưlàngNgọcHà,nhiềunhấtlàđào,đỏốimỗikhixuânsang.Cácthiếunữnửaquênửatỉnh,vừa tỉa cànhvừaniềmnởchàokhách,miệng tươinhưhoa,nhưng lòng tôi chỉ vui vui chứkhôngxúcđộng;vẫnkhôngphảicảnhsắcnămxưa.Thếthìthiếucáigìđây?Tôinghĩkhôngra.Kếđó,tôivôNamvànămnàoTếtđếncũngngắmhoàngmaimàbângkhuângnhớđào.Rồimộthômcáchđâymườitámnăm,vàođâumùamưa,đingangquavườnmộtẩnsĩ,thấy

đẹp,tôighévàothăm.Vườnnằmtrênbờmộtconkinh,ởvòngngoàithànhphốLongXuyên,nổitiếngvìcónhiềuloạihồngquítừPhápgửivề.Tôivàotớigiữasânthìmộtthiếunữtươicườibướcrachắptay:“ThưaThầy.”Thiếunữvẻ

thanhtú,ngừnglạibênmộtbụihồngleomàuphơnphótđỏ.Ánhnắngbanmaichiếuvàochùmhoavàphảnánhlàmchomáthiếunữcũngưngửng.Tôicònđươngcốnhậnmặtthìthiếunữđãnhắcgiùm.Tôihỏithămmấycâurồitrầmngâmdạovườnmộtlát.Vườntrồngcảchụcloàihoa,nhiềunhấtlàhồng,vàhồngcócảchụcgiống;sươngmailấplánhmàhươngthơmngàongạt.Thậtthúvị,khikhôngcốýtìmthìngẫunhiêngầnnhưgặplạicảnhcũ.Trongvàigiây,

lòngtôilạixúcđộngnhưhồitrẻởSơnTây.Xúcđộngnhẹthôi:trờihômđódịunhưngkhôngphảilàtrờixuânngoàiBắc,màhồngcũngkhôngthểsánhvớiđàođược.Cólẽcòntạicáituổi,cáitâmtrạngcủatôinữachăng?Nhưngcũnglàmộtphútđẹptrongđời,vàởvườnhồngra,tôilạingâmthầmbàithơcủaThôiHộ,nhớlạituổixuân,cảmxúctriềnmiên,dịudịu.Hômsauvàolớphọc,thiếunữcùngvớicácbạn,đứngdậychàotôi,nhưnglạquá,tôigầnnhư

khôngnhậnranữa:cũngchỉnhưmọinữsinhkhác,lễphép,nhumì,thếthôi;nhưbélạivàituổi,còncáiduyênhômtrướcthìđãbiếnđâumất.Tôibướclênbụcmàphânvântựhỏitạisao.Tạikhôngkhítronglớphọcchăng?Haytạithiếubụihồngdướiánhdịubanmaibênbờnước?A,giáđừnggặplại!

TôinhớđâunhưAlfreddeVignycócâu:AimezcequejamaisonneverradeuxfoisTrướckiatôivẫnchoVigny làquábiquan,hơingượcđờinữa.Naybóngchiềuđãxế, tôi

nghiệmrằngnhữngcảnhđẹpnhấtmàtađượcthấy,luônluônchỉthoánghiệnrồibiếnmất,khôngsaogặplạiđượclầnthứhai.Phải,cáibuổisángởSơnTâykia,cũngnhưcáiđêmtôiquaĐèoCả,cáchđâynonbachục

năm,chỉngẫunhiênxuấthiệnmột lầntrongmộtđờingười.Đêmđó,tôiđươngngắmcảnhbiểnmênhmôngnhấpnhôdướiánhtrăngthìxelửalượnvàomộtkhúcquẹovànhữnglàsóngbạcbỗngbiếnđâumấtmàtrướcmặttôihiệnlênmộtdãynúiđentímvớimộtcáivũnglốmđốmmươingọnđènchàiđỏnhưthanhồngtrênmộtlànnướcphẳnglặng:cảnhbiếnđổithậthuyềnảovàtrongmộtphúttôicócảmgiáclàmọccánhmàlêntiên.Cóthểrằngsaunàytôiđượcgặpmộtcảnhtrăngtrênbiểntươngtựcảnhđónhưngcómaylắmthìcũngchỉphảngphấtvàiphầnnhưcảnhvườnhồngsovớicảnhvườnđàothôi.Vìphảicómộtsựgiaohộikìdiệumàhữutìnhcủabiếtbaocáingẫunhiên,từngườivàvậttớimâynước,ánhsáng,hươngthơm,tâmtrạngcùngnhautấulênmộthòakhúcthìmớigâychotađượcmộtcảmgiáchoàntoàn thỏamãn về tinh thần,một cảm giác phơi phới nửa hư nửa thực, đột ngộtmà bângkhuâng.Tathấylòngtanởra,ngũquanmẫntuệ,tinhthầnthanhthoátnhưchơivơi.Mộtđờingườihưởngđượcvàibaphútmàdưhưởngbấttuyệtđó,tôitưởngđãlàphướclớn.Nóquíởchỗkhôngbaogiờtáihiệnvàrấtngắnngủi.Đừngkiếmlạinó,vôích,màcũngđừngmongchonókéodài:nếuchiếcxeMĩLâmsángxuânđóvàchuyếnxe lửađêmtrăngkia,vìmột lẽgìngưnglại,thìcáimĩcảmcủatôitấtphảigiảmmàdưhưởngtấtkhôngbền.Vignykhỏiphảinhắc:Chúngtachỉ“yêucáigìkhôngthấytớihailần”màxuấthiệnchỉtrong

mộtnháymắt.Cáituyệtmĩbaogiờcungphùdu,màlạithọnhất.Sàigòn,XuânTânHợi

NHÀ CÁCH MẠNG TRẦN QUÍ CÁP(Năm1971,ôngTrầnKinhLuân,cháuđíchtôncụTrầnQuýCápdoôngĐôngXuyêngiớithiệu,lạinhờtôiviếtlờitựachocuốnTrầnQuýCápdoLamGiangsoạn,vàconcháuhọTrầntựxuất

bản).Đọclịchsửcáchmạngnướcnhà,điềulàmchochúngtauấthậnnhấtlàcáichếtcủacụTrần

QuíCáp.Nămđó(1908)ởTrungđươngcóphongtràocựthuế,línhđồnPháplạixétnhàcụchẳngbắtđượctàiliệunàocả,trừcuốnHảingoạihuyếtthưcủacụPhanSàoNam.VậymàtênánsátPhạmNgọcQuátbuộctộicụlà“tuychưacóhànhđộngphảnloạnnhưngđãnuôicáilòngphảnnghịch”rồixửtửcụmộtcáchdãman.Cácđồngchícủacụgọibảnánđólàbànán“mạctuhữu”nghĩalàchẳngcầncótội,muốngiết

thìgiết.CóýsosánhcáichếtcủacụvớicáichếtcủaNhạcPhi,vàcáitộicủaPhạmNgọcQuátvớicáitộicủaTầnCối.Cụđượcquốcdânthươngtiếc,tônsùngnhưngườiTrungHoatônsùngNhạcPhi,nhưngPhạmNgọcQuátthìkhôngbịnhụcnhưTầnCối,nghĩalàbịđúctượngbằngsắt,quìtrướcđềnthờcụđểdânchúngđờiđờiđậpvàođầu,chémvàocổ.Kểradântộcmìnhquátừtâmvớinhữngtênbánnước,xưavậymànaycũngvậy.ĐờicụTrần,từtrướcđãcónhiềungườichép,nhưngrấtsơsàivìthiếutàiliệu;vănthơcủa

cụ,chúngtachỉmớibiếtbàiphúDanhsơnlươngngọcmàítngườiđượcđọc;cònđườnglốicáchmạngcủacụthìgầnnhưchúngtachẳngbiếtchútgìcả.Nămnay,nhândịpbáchchuniênsinhnhậtcủacụ,concụlàôngTrầnThuyênránthuthập

tấtcảnhữngtàiliệucònlưulạivềđờisốngvàvănthơcủacụ:thisĩLamGiangtốncôngsắpđặt,biênchépvàdịchcácvănthơchữHán,thisĩĐôngXuyên,ôngbạngiàcủatôilomcomtrahỏi,đằngtảcácbàichữHánđểđộcgiảdễđốichiếubảndịchvớinguyêntác,baôngđótuổitáckhácnhau,gốcgácxanhau,vốnkhôngquenbiếtnhaumàcùngvìlòngyêunước,nhớngườixưavànghĩđếnngườisau,mấythánghợptácvớinhauđểhoànthànhtậpnày,tinhthầnđóthậtđángquí.Đọcxong,bảnthântôibồihồixúcđộng.CụTrầnđủ cảhiếu lẫn trung – trung với quốc gia dĩ nhiên, chứkhôngphải với bọn vua

phườngchèo,tôitớngoạinhân–MườibatuổicụđãcảmkháikhichứngkiếnđámtếHoàngDiệu;mười sáu tuổi, cụđã giảng cácbài hịch chodân làngmà tuyên truyền chođảngCầnVương,cáichícáchmạngđãhiệntừhồiđó.Vốnbiếtcáihọckhoacửlàhủlậu,nhưngcụkhôngtráilệnhsongthân;vốnkhinhcáiđờiquanlạithờiđólànôlệ,nhưngđểvuilòngmẹgià,cụnhậnchứcgiáothụ,vàlợidụngchứcđóđểphổbiếntânhọc,cáihọcduytâncứuquốc,tráivớichủtrươngtriềuđìnhHuế.Cụhọcrộngbiếtnhiều,sớmcótưtưởngcấptiến,khuếchtrươngthươngmại,tìmđấtkhai

hoangđểkinhtàimàcótiềnnuôiquânlính,mualénkhígiới.Chủtrươngcủacụthậtsángsuốtmàtáobạo.Cụnghĩrằngkhôngthểtrôngcậyởngoạinhânđược,bọncườngquốcnàocũnglàsàilanghếtnêncụtuychobạođộnglàcầnnhưngkhôngtheohẳncụSàoNam;cònnhưdựavàolựclượngđảngXãhộiPháplàchuyệnhãohuyền,đảngXãhộihaycộnghòa,thựcdânthìcũngchỉlàthựcdânnêncụcũngchủtrươngduytânmàcáchthứctranhđấukháchẳncácnhàkhác.Cụchỉtrôngvàothựclựccủaquốcdânthôi,cốnuôithựclựcđómàđợingàyphấtcờkhởinghĩa.Chủtrươngđókhókhăn,nguyhiểmnhất,nhưngtrênsáuchụcnămsau,trảiquabaonhiêu

kinhnghiệmchuaxótthờiNhật,thờiPháp,vànaylạiđượcthấybàihọccủadântộcDoThái,chúngtamớiphụccụlàbậctiêngiáctronghàngngũcáchmạng.Tớitàivănthơcủacụ,cảHánlẫnNôm,càngítaibìkịp.Hiệnchỉcònlưulạikhoảngmườibài,

bàinàocũngcógiá trị:bàiphúHoànbíchquiTriệuđươngthờinổi tiếngngangvớibàiBáithạchvihuynhcủacụSàoNam;bàiVãnquáHảiVânsơnhàmsúcmàhùng,cácbàiNhắncácnhàvọngtộc,Nhắncácquanlại,Tônchỉduytân…cảmđộngmàlưuloátnhưthơNômcụLêĐạiởBắc.Tiếcthay!Nhiệttâmnhưvậy,sángsuốtvàđatàinhưvậy,màcụvội“thànhnhân”hồimới

39tuổi,nếukhôngthìnòigiốngcònđượcnhờcụbiếtbao?SàigònTrungthuCanhTuất(1970)

THI SĨ QUÁCH TẤN VÀ XỨ TRẦM HƯƠNGTôicũnghamđinơinàynơikhácđểbiếtnonsonggấmvóccủamình,nhưngtôiphảithú

thựcrằngngaynhữngnơitôiđãđặtchântới,tôicũngvẫnchẳngbiếtgìcả.XinlấythídụtỉnhKhánhHòa.Tôiđãrachơingoàiđóhailần,trướcvàsauthếchiến,mỗilần

ởlạivàibangày.TôiđãđicoiThápBà,HònChồng,việnPasteur,việnHảihọc,vàingôichùavàgiáođườngởNhaTrang,đãleođèoRùRì,tắmởbãibiểnĐạiLãnhnướctrongxanh,nhưngọcbích,nhưngbâygiờđọcXứTrầmhương(LáBốixuấtbản1970)củaQuáchTấn,tôimớithấynhữngthắngcảnhcùngcổtíchởKhánhHòa,mườiphầntôichưabiếtđượcmột.ĐúngnhưVươngAnThạchđãnóitrongbàiĐichơinúiBaoThiền:“Chỗphẳngmàgầnthìkẻ

đếnchơinhiều,chỗhiểmmàxathìngườiđếnchơiít.Mànhữngcảnhkìvĩphithườngởtrongđờithìlạithườngởnhữngchỗhiểmvàxangườitaíttới.”NhữngcảnhkìvĩởKhánhHòađềucáchxaQuốclộsố1vànhờthisĩQuáchTấntôimớiđược

biếttên.ChẳnghạnnúiMẹbồngcon(HònMẫutử)ởquậnKhánhDươngcónhiềutảngđáhìnhthể lạ lùng:rổmayvớisợichỉ thòngxuốngđất,cốichày,sàngchổi,connghĩakhuyểnnằmtrôngcongàcồđanglẩnquẩnbêncốixay,lạithêmmộtbàncờtiênmớidànquânnhưngmấtđâumộtcontốt;rồiChữM’Ta(đọclàCửMơTa)lầmlìvàdữ,cótrầmhương,voitrắngvàchimđạibàngtolớntớinỗithamộtconbòcon,loàichimmàtừtrướctôicứtưởngchỉcóởẤnĐộvàcácquốcgiaẢRập;rồiHònBàởNinhHòa,chimchócnhiềunhưlá,đủloại,conthìnhưtráiớtchín,conthìnhưláchuốinon,…MộtcảnhkìquáilàThácVõngmộtdâyrừnglớnbằngbắpvế,giăngngang,sàsàtrênmặt

mộtthácnướcchảyrấtmạnh.Nướcthácđánhtungdâylêncaorồirớtxuống,lạitunglênrớtxuống,tưởngchừngcớnhữngvịthầnvôhìnhnàochơicáitrònhảydâyquanhnămsuốttháng.Ghethuyềnqualạiphảicanhchođúnglúcmàlướtnhanhqua,chậmtaymộtchútsẽbịdâyquật,ghekhôngvỡthìcũngchìm.Còn cả trăm cảnh lạ khác nữa: núi, thác, hang, hồ,…mà tôi chắc ngay những người sinh

trưởngởKhánhHòacũngvịtấtđãđượcnghetảchứđừngnóilàtớithăm.Cảnhnàotácgiảcũngtảtỉmỉ,dẫnsựtích,truyềnthuyếthoặcthơđểchocâuchuyệnthêmhứngthú.NgaynhữngcảnhởthịtrấnNhaTrang,tôicũngphảiđợiđọcXứTrầmhươngmớithựcsựlà

được thấy.Trướckia tôi chongọnđồiThápBàkémxangọnnúi SamởChâuĐốcmàHònChồngcũngkémhònPhụTửởHàTiên.NayđọcnhữngđoạnthisĩQuáchTấntảcảnhđêmgiaothừaởthápBàvàdẫnthơcủangườixưacùngngườinayvịnhHònChồng, tôimớinhậnrađượccáiđẹpcủaNhaTrang.Giátôiđượcđọctrướckhiđidulịchthìcáithúcủatôiđãtănglêngấpmấy?Haiđoạntảcảnhđóđềudàibabốntrang,tôichỉxintríchdẫnrađâyíthàngvềcảnhtrên:“Khítrờiđươnglạnhtựnhiênthấyấm,mộtkhíấmđặcbiệt,dìudịu,thưngthưng,trongtronglạimátmát.Lạiphảngphấtmộtmùihươngthanhthanh:hươngtrầm,hươngkìnamtừrừngsâuđưađếnhayhươngnhanghươnghoatừtrongnhàtrongchùabayxa?(…)Núinontrôngbiếcthêm,sôngbiểntrôngtrongthêm.Vànhữngchòicâymuồnghòeởhaibênđường,nhữngkhómlaukhómdứaởnơibãivắng,đầyđặccảđomđóm(…)[tựanhư]baonhiêusaotrêntrờiđềusaxuốngđọngnơicâycối.Ánhvànglàmchúatểthaybóngtốiđêmbamươi(…)TừcầuHàRaquađếnXómBóng,dukháchcócảmgiácđingangquamộtrừngsao.Nhưngrừngsaoởđâykhôngđứngyênmàluônluôncửđộng.Hễvùngnàysángthìvùngkiatắt,vùngnàytắtthìvùngkialiềnsáng.Cứsángtắttắtsángluânphiên,liêntục,khôngmaukhôngchậm,đềuđặn,nhịpnhàng.(…)Vàtrêntầngánhsángkhikhuấtkhihừngbốnngọnthápnửaquyếncâyxanhnổibậtlênnềntrờicao,uynghiêmnhưnghiềnhậu.Nhữngngọnđèn lồngngũsắcgiăngtrêncànhcây,nhữngngọnhuyềnđăngtreotrướcsântháp, chập chờn trongbóng lá, rọi vào cảnh vật, chỗ tỏ chỗmờ, nơi thưanơi nhặt, vui vẻnhưngrụtrè,nhưcôgáiquêmặcáomớirachàokhách(trang178-180).

Cảnhthiênnhiêncũngnhưthiếunữdùtầmthườngtớiđâucũngcóvẻđẹpriêng,nhưngvẻđóchỉhiệnlênmộtlúcnàothôi.Vàphảilàhàngnghệsĩcótìnhriêngvớinonsôngmớinhậnratrước,cũngnhưphảiyêumộtthiếunữnàomớinhậnrađượccáiduyênkíncủanàng.ThisĩQuáchTấncoiXứTrầmhươnglà“nghĩamẫu”củamình,yêuKhánhHòagầnnhưyêu

BìnhĐịnh,quêhươngcủaông,nênmớithấyđượchếtnhữngvẻđẹpcủaKhánhHòa,hơnnữacòntôđiểmthêmchononnướcKhánhHòa.Đọcnhữngtrang354-355,đoạnôngtảcáithúuốngnướcdừa,độcgiảsẽthấytôidùnghaichỗtôđiểmđókhôngphảilàquáđáng.ÔngcódẫnmộtcâucủaLưuVũTíchđạiýrằng:“Nonkhôngtạicao,cótiênthìnổidanh,nướckhôngtạisâu,córồngthìhóalinh.”Tôimuốnthêm:“Nhưngnonnướcđềuphảinhờngọnbútcủanghệsĩthìdanhmớitruyềnrộng.”

TrongLờiThưa,tácgiảbảoXứTrầmHươngkhôngphảilàmộttậpđịaphươngchí,màchỉlàmộttậpdukí.Sựthựcnócũnglàmộtđịaphươngchí(dày480trang)ghichépvềlịchsử,địalí,cổtích,danhnhân,kinhtế,thổsản(trầm,yếnsào,muối,cátđềunổitiếngtrongnước).…cũngcôngphunhưbấtkìmộtcuốnđịaphươngchínàotừtrướctớinay;nhưngnhờlòngyêuthiênnhiên,nhờtâmhồnnghệsĩvàngọnbútcủaôngmàchúngtacócảmtưởngđượcđọcmộttậpdukíhơnlàmộttậpđịaphươngchí.Phầntảcảnhthiênnhiênvàcổtíchchiếmnon300trang,gầnhaiphầnbatácphẩm.Đãngoàilụctuầnmàthisĩvẫncặmcụi,âmthầmghiơncủanonsông,chẳngbùvớinhưngcơquannàynọluônluônhôhàophảitrởvềnguồn,phảipháthuyvănhóatruyềnthống…,màmườimấynămnaychẳnglàmđượcgìchoquêhươngcả.Ngườitacódưphươngtiện,chỉcầnđịnhmộtkếhoạchlàtrongvàinămcóđủmộtđịaphươngchí,quayđượcmộtphimtàiliệuchomỗimiền,ghilạinhữngditích,truyềnthuyết,nếpsống,phongtụcchẳngbaolâunữasẽmaimộtvìlửachiếntranh,vìđợtsóngmớivàcũngvìnhữngngườigiàcảsẽlầnlầnkhuấtbónghết.Côngviệcđócólợichovănhóa,giáodụcbiếtbao;thanhniêncóbiếtnhữngcáiđẹp,cáilạcủaquêhươngrồimớiyêuquêhươngđược.Tôimongtớicáingàyđược thấy trên màn vô tuyến truyền hình Việt Nam những cảnh mà các ông Quách Tấn,NguyễnĐìnhTư,PhạmTrungViệt,NguyễnVănKiềm,HuỳnhMinh…đãtảtrongsách.TôichắcchắnkhángiảsẽthíchthúhơnlàcoiphimdulịchScandinaviemớichiếuhồiđầuxuân.ĐọcXứTrầmHươngtôicòncócảmtưởngnàyNhaTrangnhờkhíhậumátmẻ,cuộcsốngdễ

chịu,cónhiềuthắngcảnh,cổtích,cóbiển,cónúi,nênthíchhợpvớihạngngườihoạtđộngvềvănhóa.HiệnnayđãcóviệnPasteur,việnHảihọc,vănPhậthọc,chicònthiếumộtviệnĐạihọc,mộtthưviện,mộtnhàinlớnlàsẽthànhmộttrungtâmvănhóaquantrọngcủaxứsở.ThịtrấnđócónhiềutươnglainhấtởmiềnTrung,chỉmườinămnữa,nósẽpháttriểnrấtmạnh.Saucùngtôixintrìnhbàynhậnxétnàyvớicácnhàviếtđịaphươngchí.Têncácdanhnhân

trongmiền,đôikhimỗisáchchépmộtkhác.ChẳnghạnvềtỉnhKhánhHòa,XứTrầmHươngghi:TrầnVănNằngPhạmLuôngTrầnĐườngLêNghị

NonnướcKhánhHoàghi:TrầnVănNăngPhạmLuônTrầnĐươngLêNghi

Haitêntrênthìaicũngbiếtrằngdosắpchữlầm:NăngvàLưỡng(tứcLong)mớiđúng:cònhaitêndướithìchúngtôikhôngthểđoánđượcđâuđúngđâusai.NhữngtênđórấtquantrọngnếubiếttrướckhôngthểsửabảninđínhchínhđượcthìnênghithêmchữHánởbênchođộcgiảdễnhậnđượctênchínhxác.Dĩnhiên,hếtchiếntranh,khingànhấnloátcủatađãtấnbộrồi,lỗiinrấtítthìsựghithêmnhưvậykhôngcầnthiết.

Sàigòn,ngày1.3.1970

CON ĐƯỜNG HÒA BÌNHNhiềuhọcgiảđãsosánhphươngĐôngvớiphươngTây,bảophươngĐôngtĩnh,phươngTây

động,phươngĐôngtrọngtinhthần,cóócbảothủ,phươngTâytrọngvậtchất,cóóccảitiến,cáchmạngvânvân…;nhưngtheotôi,phươngTâykhácchúngtanhấtởđiểmhọcóbảntínhcựcđoan,cuồngtín,khôngbaodungmàkìthịtôngiáo,chủngtộc.Trongmấyngànnămlịchsử,chotớikhibịngườitâyPhươngxâmlăng,TrungHoavàViệt

Namkhônghềbiếtsựkì thị tôngiáo.Batôngiáochính(Khổng,Phật,Lão)vẫnđượccoi là“đồngnguyên.”ĐờiĐường,tấtcảcáctôngiáo,dùởphươngTâyhaynơinàotới,cũngđượcdântộcTrungHoachấpnhận,giúpđỡnữa.TínđồDoTháigiáobịtrụcxuất,cướpbóc,tànsátởchâuÂu;mộtsốlánhquaphươngĐông,tớiTrungHoa,đượcsốngyênổn,đãingộtửtế,tớinỗihọđồnghóavớiTrungHoa, chonênkhiquốcgiaDoTháiđược thành lậpởPalestine,ngườiDoTháiởkhắpnơitrênthếgiớikéovềIsrael,màkhôngcóngườiDoTháiTrungHoanàocả.NgaynhữngngườiThổ(Turc)saukhilàmchủmộtphầnTâyÁ,theoHồiGiáorồi,màcũngđểchođạoKiTôđượctựdotruyềnbá;theotôinghĩ,cólẽcũngdohọcógốcgácởTrungBắcÁ,chịuảnhhưởngítnhiềucủaTrungHoa.CònởViệtNamchúngta,thìnhưtronggiađình,tronghọtôi,chatôitheođạoKhổng,mẹtôimỗinămhaikì,ThượngnguyênvàTrungNguyêntớichùalễPhật,vàmộtbàcôtôitheođạoKiTô,khôngaiphânbiệttôngiáonày,tôngiáokhácbaogiờcả.PhươngTâytráilại.DoTháigiáovàKiTôgiáovớilàanhemvớinhau,đềuthờChúaTrời,

đềutuânnhữngluậtcủaMoise,mộtvịthánhcủaDoThái,đềutụngmộtThánhkinh;hơnnữa,chúKiTôcũnglàDoThái,đãgiảngđạonhiềulầntrongnhữnggiảngđườngcủaDoThái;vậymàtínđồhaitôngiáođótrongnonhaingànnăm,coinhaunhưkẻthùkhôngđộitrờichung.KhắpchâuÂu,DoTháibịgiếtchóc,(cácvụkhủngbố:pogrom,khôngthếkỷnàokhôngxảyradămbalần),nhốtvàotrongcácghetto(khuvựcriêngcủaDoThái),tướcđoạthếtcủacảirồitrụcxuất.Càngvềgầnthờihiệnđại,cáccuộctànsátcàngdãman,vàtrongthếchiếnvừarồi,châuÂuđãthànhmộtlòsátsinhkhổnglồ,kinhkhủng:nộitrongtrạigiamAuschwitz,batriệungườiDoTháiđãbịthiêuratro!ChínhbikịchDoTháitrongnonhaingànnămđóđãlàđầumốichobikịchởbánđảoẢRậpngàynay,chưabiếtbaogiờmớigiảiquyếtxong,làlúcnàocũnglàmchonhânloạithắcthỏm,lothếchiếnthứbasẽnổ.NgaytrongKiTôgiáonữa,từkhiLuther(1483-1546)ởĐức,rồiCalvin(1509-1564)ởPháp,

táchrakhỏiGiáohộiLaMã,cảicáchKiTôgiáo,lậpmộttângiáo,thìnhữngkẻngàyđêmtụngniệmlờicủaChúa:“Conkhôngđượcgiếtngười”,“Conphảiyêungườikhácnhưanhemcủacon”,nổiđiên lênnhưmộtbầythúdữ,cấuxénhau,chémgiếtnhau,gâynhữngcuộcChiếntranhtôngiáotronghơnmộtthếkỉởgầnkhắpTâyÂu.RiêngởPháp,từ1562đến1598,cótớitámlầnchiếntranhtôngiáo,mỗilầnkéodàivàinăm,chếthằngchụcvạnngười.KinhkhủngnhấtlàcuộctànsátđêmlễThánhBarthereMỹ(24tháng8năm1572);nửađêm,khichuônggiáođườngThánhGemlainL’Auxerroisđổ,do lệnhcủavuaCharlesthứIX,hàngđoànquânlínhvàtínđồCônggiáovõtrangtúaraởkhắpParisđểtậndiệtbọnTângiáo.Chỉnộimộtđêmđó,mấytrămngàntínđồTângiáobịtànsát,cònghêrợngấpmấyđêm20-8-63nhàNgôtấncôngchùaXáLợi.TiểuthừavàĐạithừa,hoặcHoanghiêmtônvàTịnhđộtôncóbaogiờđâmchémnhaunhưvậykhông?ỞĐức,mộtlầnchiếntranhTôngiáokéodàitớibachụcnăm(từ1618đến1648),chonên

trongsửgọilà“Chiếntranhbamươinăm.”HậuquảlàdânsốởĐứcvàÁotừhaichụctriệugiảmxuốngcònmườibatriệurưỡi.Cóhằngtrămlànghoàntoànhoangphế,cómiềnđicảtrămcâysố,khônghềgặpmộtmáinhà.Dânchúngphảiănthịtchó,thịtmèo,thịtchuột,vàcỏ.ỞmiềnRhénanie,ngườitaquậtmồ,xẻothâymađembánlàmthứcăn.ỞZweibrucken,mộtngườiđànbàtựthúđãănthịtcon.Cướpnổilênnhưongởkhắpnơi.Côngnghệ,thươngmạihoàntoàntêliệt.Chínhquyềntăngthuếnhưngchỉđậpvàođầubọndânnghèo,còncáctướnglãnh,cácquanthuthuế,cáclãnhchúathìkhôngphảinộpthuếmàvẫnlàmgiàu.Cácbệnhdịchnổilênởkhắpnơi,lantrànrấtmau.Phongtục,luânlísuyđồi,baonhiêulítưởngvềtôngiáo,đạođứcmấthết,ngườitahóaratànnhẫn,trângtráo,vôliêmsỉ,chỉtìmcáchlừagạtnhau,cướpđoạtcủanhauđểcómiếngăn,màduytrìđờisống[28].

Chínhsựbấtbaodung,sựkìthịTôngiáođóđãtaihạichoTôngiáovìnólàmchonhữngngườicònchútlươngtâmđềuphảiphẫnuất.Dođó,chiếntranhTôngiáovừachấmdứtthìởTâyÂu,nổilênphongtràochốngsựbấtkhoandung,chốngsựkìthịTôngiáo,rồichốngcácTôngiáonữa.Nhữngnhàđi tiênphong làPierreBayle, (Pháp:1647-1706), CharlesBlount(Anh).Họnghingờ,xétlạimộtsốgiáođiều,mạtsátmộtsốgiáosĩ,khôngchấpnhậnthuyếtthiênđường,địangục,khôngtheoCựugiáomàcũngkhôngtheoTângiáo,hôhàomộtTôngiáochỉthờThượngĐế(déisme)thôi.PhongtràomỗingàymộtpháttriểnmạnhởAnh,Pháp.Ngườitagọihọlàbọn“triếtgia”củathếkỉXVIII,màkiệntướnglàVoltaire.Trongmấychụcnăm,Voltairekhôngngớtdùngngọnbútsắcbén,giọngmỉamaihómhỉnh,cayđộcđểđảđảotinhthầnkìthịTôngiáo.Khẩuhiệucủaông:“Diệtsựnhớpnhúa”(Ecraserl’infâme)–tứcsựbấtbaodungvềTôngiáo–làmkhắpTâyÂunhưthuốcsúng.ChínhôngcùngvớiRousseau,Diderotvàmộtsố“triếtgia”kháctrongnhómBáchkhoa,tứcnhómsoạnbộBáchkhoatựđiểnđầutiêncủaPháp,đãmởđườngchocuộccáchmạng1789,hạchếđộquânchủvànhữngđặcquyềncủaTôngiáoởPháp.NhưngngườiphươngTâybaogiờcũngkhôngbỏđượctinhthầncựcđoan,bấtbaodungcủa

họ,chonênchínhnhữngtriếtgiađảđảosựbấtbaodungtôngiáođócũngmắccáitậtbấtbaodungnhưaivậy.Họchỉtríchngười,màkhingườichỉtríchlại,thìhọđòibịtmiệng.D’AlembertvàMarmontelyêucầuMalesherbes,mộtnhàcầmquyềnđứngvềphehọcấmFréron intácphẩm.ChínhVoltairecũngnhiềulầnxinnhàcầmquyềncấmphổbiếnnhữngbàivè,bàivănphúngthíchnhóm“triếtgia”củaông,khiếncholinhmụcBerthier,năm1759,dùngngaygậycủahọđậpvàolưnghọ,màhọkhôngsaođỡđược.Linhmụcviết:“Cácôngvôtínngưỡngkia,cácôngtráchchúngtôilàcuồngtín,nhưngchúngtôichẳngcuồngtínchútnàocả,dùchỉlàbềngoài,còncái lòngcămthùcủacácôngđốivớiTôngiáochúngtôigâychocácôngmộtsựcuồngnhiệtmàhànhviquákhíchrõrệtquá,khôngsaotưởngtượngnổi.”Tôitựhỏikhôngbiếtcóphảivìcáitinhthầncuồngnhiệt,quákhích,kìthịđómànhữngcuộc

cáchmạng1789củaPháp,1917củaNgamớiđổmáunhiềunhưvậykhông.ỞTrungHoa,trướckhichịuảnhhưởngcủaphươngTây,ởđờiHàn,đờiTống,cũngđãcóhaicuộccáchmạngxãhộicủaVươngMãngvàcủaVươngAnThạch,màmỗilầnchỉcóđộdămbảymạngbịhisinh.

Qua thếkỉXIX, ta có thểnói rằngởchâuÂukhôngcònnhữngvụxungđột tôngiáonữa,nhưng lịchsửphươngTâytrongthờihiệnđạivẫn là lịchsửcủasựbấtbaodung,sựkì thị.KhôngcònkìthịtôngiáoởchâuÂu,ngườitakìthịchủngtộc(đặcbiệtlàởchâuMĩ,châuPhi,vàngayởnướcĐức),rồitớikìthịcảýthứchệ.Hếtchiếntranhtôngiáo,tớichiếntranhýthứchệ.

Chiếntranhtôngiáohồixưacóhạichotôngiáorasaothìchiếntranhýthứchệngàynaycũngcóhạichoýthứchệnhưvậy.Từsauthếchiếnvừarồi,thấychiếntranhlạnhvàchiếntranhnóng,gâybiếtbaotaihọacho

nhânloại;thấyhằngtriệutấnbomdộixuốngđầunhữngdânlàngchỉướcaođượcyênổnlàmănhầucóđượcbabátcơmmỗibữa,bamanháomỗinăm;thấycảmộtbộlạcchếtđóiởBiafravìbịphongtỏa:thấyhaiông“đạicường”TrumanvàStalinekhôngchịumỗibênbỏđimộtkiểuphicơ[29](nhưvậylựclượnghaibênvẫnđượcquânbình)đểcácnhàbáchọccóđủtiềntậndiệtnạncùichonhânloại:thấycácôngấybỏrahằngtỉbạcđểchếtạonhữngkhígiớitốitân,trongkhimộtsốdânđencủacácôngấythiếutrườngđểhọc,thiếugiáosưđểdậy,thiếucảnhữngnhucầucănbản,sốngchuirúctrongcácổchuột,sinhratrụylạc,trộmcướp;thấycácquốcgia“tiềntiến”đãphèphỡnrồicứlàmgiàuthêmtrênlưngcácdântộc“chậmtiến”,khôngchịubỏmộthaiphầntrămlợitứcđểcứuhaiphầnbanhânloạithiếuăn,thiếumặc,cóthểtớicuốithếkỉnàysẽchếtđóivìnạnnhânmãn;thấyvậytrênkhắpthếgiớinhiềungườiđãlêntiếngđảđảocảTưbảnlẫnCộngsản,nhưKoestler,Georghíu,Djilas,RaymondAron,nhất làBertrandRussell, “Voltaire của thếkỉXX”…Tới thanhniênởnhữngnướcphúcường,đượchưởngđủcáctiệnnghicủacơgiới,màcũngnổilêntốcáoxãhộihọ,tốcáocáinền“vănminhphilí”,sảnxuấtđểtiêuthụ,tiêuthụđểsảnxuấtvà“dùngnhữngthứcóthểnuôingườiđểgiếtngườikhác”đó.VìbọnBeatnik,Blousonnoir,Provo,HippyởMĩ,Anh,Pháp…,thựcchấtkhôngphảilàduđãng,họmuốnchốnglạixãhộiphươngTâymàchưatìmđượcmộtđườnglối,một

kếhoạchnào,phảitỏnỗiphẫnuất,phảnkhángcủahọbằngmộtlốisốngkhácđờithếthôi.PhươngĐôngchúngtavốnkhôngcócáigìgợilàýthứchệ,mànếucócáigìtựanhưýthức

hệthìcũngkhôngbaogiờđâmchémnhauvìýthứchệ.Chúngtabaodung,khôngcốchấp,khôngcóthànhkiến,khôngkìthị.ĐạoKhổngkhuyêntatuy“bấtđồng”màvẫn“hòa”vớinhau.ĐạoPhậtcócảchục“tôn”,mỗi“tôn”cómộtđườnglốiđưatớiNiếtBàn,aimuốntheođườngnàothìtheo.Cácnhàcáchmạngtiềnbốicủata,haicụPhan,cụLươngVănCan,cụNguyễnThượngHiền,cụTrầnQuíCáp,mỗicụcómộtđườnglốicứuquốc,cókhitráingượcnhau,màkhônghềchốngđốinhau,còngiúpđỡnhau,bổtúcnhaunữa.ChỉtừkhinhiễmcáchọcthuyếtphươngTây,nhấtlàcáithóithamquyền,thamlợicủabọnÂu,Mĩ,chúngtamớibỏmấtcáitinhthầncaođẹpnhấtcủaPhươngĐông,tinhthầnbaodung,bấtđồngnhihòa,màsinhrakìthịnhau,cuồngtínýthứchệ.Cái taihạicủachúngta làcómặccảmtựti, tủirằngcáigìmìnhcũngkémngười,rồimù

quángbắtchướcngười,chỉmongtheogótđượcngười,khôngdámcómộtýmuốnriêngcủamình,mộtquanđiểmcủamình,mộtđườnglốicủamình,vìvậymớibịlôicuốnvàophenày,phenọ,làmnhữngquân“tốtthí”trênbàncờquốctếhậuquảlàmấychụcnămnay,quốcgiađãchẳngkiếnthiếtđượcchútnào,màmỗingàymỗitannát,xãhộimỗingàymỗiphântán,trụylạc,khôngbiếtbaogiờmớithoátkhỏicảnhđịangụcnày.Đãđếnlúcchúngtaphảitưtưởnglại.Dântộctamuốngì?CómuốnđuổikịpcácnướctưbảnnhưMĩ,Pháp,Đứckhông?Dùcho

đuổikịpđượcbaolâunữa?ThìcáixãhộiÂu,Mĩsảnxuấtđểtiêuthụ,tiêuthụđểsảnxuấtcóđánglàmmẫuchotakhông?Phảinhậncáithựctrạngcủamình,cáihoàncảnhcủathờiđại,củathếgiới.Dùtacóthông

minh,anhdũng,kiênnhẫnbaonhiêu,thìvớisốdânđó,trêndảiđấtnày,chúngtacógắngsứctớiđâucũngkhôngthể thànhmột trongbốnnămđạicườngđược.Dùcócáiý tranhbáđồvươngthìcũngkhôngđược.Chúngtachỉmongsaocởiđượccáiáchngoạiquốc,mìnhlàmchủmình,cóthểnhờcậyngườimộtchútchứkhôngchịulệthuộcai:vàkiếnthiếtquốcgiađểcảithiệnđờisốngvậtchấtcủadân,nângcaotinhthầncủadân,đừngcóaigiàuquá,nghèoquá,mọingườiđượctựdotínngưỡng,tưtưởngmàkhôngloạn,khônglàmhạitớingườikhác.Chúngtamaymắn,khôngđếnnỗiđôngdânquá,nghèoquánhưẤnĐộ,chúngtathôngminh,

chịu khó, ngôn ngữ lại thống nhất,mà chữQuốc ngữ rất tiện lợi, dễ học,muốn thực hiệnchươngtrìnhtrên,chỉmộthaithếhệlàđược.Khôngcầnphảitiếngấp,nhưNgasaucáchmạng1917, như Trung Quốc hiện nay. Họ có những lí do của họ để theo con “đường tắt” nhưFourastiénóinghĩalàbắttoàndânhisinhtriệtđể,nhịnănnhịnmặc,làmviệcsuốtngàyđểkĩnghệhóachomau;mauquáthìvấpváp,thấtbại,gâyrabiếtbaosựđànáp,thanhtrừngtànnhẫn.Lídocủahọcóthểlàphảitrongmộtthờigianngắnđủsứcchốnglạicáccườngquốctưbảnbaovâyhọ;cũngcóthểlàhọcònnuôicáithamvọnglàmchủtểthếgiớinữa.Chúngtađãkhôngmuốntranhvươngđồbá,thìkhicởiđượccáiáchcủacácđếquốcrồi,cứhòahảovớinhautuầntựmàkiếnthiết,vấnđềquyềnlợiđâuphảilàkhógiảiquyết.Conđườngđótuylàconđườngdàinhưngbằngphẳng,chắcchắn,đưatớiđíchmauhơnlàconđườngngắn,vìconđườngngắnsẽgâychiarẽ,chiếntranhđểngoạinhânxenvàolèolái,màviệckiếnthiếtphảigiánđoạn,quêhươngphảitanrã.Muốnvậy,trướchếtchúngtaphảigộthếtnhữngnhiễmđộccủaphươngTâymàtrởvềtinh

thầnbaodung,bấtđồngnhihòacủatổtiên.Ngẫmchokĩ,cóbấtđồnglàbaonhiêuđâu?ChỉcótinhthầnđómớidẫnnhânloạitớiconđườngHòabìnhđược;thiếunóthìdùbênnàythắng,cũngchỉlàtạmngưngchiếnđểchuẩnbịchomộtcuộcthưhùngkháccóthểtiêudiệtthếgiới,vìmầmchiếntranhvẫncòn:tứcthóibấtbaodung,kìthị,thamquyềnthamlợicủaphươngTây.

SàiGòn,Phậtđản2515-1971

TỪ PHƯƠNG KHÊ LÊN NÚI HÙNGNghỉhènămđó,tôiởlạiHàNộinửathángrồimớivềquêởPhươngKhê.Trongnửatháng

đótôiđilangthangthămhếtcáccảnhđềnchùaởchungquanhHàNội:chùaMộtCột,chùaLiênPhái,đềnHaiBà:cáccảnhchợquênhưchợBưởi,chợHàĐông;cáccảnhvườnnhưvườnhoaởNgọcHà,vườnổiởLủ,vườncảiởQuang.HaicảnhtôithíchnhấtlàcảnhchùaLángunhã,cổkính,“đệnhấttùnglâmcủacốđô”,thờTừĐạoHạnhtươngtruyềnlàtiềnthâncủaLíThầnTôngvàxâycấttừnăm1164,xưachắclàmộtrừngthông,naychỉcònhaihàngthônggiàtừcổngđưavào,vàcảnhđềnVoiPhụcvớihàngchòimòiởbênbờlạch,hồnướcởgiữasânvàvườnnhãnởsauchùa.Vìhaicảnhđóchỉcáchnhauítcâysố,nênlầnnàotôicũngbỏtrọnmộtbuổi,từhaigiờchiềutớitốiđểthămcảhainơimộtlượt.Híthươngsói,hươngngâu,hươnglan,hươnghuệởđềnVoiPhục,rồiravườnnhãn,muamộtbóchừngdămchụctrái,ngồingaydướigốccâymàăn,tôithấythútuyệt.Khinàogặpmùacốm,vàođầuthuthìtôilựamộtngàyquangđãng,dậythậtsớm,đónmuamộtvàivốccốmVòngxanhnhưngọcthạch,góitrongmộtlásenthơmngátvàmátlạnh,rồilênxeđiệnvềlàngMọcThượngĐình,kiếmmộtsânđìnhhaymộtchỗtrênbờsôngTôLịch,mởgóicốmraăn.ĂncốmVòngởxathànhthịnhưvậy,xamùixăng,xatiếngxecộ,tôimớihưởnghếtđượchươngvịcủathônquê,củacâylúaViệtNam.SaunửathángthơthẩnởmiềnngoạiôHàNộimàtôimênhưChateaubriandmêcảnhngoại

ôLaMã, lúcđótôimớivềSơnTây.Lạinửathángnhàncưnữa,nằmnghetiếngtrecọtkẹt,tiếngchịhàngxómrucon,tiếngêaLuậnNgữ,MạnhTửhoặctiếngmưalộpđộptrêntàuchuối;đidạokhắplàngtìmmộtgốcổi,gốcthị, lênmặtđêtròchuyệnvớitrẻchăntrâuhoặcnghethấysáodiều,đêmđêmđigiãgạotiếpbàconhàngxómđểtậphátgiọngLígiaoduyên,còlả…Trưanàonóngquá,ngayngọntrecũngimphăngphắc,tôiratừchỉđểcốtìmmộtchútgió.

Hồixưa,tỉnhcóvănmiếu,phủhuyệncóvănchỉ,làngcótừchỉđểthờKhổngTử.Nguyêntắclàvậynhưngtrongcảtổng,hìnhnhưchỉriênglàngtôicótừchỉ,vìsuốtbabốnthếhệchỉcóôngnộitôilàđậutútàivàchỉnhữngnhàkhoabảngmớiđượctếKhổngTử,xuânthunhịkì.Từkhiôngnộitôimấttớilúcđóđãtrênhaichụcnăm,từchỉbỏhoangkhôngcònaiđỗđạtnữatuytườngchưanứt,nhưngrêuđãđóngvàmáiđãdột.Từchỉrộngmộtchiềuchừngsáuthước,mộtchiềuchừngtámthước,làmthướcbaochungquanh,ởtrongcóhaikệgạch,khôngcònmộtđồtựkhí.Tôikhônghiểutạisaotừchỉcấtgiữađồngmàkhôngtrồngmộtcâylớn.Tôithườngnằmtrênmộtcáikệđểđọcsáchhoặcđánhmộtgiấcngắn.Đươngmùacấythìtôingồiởtrướccửanghecácthônnữhátví“ớianhcảýơi…”giọngbỡncợtvìcôngviệctậpthểnàocũngvui.NhưngcảnhtôithíchnhấtlàngồiởtrướctừchỉngắmnúiTảnViên,chỉcáchlàngtôikhoảng

nửangàyđườngvềphíaTâynamnêntrôngrõmồnmột,thấycảnhữngvạchtrắngtứcdãynhànghỉmátởlưngnúi.NúicũngcótênlàBaVì,vìcóbangọncao,nhọn,đềunhau;ngọnthứbaởbênphảikhuyếtmộtmảnh,tươngtruyềnlàsaumộtlầnsụpnúiđờiLêmạt,báohiệumộtthờivậnsuycủadântộc.Thậtđángtiếc,nếukhôngthìcólẽkhôngnúinàovừathanhtú,vừahùngvĩ,uynghinhưnúiđó.Thángsáuâmlịch,trờithườngtrongmàcơhồkhônglúcnàokhôngcómộtđámmâytrắng

vắtngangqua,làmnổibậtmàuxanhlamđậmcủanúitrênnềntrờithanhthiênvàtrêncánhđồngmàulámạ.Thỉnhthoảngmộtđàncòvỗcánhbayquađầutôi,tiếnvềphíanúivàtôiaoướcđượcnhưchúng.Khiánhtàdươngđãtắthẳn,núiđổiramàutímđenthìởlưngchừngnúihiệnlênnhữngđảm

lửahồngchậpchờn,nhấpnháydongườiMọiđốtrừngđểlàmrẫy,màtôitưởngđâunhưmộtdạhộicủaquầntiên:nhữnglúcđócóvẻhuyềnbívàthuhúttôimộtcáchlạlùng.VàcứdămbabữalạiđichợMơ,chợVân,cáchbabốncâysốđểmuamộtchùmdâudangọt,vàichiếcbánhđa,uốngmộtbátchètươitrongmộtcáiquándướigốcmuỗm,nhấtlàđểcùngvớicácthônnữngồi trongmột chiếc thuyền thúng tròng trànhquamộtdòngnước trongveođiểmnhữngbôngsúngvàngvàtím.Nhưvậylàhếtmộtthánghè,tôithấykhỏekhoắnravềthểchấtvàtinhthần.Tôithươngbọn

trẻngàynayphảichuirúctrongcácrạphátbóng,cácphòngtràhoặcdánmắtvàomáytruyền

hình.Thườngthườngnghỉmộtthángnhưvậyrồi,tôimớivìbuồnmàmótớisáchvở:đọcíttác

phẩmvănchươngcủaPháp–sáchViệtthờiđórấthiếm–vàxinbáctôidạychomỗingàyvàibachụcchữHán.Nhưngnămđó,đúnghẹn,tôilênthămanhBảngởPhúThọđểcùngđichơinúiHùng.

Góihaibộquầnáovàomộttờgiấybáo,thếlàlênđường.ĐingượclênbếnđòVânXađểquaViệtTrì.Thángsáuâmlịch,đươngmùanướcđổ,chỗNgabaBạchHạcnày–mộtnơinổidanhtronglịchsửrộngmênhmông,cótớihaibacâysố.Chiếcthuyềnthúngphảiđingượcdòngmộtkhúcrồimớiquasông.CâygạocổthụvànhàcửaởViệtTrìhiệnrõlầnlần.Tôilênbờmàcòntiếckhúcsôngsaokhôngrộngthêmnữađểđượcngồithuyềnlâuhơnnữamàngắmcảnh.CảnhởđâysaomàhợpvớicảnhPhượngHoàngĐàiởKimLăngthế.TamSơnbảnlạcthanhthiênngoại,NhịthủytrungphânBạchLộchâu.(LíBạch)Banonrớtnửangoàitrờibiếc.HainướcchiađôibãiLộbồi[30]Cũnghaidòngnước:dòngsôngĐà(quêTảnĐàởbờconsôngnày)nướctrongvàdòngsông

Hồngcuồncuộnđỏnhưson:cũngmộtbãicòtrắngtứcbãiVânXachạylêntớiChiểuDương,nơicómộtvườnvảidanhtiếngnằmsátbờsông,dàimấycâysố;cònnúithìphíaTâyNamcóbangọnnúiTản,phíaBắccóngọnnúiHùng–KimLănglàmộtcốđôcủaTrungHoathìđây,trênbờconsôngHồngnàycólàngCổĐô(khôngrõlàkinhđôthờinào),hơnnữacòncóhuyệnBạchHạcxưavốn làđấtPhongChâu,nơiHùngVươngđóngđô.Nỗihoàicảmbátngátnhưdòngsông.QuaViệtTrì,tôiđónxelửalêngaTiênKiên,cáchViệtTrìmườihaicâysố,cáchPhúThọ

khoảng8câysố.CàngtiếnlênphíaBắc,đồngruộngcàngthưa,đồicàngnhiều.AnhBảngđợitôiởga.Chúngtôitheomộtconđườnglàngđộ5câysố,haibênđầynhữngbụimuahoatím.BốngiờchiềutớilàngXuânLũng,làngcủaanhBảng,nổitiếnglàvănhọcvàphongtúctrongtỉnhPhúThọ.Nhàcửacáchnhauhằngtrămthước,khôngtrùmật,trừmộtxómbuônnửaởbờmộtconsôngnhỏ.Mộtdảiđồnghẹpnằmdướichânnhữngđồithấptrùngtrùngđiệpđiệp,trồngsơnvàlácđácítbụichèxanh,làmchotôinhớcâuhát:

Rủnhaulênnúiháichè,Háidămbaláxuốngkhetangồi

(…)

HaihômsauchúngtôiđichơinúiHùng.Khởihànhtừsángsớm,mangtheothứcăn.Rakhỏilàngmộtquãngthìtớimộtđườngtỉnhtrảiđá,rấtvắngmàrấtsạch.Đicảcâysốchỉgặpmộthaibóngngười,tuyệtnhiênkhôngthấymộtchiếcxe.CơhồconđườngchỉđểdùngtrongmấyngàygiỗTổ.Haibênlàrừngvàđồichè.Cónhữnggốcthịcaoquảchínvàngcành,vànhiềugiếngnướcxâybằngđáởsátbênđường.Xaxagặpmộtngọnđồitrồngdứavớicănnhàlácủachủtrại.Thậttĩnhmịch,mátmẻ.Nhờcảnhthayđổinênkhôngthấyđườngdài.Tôiđãbắtđầumệtthìbỗngquamộtkhúcquẹo,ngọnnúiHùngâmuhiệnlênsừngsững

trướcmặt,caovàthanhtúhơncácngọnchungquanh.Tôihồihộpnhưnghẹtthở.Đườngdốc,tôivừabướcvừangửnglênnhìntamquan,vàcứmỗibước,núicàngdângcaolêntrênnềntrờixanh,thậtuynghi.NúicótênlàNghĩaLĩnh,thuộcthônCổTích,phủLâmThao,dântrongmiềnthườnggọilànúiĐền.Cókhoảng300bựcđưalênđỉnh.ỞchânnúicóđềnHạcũnggọilàđềnGiếng(vìtrướcđềncómạchnướctụlạithànhgiếng)

thờhaibàcôngchúaTiênDungvàNgọcDung,convuaHùng.ChúngtôileolêntớitamquancủađềnTrungởlưngchừngnúi.Trướcđềncómộttấmbia

lớnnétcònrõ,nhắclạilịchsửcácvuaHùng.ĐúngnhưanhBảngnói,ởđâychỉnghethấytiếngkhỉvàtiếngbìmbịpmàtiếngbìmbịpkhắckhoải lạthường,gợitanhớbiếtbaocuộchưngvongcủadântộc.Mớimấynămtrước,NguyễnTháiHọcvàNguyễnThịGiangcũngleonhững

bựcnàyđểlênđềnthềđồngsinhđồngtửtrướcbànthờTổ.Nghỉởđấymộtlát,chúngtôilạileomộtđồinữalêntớiđềnThượngtrênđỉnh,thờmườitám

đứcHùngVương,phíatrướccóbứchoànhphilớnkhắcbốnchữtôinhớmãimãilàViệtNamtriệutổ,nétrấthùngkính.Đềnnhỏthôi,cóhọcgiảbảoxâytừđờiLí,trùngtunăm1914vàcólẽnămnàocũngquétvôi

lạiđểlàmgiỗTổ,nênkhôngcóvẻcổ.Rấttiếchômđóôngtừđivắng,cửađềnkhóakín,chúngtôikhôngđượcvàothăm.TheoĐạiNamnhất thốngchí (tỉnhSơnTâyvì thờixưaPhúThọthuộcvềSơnTây)nămTựĐứcthứ13(1860),HộđốcSơnHưngTuyên(tứcSơnTây,HưngHóa,TuyênQuang)làBùiÁi,nhâncóhaicâytrụđánênmớicấtmộtgianđềnthờTổ.TốngđốcNguyễnBáNghiđềmộtbàithơ:QuốctịchVãnLangcổ,VươngthưViệtsửtiên.Hiểnthừathậpbátđại,Hìnhthắngnhấttamxuyên.Cửutrùngcaosơnbán,Sùngtừtuấnlĩnhđiên.Phươngdânngungtrắcgiáng,Hươnghỏađáokimtruyền.Nghĩa:Thờixưa(vuaHùng)khaisángnướcVănLang,(Lậpnên)triềuđạiđầutiêntronglịchsử.TruyềnđượcmườitámđờiCảnhđâyđẹpnhấttamxuyên.MộcổởlưngchừngnúiĐềndựngởđỉnhnúi.Nhândânchiêmngưỡngkhithầntrắcgiáng,Hươnghỏađếnnayvẫncòn.Khônghiểutamxuyênđólàbaconsôngnào;cólẽlàsôngĐà,sôngLôvàsôngHồng,cảba

đềuđổvàoViệtTrì,xưalàthànhPhongChâu.Theotruyềnthuyết,chínhđiệncủacácvuaHùngởtrênnúinày,nghĩalàcáchkinhđôtớihaichụccâysố,saolạixavậy?Bàithơnóimộcũởlưngchừngnúi,khôngrõnơinào,cũngchỉlàlờitruyền.Hiệnnay,bên

trái,phíasauđềucómộtcáitháp,khôngcóvẻcổkính,gọilàlăngTổ,chắcchỉlàtượngtrưng.Tuybiếtvậymàlòngtôicũngcảmxúcdàodạt,khithămlăngvàđứngnhìnquacànhláthấyloangloángởxaxadòngnướcNgãbaBạchHạc.Cáikhurộngmấychụccâysốnàygợichochúngtabiếtbaocốsự,biếtđâuđàosâuchẳngkiếmđượcrấtnhiềucổtích.AnhBảngđọcchotôingheđôicâuđốimấynămtrướcmộtđoànsinhviênTrườngĐạihọc

HàNộicúngvàođền:ConcháubakìthămmộTổNonsôngmuônthuởrạngnòiTiên.Vàmộtđôicâuđốinữacótừtrước,khôngrõcủaai:Vậtđổisaodời,phúcTổvẫnhiunềncổtích,NướcNguồncâycội,đạongườinênnhớmộHùngVương.AnhcònchotôibiếtthêmhaitụcvềgiỗTổ.DânởđâykhôngănTếtmùng3tháng3mà(tết

Hànthực)ăntếtmùng10tháng3.NgàyđónhànàocũngđónôngbàôngvảivềđểđichầuTổ.TạimộtlàngởhuyệnBấtBạt(SơnTây)còncótụcngàymùng9tháng3,dânlànghạthủy

mộtchiếcđònanmới,giữađòtrảimộtchiếucạpđiều,mộtmâmxôigàrồichèoquabờbênkiasông,chèoquachèolạibalần,nhưvậylàlẽđưađứcthánhTảnViênđidựgiỗtổ.Chiềuhômsaucùnglạichèođichèovềbalần.Gọilàlễđón,saucùngbưngbátnhang,rướcvềđìnhđểvàođám.

(TríchtrongConđườngthiênlíviếtnăm1972.)

MỐI TÌNH NGHỆ SĨMộtđêmnọbọnchúng tôibangườighémột làngphong túc trênmộtbờ rạchmiềnSóc

Trăng.Tôimệtnênđingủtrướcmộtmìnhtrênmộtbộngựatrongmộtcănnhàváchvánbagian,chungquanhlàmộtkhuvườnrộng.Tôingủđượcmộtgiấcdài,bỗngtỉnhdậy,nhưngvẫnchậpchờn,khôngtỉnhhẳn.VăngvẳngcótiếngđànTứđạioánlúchiện,lúctắt.Tôimởmắt,nhìnquacửasổnhỏkhéphờởbêncạnhgiường,thấyngoàicóánhtrăng.Tôinghĩbụng:“Thờinày,làmgìcóngườiđànbảnđó”,ngờrằngmìnhmêngủ.Tôilạinhắmmắtlại,nửathứcnửatỉnh,nằmyênlắngbắttiếngđànkìm,khôngdámnhúcnhích.Sợtiếngđànnhưởthiênthaiđótắtmất.Trongkhôngkhíphảngphấtcómột thứhươnggìngọtngọt,mátmát.Tôi thấydudươnglạlùng,thânthếnhẹnhàngnhưkhôngchạmvàongựanữa,tâmhồnmuốnchơivơivớitiếngnhạc.Rồitôingủthiếpđilúcnàokhônghay.Sánghômsautôidậysớm,khôngdámhỏichủnhâncóaiđànbanđêmkhôngsợcảmgiác

huyềnảocủatôitanmất.Chủnhânchohayđêmtrước,mộttoánbộđộitấncôngmộtđồntrênđườnglộSócTrăngCầnThơcáchlàngnămsaucâysố.Toànthắng,nhờcónộicông,giếtđượchaitênđịch,thuđượcnhiềukhígiới,màbênmìnhchỉmỗimộtthanhniênbịmộtvếtthươngởbắpvế.Tôilạithămbộđội,hầuhếtanhemcònngủ,chỉcómộtngườiđươngrửamặtởdướirạch.Thấynétmặtquenquentôiđánhbạohỏi:-PhảicậuBảycóhồiởBìnhThủyđókhông?Ngườiđóngạcnhiên,chămchúnhìntôi,cười:-À,thầyHai–rồilênbờnắmchặtlấytaytôi.

Haibanăm trước, có lầnđikinh líởCầnThơ tôi lại thămmộtôngbạn làmhiệu trưởngtrườngNamởđó,tênlàCảnh.AnhgốcởBạcLiêu,córuộngđất,mỗinămthuđượcngàngiạ,chỉcũngcócủariêng,nênsốngmộtđờirấtphonglưu.TrưahômấyanhmờitôilạiăntạimộttửulâuHuêkiềugầncầutàu.Ănxong,anhbaomộtchiếcxehơiđiBìnhThủy,cáchCầnThơ5câysố,trênđườngđiLong

Xuyên.Tôigạtđi.-Trờinắnggắtnhưvầymàđichơi!Anhcười:Nơinàyđặcbiệtlắm.VìchiềuanhđãrờiCầnThơrồi,khôngthểởlạiđếntốinên

phảiđigiờnày.Dịpnàybỏuổng.Tốimiễncưỡngtheo,nhưngngồixegiómát,buồnngủquá.TớicầuBìnhThủy,chúngtôi

xuốngxe,quẹoquataytrái,đibộtheobờrạch.Conrạchnàyrấtđẹp,tạivàmnổilênmộtcáibãinhưmiệngconrồnguốnkhúcngậmchâu.

Chỉrộngkhoảngbabốnchụcthước,đứngbênnàynóichuyệnvớingườibênkiađược,thànhthửtuycáchbiệtmàvẫnthânmậtnhưsátrào.Nướclúcđóđươngròng,vàichiếcxuồngvàtambảnthảxuôi,vàconrạchnhưmộttấmthảmdichuyểntrongtruyệnẢRập.Haibênbờcómộtđườngđấtrộngrợpbóngdừa,bóngxoài,mận,bằnglăng.Mộtdãynhàlợpngói,váchvánhoặctườnggạchnằmtheođường,trôngrarạch.Nhànàocũngcóvườnsạchsẽ,cửasổnàocũngphấpphớitấmmànren.Dămbathiếunữđixómhoặcxuốngrạchgiặtdịa,cônàocũngbậnđồlụa,đeovàng,cổtrắngtrẻo,tócđennhánh.TôibaoanhCảnh:-Chỗnàocónướctronglàynhưcógáiđẹp.Hai“vưuvật”đócơhồkhôngrờinhau.Cổnhân

cũngtinhlắm,hễtảmộtnữnhânlàmượnmộtdòngnước:nàngTâyThiởTrữLa,nàngKiềuởbênmộtdòng“nướcchảytrongveo.”-Rấtđúng.Vàchínhvìmộtmĩnhânmàhômnaytôibắtanhbỏgiấcngủtrưađây.Chúngtôitheobờrạch,tiếnvôđộnămsáutrămthước,khigầntớichợBìnhThủythìanh

Cảnhngừnglạitrướcmộtcănnhàlánhỏ,rộngchừngbathước,coibộnghèonànởgiữamộtkhuđấthoanghãycònlausậy.Tôingạcnhiênvìởsânthấyphơibabốnbộquầnáođànbàtoànlàthứhàngtốt:áomàutươi,quầnlãnhđenhoặclụatrắng,khôngphảilàcủahạngngườinghèo.Bạntôiđứngởcửagọi:-CậuBảycónhàkhông?

Ởtrongcó tiếng“dạ.”Hìnhnhưchủnhânvàkháchđãquengọinhau.Mộtphútsau,mộtthanhniênbướcra,bậnbộpyjamalụa,tầmthước,nhanhnhẹn,lôngmàyhơirậm.Chúngtôibướcvào.Anhbạntôigiớithiệuqualoarồithanhniênđótừvônhàtrong.Phòngmỗichiềubathước,cómộtváchlángănvớiphòngtrong,mộtlốiđiởbênphải,hẹp,tốităm,đưaraphíasau.Nềnlàđấtnện.Trênváchtreomộtcâyđànkìm.Đồđạcchỉcómỗimộtbộngựatrảichiếu,hẹp,kêsátvách,vàmộtbộsalon:bốnchiếcghếvàmộtchiếcbànnhỏ,trêncómặtkínhmỏng,dướikínhlàhaibachụctấmhìnhnamnữ,đasốbánthân,khổhìnhcăncướchoặcbưuthiếp;tôiđoánlàhìnhcáctàitửtronggiớiđànca,vìngườinàocũngbảnhbao,điệubộ,cóngườiômđànkìm,đànghita.Tôiđểýnhấttới5,6ngọnsậyxuyênquaváchláhở,đâmtuatúaởmộtgócphòng,ngọnnàocũngvàngnhưngkhôngúa,vìthiếuánhnắng.Tôinghĩbụng:“Chủnhânhoặclàrấtnghệsĩ,hoặcrấtlàmbiếng.”Mộtthiếunữlặnglẽkhoanthaibướcra,khẽgậtđầuchàochúngtôi,khôngravẻquíphái,

nhưngrấtnềnếp.Mặtanhbạntôitươihẳnlên.Nàngkhẽvénàongồixuốngbộngựa,đốidiệnvớianhCảnh.Khoảnghaimươituổi,nướcdatrắngmịn,mớtócđenbúirasau.Tôicómộtcảmgiácmátmẻ,dịudàng,thanhthoát:yphụcbằnglụamàuxanhnhạtvàtrắngngà,thânhìnhmảnhkhảnh,nụcười,ngônngữ,cửchỉcủanàngkhiếntôitưởngnhưmộtbứctranhtốnữlinhđộng.NànghỏithămtôivàicâurồinóichuyệnvớianhCảnhvềnhữngbạnchungcủahọ,vềnhững

buổihọptuầntrước.Cókhóiởnhàsaubayra,mộtlátcậuBảyxáchramộtấmnướcsôi,nàngphatràmờichúngtôi.TràThiếtQuanâm,rấtngon.CậuBảycũngngồitrênbộngựaởđâukia,lêndâycâyđànkìmrồigảymộtbảnVănThiênTường.Giờđótĩnhmịch,chỉcótiếngxàoxạccủabụisậyởngoàivườnvà tiếngruemởxavẳng lại.GiọngđàncủacậuBảybuồnnhưngmạnh,nhưhùngnữa.Hếtbài,cậuhaitayđưacâyđànchoanhCảnh.Haingườiđổichỗchonhauvìngồiởghếsa

lonkhôngđànđược.Lêndâylạirồi,anhCảnhsửalạitưthế,xốclạiáo,mỉmcườiliếcthiếunữ,nàngmỉm cười gật đầu.Dạo xongmột khúc, anh gõ “cắc” vàomặt đàn, vô bàiPhụng CầuHoàng.Nàng cất tiếnghòa theo.Ngónđàn anhkhácngón cậuBảy, rấtmùimàgiọngnàngthanh,ấm,ngânnga,rõtừngtiếng.Nàngngướcmắtlénca,cặpmắtbồcâulonglanhtuyệtđẹp,haibàntaybúpmăngđặtlênđùi,móngtayhônghồng;lúcnàytôimớinhậnthấynétmặtnàngphảngphấtbuồn.Bạntôivừađànvừađămđắmnhìnnàngvàmỗikhixuốngmộtnhịpnào,giọngđàngiọngcarấthòanhịpnhauthìhaingườicũngmỉmcườingónhau,cậuBảycũngmỉmcưới.Sựhânhoantâmđắcđóchỉhạngnghệsĩmớicảmđược.Tôithấymìnhlàngườingoạicuộc.Rồilạigõvàomặtđàn“cắc”dòngnhạclạitiếptục.Xongbài,anhCảnhtrảcâyđàn,chủnhânđemtreolênvách.Chúngtôiuốngthêmmộtchén

trànữa,nóidămbacâuchuyệnvềđànrồicảmơnchủnhânravề.Ratớiđườnglộ,tôinói:-Quảlàmộtgiainhânítkhigặpđược.AnhCảnhgậtđầu:-Phảinhìnnàngbậnáodàiđenngồidướiánhđènviếtthư,hoặctoànđồ

trắngngồiởmũighehầudướiánhtrăngmớithấyhếtnétđẹpthùymị,nềnếpcủanàng.Biếtđàntranhnhưngnghệthuậtchưacao,tráilạicarấthay.-Họlàhạngngườirasao?Lốisốngcóvẻnghệsĩlắm.-Thìđúnglànghệsĩrồi.ChànglàconútvàcontraiduynhấtcủamộtđiềnchủlớnlàmHội

đồngởChâuĐốc,khônghamhọc,cũngchẳngcoisócvườnruộng,chỉđờnca,cònnànglàconmộthươngchứcđủănthôi,họctớilớpnhấtrồibỏ,nổitiếnglàhoakhôitrongtỉnh.ÔngHộiđồnggóavợ,đãgầnlụctuần,muốncướinànglàmvợkế,thườnggiúpđỡchogia

đìnhnàng,nàngkhôngưngnhưngkhôngnỡhaykhôngdámtừchối,khấtlần.Trongkhiđó,cậuconôngHộiđồngcũngmênàng.Rồimộthômcặpthanhniênbỏgiađình,dắtnhauđi.Họsốngnhờvàmộtsốbạnthânhaybàcon,mỗinơidămbữanửatháng,saucùngtớiđây,cấtcănnhàláđó.ÔngHộiđồngnhắnngườigọichàngvềmấylầnnhưnghọnghĩvềkhôngtiện,chịusốngcuộcđờitrôidạtnày.Tìnhcảnhhọéole,họlạicótài,đứngđắn,lễđộ,nênđượcnhiềungườigiúpđỡ.ỞCầnThơnàygiađìnhgiàusangnàocũngbiếthọ,gặpđámtiệcđámcưới,hoặcchỉmộtcuộchọpbạn,ngườitacũngmờihọlạigiúpvuivàđưahọmộtsốtiềnkháhậu.Tôicũngthườngrủbạnthânlạiđâyngheđàncavàlâulâugiúphọmộtsốtiền.Họcoitôinhưanh.Họ

tựtrọngvàbiếtngười.

TôinhớlạirõbuổitrưađótrongkhibắttaycậuBảy.Tôihơingạcnhiên,mộtnghệsĩlãngmạnnhưvậymàtheobộđộitácchiến.Tôihỏi:-Cậuvôbộđộilâuchưa?Códựcuộcpháđồnhồihômhả?-Dạ,tôiđikhángchiếnhơnmộtnămrồi(mắtcậusánglên)hồihômpháđượcmộtđồnđịch.Tôirủcậulạichợuốngcàphê.Chợchỉcóvàiquánlèotèo,sánghômđóđôngnghẹtngười.

Ngườitabuchungquanhmộtanhbộđộingheanhkểtrậnđánhđêmtrước.Mộtcụgiàvừanghevừamỉmcười,vuốtchòmrâubạc.Nămsáuthiếunữnépvàonhaudướimộtgốcxoàinhìnanhbộđội.Vìcónộicông,haitênlínhPháp,mộtthượngsĩ,mộtbinhnhìchỉkịpriaramộtloạtliênthinhrồibịhạsátliền.LínhViệttrongđồnđầuhànghết.Thuđượcbốnkhẩuliênthinh,mườicâysúngmút,rấtnhiềuđạnvàthựcphẩm.Đồnbịđặtchấtnổchosập.Bênmìnhmộtngườibịthươngởbắpvế.CậuBảyngồivàobàn,hỏithămanhCảnh.Tôiđáp:-Từhồicáchmạng,khônggặplại.CòncôBảylúcnàyởđâu?Mặtcậurầurầu:-Nhàtôimấtrồi,bịPhápgiếttrongkhichạyloạnởgầnNgãBảyPhụngHiệp.-Tộinghiệp?Cậucóởđókhông?-Dạcó,tôichôncấtnhàtôirồi,đánhdấuđểkhiđuổibọnPhápđirồisẽxâymộchonàng.Mỗi

lầnđicôngtáclạigầnmiềnđó,tôiđềughéthăm.Tôianủimộtcâu.-Giainhânthườngbạcmệnh.Hômđó,ởnhàcậuravề,ôngCảnhkhencôlắm,vừacótài,vừa

nếtna.Tôiuốngvớicậumộtli“càphê”bằnggạorang,cảhaiđềulặngthinhnhìnkhóithuốcvànhìn

nướcđụcdướirạch.NhớlạinhữngnétthanhtúvàgiọngcacủacôBảy,tôibângkhuângnhưmấtmộtbảovật.Rồicóviệcphảiđingay,tôitừbiệtcậuởchợ.Saunàyhỏithăm,biếtcậubiệtdanhlàHồng

Phong,làmộtchiếnsĩgandạbậcnhất.Ratrậnlầnnàocùngvuivẻnhưđidựtiệc,xungphong,bắngiỏivàchỉnhắmPhápmàbắn.HạđượcgiặcPhápnào,cậulalớn:Mộtmạng,haimạng…CậutựnguyệnpháthạđượcmườitênPhápmớihảdạ.Tôihiểuvìlẽgìcậuđãvôbộđội.Điđượcvàibước,tôisựcnhớra,quaylạihỏi:-PhảihồikhuyacậuđànTứđạioánkhông?-Phải,lâuquánhớ.Nhânchủnhàcócâyđờnkìm,tôimượngảychơi.Cầmsúnglâurồi,nhấn

hơingượngnghịu.-Hènnào…Nhưngvẫnhaylắm.

(TríchtrongConđườngthiênlí,viếtnăm1972).

TỰA TUYỂN TẬP THƠ HÁN VIỆTcủaĐôngXuyên

Một số người có tinh thần dân tộc quá cao chủ trương rằng những tập Cannibale parpersuasion của Nguyễn Phan Long, Légendes des terres sereines của Phạm Duy Khiêm… đãkhôngthểcoilàvănchươngViệtNamđượcthìhếtthảynhữngvănthơbằngchữHáncủatiềnnhân,cũngphảigạtbỏrakhỏivănhọcsửcủamình.NhưngchínhnhữngvịđólạicốkiếmchođượcnhữngbảndịchVũtrungtùybút,Lịchtriềuhiếnchương,Kiếnvăntiểulục,HoàngViệtthituyển…đểđọc.VậythìcólẽchúngtacũngchưacầnvộixétchủtrươngcủahọcóthựclàhợplíhợptìnhhaykhôngmànêngiúpsứcnhaudịchchohếtnhữngtácphẩmbằngHánvăncủacổnhânđã.Côngviệcnày,cáccơquanvănhóacủachínhquyềncũngđãnghĩtớinhưngvìthiếunhiệt

tâmhaythiếuchươngtrình–chúngtakhôngthểnhấtthiếtcáigìcũngđổtộichochiếntranh–nêntừ1954đếnnay,chưathựchiệnđượcbaonhiêu,màcàngđểlâuthìcôngviệccàngkhó.Nhữngtácphẩmbằngtảnvănthìkhôngngạilắm:hiệncómộtsốthanhniênchuyênvềHánvănsaunàycóthểthaythếcácnhàcổhọcmàđảmnhiệmcôngviệcdịchthuậtđóđược.Khókhănlàphầnthơ:dịchthơcổmàchỉdịchnghĩaravănxuôithìcòngìlàthơ;màmuốndịchrathơ,giữđiệunguyênthể,chúthíchđượcđiểntíchthìphảilànhàthơtrongpháicổmàlạiphảicócănbảnvữngvềHánhọc.Hiệnnaychắcchỉcònđượcmươivịnhưvậymàngườinhỏtuổinhấtcũngđãtrênsáumươirồi.Điểmđóthườnglàmchochúngtôibănkhoăn.Nhìntrướcnhìnsautrongmườibảynămnay,mớichỉcómộtbộHoàngViệtthituyểntríchdịch củacụViệtNhânVũHuyChiểu,dịchđược170bàitừđờiLíđếnđờiLê,inronêocáchđâysáubảynăm,làmtàiliệuhọctậpchosinhviênĐạihọcSưphạmSàiGòn.Cụnayđãthànhngườithiêncổ.ThisĩĐôngXuyênnămnay66tuổi, tiếptụccôngviệccủacụ.Trongsốbằnghữucủatôi,

khôngaiyêuthơnhưông.Sốngcuộcđờithanhbạch,liêmkhiếtnhưcổnhân,nhữnglúc“côngdư”ôngchỉtìmcáivuitrongthơ,vàthơôngcũngcóphongvịcủacổnhân:trangnhã,nhiềunhạc,cảnhchỉvàinétđơnsơmàđẹp,tìnhýtếnhịmàhàmsúc,đặcbiệtnhấtlàítdùngđiển,cảmhứngrấtViệtNam.Nhưnglàmthơhaychưachắcđãlàdịchthơkhéo.ÔngĐôngXuyênđượccảhai.Đọctậpnày,

tôithấybaquitắc:thuận,tín,mĩôngđềugiữđúng.Thuậnthìtrongsốmộttrămbàichicódămcâuhơigượng;tínthìnhiềubàinhưMậutínguyênđáncảmtáccủaPhanĐìnhPhùng,DạẩmvọngnguyệtcủaNguyễnLongCát,ôngdịchđượcsáttrọnbài,gầnnhưkhôngđểlọtmộtchữ,cònnhưmĩthìđâytôixindẫnvàithídụ:Haicâu:Thụhoànhlãngdiệtyvibích.Lưunhậpvâncăndãngdạngthanh.trongbàiChutrungngẫuchiếmcủaTrầnDanhÁn,ôngdịchlàCâyngangmặtsónglăntănbiếc.Nướclộnđầunongợngợnxanh.thìlộtđượcýtrongnguyêntácmàhayhơnnguyêntác.Đólàcảnh.Tựsựthìnhư:Gạocao,giànửaraunhồiruộtGấmđắt,từngmanhtảphủthân.NguyêntáccủaTrầnDanhÁn,trongbàiThánbần:Mễngang,phạnhữutamphầntháiCẩmquý,yduythấtxíchthuần.TìnhthìnhưcâucuốibàiVôsầucũngcủaTrânDanhÁn:Thâmsầudĩchuyểnnhậpvôsầumàôngdịchlà:Cáisầuđậmquáhóarachai!

thìthậtlàtàitình.Đạikháibàinàocũngđượcvàibacâu,cóbàidămsáucâurấtđắcý.ThơchữHáncủacánhân

màdịch rađượcnhưvậy thì tôinghĩ, vấnđềnêngạtbỏ rakhỏiVănhọc sửViệtNamhaykhông,khôngcầnđemrabànnữa.MộtđiểmđángquínữalàôngĐôngXuyênlàmviệcrấtthậntrọng(tôikhôngthấyôngviết

tháubaogiờ),trakhảotiểusửcủanonhaimươitácgiảtừTrầnđếncuốiNguyễn,chéplạigọngàngmàđủ,lạichúthíchđiểntíchrấtkĩ;nhữngchỗnàovìluậtthơbóbuộc,dịchmàlàmchođộcgiảkhôngthôngchữHáncóthểthểhiểulầmthìôngcũngthêmlờigiảiởcuốibài.Ôngthựctôntrọngcảtácgiảlẫnđộcgiả.

TrongbàithơnhanđềlàGiáLiênGianglàmnăm1945,ôngcóhaicâukểcáichícủamình:Trótsinhrachẳngcâyvàđá,BiếtgópgìchonướcvớiđờiôngđãchorađượcbatậpthơThuyềnthơ(1958)GióNồm(1966)Bếnchiều(1970)Gồmhếtthảykhoảng400bàiđượcnhiềungườitriânthưởng:bâygiờônglạigópthêmtập

này,dịchnhiềubàithơchưaaidịch,nhưcủaTrầnDanhÁn,NguyễnThượngHiền…đểbảotồntinhhoacủađấtnước,tâmsựcủacánhânmàtruyềnlạichocácthếhệmaisau.Chíôngđãtoạichưa,ôngĐôngXuyên?

Sàigòn,1.1.1972

NGUY CƠ XUẤT NÃO[31]

(Mĩthuhútcácnhàbáchọctrênthếgiới)Hiện tượng “nhân tài di cư” từ xưa tới nayNhântàilàtinhhoacủaquốcgia,bộóccủadântộc,nênnhàcầmquyềnthờinàovànước

nàocũngloviệcđàotạonhântàivàkhixâmchiếmnướckhácthì tìmkiếmtấtcảnhântàinướcđóđưavềnướcmình;nhưnăm1944quânđộiĐồngminhvàoBerlin,côngviệcđầutiêncủaMĩ,NgalàlùngbắtcácnhàbáchọcĐứcđãchếtạonhữngvũkhítốitânépbuộchọhợptácvàmộtphầnlớnnhờsựhợptácđómàMĩ,Ngamớitiếnbộmautrongviệcchếtạocácvũkhíhạchtâmvàcáchỏatiễnđưalêncungtrăng.RiêngTrungHoathờixưacònbắtcácnướcthầnphụcphảicốngnhântàinữa.TheoTrần

TrọngKimtrongViệtNamsửlượcthìMôngCổbuộcnướctabanămphảicốngmộtlần“màlệcốngthìphảichọnnhosĩ,thầythuốc,thầybói,thầytoánsốvàthợthuyềnmỗihạngbangười.”MôngCổcólẽchỉmuốnbiếtnhânvật,họcvấn,kĩthuậtnướctarasaođểtínhxâmchiếm

nướcta,chứkhôngcóýtrọngdụngcácnhânvậtđó,màcácvuaTrầncũngkhôngdạigì“cống”họcácnhântàitrongnước,nhưnglệcốngđóđủchứngtỏrằngnhântàithờinàocũngđượccoitrọngnhất.Coitrọngvìđãhiếm,màđàotạolạitốncông.Ngaythờiđạinày,tạinhữngnướcgiáodụccác

cấprấtphổbiếnnhưởMỹ,màcứ100trẻvôtiểuhọcthìchỉcómươi,mườilămemsaulênđượctớiĐạihọc,màkhôngphảicứởĐạihọcralàđãthànhnhântàingayđâu.Phảivừalàmviệcvừahọcthêmtrongnhiềunămnữa,phảicókinhnghiệm,cósángkiến,tínhracứmườingười tốtnghiệpđạihọcmớicóđượcmộthaingườisauthànhnhântài.Một tráibomthảxuốnglàmtantànhmộtdưỡngđườngthìchỉsáuthánghaymộtnămsauxâycấtđượcmộtdưỡngđườngkháctốitânhơn;baonhiêudụngcụykhoavàdụngcụthínghiệmchỉmộtngàysau(nếucósẵntrongnước)hoặcvàithángsau(nếuphảimuaởnướcngoài)làcóthểthaythếđược;nhưngnếuchỉmộtysĩbịbommàchếtthìítnhấtphảibảynămmớithaythếđược,nếuysĩmớiởtrườngra,nếulàmộtysĩđãcóvàichụcnămkinhnghiệm,thìcóthểnóirằngsựthiệthạichoquốcgiakhôngsaođềnbồiđược.Điềuđó,aicũnghiểu.Nhưngcóđiềuítnhàcầmquyềnchúýtới,làkhôngtìmcáchgiữlạicác

nhântài,cứđểchohọlầnlần“dicư”ranướcngoàihết,gâyramộttìnhtrạngtôigọilà“xuấtnão.”Cókhi làdovô tình,như trong lịch sửphươngTây, thếkỷ thứ IV trướccôngnguyên, rất

nhiềunhàtríthứcHiLạpbỏAthènesmàquaAlexandrieởAiCập(dướitriềuvuaPtolêmêeSôterđệnhất:367?–283)vìkhôngkhídễchịucủatriềuđạiđó,nhấtlàvìthưviệnAlexandrienổitiếngnhấtthếgiới,cóđủcácsáchquý.DosựdicưđómàAthenessuytàn,vàAlexandriethànhtrungtâmvănhóacủaphươngTây.Cókhilàdoquốcgiasuyvi,nhưởthếkỉXV,đếquốcByzantinsụpđổ,thànhConstantinoplebịvuaThổMehmetđệnhịchiếmcứ,tànphá,baonhiêunhàtríthứcConstantinopledicưquaphươngTâyhết,lậpnhữngtrungtâmvănhóaởPadoue,Oxford,Prague,Heidelberg,dođómàsaumớicóphongtràovănnghệPhụchưngởchâuÂu.Cókhidochínhsáchsailầmcủanhàcầmquyền:nhưnăm1685,vuaPhápLouisthậptứhủy

bỏsắclệnhNantes(dovuaHenriđệtứbanhànhnăm1598),cấmngặtTângiáo,đànápcácgiáosĩTângiáo,pháhủycácgiáođườngTângiáo,khiếnchobatrămngàntínđồTângiáo(huguenot)màmộtsốlớnlànhữngnhàtríthức,nhữngthợgiỏi,phảitrốnquaAnh,HòaLan,nhấtlàĐức,giúpchonhữngnướcnàythịnhvượnglên,sauchốnglạiPháp.PhápvìkìthịTângiáođểmấtmộtsốlớnnhântàimàkinhtếsuyvilàmchoĐứcmạnhlên;

nhưngrồichínhĐứckhônghọcđượcbàihọcđó,dướithờiHitler,lạikìthịchủngtộc,muốntậndiệtDoThái,đểmấtnhữngbộócthôngminhnhấtnhưAlbertEinstein,LéoSlizard…làmlợichoMỹ,vàMỹnhờnhữngnhànàyvớiEnricoFermimàchếtạođượcbomnguyêntử,thànhquốcgiahùngcườngnhấtthếgiới.NếuHitlerkhôngbịlỗilầmnặngđóthìchưabiếtchừngđãcóbomnguyêntửtrướcMỹmàcụcdiệnthếgiớiđãthayđổihẳn[32].ỞphươngĐôngchúngta,khôngcónhữngphongtràonhântàidicưrầmrộnhưởphương

Tây,nhưngtrongsửcũngđãghichéprấtnhiềuvụ.ChínhKhổngTửđãcólầnchánnảnvìbônbamấychụcnăm,tìmmộtôngvuabiếtdùngđạocủamìnhđểcứuloạnchothiênhạ,màkhônggặp,muốnbỏHoahạ,quaởcácmiềnmọirợ.Cóngườihỏiông:nhữngnơiđóquêmùaquá,ởsaochonổi?”ôngđáp:“Ngườiquântửlạiởđóthìcảihóaphongtụcđi,còngìnữamàquêmùa?”NghĩalàôngmuốnbỏTổquốc,đembộóccủaônggiúpcácnướcngoài.Vìtrongnướckhôngaibiếtdùngông.ChuyệnđócònchéptrongLuậnngữ,thiênTửhãn.NhưngmaychoTrungHoa,ôngchỉthoángnghĩvậythôi,chứkhôngthựchành.Ôngcóđủlươngtriđểhiểurằngthờiđó,cóquaởcácmiềnbánkhaikiathìvịtấtđãlàmđượcgì,thàcứởlạiHoaHạ,dạyhọc,viếtsáchmàlạihơn.ĐờisauThươngƯởngbỏVệmàquaTần,làmchoTầnthịnhlên;HànPhikhôngđượcvuatổ

quốctrọngdụng,cũngbỏHànmàquaTần,chẳngmaybịbạnhọclàLýTưghentài,hãmhại,nếukhôngthìđãthànhđệnhấtcôngthầncủaTầnThủyHoàngnhưLýTưrồi.NhữngtrườnghợpnhưvậyởthờiChiếnQuốckhôngsaokểchohếtđược.ThờiTamQuốc,TrungHoa loạn lạc,cómộtsốnhàNhoởđấtNgôbỏquêhươngmàqua

nướcta,tôichưatracứuđượcphongtràođórasao.NhưngchúngtaaimàkhôngnhớcuốithếkỉXVII,mộtsốnhàáiquốcTrungHoakhôngchịunhậnchủquyềncủaMãnThanh,nhưTrầnThượngXuyên,DươngNgạnĐịch,MạcCửu,bỏtổquốc,dắtbộhạquaquyphụcchúaNguyễn,giúpchúaNguyễnkhaikhẩnđấtĐồngNai,MỹTho,HàTiên,riênghọMạc,tớiđờithứnhìlàMạcThiênTíchcònlàmchoHàTiênthànhmộtnơivănvậtnữa,lưulạichotamấytậpthơmàcốthisĩĐôngHồđãđemragiảngởĐạihọcVănkhoaSàiGònmấynămtrướckhimất.Ởnướcta,thờiNamBắcphântranh,ĐàoDuyTừvàNguyễnHữuChỉnhkhôngđượctrọng

dụngởBắc,lẻnvôNam,giúpchúaNguyễnvànhàTâySơn,cônglaorấtlớn.Vàthờiđạichúngta,lạicócuộcphânchiaNamBắcnữa,năm1954,nonmộttriệuđồngbào

BắcdicưvôNam,giúpchonhiềumiềntrongnàymauđượckhaithác(nhưmiềnCáiSắn),đặcbiệtlàlàmchovănhọcmiềnNam(tiểuthuyết,báochí…)cómộtsinhkhímớimẻchưatừngthấy trướcchiến tranh.Ngược lạinhữngđồngbàoởNamtậpkếtraBắc,chắccũngđãảnhhưởngmộtphầnnhỏtớimiềnBắc,nhỏvìchínhsốđồngbàođókhôngđượcđông:vàingàn,vàivạn?Tôikhôngđượcbiết.Vậytừthượngcổtớinay,ởđâucũngcónhữngbộócdicư,nhưngtrướckiachỉhạnchếtrong

mộtkhuvựcnàothôi,khuvựcđónhỏthìlàtrongmộtnước,lớnthìtrongdămbanướcởgầnnhau,rộnghơnnữathìnhưtừHiLạpquaAiCập,từConstantinoplequachâuÂu.Mớitrongkhoảnghaichụcnămnay,hiệntượngcácbộócdicư,thànhmộtphongtràoâmthầmlankhắpthếgiới–ítnhấtlàtrongthếgiớitưbản.Đặcbiệtnhấtlàphongtràođótheomộthướngnhấtđịnh:cácbộócởnhữngnướcnghèo,kémpháttriểndicưquacácnướcgiàuhơn,pháttriểnmạnhhơn,vàcácbộócởnhữngnướcnàylạidicưquanhữngnướcgiàuhơnnữa,pháttriểnmạnhhơnnữa,mànướcmạnhnhất,giàunhấtdĩnhiênlàMỹ,thànhthửnhưcómộtdònglưuchuyển:nướctrongcácvũngchạyrasôngcon,sôngconđổrasônglớn,sônglớntrútrabiển.VìvậymàDimitrisNChorafastrongcuốnTheknowledgerevolution(GeorgeAllenandUnwin–Ltd–1968–BảntiếngPhápcủanhàArthèmeFagard:Lafuitedescerxeaux,1969)dùngtiếngbraindrainđểchỉphongtràođó:brainlàóc;drainlàrútnước,tháonước.Cácbộócởcácnướcnghèo,kémpháttriển,rútquacácnướcgiàu,nhưnướctrongđồngrútrasông.Vàkhicánhđồngmàhếtnướcthìruộngsẽkhô,lúasẽchết.

Tây Âu bị xuất nãoTrướchếtchúngtahayxéthiệntượngMỹ“rút”óccủaTâyÂuđã.KhôngmộtnướcnàoởTây

Âumàthoátkhỏi:NaUy,ThụySĩ,Pháp,Ý,HòaLan,TâyĐức…;nhữngchuaxótnhấtlàAnh.Mớiđầuthếkỉ,Anhcònlàcườngquốcsốmộttrênthếgiới,dântộcAnhcòntựhàorằng“mặt

trờikhôngbaogiờlặntrênlácờcủahọ”,màchỉsauhaithếchiến,Anhbâygiờđãthụtxuốngđịavịthứtư,sauMỹ,Nga,TrungQuốc,vàchỉvàichụcnămnữa,sẽcòntụtxuốngđịavịthứbảy,sauNhậtBản,TâyĐứcvàGiaNãĐại,còngìlàcườngquốcnữa.Đãvậy,chínhphủAnhlạithấychínhnhữngtinhhoa,nhữngbộóccủadântộcmỗingàymỗikémtintưởngởquốcgia,bỏquêhươngmàquabênkiaĐạiTâyDương,hưởngứngtiếnggọicủacácnhàkinhdoanhMỹ.TrêncácnhậtbáovàcáctạpchíchuyênnghiệpcủaAnh,ngườitathườngđọcthấynhữnglờimờimọccủacácxínghiệpMỹnhưsau:“Phítổnchờchuyên,hãngchịuhết…cóđủphươngtiện học thêm, nghiên cứu thêmvề ngành chuyênmôn của chư vị, tăng lương, thăng chứcmau’’,màlươngthìthườngcaogấphailươngởAnh.Hấpdẫnnhưvậy,ngườiAnhlàmsaocòn“phớttỉnh”chođược!Chonênnộinăm1964,đãcótới4.900giáosư,4.400nữđiềudưỡng,4.200kĩsư,1.200ysĩ

quốctịchAnh–tức40%nhữngsinhviênmớiratrường–dicưquaMỹ.[33]Taihạinhấtlànhữngnhàbáchọcđạitàicũngbịquyếnrũ.Nhưnhànghiêncứuvềykhoa,

IanBush,bamươitámtuổi,dắttheocảmộtêkípnghiêncứucủaôngđểquagiúpviệcchocơquannghiêncứuyhọcởWorcester(Massachusetts).CácysĩAnhbỏđinhiềunhưvậyvìởMỹcácĐạihọcYkhoakhôngđàotạođủysĩ:mỗinămthiếutrungbình5.500ysĩ,phảituyểnthêmcácysĩngoạiquốcvàsốnàychiếmtới28%tổngsốysĩởMỹdođóAnhmấtđimỗinămkhoảng25%cácysĩđàotạotrongnước.Ởnướcta,mấynămgầnđây,MỹlậpmộtkìthichocácbácsĩViệtNam;aiđậuthìđượccoilà

bằngcấptươngđươngvớibằngcấpysĩởMỹ,vàtôinghenóimỗinămcómươibácsĩdựthi.ỞAnhcũngvậy,thángchínnăm1966,cókhoảng600ysĩởLondresdựthiđểđượcphéphànhnghềởMỹ.BộytếAnhbấtmãnlắm,nhưngkhôngcócáchnàongăncảnđược.TheoDimitnsN.ChorafastrongcuốnTheknowledgerevolutionthìtừ1961tới1966,Mỹđã

“rút”củaAnhmất23.000kĩthuậtgia,tứckhoảng25%bộócdoAnhđàotạo.Thựclàcáicảnh“tòvònuôiconnhện.”TiếnsĩkhoahọcAnhD.E.Clarkthấyrõnguycơđónăm1967bảo:“NướcAnhmaylắmlà

sốngsótđượcnămnămnữatrongcáckhuvựckhoahọcvàkỹthuật.”Rồiôngbuồnrầunóithêm:“TôicũngmuốntiếptụclàmviệcởAnhlắm,nhưngcoicáitìnhhìnhtrongnướctôinhưvậy,thìítnămnữa,chắctôiphảidicưquaMỹthôi.Ngaycácsinhviêncủachúngtôi(củaAnh)cũngtìmcáchsaunàysẽbándịchvụcủahọchoMỹ.”VềphầnnướcÝ,sự“đónggóp”choMỹcònnặnghơnnữa.ÔngPaoloFranzini,ngườiÝ,Giáo

sưvậtlýởĐạihọcColumbia(NewYork)bảorằng10%cácgiáosưvậtlýởMỹlàngườiÝ.Chỉriêngnăm1966,Mỹđãthuhútđược5.479nhàtìmtòivàkĩsưÝ,5164giáoviênvàgiáosư,1.623nhânviênkế toán,4.277điềudưỡngviên,2.552kĩ thuậtgia,khôngkểhàngvạn thợchuyênmônmọingành.Thậtlàthượngvànghạcám,Mỹvơvétchohết.TôikhôngcónhữngchitiếtvềmỗinướckhácởTâyÂu,chỉbiếtrằng,cũngtheoChorafas,từ

1961đến1966,trongkhiAnhmất23.000kĩthuậtgiathìTâyĐứcmất11.000,toànthểTâyÂumất72.000.Vậycácnướckhác:NaUy,ThụySĩ,Pháp,ý,HòaLan…trongnămnămđãcungcấp38.000kĩthuậtgiachoMỹ.ĐiềulàmchotôingạcnhiênnhấtlàngayNhật,mộtdântộccótinhthầnquốcgiarấtcao,kĩ

thuậtpháttriểnmạnh,nhấtlàkĩthuậtđiệntử,vậymàmộtnhàbáchọcnổidanhNhật,tiếnsĩLeoEsaki, đượckhắp thế giới ápdụngnhữngphátminh vềđiện tử cũngđem tài năngđểphụngsựmộtxínghiệpMỹ[34]. Vậy thì còn códân tộcnào trên thế giới chống cựnổi sứcquyếnrũcủađồngđôla?

Tây Âu rút óc lại của các nước nhược tiểuCácnướcTâyÂuđóđàotạokhôngđủnhàbáchọc,nhàkĩthuậtđểdùng,màócbịrútrỉa

nhiềunhưvậy,tấtnhiênphảiquayvềrútóclạicủacácnướcnhượctiểu,củathếgiớithứba,tứccácnướchồitrướcngườitagọilà“kémpháttriển”(sous-développês),ngàynayngườitanhãnhặnhơn,gọilà“đươngpháttriển”(envoiededéveloppement).Vềđiểmnàytôitiếckhôngcóthốngkê,ôngChorafaschỉchochúngtabiếtphỏngchừngrằng

trong số 700.000nhà khoa học làmviệcởAnh,Mỹ, GiaNaĐại, TâyĐức, có từ 20.000 tới35.000ngườiẤnĐộ,vàcuốinăm1965,có2.122ysĩtốtnghiệpcácĐạihọcẤnĐộhànhnghềởAnh.ởPháp,sốysĩvàgiáosưTogolàmviệccònnhiềuhơnsốysĩvàgiáosưPhápgởiquaTogo.ỞTâyÂusốbáchọcvàkĩsưThổNhĩKìvàẢRậpqualàmviệccònnhiềuhơnsốbáchọcvàkĩsưởlạitrongxứhọ.Năm1964,MỹcướpmấtcủaGiaNaĐại920kĩsư,thìđểbùlạiGiaNaĐạikêugọiđược2.000kĩsưngoạiquốc,mộtsốlớngốcYPhaNhovàArgentine(NamMỹ).RiêngvềViệtNamchúngta,ôngSchiller,năm1967viết:“Phápdùng3.500ngườiViệtmiềnNamcóbằngcấpmàquốcgiatộinghiệpcủahọthiếubiếtbaohạngchuyênmôn.”Israelchỉcóvàibatriệudànmàcũngmấttừ4.000tới5.000kĩthuậtgiaởcácĐạihọcra.Taihạinhất lànhữngnướcnhược tiểumàngoạingữ là tiếngAnh.Nhân tài củahọdễbị

quyếnrũnhấtvìdễkiếmviệcởngoạiquốcnhất.VậyMĩrútóccủaTâyÂu,TâyÂurútóclạicủathếgiớithứba,thìcũngtứcnhưMĩgiántiếp

rútóccủathếgiớithứba.TâyÂudĩnhiên,vẫnbịthiệt,chỉđượcđềnbùmộtphầnnàothôi,vìsốnhântàihọmấtphầnlớncógiátrịhơnnhữngnhântàihọthuđượccủacácnướcnhượctiểu.Thiệtnhấtlàcácnướcnày,chẳngcónướcnàonhượctiểuhơnmìnhđểmàbơm,màrút,hầubùlạiđược.

Nước giàu nhất thế giới được các nước nghèo giúp đỡNàophảihọchỉbịMĩgiántiếprútócmàthôi,cònbịtrựctiếprútnữachứ,rútmạnhhơncác

nướcTâyÂunhiều.TheoSchillertrongbàiđãdẫn,ởMĩ80%cácysĩngoạigốcgốcgácởcácxứđượcpháttriển,

Ấn,Hồi,TháiLan,ThổNhĩKì,Colombie,Pêrou,NamHàn,vânvân…còn20%ởTâyÂuqua.Màai cũngbiết rằng cácnướcđươngphát triểnđó thiếu rấtnhiềuy sĩ: cónướccứ5.000hay10.000ngườidânmớicómộtysĩnhưẤn,Hồi,ViệtNamnăm1963,ởNamHàn,trongnửasốcác“distret”(tôikhônghiểucótươngđươngvớiquậncủamìnhkhông)khôngcóđượcmộtysĩmàNamHàngởiquaMĩtới207ysĩ!Biđátnhấtlàtìnhtrạngđómỗingàymộtthêmnghiêmtrọng.Mỗinămmởhaikìthicho

18.000ysĩkhắpcácnướclấymộtchứngchỉđượcphéphànhnghềởMĩ,vàkhoảng7.000ysĩthiđậu.TheoôngChorafas(sáchđãdẫn)từ1959đến1961trên43.000nhàtìmtòikĩsưdicưvôMĩ

màđasốgốcởcácnướcđươngpháttriển.MuốnchocôngbằngchúngtaphảinhậnrằngMĩđãgởichuyênviênđikhắpnơigắngsứcbỏ

ranhữngsốtiềnlớnlaođểtruyềnbágiáodụctạicácnướcđươngpháttriển,đàotạonhiềuchuyênviênchohọ.TôikhôngbiếtrõmỗinămhiệnnaynướctacómấytrămsinhviênduhọcvàcôngchứctunghiệpởMĩ.TheoSchillerthìnămnàocũngcókhoảng100.000sinhviênkhắpcácnướcvôcáctrườngđạihọcởMĩđểsautrởvềphụcvụchoxứsở.DĩnhiênnhưvậycólợichoMĩvìnướcnàydùngkĩthuậtgiađàotạoởMĩthìtấtcũngdùngmáymócsảnphẩmcủaMĩ.Dùsaothìcôngviệcđócũngvẫnđángkhen.Nhưngcóđiềumỉamailà90%sinhviênchâuÁ,50%sinhviênCậnĐông,HyLạp,AiCậpvà

mộtsốđôngsinhviênchâuPhi,châuMĩLatinhhễđirồithìkhôngtrởvề.ĐólàtheoSchiller,TheoPierreRondièretrongcuốnRendezvous1980(Payot,Paris–1968)

thìởMĩcónhiềukĩsưgiỏigốcởNamHàn,ĐàiLoan,BaTưhơnlàởchínhnhữngnướcđó,vàchỉcókhoảng15%cácsinhviênhạngđóthànhtàirồitrởvềphụngsựtổquốc.TrongmộtcuộcđiềutramấynămtrướcđâyởThổNhĩKì,BaTư,HànQuốc,ngườitathấy50%cácnhàtìmtòikhoahọcđàotạoởngoàiquốc–phầnlớnlàởMĩ–khôngbaogiờtrởvềnước.Từ1957tới1963trongsáunăm,màcótới7.400sinhviênĐàiLoan(chúngtanhớdânsốĐàiLoanthấphơndânsốmiềnNamViệtNam)đihọcởngoạiquốc–cũngđasốởMĩ–màchỉcókhôngđầy500sinhviênvềnước;tỉsốchưađầy7phần100.ỞNamHànvàBaTư,ngườitalàmthốngkêtrongmườinăm,thấycótới85%sinhviênhễđặtchânlênđấtMĩrồithìkhôngnhớgìtớitổquốcnữa.Cònởnướctathìsao?tôithúthựckhôngsaobiếtđượcBộQuốcgiaGiáodụccólàmthốngkêkhông?Haylàlàmmàkhôngcôngbố?Tôihỏimộtnhânviênquantrọngtrongchínhquyền,ôngcũngkhôngbiếtđíchxác,chỉlắcđầuthởdài:“Maylắmlàđượcmộtphầntrămsinhviênhồihương.”ChínhmộtThượngnghịsĩMĩ,ôngW.F.Mondaleđãbảorằngnướcgiàunhấtthếgiớiđược

cácnướcnghèogiúpđỡ.VậythìraMĩchotaynàymàlấylạibằngtaykiasao?TôikhôngnghĩrằngchínhquyềnMĩ

tínhtoánlợihạinhưvậykhiđàotạokĩthuậtgiachothếgiới,nhưngsựthựcrànhrànhrađấy.LạicònnhữngđạoluậtnhậpcảnhcủaMĩnữacũngđángchochúngtasuynghĩ.Trướckia,Mĩ

địnhmộttỉsốnhậpcảngchomỗingoạiquốc,1965Mĩbỏlệđóđi,vàchocácnhàchuyênmônngoạiquốcbấtkìquốctịchnào,đượcưutiênvôMĩ.Điểmđóđángkhen:khôngcònkìdịmàudavàchủngtộcnữa.Nhưngchínhnămđó,sốnhàchuyênmônẤnvàoMĩvọtlênkinhkhủng:từ54lên1750,trên30lần!SốnhàchuyênmônNamHàntănglêníthơntừ51lên400chỉgấptámthôi,nhưngtanênnhớNamHànchỉcó20triệudâncònẤncótới500triệu!Cácngườingoạiquốccómộtbằngcấpysĩ,kĩsư,toánhọc,vậtlíhọchoặchóahọcthìhễlàm

đơnxinlàđượcnhậpcảnh,chẳngcầnphảitìmgiấytuyểndụngcủamộtxínghiệphoặcmộttrườnghọcMĩ.Vàtừtrongtháng7năm1968cácnhàtríthứcngoạiquốcđóđượcưutiênvôMĩ,trêncả

nhữngconcáicógiađìnhrồicủamộtcôngdânMĩnữa!NhưvậycónghĩalàMĩchẳngcânbiếtnhữngngườixinnhậpcảnhcóliênlạcxagầngìvớiMĩkhông,chỉcầnbiếthọcógiúpchoMĩđượcnhiềukhông.Đúnglàtinhthần“pragmatique”(thựctế)củaWilliamJames.Chúngtakhôngcólídogìđểtráchhọđược.Họsẽđáp:cácngườicónhântàithìcácngười

phảigiữchứ.”ChínhMcNamarađãbảo:“Bộóccũngnhưtráitimhễởđâuđượcquítrọngthìhướngvềđó.”

Rút óc ngầmNhưngchưabiết.Hiệntượngrútócngoàihaihìnhthứcgiántiếpvàtrựctiếpkểtrên,còn

mộthìnhthứcngầmnữa.HiệntượngởTâyÂu,chắccótới50%cáckĩnghệtốitânthuộcvềMĩ.MộtsốkinhtếgiaMĩ

đãtínhphỏngrằngtrongmườinămnữa,75%nhữngkĩnghệđósẽthuộcvềMĩ,vàchínphầnmườitiềnlờicủanhữngkĩnghệđósẽvàotayngườiMĩ.Ngaybâygiờđây,màcáchangMĩđãkiểmsoátđược90%kĩnghệđiệntửcủaTâyĐứcvàcủaPháp.ỞAnh,ngànhsảnxuấtcácmáyđánhchữ,gầnnhư100phần100nằmtrongtayngườiMĩ.ỞTâyÂumàcònvậyhuốnghồcácnướckhác.CóthểnóirằngMĩkiểmsoát90phần100các

kĩnghệchâuMĩLaTinh.Ởnướcta,chínhquyềnmớikhuyếnkhíchngườiMĩđầutưtrongviệckiếnthiếtViệtNam.Hếtchiếntranh,chắcchắclàmọikĩnghệhơilớnmộtchútsẽbịMĩkiểmsoáthết.Nếunướcmìnhcómỏdầulửa–điềunàygầnnhưchắcchắn–thìcòncónướcnàovàođâytranhđượcvớiMĩ?Màbấtkìởđâu:Anh,Pháp,Đức,Ý,ThụySĩ,ThụyĐiển,…hễcócáccôngtiMĩlàcócáckĩ

thuậtgia,kĩsư,báchọc,thợchuyênmônbảnxứlàmviệcchohọ.Vậycácbộócbảnxứ,bềngoàilàlàmviệctrongnướcmình,chosựpháttriểncủanướcmình

màsựthựclàphụcvụchoMĩ;vìvậymàgọilàbịMĩrútócngầm?Cònmộthìnhthứcrútngầmnữa,làcácnhàbáchọc,cácnướckháctuykhônglàmviệccho

MĩmàbánbằngphátminhchoMĩ,cáihạichoxứsởcũngđángkểlắm,vàsẽchỉmỗingàymộttăngchứkhôngthểgiảmđượcvìchỉcácxínghiệpMĩmớiđủtiềntrảgiácaovàđemthựchiệnliềnđược.Hìnhthứcrútócngầmthậtnguyhiểm;trướchếtcóngườichorằngnóquantrọnggấphai

lầnrưỡisựrútóchiểnhiện;lạithêmngườinàolàmchomộtcôngtiMĩ,tấtnhiênphảitrungthànhvớiMĩ,coiquyềnlợicủaMĩ làquyềnlợicủamình,nếukhôngthìMĩdạigìmàdùng;nhưngđãtrungthànhvớiMĩthìcònlàmsaotrungthànhvớitổquốcmìnhđượcchứ?Vấnđềthậtlànangiải.

Cái hại cho sự xuất nãoXétcáchìnhthứccủahiệntượngxuấtnãorồi,bâygiờchúngtaxéttớicáihạicủanó.Dĩnhiênlàhạitrướchếtchocácnướcbịrútóc.ÔngChorafas(sáchđãdẫn)tínhrằng,một

sinhviêntừkhiquátuổigiáodụccưỡngbáchchotớikhiđậuđượcbằngBachelorofScience(Cửnhânkhoahọc)tốnchotrướcAnh6.000Anhbảng,nghĩalàtrên70.000quanPhápnăm1968,nonbốntriệubạcViệtNamhiệnnay(1971)thuhốixuấtsonghành.Nếulàmộtsinhviêncóbằngtiếnsĩvậtlíthìtốn16.000Anhbâng,tứckhoảng200.000quanPháp,haylà11triệubạcV.Nhiệnnay.[35]Ởnướcta,chưacóailàmnhữngbàitoánnhưvậy;nhưngsáubảynămtrướctôinhớtrên

báo,mộtgiáosưđạihọcbảorằngmỗibácsĩđàotạoởSàiGòn,tốnmỗinămchoquốcdânkhoảngmộttriệubạc,vậytrongsáubảynăm,tốnsáu,bảytriệubạc.Nhữngsinhviênduhọcngoạiquốctốnítvìđượcngoạiquốcđàotạogiùm.TôilấythídụmộtsinhviênquaPháphayĐứchọcvềngànhvậtlíhayhóahọctrungbìnhphảisáunămmớiđượcmộtbằngcấpkĩsưtươngđươngvớibằngcấpMasterofSciencecủaMĩ,vàtámnămmớiđượcmộtbằngcấptiếnsĩtươngđươngvớibằngcấpPh.D.DoctorofPhilosophycủaMĩ.Mỗinămmỗisinhviêntốnchochínhphủ24.000Mĩkimtheohốisuấtđặcbiệt(tứchốisuấtchínhthức1183đmộtMĩkim)thìvàokhoảng30.000bạcViệtNam;sáunămlàmộttriệutámtrămngànđồng,vàtámnămlàhaitriệubốntrămngànđồng.Nếutínhthuhốisuấtsonghành(275đmộtMĩkim)thìnhẵngconsốđóphảinhânlênvới2,3.Nhàkinhtếnàocũngbảonhữngsốtiềnđólàtiềnđầutưvàotươnglaikinhtếcủaquốcgia,

cũngnhưtiềnđểxâycất,muamáymóc,lậpphòngthínghiệmv…v…Vàtathửtượngtượng3.500kĩthuậtgiacủatalàmviệcởPháphiệnnay,vớimấyngànkĩ

thuậtgialàmviệcởMĩ,GiaNãĐại,Đức,Nhật….thiệtchoquốcgiabaonhiêu.Thiệthạinàycònlớnhơnnữanhữngkĩthuậtgiađónếu“mộtđikhôngtrởvề”làmviệcchonướcngoàibabốnchụcnămlàmlợichonhữngnướcđóbaonhiêu,cócáchnàomàtínhđược?Cótớicảtrămtriệubạcmỗingườikhông?Màcáilợiđóđánglẽdântộcmìnhphảiđượchưởng.Tôiđưaconsố100.000.000đóratính

sơsơtổngsốlươnghọlãnhđượctrongsuốtđờilàmviệcởnướcngoài,rồiđổiratiềnViệtNamhiệnnay(tôichorằngngườitatrảlươngchohọbaonhiêu,tứclàhọlàmlợichongườitaítnhấtcũngđượcbấynhiêu);nhưngthựcrachỉmộtphátminhhaymộtsángkiếncủahọcóthểlàmlợichochủnhânrấtnhiều,chứkhôngphảichỉbấynhiêu.Nhưng hai thiệt hại trên chỉ là về vật chất, thiệt hại về tinh thầnmới vô kể. Theo ông

Rondière(sáchđãdẫn)thìtạinhữngnướcpháttriểnnhất,cứmộttriệudâncótừ500tới400nhàkhoahọc;vàcứmộtnhàkhoahọcthìcó5hay10kĩsư.NhưMĩ,năm1963,dânsố185triệu,cứmộttriệungườicó1.000nhàkhoahọcvà4.000kĩsư.Ngadânsố220triệu,cứmộttriệungườicó1.800nhàkhoahọcvà20.000kĩsư.MiềnNamViệtNamhiệnnay17triệudâncóbaođượcbaonhiêunhàkhoahọcvàbaonhiêukĩsư?Bằngmộtphầnngàncủahọkhông?Giáo sưKovda trongỦy banVăn hóa LiênHiệpQuốc bảo rằng không nước nào thực sự

nghèovềtàinguyên:tạichưatìmrađượctàinguyênđấy.LờiđóápdụngvàoMiềnNamcủatađược.Trướckiaaicũngbảochúngtachỉcóruộngmàkhôngcómỏ.Ngàynay,nhờkhoahọctiếnbộ,ngườitađãtìmrađượcmỏdầulửa,chưabiếtchừngcảmỏuramium,mỏvàng…nữa.Vàlạikhôngcótàinguyênnàythìcónhữngtàinguyênkháccóthểbùlạimàtraođổivớicácnướckhácđược.Vậyvấnđềkhôngphảilàthiếutàinguyên,màthiếucácnhàtìmtòi,khảocứu,cácnhàkhoahọc,cáckĩsư.Mộtnướcmớibắtđầupháttriểnnhưnướcta,đànhphảinhờcáccườngquốcgiúpđỡmộtsốcácnhàkhoahọc,vàkĩsư,vàchỉkhinàotạolấyđượcmộtsốđủdùngcácnhàđóthìmớithựcsựđộclập.Nếucứnhưhiệnnay,đàotạođượcmườingười,chínngườibỏđi,phụcvụchonước

ngoài,thìmấythếkỉnữachúngtamớithựcsựđộclậpđược?Cáihốgiữacácnướcphúcườngvàcácnướcnghèonhưnướctasẽmỗingàymộtsâuthêm,rộngthêm.Chúngtasẽvĩnhviễnởvàotìnhtrạng“thuộcđịa”củaÂu,Mĩđểchotìnhtrạng“xuấtnão”đótiếptục.Điềuđómớibiđát.

Nguyên nhân sự xuất nãoNguyênnhânsự“xuấtnão”đóởđâu?Lỗivềai?Phânbiệtphươngdiệnvậtchấtvàphươngdiệntinhthầnlàđiềuhơigượngép,nhưngcólợi

chosựtrìnhbàyđượcsángsủa,chonêntôidùngcáchđótrongsựphântíchdướiđây.Cácbộócởcácnướcnhỏdicưquacácnướclớn,mộtsốlớnvìnhữnglợivậtchất.TrênkiatađãnóicácxínghiệpởMĩtrảchocáckĩthuậtgiaAnhmộtsốlươnggấpđôiởAnh.

Sovớicácnướckhác,sốlươngởMĩcòncaohơnnhiềunữa.ChẳnghạnmộtgiảngnghiệmviênởTokyomấynămtrướclàmviệcởMĩ,đượclãnh9.500MĩkimmỗinămgấpmườisốlươnglãnhởNhật.MộtngườiÝchuyênvềvitrùnghọckhitốtnghiệpViệncôngnghệMassachusettsrồinuốt

lờihứavớichínhphủÝ,viếtthưchonhữngngườiđãbảođảmchoôngtanhưsau:“Tôikhôngmongsốngmộtđờixahoa,lộnglẫy;nhưngnămnaytôibamươihaituổi,cóhaibằngcấp,sốlươngngườitađềnghịvớitôiởÝkhônglàmsaochotôiđủsốngđược.”MộtysĩAnh,bốnmươituổi,chuyênvềmôngiảiphẫutim,khiquaMĩlàmviệcchínhquyền

Anhmuốngiữlại,ôngtađáp:“Tôiyêutổquốclắmchứ,nhưngtổquốckhôngcóđủphươngtiệngiữtôilại.”AnhvớiÝtuynghèohơnMĩnhiều,nhưngcácnhàchuyênmôncủahọsốngđâuđếnnỗithiếu

thốn.VảlạituyMĩtrảlươnggấpđôiởAnh,nhưngđờisốngởMĩcũngđắthơnởAnh,tínhracũngchỉbằngrưỡilươngởAnhthôi.Thựcracònnhiềulợivậtchấtkhác:ởMĩđượcmautănglương,thăngchứchơn.Hễcótàithì

tiếnrấtmau,khôngnhưởTâyÂu(Anh,Pháp,cảTâyĐứcnữa),cứtiếnlầnlầntừngbướcmột.Mĩlàmộtdântộctrẻcótinhthầnganhđuarấtmạnh,aicócaovọng,cóócmạohiểm,đảmlãnhtráchnhiệmthìcónhiềucơhộiđểvượtlên,chonênnhữngngườitàigiỏicòntrẻởÂuthíchquaMĩlàmviệcnhất.ĐúngnhưMacNamaraĩanói:Óccũngnhưtim,ởđâuđượcquítrọngthìhướngvềđó.SựchênhlệchvềcáilợivậtchấtgiữaMĩvàViệtNamhoặcgiữaTâyÂuvàViệtNamcòngấp

mấygiữaMĩvàTâyÂunữa.ĐãcóvàigiáosưĐạihọcởSàiGònnghetiếnggọicủaMĩmàbỏquêhươngvìởViệtNamhọ

đượclãnhvàibachụcngànđồng,códạythêm,viếtláchthêmnữathìcùngchỉkiếmthêmđượcvàibachụcngànnữa,cònquaMĩhọđượclãnhngaymộtngànrưởiMĩkim.CóngườilàmchomộtngânhànglớnởSàiGònđượclãnh100.000$mộtthánglạiđượccấpnhàcửađểở,bồibếpmàcũngbỏquaMĩ,vìMĩtrảhaingànMĩkimmộttháng.CáckĩsưViệtNamởPháp,ratrườngđượcnămsáunăm,dễdàngkiếmđượcmộtviệclàm

2.500-3.500quanmỗithángtứctừ140.000đến190.000bạcVN.Màvềnướcchínhphủtrảchohọbaonhiêu?Haibachụcngànhọcólàmthêmởngoàithìcũngchỉkiếmđượckhoảngsốđónữa,tổngcộnglànămsáuchụcngàn.Trongkhiđó,mộtthợchạymáyinthạonghềkiếmdễdàngđược50.000mộttháng,mộtthợnềtầmthườngcũngkiếmđược30.000mộttháng.

Nhưngnguyênnhânvềtinhthầncònquantrọnghơnvềvậtchất,vìhailẽnhữngngườivìcáilợitinhthầnmàlàmviệcchonướcngoài lànhữngngườiítkhichịuvềmàhọlạithườnglànhữngtàigiỏinhất,cólươngtâmnghềnghiệpnhất,cóóccầutiếnnhất.TiếnsĩJohnRaisonmộttrongnhữngnhànổidanhnhấttrênthếgiớivềngànhtim–phổi

nhântạobảo:“KhôngphảivìMĩtrảlươngtôigấpđôi,màtôibỏAnhquaMĩ.Nhưngtôicònlàmviệcđượchaichụcnămnữa,màởAnhkhôngcóđiềukiệnchotôilàmviệc.”GiáosưEdurdoCainieiloviệntrườngViệnVậtlílíthuyết(PhysiqueThêorique)ởNaples(Ý)

tuyênbố:“Chínhtôikhuyếnkhíchcácnhàtìmtòitrẻtuổibỏxứmàđi.Ởđâyhọthiếuthốnđủthứ,khôngthểlàmviệcđược.”Là vì những công việc nghiên cứu, thí nghiệm, phátminh khoa học ngày nay cần những

phòngthínghiệmtốitâncórấtnhiềudụngcụ,cầncảmộtnhómnhàbáchọc,kĩsưhợptácvới

nhau(Mĩphảidùnghằngngànbộócđểchếtạomộthỏatiễnlêncungtrăng)chonêntốnkémrấtnhiều,khôngnhưthờiDenisPapinhayôngbàCurie.ChỉcóNga,Mĩlàcóđủphươngtiện,Anh,Pháp,Đứccũngthiếuthốn,nóichinhữngnướcnhưmình.VìvậymộtsinhviênViệtNamcóbằngcấpkĩsưVậtlíởPháp,trongdịphè,vềSàiGònthăm

nhà,khitrởquaPháp,viếtnốtluậnántiếnsĩ,bảotôi:-Cháuphânvânquá,sangnămxongluậnán,khôngbiếtnênvềhayởlạiPháplàmviệc.Cháu

đãlựangànhtìmtòi,nghiêncứuvềvậtlí,vềđâythiếuphòngthínghiệm,ngườihướngdẫn,thiếubạn,thiếusách,thiếucảcáikhôngkhíthìlàmgìđược?Đànhphảidạyhọc,nghĩalàlàmcáimáyhát,nămnàyquanămkháccứquayhoàimộtđĩađó–tìnhtrạngĐạihọcSàiGònnàynhưvậy–rồilàmcôngthêmchomộthãngngoạiquốcnàoư?Cháughétnhữngcôngviệcđólắm.Nhưcáimáy,khôngcógìsángtạocảchỉtrongnămnăm,tríócsẽcùnđi,lúcđócháumớingoài30tuổi,camtâmthànhconngườilạchậuư?MàởlạiPhápthìcònchamẹgiàởbênnàyaitrôngnom?Nhữngthanhniênnhưvậychỉđòihỏimộtsốlươngđủđểsốngmộtcáchdễchịu,chứkhông

hamđồngquanhayđồngđôla.Họcầntrướchếtnhữngđiềukiệnđểlàmviệc,đểkiếnthứccùngkinhnghiệmcủahọđượctăngtiến.Đãcómộtvàitiếnsĩkhoahọchăngháivềnướcphụcvụ,màsaunămsáunămchánnản,muốnđinữa,chỉvìgiađìnhmàphảiởlạihọnếukhônghóarahưhỏng–nghĩalàhamdanhvọng,tiềntàimàbánrẻlươngtâm–thìcũngmấthếtnhiệttâmmàchữnghĩa“mớmdầnchotrẻhết.”Ởthờinày,cứmườinămkhoahọcgầnnhưđổimớihết,họkhôngtiếnthêmtứclàthụtlùi,chẳngbaolâusẽthànhconngườibỏđi.Đừngnóicácnhàkhoahọcmuốntìmtòi,phátminh,ngaycáckĩsưgiỏihiệnnayởngoại

quốcvềcũngkhôngđượcdùngđúngkhảnăngcủahọ,đãcókĩsưmỏlàmởsởThuỷlợi,kĩsưcanhnônglàmởsởĐiềnđịa,kĩsưcôngchánhlàmởhãngximăng…Dùcóđặthọvàođúngchỗ,họcũngkhônglàmđượcgì:hoặcphảiloviệchànhchánhnhiều

quá,ítcócơhộidùngkhảnăngchuyênmôn,hoặcphảidạynhữngsinhviênmàđasốsứchọckémquá.Vảlạimuốnlàmviệcchođắclựcthìphảicóchươngtrìnhrõrệt,phảicóngườiphụtágiỏimàtrongbảytámnămnaychínhphủchẳngcómộtchươngtrìnhkiếnthiếtvềkinhtế,vềvănhóagì cà, còncáccôngchứccànggầnđây, tinh thầncùngkhảnăngcàngsút, chúng takhôngthểthíchhọđược:họđòi,họphảilái“xelam”đểkiếmtiềnnuôivợcon.Lại thêmchínhtrịbấpbênh.Saucuộcđảochánh1.11.1963mấynộicác thayphiênnhau

nắmvậnmệnhquốcgia,mỗinộicácđượcdămbatháng,mộtnăm.Mỗilầnđổinộicáclàcáccơquanxáotrộnhết,cácnhânviênchỉhuythayđổigầnhết.Mấynămnaytìnhtrạngổnđịnhhơnmộtchút,nhưngcònchiếntranhthìsựbấtổnkhôngthểnàotuyệtđược,nhữngmiềnởxathủđôbấtkìlúcnàocũngvẫncòncóthểbịquấyrốinhấtlàcáiviệcquantrọngsố1,tứcviệcchấmdứthaykéodàichiếntranhkhôngdochúngtađịnhđoạtmàdoMĩ,Nga,TrunqQuốc.ChúngtaluônluônphảingóvềWashingtonxemphongtràophảnchiếncủangườiMĩrasao,phảnứngcủachínhquyềnMĩrasao,rồingóquaMoscou,quaBắcKinhxemcótháiđộnàođốivớiMĩ.Nhưvậykhônglàmsaothựchiệnmộtchươngtrìnhdàihạnđược,đãcómấychươngtrìnhkinhtế,giáodụcthảorồilạiphảibỏ.VìvậycáckĩthuậtgiaViệtNamdùvềnướcmàkhỏiramặttrậnthìcũngkhôngmuốnvề:họnghĩrằngcóvềcũngchẳnggiúpđượcgìnhiềuchonước,màquảthựcnhưvậy.Chonêntráchhọcũngoanchohọ.Nhấtlàchúngtanênhiểutâmlínàycủahọ:ởngoạiquốcđộmườinăm,mộtsốgồmnhữngngườicónhiềukhảnăngvềkĩthuật,lâycáitâmtrạngcủagiớitrunglưumớimàDjilastrongcuốnLanouvelleclasse(CalmanLevy1970),gọilà“giaicấptươnglai”(classedễl’avenir).Giaicấpnàydosựkĩnghệhóaphátsinh,gồmcácnhàchuyênmôn:kĩsư,kĩnghệgia,giáosư,nghệsĩ…khôngcóchủnghĩagìcảchốngcáiýthứchệ,khôngthích“làmchínhtrị”chỉmongnângcaomứcsống,pháttriểnkĩnghệ,đượchưởngchếđộdânchủ,tựdo,khônghamgiàu,nhưngcầnmộtkhôngkhíkíchthíchsựlàmviệc,sựhọchỏi,vàcónhữngtrườngtốtchoconcáihọchành.MộtnhàchuyênmônAnhvềđiệntửđạiýbảo:“khoahọckĩnghệAnhkhómàtiếnbộđược,

chỉcầngiữđượchiệntrạnglàmay.Tronghaimươinămnữa,Anhsẽlạchậu.Nhữngnhàbáchọc,kĩthuậtgiaAnhhiệnnaydướibốnchụctuổi,cóconnhỏnếusốngởAnhthìvàibachụcnămnữa,conhọkhôngcótươnglaigìcả.Chonêndùriêngvềphầntôi,tôikhôngcólídogìđể

quaMĩ,nhưngvìtươnglaicủacáccontôi,tôicũngphảiquaMĩ.”TôichắcrằngnhiềukĩthuậtgiaViệtNamởngoạiquốcvàocáituổi30-40cũngvìlídođómà

khôngmuốnhồihương.Giaicấpmớiđókhôngthíchlàmchínhtrị,tinhthầnquốcgiakhácchúngtaxa,nếukhông

muốnnóilàrấtthấp.Họchonhữngkhẩuhiệutảhữu,cộngsản,tưbảnchỉlànhữngdanhtừgầnmấthếtthựcchất,mấthếtýnghĩa,dùĐônghayTâythìcũngphảitrọngkĩthuậtvàchỉcókĩthuậtmớilàmthayđổixãhội,nhânloạiđượcthôi.Đốivớihọsựtranhchấpnhauvềýthứchệtớichémgiếtnhaulàvôýthức,làcótộilớn.TôibiếtmộtsốthanhniênViệtNamởPhápvàohạnganhtuấn,cónhữngbằngcấpcaonhất

củaPháp,đượcngườiPhápcoilànhữngkĩthuậtgiagiỏi,tuytheodõitintứcchiếnsựnướcnhànhưngkhôngmuốngianhậpđảngnày,đảngkhác,họchỉmongchiếntranhmauchấmdứtbằngcáchnàyhaycáchkhácđểhọvềthămnhà,vànếuquêhươngbiếttrọngdụnghọthìhọsẽphụcvụ–đắclực,tôichắcvậy,miễnlàhọcóđủphươngtiệnlàmviệc–bằngkhôngthìhọlạirađi,lạigiúpviệcchonướcngoài.

Làm sao chặn được sự xuất nãoCóbagiảiphápbổtúclẫnnhau-Hạnchế,ngăncấm.-Khuyếndụbằngtìnhcảm.-Trọngdụng.1-Giảiphápthứnhấthạnchế,ngăncấmdễnhất,cácnướcđươngpháttriểnnàocũngnghĩ

tới.ỞTíchLan,cácsinhviênthànhtàirồiphảiphụcvụquốcgianămnămrồimớiđượcphép

xuấtngoại.AiCậpcólẽnghĩrằnglàmviệcnămnăm,vừamớicóđượctạmđủkinhnghiệmmàchoxuấtngoạithìthiệtchoquốcgiacònnhiềuhơnnữa,nênbắtcáckĩsưphảiphụcvụmườilămnămđã.Lúcđóđãkhoảng40tuổirồi,ítngườicònmuốnrờiquêhương.Khôngnhữngvậy,ởCairecòncómộtcơquangọilàSởđộngviênvàthốngkê(ageneyfor

MobilizationandStatisties)chỉđịnhchomỗisinhviênphảitheohọcngànhnàotùythiêntưcủahọvànhucầucủaquốcgia;hoặcngànhkĩsư,ngànhykhoa,luậtkhoa,kiếntrúc…vàhọcthànhtàirồi,chỉđịnhchỗlàmchohọ:ngườithìdạyhọc,ngườithìđixâyđậpAssouan,ngườithìvômộtxưởngdệthoặcmộtnhàmáyđiện…Chínhphủcoinhucầucủaquốcgiaquantrọnghơnsởnguyệncủasinhviên.Chínhsáchđóhơiđộctài,nhưngnếuchínhquyềnsángsuốt,khôngthốinátthìcólợichoquốcgiamàcũngcólợiphầnnàochosinhviênnữa:đỡcócáicảnhchenchúcnhauvàoluậtkhoa,vănkhoa,đểrồihọcxong,chẳngcóviệcgìlàm.Dĩnhiênchínhsáchđókhôngthểápdụnghoàiđược,tớimộtlúcnàođóphảinớilầnchosinhviên.ỞĐàiLoan,NamHàn,ẤnĐộ,TháiLan…nhữngnướchoàncảnhgiốngta,cũngcónạn“xuất

não”trầmtrọng,nhưngtôikhôngbiếtcácnướcđógiảiquyếtrasao.NghenóihìnhnhưNamHàncũngbuộcsinhviênmớiratrườngphảiphụcvụquốcgiaítnămrồimớiđượcxuấtngoại,vàxuấtngoạithìphảigửivềnướcmấychụcphầntrămsốlương(bằngngoạitệ)kiếmđược.TôikhôngrõchínhquyềnNamHàndùngcáchnàođểbắthọđónggópnhưvậy.Nếuchínhsáchápdụngđúngđắnthìcólợichoquốcgia,cóthêmngoạitệmàđồngthờirútbớtđượcsự“xuấtnão.”Hìnhnhưmộtsốquốcgiađươngpháttriển,trongsốđócónướctayêucầuMĩkhôngcho

sinhviêncủamìnhhọcxongrồiđượcởlạiMĩnữa,vàMĩđãthôngcảm,chiềulòng,ránthuyếtphụccáctrườngĐạihọc,cácxínghiệpcácdưỡngđườngbớttuyểndụngnhânviênngoạiquốc.TôikhôngrõởĐức,Nhật,ThụySĩ,Bỉ.…cácchínhquyềncóhànhđộngnhưMĩkhông,nhưngchắcchắnlàởPhápthìkhông.MàngayởMĩ,chínhsáchđócũngkhôngcóhiệuquảbaonhiêu,chonênsốkĩ thuậtgiangoạiquốc làmviệcởMĩmớiđôngđảonhưtrên tôiđãnói.CácxínghiệpMĩcầnngườithìlàmsaocấmhọtuyểndụngnhântàingoạiquốcđược.Huốnghồmộtmặtchínhquyềnkhuyếncáocácxínghiệp,mộtmặtlạirađạoluật1968(coiởtrên)dànhmộtsựdễdãichocácngườingoạiquốccóbằngcấpmuốndicưvôMĩ,thìcũngkhôngkhácgìtaynàykhoátkhoáttaykiavẫylại.VàlạisinhviênViệtNamkhôngmuốnvềnướcthìcũngkhôngkhógì:đãcóngườiquaGiaNãĐại,màGiaNãĐạicòntrọngdụnghọhơnMĩnữa.TôikhôngbiếtcácnướcÁ,Phicòncógiảiphápnàokháchạnchếsựxuấtnãokhông,mà

chínhquyềncótìmhiểugiảiphápcủahọđểrútkinhnghiệmkhông;cứcoinhữnghànhđộngcủaHộiđồngduhọctừtrướctớinaythìtôingờrằngbộGiáodụcchẳngcóchínhsáchgìcảhoặccómàchỉápdụngnửachừng–vàthảnnhiênmộtcáchlạlùngtrướcsự“xuấtnão”vàcảsự“xuấtngoạitệ”nữacủaquốcgia.Nghenóihiệnnaycó1sốsinhviênởMĩxinvềnướclàmviệcmàchínhphủkhôngcóchỗđểdùnghọ.[36]Tôihiểurằngcònchiếntranhthìkhôngthểcómộtchươngtrìnhdàihạnkiếnthiếtvềkinhtế

được,khôngthểđịnhnhucầukĩthuậtgiatrongmỗingànhtrongdămnămtớilàbaonhiêuđượcchonênphảichosinhviêntựdolựangànhnàocũngđược,miễnlàtrongnướckhôngcótrườngđàotạo.Chonêncónhiềusinhviênđổxônhauđihọcngànhhóahọc,ngànhthươngmại,màkĩnghệđánhcáthìkhôngailựa,vàlúcnàychínhquyềnđươngmuốnkhuếchtrươngmạnhngànhđó.

Nhưngtôivẫnthấymộtsốsinhviênđượcđingoạiquốchọcvềnhữngngànhykhoa,dượckhoatrongnướcđãcótrường,điềuđóhơikhóhiểu.Lạicónhữngsinhviênđậutútàihạngthứ,nămđầuHộiđồngduhọckhôngchoxuấtngoạiở

lạighitênvôđạihọc,cuốiniênhọcthirớt,lạixinxuấtngoạinữa,Hộiđồnglạibácđơn,nhưngítthángsau,giữaniênhọcgầntớilúcphảiđiquândịchthìđượcphépđiduhọc!Aicongbiếtđiduhọctrongnhiềutrườnghợplàmộtcáchtrốnquândịch,màlạicólợicảvề

tiềnbạc,vìtrongbabốnnămnay,hốixuấtchợđenvàhốixuấtchínhthứcđồngMĩkimcáchbiệtnhaurấtlớn(nhưhiệnnaychợđen380đchínhthức118đ)đượcduhọctựtúcmàtiêuphavừaphảithôithìchamẹchẳngphảitốnmộtđồngnàocả,còncólợithêmnữalàkhác.Cóphảibỏranămsautrămngànđồngđútlótthìcũngchẳngmấyhồithulạiđủ.Bọnsinhviênđótrítuệtầmthường,chonêncáihạivềxuấtnãokhôngđángkể,nhưngthựclàphíphạmngoạitệcủaquốcgia.Khôngthểcómộtchínhsáchnàovôýthứchơnchínhsáchđónữa;cơhồnhưngườitathảocácđiềulệnàyđiềulệkhácchỉđểtántrợsựnhũnglạm.Hộiđồngvănhóagiáodụcđãnghĩđếnđiềuđóchưa?Từnăm1970ngườitađãbắtđầudùngvàibiệnpháphạnchếsựxuấtnão:sinhviênnào

thànhtàirồimàkhônghồihươngthìchamẹkhôngđượcquathăm,vànếucóemđươnghọcởngoạiquốcthìkhôngđượccấpngoạitệnữa.Nhưvậy,kếtquảlàtiếtkiệmđượcngoạitệnhiềuhơnlàtiếtchếsựxuấtnão,vìcácsinhviênthànhtàirồi,hoặccònđươnghọcởngoạiquốcsẽkhôngvìcáchtrừngphạtđómàhồihương.Cólẽhọcònoánchínhphủmàcàngquyếttâmởlạingoạiquốcnữa.Muốn cho có chútkếtquả,mộtmặtphải thayđổi chính sáchduhọc: chỉ cho xuấtngoại

nhữngsinhviênthựcsựưutú,theonhucầucủaquốcgia,vàđãhọcxongđạihọcởtrongnước,theodõi,kiểmsoáthọtrongkhihọduhọc;bắtcácsinhviêntựtúcphảiđổingoạitệtheohốisuấtsonghành,nếucầnthìphỏngtheocácthểlệcủaNamHàn,AiCậpđãkểtrên.Mặtkhác,lậpcáctrườngđạihọcchungchonhiềunướchoàncảnhgiốngnướcmình,chẳng

hạn:TháiLan,MiếnĐiện,NamHàn,ĐàiLoan,PhiLuậtTân…nướcnàycómộttrườngđạihọcchuyêndạynhưngmônnày,nướckháccómộttrườngchuyêndạycácmônkhác,rồiđóncácgiáosưngoạiquốclạidạytheomộttrìnhđộcaonhưởÂu,Mĩ,nhưvậyđỡphảigởinhiềusinhviênquaMĩ,quaÂu,màkhitốtnghiệp,cácsinhviênđóchắcchắnsẽlàmviệcchoquêhương,đỡbịdụdỗ,mộtcáilợinữa,sinhviênmỗinămcóthểvềthămnhàmộthailầnđỡbịÂuhayMĩhóa.TheoôngSchillernăm1967,BrésilvàUraguayởNamMĩđãtínhthànhlậpchungnhữngtrườngnhưvậy.Giảiphápđótốt,vớiđiềukiệnlàchínhquyềnphảibiếttrọngdụngcácnhàchuyênmônđó.2-Giảiphápthứnhìlàkêugọitinhthầndântộccủacácngườiđãthànhtài.ĐọccácđoạntrênđộcgiảđãthấymấykĩthuậtgiaAnh,Ý,Nhật,vẫnyêutổquốcđấy,nhưng

rồivìtươnglaicủahọcủaconhọmàphảibỏxứquaMĩlàmăn.Ông Bernardo Houssay được giải thưởng Nobel về sinh vật học, hô hào các đồng bào

Argentinecủaôngrằngcácsinhviênđượcănhọc,đượcthànhtàilànhờsựgắngsứccủatoàndân,từcácgiáosưtớithợthuyềnnôngdân,vậyhọcóbổnphậnđềnđáplạiđồngbào,phụcvụchotổquốc.CácsinhviênArgentinetrọngônglắm,nhậnrằngôngrấthữulí,nhưngnăm1966,vẫncóhaitrămlẻsáunhàkhoahọcArgentinequaMĩlàmviệc.Cólẽhọvongânthật.Nhưngbắthọhisinhnghềnghiệptươnglaiđểđềnơnthìhọkhôngchịu.Họmuốnởlạiquênhàlàmviệclắm,nhưngquênhàkhôngcócôngviệcthíchhợpvớihọthìhọởlạilàmgì?Đừngnênnghĩlầmrằngkhitagợitìnhgiađìnhquêhươngcủahọlàhọùnùnkéonhauvề

nướcđâu.Dĩnhiêncũngcómộtsốđấynhưngítthôi.Tôiítcódịptiếpxúcvớinhiềusinhviênduhọcngoạiquốc,theolờicácbạntôiđiTâyÂuđi

MĩvềkểlạithìsinhviêncủamìnhcũngcòngiữđượcítnhiềunếpViệtNamcòncótìnhvớigiađình,vớiquêhương,chắcchắnlàkhôngđếnnỗinhưcácsinhviênAnh,ÝhayArgentine.TrongkhihọungdungdạomáttrênbờsôngSeinetrênbờhồLemanhoặcvuivẻtắmbiếnởCannesởSanhTropezmàvôtìnhđọchoặcnghetrênbáochítrongmáythâuthanhchiếnsựácliệtởKheSanhởCăncứ6thìchắchọcũngkhôngvui,vàmộtvàingườicóthểbồihồixúcđộngnhờ

lạilúchọtừbiệtchamẹ,anhemởphitrườngTânSơnNhứt:họhứavớingườithânthànhtàilàvề,vàtrongthâmtâm,họquyếtđịnhsausẽphụngsựquốcgiachoxứngđángvớicácđànanhcủahọmàđềnbùmộtphầnnàosựhisinhcủachamẹ.Họlàngười,tráitimhọđâuphảibằngsắt.TôinghĩrằngxétchungsinhviênViệtNamthếnàocũngnhiềutìnhcảmhơnsinhviênchâuÂumộtphầnvìnếpsốngViệtNam,mộtphầnvìhoàncảnhbiđátcủatốquốc,củagiađìnhhọlúcnày.Nhưngđểkhỏiphảithấtvọngchúngtachớnênquênđiềudướiđây:cácthanhniêncótàiđi

duhọcngoạiquốcthườngphảimấttừsáutớitámnămmớiđậuđượcbằngcấpcao,nếulạimuốncóchútkinhnghiệmtrongngànhthìphảiởlạitậpsựtừbađếnnămnămnữa;vàtrongthờigianđóhọthayđổinhiềulắm,từcáchsốnglốicảmxúc,suytưmườiphânkhácchúngtatớisáu,bảylàít.Ởtrêntôiđãnóitớigiaicấpmới,giaicấptươnglaitạiÂuMĩ.Nhiềuthanhniênduhọccủamìnhởtronggiaicấpđó.Nhữnggiátrịtruyềnthốngcủachúngtakhôngcònlàgiátrịđốivớihọnữa.Chẳnghạnchúngtamuốnmỗithánghọgửithưvềthămchamẹgiàmộtlần.Họthườngmột

nămgởibưu thiếpvềmộthai lầnvới vàihàng cho có.Có thểhọkhôngquên chamẹđâu,nhưngnghĩrằngchẳngcóchuyệngìđểnóivớichamẹ,họhàngcả.Tìnhcảmcủahọkháctìnhcảmcủachúngta.Cáchsuytưcủahọcũngkhácnữa.Mộtthanhniênhọcxong,đãlàmviệcởngoạiquốcđược

vàibanăm,chamẹgiàmuốngọivềnước;thanhniênđólễphépđáp:“Concũngmuốnvềlắm,nhưngchỉkhinàoquốcgiahoàntoànđộclậptựdo,chínhquyềnkhôngthốinát,khôngchịulệthuộcnướcngoàithìconmớivề.”PhảiMiềnNamnàythốinát,sađọathật,nhưngchínhhọnhữngthanhniênthôngminh,đượcưuđãinhất,“tiếnbộnhất”màkhôngmuốnvềcảithiệnxãhộinàythìbaogiờnómớiđượccảithiện,vàaicảithiệnnóđây?Thàhọcứbảotronghoàncảnhchiếntranhhiệntại,họcóvềcũngkhônggiúpgìđượcnhiềuchonướcthìcònngheđượcCóngườilạicònnóivớichamẹ:“Bamáchoconđiduhọc,conđượcthởcáikhôngkhítựdo

củanướcngoàirồi,conyêutựdo là lẽdĩnhiên,bâygiờbamálạibảoconvềnướcthởcáikhôngkhíkhôngtựdo,thìbamácótựmâuthuẫnvớimìnhkhông?”Thậtlàhợplíđúngcái“lô-gíc”củaphươngTâylắm,nhưngchẳnghợptìnhchútnàocả.Chamẹhọchohọđiduhọc,mụcđíchchínhđâuphảilàđểchohọthởcáikhôngkhítựdoởParis,ởLon-đon,ởNewYork–màđểhọthànhngườicótàinăng,cóíchchonhàchonước.Vảlạihọđượchưởngtựdothìcũngnênnghĩcáchnàochochamẹ,họhàng,đồngbàocũngđượchưởngtựdothếmớiđángkhenchứ!Họđãkhônghiểulòngcủachamẹ,màcũngchẳnghiểugiađìnhViệtNam,xãhộiViệtNam.Cólẽtrênthếgiớikhôngcódântộcnàomàgiađìnhhisinhnhiềuchoconcáibằngdântộc

ViệtNamởmiềnNamlúcnày.TạicácnướctưbảnphươngTây,thanhniêntớituổitrưởngthành,chamẹgầnnhưhếtbổnphận:con losống lấy,chamẹgiúp thêmđược thìcàng tốt,khônggiúpđượcthìthôi.ChỉtrongxãhộiViệtNamnày,nhấtlàtrongthờiloạnlạcnày,làcóbiếtbaochamẹgiàsáubảychụctuổivẫnphảilochonhữngđứaconba,bốnchụctuổi.CácsinhviênduhọcchắckhôngtưởngtượngđượcchamẹhọcóngườitếtkhôngdámmuahaitráibưởiBiênHòađểcúng,giữamùaxoàikhôngdámmuanửachụcxoàihònđểăn,cóngườithèmmộtcủkhoailangbímàcũngtiếctiền,đànhnhịnnữa.Màngaynhữngngườiphonglưuphảisốngxaconcảchụcnămtrongcáikhôngkhíchiếntranhnàyđêmđêmnhìnánhsánghỏachâungheđạibácvàhỏatiễnnổthìcũngkhôngsaosungsướngđược.Aicũngchỉmonggiađìnhsớmđượcđoàntụ,khiđómớicóthểvuiđược.ĐượchưởngnhiềuhysinhcủagiađìnhnhưtạicácnướcXHCNvàcácnướcÂuMĩ,thìtheotôinghĩ,đãchẳnghợptìnhmàcũngchẳnghợplínữa.Mộtôngbạntôibảohọíchkỉ.Tôichỉbảorằnghọđãkhácchúngtathếthôi.Sởdĩtôiđưaravàitrườnghợpkểtrênchỉlàmongđộcgiảhiểurằngchúngtakhôngnênhi

vọnggìnhiềunếuchỉdùngcáichiêubàigiađình,tổquốcđểkêugọicáckĩthuậtgiaViệtNamởngoạiquốcvề.Cứnêncầmbằngrằngkhihòabìnhtrởlại,mườingườikêugọiđượchai,bacũngđãlàtốtđẹprồi,cònhơnNamHànnhiềuđấy:họ10ngườiđi,chỉcó1về.Nhữngngườiđãcócôngănchuyệnlàmởngoạiquốc,lạicóconcáitớituổiđihọc,thìdùcó

muốnvềcũngngạilắm:phảithayđổicảmộtnếpsống,phảithíchứnglạivớixãhộiViệtNam

việclàmtạiquêhươngsẽcóđượcnhưýkhông,concáisẽhọchànhrasao?biếtbaovấnđềsẽlàmchohọdodự.NếuhọcóvợngoạiquốcnữathìcứkểnhưhọlànhữngconhạcvàngtrongthơcủaThôiHạođờiĐường:Hoànghạcnhấtkhứbấtphụcphản.

3-Giảiphápthứnhìmuốncónhiềukếtquảthìphảicógiảiphápthứbabổtúc.ÔngChorafas(trongsáchđãdẫn)viết:“Chínhquyền cóbổnphận (…)dùngnhữngbiệnpháp thôngminhđể chonhân tài trongnước–tứctàinguyêntinhthầncủaquốcgia–đượcdùngmộtcáchcóýthức,mỗikĩsưmỗinhàtìmtòi,mỗiysĩ,mỗicánbộcaocấphànhchánhphảiđượcdùngvàtrảlươngtheogiátrị,tàicáncủahọ.Họmangơnquốcgiađàotạo,phải,nhưnghọsẽtrảơnđórasaolàcòntùychínhquyềnđãingộhọrasao.Sựtrungthànhphảicótínhcáchhỗtươngmớiđược.”Trướchết,phảidùngđúngkhảnăngcủahọ.MộttiếnsĩVậtlímàcholàmđồnglívănphòng

bộXãhộichẳnghạnlàđiềuvôlímàtiếnsĩVậtlínàonhậnchứcvụđócũngđángchochúngtangờlàthiếutưcách.Muốndùnghọđúngkhảnăng,phảichohọđủphươngtiệnlàmviệc:đủtráchnhiệm,đủuy

quyền,đủdụngcụvàđủnhânviên.Nếuhọlàngườicótàithìsángkiếncảicáchhọđềnghịchínhquyềnphảitheo,khôngthểvìlẽmấtlòngônglớnnàyônglớnnọ,màbácbỏ.Nhânviêndướiquyềnhọ,họcóquyềntuyển,thayđổi,phảibỏchínhsáchgởigấm.Không

thểduytrìcáitìnhtrạngmộtcôthưkíquenthuộcvớimộtônglớn,vôsởchỉđọcbáo,tômóngtaymàcấptrênphảinhắmmắtlàmthinh.Thứnhấtlàđãdùnghọthìphảichohọởlâumộtchỗ,nếuquảthựcthấybấtlựcmớiđổiđi;

khôngvậymàcứmỗi lầnthaybộtrưởnglàthaytấtcảcácchuyênmônthìchỉ làmchocácnhântàihoặcchánnản,hoặcsađoạthôi.Saucùngphảitrảlươnghọchoxứngđáng,tùytheonăngsuấtchứkhôngtùytheothâmniên,

màcũngkhôngtùytheobằngcấp.Khituyểndụngthìcóthểtùytheobằngcấpnhưngkhihọđãlàmviệcrồi,sausáuthánghaymộtnăm,thấykhảnăngcủahọvượtbựcthìphảigiaochohọnhữngtráchnhiệmnặnghơn,đưahọlênnhữngđịavịcaohơn.CácKĩthuậtgiacủatađãlàmviệcởngoạiquốcítnăm,hầuhếtlànhữngngườicótài,siêng

năng,nghiêmchỉnh,liêmkhiếtnữa,muốntậndụngkhảnăngcủamình,cảitiếnnghềnghiệp,vàdĩnhiêncũngmuốnđượcngườitađánhgiámìnhđúngmức,hiểuđượccônglaocủamình.Tinhthầnđórấtquý,nhấtlàtronggiaiđoạnkiếnthiếtquốcgia.Nhưngchúngtacũngnênnhớrằnghọthíchđộclậptựdo,khôngbiếtbợđỡ.Muốndùnghọthìphảicómộtchínhphủkhôngthamnhũng,cươngquyếttổchứclạicáccơ

quanhànhchánh;cáccôngsởhiệnnayluộmthuộm,vôkỉluật,nặngnề,phíphạm,thốináthơnbaogiờhết,sovớihồitiềnchiếncũngđãlàmộttìnhtrạngthụtlùiquáxarồi,chứđừngnóisovớicácxínghiệptântiếnÂu,Mĩ,nơimàcácKĩthuậtgiacủatađươnglàmviệcnữa.MộtkĩsưởPhápvềlàmviệcchomộtxínghiệpcủaPhápmớitâmsựvớitôi:Đólànguyênnhânchínhkhiếnnhiềukĩthuậtgiangạikhôngmuốnvềphụcvụquêhương.Màkhitổchứclạitriệtđểcáccơquanhànhchánh,thìthếnàocũnggâyranhiềuxungđộtvề

cáchlàmviệc,vềquyềnlực,vềtựáigiữangườicũvàngườimới–tứcnhữngKĩthuậtgiaởngoạiquốcvề.Lốilàmviệccủahầuhếtcáccôngchứchiệnnaykhôngcóphươngpháp,khôngcótổchức,

tráihẳnvớilốicủacácngười“mới.”Mànhữngngườimớinàytuycóphươngpháp,nhưngítaicótâmlý,cótinhthầnmềmdẻođểthíchnghivớixãhộita,cứtheođúngÂu,Mĩ,nónglòngmuốnđượcngaynhưÂu,Mĩ,khiếnngườicũkhôngphục.Họkhônghiểurằngngườicũtuythiếuphươngphápnhưngcókinhnghiệmvàtrướckhicảicáchphảitìmhiểukinhnghiệmcủangườicũđã.TôixinlấymộtthídụtrongcuốnRendezvous1980củaPierreRondière.TạimộtmiềnnọởẤnĐộ,90%cáclưỡicàyđềubằnggỗ.ỞthếkỉXXnàymàdùnglưỡicàybằnggỗthìthậtlàquáiđản.CácôngKĩsưcanhnôngởngoạiquốctớitặngnôngdânnhữnglưỡicàybằngsắtđểcàyđượcsâuhơn,nhưngsốthugặt…giảmđi!Tìmnguyênnhânthìtạilớpđấttốtchỉ

dàycó10,12phân;càysắtđàosâuhơn,làmcholớpđấtxấuởdướilộnlêntrênmặt.Trênbachụcnămtrước,mộtsốkĩsưmớiởPhápvề,cónhiềunhiệttâm,đãvìthiếusuy

nghĩ,thiếutâmlí,ápdụngnhũngcảicáchnôngnổimàgâyxungđộtvớicácthamtálàmviệcđãlâunăm.Vếtxeđótaphảitránh.Ngườicũlẫnngườimớiphảibỏlòngtựáiđi,tìmhiểucáchlàmviệccủanhau,tôntrọngnhau,thẳngthắnhợptácvớinhau,chỉnghĩtớiquyềnlợiquốcgia.Vàchínhquyềnphảihiểunhữngkhókhănđómàdọnđườngchocũmớihợptácvớinhau.Cònnhưngxungđộtvềquyềnlợithìcóthểgiảiquyếtđượcnếuchínhquyềnbiếtcôngbằng

trảcôngtheonăngsuấtthựcsựcủatừngngườibấtkìlàcũhaymới.KhôngthểduytrìtìnhtrạngmộtgiáosưĐạihọclãnhlươngkhôngbằngmộtthợnề.Phảicómộtsựcảicáchtriệtđểvàlớnlao.Dĩnhiêncáckĩthuậtgiahồihươngcũngnênhiểuhoàncảnhcủaquêhương,đừngđòihỏiquốcgiaphảitrảlươnghọnhưcácxínghiệpngoạiquốc.Họphảichịuhisinhmộtchúttrongbuổiđầu,đươngởgiaiđoạnkiếnthiết.Vàtôithấymộtsốthanhniêncũngbiếtđiều,nhậnrằngsốngtrongnướcvớinăm,sáuchụcngànđồngcóthểsướnghơnởngoạiquốcvớimộttrămngàn.Tôiđãnóicácsinhviênduhọcngoạiquốccómộtđứctốtlàkhônghamlàmgiàu,màhamlàmviệc.Tráilại,nhữngxungđộtvềtâmlímớikhógiảinhất.Khihòabìnhtrởlại,sẽgiảingũmộtsố

lớnquânnhân,thảihồimộtsốcôngchứckémkhảnăngvàtuyểndụngmộtsốkĩthuậtgiaởngoạiquốcvề.Sốnày,dùkhôngnhiều,mỗisởđộdămbangườithôi,cũngđủgâysựhiềmkhíchgiữacũvàmới.Cũsẽchomớilàbọn“conôngcháucha”(khônghếtthảy,nhưngcũngmộtphầnlớn)suốt

thờichiến tranh“trốn”rangoạiquốc, sốngsungsướng,phởnphơ,chẳngphảichiaxẻmộtchútgiannangìvớiđồngbào,vàbâygiờtiếngsúngimrồi,hếtnguyhiểmrồithìxáchvalivề“giànhphần.”Họcóbằngcấpcao?Phải,nhưngchịukhóhọcthìđậu,khógìcáiđó.Vảlạicóbằngcấplàmộtchuyện,biếtmềmdẻoápdụngkiếnthứcvàoxãhộimìnhlàmộtchuyệnkhác.ChỉbiếtcópđúngcủaôngTây,ôngMĩthìcũngvôdụng.Còncáinỗinàynữa:họbỏquêhươnglâuquá,tiếngViệtquênbộnbộnrồi,nóitiếngViệtấpaấpúng,viếtTiếngViệtkhôngthànhcâu,từcáchcưxửtớilốisống,theoÂuMĩtới80%,chướngmắtlắm.Ấylàchưakểnhưngkẻvênhvênhtựđắcvìcáimảnhbằngcấp.Mớisẽtráchcũlàlạchậu,là“sơđẳng”,làmviệcchỉtheothủtục,khôngbiếtnhữngtiếnbộở

nướcngười,vàmìnhvềđâylà“hisinhchotổquốc”đểxúctiếnviệckiếnthiếtquốcgia,chứđâuphảilàvìhamđịavị,hammộtsốlươngchưabằngphầntưsốlươngmìnhlãnhởngoạiquốc.SựxungđộtđóởcácnướcÁ,Phikháckhônggaygắtnhưởnướcta,vìkhôngnướcnàobị

mộtchiếntranhdaidẳngnhưnướcta,óaihốgiữacũvàmớisâurộngnhưnướcta.Màxungđột nhau thì không thể hợp tác với nhauđược, không thể kiến thiết được; Cho nên, chínhquyềnphảitìmnhưngbiệnphápthíchứngđểsanphẳngnhữngxungđộtđómàmớitíchcựcdùngnhưngngườimớiđược.Phảikhéogiảnggiải,khéohòagiải.Nhưngdùdùngtấtcảnhữngbiệnphápkểtrênthìcũngchỉngănsựxuấtnãođượcphầnnào,

nhiềulắmlàđượcnhưcácnướcTâyÂuhiệnnaythôi,màhiệnnaycácnướcnàycũngđươngphảiđốiphóvớinạnxuấtnão.ÔngChorafasđềnghịcácnướcTâyÂuhợpnhaulạithànhmộtkhốichặtchẽvềchínhtrịlẫn

kinhtế,nghĩalàthànhmộtHiệpchủngquốcTâyÂu–chứkhôngphảichỉlàmộtthịtrườngchungTâyÂunhưngàynay– thìmớiđủ sức thành lậpnhững trườnghọc lớn,nhữngviệnnghiêncứulớn,nhữngxínghiệplớnnhưMĩ,nhưNga,màdùngđượchếtnhântài,khỏibịxuấtnãonữa.Giảiphápđóđúng.MuốncạnhtranhnổivớiMĩ,Nga,TâyÂuphảiđoànkếtnhaulại.Màcác

nướcchậmtiếnchúngtamuốnđượcđộclậpvềkinhtế–cóđộclậpvềkinhtếthìmớiđộclậpvềchínhtrị–thìcũngphảiđoànkếtnhaulại,chẳnghạnthànhnhưngkhốiĐôngNamÁ,TâyNamÁnhưôngTrầnMinhTiếtđãđềnghịtrongcuốnL’AsieetlapaixmondialemàtôiđãgiớithiệutrêntờBáchKhoasố331và332năm1970.Đoànkếtlàviệckhónhất,tôibiếtvậy.Nhưngthờigiancấpbáchrồi.Làmsaogiảiquyếtcho

mauchiếntranhnàyrồivừakiếnthiết,vừatiếntớiviệcthànhlậpkhốiĐôngNamÁ,thìmayratớicuốithếkỉchúngtamớithoátliđượccáiáchcủacáccườngquốc.

Sàigònngày30.11.1971

HƯ CHU NGUYỄN KÌ THUỴ (1923-1973)Mùng8tháng2âmlịchnămKỉDậu,ĐôngHồquitiên;mùng8thángtưâmlịchnămnayHư

thulạitừtrần.Chỉtrongbốnnămhaithángtôiđãmấthaibạnthânmàcùngvàongàymùng8.Haivịđó,mộtNammộtBắc(HưChuquêlàngHànhThiện–NamĐịnh),tuổihơnkémnhauxa(ĐôngHồsanhnăm1906),bềngoàicũngkhácnhauxa(ĐôngHồnhonhamàsangtrọng,HưChugiảndịmàbìnhdân)nhưngsinhtiền,rấtquímếnnhau,vìcóvàiđiểmgiốngnhau.Cảhaiđềusinhtronggiađìnhnhogiáođượchọcít(vềPhápvănHưChuchỉtớinămthứnhì,thứbacaođẳngtiểuhọc,vềHánvăn,chỉđủđểđọcmộtcáchkhónhọcLiêutraivàĐườngthi),màđềunhờcótài,nhờgắngsức,sớmnổidanhtrênvănđàn,thiđàn;cảhailạiđềuthíchvănthơcổ,màvănthơđềuđiêuluyện.

TôiđượcquenHưChutừnăm1951hay52,trướckhiquenĐôngHồ.HồiđótôitảncưởLongXuyên,mộtnhómanhemchúngtôigồmnămsáungười,cókẻlàm“quanlớn”trongtỉnhnhỏ,cóngườilàmchủquáncóc,chủsạpvảiởchợ,hoặcgõđầutrẻ(nhưtôi),mỗikhihọpnhaunóichuyệnvănchươngđềukhennhữngtruyệncủaHưChuđăngtrênnhậtbáoViệtThanh,vìtìnhtiếtlikì,lờivăngiàgiặnmàdídỏm,nhấtlàphụcvốnliếngcựuhọccủatácgiả.ChúngtôihỏinhaugiọngvănthìtrẻmàsaocáchdùngHánViệt,cácđiểntích,cổsựthìlạicóvẻlàngườigià.Tôiđoánchắcphảivàokhoảngbốnchụctuổitrởlên,chonêntôingạcnhiênlàmsaokhiHưChu,trảlờimộtbứcthưcủatôi,chohaymớixấpxỉbachục.Bachụcthôimàdanhđãvangởmộttỉnhlịcóthểnóilàcònquêmùa,chưacótruyềnthốngvănhọc,điềuđócũnghiếmcó.Từđóchúngtôithườngthưtừvớinhau.Tôiđượcbiếtôngphảithôihọcsớm,vềquêhọc

thêmítchữHán,rồiphiêubạt,làmkhánhiềunghề:buônbán,nuôigà,thưkí,thầurừng,dạyhọc,chếtrà,nghềnàocũngthấtbại;năm1950,cóvợrồi,vàoSàigòn,thửnghềcầmbút:viếttruyệnfleuilletonchotờViệtThanh,đượcôngchủnhiệmVănHoàncóthanhnhãnbiệtđãi,saugiaochoviệccoisócphụtrươngVănchương.Từđó,đượctiếpxúcvớinhiềuvănnhân,danhôngcànglên.Chínhlúcấytôithỉnhthoảnggópvớiôngmộtbàitạpluậnhoặcphêbìnhvănchương.Năm1953lênSàigòn,tôimớiđượcgặpmặtông.Cảmtưởngđầutiêncủatôilà“conngười

ấydễthương”,màđócũnglàcảmtưởngchungcủatấtcảcácbạnvăncủaông.Ôngcởimở,tựnhiên,thànhthực,sẵnsànggiúpbạn,mànụcườicủaôngtươi,cặpmắtcậnthịcủaônghiền.Ngaybuổiđầu,ôngđãcườicườithúthựcvớitôi;“CáivốnchữHáncủatôicógìđâuanh,tôichỉcómỗimộtcondaogămchứcólưỡikiếm,câyđaonàođâu,múabậymàđượccácanhkhenđấythôi.”Năm1954,tờViệtThanhsuysút,đồimanchettemàcũngkhôngvượtlênđược,rốtcuộcphải

tựđìnhbản.Lúcđótôimởnhàxuấtbảnvớimộtsốvốnrấtnhỏ,babốnthángmớiramộtcuốndochínhtôiviết,HưChukhôngviếtchotờnàokhác,cólẽvìkhônggặpđượcaitrikỉnhưôngVănHoàn,ngồinhàviếttruyệnđểđóvàgiúptôitrongcôngviệcxuấtbản:ôngthườnglạichiếcxemáydầuPeugeotsơnđenđưatôilạicácnhàin,cùngtôiđigiaosách,sửaấncảo,tiếpxúcmộthaihọasĩ.Cólờithìchúngtôichianhau,đểtạmsốngchoquangày.Hainămđóôngtúngbấnmàvẫnvui,tờViệtthanhthiếuôngbồnbộn,ôngđòikhôngđượcmàcũngchỉhơibuồnthôi.Ôngdễthươngởchỗđó.Năm1955ôngkiếmđượcmộtchândạySửĐịaởmộtvàitrườngtrunghọctưthụcSàiGòn,

ôngsaymêngayvớinghềmớinày,đượchọctròmến,ítcóthìgiờtrứtác,nhưngđờisốngđãungdunghơn.Trongnămnămviếtsách,ngoàinhữngtruyệnfleuilletonđăngtrênViệtThanh,ôngchoxuất

bảnđượchaitácphẩm:-NamHảitruyềnkỳtậpI[37]ôngtựxuấtbảnnăm1952.Tácphẩmnày(khôngtáibản)làtác

phẩmquantrọngnhấtcủaông,dày250trang,gồm18truyệnngắnđãđăngtrênViệtThanh.Đâylàlờitựgiớithiệucủaôngởđầusách:“…Tậptruyệnnàygồmnhữngtruyệnngheđược,đọcđượcvàphầnnhiềubịađược.NgheđượcthìnghetheomộtôngbạngiàhọĐặngtạixứQuấtChâu.ĐọcđượcthìđọcởbộTang

thươngngẫulụchayTruyềnkỳmạnlục.Cònbịađượcthìbịadonhữnggiấcmộngcuồnggiữanhữngbuổicôliêu.”“Nóitrắngra,đâychỉlàtậptruyệnvềma,hồ,thần,quỉ.Nhưngmộtlũmaquỉrấtưakếtbạn,rấtthíchuốngrượuvàrấtkhoáingâmthơ…”Cóthểnóiđó làtậpLiêutrai củaViệtNam, từnộidung tớibútpháp.Cácbạn tôiởLong

Xuyênvàchắccònnhiềuđộcgiảởcáctỉnhkhácnữa,rấtthíchnhữngtruyệnnhưPhụngminhcầm,NữThànhhoàngvàThạchnữgiảbồlang.Trongtruyệncườinày,tìnhthậtmênhmông,baotrùmcảvũtrụ;tìnhgiữamộthưuquanvớimộtvịthầnhoa;tìnhgiữaloàichimthuývũvớimộtgốcmai;rồitìnhgiữacỏvàđá.Đọcxongtathấytâmhồnthanhthoát,cảmxúctriềnmiên.Đoạntácgiảtảnămgiốngmai:Nguyệthiện,Cốlăng,Hồđiệp,NhấtchivàThuývũ,giọngcổkínhdudươngmàtưởngtượngtàitình.-Thơnghiênhoamộng(1955)cũngdoônginvàtrìnhbày,màmượntênnhàxuấtbảncủa

tôi,gồmbốnbài,mỗibàilàmộtthểvăn:thicaphiếmluận,tiểuthuyết,kịchthể,truyềnkìcổthểvàmộngtrungtùybút.Trongbốnthểấythểtruyềnkìvẫnthànhcôngnhất.Nhưngtậpnàycũngnhưtậptrênchỉđểmộtsốngườiđãlớntuổi,biếtítnhiềuvềcổhọcthưởngthức.Vànhưvậyđủchotácgiảmãnnguyệnrồi.Cólầnôngkểchotôinghe,trongmộtđámđông,NhấtLinhnghethấycóngườigọitênông,bènchạylại,bắttayông,khenrằngthíchNamHảitruyềnkỳlắm.ChúngtanênnhớHưChulànhàvănhậuchiến,nhỏtuổihơncácnhàvăntiềnchiếnnhiều;haitácphẩmkểtrênvừađiêuluyệnvừacổkính,ynhưnhữngngôisaolẻloitrênvănđàn,nênđượcchúýtớingay,vàaikhôngthíchthìthôi,đãthíchthìphảitấmtắckhenngợi.Saucùngtrongkhidạyhọc,năm1957,ônglạichoramộtcuốnbànvềkĩthuậtThơĐường

luật,gồm150trangTừtrướctớinaychưacómộtcuốnnàophântíchkĩthếấynhưông.Ôngcónhữngnhậnxétđôikhiquákhắtkhenhưngrấtmớimẻ,cơhồchưaainóira.NgàynayrấtítngườicònlàmthơĐườngluật,nhưngtácphẩmđórấtnêntáibản,nógiúpchúngtahiểuthêmđượcthơcổ.Chínhônglàmộtthisĩrấttốncôngluyệnthơluật,ônglàmítthôi,từtrướctớinaycólẽđược

dămsáuchụcbài,nhưngnhiềubàiđượccácbạnthơkhenlàgiàgiặn,hay,nhưbàiDuyênLiêutraiởđầutậpNamHảitruyềnkỳ:DuyênLiêutraiPhòngvắngchưanằmđẫygiấcmơVangcườichơitỉnhcóđâungờ!NửatrangkỳsửhồlaygốiBốnmặtthuphầnquỉđọcthơ.Hẹnmộtđờisauâucũngvậy,Tìnhtrămnămcũlạibâygiờ.Kìaaidongđuốcxadầnmãi?Eoóccanhgànhữngngẩnngơ.Ônglàmộtnghệsĩtừcáchviếttớicáchsống.Bấtkìviếtmộtbàinào,chẳngnhữngthơ,tiểu

thuyếtmàcảbàigiảngSửĐịanữa,ôngcũngsửachữakĩlưỡngchoýthậtliênlạcvớinhau,bốcụcthậtphânminh,lờicôđúcmànhiềunhạc.Ôngrấttrọngnhạc:NamHảitruyềnkỳcónhiềuđoạndudươngnhưthơ,vàcólầnôngbảotôiphảiuốngcàphê,thứcgầnsuốtđêm“vậtlộnvớichữ.”Cònlốisốngcủaông,khôngphảilàlốisốngcủacácnghệsĩngàynay:bốcđồng,hưởngthụ

chonhiều,ănbậnbánhbao…màlàcủacácnghệsĩthóixưanhưĐôngPhachẳnghạn:dưtiềnkhôngvungphímànghèocũngkhôngbuồn,vuivẻchấpnhậncuộcđời,thíchhọpbạnvănthơ,uốngtràngon,càphêđậm,cóthờimỗituầntiêukhiểnmộtvàivántổtômhaytàibàn,nhưngcáithúnhấtcủaônglàtrồngcây,nuôigà.Ôngvẫnướcaohễhếtchiếntranhlàkiếmmộtkhuvườnđểhưởngcáithúđiềnviên.Chiếntranhchưahếtthìôngđãquitiên,buồnthật?Trongmấynămgầnđây,ôngbắtđầuviết lại,nhưngít thôi:mộtbộViệtsử,chohọcsinh

Trunghọc,vàitậptruyệnmỏngchotrẻem,hiệuchínhbộVănđànbảogiám,vàdịchmộtsốtruyệntrongbộTìnhsử,hếtthảyđềugiaochonhàMặcLâmxuấtbàn.CuốnTìnhsửôngdịchrấtcôngphu,dàytrên200trang,nhàMặcLâmvừainxongbìa,ôngđemlạichothisĩBình

Hànhcoi.Đươngnhậnđịnhvớibạnvềcáchtrìnhbàythìmặtôngbỗngtáixanhđirồiôngbấttỉnh,đưavàodưỡngđườngNguyễnVănHọc,thìôngtắtthở.ÔngbịcùngmộtbệnhvớiĐôngHồ,bấttỉnhtrongmộthoàncảnhhơigiốngĐôngHồ(ĐHtrong lúcngâmthơchohọcsinhnghe)vàcũng“đi”rấtmaunhưĐôngHồ,mauhơnnữa,khôngđauđớngìcả.ĐôngHồởthếgiớibênkianaycóthêmmộtbạncốtri,nhưngchínngườicon(màsáungườicònnhỏ)củaHưChunaychỉcòntrôngcậyvàomẹ.ĐọclạibàiLãomỗ(Mộngtrungtùybút)củaôngtrongtậpThơnghiênhoamộng,tôibùingùi.

Mởđầutùybútđólàmộtbàithơsongthấtlụcbát,HưChubảorằnghóacôngchỉghenvớihạngcótàicósắc,cònnhưông,khôngcómộtchúttài,thì:…Mìnhnhưthế,caoxanhhẳnthích.Tấtkhôngghenkhôngghétchinhau.MặcchomìnhbạcphơđầuLàmôngBànhTổvuốtrâucườikhà.NhânnghĩvậybahoaníchchénRằnghènngulạibénduyêntrờiRồimơđếnlúcbảymươiVàngồiláođôilờiláonghe.Ônghivọngsốngđượcbảymươi,nhưngôngchỉ sống tớinămmươi.Không,Trờikhông

ghenông,khôngcólígìđểghenông.Cáichiếntranhnonbachụcnămnàyđây,cáiđờisốngcựckhổcủamộtnhàgiáođôngcontạiSàiGònnàyđâyđãcướpmấthaimươinămcủaông.Bệnhôngphảitừnămngoái,tưởngđãnguykịch,saubớt,đầunămnaytôikhuyênônggiữgìnsứckhoẻ.Nhưnglàmsaogiữgìnđượckhiphảinuôimộtvợvàsáuconcònnhỏ!HưChuanhchếtnhưvậylàyênchoanh,làsướngnữa,khôngđauđớnchútnào.Đaukhổlàgiađìnhanhvàhằngtriệungườihiệncònsốngtrêndảiđấtnàyđây.

SàiGònngày12-5-73ViếthaingàysaukhiHưChumấtvàđăngtrênBKsố392,tháng6-1973

TỰA ĐẤT NƯỚC QUÊ HƯƠNGTùybút–tùyhứngmàphóngbút–làmộtthểrấttựdo,gặpgìchépnấynghĩsaonóivậy.Một

cơnmưa,mộtgiọnghát,mộthớptrà,mộttrangsách,mộttàáophấtphơdướigió,mộttiếngveriritrongrừng…bấtkìmộtcảnhvậtnào,mộtsựviệcnào,hễgợihứngchotacũngcóthểlàđềtàimộtthiêntùybút.Nótựanhưnhậtkímàkhôngphảilànhậtkí,vìnólà“bút”chứkhôngphảilà“kí”;nótựanhưnghịluậnmàkhôngphảilànghịluận,vìnólàtùyhứngsuyđoánchứkhôngdụngýbiệnluận.Nóphóngtúngnhưvậynêntatưởnglàđề,nhưngcóviếtmớithấykhó.Trướchếtnóphải

thânmật,hấpdẫnnhưmộtcâuchuyệnthanhnhãgiữanhưngbạnđồngđiệulúcngồibênmộtgiànhoahaymộtấmtrà.Nókhôngcầndài,trungbìnhmươitrangtrởlại,nhưnglờiphảitựnhiêncóduyên,nộidungphảithayđổi,cóývị.Quantrọngnhấtvẫnlànghệthuật.Tiểuthuyếtmàdởthìngườitavẫngọilàtiểuthuyết;thơ

màdởthìcũngvẫnlàthơ–thơconcóc;còntùybútmàthúêunghệthuậtthìkhôngcótênđểgọivìlẽkhôngaithèmnhắctới,biếttới.Chonênlựathểtùybútlàlàmmộtcôngviệcmạohiểm,chỉcóthànhcônghaythấtbại,khôngthểnhùngnhằngđược.

AicũngbiếttàiviếttiểuthuyếtcủaV.Ph.nhưngtheotôitùybútmớilàthểnạpđượchếtsởtrườngcủaông,mớithậtlàđấtchoôngdụng…văn.TrongtậpĐấtnướcquêhươngnày,chúngtagặplạitàinhậnxéttinhvi,miêutảsắcbéncủa

ôngtrongtiểuthuyết.Mấytrangôngtảcáchnấu,rótvàuốngtràHuếlàmtaliêntưởngđếnNhữngchiếcấmđấtcủaNguyễnTuân:Nghệthuậtkhôngkémmàlạidídỏmhơn,cóhươngvịquêhươnghơn.NhữngđoạnôngtảmộtchủquánănbìnhdânởCầnThơ,đọcthấymê.Ôngngheđượctiếng“rồi”câmthừathãi,nhưđểmúamen,biểudiễnsựthíchthúsaumỗicửđộngcủachủquán,thìtôiphụcôngquá.Rồinhữngđoạnnênthơvềmộtđôthịhoangsơ,GiaNghĩa“nhưngđànénrộnrịp,quấnquít

trênnócchợ”,nhữngtiếngve“rỉrảthâmtrầmnhưvừakêuvừasuyngẫm…bắtđầuphátrariuriu,vươndầnlên;đếnmộtlúc,tựthấysắptrởnênồnào,nógiậtmìnhtựhãmlại.Tiểuthuyếtdùsaovẫncònhơigòbó,khôngthểdễdàngchuyệnnọbắtchuyệnkiađược,cho

nênchỉtrongtùybút,chúngtamớiđượchưởngcáingạcnhiênngheVPh.đươngkhenchiếcáodàiphụnữngàynaythìquayvềchuyệnLêQuíĐônbútđàmvớimộtsứgiảTriềuTiênởYênKinhhaithếkỉtrước;hoặcđươngnóivềthuậtmộtngườiđánhmộtlầnmườihaicáitrốngởBìnhĐịnhthìchuyểnquacáchănbánhtráng.Giọngôngdídỏmmàtìnhtứ:“NếuquảBìnhĐịnhmấtđimộtđiệutrống,phảiđềnlạicáigìchứ?Chiếcbánhtrángnhé?”Cũngchỉtrongtùybútôngmớithỏachíphóngbútmỉamainhẹnhàngmàthấmthíacủaông

được:ôngkểlịchtrìnhNamtiếnvàTâytiếncủachiếcàodàiphụnữ,rồikết:“Thếchonêntinmạnhởsựthànhcôngcuộcthốngnhấtđấtnướcbằngchiếcáodài.Nóêmthắm,đẹpđẽhơnnhữngđườnglốithốngnhấtbạotànbiếtbao!”;vàlàmsaochúngtakhôngmỉmcườikhiôngbảoởmiềnbàChúaXứ(ChâuĐốc)lễbáiđược“hiệnđạihóa”,khôngđauxótkhithấyởmộtmiềnnọ–từCaiLậytớiMộcHóa–cờnhiềuhơnnhà,ngườiđâulàcócờđấy.Saucùngcũngchỉtrongtùybútôngmớicóthểthỉnhthoảngđưaranhữngsuyđoánmàông

tựnhậnlà“vuvơ,liềulĩnh.”Kểrađôikhiôngcũnghơi“phiêulưuthật–thểtùybútchophépchúngtanhưvậy–nhưngnhiềuchỗphảinhậnrằngôngsâusắc,nhưkhiôngphântíchtâmlínhàNguyễnthiênvịvớingườiNam,cảvớicâycỏtrongNam;hoặckhiôngbảocuộcNamtiếntớiBìnhĐịnhvôPhúYên,KhánhHòalà“nhìnhằng”chonênmớicóáitìnhBình–Phú(BìnhĐịnh–PhúYên)trongcadao.Nhiềusuydiễncủaôngvềthơ,vềngônngữ,vềcáchđặttênngườiThượngcũnglàmchotôingạcnhiên.Ôngquảcóóctòmò,đọcnhiềuvàđinhiều.

Năm1969,vìkítênchungtrongmộtbảnkiếnnghịônhòađòibãibỏchếđộkiểmduyệtđốivớingànhxuấtbản,ôngbịgiảinhiệm.[Tứcthìmộttrămngườilàmvănhọc,nghệthuậtcùngcựclựclênánvàtốcàohànhđộng

“trảthù”đócủanhàcầmquyền.Thượngcấpcủaôngvộivàngbổdụngôngvàomộtchứcvụ

khácbềngoàicóvẻquantrọnghơn,nhữngsựthậtvấtvảhơn,tốnkémchoônghơn.Chínhnhờvậyôngmớicódịpđiđóđiđâykhắptrongnước],[38]ghilạinhữngcảmtưởngkhiởBạcLiêu,MộcHóa,khiởBanMêThuột,BìnhĐịnh…màviếtnêntậptùybútnày,phongphúhơn,nhiềuvẻhơnbatậptrướccủaôngnhiều.Vậytrongcáirủivẫnthườngcócáimay.Vàkhimộtnhàvănbiếtlợidụngnghịchcảnhthì

chẳngnhữngcóíchchomìnhmàcòncóíchchođộcgiả,chovănhóanữa.[Kẻkiakhikísựvụlệnh,cóngờđâuđếnchuyệnấynhỉ?][39]Đócũnglàmộtđềtàilíthúđểôngviếttùybútnữađấy,tácgiảĐấtnướcquêhươngạ.

Sàigòn,ngày23.3.1973

CHÁU BÀ NỘI TỘI BÀ NGOẠINóiđếnvănminhViệtNam,nếpsốngtìnhcảmViệtNamthìphảidẫnhaicâutụcngữnày

màcólẽchỉdântộcchúngtamớicó:Nhấtmẹnhìcha,thứbabangoạiCháubànội,tộibàngoại.Câutrên,aicũnghiểuđược:ôngbànàocũngyêuhếtthảycáccháu,nhưngthườngyêucháu

ngoạihơncháunộivìhailẽ:trongxãhộicổ,congáivềnhàchồng,ítngườiđượcsungsướng,cựcnhọcthìnhiềumàđượckhenthìít,nênchamẹthươngcongáihơnlàcontraiởbêncạnhmình,màhễthươngconthìthươngcháu:lạithêmcháuởvớiôngnội,bànội,lâulâumớivềthămbênngoại,nênđượcbênngoạicưng,màhaitiếng“quêngoại”luônluôngợitrongtâmhồnchúngtanhữngkỉniệmcảmđộngmànênthơ.Còncâudướithìphảitrảiquacảnhnhưanhemchúngtôihỏinhỏ,mớihiểuđượchếtýnghĩa

thâmthúy,chuaxót.

Tôisinhrađờithìbànộivàôngngoạitôiđềuđãquitiêntừlâu,màôngnộitôicũngđãthấtlộcđượcvàinăm,nêntôichỉđượcbiếtcóbàngoại.Đờibàthậtlongđong,lấylẻmộtôngphủ,chưađượcmườinămthìgóachồngvàchỉsanh

đượcmỗimộtngườicongái.Tínhbàkhảngkhái,khôngchịuđượcthóiquancáchvàcólẽhơikhinhbạccủaconchồng,bàdắtmátôihồiđócònnhỏ,vềởvớimộtngườiemtrai,làmlượcđểnuôicon,nhấtđịnhkhôngluitớihọhàngbênchồngnữa.Khitôiđãhơilớn,mỗilầngiỗôngngoạihoặccáccụngoạitôi,mátôiđềudắttôitheo,nhưngtuyệtnhiênkhônglầnnàobàngoạitôiđicả.Lượcbàlàmlàthứlượcbí,ngàynaykhôngcònthấy.Rănglượcbằngtrecắt,ngâmkĩcho

khỏimọt,phơithậtkhôrồivótchođều,nhỏ,mỏng,đặtchosátnhau,chỉhởmộtkẽrấtnhỏbằngsợitóc,saucùnggắnlạibằngsơn.Côngviệccầnkiênnhẫn,khéotayvàtỉmỉ.Bàsốngbằngnghềđó,chậtvậttrongmườimấynăm,chắcnhiềulúcthiếuthốn,có lầnbị

cháynhà,nhưngkhônghềvaymượncủaai.Mátôivàtôiđượcditruyềntínhđócủabà:gặpnhữnglúcnghèotúngthìthắtbụnglạicắnrăngmàchịu,khôngnhậnsựgiúpđỡcủahọhàng.Khimátôiđãlớn,bắtđầubiếtbuônbánthìbàtôimớinghỉlàmlược,vàítnămsau,mátôi

vềnhàchồngthìbamátôiđềumờibàvềởchung,nhưvậymẹconsuốtđờikhônglúcnàorờinhau.Nhàtôinghèo,khôngmướnngườigiúpviệc,nênbàtôicoiviệcbếpnúcvàsănsócbốnanhemchúngtôi.Đứanàocũngdobàđútcơm,bồngbế,tắmrửachocả,vìmátôibậnbuônbánquanhnăm.Bàcựckhổnhấtvớitôi,vìhồinhỏtôihayđauốm.Lạithêm,lúctôivừamớidứtsữa,batôibịPhápnhốtởkhámlớnHàNộimộttuầnlễđểtrakhảo,bắtkhaitungtíchhaiôngbáctôilàmquốcsựđãtrốnđitừlâu.Batôicóbiếtgìđâumàvìhaibáctôituyệtnhiênkhôngliênlạcgìvớigiađìnhtôihết.Suốttuầnlễđó,ngàyngàybàtôibồngtôingồivàomộtchiếcnónởgốcmộtcâymebênhôngkhám.Lớnlênmỗilầnđingangquachỗđó,tôilạibùingùinhớlạichuyệncũ.Hồikíxaxămnhấtlànămtôisáutuổi.Lầnđóvìmảichơi,khôngthuộcbài,tôibịbatôinọc

rađánh.Tôikhóclóc,vanlạy,bàđươngnấubếp,vộibỏđó,lênxingiùmchotôi.Tôiđượcthatội,mộtlátsau,chạyxuốngbếp,bàxoađầutôihỏi:-Cóđaukhôngcon?Lầnsaunhớhọcxongrồihaychơinhé.Bàđãnhắcconhọc,màcon

khôngnghelời.Bàđãđểdànhcáinàychoconnày.Vàbàchìachotôimộttráiômai,khôngbiếtcấtởđâutừhồinào.Bâygiờtínhlạithìtôithấynămđóbàmớingoàingũtuần,màlưngđãkhòm–cóphảitại

mườimấynămngồivótrănglượckhông–vàtócđãbạcnhiều.Nướcdabàsángsủa,vẻmặtthanhtú,thânhìnhnhỏnhắn,nhưngtránthấpvàítnói,ítcười,suốtngàycặmcụilàmviệcvàquanhquẩnvớicáccháu.Mấynămđó,anhemchúngtôitươngđốisungsướng,nghĩalànhàcửađôngđủ,hòathuận,

khôngđóirét,thỉnhthoảngđượcănquà,tếtnhấtcóáomới.

Nhưngnămtôitámtuổithìbatôimấtsaumộttrậnđauvàitháng.Sángsớmhômđóbàtôiđánhthứctôidậy,dắttôiđingangquachỗbatôinằm.Mấytuầnnay,mùngcủabatôikhônglúcnàovắtlên,nhìnvàothấyngườinhắmmắtnằmyên,tôitưởngngườicònngủ.Ratớinhàngoàirồi,bàtôimớibảo:-Cậuconmấthồigầnsángrồi.Conđươngđaumắt,đừngkhóc,mắtthêmsưngmàkhổđấy.

Thươngcậuthìcốnénđi.Hômnayvàvàihômnữaconnằmởnhàngoàinày.(Nhàngoàiđólànhàcủamộtbàcôtôi,vìbagiađìnhchianhauởchungmộtngôinhàcổ,sâuthămthẳmcủatổtiênđểlại).Nào,nằmxuốngbàđắpthuốccho.Tôikhôngkhócthànhtiếng,nhưngthổnthức,nướcmắtứara.Haingàysau,đưabatôitớihuyệtrồi,trởvềnhà,vàolúcnămsáugiờchiều.Trờigầncuối

thu,uám,lábàngđỏbaylảtảdướigiólạnh.Tôibuồnvàlo,nghĩbụng:“Mớihaithángtrướccậucònkhỏemạnh,vàmớituầntrướcônglangcònbảobệnhsẽhết,màbâygiờmìnhđãhóaraconcôi.Nếurủimẹcànglạiđaunữathìbốnanhemmình…!Lầnđólàlầnđầutiêntrongđời,tôicảmthấythấmthíasựbấtantoàncủakiếpngười.Tôichỉlothầmnhưvậythôi,khôngdámthổlộravớiai.Từđótôiquấnquítvớibàhơnnữa.Suốtngàytrongnhàchỉcòncómộtgiàvàbốntrẻ.Batôimấtrồi,cảnhnhàthậtthảm.Tôilàanhcả,mớitámtuổi,emgáiúttôimớisanhđược

mấytháng.Mộtmìnhmátôiphảinuôimẹgiàvàbốnđứaconnhỏ.Ngườicònlolắnggấpmười,gấptrămtôinữa,nhưngcùngkhôngphànnàn,chỉthỉnhthoảng,buổitối,ngồinóichuyệnnhonhỏvớibàtôivàthởdài.Mộtphầnvìphảilàmviệcnhiềuhơntrướcđểđủchitiêu,mộtphầnvìvềtớinhàchỉthấy

không khí lạnh lẽo, nênquanhnămngười buônbán khôngnghỉ, chỉ trừ ba ngàyTết, ngàyThượngnguyên,ngàyTrungnguyênđilễPhậtvàhaingàygiỗ:giỗchavàgiỗchồng.CảnhcủangườicònvấtvảhơncảnhbàTúXương:QuanhnămbuônbánởvensôngNuôiđủnămconvớimộtchồng.vìdùsaobàTúcũngcònchồng.Ngườirađitừmờmờđất,tốimịtmớivềnhà,thànhthửmọiviệctrongnhàbàtôiphảiđảm

đươnglấyhết.Lúcđómàkhôngcóbàthìchắcanhemchúngtôiđãphảilitán,kẻvềSơnTâyvớimộtôngbác,kẻlạiởnhờmộtbàdìmàchắclàchẳnghọchànhgìđượccả.Thậtlà“tộibàngoại.”Sựchitiêutrongnhàphảirútxuốngcáimứctốithiểu.Bàtôiphảichắtbóptừngđồng.Ngày

naymỗilầnđọcbài“Nhặtlàbàng”ởđầutruyệnĐôiBạncủaNhấtLinh,tôilạixúcđộngnhớlạithờiđó,cứcuốithuđầuđông,cógiólớnlàbàbảotôivàemtraitôixáchmộtcáithúngracửangõnhặtlábàngvớibà.Bàlomkhomlượmmộtlát,lạicốđứngngaylên,đưatayraphíasau,đấmđấmvàoxươngsống.Tôibảo:-Bàvềnghỉđi,đểchúngconnhặtmộtnháymắtlàđầythúng.Bàmỉmcười,khônglượmnữa,ngồiđợichúngtôiđểcùngvề.Mộtthúnglábàngkhôngđángmộtxu,nhưngbâygiờtôimớithấycáilợitinhthầnthậtvô

cùng:nhờsựlàmlụng,giađìnhđoànkếtmàvuivẻ,càngkhổcựccàngthươngnhauhơn.Cuốihè,khitráibàngchín,rụngđầyđường,chúngtôicũnglượmvềcảrổ,phơikhôlớpcủi,

bửahộtralấynhânăn,béobùihơnđậuphộng,cònlớpvỏcứngcủahộtđểđunbếp,thanđượmhơnthancủi.Mấynămsau,nhờcầnkiệm,giađìnhtôilạivượnglênmộtchút,anhemtôitếtlạicóáomới,

riêngbàthìkhôngchịumaysắmthêmgìcả,tớitrầucaubàcũngbỏ,nhưngtrongcáihộpsắtnhỏcủabà,luônluôncómộtítxuhào,vàmỗinămđộhailần,vàomùahè,tốinàothậtnóngbức,thấyanhemtôichạychơiởngoàiphốvềmồhôinhễnhại,kiếmnướcvốiuốngthìbàbảo:-Đừnguốngvội,bàchocáinày.Rồibàmởhộpsắtnhỏra,chìachochúngtôimộtđồngnămxubằngkền:-Rahàngchúkhách

ởbờsôngmàuốngmộtchainướcchanh.

Nướcchanhhồiđólàthứlimonadechứatrongmộtcáichailớnhơnchaicocabâygiờmộtchút, trongcổve,chogầnmiệngcómộthònbibằngthủytinhtrongsuốt.Ngồi trênbờđêHồngHà,gióthổilồnglộng,uốngnướcchanh,chúngtôicholàkhôngsướnggìbằng,nênhợptừnghớpnhỏmột,đểkéodàithờigian,tậnhưởngcáivịvừachuavừangọtvừacaynóthấmvàomiệng,lưỡi,cuốnghọng,rồitruyềnkhắpcơthể.BatôimấtđượchainămthìmátôichotôitheomộtngườianhhọvềSơnTâythămquênội.

HồiđóchưacóxeđòđiSơnTây,phảiđitàuthủycủahãngBạchTháiBưởi,hoặcngồixekéođitừngchặngmộttừÔCầuGiấylênNhổn,Phùng,SơnTây.Lầnấychúngtôiđitàuthủy.Bếntàuởngaytrướcnhà.Tàuđãkéocòimấylầnrồimàchưachạy.Tôihơisốtruột,bỗngnhìnlênbờ,thấybàtôibồngemúttôi,lúpxúpchạyxuống.Tớinơibàbảoemtôi:-Đưahoachoanhđi.Nóchìachotôimộtbônglài.Thứlàinàykhôngbiếtbàtôilấygiốngởđâu,caotớihaithước,

phảicắmcọcchonódựa.Chỉcómộtgốcmànhưmộtbụilớn.Bôngtogầnbằngbônghồng,thơmthoangthoảng.Tôibồngemtôi,nựngnó,nótrắngtrẻo,mũmmĩm,hiền lành,rấtdễthương.Khitàusắp

chạy,tôiđưanóchobà,bàbảo:-Connhổvàobàntaynóđichonókhỏinhớ.Tôithấyhơikìcục,nhưngcũngvânglời,chấmnướcmiếng,quệtvàogangbàntaynó.Rơibà

lạibồngnó,lúpxúplênbờ,tớimặtđê,ngừnglại,ngótôimộtlầncuối,nắmtayemtôiđưalênvẫyvẫy.Tàutừtừrờibến,nướcmắttôiứara,lầnđólàlầnđâutiêntôixabà.Mùađólàmùanướcđổ,

tàuchạyngượcdòngrấtchậm,nhìnnhữngđámbèovàcànhcâykhôtrôitrêndòngnướcđỏnhưgạch,nhìnlàngxómđìuhiuhaibênbờ,chỗcạnchỗbồi,tôibuồnvôhạn.Hìnhảnhbàtôivàemtôihômđókhôngbaogiờtôiquênđược.Mộtlầncảmđộngnữalàlầnbàkhuyêntôi.NămđótôiđãvôhọctrườngBưởi.Babốnchụcnămtrướckhôngcóphongtràohọctưrầmrộnhưngàynay,cảHàNộichỉcó

mộthaitrườngtưdạychươngtrìnhTrunghọcchonhữnghọcsinhthirớtvôtrườngcông.Họctròtrườngcôngnhưtôinếuđượclênlớpthìbathánghèthahồchơi,nếukhôngđượclênlớpthìđànhởlạimộtnăm,chứkhônghọctưthêm.Vảlạiítgiađìnhđủsứcchoconhọctư:họcphírấtcao,từbatớinămđồngmộttháng,bằngbangàn,nămngànđồngbâygiờ.Thấytôiởkhông,mátôichotôivềSơnTâyhọcthêmchữNhovớibáctôimộthaitháng

trongmỗivụhèđể“saunàyđọcđượcgiaphả,chứkhônglẽconcháunhàNhomàkhôngbiếtgốcgácôngbà”nhưngườinói.Hômtôisửasoạnlênđường,bàgọitôilạibảo:-MẹconchoconvềhọcchữNhovớiBácHai

con,hợpýbà lắm.Bàchỉgặpôngnộiconcóvài lần,nhưngbàrấtquýcụ.BànghenóihồikhánhthànhcầuSôngCái[40]cụđicoicầugặpôngTrầnVănThông[41].ÔngThôngthấytướngcụphúchậu, làmquen,hỏichuyện,biếtcụđậuTútài,ởnhàdạyhọc,hỏicụcómuốnđitrihuyệnthìônggiớithiệuvới“quanTây”cho.Cụtừchối.Bànghevậybiếtrằngbênnộiconcóđức.Sau,cácbácconkhôngaichịuthicửđểlàmquan,màcậuconcũngkhôngchịulàmviệcchoTây,thàchịucảnhnghèo,nhưvậyđềulànốiđượccáiđứccủacụnhàcả.Convềquê,họcthêmchữNholàphải.Chobàgửilờithămcácbácconnhé.Suốtđờibàkhôngrầytôi,màcũngchỉkhuyênbảotôimỗilầnđólàquantrọnghơnhết.Bà

đãthaymátôi,nuôinấng,sănsócchúngtôi,lạithaycảbatôitrongsựdạydỗchúngtôinữa.Ngàynay,anhemtôi,concháutôicóaigiữđượcmộtchútcáitínhkhíkháicủabà,khôngchịulụyai,cáiđứccầncù,tiếtkiệm,cốchiếnđấuđếvượtkhỏicảnhnghèo,cáinếpsốngđạmbạc,cáitinhthầnthanhkhiếtcủanhàNho,phầnlớnlànhờbà.Côngcủabàđốivớichúngtôilớnlaonhưvậymàchúngtôichưađềnđápđượcchútgì.Chỉcó

mỗimộtlầntôiđãlàmchobàtôivui.NghỉhènămđótôihọctưđểluyệnthivàotrườngBưởi.ÔngĐốctrườngtưlàmộtnhânviênkếtoánởsởHỏaxa.Thấytôigiỏitoánvàcẩnthậnôngbảosángchủnhậtlạinhàlàmsổsáchgiùmông,ôngchotiềnmuasách.Tôicộngsổtrọnmộtbuổisáng,ôngđưatôinămhào.Nămhàohồiđóbằngnămtrămđồngbâygiờ.Tôimừngquá,vộivãvềnhàđểđưachobàtôi.-Bà,conlàmsổchoôngđốc,ôngchocontiềnnày,conkhôngtiêugìbàgiữlấygiùmcon.

Bàcười:-Ừđểbàgiữcho,khinàocómuốnmuagìthìbàđưa.Đượchaichủnhậtnhưvậyrồithôi,cộnglàmộtđồng.Đồngbạcđólàsốtiềnđầutiêntôi

kiếmđượctrongđời,vàtôimuốndânghếtchobà,khôngbaogiờtôixinlại.Lầnđólàlầnđầutiênvuinhấttrongđờitôi,lầnsau,tiếcthaybàtôikhôngcònnữa.Hômđóvàomùathu,tôiđicoibảngtừbuổisáng,thấyđậuvôtrườngCaoĐẳngCôngChánh,

vềnhàkhôngbáotinchoaicả,ngongngóngđợitốimátôivề.Khoảngtámgiờtối,tôiđươngnằmởgiườngđọcsáchthìnghetiếngmátôigọitừngoàicửa:-Trongnhàcóđứanàokhông,ratiếptaychotaonày.Tôinhảyphắtxuốngđất,chạyravừathấymátôi,tôithưangay:-ConđỗvàotrườngCông

Chánhrồimẹạ,Đỗđầu.Đượchọcbổng.Mátôicườirấttươi:-Giỏinhỉ.Rồihaimẹconcùngnhaukhiêngthúnggạovào.Tớiphòngđặtthúngxuống,tôibảo:-Giábà

cònthìbàmừnglắm.Mátôithởdài,haimẹconngồiyênlặngmộtchút,rồingườihỏitôi:-Cóphảisắmsửagìvào

trườngkhông?Vìbàtôiđãmấtnămtrước,vàothượngtuầnthángsáuâmlịch.Cũngnhưmộtnăm,hènăm

đótôivềSơnTây,nhưngmớiởđượcđộmươibữa,nhânbáctôivàmộtngườiemhọtôicóviệcxuốngHàNội,tôicũngvềtheo.Tớinhàthìđượctin:haiđêmtrước,bàtôitrongkhirửachân trướckhiđingủ, trúngphong téxỉu.Má tôikhiêngngườivào,đánhgió,đổgừngvàomiệng,ngườimởmắtra,nhưngcấmkhẩu,toànthântêhệt,khôngcửđộngđượcnữa.Chắcbàtôiđãđứtgânmáu.MátôivừatínhnhờngườivềSơnTâygọitôithìmaysaotôiđãxuốngkịpnhưcólinhcảmgìđó.Tôingồibêncạnhbà,nắmtaybà,hỏi“Bàcónhậnraconkhông?Conđâynày”,nhưngngườichỉnhìntrântrânmàkhôngcửđộng.Nướcmắttôilãchã.BáctôimờicụTúPhùngởhàngBồlạichẩnbệnh.Cụcoimạchmộtlúclâu,bảomátôi:-Cụ

suyrồi,trịkhóhếtđược,nhưngtớimùathunàymớiđángngại.Rồicụquaylạinóivớitôi:-Lúcnàyđươngnghỉhè,cậuchịukhósănsóccụđiđểđápơncụ.Nhưngtốihômđóngườitắtthở,mộtcáchthậtbìnhtĩnh.Tôikhôngđượchầuhạngườitrọn

mộtngàynữa!Tôithứctrọnđêmđóbêncạnhngười,ônlạinhữngnămbàcháusốngvớinhau.Đamtangcủangười,hếtthảyhọhàngbênngoạitôiđềutớiđủmặt.Nhưngngườibachục

nămtrướctỏvẻkhinhbạcvớibà,bâygiờđềukínhtrọngbà,kínhtrọngtínhkhíkhảngkháivàđứchisinhcủabà.Từkhibiếtsuynghĩtôikhôngbaogiờthấybàtỏvẻghéthọcả,cũngkhôngchêtráchhọmộtlời;đốivớinhữngkẻgiàusangmàhợmmình,bàkhôngbiếttớihọ,thếthôi.MộbàtôinằmởlàngMọcHạĐình,trongmộtcánhđồnglúa,bênbờsôngTôLịch.Nhưngba

chụcnămnaytôikhôngđượcvềthăm.Ngoàiđókhôngcònai làmáumủ,chắcquanhnămkhôngđượcmộtnénhương.

CôHồngMinh(1856-1928),mộthọcgiảTrungHoađồngthờivớiNghiêmPhục,vàthuộclớpđànanhcủaLươngKhảiSiêu,thấytrongnướcaicũngđềcaovănminhphươngTây,bènquaduhọcchâuÂuđểtìmhiểuxemvănminhđórasao.ÔngởchâuÂuluônmườimấynăm,đậunhữngbằngcấptriếthọc,vănhọccaonhấtcủaĐức,Anh,Pháp;rốilạitìmhiểutậngốcvănminhLaMã,HiLạp,quacảTâyBanNha,BồĐàoNha,đọchếtmộtphầntưsáchtrongthưviệnGenevièveởParis,thôngthạobốnnămsinhngữvàhaicổngữchâuÂu.Saumườimấynămkhảocứutườngtậnđó,ôngtìmrađượctiêuchuẩnnày:Muốnđánhgiámộtnềnvănminhthìcầnnhấtlàphảixétxemnềnvănminhđóđàotạođượcnhữngngườidânrasao,nhữngngườilàmcha,làmmẹ,làmconrasao;cònnhữngcáikhácnhưmĩthuật,vănhọc,kiếntrúc,khoahọc,kĩnghệ…ôngcholàphụthuộchết.Vìcầnnhấtlàconngười,conngườicótốtthìxãhộimớitốtđẹpvànhữngcáiconngườitạoramớitốtđẹpđược.Mộtnềnvănminhtạođượcnhữngngườiđànbàhisinhchochamẹ,chồngconnhưbàngoại

vàmátôi,thìphảicoilàrấtđẹprồi,mặcdầucóthểcổhủvềvàiphươngdiện.Nhìntìnhtrạngxãhộitanrãkinhkhủnglúcnày,chúngtamớithấycônglaovớigiađình,vớixãhộicủanhững

bàcụđó.HồixưachúngtakhôngcóCôNhiviện,Dưỡnglãoviện,Dưỡngbầnviện,vìxãhộichúngtakhôngcầnnhữngtổchứcđó.Ôngbàchamẹhisinhcảđờimìnhchoconcháu,tuyệtnhiênkhôngnghĩtớibảnthân;họhànglàngmạcđùmbọcnhau,chonênconcáiđượcnuôinấngdạybảo,ngườigiàđượcsănsóc,tônkính.Mấtcáitinhthầngiatộc,tinhthầntươngtrợtronghọhàng,làngmạcrồi,mớiphảilậpcônhiviện,dưỡnglãoviện.Vậythìnhữngcơquantừthiệnnàyđâuphảilàdấuhiệucủasựtiếnbộ.Chỉđểcứuvãnmộtsựsụpđổthìđúnghơn.Chỉlàmộtsựbấcđắcdĩ:cótrẻnàomàmuốnvàocônhiviện,cóônggiàbàgiànàomuốnvàomộtdưỡnglãoviện?Nhữngcáiđókhôngphảilànhà,gọinólàviệnchođẹpđẽvậy,chứsựthựcchỉlànhữngcáitrạinhưtrạilính.Tôikhôngphủnhậntinhthầnhisinhcủanhữngvịtrôngnomcáctrạiđó,nhưngtôinghĩgiá

cáinếpsốngcũcủaminhmàcònthìhiệnnaytrongnướckhôngcónhiềutrạicônhinhưvậyđâu.Mườibàquảphụbâygiờcóbaonhiêubàchịuhisinhchocon,tôikhôngđượcbiết.Anhemchúngtôithựccóphướcđượcsinhvàothờitrước,thờimànhiềungườigọilàcổhủ,vàtrongmộtgiađìnhcòntôntrọngnếpsốngcũ.Bàtôi,mátôiđềugóachồngtừhồitrẻ,thếnàomàchẳngcónhiềulúcthấythânphậnmình

làkhổ;nhưngchắcchắncácngườicònkhổhơncảchụclầnnếuphảiđểconcháucácngườiphảixacácngười.Cácngườirấtchấtphác,khôngthắcmắctìmhiểuýnghĩacủađờisốngnhưcáctriếtgia.Cácngườichỉlẳnglặnghisinh,màcòncócuộcđờinàođẹpbằngcuộcđờihisinh?Câu:Nhấtmẹnhìcha,thứbabàngoạiChẳngphảichỉdiễntảlòngyêucháucủabàngoạimàthôiđâu,còngọicôngcủabàngoại

nữa.Côngđóởxãhộitanhiềukhihơncôngcủabànội,chonênmớicóthêmcâu:“Cháubànội,tộibàngoại.”

TếtVuLannăm2518Phậtlịch1974

CHÚNG TA PHẢI LÀM GÌ?Đây làphầnkếtcủamột loạtbàinhanđề làNhânloại lâmnguy đăng trên tạp chíBách

Khoasố421-424từtờ15.1.75tới1.3.75.Trong2phầntrêntôiđãvạch3nguycơcủanhânloại:nhânmãn,cạntàinguyên,sinhcầu

nhiễmuế(hainạnsaulàhậuquảcủanạnthứnhất);rồigiớithiệuhaibáocáo(màcũnglàcảnhcáo)đầutiêncủaNhómLaMã(ClubdeRome):Thelimitstogrowth(1972)vàMankindattheturningpoint(1974).NhómnàylàdotiếnsĩAurelioPeccei(ngườiÝ)thànhlậpnăm1968,làmộttổchứckhôngchínhthức,một“họcviệnvôhình”,nhằmmộtmụcđíchchunglànghiêncứunhữngvấnđềtrọngđạimànhânloạiđươngphảiđươngđầu.Sốhộiviênhạnchếlà100,năm1974đượckhoảng70người,thuộc25quốctịch;khôngmộthộiviênnàogiữchứcmộtchứcvịcôngquyền,vàngườinàokhilàmviệcchonhómcũngtựnguyệngạtbỏýthứchệcủamìnhra.Dướiđâylàtênvàihộiviênchính: JayW.FonestervàCarollWilson,ngườiMĩthuộc viện kĩ thuật Massachusetts, Alexander King, người Anh, Bertrand de Jouvenel vàMauriceGuernier,ngườiPháp,SaburoOkita,ngườiNhật,EduardPestel,ngườiĐức,thuộcviệnkĩthuậtHannoverHuyoThiemannđứngđầuviệnBattellitạiGenève.TuymangtênlànhómLaMã,nhưngmỗinămmộtlầnhọhọpởBerlin,cònnhữngchỗlàm

việccủahọgầnnhiềunơi:Grenoble(Pháp),Hannover(Đức),Cleveland(Mĩ)…Họkhôngnhờviệntrợcủamộtchínhquyềnnào,chỉnhậnviệntrợcủamộtsốxínghiệp

nhưngvôđiềukiệnvìhọmuốngiữtinhthầntựdo,độclập,vôtư,cóvậythìnhữnglờicảnhcáocủahọmớiđượcnghe,vàmộtsốquốcgianhưNhật,Algérieđãhỏiýkiếncủahọtrongviệcpháttriểnkĩnghệvềtươnglaicủamình.

TrongcuốnNhữngvấnđềcủathờiđại(MặtĐất1974)trang10,khixétnhữnghậuquảtaihạicủasựpháttriểnquámạnhvềcơgiới,tôiđãđặtnhữngcâuhỏinày:“Cóaidám“tốp”khoahọclạikhông?Cóaidámđềnghị:mônnănglựchạchtâm,mônđiệntử,mônsinhvậthọc…đãtiếntớimứcđólàđủrồi,thôiđừngnghiêncứu,pháttriểnnữakhông…thànhthửkhoahọc…cứlôikéotahoài,tahổnhểnchạytheonómàkhôngsaongừnglạiđược.Cảnhữngkhithấytaihọangaytrướcmắt.”BâygiờđọcnhữnghàngdướiđâytrongbàiphântíchbánBáocáothứnhìcủaNhómLaMa

(tứccuốnMankindattheturningpoint),tôimừngnhưgặptrikỉ.-“Thếgiớiđứngtrướcmộtquyếtđịnhcựckìkhókhăn.Lầnđầutronglịchsử,ngườitayêu

cầuconngườiđừnglàmmộtviệccóthểlàmđược,hamsựtiếnbộtheomộtchiềukhác,chiaxẻsựgiàucócủamìnhchonhữngkẻkhốnkhổkhôngphảivìlòngnhânmàchínhvìcáilợicủamình.”Vìnếukhôngvậythìtoànthểthếgiớisẽlâmnguy,kẻgiàucũngnhưkẻnghèo.Cácđạicường

khôngthểyênổnhưởngthụđượcđâukhihaiphầnbathếgiớisẽđói.Vảlạitàinguyêncạndần,cònđâumàhưởngthụ;ngayđếnsinhmệnhcũngvịtấtđãantoànkhiđịacầukhôngthểcóđượcdonạnnhiễmuế.CácnhàbáchọcÂuMĩsởdĩphảilêntiếngvìnguycơchungcủamọidântộcchứđâuphảivìnhậntiềncủatàiphiệt.Khôngthểnghingờrằng70nhàbáchọcthuộcnhiềuquốctịch;Ý,Đức,Mĩ,Anh,Pháp,Nhật…đềulàmtaysaichotàiphiệt,chothựcdânhết.Nếuhọvìăntiềnmàđưaranhữngbáocáoláothìcòncảngànnhàbáchọckhắpthếgiớivạchmặtchỉtênhọramạtsáthọkịchliệtchứ.Vảlạibảnbáocáothứnhì,khithảoxong,đãđemtrìnhmộthộingệiởĐức,mộthộinghịnữaởNgavàkhôngaitỏýnghingờrằngcôngviệcnghiêncứuđókhôngđúngđắn.Cuộckhủnghoảngcủanhân loại lúcnàykhôngphảichỉnhất thờimàcó tínhcáchcựckì

nghiêmtrọng.Nósẽlàmđảolộncảhệthốngchínhtrị,kinhtế,xãhộicủachúngta,làmthayđổicảnhânsinhquan,lốisốngcủachúngta.Nóđánhdấumộtkhúcquẹotronglịchsửnhânloại.Màchúngtaphảigiảiquyếtgấp,phảichuyểnhướngngaytừbâygiờ.Chúngtanênnhớrằng

quyếtđịnhngaytừbâygiờthìcũngphảihaichụcnămsaumớicókếtquả.Nếukhôngthìchỉcuốithếkỉnày,riêngĐôngNamÁcũngđãthiếu30%thựcphẩmrồi.Đểthêmhaimươilăm

nămnữathìsẽvôphươngcứuvãn.BảnBáocáosố2cùngkhuyênnhưbảnbáocáosố1rằngcả154quốcgiatrênthếgiớiphải

đừngtranhgiành,xungđộtnhaunữamàcùnghợptácvớinhauđểđịnhmộtchiếnlượcliênhợp,mộtbiệnphápquốctế,phảigiảiquyếtvấnđềmộtcáchtoànthể.Phảibỏtínhíchkỷ,kéomềnvềmìnhđi,gópchungtấtcảtàinguyêncủanhaumàlậpmộtkếhoạchchung.Cácnướcgiàucó,pháttriểnmạnhphảidùngsốtiềnchếtạovõkhíđểgiúpcácnướckémphảitriểnmộtcáchbấtvịlợi,hơnnênphảihisinhmộtsốquyềnlợicủahọ:tiêuxàibớtđikhôngcólígìmộttờbáoởMĩdùngmộtsốlượnggiấytrongmộtngàybằngsốlượnggiấyinsáchgiáokhoatrongmộtnămcủamộtnướckémpháttriển;khôngcólígìhọănuốngphèphỡnđếnchánmửakhimộtphầnbanhânloạiđói,ăncơmđộnkhoai,hoặcbữacơmbữacháo[42]khôngcólígìhọdùngnhữngchiếcxedulịchnuốt40lítxăngmộtgiờkhimộtnửathếgiớithiếudầuchạymáy.-BảnBáo cáo số 2 tiếnhơnbản số 1 ởđiểm có sángkiến chia thế giới làm10khuvực,

khuyênmỗikhuvựcphảitìmmộtlốipháttriểnhợpvớitàinguyênnhânlựccủamình,màcácnướcgiàucóphảibiếthisinhdànhmộtsốkĩnghệnàođóchonhữngnướckémpháttriển,chứđừngtranhhếtkĩnghệvàthịtrườngcủahọ.Nhưvậylàcảthếgiớiphảixétlạivấnđề,thayđổicácgiátrịvàmụctiêu,tìmmộtnhânsinhquanmới,mộttriếtlímới.TôichưathấylờicảnhcáonàocủangườiphươngTâymàthànhthực,thathiếtmànghiêm

trọng,sángsuốt,côngbìnhnhưbảnbáocáođó.CuốnMankindat the turningpoint chắcsẽđượcdịchranhiềuthứtiếng.Khắpthếgiớichắcsẽcóhàngtriệungườiđọcvàrấtnhiềungườisẽphảisuyngẫm.NhưngtôikhôngtinrằngcácnướckĩnghệÂuMĩbiếtlắngtainghemàthayđổichínhsáchcủahọ.[43]Dânchúngcácnướcđócórấtnhiềungườitốt,nhưngnhàcầmquyềncủahọthìkhôngđángchotatin.Ngaynhữngngườitốt,khilêncầmquyềnrồicũnghóaxấu,quyềnuy,lợilộclàmhưhỏnghọhuốnghồlàbọnchínhkháchnhànghềđưavàothếlựccủađảng,củađồngtiềnđểtránhđượcđịavị.Từnayđến1980,1985,tôichắcsẽkhôngcósựthayđổigìtrongchínhsáchcủacácnướcÂuMĩtheocáihướngNhómLaMađãvạchrađâu.-Cácnướctrongthếgiớiphảiđoànkếtnhaulạiđòiquyềnsống,đòiđượcxửmộtcáchcông

bình.Cóngườibảosự“giải thực” (décolonisation) thựcsựbắtđầu từkhicó tổchứcOPEP(Organisationdespaysproducteursdepétrole.Tổchứccácnướcsảnxuấtdầulửa).Từtrướcbọnthựcdânlàmgiàutrênlưngchúngta,ngàynayhọphảinhảbớtmộtsốquyềnlợira.NhómLaMabảohợptácluônluôncólợihơnlàtranhđấu,lợichocảhaibên.Chúngtamuốnhợptáclắm,nhưngngườitakhôngmuốnchochúngtahợptácthìchúngtaphảitranhđấu,tranhđấuđểđượchợptác.Màđãtranhđấuthìđừngxinxỏgìhết,đừngnhờcậygìhết.HễcònnhậntiềncủahọthìnhưmộtkinhtếgiaĐứcđãnóimấynămtrướctrongmộtbuổihọpcácnhàkinhdoanhlớnởSàigòn:“Vôphương,kinhtếcủanướccácôngsẽkhôngsaokháđược.”Chúngtachỉnêntrôngcậyởsứcmìnhthôi,nêntheođềnghịcủaNhómLaMa,hợpthànhtừngkhối:NamvàĐôngNamÁ,BắcPhivàTâyNamÁ,PhiChâunhiệtđới.ChâuMĩLaTinh…,rántựtúccàngnhiềucàngtốt.Thayđổicácgiátrị,mụctiêu,lốisống,chínhsáchpháttriển…Vảlạibâygiờthựcdânlotựcứuhọchưaxong,monggìhọgiúptađược.

RiêngViệtNamchúngta,chúngtôinghĩphảichấmdứtchiếntranhnộitrongnămnay;khichấmdứtrồithìgiảmbinhsố,vũkhítớimứctốithiểu,vừađủđểgiữtrậttựtrongnướcthôi.Rồixétlạimọivấnđề,từnhânsinhquanđếngiáodục,kinhtế,xãhội,chínhtrị…Dướiđâylàmộtsốđiểmtôinêurađểgợiýđộcgiả:1.ĐừngnhấtthiếtcáigìcũngbắtchướcÂuMĩ,đừngtheođúngconđườnghọnữa.Mườinăm

trước,trongcuốnMộtniềmtintôiđãnói.“Taphảitùyhoàncảnh,tàinguyênthiênnhiên,mứctiếnhóaxãhội,khuvựcảnhhưởngcủanướcmình…màtạolậpmộtnềnkinhtếthíchhợpvớinướcmình,chứkhôngnênbắtchướcÂuMĩ…“…dântộcmìnhnghèothìphảisốngtheolốinghèo,đừngđuađòiÂuMĩtronggiaiđoạnhiệntại,chúngtachỉnênnhắmmụctiêunày: làmchodânđừngđóirét,đâucũngcóđủthuốcuống.Vàđồngthờilàmsaogiảmlầnlầnđượcsựbấtcôngtrongxãhội.Muốnvậyphảirútbớtmọitiêuphakhôngcầnthiết.”

TôimừngrằngnhómLaMacũngkhuyênchúngtađạiýnhưvậykhihọbảocáihốphâncáchgiữacácnướcpháttriểnvàcácnướckémpháttriểnkhôngthểnàolấpđược,chỉmỗingàymớisâuthêmthôivàcácnướckémpháttriểnphảitìmmột lốipháttriểnmàvẫngiữđượcnétriêngcủamình.Vậylàtaphảixétlạinềncanhnông,kĩnghệ,chínhsáchkinhtếcủata(nêncấmnhậpcảng

nhữnggì,ưutiênsảnxuấtnhữnggì,phântánnhữngcơsởkĩnghệrasaochodânsốthànhthịkhỏiđôngquá,thiếungoạitệmuaphânbónthìphảitìmgiảiphápnào…)2.Nềngiáodụccónênxâycấtnhữngtrườngđồsộ,đẹpđẽbềngoàikhông,chươngtrìnhcó

thiết thực không, có nên tốn ngoại tệ cho nhiều học sinhmới có tú tài đi học ngoại quốckhông…3.Nềnytế:cóthiếunhiềuytáhơnysĩkhông,cóchútrọngtớisựngừabệnhchodânquê

không,cóphụcvụngườigiàuhơnlàchongườinghèokhông,làmsaochosốtiềntiêuvàoytếcólợinhiềunhấtchođasố,cócầncấtnhữngdưỡngđườnglớnnhấtnhìĐôngNamÁkhông?…4.Chếđộchínhtrị:lốibầubánbâygiờcótốnngânsáchcủaquốcgiavàtiềncủadânkhông,

màcóíchlợigìkhông(kiểmduyệtbỏhaihàng),mườiviệnmàđầynhữngkẻvôliêmsỉ,buônlậuthìcólợigìkhông,cónêndẹpbỏnhữngHộiđởofngcốvấnkhôngnếuchínhquyềnkhôngthèmđếýđếnnhữnglờikhuyếncáocủahọ?5.Vấnđềxãhộicòncấpthiếthơnnữa;mớitừhaichụcnămnay,từkhiMĩkimđổvàoViệt

Nam,cáihốcáchbiệtgiữangườigiàuvàngườinghèomỗingàymộtsâuvàtìnhtrạngchưabaogiờbiđátnhưngàynay:kẻgiàuthìtuôncả“suốisâmbanh”trongmộtđámcướitốnhàngtrămtriệubạcmàkẻnghèothìkhôngcómộtmáitônđểchemưa,khôngcócháođểcầmhơi;sinhviênđạihọccókẻphảibánmáuđểcótiềnmua“cua”,muagạotrongkhimộtsốgiáosưđạihọcchỉbán“cua”màmỗinămcóthểsắmmộtchiếcxehơiHuêKì(kiểmduyệtSàiGònbỏbahàng).SauthếchiếnvừarồicácnướcTâyÂuthắngtrậnnhưAnh,Phápđềudùngbiệnphápnày:Nhữngkẻlàmgiàutrongchiếntranhđềuphảitặngmộtnửagiasảnchoquốcgiađểquốcgiacótiềnkiếnthiết.Đólànhữngkẻlàmgiàumộtcáchhợppháp,cònđốivớinhữngkẻphảnquốcthìtấtnhiêncóbiệnphápkhác.Khihòabìnhtrởlạithìbấtkìnhómnàolêncầmquyềncũngphảigiảiquyếtvấnđềđótrướchết,đồngthờivớivấnđềtạocôngănviệclàmchocảtriệubinhsĩgiảingộvàcảtriệungườihiệnnayđươngbị“khiếmdụng.”6.CảhaibảnbáocáocủaNhómLaMađềunhấnmạnhvàosựviệcbộcphátcủanhânsốtrên

thếgiới,đặcbiệtcủaĐôngNamÁvàđềunhắcđinhắclạirằngphảihạnchếsinhsảngấpthìmớicứunguyđược.Cómộtsốngườichorằngởnướctavấnđềđókhôngđánglo:hễhòabìnhrồi,dùngkĩthuậtmới(nhưcáchmạngxanh)đểkhaitháccácđấtđaibỏhoangthìchúngtasẽdưăn,“cóthểnuôiđượccảmiềnĐôngNamÁnữalàkhác.”Tôicholờiđólạcquantháiquá.Tôichỉxinnhữngvịđónghĩđếnnộimộtđiểmnàythôi:cácnướcnhưMiếnĐiện,TháiLan…từ1945đếnnayđượcyênổnkiếnthiết,họcũngbiếtápdụngnhữngkĩthuậtmớivềcanhtác,màsaubachụcnăm,sựtănggiavềthựcphẩm(đặcbiệtlàlúa)củahọchỉđủbùvàosựtănggianhânsố;mấynămtrướchọcódưđểxuấtcũngđôichút,bắtđầutừ1974họđãngưngxuấtcảngđểdựtrữphòngđóichohọrồi.CònẤnĐộ,Bangladesh,MãLai,PhiLuậtTân…đềumỗingàymỗithiếu,phảinhậpcảnggạomỗinămmộtnhiều.ChúngtađừngnêntựhàoquámàchorằngmìnhgiỏigấpmấyMiếnĐiện,TháiLan,sẽvượthọxa.Bấtkìnhàkinhtếhọcnàotrênthếgiớicũngbảochosựpháttriểnkinhtếtiếnnhanhthì

phảihãmbớtsựpháttriểnvềnhânsốlại.Tôichắckhôngaikhôngnhậnluậtđólàđúng.ChonênTrungQuốctuyphảnđốiđềnghịhạnchếsinhsảntrênkhắpthếgiớidoMĩđưaratronghộinghịBucarestnăm1974,màcũngkhuyếnkhíchdânchúnghọđừngsinhđẻnhiều.Nhiềunướcđãápdụngphươngphápngừathai,từMĩ,Anh,PháptớiNhật,ẤnĐộ.…vàNhậtđãlàmchosựtănggianhânsốtừnon3%giảmxuốngcòn0,9%mỗinăm.Ởnướctanămngoáimộtsốngườiphảnđốikịchliệtsựnhậpcảngthuốcngừathai,chorằng

đólàmưumôthâmđộccủathựcdânmuốnchodântộctabịtiêudiệtlầnlần,đểchúngdễnắmđầu,hơnnữa,bịthácloạncảvềsinhlílẫntinhthầnđểchúngdễthaotúng;ấylàchiacáilợitrướcmắtcủachúnglàsẽbánđượcnhiềuthuốcmàchúngsẽgiàuthêm,tasẽnghèothêm.Aicũngnhậnrằngthựcdânthâmhiểmvàlídocuốicùngcóthểđúng.Nhưngchúngtanênđặt

vấnđềchominhbạch:phânbiệtnguyêntắcvàcáchápdụng.Chúngtađãnhậnrằngnguyêntắcđúngrồi,chỉcầnxétxemcáchápdụngphảirasao.Tôichắckhôngchínhquyềnnàolúcnàydámbắtbuộcmọigiađìnhphảihạnchếsinhsản,

chẳnghạnchỉđượccó3đứaconthôi.MàcóbắtbuộcđượcchăngnữathìcũngphảihaibachụcnămsaumứctănggianhânsốmớixuốngnhiềunhấtlàđượcnhưNhậtBản,nghĩalàchỉcònđộ1%mỗinăm,nhưvậyvẫncònlàtăng,chứđâubịtiêudiệtlầnlầnnhưngườitaengại.Tráilạiđiềunàymớiđánglo;ngàynàysangnăm,chínhquyềnphảikiếmthựcphẩm,côngănviệclàmchonửatriệungười(18.000.000×3%)vìtăngsuấtcủatahiệnnaytrêndưới3%vàphảicấtthêmnhàcửa,dưỡngđườngchohọ.Gánhnặngđó,aicótinhthầntráchnhiệmnghĩtớimàkhônghoảng.Chínhquyềnchỉcóthểvànênkhuyếnkhíchnhândânbớtsinhđẻ,vàgiúpchohọnhữngphươngphápđỡtốnnhất,dễápdụngnhấtmàítcóhạinhất.Tấtnhiênphảicấmbánnhữngthuốccóthểlàmchosinhlívàtinhthầnconngườithácloạn,phảikiểmsoátchặtchẽsựbánthuốcđểthanhthiếuniênkhỏidùngbậymàsađọa.Dĩnhiên,phươngpháptốtnhấtlàtựkiềmchế.Giađìnhtôi,đờiôngvàđờichachúngtôicứ

đềuđềubanămhoặchainămrưỡimớisanhmộtngườicon,nhờcáccụbiếttiếtdục.Nhưngchúngtakhôngnênhivọngrằngmọingườicóđủnghịlựcđểtiếtdụcđược.TrongcuốnNhữngvấnđềcủathờiđại,tôiđãdẫnlờimộtngườiMĩkhuyênmộtgiáosưẤnĐộdạychodânẤncókếhoạchtrongsựsinhsản.GiáosưẤnĐộđáp:-Ôngxétcoi,họthiếuthốnđủthứ:ănthìănđộn,mặcthìráchrưới,ngủthìởvỉahè,họkhông

cómộtlạcthúgìcả,ngoàicáithúgiaohoan,khôngcómộtquyềnhànhgìcả,ngoàicáiquyềnlàmcha.MàônglạimuốnđemcáilôgíchkhảkínhcủaphươngTâyrađểtruấtcáithúduynhất,cáiquyềnduynhấtđócủahọư?Chonênchúngtaphảigiúphọsaochoviệcbớtsinhđẻthànhmộtviệcdễ,họtheonốt.Khoảngnăm1930,đúngvàolúcnhânsốtrênthếgiớitănglêndữdội,mộtngườiNhậtOgino,

vàmộtngườiĐức(?)Knaustìmđượcmộtphươngphápngừathairấttựnhiênmàtôichắcđộcgiảđềubiết:Nhưngphươngphápnàychỉnhữngngườicóhọcmớibiếtápdụngmàkếtquảlạikhôngchắcchắn,chỉđược70%lànhiều.Hiệnnaycónhiềuphươngphápmớivàsaunàyngườitacóthểtìmđượcnhữngphương

phápmỗingàymộttốthơn.Bộxãhộivàbộytếcầnphảirútkinhnghiệmcủacácnướcđãtiếnbộtrênphươngdiệnđómàtìmphươngphápnàodễápdụng,chắcchắnmà íthạinhấtđểgiảnggiảivàphổbiếntrongđạichúng,nếukhôngthìnhữnggiađìnhnghèokhôngđủsứcnuôiconnhấtđịnhsẽphảidùngnhữngcáchtừtrướctớinaynhưpháthai,giếttrẻsơsinhhoặcđemchúngbỏbênđường,bêncácđốngrác,chínhquyềnkhôngsaocấmnổi.Vấnđềlànhưvậy.MànếuchúngtakhôngchịuthihànhngaythìnhưNhómLaMãđãcảnhcáo,tớicuốithếkỉnày,sốngườichếtđóiởĐôngNamÁsẽgấpđôisốtrẻsinhra.7.Nhưngtheo tôi,điềuquantrọngnhất làchúngtaphải thayđổinhânsinhquan,xét lại

quanniệmvềhạnhphúc,địnhlạicácgiátrịvàmụctiêu.HaichụcnămnaychúngtađãnhiễmkhánặngvănminhÂuMĩ,chosựtiếnbộlàsảnxuất

chonhiềuđểtănglợitứclên,cóđượcnhiềutiềnrồihưởngthụchothoả,hưởngthụmộtcáchđiêncuồng,phíphạmmộtcáchvôlí.Tôichỉxinkểmộtthídụ:ôngchachúngtachobềnbỉlàmộtgiátrị,khuyênconcháu“ănchochắc,mặcchobền.”Từngôinhàđếnđồđạc,yphụccáccụcầnbềntrướchết,nhàthìcấtđểởbabốnđờingười,giườngtừbànghếcũngmongdùnghếtđờimìnhrồiđểlạichoconcháu.Cònquầnáothìmỗinămchỉcómộthaibộ,cóthứlễphục,áolạnhdùngđượcsuốtđời.Ngàynaygiátrịđãđảolộn:bềnkhôngđượccoilàquínữa,mà“mới”đãthànhgiátrịsốmột.Quầnáotuyvẫncònbềnnhưngkhônghợpthờitrangnữalàngườitabỏ,thaythứmới.Mộtcôthưkílươngchỉđược15-20ngànmộtthángmàthángnàocũngmaymộtcáiáomới,trongtủáolúcnàocũngcảchụcbộ.Chưacũđãbỏđi.Đồđạctrongnhàcũngvậy,đồnghồ,máythâuthanh,xemáy,xehơicũngvậynữa.ĐúnglàxàitheolốiMĩ,cókiểu1974thìkhôngdùngkiểu1973nữa.Nhưngcáikỉnguyênthừathãi,kỉnguyêntiêuthụcủaÂuMĩthậtngắnngủi,mớiđượchơnchụcnăm,từ1960đếnnay,thìđãsắpcáochungrồi.Họđãbắtđầuphảithắtbụnglại,phảichịulạnhmùađông,phảidùngxeđạpđểtiếtkiệmxăng,vàcácnhàbáchọccủahọđãcảnhcáo:“Tốpbớtsựpháttriểnlại”(Báocáosố1củanhómLaMã),“tài

nguyêntrênđịacầusắpkhánhtậnrồi.”Họđãđềnghịphảichếtạonhữngvậtgìbềnđểcóthểđượclâu,nhiềulần(chẳnghạntrởlạidùngnhữngvethủytinhchứkhôngdùnghộpbằngnhựa,bằnggiấy,dùngmột lầnrồi liệngđinữa), lượmnhữngđồsathải trongđốngrácđểnấu lại(nhưsắttạicác“nghĩađịaxehơi”ởMĩ,giấyvàbaonilôngtrongcácđốngráccủata).Hơnnữa,LyntonK.CaldwelltrongcuốnIndefenseofEarth(1972)vàVictorC.Ferkisstrong

cuốnTechnologicalMan(1969)đềukhuyênchúngtatrởvềđờisốngthiênnhiên.Caldwellbảophảituântheoluậtthiênnhiên,hễlàmtráithiênnhiênthìtấtgặptaihọa,vàchúngtanênônlạithuyếtcủaLãoTử,củaThánhFrançois(trang285bảntiếngPhápLaterreendangercủanhàEditionsinternationales).CònFerkissthìđưaramộttriếtlímớimàônggọilàTânchủnghĩathiênnhiên.Theochủ

nghĩađóthìconngườilàmộtphầncủathiênnhiên,chứkhôngphảicáchbiệtvớithiênnhiên.Toànthểvũtrụlàmộtdiễntrìnhbiếndịch,mộtchuyểnđộngkhôngngừngvàconngườilàmộtphầncủachuyểnđộngđó“cáichủnghĩa”màôngtagọilàmớimẻđósaomàgiốngthuyếtLãoTrangthế!VậylànhiềunhàbáchọcÂuMĩđãkhuyênchúngtaphảisốngbìnhdịrồiđây.Hạnhphúccủa

conngườikhôngphảiởchỗcómộtlợitứcbằngMĩhayhơnMĩ.Khôngcógìsaivàvôlíbằnglấylợitứcđosựvănminhvàhạnhphúccủamộtdântộc.LợitứctínhtheođầungườiởMĩmươinămtrướclà1900Mĩkimmỗinăm,khôngbiếthiệnnayđãtănglênbaonhiêu,cònlợitứcđó(nướctahiệnnaylà85mĩkim)theomộttinđăngtrênbáoChínhluậnhayĐiệnTíntháng trước)!Có thểbảonhưvậy làMĩvănminhvàsungsướnggấphaichục lầnchúng takhông?Khôngphảicáigìcũngcóthểđánhgiábằngtiền.Vậychúngtôixinnhắclại,dântộcchúngtacứtựvạchmộtđườnglối,pháttriểnriêng,chẳngcầnphảibắtchướcaihết,chẳngcầnphảimongtheokịpnướcnàyhaynướcnọ.ĐóchínhlàlờikhuyêncủanhómLaMã.

SàiGònngày1-1-1975[44]

[1]TứcMalzinivàGaribaldi,hainhàáiquốcÝ.

[2]BâygiờmộtphầnthuộctỉnhAnGiangvàĐồngtháp(BT).

[3]40nămtrước,người tamớikhaipháđượcvài trămthướcsâumặt trênsôngvenĐồngTháp.

[4]HồicònlàmchủtịchcơquanLươngnôngquốctế(FAO),cólầnJosuédeCastrobànvớiTruman,tổngthốngMỹ,vềmộtchươngtrìnhtíchtrữthựcphẩmđểgiúpđỡcácngườithiếuăn.Trumannghĩngợihồilâurồinhậnrằngchươngtrìnhđórấtcólợichothếgiới.Nhưnglạibảo:NếutôikhônglàmTổngthốngMỹthìtôisẽcộngtácvớiông;nhưngvìtôilàmtổngthốngMỹnêntôichốngchươngtrìnhcủaông.Tạisaovậy?Chỉtạidùlàthựcphẩmđinữa,dùlàgiúpkẻđóiđinữa–trongkhingườitanonứtbụngra–thìngườitacũngphải“sửdụngmộtcáchchínhtrị”cácthứcăn,chứkhôngthểchokhôngđược.Chúthíchnàytôirútởtrang142cuốnMộtniềmtinchothêmvàođâykhichéplại(l977).

[5]ĐoạntrongdấungoặcnàytôirútởtrongBánđảoẢrậptrang174(1969)chothêmvàođâykhichéplại(1977).

[6]Tôirútchúthíchtrang179cuốnBánđảoẢrậpthêmvàođây:[tinAFP:ngày22-7-1968“NhàbáchọcnguyêntửNgaSakharovđềnghịNgaMỹhợptácvớinhau, thiết lậpsắcthuế20%đánhtrênlợitứcquốcgiađểviệntrợcácnướcnghèo,kêugọitrênthếgiớichấmdứtchínhsáchngoạigiaohiệnnaymàlậpmộtchínhphủthếgiớivàonăm2.000”Thuếđánhvàocácnướcgiàuđóđãđượcvàinhàbáchọcđềnghịtừ1950.Họchỉcầnthôichếtạobomkhinhkhívàhỏatiễnlàdưsứcđóngthuếđó.Tôitinrằngthếnàocáccườngquốccũngphảinhậngiảiphápđó,nếumuốnhưởngcảnhgiàusang.Bachụcnămnữahọsẽkhônhơnbâygiờ.

[7]Hiếnchươngnàykínăm1941giữaMĩ,Anh,rồisauđượcNga,Pháp,Ý…gianhập.Nhưngtừđóđếnnay,họchẳngnhữngkhônggiữmàcònchàđạpnhữnglờicamkếtcủahọnữa.

[8]ÔngĐinhTrịnhChínhlàanh(em)chồngbàN.T.B,cựuBộtrưởngNgoạigiao.

[9]Française:Phápvăn.

[10]Temps:thì(trongngữpháp)

[11]Grammainedeacadémie:ngữpháphànlâm.

[12]Abrégéd’histoired’Anlam:GiảnyếulịchsứAnNam

[13]Limai/1esdefe:rmạtsắt,màidũa(BT).

[14]Pattesd'oic:vếtnhănđuôimắt(BT).

[15]AuteurColoniaux:tácgiáthuộcđịa(BT).

[16]Bàihọcthuộclòng(BT).

[17]Cấmtúc,phạtgiữlạitrường(ngàynghỉ)(BT).

[18]BâygiờtươngđươngvớibằngTrunghọccơsở

[19]ÔngĐoànThêmlàtácgiảcácsách:Nhữngngàychưaquên,Việctừngngày…ghiđầyđủcácsựkiệnđángchúýxảyraởmiềnNamlúcấy(BT).

[20]BâygiờlàtrườngNguyễnThịMinhKhai(BT).

[21]Allergique:dịứng,ghét…(BT).

[22]Hoạch: tứcBsLêVănHoạchnăm1946 làmthủtướngchínhphủNamKì tựtrị thayBsNguyễnVănThinh.Hữu:tứcTrầnVănHữucólúclàmThủtướngchochínhphủBảoĐại.Tâm:tứcNguyễnVănTâmCả3ngườitrênđềulàtaychânđắclựccủaPháp(BT).

[23]TheocáchviếtcủaNguyễnHữuNgư

[24]HiệucủanhàvănPhanKhôi(1887-1960).ÔnglàtácgiảtậpChươngDânthithoại,innăm1936,Huế–màtácgiảnhắcquaởtrên(BT).

[25]Thợnhàingọilà“phông”tứcbànvỗđểđổchì(hiệnnaythìkhỏelắm,chỉcầnsửatrênmáyvitínhthôi)(BT).

[26]Bàinàyđãcónhiềungườidịch,nhưngtôichưađượcgặpbảnnàonhưý,chonênkhôngmuốnchéplại.ChỉcóhaicâucủaNguyênÂulàxứngvớihaicâucuốitrongnguyêntác.

Trướcsaunàothấybóngngười,Hoađàonămngoáicòncườigióđông.

Aicótàidịchthêmhaicâuđầucũngthànhlụcbát,đểghéplạichođủbàithìthúlắm.

[27]ThơcủamộtnữsĩđờiThanh:(Cànhhoatựamá,mánhưhoa.)

[28]TàiliệutrongLịchsửVănminhcủaWillDurant–cuốn22,trang246-48,bảntiếngPháp

[29]Fellereauđềnghịvớihọnhưvậy,họlàmthinh(coiMalthusetlesdeuxMarxcủaA.Sauvy–Denoel)

[30]TamSơnvàBạchLộlàtênmộtdãynúivàmộtbãiởNamKinh.

[31]Tiếngxuấtnãonàyđượccấutạocũngnhưtiếngxuấthuyết

[32]MaoTrạchĐônghọcđượcbàihọccủaHitler,nênnăml966,trongcuộccáchmạngVănhóa,chobọnVệbinhđỏmạtsátcácnhàvăn,cảnhữngnhàđãcócôngvớiđảngnhưQuáchMạtNhược,LãoXá,ĐinhLinh,MãoThuẩn,nhưngtuyệtnhiênkhôngthấyđụngtớicácnhàbáchọc,cólẽđểyênhọchếtạobomnguyêntửvàhỏatiễn.

[33]TheoRonaldSchillertrongmộtbàiđăngtrênSelectionduReader’sDigestnăm1967.

[34]TheoRonaldSchiller–bàiđãdẫn

[35]Thờiđiểmnăm1971

[36]TinnàyđãđượcbáoChínhLuậnsố8.3.72xácnhận.CơquanUSAgởimộtdanhsách200sinhviênưutúVNđậucácbằngcấpĐạihọcvềdiệnhoáhọc,canhnông,quảntrịquốcdoanh…đểbộQGGDtuyểndụng,nhưngbộđáprằng:“Khôngcónhucầu”vàphảidànhưutiênchocácsinhviêntốtnghiệpởtrongnước,màđểđàotạonhữngsinhviênđóMĩđãcấpchohọmỗithángtínhra4nămlà12.000Mĩkimbằngkhoảng5triệubạcV.NlờituyênbốđógiốnglờituyênbốcủaBộtrưởngBộGDẤnĐộcáchđâymấynăm.”Ngườitađãcoithườngsự“xuấtnão”tớinhưvậythìchúngtacònnóigìnữa,bàinàyhoávôích.Chúthíchngày13.3.72.

[37]TậpIIhứainmàrồikhôngin,vìtậpIbánkhôngchạy.

[38]ĐoạntrongdấumốcnàybịkiểmduyệtSàiGòn(cũ)bỏ,khiin,thayvàobằngmấyhàngsau:“Vềsaucácdiễnbiếncủasựviệcđãđưaôngđếnmộtchứcvụkhiếnôngcódịpđiđâyđiđókhắptrongnước.Nhờvậyông.”…

[39]Câunàycũngbịkiểmduyệtbỏ.Ngoài6bàitựatríchởtrên,tôicònđềtựacho18tácphẩmcủacácbạnvănnữa,như:ThơBàngBáLâncủaBàngBáLân,ThuyềnThơcủaĐôngXuyên,TựdocánhâncủaTrầnThúcLinh,KhảoluậntiểuthuyếtTrungHoacủaNguyễnHuyKhánh,NonnướcPhúYêncủaNguyễnĐìnhTư,CầmcacủaToanÁnh,NghềlàmchamẹcủaNguyễnHữuPhiếm,ĐờinhàvănNguyễnHữuNgưcủaChâuHảiKỳ,ThơmùaloạncủaPhạmPhúHoàiMai,LênBảycủaHuyLực(3tậpsauchưain…)

[40]TứccầuDoumer,sauđổitênlàcầuLongBiên,nốiHàNộivớiGiaLâm.SôngCáiđótứcsôngHồngHà.

[41]TrầnVănThônglàthânphụTrầnVănChương,ôngnộicủavợNgôĐìnhNhu.Hồiđó,TrầnVănThôngcònlàmthôngngônchứchưalàmthốngđốc.

[42]TrongcuốnMộtniềmtin1965,tôiđãviết;mộthéctatrồnglúathếkỉ18nuôiđược2,7người,nếutrồngcỏđểnuôibòsữathìchỉđủnuôiđược0,6người,nếutrồngcỏđểnuôibòthịtthìchỉđủđểnuôi0,2người.VìvậyAlfredSauvytrongcuốnThéorieGénéraledelapopulationbảothờiđó1aiănthịt làkẻấyănthịtngười;vìănthịt làtranhnuốtphầnlúacủaba,bốnngườikhác;cònAndréPiatiertrongcuốnVieinternationalecũngbảongườinghèocómộtbaotử(họănnhiềulúc)màngườigiàucótớibốnbaotử(vìhọănnhiềuthịt).Hễcònngườinghèovàngườigiàuthìlờiđóvẫnđúng.

[43]Đầunăm1975tôiđãnhờngườikiếmmuacuốnMankindattheturningpointnhưngchưakịpthìSàiGònđãgiảiphóng,sáchbáongoạiquốckhôngđượcvônướcnữa.Năm(1977)tôinghenóiNhómLaMãđãchoraBáocáosố3,tôikhôngbiếtnộidungrasao,cósửađổibáocáosố2không,chỉbiếtmộtsốngườitrongnhómchánvìkhôngchínhquyềnnàonghehọ.

[44]Cóngườinóihiệnnay1977,lợitứcđócủaMĩbằngtrămlợitứccủata,củaẤnĐộvàmộtsốnướcởPhiChâu.Vậycáihốgiữahọvàtađãcàngngàycàngtăng.