n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a r z e c 2 0 0 5

AUSTRALIA P O L S K I E D R O G I N A Â W I E C I E

Australia StrzeleckaKsięga w muzeum Jano-szika w Tierchovej jest kopią oryginalnych ze-znań spisanych w czasieprzesłuchania zbójnika.

NGM0503_Polskie Drogi 2005-02-14 17:33 Page 2

n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a r z e c 2 0 0 5

P O L S K I E D R O G I

obrze pami´tam ostatni dzieƒ 1989 roku. W Górach Ânie˝nych pano-wa∏a s∏oneczna pogoda i tylko jeden zabrudzony p∏at Êniegu dzielniebroni∏ nazwy pasma – Alpy Australijskie. 15 lat póêniej – w paêdzier-niku 2004 roku – na Gór´ KoÊciuszki wdrapywa∏em si´ z towarzysza-

mi podró˝y przez zaspy na nartach ski-tourowych. Mg∏a i opady Ênieguogranicza∏y widocznoÊç do kilkunastu metrów. Wia∏ zimny, porywisty wiatr,trzyma∏a jeszcze – wg miejscowych górali – najsro˝sza zima od 30 lat.

Najwy˝szy szczyt ∏aƒcucha gór zwanego Alpami Australijskimi, który królujenad tym kontynentem, którego nikt przede mnà nie zdoby∏, szczyt z wiecznymiÊniegami, otoczony ciszà i dostojeƒstwem naokó∏ – zachowa∏em i poÊwi´ci∏em,aby przypomnieç i przekazaç temu nowemu kontynentowi imi´ drogie i Êwi´te dla ka˝dego Polaka... – pisa∏ Strzelecki z patosem do swej niespe∏nionej mi∏oÊci– Adyny Turno. Na najwyêszy szczyt Australii wszed∏ samotnie 12 marca 1840 r.

Choç sam Strzelecki dla Australii zas∏u˝y∏ si´ niema∏o, pami´ç o nim s∏abnie.DziÊ np. coraz g∏oÊniej mówi si´ zmianie nazwy lub wprowadzeniu podwójnejpisowni najwy˝szego szczytu kontynentu – np. Mt Kosciuszko-Munyong (odnazwy aborygeƒskiej). Chcàc przypomnieç jego postaç – ruszyliÊmy w ósemk´

Nasz filmowy harnaś (powyżej) ułomkiem niebył. Janoszik ze wzgórzaw Tierchovej też imponujeposturą. Ponad sto lat pośmierci Janoszika świad-kiem ostatniej egzekucjizbójnika – Matieja Tatarkiz Orawy – był młodziutkiJanko Kral, słowacki poetaromantyczny. Zafascynowa-ny Janoszikiem, zapisywałludowe pieśni i przekazy.Pisał też wiersze o Janoszi-ku – stworzył mit i żył nim.

D

Tekst MAREK TOMALIK Zdjęcia PIOTR TRYBALSKI

Za m∏odu wik∏a∏ si´ w romanse i porywa∏ narzeczo-

ne. Potem ruszy∏ do obu Ameryk gdzie trafi∏ na z∏oto

i diamenty. Pó∏ ˝ycia sp´dzi∏ na odkrywaniu Austra-

lii. Oto historia wyprawy, która przemierzy∏a 10 tys.

km bezdro˝y Êladami Paw∏a Strzeleckiego.

NGM0503_Polskie Drogi 2005-02-14 17:33 Page 4

n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a r z e c 2 0 0 5

P O L S K I E D R O G I

Od lewej: Duszan Janoszik,jedna z kilku osób miesz-kających jeszcze we wsi Janoszikovce.Chłopak z zespołu Tiercho-vianie tuż przed występemotwierającym doroczne„Janoszikove Dnie” – festi-wal kultury ludowej.Artysta z Tierchovej częstorzeźbi figury Janoszikai zdobi jego motywem

samochodami terenowymi przez miejsca geograficzne nazwane na czeÊç pols-kiego odkrywcy, a tak˝e trasà jego pó∏rocznej wyprawy po∏udniowej (1839/40).

Przed nami 10 tys. km bezdro˝ami pustynnego Êrodka Australii. ZaczynamywÊród z∏otonoÊnych pól Australii Zachodniej, gdzie gigantyczne 200-tonoweci´˝arówki pnà si´ ku powierzchni Super Pit – kilkukilometrowej dziury w zie-mi, najwi´kszej kopalni na pó∏kuli po∏udniowej. Tylko dwa gramy kruszcuz ka˝dej tony urobku. To Strzelecki pierwszy – w sensie naukowym – znalaz∏z∏oto w Australii. W 1839 roku wspomnia∏em o istnieniu pola z∏otodajnegow okolicach Bathurst Sir Georgowi Gippsowi, wówczas gubernatorowi Nowej Po-∏udniowej Walii, który za˝àda∏ ode mnie bym spraw´ t´ trzyma∏ w tajemnicyz obawy powa˝nych konsekwencji, jakie nale˝a∏o wziàç pod uwag´, rozpatrujàcwarunki i ludnoÊç Kolonii („Gold and silver” P. E. Strzelecki).

Nie ma co si´ dziwiç gubernatorowi – Australia by∏a wtedy kolonià karnà.Strzelecki obietnicy dotrzyma∏, lecz gorzko tego po˝a∏owa∏. Australia wstrzy-ma∏a z∏oty oddech tylko na kilka lat, a odkrycie przypisano kilkanaÊcie lat póê-niej Edwardowi Hargravesovi (1853 r.). Z Wiluny na wschód przez pustyni´Gibsona wprost w obj´cia Êwi´tej góry Aborygenów Uluru wiedzie nieutwar-dzony szlak Gunbarrel. Zosta∏ wytyczony zaledwie 50 lat temu, ale ju˝ utraci∏znaczenie komunikacyjne. Pomi´ty jak blacha falista, z regularnymi garbamico 15-30 cm zwanymi tu corrigation. Pralka Frania w transie wirowania! Mija-my co najwy˝ej jedno auto dziennie. Strawa z ogniska – steki z kangura lubwielb∏àda sma˝one na ∏opacie i rozgwie˝d˝one kobaltowe noce pod Krzy˝emPo∏udnia. I tak przez ponad 1000 km w oceanie zakwitajàcej wiosennej pusty-ni. Istna kwiatowa orgia – absurdalny kaprys niegoÊcinnie czerwonej ziemi!

300 km na pó∏noc od Alice Springs szukamy Góry Strzeleckiego. Wed∏ugnaszych informacji góra le˝y ok. 30 km na zachód od szosy Stuart Hwy i jestnajwy˝szym wzniesieniem w niewysokich Górach Crowforda. Nasze mapy nie

NGM0503_Polskie Drogi 2005-02-14 17:33 Page 6

wskazujà ˝adnych dróg mogàcych doprowa-dziç nas pod gór´. W sennej osadzie BarrowCreek z pomocà przychodzà Aborygeni.– Pojedziecie jeszcze 20 km na pó∏noci skr´cicie za wzgórzem w drog´ farmerskà.A nie zapomnijcie zamknàç za sobà furtki!

Wskazanymi bezdro˝ami docieramyw pobli˝e czterech wierzcho∏ków. JesteÊmyzaledwie kilka kilometrów od wzniesieƒ.Pierwszy rekonesans u podnó˝a masywumno˝y wàtpliwoÊci – GPS zamiast górywskazuje... dolin´! Tak to bywa, gdy korzystasi´ z baz danych (nawet renomowanych)z internetu. Na drodze staje nam te˝ g´styi zaczepny busz, a ostatecznie pokonujà nasupa∏ i roje much. O poranku dokonujemyanalizy wszystkich dost´pnych map i rusza-my ponownie. Po dwóch godzinach podej-Êcia stajemy na p∏askim szczycie, oboku∏o˝onego ludzkà r´kà kopca kamieni. GPSwskazuje 637 m n.p.m. – wysokoÊç, jakà namapie opisano Gór´ Strzeleckiego. Napotka-ny przez nas przypadkiem w∏aÊciciel tych

ziem – farmy wielkoÊci województwa Êlàskiego – nie mia∏ poj´cia o istnieniuw jego w∏oÊciach góry o nazwie Strzelecki! Próbujemy go zaciekawiç rodakiem.

Pawe∏ Edmund Strzelecki by∏ jednà z najbardziej intrygujàcych osobowoÊciwspó∏czesnej mu Europy i Australii, najwi´kszym polskim podró˝nikiem-od-krywcà. Urodzi∏ si´ w 1797 r. w G∏uszynie pod Poznaniem. Nastoletnie ˝ycieubarwi∏ romansem z Amelià, starszà od siebie m´˝atkà. Adyn´ Turno – którejojciec nie darzy∏ go przychylnoÊcià – porwa∏. Zosta∏ jednak z∏apany i prze-p´dzony za granic´. Mo˝na wi´c przypuszczaç, ˝e to nieszcz´Êliwa mi∏oÊçpchn´∏a Paw∏a Edmunda ku podró˝om. Przez Czechy trafi∏ do Italii, gdzie za-przyjaêni∏ si´ z ksi´ciem Sapiehà. Ten w dowód sympatii w testamencie zapisa∏mu spadek. Sporo umniejszony przez rodzin´ ksi´cia i rzàd wystarczy∏ zaled-wie na studia geologiczno-geograficzne w Edynburgu i Heidelbergu. Pierwszepodró˝e powiod∏y go do Francji, Petersburga i pó∏nocnej Afryki. By∏ pierw-szym Polakiem, który op∏ynà∏ kul´ ziemskà z eksploratorskich motywacji.

P O L S K I E D R O G I

Panorama Tatr, w którychJanosostał jeszcze śladw postaci dwóch pęknięćna skale.Panorama Tatr,w których Janoszik tak zbó-jował,że zasłużył sobie na po-śmiertną sławę.„Zbójnicki skok” (z lewej)– miejsce w Pieninach,gdzie płynący Dunajec jestnajwęższy. Zgodnie z le-gendą to w tym miejscu Janosik przeskakiwał ze Słowacji do Polski. Po jego skoku został jesz-cze ślad w postaci dwóch

NGM0503_Polskie Drogi 2005-02-14 17:34 Page 8

W 9-letnià podró˝ dooko∏a Êwiata wyruszy∏ z Liverpoolu. W Kanadzie odkry∏z∏o˝a miedzi, w Brazylii Argentynie i Chile z∏oto i diamenty. S∏aw´ przynios∏ymu jednak odkrycia w Australii, gdzie sp´dzi∏ cztery lata (1839-1843).

Kolejne dziury, ostre zakr´ty i wsz´dobylski py∏. Zdradliwy szlak Ernest Gi-les Rd ∏amie przedni most nap´dowy w jednym z naszych aut. Demontujemy˝elastwo i gnamy do najbli˝szego warsztatu – jedyne 185 km. M∏ot i spawarka– polskie sposoby – doprowadzajà oÊ do u˝ywalnoÊci, niemniej poruszanie si´tego samochodu po drogach nieutwardzonych jest ju˝ wykluczone.

W zredukowanym sk∏adzie ruszamy na Szlak Oodnadatta – drog´ poszuki-waczy z∏ota i przygód wszelakich. Otula on po∏udniowe brzegi najwi´kszego jeziora Australii – Eyre i biegnie wzd∏u˝ trasy kolejowej The Old Ghan, któraw XIX i XX w. ∏àczy∏a po∏udnie Australii z centrum kontynentu. DziÊ po koleipozosta∏y przechodzàce w legend´ wspomnienia,rozsypujàce si´ budynki stacji, mosty ∏àczàce brzegisuchych rzek i obracajàce si´ w py∏ podk∏ady kolejo-we. Czerwona planeta krzaczasto-trawiastego buszunieub∏aganie zamienia si´ w pustyni´, przybierajàcu brzegów jeziora Eyre formy skrajne, ksi´˝ycowe.RoÊnie temperatura i wzmaga si´ ciep∏y wiatr. Jeste-Êmy 12 m poni˝ej poziomu morza, nad pradawnymmorzem wewn´trznym, a tak naprawd´ w bagni-stym morzu bia∏ej tafli soli. To tu zaledwie 150 lat te-mu zmierza∏y wyprawy poszukujàce soczystychtropikalnych krain we wn´trzu kontynentu. Jakogromne musia∏o byç ich rozczarowanie...

Do krainy Strzeleckiego, obszaru wielkoÊci Pol-ski, wje˝d˝amy Szlakiem Strzeleckiego. KrajobrazPustyni Strzeleckiego, równie surowy jak ten po-przedni, „urozmaicajà” ostrokraw´dziste kamienietnàce kiedyÊ kopyta koƒskie, a dziÊ opony samo-chodów. Kolejny obóz rozbijamy w suchym korycieStrzelecki Creek, w miejscu, które na mapie nazywasi´ Strzelecki Crossing. ¸o˝ysko jest szersze od Wi-s∏y pod Wawelem, ale – jak przekonuje Tony Agnew,stra˝nik Rezerwatu Przyrody Strzeleckiego – nape∏-nia si´ wodà nie cz´Êciej ni˝ raz na 10 lat!

W Innamincka temperatura 45ºC wywo∏uje po-˝ar instalacji elektrycznej w jednym z samochodów.JesteÊmy na pó∏nocnym kraƒcu Szlaku Strzeleckiego,

n at i o n a l g e o g r a p h i c • m a r z e c 2 0 0 5

P O L S K I E D R O G I

Znacząc nasze przybyciena Górę Strzeleckiego spe-cjalnie wykonaną na tęokazję tabliczką (dolne),czujemy podniosłość chwi-li. Mamy wrażenie, że byćmoże jesteśmy pierwszymiz Polaków, którzy zadali so-bie trud znalezienia tegozapomnianego przez cywili-zację miejsca.

NGM0503_Polskie Drogi 2005-02-14 17:34 Page 10

P O L S K I E D R O G I

w miejscu gdzie mia∏a tragiczny koniec najs∏ynniejsza wy-prawa australijska – próba trawersu kontynentu z Melbour-ne do Zatoki Karpentaria (1860 r.). Stàd przemierzamy1500 km do kolejnej krainy Strzeleckiego. Do zupe∏nie od-miennych krajobrazów, przemierzanych przezeƒ w czasieczterech pieszych i konnych w´drówek. G∏ównym celem mejpodró˝y do Nowej Po∏udniowej Walii by∏y badania mineralo-giczne. W czasie wycieczek odbytych w tym celu w´drowa∏emprzez teren bardzo dziki i poci´ty, cz´sto trudno dost´pny, rzad-ko pozwalajàcy na szybki post´p prac (...) („Fizyczny opis No-wej Po∏udniowej Walii i Ziemi Van Diemena”, Londyn 1845).

W Jindabyne, nad jeziorem o tej samej nazwie, wznosi si´pokaêny pomnik Strzeleckiego. Stàd ju˝ tylko kilkadziesiàtkilometrów do miasteczka Cooma, gdzie mieszkajà potom-kowie brata Paw∏a Edmunda (on sam zmar∏ bezpotomnie,w 1873 r. ). Nad ich domem powiewa polska flaga, a Ryszard,Leszek i Marek Strzeleccy piel´gnujà pami´ç o stryju.

Z Gór Ânie˝nych przez prze∏´cze wspinamy si´ przepi´k-nym widokowo szlakiem Alpine Track. Zielone pagóry i do-stojny las eukaliptusowy doprowadzajà nas na po∏udniowà stron´ Wielkich GórWododzia∏owych. Ile˝ wytrwa∏oÊci i determinacji musia∏ Strzelecki wykrzesaç,by tygodniami przedzieraç si´ przez te niegoÊcinne, acz pi´kne tereny?

Kraj ten jest cudowny... Nazwa∏em go na czeÊç gubernatora sir George’a Gippsa– Ziemia Gippsa; jeziora, osiem rzek, które posiada, nazwa∏em imionami ludzinajbardziej wybitnych w Nowej Walii. („Nowa Po∏udniowa Walia”)

Strzelecki przewidzia∏ pomyÊlne dla przysz∏ych osadników perspektywy, któ-re ta kraina obiecuje. Mieszkaƒcy Gippslandu ˝yjàcy z pasterstwa na soczystozielonych pastwiskach stali si´ najbogatszymi farmerami w Australii. Nie dziwiànas zatem obeliski wzniesione w okolicznych miasteczkach ku pami´ci Polaka,a tak˝e liczne tu nazwy zawierajàce jego nazwisko: plantacja, las, miejscowoÊçStrzelecki u podnó˝a gór Strzeleckiego (Australijczycy wymawiajà Strezleki).

Popijajàc piwo, zastanawiamy si´, dlaczego polski odkrywca po pe∏nym suk-cesów pobycie w egzotycznej Australii u koƒca ˝ycia wybra∏ ˝ycie w Londynie.Dlaczego odwzajemnione i piel´gnowane przez lata uczucie po spotkaniu Adyny w Genewie (1866 r.) wygas∏o? I wreszcie dlaczego w testamencie prosi∏,aby nie stawiaç mu pomnika, i zniszczyç wszystkie swoje dzienniki i zapiski?

ZAJRZYJ DO INTERNETUWięcej zdjęć Jarka Jaworskie-go znajdziesz pod adresem:www.nationalgeographic.pl.

▲

Do niedawna browar w Mirboo North nazywał się „Strzelecki Brewery”,a rozlewano tu kilka gatun-ków pod tą samą nazwą.

NGM0503_Polskie Drogi 2005-02-14 17:34 Page 11