nghiên cứu lịch sử nhân loại chia sẽ ebook : http...

350

Upload: others

Post on 30-Aug-2019

11 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • NghinCuLchSNhnLoi

    ArnoldJosephToynbee

    Chiasebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacngngchiassch:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCngngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

    http://downloadsachmienphi.com/https://www.facebook.com/downloadsachfreehttp://bit.ly/downloadsach
  • TableofContentsLINIULINGIBINTPCHNG1GIITHIU

    I.NGHINCUVLCHSII.NGHINCUSOSNHCCNNVNMINHIII.KHNNGSOSNHGIACCXHI

    CHNG2QUTRNHHNHTHNHCCNNVNMINHIV.CUHICHACLIPV.THCHTHCVTRLIVI.UIMCANGHCHCNH[24]VII.THCHTHCCAMITRNGSNGVIII.PHNGSCHNHA

    CHNG3QUTRNHPHTTRINCACCNNVNMINHIX.NHNGNNVNMINHBGIAMHMX.BNCHTQUTRNHPHTTRINCACCNNVNMINHXI.PHNTCHQUTRNHPHTTRINXII.KHCBITNYSINHTSPHTTRIN

    CHNG4QUTRNHSUYTNCACCNNVNMINHXIII.BNCHTVNXIV.NHNGGIIPHPNHMNHXV.SMTKIMSOTIVIMITRNGXVI.THTBITRONGQUTRNHTXCNH

    CHNG5STANRCACCNNVNMINHXVII.BNCHTCASTANRXVIII.CHIARTRONGXHIXIX.SPHNHATRONGTMHNXX.MIQUANHGIACCXHIANGPHNRVCCCNHNXXI.NHPIUCAQUTRNHPHNRXXII.CHUNHAQUTRNHPHNR

  • MCLCLINIULINGIBINTP

    CHNG1GIITHIUI.NGHINCUVLCHSII.NGHINCUSOSNHCCNNVNMINHIII.KHNNGSOSNHGIACCXHI(1)CCNNVNMINHVXHINGUYNTHY(2)QUANIMSAILMVTNHDUYNHTCANNVNMINH(3)THIIMSOSNHGIACCNNVNMINH(4)LCHS,KHOAHCVVNCHNG

    CHNG2QUTRNHHNHTHNHCCNNVNMINHIV.CUHICHACLIP(1)TVN(2)CHNGTC(3)MITRNG

    V.THCHTHCVTRLI(1)MANHMITHNTHOI(2)PDNGTHNTHOIGIIQUYTVN

    VI.UIMCANGHCHCNHVII.THCHTHCCAMITRNGSNG(1)SKCHTHCHCANHNGXSKHKHN(2)SKCHTHCHCAVNGTMI(3)TCNGCATAING(4)NHNTKCHTHCHCAPLC(5)NHNTKCHTHCHCASTRNGPHT

    VIII.PHNGSCHNHA(1)VD(2)SOSNHGIABAGIIHN(3)HAINNVNMINHYUMNH(4)TCNGCAHIGIOLNCCHPHICCGIO

    CHNG3QUTRNHPHTTRINCACCNNVNMINHIX.NHNGNNVNMINHBGIAMHM(1)NGIPOLYNESIA,NGIESKIMOVNGIDUMC(2)NGIOSMANLI(3)NGISPARTA(4)CCCIMCHUNG

    X.BNCHTQUTRNHPHTTRINCACCNNVNMINH(1)HAIDUVTSAILM(2)TINTRNHTKHNGNH

    XI.PHNTCHQUTRNHPHTTRIN(1)XHIVCTH(2)STHOILUIVTRLICACNHNSNGTO(3)STHOILUIVTRLICACCTHIUSSNGTO

    XII.KHCBITNYSINHTSPHTTRINCHNG4QUTRNHSUYTNCACCNNVNMINH

    XIII.BNCHTVNXIV.NHNGGIIPHPNHMNHXV.SMTKIMSOTIVIMITRNG

  • (1)MITRNGTNHIN(2)MITRNGCONNGI(3)MTKTLUNPHNH

    XVI.THTBITRONGQUTRNHTXCNH(1)CCHCASMPHNG(2)BNHCRUMI(3)TIMPHNGSNGTO:TNSNGCITIPHDU(4)TIMPHNGSNGTO:TNSNGTHCHYUMNH(5)TIMPHNGSNGTO:TNSNGKTHUTSMLITN(6)STSTCACHNGHAQUNPHIT(7)SAYMENCHINTHNG

    CHNG5STANRCACCNNVNMINHXVII.BNCHTCASTANR(1)NGHINCUTNGQUT(2)PHNHAVPHCSINH

    XVIII.CHIARTRONGXHI(1)THIUSTHNGTR(2)TNGLPBTRQUCNI(3)TNGLPBTRQUCNICATHGIIPHNGTY(4)TNGLPBTRNGOIQUC(5)TNGLPBTRBNNGOICATHGIIPHNGTY(6)NHNGNHHNGNGOILAIVBNX

    XIX.SPHNHATRONGTMHN(1)NHNGCONNGLACHNVCCHNGX,CMXC,VLISNG(2)BUNGTHVTCH(3)OTHOTVTVO(4)CMGICCUNTRIVMCCMTILI(5)CMGICLNLN(6)CMGICNHTQUN(7)CHNGHAHOIC(8)CHNGHAVLAI(9)TNHTSIUNGHIMCACHNGHAVLAI(10)STCLPVPHPBINHNH(11)PHPTISINH

    XX.MIQUANHGIACCXHIANGPHNRVCCCNHN(1)THINTISNGTOTRONGVAITRCUTINH(2)CUTINHMANGGM(3)CUTINHVICMYTHIGIAN(4)NHHINTRITDIMTNMTVVUA(5)THNGHINTHNTRONGMTCONNGI

    XXI.NHPIUCAQUTRNHPHNRXXII.CHUNHAQUTRNHPHNR

  • LINIUngD.CSomervellsgiithchldovsaongquytnhtmlcsutpu

    bschca ti trong liniucangnhngtrangtip theo.Nhngt lcchabitnhngldo,mtscuhicginchoti,nhiunhttHoaK,mongmuncchngmtbntmlcvnhngphntivitscphthnhtrongthigiantitrckhitichoxutbnphncnlicacngtrnhvmidnhbanutnhngibtrhonqulubichintranh.Yucunyvcngbcthit,songtichatmccchgiiquytvqubnrnvicngtcthichin.CnhthchotikhingSomervellthngbovitiquathrngmtbntmlc,dongthchin,chontt.Thlvncgiiquyttheocchmmnnht.KhiticmtrntaybnthocangSomervell,thhnbnnmtriquaktkhicc

    tpIVnVIvhnchnnmtkhicctpInIIIcphthnh.Tichorng,mtkhitcphmnocnangtrongqutrnhthchinthhotngphthnhs lmtcphmythmgnbvicucsngcangisngto.Songy,cucchintranh1939-1945,cngvinhngthayivhoncnhvcngvicmnemli,lmcntrmilinhqubuy(cctpIVnVIcxutbnch21ngytrckhicucchinnra).Strhonstiptcnukhngcbntmlcny.TinghincubnthocangSomervell,vmcdngrtkhologilinhngtngvtngcachnhti,songtivncnnhthmtcunschmidongikhcvit.Tibsungvchnhsalivnphongmtvich(visngmticholrtrnglngcangSomervell).Nhngtikhngichiubn tm lcnyvibngc tngdngmt,ng thiquytnhkhng thmvonhngonmngSomervelllcb,vtitinrngbnthntcgikhcthlnginhnxtkhchquanvnhngphnnolcnthithaykhngcnthittrongtcphmcamnh.Ngitmlckhololuncungcpchotcgimtshtrqubumtcgikhng

    thtmnhthchinc,vtitinchcrngcgitngcquacunschgckhicnbnnysngiu.KhnngvnchngcangSomervellquthcrttitnhbingthnhcngtrongvicgiclunimcacunsch,trnhbyphnlnnidungcanbngnhngtngnguynbn,ngthitmgnsutpschxungchcnmt.Nuttranhimvnychobnthnmnh,chnhticngkhngthhonthnhcn.TicmthyrtvinhdkhicunschcNhxutbnihcOxfordphthnhy

    .TicngxinchnthnhcmncV.MBoulter,ngithchinphndanhmcchocunschnycngnhcctpInIIIvIVnVItrc.

    ARNOLDJ.TOYNBEE1946

  • LINGIBINTPCunNghinculchsnhnloicangToynbeetrnhbymtlunimn

    nhtvlinlcvbnchtvmhnhltngcalchsnhnloi,ktkhihnhthcxhigilnnvnminhlnutinxuthin.Lunimcminhha,vtronggiihnchophp,cchngminhtimigiaionbngnhngvdsinhngrtrattonbchiudilchsnhnloivncccnhshcthinayghinhn.Mtsvdminhhacphntchhtscchitit.Nhimvcangibintp,cnglbnchtvtnchcacunsch(chnhlbntmlc)ny,vcbnrtngin,lduytrnguynvnlunimcatcgidchtrongmtphtbiuvntt,gimbtmtsvdnhtnh,vginlc,vitllnhnrtnhiu,ccchititctrnhbybntrongnhngvdy.Timomuinghrngtpschnygiithiumtcchyvquanimtrithclch

    scangToynbeekhngkmgsutpxutbntrongcngtrnhvnchahonttcang.NukhngthchcchnlngToynbeekhngtnthnhvicphthnhn.Nhngtikhngdmchorngncththaythchotcphmgchonchnh.Vcbn,ncthlmtsthaythchpnhnc;nhnghilngthchcchnlkhng,bilphnlnscthuhtcanbngctptrungsphongphtrongccvdminhha.Ngitascmthyrngchctcphmgcymixngngvitmccatimntrnhby.Dusdngrtnhiucuvonvngingnhbngcsaochocnivibntmlc,nhngtilunchorngcgisthybngchpdnhnrtnhiu.TonbbnthocaticngToynbeeckvnhngonthmvonitrn

    cngtonbphncnlicngchpthun.iunykhngnhtthitphinurayhocccchthchcuitrangtrongtpsch.Ticpnchngnthunvmtcgiktnhkhisosnhtpschnyvinbngcscmthyrng,cngvicbintpnhmttrchikhngtuntheomtthlutnghimngtnoc.Cngcmthochaichcthmvomtvicu,dongToynbeehocbnthnti,nhmcptinhngskindinraktkhinbngccphthnh.Nhngvtngth,khixembatpucphthnhvonm1933vbatpcnlicphthnhvonm1939,ticmthythtkdiuvmnh ch phi tn rt t cng sc chomt cng trnh s ng ngng phc ca A.JToynbee.iucngnilngitrnidungctrnhbyvimtphngphptipcnkhoahclgiiccskinlchsmtcchrrngvcth.

    D.CSOMERVELL

  • CHNG1GIITHIU

  • I.NGHINCUVLCHSCcnhshcthngtptrungminhhanhiuhnlhiuchnhlichongnhngnh

    nghavxhiloingimtronghangsngvlmvic.Sphttrinmnhmcanhiunctrongvithkqua,cthhnltrongvithpningnykhinhlachnccqucgianhlmtlnhvccabmnnghinculchs.Tuynhin,khngthsdngmtqucgiahochnhthiqucgianochuucthgiithchtngtnbnchtlchs.CchnglqucAnh.NuqucAnh(trcylvngqucAnh)khngccoilmtbicnhnghinculchsltng,thchngtacthttinktlunrng,khngmtqucgiahininokhcchuupngcnhngyucu.NhngliulchsncAnhcdhiuhaykhngnuchngtachtmhiumtmnhn?

    ChngtacthbitclchsnibcancAnhtnhngquanhcanviccnckhchaykhng?Nuc,phichngnhngquanhingoinychmangtmquantrngthyu?Vtrongkhiphntchnhngyutnutrn, liuchngtackt luncrngnhngtcngbnngoilnncAnhnhnhnghnnhhngcancAnhiviphncnlicathgii?Nuttcnhngcutrlitrnulkhngnh,thclchngtacthinktlunrng,mcdskhngthhiuclchscaccnckhcnubquamiquanhviAnhquc,songmtchngmcno,tacthhiuclchsncAnhmkhngcnxtnmiquanhgianviphncnlicathgii.CchttnhttipcnnhngvntrnllingcdnglchscancAnhvnhlinhngctmcchnh.Theothtngcdngthigian,chngtacnhngctmcsau:(a)Qutrnhhnhthnhnnkinhtcngnghip(tmtphntcuicathk18);(b)QutrnhhnhthnhchnhphLphinkhngchuynch(tmtphntcuith

    k17);(c)Cucbnhtrnglnhthvtidng(btutnhngnmucanacui

    thk16vinhng tncpbinvdnpht trin thnhnnngoi thng toncu, schimhuccthucanhitivsthnhlpmtcngngnitingAnhminhngqucgianihingoi);(d)PhongtroCicch(tphntthhaicathk16);(e)ThikPhchng,baogmmiithayvkinht,chnhtrcngnhkhoahc-

    nghthutcacucvnnglchsny(tphntcuicathk15);(f)Sthnhlpchphongkin(tthk15);(g)CucciocangiAnhttngiocathikAnhhngsangCcgiophng

    Ty(tcuithkth6).CinhnngcdnglchsAnhqucchothy,cnglixavqukhchngtacngttm

    thybngchngvsclp.Cucciothkth6-khiimcattcnhnggscvittronglchsncAnh-chnhlstngphnvitnhchtclpnitrn,vlshpnhtnatcngngngimandi(ngichackhaihavcio-theoquannimbygi)thnhmtxhiTyphngmim.MmmngcachphongkincVinogradoffminhchnghnghnrngmchitrnmnhtAnhqucmumttrccucchinhphtcangiNorman.Mcdvy,sphttrinnythcrachtrbimtnhntbnngoi,lnhngcucxmlccangianMch.NhngcucxmlcnylmtphncacigilthikVlkerwanderungcangiScandinavia.NngthilnguynnhnhnhthnhchphongkinPhp,vcucchinhphtcangiNormanrrngynhanhsraicachphongkinchuu.nthikPhchng,phithanhnrngcvnhalnchnhtrcancAnhunnhnlungsinhkhtvngBc.Nuchnhthchuynchvqunchkhngcvuntrngtrongmtphmvihp,tanhgieohttrongmtvnm,vrisptrongkhongtnm1275ti1475,thchnghanhnvncaBcschngbaogibnrcrangoikhuvcphabcdyAlpstkhongnm1475tri.Phongtrocicch,mtlnnakhngphilmtskintrngiringcancAnh,mlxuthchungcakhuvcTyBcuutranhtchkhiminNam,vngTyaTrungHikhibchmvoditvongvqunlng.Trongthikcicch,

  • AnhquckhngkhixngcngkhngthamgiavocuctranhuagiaccncchuubnbiTyDngcchinliphmlnhngthgiimibnkiaidng.Nginhcphnthngnitrnvitcchlmtknsautngimunutranhviccnglnitrc.Cnlihaictmccuicngcnxemxt:shnhthnhhthngnghvinvxhicng

    nghip-nhngththngccoiltrngthnhtrnchnhmnhtAnhrisaumiphbinraphncnlicathgii.Nhngccchuyngiashckhnghontonngviquanimny.Vhthngnghvin,ngiActonni:Lchscamtqucgianichungphthuc

    vohotngcamtslclng,cclclngnykhngxutphttqucgiamtnhngcnnguynrnglnhn.SxuthincachqunchhiniPhplmtphncaxuthxyratngttiAnh.NhngngiBourbonvStuartutuntheomtquylutnhnhaudnhncnhngktqukhcnhau,Nicchkhc,hthngnghvin-ktqunibcaAnhquc-lsnphmcamtlclnghotngkhngchncAnhmngthicAnhvPhp.VqutrnhhnhthnhcuccchmngcngnghipncAnh,khcthtrchdnli

    cachuyngianoxcnghnngbHammond.TrongligiithiucacunSphttrincanncngnghiphini,haraquanimrng,nguynnhnquantrngnhtkhinchocuccchmngcngnghipxuthinAnhqucchkhngphininokhctrnthgiil:avtnghpcancAnhtrnthgiivothk18,baogmvtralcansoviiTyDngvvthchnhtrcantrongcncnquynlcchuu.Vvy,cvnhlchsncAnhchabaogivgnnhchcchnskhngbaogilmtmitrngltngnghinculchs,nutachkhostnmtcchclp.VnuiungviqucAnh,chcchnncngphingvibtkqucgianokhcchuu.Mcdktqulphnh,songsphntchvnttvlchsAnhqucgichochng

    tamtmanhmi.NhngctmcmchngtatholunkhiingcdnglchsncAnhchnhlnhngchngcthtcashc,nhngnhngchngnyngthicngllchscamthnhthixhichungmqucAnhchlmtphntrong,vnhnggmAnhquctringhimucsthamdcaccqucgiakhc.Cigilmitrngltng thc ra tr thnhmtmhnhxhic cu thnhbinhiu cngng ccchngtccidinkhngchbibnthnqucAnhmcncccncPhpvTyBanNha,HLan,ccncvngScandinavia,v.vCutrchdncangiActonchothymiquanhvchotamtcinhntoncnh.Nhnglclngtcngkhngxutphttdntcmtnhngcnnguynrnglnhn

    cmilinhvinhau.Chngskhngddngnghincutnonutachxtringmkhngcmtcinhntoncnhvtcngcachngtrongtonxhi.Nhngthnhphnkhcnhauchunhhngkhcnhautcclclng,chodcclclngnyccngmtnguynnhntngng,bichngsnggpvtcngtrlicclclngxutphttnguynnhntngngtheocchkhcnhau.Chngtacthnirng,mtxhiphinguvinhiuvntrongtintrnhphttrincan,thnhcnghaykhnglnhvovicmithnhvincantmnhgiiquytnhngvntheocchttnhtcth.Sxuthincamivnlmtththchphichung,mtthchthcphivtqua,vquachui ththchnycc thnhvin trongxhidnnhhnhcskhcbitgiachngviccthnhvinkhc.Cuicng,taskhngththuhiunghabtkhnhvinocamtthnhvincthdimtththchcthnukhngtnhnhnhvitngthockhngtngtcaccthnhvinkhc,cngnhnukhngcoinhngththchlintipylmtchuiskintrongtintrnhphttrincatonbxhi.Phngphplgiiccskinlchsnyclsrrnghnvimtvdcth,xut

    phttlchscaccqucgia-thHyLpctrongvngbnthktnm725-325trcCN.Khnglusauthiimkhiuthikny,ttcthnhvintrongrtnhiuthni

    trnuphiimtviplcdnsnnglnsinhk.Phngtinmusinhcangi

  • HyLpclcbygihunhphthuchontonvovictrngtrtmtssnphmnngnghiptiuthtronggianh.Khicnkhnghonglngthcxyra,chnhquynccthnhphkhcnhauchngchivintheonhngcchkhcnhau.Mtsthnhph,nhCorinthvChalcis,ctgimdnsdthabngcchchimng

    nhngkhuvccanhtcnngnghiphingoinhoSicily,minNamnc,oThracevnhngnikhclmthuca.Do,cthninhngvngthucacaHyLpccthnhlpnginlnhmmrngvnglnhthalcaxhiHyLpcmvnkhngthayictnhcan.Ngcli,mtscngngkhcchngiiphpthayicchsngcah.VdnhSparta,thamncnkhttcacccngdnbngcchtncngvchinh

    phtnhngngilnggingHyLpgnnht.KtqulSpartachginhcthmtaivicigiphitrlnhngcucchintranhdaidngviccnclncn.trnhnhngcucchintranhlinminy,chnhquynSpartabucphiqunshaisngcangidn t trn xung di, bng cch thnh lp v thch nghi vi nhng t chc ngminhnguynthy,thnglvimtscngngHyLpgn,trongkhitinhngkhuvckhc,hnhthclinminhnyangdnbinmt.Athensligiiquytvndnstheomtcchkhc.Nkhngchtinhnhchuyncanh

    ccsnphmnngnghipmcnkhaisinhrannsnxuthnghaxutkhuvsauphttrincccquanchnhtrchiasquynlcchnhtrmtcchcngbngchocctnglpminysinhtnhngcicchkinhtny.Nicchkhc,chnhquynAthensngnchnmtcuccchmngxhibngcchthc

    hinthnhcngmtcuccchmngkinhtvchnhtr.Khmphragiiphpchovnkhnghonglngthcangdinratrndinrngy,ngiAthenstnhcmramtconngmicptinchotonbxhiHyLpc.chnhlldovsaoPericles,khinivAthensgiuccamnhkhngnhrngnltmgnggiodcchotonHyLp.Vicchnhntngthangcbnny,takhngchnAthens,Sparta,Corinthhay

    Chalcis,mltonbxhiHyLpclmtrngtm,cthngthihiucnghacalchscccngngtntitrongthikt725-325trcCNcngnhcaschuyntiptthiknysangthiktiptheo.Nhngcuhinurayschngcligiipd dng no nu chng ta tm kim p n qua vic nghin cu c lp lch s ca ngiChalcis,ngiCorinth,ngiSpartahayngiAthens.Tquanimny,chngtathycthxemnh lch s cangiChalcisvngiCorinthdinbin theomt lgicbnh thngtrongkhingiSpartavngiAthenskhngitheolimnmbcsangconngkhc.Khngthgiithchngrnybtutu,vccsgiacgnglgiibngcchgirngngiSpartavAthensvnkhcvinhngngiHyLpckhcnhshunhngphmchtbmsinhcbittbuibnhminhcalchsHyLpc.iunycngtngngvivicgii thchsphttrincangiSpartavAthens

    bngcchthanhnrngchngcsphttrinnocvrnghaicngngngiHyLpcvnvncbittuticuicuchuyn.Tuynhin,githuytmuthunvithctlchscchngminh.HylyvdvthnhphSparta,nhngcuckhaiqutdoTrngKhocAnhquctinhnhtiAthenscungcpbngchngrtthuytphcrngntngiathkth6trcCN,cucsngcangiSpartavnkhngcgkhcbitsovicccngngngiHyLpkhc.NhngimcbitcaAthenscngvy,khingiaotipvitonbthgiiHyLpctrongthikcmnhdanhlHyLpci(triviSparta,cchngminhllmvongct),nvngingnhphnngcngngHyLpkhc,nguyndonychcthhiuctcinhntngthmthi.TacngcimkhcbittngtgiaVenice,Milan,GenoavnhngthnhphkhcvngBctrongthikTrungcvskhcbitgiaPhp,TyBanNha,HLan,qucAnhvnhngqucgiakhcphngTytrongthikgnyhn.hiucccthnhphn,utinchngtaphitptrungchvotngth,vchnhcitngthnylmitrngtaddngnghincu.Thnhngkhinimtngth-thhnhthnhnnccmitrngnghincultngnylg?Vlmthnokhmphranhngbingiikhnggianvthigiancachng?

  • TahyquaytrlivibngtmttccctmcquantrngtronglchsAnhquc,vxemthkhinimtngthnoscthnhlpcuthnhmitrngltngmlchsncAnhlmtphntrong.Nubtuvictmcgnynht-lshnhthnhxhicngnghip,chngta

    thyrngkhnggianalcamitrngnghincultngcthphngonltoncu.giithchcucCchmngcngnghipncAnh,chngtaphiquantmnnhngiukinkinhtkhngchTyumcchuPhinhiti,chuM,Nga,nvvngVinng.Tuynhin,khichngtaquaytrlivihthngnghvinvnhngskintrc,vitkinhtnchnhtr,thphmvicachngtathuhpli.QuylutmngiBourbonlnngiStuartutuntheo(theolicangiActon)PhpvAnhkhngcnhhngglnngiRomanovNga,ngiOsmanliThNhK,ngiTimuridHindustan,ngiMn Thanh Trung Hoa hoc ngi Tokugawa Nht Bn Lch s chnh tr canhngqucgianykhngthgiithchtheolitngt.nychngtagpphimtgiihn,quylutmngiBourbonlnngiStuartutuntheocnhhngtrirngquaccncthuckhuvcTyuvcnhngcngngthucamibnkiaidngcathcdnTyu,nhngnkhngvntickhuvcbingiiphatycancNgavThNhK.Phangcaranhgiinyvolctuntheoccquylutchnhtrkhcvcnhngktqukhc.NutrluinnhngctmcutincalchsAnhquctrongdanhschtrn,chngta

    sthysbnhtrngvtidngkhngchgiihntrongphmviccncTyumgnnhdinravitonbccncnmtrnbiTyDng.TrongkhinghinculchsthikCicchvthiPhchng,chngtacthbquasphttrintngiovvnhaNgavThNhK.ChphongkinTyukhngcquanhtngtcvinhnghintngphongkincphthincccngngByzantinevHigiongthi.Cuicng,cucciocangiAnhsangCcgioTyphngcngnhnchngtal

    mtxhi,ngthiphitrgilloibkhnngcachngtagianhpccxhikhc.ChotiihitngioWhitbynm664,ngiAnhvncthciothnhCcgioVinTy thuc vnhaiCeltic.ThmchngiAnhc thgianhpcngvinhngngixWalesviNhLanthnhlpmtgiohiCcmibnngoigiohiRome,giohinythcchtgingnhmtalterorbis-thgiicangiNestoriatrnvnhaiVin ng ca C c gio. iu ny l mt sai lm theo nh li truyn dy ca thnhAugustine.Sauny,khiccncRpHigioxuthintrnbiTyDng,cchphiCcgioVinTycaoqucsngmcthbchiacthontonnhCcgioAbyssiniahocTrungvinhnghphingovihtrnlcachuu.Hoccngc th h b ci o thnh Hi gio, nh tnh cnh ca nhiu ngi Monophysite vNestoriakhivngTrungngchusthngtrcangiRp.Nhnggithuytlachnnycthbphnhnhnhngiukhngtng,nhngssuyngmvchngnhcchngtanhrng,mcdcuccionm597binchngtathnhmtphncaxhiCcgioTyphng,songnkhngbinchngtathnhmtchngtckhcmchvchramtngphntuynchiarsuscgiachngta,nhngngiCcgiophngTyvinhngtncacccngngtngiokhc.Sxemxt ln thhaivccctmc trong lchsAnhquccungcpchochng ta

    phngtinxcnhccinhnhkhnggian,tinhiuthiimkhcnhaucaxhitrongcqucAnh,vulmitrngltngnghinculchsnhnhngglinquannqucAnh.Khitipcnnhngmuinhnhny,chngtasphiphnbitnhngimkhcbithinnhincaisngxhi-kinht,chnhtrvvnha,vrrnglsmrngkhnggianxhicnhngkhcbitrrtvinhnggchngtaangtptrungch.Ngynay,trnlnhvckinhtxhi,qucAnh,rrngcnhhngrtlntrnthgii.V lnhvcchnhtr,mt lnnaiugnnhhinnhin.Tuynhin,khichuynsanglnhvcvnhathsbnhtrngcaqucAnhnhhnrtnhiu.Vcbn,nbgiihnccqucgiacanhngngitheoThinChagiovoTinLnhTyu,MvNamHi.BtchpnhngnhhngvnhatbnngoinhvnhcNga,tranhvTrungHoa,tngionivixhichngta,vbtchpnhhngvnha

  • mnhmhnnhiucaxhichngtalncccngngkhc,chnghnnhCcgioChnhthngvCcgiophngng,Higio,ngiovnhngngivngVinng,rrnglttchvnbnngoicithgiimchngtaangthucv.Nghincuklnghnvnhngthiitrc,chngtasthyrng,cbalnhvc,

    giihnalcaxhimchngtaangphntchttbthuhpli.inhnhvonm1675,mcdsthuhpcthkhngrrtlmtrnlnhvckinht(tnhtnuchngtatgiihnmnhkhitmmrngcannthngmivbquaslngvnidungcan),songccngranhgiicalnhvcchnhtrcolichotikhichnggntrngkhpvinhngngranhgiicalnhvcvnhangynay.Vdnm1475,nhngvnghingoibinmtcbalnhvc,vngayctronglnhvckinht,ccngranhgiicngthuhpchotikhigntrngkhpvinhngngranhgiicalnhvcvnha,giybgiihnTyvTrungu-ngoitrmtchuicccncqunssausprtnhanhtrnccbngbinaTrungHi.Khostnm775,ccngranhgiivntiptcbthuhptrncbalnhvc.Vothiim,lnhacachngtagnnhbgiihntrongkhuvccaCharlemagnecngvinhngthchkthatchLaMAnh.Bnngoiphmviny,gnnhtonbvngbnoIberianthikthucvlnhthcaCaliphateRpHigio,Bcvng-Bcurivotaynhngngimandichacio,baphaTyBccaoqucAnhbchimhubinhngngiCcgioVinTy,vvngNamnmdiquynthngtrcangiByzantine.TahygixhimchngtavnangnghincuvgiihnkhnggianlcngngC

    cTyphng,vngaykhichngtacgnghnhdungtmchonmtcitn,thhnhnhvtncaccbnsaotxhinytrongthgiingthicngcnphicxemxtcngvin,cbitkhichngtachnlnhvcvnha.lnhvcvnhany,chngtacthphnbitkhngnhmlnshindincathgiingynayvitnhtlbncngngkhcangtntivicnghnhthixhinhchngta:(I)XhiCcChnhthngngNamuvNga;(II)XhiHigiotptrungtrongkhuvcsamctriditheongchoquaBcPhiv

    vngTrungngtiTyDngtiphangoiVnLTrngThnhcaTrungQuc;(III)Xhingiovngbnlcanhitican;(IV)XhiVinngtrongnhngkhuvccnnhitivninmgiavngsamc

    vThiBnhDng.Nukhostkhn,chngtacncthnhnthyhainhmtntchcacccngng

    tngtnaykhngcn.NhmthnhtbaogmnhngngiCcgioMonophysiteArmenia,Mesopotamia,AiCpvAbyssinia,cngvinhngngiCcgioNestoriaKurdistanvnhngngicuNestoriaMalabar,cngnhcctnDoThigiovngitheooParsee;nhmthhaibaogmcctnPhtgioLtmaithaTyTngvMngCcngviPhtgioTiuthaCeylon,Burma,SiamvCampuchia,cngvicctnoJainn.Mtiuthvcnlulkhitrvviinhnhnm775trcCN,chngtaphthinra

    rng,slngvcimnhndincacccngngtrnbnthgiilcgnnhtngngvingynay.Vcnbn,bnthgiicacccngngnykhngthayik t lnxuthinu tincaxhiphngTy.Trongcucu tranhsinh tn,xhiphngTydnccithngthicanvochntngvphongtachngbnguythkinhtvchnhtr,nhngnvnchathbucchnguhngvmtvnha.Dphichuscpnngn,nhngchngvngiclinhhncamnh.Ktthclunimny,chngtacthktlunnhsau:cnphnbitrrnggiahaimi

    quanh:miquanhgiacccngngtrongcngmtxhivnhngmiquanhgiaccxhivinhau.Vgiy,saukhikhostsbnhtrngcaxhiTyphngvkhnggian,chngta

    cnphixemxtsbnhtrngcanvmtthigian.Lnnychngtagpphithctlkhngthbittrctnglaican,thctyhnchrtnhiulngkinthcvxhi

  • phngTy,hayvbtkmtxhinokhcangtntimnghincucachngtacthphikhost.Do,chngtanhphithilngvivictmhiuimkhiucaxhiTyphngny.Khi lnh th ca Charlemagne b chia x gia ba ngi chu trai ca ng sau hipc

    Verdunnm843,Lothaire-ngichulnnht-cquynshuhaithphAachenvRomev gia, ni linhai phn lnh thny, Lothaire c chiamt vngt bngngangquabmtTyu tcasngTiberv sngPoncasngRhine.Lnh thcaLothairevnccoi lmttrongnhngkhuvccvtra lvqutrnhlchsngquantmnht.BaanhemCarolingianngkhitinrnglvngtctmquantrngcbitcachuuchngta,bidutnglaicthnochngna,ncngcmtqukhhohngsaulng.CLothairevngnicangucaitrtAachentiRomevidanhhiuHongLa

    M,vbctngtriditRomebngquadyAlpstiAachen(vtiptckoditAachenbngquaeobinnBctngLaM)tnglmttrongnhngbctngthnhthityucachLaM.BngcchxydngmtconngthngthngvitybctRomebngquadyAlps,thitlpmtbingiiqunstrnbtysngRhine,vchechnsnbntricangbingiibngcchthntnhvngphaNamncAnh,ngiLaMchiactmiphatycaphnlcachuubnkiadyAlpsvspnhpnvomtchgnnhtipgipvithunglngaTrungHi,ngoitrtrongphntthkny.Dovy,ngbingiibaoquanhlnhthcaLothairegianhpvocutrcalcachLaMttrcthiLothairecngnhcaxhiTyphngsau,nhngchcnngcangbingiinyivichLaMvxhiTyphngvsaulkhnggingnhau.ThichLaM,nlngbingii,cnsaunyvichngta,nlnntngcacucbnhtrngkhngchvhaiphamtheomihng.Trongsutgicngdicahaikhongthigianny,(khong375-675CN),nghalgiassuytncachLaMvxhiTyphngchngtadndnhnhthnh,mtchicxngsncaxhicctchravnhonnthnhctsngcasinhvtmicngchngloi.Rrngl,trongkhitmhiuxhiphngTytsaunm775,chngtabtuthyn

    phbymtiukhchnnhngkhinimcachnhbnthnn-lkhinimvchLaMvxhicach.Ncngchotathyrng,btkyutnomchngtacthlntheoduvt,tlchsTyphngnlchsxhicxacngcthmangnhngchcnngkhcnhautronghaiskthpkhcnhauny.VnglnhthcaLothairetrthnhnntngcaxhiphngTyldoThinChagio

    khitinvphabingiiLaM,gpphiplccangimandintvngthoang,vdndnkhaisinhramtxhimi.Do,trongqutrnhlntheogcrcantrongqukh,davoquanimny,mtsgiaphngTytptrungchvolchsThinChagiovcangimandi.ngtanhnthycthitheoduvtchaidnglchsnychontncccuccchmngtronglnhvckinht,xhivchnhtrtronghaithkcuitrcCN,khixhiHyLp-LaMcibspdochnngkhngkhiptcucchinHannibal.VsaoqucLaMvncnhtaydicanvhngtybcvthutmgcphatycaphnchuubnkiadyAlps?VnbdndtvhngdocucutranhmtmtmtcnviCarthage.VsaosaukhivtdyAlpsndnglisngRhine?VnthikAugustus,scsngcankitqusauhaithkchintranhvochnh.Vsaongimandicuicngtrnquabingii?Biv,khiscchbitgiamtxhivnminhvmtxhikmvnminhhnngngli,vcncnthngbngkhngnnhmnghingvmtbn,ththigiansuichoxhihoangshn.Vsao,khingimanditrnquabingii,hlichmtrnvigiohiphabnkia?Chainguynnhn:Vmtvtcht,docccuccchmngvkinhtvxhitheosauchintranhHannibalemvvsnlphngnglmvicnhngkhuvcbtnphcaphngTy,vcucdicbtcdcacclaongphngngnykotheomtqutrnhthmnhpnhacacctngiongphngvoxhiHyLp-LaM.Vmttinhthn,ldocctngionyvilihacahvmtscuricnhnmtthgiikhc,tmthynhngvngtbhoanggieotrngtrongtmhncamttnglpthngtrvnthtbi

  • trongthgiitrnth,hngmongcuvnvnmnhcaxhiHyLp-LaM.Trili,ivimtnhnghinculchsHyLp-LaM,cnhngngiCcgioln

    ngimandiuhindinnhnhngsinhvtcamtthgiicnb-cgilgiaicpbtr![1]-trongvngoixhiHyLp-LaM(hoccthsdngmtkhinimrnghnlHyLp c).ng ta s ch ra rngnhngbc thy v vnhaHyLp c, trc v k cMarcusAurelius,gnnhubquashindincah.ngtaschnoncGiohiCcgiolnnhngbinhonngimandilnhngcnbobnhchxuthintrongcthcaxhiHyLpcsaukhi tnh trngsckhecanbbomndndocucchinHannibal.Cuciutranychophpchngtavramtktluntchccvsbnhtrngngc

    thigiancaxhiTyphng.Cucicaxhi,mcddihnbtkmtqucgiaringlnothucvn,nhngcngkhngtntiluhnthigiantnticaccchngtcidinchon.Khilntheodnglchs,trvkhithycan,chngtaschmtigiaioncuicngcamtxhikhc,mkhithycaxhinyrrnglnmxahnnhiutrongqukh.Tnhlintccalchs-mtcmtcthchpnhncsdng-khngphiltnhlintcnhcucicamtcthnl.Nlslintccuthnhbinhngvngicaccthhnitipnhau,vmiquanhgiaxhiTyphngchngtavixhiHyLpccthsosnh(tuyhikhpkhing)nhmiquanhgiaconcivicham.Nulunimvtinycchpnhnthchngtasngrng,mitrngl

    tngnghinculchskhngphilmthnhthidntc,cngkhngphiltonbnhnloi,lmtnhmnhtnhcanhnloimchngtagilmtxhi.Chngtaphthinnmhnhthixhinhvyvntntichotingynay,cngvinhngbngchnglchsvnvtcaccxhibditvongvbinmt.Vtrongkhikhmphcchoncnhkhaisinhmt trongnhngxhicn tn tinngynay(chnh lxhicachngta),chngtatchnlnnmmcamtxhirtngchkhcmgianvixhicachngtatntimtmiquanhchacon;trongxhicachngtangvaitrlcon.Trongphntiptheochngtascgnglpramtdanhschhonchnhccxhitheokiunutrncbitltngtntitrnhnhtinhnyvtrnhbymiquanhgiachngvinhau.

  • II.NGHINCUSOSNHCCNNVNMINHChngtaphthinrngxhi(haynnvnminh)phngTylhuducamtx

    hitin.Phngphphinnhintheouicuctmkimnhngxhitngngxahns lxemxtvdnhngxhikhcangcng tn ti, lcngngCcgioChnhthng,cngngHigio,cngngngiovcngngVinng,vxemthliuchngtacthphthinrachamcanhngxhihaykhng.Nhngtrckhitinhnhcuctmkimny,chngtaphilmrmnhangtmkim

    iug,nicchkhc,ulnhngduhiucamiquanhtrchmchngtacthchpnhnlmchngcvngchc.VthcrathchngtatmthynhngduhiunocamtmiquanhtngtnhgiaxhicachngtavixhiHyLpc?Hintngutinlmtnhnctrungng(tcchLaM)hpnhttonbxhiHyLpcthnhmtcngngchnhtrnnhttronggiaioncuicalchsxhiny.Skinnyrtngquantm,vninghchrrtvihintngvschnhquynaphngcaHyLpcibphnchia trckhichLaMxuthin,vncnginghchrrtkhngkmvivicvsqucgiacaxhiphngTycphnchiachotinay.Tinxahnna,chngtathyrngngaytrcchLaMlmtthiklonlc,kodi(ngcchiuthigian)tnhtlticucchinHannibal.Trongthikny,xhiHyLpckhngcnphttrinmsuytnrrt,shnhthnhchLaMngnchnssuytntrongmtthigian.Nhngkhongthigiancuicngcngchngminhrrngrng,ltriuchngcamtcnbnhnananghyhoixhiHyLpccngnhchLaM.Mtlnna,sspcachLaMctipnibimtkhongdng,haymtthikqugiathiimbinmtcaxhiHyLpcvsxuthincaxhiTyphng.Khongdngnyc lpyvicchotngcahai tchc:GiohiCcgio,

    cthnhlptrongvtntiquathichLaM,vmtstriuikthasmntitnmclntnhngvnglnhthccachtrongthikgilVlkerwanderungcanhngngimandintvngthoangphabnkiaccngbingiicach.ChngtatngmthailclngnylgiaicpbtrtrongncvgiaicpbtrncngoicaxhiHyLpc.Mcdkhcnhauvmimt,songhgingnhauchphichuskhinhrttnglpthngtrcaxhiHyLpc,nhngtnglpthngtrcaxhicmtphnghngvmtquynlnho.Sthtl,chLaMspcnGiohithtnti,chvGiohichoiquynlnhonhnvlngtrungthnhtrongkhichLaMnhmtchaimtnitrn.VthmGiohi,mtthnhvinsngsttmtxhibditvong,trthnhcininuidngchomtxhimirai.Vyulvaitrcanhngnhntkhctrongmiquanhtrchcaxhichngta

    tronggiaionqu,btngun t thikVlkerwanderung, thikmnhngkb trngoibangtrnxungtphabnkiangbingiicaxhic-baogmngiGermanvngiSlavtkhuvcrngBcu,ngiSarmatiavngirHungntthonguyn-u,ngiSaracentbnoRp,ngiBerbertdyAtlasvsamcSahara-nhngchnhquynthaksmntitncngGiohichiassnkhulchstrongsutthikquhaycngilthikAnhhng?SoviGiohi,snggpcahmangtnhtiuccvkhngngk.Hunhttchubtiuditbngbolctrckhithikquktthc.NgiVandalvOstrogothbnhbihontontrongnhngcucphncngcachLaMangsuytn.LanbnglncuicngcangnlaLaMcngthiuchyttcnhngchthiuthnngthngny.Nhngnhmkhcb tiudit trongnhngtrnchinhuynhtngtn:chnghnnhngiVisigoth,nhnnutintngiFrankvnktliutngiRp.Stcntntitrongcucutranhsinhtngiaccxhinydndnbthoihavsngvtvngchotikhibdpttbicclclngchnhtrmishuscmnhkhngththiu.DomccvngtriuMerovingianvLombardblclngmslkintrcskintorachCharlemagne,qutsch.ChchaitrongschnhquynthakcachLaMchothyccchudutrchtrongsnhngqucgia thucuchuhini, lchnhquynAustrasiaFrankdoCharlemagnesng lpvchnhquynWessexcaAlfred.

  • DovymthikVlkerwanderungvccsnphmsmntitncan,gingnhGiohivchLaM,ulduhiucamiquanhtrchgiaxhiTyphngvxhiHyLpc,nhnggingnhchLaMvkhcviGiohi,chngchlccduhiuvkhnghngth.Khichuyntnghincuvduhiusangnghincuvcnnguyn,chngtasthyrng,trongkhiGiohithucvctnglailnqukh,thccthchthakcangimandi,cngnhchLaM,hontonthucvqukh.SsinhsicachngnthunlhqucasspchLaM,vssplduhiucnhbohinnhinchosspcachnhbnthnchng.VicnhgithpnggpcangimandiivixhiTyphngcachngtachc

    hngyscchoccnhshcphngTycathhtrc(chnghnnhFreeman),nhngngiluncoitchcchnhquynLphinlsphttrintmtstchcttrnhtnhmhchorngccblccangiTeutonmangtheotvngthoang.NhngcctchcTeutonnguynthyny,nuchngctnti,cngchlcctchcskhaimangctnhcanginguynthyhunhminivmilc,vthctlhkhngtntiquathikVlkerwanderung.Lnhocaccoqunngimandilnhngnhthmhimqunsvbnchtcaccthchktha,cngnhbnthnchLaMvothican,lchuynquyncngrntiluynbichintranh.Chchuynquyncuicngcahbdptttnhiuthktrc,khimthnhthixhimiraivdndnsnsinhracimchngtagiltchcnghvin.Hintngnhiusgiackhuynhhngnhgicaoqumcvaitrcangiri

    viisngxhiTyphngchngtacthcxemlmtphntndcanimtinsailmrng,tinbxhicgiithchbngshindinnhnggitrbmsinhchucattin.MtphpichiusailmbtnguntcchintngcngnhkhoahctnhinlmsngtdndtccnhshcphngTythhtrchnhdungccchngtcnhlnguynthahc,vhnnhnkhcchngtcnhlphnnghahcgiiphngnnglngtimtngngthisinhrabtkhvtothayinhngnimtrckiavnbtngvnhtr.Ccnhshctladimnhkhichorngchnhsphatrncadngmumi-nhhmtmtcchndvnhhngcachngtctrongcucxmlccangir-cthgiithchchosxuthinmivsaunycassngvslnmnhcuthnhlchscaxhiTyphng.Lthuytnychorngngimandilnhngchngtcthunkhitcaonngichinhpht,dngmuvntiptccsnsinhvkhinchothnxccchuducahtrnncaoqu.Sthc,ngirkhngphiltcgisngtorabnthtinhthncachngta.Hli

    dngcnhphicaxhiHyLpc,nhngthmchhkhngthginhlyvaitrlchslngitungranktliun.HxuthintrongbicnhxhiHyLpcangphichunhngvtthngchtmntgyrachomnhtrongthiklonlctrchngthk.Hchthuntynhgingknknhoc lcc loinxcchtkhcmthi.ThikAnhhngcah lonktca lchsHyLpc,chkhngphichngmu lchscachngta.Nhvy,cbanhntnglutrongqutrnhchuynitxhiHyLpcsangx

    hiTyphngmi,l:hnhthichnhquyntrungngnhlchngcuicaxhic,giohiphttrintronglngxhicvnuidngsphttrincaxhimivnhngcucxmlnghnlontrongthikAnhhngcangir.Trongsccnhntnythnhntthhaictmquantrnglnnht,trongkhinhntthbactmquantrngnhnht.MtduhiunachothymiquanhtrchgiaxhiHyLpcvxhiTyphng

    ngclutrckhichngtachuynsangkhmphnhngxhitinkhc,lschuyndicacinihocnginhnguynthycaxhimitnginhnguynthycaxhitincan.Chngtathyrngngbingiicaxhic,nhtrongvdchngtaphntch,trthnhtrungtmcaxhimivchngtaphichunbchonhngschuynditngttrongnhngtrnghpkhc.XhiCcChnhthng.Nghincuvkhithycaxhinyskhngbsungvo

  • danhschcachngtanhngmuchngtcmi,vnrrnglanhemsongsinhcaxhiTyphng,vlconcaxhiHyLpc,schuyndialcandinravhngngBc,thayvhngTyBc.VicinihaynginhnguynthynmvngAnatoliacangiByzantine,nchuttngtrongnhiuthkdosbnhtrngcaithlxhiHigio.Saucng,ncngtmchngphttrinantonvphabcvphangquaNgavSiberia,lnvobnhngcathgiiHigiovvntivngVinng.SphnchiaringbitxhiCcTyphngvxhiCcChnhthngccho

    rngcngungctslygiovitinthnchungcachng,lGiohiThinChagio.Nphnlythnhhaibnth,GiohiThinChaLaMvGiohiThinChaChnhthng.Cuclygiomttihnbathkmihontt,btuvicuctranhlunbitrmtndoanvothkth8vktthcbngsontuytviquanimthnhcvonm1054.Trongthigian,giohicaccxhiangphnkrtnhanhnyitheonhngquanimchnhtringhch.GiohiThinChaphngTyctptrungdiquynlcclpcachGiohongtrungc,trongkhiGiohiThinChaChnhthngtrthnhmtbphnngoanngoncachnhquynByzantine.CcxhiIran,RpvxhiSyriac.Xhivnangtiptctntimchngtaphi

    phntchlcngngHigio.Khirsotbicnhcaxhiny,chngtanhnthycmtchnhquyntrungng,mttngiophqutvmtthikVlkerwanderung,tuychngkhngginghtvibicnhchungcacccngngCcTyphngvCcChnhthng,nhngcnghinnhintngt.ChnhquyntrungngcaxhiHigiolvngtriu Abbasid ca Baghdad.[2] Gio hi ti cao y, d nhin l Hi gio. Thi kVlkerwanderungtrnqualnhthCaliphate,khivngtnybgiyxobiccblcdumcThNhKvMngCthonguyn-u,ccblcngiBerberBcPhivccblcRpbnoRp.GiaionquxutphttthikVlkerwanderungnykodikhongbathk,tnm975tinm1275trcCN.VimktthcthiknycngccoilimkhiucaxhiHigionhchngtathytrongthgiingynay.Chotigithmithurrng,nhngcuctmkimxahnkhinchngtaphii

    dinvinhngvnphctp.Thnht,xhitincaxhiHigio(vnchaxcnhcdanhtnh)cchngminhkhngphilchacamtaconduynht,mlhaiaconsongsinh,viunyrtgingvixhiHyLpc.Tuynhin,trongkhixhiCcTyphngvCcChnhthngchungsngbncnhnhauquahn1000nm,thktcccacpanhemsongsinhnylihontonkhc.Nghal,mttronghaiaconcaxhimchngtaangitmdanhtnhnutchngvstnhpngianhemcan.ChngtasgihaixhiHigiosongsinhnylcngngIranvcngngRp.imkhcbitgiahaiaconcaxhichanhdanhmchngtaangtmkimkhnggingnhtrnghplygiogiaccconcaxhiHyLpc.khngphilvntngio,vmcdHigiocngchiathnhchinhnhlngiSunnivngiShiinhGiohiCcgiochiathnhGiohiThinChavChnhthng,songslygionytrongoHikhngxyrangthivibtkgiaionnocasphnlygiacccngngHigioIranvHigioRp-mcdcuclygiocuicngphvxhiHigioIrankhiphnnhnhShiichimuthBaTtrongphntucathk16sauCN.Bngcch,nhnhHigiocangiShiitkhngnhmnhtivngtrungtmcaxhiHigioIran(triditngsangty,tAfghanistantiAnatolia),chonhnhHigioSunnichimuthhaibncathgiiIran,cngnhccncRpphanamvphaty.KhisosnhcpanhemsongsinhcaHigiovicpanhemsongsinhcaxhiThin

    Chagio,chngtasthyrng,xhiHigiochimuthkhuvcgilBaT-ThNhKhocIranmangimtngngchcchnvixhiTyphng,trongkhixhiHigionmgikhuvcRpcnlimangcimtngngvixhiCcChnhthng.Vd,linhhncavngtriuCaliphatecMamlukdnglnCairotrongthk13sauCNnhc chng ta nh ti hu du ca ch LaM c Leo - vua x Syria dng ln Constantinopletrongthkth8.BmychnhtrcaMamluk,cngnhLeo,ckchthctnginhgn,hiuquvbnvng.NtringcvichTimurkhuvcIranlngging-manghnhdngrngln,mh,smntitn,xuthinvbinmtgingnh

  • ch Charlemagne phng Ty. Thmmt im tng ng na, y l ngn ng c lmphngtintruynbvnhatrongkhuvcRpltingRp,cngchnhlngnngcavng triu Abbasid ca Baghdad. Cn trong khu vc Iran, nn vnminhmi to raphngtintruynbmichoringn,ltingBaT-thngnngchnhthnhbngcchghpnittingRp,gingnhtingLatinhchnhthnhbngcchghpnitheotingHyLp.imtngngcuicng,ylcucchinhphtvthntnhxhiHigiovngRpcaxhiHigiokhuvcIrandinratrongthk16tmthyhnhnhngdngcachnhmnhtsxmlccacngngCcTyphngchnglicngngCcChnhthngtrongcccucThptchinh.Cucxmlcnylnnccimvonm1204,tronglnThptchinhthtnhConstantinople,khimtngchngnhxhiCcChnhthngsbchimngvthntnhhontonbingianhemcan-nhnhmnhxynvixhiRpbathksau,khilclngcaMamlukbpvngtriuAbbasidcaCairocthnhlpbiOttomanPadishahSelmIvonm1517.Giychngtaphixtnmtcuhi,ulduncuicngcaxhichanh

    danhtrongvngtriuAbbasidcaBaghdadngvaitrcuicngtrnvichnhtr,tngtnhvaitrcachLaMtrongxhiHyLpc?NulnngcdnglchsktvngtriuAbbasid,liuchngtactmthyhintngtngngvithiklonlcmchngtaphthinlgiaionpchtcaxhiHyLpchaykhng?Cutrlilkhng.SauvngtriuAbbasidcaBaghdad,chngtathycvngtriu

    UmayyadcaDamascus.Bncnh,tathy1000nmxmnhpcaxhiHyLpcbtuvisnghipcaAlexanderMacedontrongnacuithkthttrcCN,tiptheolnnqunchHyLpSeleuciaSyria,chindchcangiPompeyvcucchinhphtcangiLaM,vchktthcvicucphcthngphngcaccchinsHigiocitrongthkth7sauCN.CccucchinhphtcangiRpHigiocxacvnhpli,theonhpiucalchs,nhngcucchinhphtcaAlexander.Chngcngthayibmtthgiitrongvngkhong6-7nm,nhngthayvimi,chnglibinntrlithnh mt th tng t nh tnh trng trc kia. Ging nh cuc chinh pht ca ngiMacedon,bngcchltchAchaemenid(cngilchBaTcaCyrusvnhngngithak),nchunbmtmnhtmumchohtgingcaxhiHyLpc,cucchinhphtcangiRpcngmngchongiUmayyad,vsauhlngiAbbasid,tilpmtchnhquyntrungngtngngvichAchaemenid.Nutbncachaichchnglnnhau,chngtascmthyntngtrcs

    tngngcaccngnttngnggiachng.Stngngkhngchvmtalmcnmrngnphngphpcaitrvthmchnnhnghintngcbithncax hi v i sng tm linh. Chng ta c thminhha chc nng lch s ca vng triuAbbasidbngcchmtnnhmtstihpvnitipchAchaemenid-stihpcamtccuchnhtrbphhydotcngcalclngbnngoivstipnimtgiaioncaisngxhibngtqungbicucxmlccangoibang.VngtriuAbbasidccoilstipnicachnhquyntrungngvnlgiaiontnticuicngcaxhivnchacnhdanhcachngta,vnhvycuctmkimphingcdnglchsxahnhngnghnnmna.GiychngtaphixemxtntintrctipcachAchaemenidtrongcuctm

    kimhintngmchngtakhngtmthytincaVngtriuAbbasid:lthiklonlctngtnhthiktronglchsHyLpcngaytrckhithnhlpchLaM.imtngnggiasthnhlpchAchaemenidvchLaMlqurrng.

    KhcbitchnhvmtchititlchnhquyntrungngcaHyLpctrngthnhtchnhquyntng l tcnhnchnhgysptrongthik lon lc trc, trongkhisthnhlpchAchaemenid,vaitrphhyvtixydngRomelcaccchnhquynkhcnhau.VaitrphhydochnhquynAssyriamnhn,nhngngaykhiAssyriacgnghonttvaitrnybngcchkhaisinhmtchnhquyntrungngtrongxhimnvalt,ththyditmnhdochnghaqunphitqucan.Ngaytrccnhhngtrngcuicng,nhnvtchnhtngtngqu(610trcCN),vvaitrcanbtcdctraochomtdinvinttrcnnayvnchngvaiph.NgiAchaemenidthu

  • hochnhnggmngiAssyriagieotrng,tuyvysivainyvnkhnglmthayicimcavkch.Nhvy,saukhinhndincthiklonlc,giychngtatnhtcthnh

    danhxhiangtmkim.CthkhngnhrngkhngphilxhicangiAssyria.NgiAssyria,cngnhngiMacedoncnhsaucavkchlchstrngthinny,ngvaitrnhngkxmnhpnrilii.Vixhichanhdanhny,khincthngnhtdichAchaemenid,chngtacthdtheotintrnhloibccthnhphnvnhangoilaidongiAssyriaemliquaqutrnhthaythtngbcngnngAkkadianvchvithnhnmbngngnngAramaic(tingSyria)vmutAlphabet.Bn thn ngi Assyria, trong nhng ngy cui cng ca mnh, h cng dng mu t

    AlphabetcangnngAramaicvittrngiydanhmthnhthcbsungchomuthnhnmkhctrnghoctruynthngcadntc.KhihsdngmutAramaic,tacthconrnghsdngngnngAramaic.DsaothsaukhichnhquynAssyriaspvtiptheolchBabylon(cngilchcaNebuchadnezzar)yumnh,chvitvngnngAramaicvntiptclanrngchotithkcuitrcCN,khingnngAkkadianvchvithnhnmbmaimthontontrnlnhthMesopotamiaquhngcah.CngcthphthinsthayitngngtronglchsngnngIran,vnxutphtt

    thngnngkhhiuv tcbitncangiMedevngiBaT,nhngngithngtrchAchaemenid.Phiimtvivicghichpbngmtngnng(tingIranhaytingBaTc)khngcmutvitcaringn,ngiBaTchpnhnchvithnhnmkhclnvchAramaicghichplngiyda,nhngcuicngchcchvitAramaictntilmphngtinchuynticangnngBaT.Thtralcbygichaiyutvnha,mtntSyriavmttIran,angtkhng

    nhmnhvngthingycnglinktgngihnvinhau.Tgiaioncuicathiklonlc,trckhithnhlpchAchaemenid,khinhngngiAramaeabkhutphcbtuquynrnhngkchinthngAssyria,qutrnhnydinralintc.Numunxemxtbicnhsmhncan,chngtacthnhnvotmgngtngiohiucrng,lmthnomthiklonlctruynsinhkhchoZarathustra,giophiIran,vccgiophicangiDoThingthi.Vmt tngth,ccnhntcangiAramaeahocSyriasovingiIrancthccoilcnhhngsurnghn.Nuquanstsauthiklonlc,tasthynhntngiIrannhtdnvlmhinlnhnhnhxhiSyria-trongthikcaitrcavuaSolomonvvuaHiramcngthi-phtkinraiTyDngvnDngcngvibngmutAlphabet.ny,cuicngchngtacngxcnhcxhisaunyskhaisinhrahaixhiHigiosongsinh(risaulihpnhtlmmt),vginlxhiSyriac.Khiphthinranhdanhny,chngtahykhostliHigio-tngiophbinm

    xhiSyriatntidatrnnvriphnchiathnhhaixhiIranvRp.GiychngtacthnhnthymtskhcbitthvgiaqutrnhphttrinHigiovThinChagio.ChngtabitrngmmmngcalclngkintoraThinChagiokhngnmtrongxhiHyLpc,mcngungctbnngoi.Ngcli,mmmngcaHigiolikhngntbnngoi,msinhrattrongniticaxhiSyria.NgisnglpraHigio,tintriMuhammad,lycmhngchyutDoThigio-mttngiomicaxhiSyria,lnthhaisautngioNestoria-mthnhthccaThinChagiotrongnhntSyriakhiphcuthcansovixhiHyLpc.Dnhinmttchcvinhgiohi ti cao khngbao gi cmmmngn thun tmt x hi nnht. TrongtrnghpCcgio,chngtanhnthyccyutcaxhiHyLpcphttrintcctngiothnbvtritlHyLpc.Tngt,nhngquymrnghnnhiu,chngtacthphthinranhhngcaxhiHyLpciviHigio.Tuynhin,nivtngth,Ccgiolmtgiohitrungngbtnguntmtmmmngngoilai,trongkhiHigiobtnguntmtmmmngniti.Cuicng,chngtacthocmcdchchuyncanginhnguynthycacc

  • xhiIranvRptnginhnguynthycaxhiSyriatin.RanhgiicbncaxhiHigioIran,tAnatoliann,chothymtsdchchuyntoln.Ngcli,quhngcaxhiHigioRpSyriavAiCpbaophtonbvnglnhthcaxhiSyriacdchchuyntnginh.Xhinc.Xhiangtntimchngtaphiphntchtiptheolxhingio.

    Mtlnna,chngtalinhnthytnnmngcannhngduhiutiubiuchobitstnticamtxhitinphatrctrntrcthigian.Chnhquyntrungngtrongtrnghpny lchGupta(khongt375-475trcCN).Tngiochung lngio,ginhcquynlcticaontrongthiGuptasaukhihtcngvthaythPhtgio-vnchimuthtrongkhong7thktrntiulcavnlcinicachaitngiony.ThikVlkerwanderungtnphchGuptavicucxmlngcarHungnntvngthonguyn-u,cnglnhngngingthitncngchLaM.Thikqu,dohotngcanhngyuttrngyracngvithigiansngcanhngchnhquynkthacachGupta,nmtrongkhongtnm475-775trcCN.Saulkhiimcaxhintntinngynay.TrngphiSankara-chacatritln-hngthnhvokhongnm800.Khilixahnvqukhtmkimxhicxa-tincaxhingio-chngta

    sthytrnbnhdinnhhncngmthintngphctphacuctmkimxhiSyriacachngtatrn,lcucthmnhpcaxhiHyLpc.NkhngbtutchindchAlexander,vnkhnglihqunoludilnnnvnhan,mbtnguntcucxmlccaDemetrius,vvuaHyLpcaBactria,khong183-182trcCN,vktthcbngsspcachnhquynaphngcuicngtheokiuHyLpcvonm390,cthcoignnhchnhxclthiimthnhlpchGupta.LntheoduvtcaltrnhgingnhkhiitmxhiSyriaTyNam,tmran

    mtchnhquyntrungngtinHyLpc,mchGuptacthcoilsnilican.ChngtatmthychcangiMaurya,doChandraguptathnhlpvonm323trcCN,phttrinccthnhdivngtriucaHongAokatrongthktiptheovlitntrongtaytncpngiPushyamitravonm185trcCN.Sauchny,chngtatmthymtthiklonlcvinhngcucchintranhginhquynlcgiaccthlnhaphng.SkinnibttrongthiknylcucicacPhtSiddharthaGautama.CucivquanimsngcaNgilbngchngrrtnhtchothyxhingthilcyangtriquamtthiktit.BngchngnyccngcbicucivquanimcamtngisngcngthiviNgi-Mahavira-ngisnglpoJain,vbinhiungikhcna,nhngngiquaylngvicucitrnthtmtimtthgiikhcthngquahnhthctuhnhkhhnh.Cuicng,sauthikrirenny,chngtacthtmthymtthiklnmnhcghilitrongkinhV.Vnhvy,chngtanhndincxhitincaxhingio,tahyginlxhinc.NginhnguynthycaxhinnmtrongccthunglngIndusvthnglusngGanges,ritbnhtrngrakhptiulca.Vtralcansaugnnhngnhtvixhihudusauny.XhiTrungQucci.Chcnlimtxhihinangtntinacnphinghincu,

    vncquhngminVinng.Chnhquyntrungngcaxhinylmtch,cthnhlpvonm221trcCN,vicctriuithaklnhTnvnhHn.Tngiochunglphiitha,mtbinthcaPhtgiodunhpvovngtriuHnvtrthnhnginuidngxhiphngnghinnay.Saukhichnhquyntrungngsp,thikVlkerwanderunggyrabiccblcdumcthonguyn-u,nhngkxmlclnhthcavngtriuHnvokhongnm300,mcdbnthnvngtriuHnthcranhngchchomtthikquthn100nmtrc.KhichuynsangkhostcctincavngtriuHn,chngtathyduhiurrng

    camtthiklonlc,lchsTrungQucgilthiChinQuc,kodihaithkrisaucichtcaKhngPhuTvonm479trcCN.Haiduhiucathikny,lnglichnhtrtstvxuthinmttnglptrthchngvtritlthct.NnhcchngtanhnmtthiktronglchsHyLpcgiathiZeno-ngithnhlpchnghaKhck-vtrnchinActium,giaionnychmdtthiklonlctronglchsHyLp

  • c.Hnna,trongtrnghpny,nhngthkcuicathiklonlcchlnhimcamtsphhoitchcdinrattrc.NgnlacachnghaqunphitbnglnttrcthicaKhngTvvnchykhingnhratiuchuncangiquntlnhn,l,ngha,tr,tn.Sthngthithtccavtritgianyvmtnsnitingthgiikhccngthiving-LoT-lnhngbngchngchothychaingunhnrarng,thihongkimsau lngxhimhangsng.ChngtasttngchocixhimKhngTvnhoinimvilngtnknh,cnLoTthquaylnglinhCcgiorikhithnhphCht?CltannginlxhiTrungQucci.Tngphiitha-thtngiochungmthngquanxhiTrungQuccisinhra

    xhiVinngngynay-tngtnhGiohiCcgiovkhcviHigiovngio,bimmmngcankhngnmbntrongxhicanmntnikhc.ithabtnguntlnhthxhincvlsnphmcaccvvuaHyLpcaBactriavnhngngithakbnHyLpcah,ngiKushan.ChcchnrngncmrtrongccvnglnhthcangiKushanthunglngTarim,ningiKushankthavngtriuTinHn,trckhinhnglnhthnybtichinhphtvthntnhbivngtriuHuHn.Thngquacnhcany,ithathmnhpvoxhiTrungQuccivsaucgiaicpbtrcaxhinychpnhndonhucucaringn.NginhnguynthycaxhiTrungQucci l luvcsngHongH, tn

    bnhtrngtiluvcsngDngT.Luvccachaiconsngnyunmtrongkhuvcnginhnguynthycaxhiphngng,vnbnhtrngtheohngtynamdctheobbinTrungHoavchngngbctiTriuTinvNhtBn.Ditch.Nhnggttrcngichngtathunhtctnhngtntchtmthytrong

    ccxhiangtnti,vchorngchngthucvmtxhililn,thgilditch.DoThigiovgiophiParseelnhngditchcaxhiSyriactrccucthmnhpxhiHyLpcvothgiiSyria.CcgioMonophysitevNestorialditchhnhthnhtsphnngcaxhiSyriatrccucthmnhpcannvnminhHyLpc,kthavthchnhngcucphnkhngchnglixhiHyLpcvithtngiobanucangiSyria.Nhng tn theoo Jainnv ccPht tphiTiu thaCeylon,Burma,Siam[3]vCampuchialditchcaxhinctronggiaionchMaurya,trccucthmnhpcaxhiHyLpcvothgiin.CcPhttphiLtmaithaTyTngvMngC tng tnhnhng tnNestoria.Hidin chomtphnngbtthnhcabinthPhtgioithathnhthcbanucaxhinthnhhnhthimi-cnhonndinhhngcaccxhiHyLpcvSyriac-vcuicngcxhiTrungQuccichpnhn.Khngcditchnotrongsnycungcpchochngtaduvtbsungthmvodanh

    schccxhi,nhngnhngcucnghincuvnchahonchnh.Chngtacthlixahnnavqukhvtmchamcamtsxhimchngtanhndin.XhiMinoan.TrongnnmngxhiHyLpcctntinhngduhiuchcchnca

    mtxhicxatntitrcn.Chnhquyntrungngcaxhinylmtchmmi hot ng can lin quan cht chnbin, cbo v di s ch huy ca binAegeantmtcncoCrete.NlimtcitnbngtingHyLpclthalassocracy(quynlccabin)caMinosvnhngdutchtrongtngcaonhtcabmttrit,ylcc lu i c khai qut gn y Cnossus v Phaedrus. Thi kVlkerwanderung sauchnhquyntrungngnycthtmthytrongnhngghichpchnhthcngthicaccvngtriuth18,19v20caAiCp,mcdnbthayitnhiudoslngmnhacathica,chnghnnhtrongnhngtuyttcHyLpcxanhtlIliadvOdyssey.iunychcchn,khngtthnhiu,scungcpchochngtanhiuhnnhngthctrnglchs.ThikVlkerwanderungnydngnhbtuvicucthmnhpcangimandi

    Achaeavnhngtcngiiloi-tvngniachuucaAegean,nhngkbnhtrnghngrabincvvtquaquynlccabinCrete.ChngckhochcvcngtrnhcahlsphhyccluiCretevothikmccnhkhochcgilcui

  • Minoannh.nhimcathiknylkhidngthcngiAegean,saunhngchinthnglintip,ptanchKhatti(Hittite)Anatoliavtncng,nhngkhngtiuditcchmicaAiCp.CchcgixpthiimhyditCnossusvokhongnm1400trcCN,vccbnghichpcangiAiCpchophpchngtaxcnhthikdngthcngibxyratrongkhongnm1230ti1190trcCN.Tchngtacthcoigiaiontnm1425-1125trcCNlgiaionthucvthikquny.Khilntheoduvtlchscaxhicxany,chngtagpphitrngidokhngth

    ccchvitCrete,nhngnhngchngckhocgirngcmtnnvnminhvtchttrngthnhoCrete,tnhinsinhsinynbngnganglnhthAegeantiArgolidthkth7trcCN,vtdndnbnhtrngraccphnkhccalcaHyLptronghaithkktip.NgoiracncbngchngvstnticannvnminhCretekodingcvtnthimi.ChngtacthgixhinylMinoan.NhngliuchngtacthamnviviccoimiquanhgiaxhiMinoanvHyLpc

    gingnhgiaxhiHyLpcvixhiphngTy,hayccxhicquanhtrchkhcmchngtanhndin?Trongnhngtrnghpny,sidylinktgiahaixhilmtthtngiochung,tobigiaicpbtrcaxhicvsaunhmtciknhnhthnhxhimi.NhngchngcgmangbngdngxhiMinoantrongccvthnOlympus-hnhtngctlicaathngioHyLpc.ThuytathnnychnhthckinhinlsthiHomer,vy,chngtathynhngvthndongimanditngtngractruynvothgiiMinoantrongthikVlkerwanderung,khihhyditn.Zeus-vthnchintranhcangiAchaea-ngtrtrnnhOlympusvitcchlk

    otngibu cangi tinnhimCronosbng scmnh.ng taphn chia chin liphmcavtr,traoncvmttchoccanhtrailPoseidonvHades,vgilibutrichoringmnh.ThuytathnnylcangiAchaeavthmnhpdnvothgiiMinoan.ChngtakhngthycmtduvtnocatngioMinoanthmchnhngvthnbphtrut,vthnCronosvccTitancnggingnhZeusvnhmchinbinhlccvthncangta,ulsnphmcaathngioHyLpc.Chngtannnhlirng,tngiobphnlnngimandiTeutontbtrckhihbtunhngcuctkchcamnhvochLaM,thtngiocduytrvsnglcbinhngngihhngcahtrongvngScandinavia-bnhngnginytbtrongthikVlkerwanderung(cuctkchcangiphngBc)cachnhhvonmhocsuthksau.NucmthnhthcgiohitrungngtntitrongxhiMinoantithiimngimandiTeutontrnqua,nphiccimtngiokhcviathngioOlympus,cnggingnhcimtnngngcaCcgiokhcviOdinvThor.Mtthnhvyliuctntihaykhng?Cnhngduhiumnhtchothylctrong

    liphnxtcahcgivinhtvchny:ny,tacthccccchngcvtnngngcangiCretec;ta

    nhnthydngnhkhngchlmtthctlitmlinhphbin,mviiucctncan2000nmsaunhmtnhmnhscchuynsangchocctncanhngtngiokthangphng,ngiIran,ngiCcgiovngiHigio.Nbaohmmttinhthngioiuctlicatnngng,vkhcxaviquanimtngiocathiHyLpcNusosnhtngthnvitngiocangiHyLpc,cthnirngncnhiutnhtmlinhhn,hoctmtkhacnhkhc,nmangnhiuduncnhnhn.TrongChicnhncaNestor,ninhngbiutngcashisinhcnhnthygingtrnunngvihnhdngconnhngvbm,nng(vnthn)rrngckhnngbantngcucsngthgiibnkiachonhngtn,nngrtgnnhngtncamnh.NngcanhginhngaconcamnhngaycthgiibnkiaTngioHyLpcngcnhngcuchuynthnthoican,songchthnchaiphitnh,dcnhiuhaytquynnng,cngkhngbaogithamgiavomtmiquanhcnhngnginhcchratrongtnngngthiMinoan.Schiarcah,cnhdubngccmithgiaccgianhvthtc,cngdnhnthynhsadngvhnhdngvtnhcchcah.Trili,trongthgiiMinoan,nhnvtccoi lnthnticaothngxuyntixuthin.Kt

  • lunchunglchngtaangthyshindincamttngionthn(chthmtvthn)ln,trongvnthngiavticao.[4]ngthicngcmtchngcviunytrongtruynthngcaHyLpc.NgiHy

    LpduytrhuynthoivmtthnZeusoCretethcskhngphi l thnZeusOlympus.VthnZeuscangiCretenykhngphillnhocamtnhmchinbinhvnngaytutrngthnhylngcnhvchimotvngquccamnhbngscmnh.Vthnnyxuthintronghnhhimtatrssinh.ClngicngnhtviatrthhintrongnghthutMinoancThnhMumpmtcchtnknh.Vngikhngchcsinhra-ngicnmti!PhichngskhisinhvchmdtcangictihintrongssinhravmticaDionysus,ThngcangiThracevvthnticaotronghuynthoiEleusis?PhichngnhngcuchuynhuynthoiHyLpc,gingnhchuynphthyuchuhini,lphncnstlicatngiothucmtxhihontonbinmt?GisngiCcgiokhngchngchinivingiViking-ngispdi

    quynlccangiCcvthtbitrongvicciongiVikingtheotnngngcamnh-chngtacthtngtngratnglpdiyxhilpramtxhimitrongtngiothnhhnhltnngngcangiAesir.Chngtacthtngtngraxhiminy,khinphttrinthgpthtbitrongvickthpvitngiocanhngngimandiScandinaviavtmkimspngcaisngtmlinhtrnmnhtmxhimicnbtrng.Trongsnghonncaisngtinhthn,tndcamttngioc,thayvbqutschnhxhiTyphngcachngtaqutschthutphthykhindmthchthcGiohi,cthlictikhmphnhmtbuvtbchngiu.VmtsthnthnhccthpngnhucucathiibngmtkthpngoilaigianghithcCcgiochimuthvinhngnghilcangimandicngungctngiFinnhocngiMagyar.Datrncimtngngny,chngtacthtilpcculchstngiocath

    giiHyLp cnh sau: sphchng cchuyn thoi c xavEleusis v sphtminhthuytthnb-theoNilssonlmttngiotbin,ctorabimtvthnhmo-tskthpgiaccnghilDionysuscangiThracevcchuynthoiMinoanvssinhravmticathnZeuscangiCrete.RrnglchuynthoicxacangiEleusislnthuytthnbucungcpchoxhiHyLpcimtthdngchttinhthnmncnnhngkhngthtmctrongtnngngathngioOlympus,mtthuyttmlinhcathgiikhcnhchngtatngmongtmthythiklonlc.Thuyttmlinhdogiaicpbtrtrongnctoravcucchngicahvigiohitrungngnhmtiuttyu.Datrnnhngimtngngny,phichngtaskhngngcnhinnunhnthy

    trongcchuynthoivthuythuynbctntilinhhncatngiochungcaMinoan.Dchossuyonnycngstht(viunybnghivntrongphnsaucacunschkhiphntchngungcthuythuynb)[5]thncngkhmmbochochngtacoixhiHyLpclmthuduthtscaxhitrc.Ldonokhingiohinyphitridytngtrotnribditvong?VailngiktliunnukhngphilnhngngirtnphthgiiMinoan?KhitipthuthuytathntnhngngiAchaeahiust,nhngkcpthnhth,xhiHyLpctuynbthanhnhlchamcan.NkhngthtmnhthakxhiMinoannukhngbtchctheoticmmucangiAchaeavttuynbmnhlmtkgitcha.NugiyquaylivinnmngcaxhiSyria,chngtasthyrngnhnggmnh

    tm thy nnmng ca x hi Hy Lp c,mt chnh quyn trung ng vmt thi kVlkerwanderung, cng ging vi nhng g xy ra trongnhng chng cui ca lch sMinoan.CnchnngcuicngdothikVlkerwanderunghuMinoangyraldngthcnhngngidumctmkimminhmicah,tnhtrnghnlongyradosthcycalnsngngimandiphngbccuicng,cngilngiDoria.BylikhiAiCp,mtsktnnnylitrnbbinngbccachAiCpvtrnnquenthucvi

  • chngtavitngikchPhilistintrongkinhCuc.TiynhngkchtnnntthgiiMinoannychmtrnviccblcngiDoThicvntvngthoangxRptrigitticcvngthucaSyriacaAiCp.Xahnnavphabc,dynicaLebanonvchramtgiihniviccblcdumcAramaeavchechchongiPhoeniciabbinvnthotcnhhngcakchtrongkinhCuc.Tnhngyutny,mtxhimi-xhiSyriac,hnhthnhkhicnchnnggimbt.Chotigi,xhiSyriaccmilinhvibtkthnhvincnocaccchngtcc

    linquantixhiMinoan,ncnggingnhmiquanhgiaxhiHyLpcvixhiMinoan-khnghnkhngkm.MtdisnmxhiSyriathahngtxhiMinoancthlbngmutAlphabet(nhngiunykhngchcchn),mtdisnkhccthlvicthnghimnhngchuynibinngdi.Banu,thtngcnhinkhithyxhiSyriaccngungctxhiMinoan.Ngita

    vnchimtkhmphchngtchnhquyntrungngcaxhiSyrialchmicaAiCpvrngnthngiocangiDoThilphcsinhcanthngioIkhnaton,nhngccchngcthctchngliquanimny.KhngcbtkbngchngnogirakhnngthakcaxhiSyriaiviccxhimidintiubiulchKhatti(Hittite)Anatolia,vngtriuSumerUr,ccvngtriuAmoritekthanBabylon,nhngxhimchngtastinhnhphntchngaysauy.XhiSumer.Khikhostbicnhcaxhinc,iuutinthuhtschca

    chngtaltngioV.GingnhtnngngathngioOlympus,nhiuchngcchothynnysinh tnhngngimandi trongqu trnhdinra thikVlkerwanderung,ngthikhngchothyduhiunocamttngioctoratrongthikrirenbigiaicpbtrcaxhiangsuytn.Trongtrnghpny,ngimandilnhngngiAryaxuthinTyBcntbui

    bnhminhcalchsn,cngnhtbuibnhminhcalchsHyLpcngiAchaeaxuthinAegea.DatrnstngngvimiquanhphthinragiaxhiHyLpcvxhiMinoan,chngtamongiskhmphratrongbicnhcaxhincmtchnhquyntrungngvivngthoangnmphabnkiaccngbingiican.ttincangiAryasinhsngnhmtgiaicpbtrbnngoichotikhichnhquyntrungngsptoiukinchohxmnhp.Cthnhndinchnhquyntrungngvnhvvngthoangckhng?Clchngtasnhnccutrlichohaicuhinybngcchtrahaicuhikhc:NgiAryatmcngvontkhino?Vcaitrongsh,vnkhiutcngmtim,ktthcmtchnkhckhng?NgiAryanimtthtingthuchngnngn-u.Sphnblchscanhmngn

    ngny-mtnhmuchuvnhmkhcnvIran-chothyngiAryachcchnphixmnhpvontthonguyn-u,theonhngconngmsaunyrtnhiungikthahitheobinhngkxmlcThNhK,MahmudxGhaznahvothk11vBabur,ngithnhlpchMughal(MngC),vothk16cathiichngta.KhinghincusphntncangiTh,chngtathyrngmtvitrongshtinxunghngng-namnnvmtskhctinvhngty-namnAnatoliavSyria.Chnghn,cngthiviMahmudxGhaznah,ngiThSaljuqkhixngcucchintranhchnglicucThptchinhcaxhiTyphng.CcghichpcaAiCpccungcpbngchngchngminhrngtronggiaiont2000-1500trcCN,ngiAryatphquathonguyn-u,gcmngiThstphqua3000nmsau,iutinonbcchncangiThtrongcucphnhatiptheocah.TrongkhimtsngiTh,nhchngtabitctnhngtiliucangin,xmnhpvon,thskhctnphIran,Iraq,SyriavcuicnglAiCp,nihthnhlptrongthk17trcCNmtchcaitrcacctlnhquningimandimlchsAiCpgilHyksos.VyulnguynnhngyrathikVlkerwanderungcangiArya?Chngtacth

    trlibngcchtcuhi:ulnguynnhngyrathikVlkerwanderungcangiTh?Theoghichplchs:lsspcavngtriuAbbasidvngiThphntn

  • theochaihngvtthicachAbbasidlmmichottcblcbntronglnhthcanlnnhngvngthucaxaxithunglngIndus.Giithchnycgichochngtamtmanhminocacucphnlytngngcangi

    Aryakhng?Cutrlilc,vkhinhnvobnchnhtrcakhuvcTy-Namgiaion2000-1900trcCN,chngtathynbkhngchbimtchnhquyntrungng,gingnhvngtriuBaghdad,ccaitrtmtthphIraq,vlnhthcantriditheocngcchngtcngmttmim(vichAbbasid).Chnhquyntrungngny lchSumervAkkadcthnh lpvokhongnm

    2298trcCNbingiSumerUr-EngurUrvcAmoriteHammurabikhiphcvokhongnm1947trcCN.StanrcachsaukhiHammurabiquaidntithikVlkerwanderungcangiArya.KhngcbngchngtrctipnochngminhrngchSumervAkkadkoditin,nhngkhnngnycgiratnhngktqukhaiqutgnytrongthunglngIndus.lmtnnvnha(cninitkhongnm3250tikhongnm2750trcCN,datrnhaivtrckhostutin)cmiquanhrtgngivinnvnhacangiSumerIraq.ChngtacthnhndinxhimtrongchSumervAkkadngvaitrchnh

    quyntrungnghaykhng?Phntchcctincachny,chngtatmthybngchngvmtthiklonlctrongnhqunsSargonngiAkkad,xAgade,lmtbiutngngch.Lixahnna,chngtathymtthikphttrinhngthnhvsngtomnhnggkhaiqutcUrtrongthigiangnyminhchng.Chngtakhngbitlthiknykodibaonhiungcdngthigiantrong(hayvtqua)thinninkthttrcCN.XhinhndinnycthgilxhiSumer.CcxhiHittitevBabylon.SaukhinhndincxhiSumer,chngtacthtip

    tcnhndinhaixhikhcbngphngphpkhost,lnnykhngphitxhiminxhicmtheothtngcli.NnvnminhSumertridinphangbnoAnatolia,saunygilCappadocia.

    Nhngtmthtst,rtntngvtrnckhccctiliubunbngiaodchbngchvithnhnm,cccnhkhoctmthyCappadocia,lchngcchngminhiuny.SaukhiHammurabiquai, lcchnhquyntrungngcaxhiSumersp,ccvnglnhthCappadociacanbnhngngimandintphatybcchimng.Vokhongnm1750trcCNVuaMursilIxKhatti-ngicaitrchnhquynthaktrongphntthkny,tncngvnhbiBabylon.Kxmlcrtvmangtheochinliphmvnhngngimandikhc-ngiKassitentIran-thnhlpmtthlcIraqtn ti trongvngsu thk.chKhatti tr thnhhtnhncamtxhiHittitemnhngkinthcrirccachngtavnchyucctnhngghichpcangiAiCp,theongiHittitethngxuyntrongtnhtrngchintranhsaukhiThothmesIII(1480-1450trcCN)mrngquyncaitrngiAiCpnSyria.SsuytncachHittitedinracngthikVlkerwanderunghyditchCretenhtrnhbytrn.NgiHittitecvnhthahnghthngtinoncangiSumer,nhnghcmttngiocaringmnhvcngcmtloichvittnghnhtrongngitaghinhnctnhtlnmloingnngHittitekhcnhau.Mtxhikhc,cngclinquannxhiSumer,ckhmphquanhngghichp

    cangiAiCp thk15 trcCN, trongkhuvcquhng caxhi Sumer. lBabylon,nimccthlcKassite,AssyriavElamngvothk12trcCN.CctchccaxhihusinhtrnnntngxhiSumerny,trongmikhacnhhunhurtgingvicctincachnhxhiSumer,dokhinccnhnghincunghingrngnlmtxhiphnbithaylmtchngktcaxhiSumer.Tuynhin,thntrngvnhnvchngtasginlxhiBabylon.Tronggiaioncui

    camnh,kodisutthkth7trcCN,xhinyphichungnhngtnthttrmtrng trongmtcucchinkodihng trmnmngaybn trong tri timn,giangiBabylonvlclngqunscangiAssyria.XhiBabylontnticthm70nmsaukhiAssyriaspvcuicngbchAchaemenidcaCyrusnutchng.Giaion70

  • nmnybaogmctriuicaNebuchadnezzarvnhtBabyloncangiDoThi,nhngngicoiCyruslmtthinnggiithot.XhiAiCpc.XhirtngchnynilntvngthunglnghlusngNiletrong

    sutthinninkthttrcCN,chonthkth5thlitnsaukhitnti,tuticui,tnhtllugpbalnxhiphngTycachngtatnhnnay.Nkhngcchamvcngkhngcconnidi;khngcxhinoangtntihinnaycthkhngnhlhuducan.Ttcvinhquangcannmsbttctmkimvtmthytrong.Rtcthcckimtthp-nhngnhnchngbtngchngkinshindincanhngngikintorachngtronggn5000nm-stntihngtrmnghnnmna.Chngcgngngcnhinkhichngcthtntiluhnconngivtrongmtthgiichngcnaiccthngipcachng,chngstiptctho:TatntittrcthiAbraham.Tuynhin,nhnglngmhnhchphngvnykhngchlbiutnglchscaxhi

    AiCpc.Chngtacnnirng,xhinytntitrongkhong4000nm,nhngphnnathikxhiAiCpckhngcnscsngna,nnicthcoinchlmtsinhthchtnhngchabchnvi.HnphnnalchsxhiAiCpclmtphnktqudi.Nulntheoduvtlchscaxhicny,chngtasthyrnghnmtphntcuc

    icanlmtgiaionphttrinhngthnh.NguynnhnthcyshnhthnhnnvnminhAiCpcidiuyquynddicathinnhinkhcnghit - lvickhaiquang,thoncvtrngtrttrnvngrngmlynguynthy,vngthunglnghluvkhuvctamgicsngNile.ThgiiAiCpcsaubclshpnhtsmsavmtchnhtrvocuigiaionctngilthikTinTriu,vttinhcaocantrongthikhongkimrcrcavngtriutht.VngtriunynhducigilnhcaothnhtucaxhiAiCpc,lsphihpsclaongcaconngitrongnhngcngtrnhkhngl,tviccitomlychoticccngtrnhxydngkimtthp.Ncngtti nh cao trong chnh tr v ngh thut. Ngay c trong lnh vc tn gio, ni kin thcthngbcoilngungctaiha,nhngthgilvntkimtthpvnxcnhnrngthiknycngchngkinscsngto,xungtvlthikucasgiaothoagiahaihotngtngio-lvicththnMttrivthnOsiris-saunysphttrinkhixhiAiCpcbcvothiksuytn.Thikhngthnhricngtriqua,vthiksuytnbtubnggiaionqukt

    vngtriuth5tith6,vokhongnm2424trcCN.Tithiimny,chngtanhnthynhngduhiuquenthuccathiksuytnvithtquenthucxuthintronglchscaccxhikhc.SphnlycavngtriuAiCpcthngnhtthnhnhiuchnhquynnh cpaphng thngxuyn tranhginh lnnhaumangnhnhiukhng thnhmlncathiklonlc.Nctipni,vokhongnm2070trcCN,bngmtchnhquyntrungngthnhlpbivngtriuaphngThebesvcthngnhtbivngtriuth12,vokhongnm2000-1788trcCN.Sauvngtriuth12,chnhquyntrungngsp,vthikquttyunyatithikVlkerwanderungcaxhiAiCpcivicucxmlccangiHyksos.Cvnhylimktthccaxhiny.Nutuntheothtthnglcacuc

    khostvlnngcdnglchsktthkthnmsauCN,chngtacthdngliyvni:GiychngtalntheolchsAiCpc,tnhngduchncuicngcan thk thnm,ngc ln21 thk,vgpmt thikVlkerwanderung theo saumtchnhquyntrungng.NhvychngtatmvtingnnguncaxhiAiCpcvcoigiaiondinratrckhiimnylmtxhictinmchngtasgilXhisngNile.Tuynhincnphibcbquanimny,bi l,nugiyni licuckhosttheo

    chiuthun,chngtaskhngthtmthymtxhimimlmtthhontonkhc.Chnhquynthakcangirblt;ngiHyksosbtrcxut;vchnhquyntrungngvithphttiThebesckhiphc,hontoncch.Sphchiny, theoquanimhinnaycachngta, lhintngngkduynht

  • tronglchsAiCpc(ngoitrcuccchmngthtbittrongtrngnccaIkhnaton)dinragiathkth16trcCNvthkth5.Thigiantnticachnhquyntrungng,mlintipbltritithnhlp,lpytonbhaithinninkmkhngcmtxhiminoht.NunghinculchstngiocaxhiAiCpc,chngtacngsthyrngsauthikqu,cmttngiochimuththakttnglpthngtrtrongthiksuytntrc.Dvy,nkhngddngchimcuthmkhngtriquamtcucutranhno,vutinnbovvngvngavcamnhbngcchlpramttngiophquttronggiaionsuytntrcbitnglpbtrtrongnccaxhiAiCpcttngioOsiris.TnngngOsirisntvngtamgicsngNile,khngphitvngthngAiCp,ni

    hnhthnhlchschnhtrcaxhiAiCpc.DngchychnhtronglchstngioAiCpclcuctranhugiamtvthnsngtrntrngianvthlctnhindilngtvithnmttritrnthinng,cuctranhunybiuhinquavic linhhncacycilunphinxuthintrnmttvbinmtdilngt.Cucxungtthnthnhnykthpvicucxungtchnhtrvxhigiahaibphndnchngnhngnimhaitnngngnyphttrin,nhlsthhinthnhc.Bphnthcngthnmttri-thnRe -cdin tquahnh tngccPharaoh,ciukhinbigii tusHeliopolis,trongkhitnngngththnOsirislmttngiobnhdn.ylcucxungtgiatngioticaovtngiobnhdnvncsclicunnhngtnringl.imkhcbitctyugiahaitngiotronghnhthcnguynthycachnglskhng

    tngngtrongvincnhsaukhichtcacctnmchngra.ThnOsiriscaitrvslinhhnchttrongthgiibngtidilngt.CnRethunhnnhngtncamnhsaukhichtvbanchohssngtrnbutri.Nhngsphongthnhnychdnhtngchonhngaicthtrgi,mtcigicaongttngun,chotikhisbttcamttrignnhchdnhringchoPharaohvccthnhvintronghonggiavinhnggnhvuanggp.Ccikimtthplnhnglngmcxytrongnlcbovsbttcacnhnbngmtkintrchngv.Trongkhi,tngioOsirischimlnhmtt.Hnhthcbttmnbanphtclqu

    rsovivicnhcthinngtrntricathnRe,nhngchngquacnglthtngiovvsngqunchngnhnvphatrcdispbcvnn,vxoadurnghphichungpbcbtcngtrongcucinymbonimhnhphcbtditchoccchnhncamnh.XhiAiCpcphnchiathnhtnglpthngtrvgiaicpbtrtrongnc.PhiimtvinguyctnngngOsirisngycngtrnnphbin,tnglptusHeliopoliscgngbinOsiristhnhvdngbngcchchothngianhptnngngthnmttri,nhngtrongqutrnhny,Osirisnhncnhiuhnrtnhiusovinhnggmthnphimt.Khigianhpvogiophi thmttricaPharaoh, thnngthiginhctngioththnMttrichosngqunchnglaokhcamnh.KtqucavickthptngionylCmnangcaciCht-cunschhngdnminginvisbttthngtrisngtngiocaxhiAiCpcquahaithinninkktthccan.tngthnReihiocthayvphixykimtthp,cnthnOsirisgivaitrnhmtvphnquancathgiidilngt,khindnAiCptinrng,cichtchnhlqutngcaccvthnchbanthngchonhngaisngxngng.Nhvy,dichnhquyntrungngcaxhiAiCpc,chngtathynhngntc

    trngcatngiochungctorabigiaicpbtrtrongnc.TnglaicatnngngOsirisnysrasaonuchnhquyntrungngAiCpckhngckhiphc?Liuncthtrthnhcininuidngmtxhimi?utin,chngtamongrngnschinhphc ngiHyksos, nhGio hi Cc quyn r c ngiman di ci o.Nhngchuynkhngxyra;lngcmthcangiHyksoslnthtngiochtcatnglpthngtr,vktqultnngngOsirisbxuyntcvsuythoi.Sbttmtlnnalicembn,mcdcigikhngcnlcckimtthpnamchlmttvnttrnmtcungiyci.Chngtacthphngonrng,trongcngvickinhdoanhny,cngnhnhngsnphmitrkhc,mtmnhnggirthucmtlinhunnhnhngbnchysemlichonhsnxutlinhunnhiunht.Do,cucphchithkth

  • 16trcCNkhngchlskhiphcchnhquyntrungng;nlsphatrnnhngtbosngcagiohiOsirisvinhngtbochtcaxhiAiCpcanghphithnhmtqunthnnht-mtdngtithitxhitmchttronghaithinninkcuicngsngli.ChngcxcthcnhtchngminhrngxhiAiCpcchisinhnylsthtbi

    hontoncathlccgngvcndytcicht.Lnnylmtconngi,PharaohIkhnaton,ngiccngtitotngiobvhiuhabitnngngOsiriscagiaicpbtrtrongsutccthkcathiklonlckodi.Ikhnatontoramtkhinimmivthnthnhvconngi,cucsngvthinnhin,vtrnhbyntrongmtnnnghthutvthicami;nhngcixhichtvnkhngthnhmphcsinh.ThtbicangminhchngrngchngtangkhicoihintngxhitronglchsAiCpctthkth16trcCNtrichlonktcaxhiAiCpcthayvllchstkhithainghnnlcditvongcamtxhimi.CcxhiAndes,Yucatec,MexicvMaya.TrckhiccnhthcdnTyBanNhat

    chnti,chuMsnsinhrabnxhiktrn.XhiAndesPeruthnhlpcmtchnhquyntrungng,lchInca,trckhibPizarrotiuditvonm1530.XhiMexiccnggnttitrnhtngt,chnhquyntrungnghnhthnhlchAztec.VothiimxyracucvinchinhcaCortez,chnhquynthnhphTlaxcalalthlcc lpduynht cn st li, vngiTlaxcala cui cngcngquyphcCortez.XhiYucateckhuvcbnoYucatanbxhiMexicdnthuphct400nmtrc,songchngulhuducamtxhicxahn-xhiMaya-ttimttrnhvnminhvnhnvncaohnccxhikthan.Nhngntutdckhngphanhvktthcmtcchybntrongthkth7sauCN,lichngcvstnticamnhquaqunthditchntcanhngthnhphptuytvitrongnhngkhurngmaYucatan.Xhinyxutsctronglnhvcthinvnhc,nlpcmththngninichnhxcnmcngngcnhin.NhngnghiltngiokhngkhipcCortezkhmphMexicodngnhlphinbnvcngmanrttngioccangiMaya.Nhvycccucnghincugipchngtaimdanh19xhi,aschngcmi

    quanhtinhocthakvimthocnhiuxhikhc:lccxhiTyphngChnhthng,Iran,Rp(haixhiIranvRphinnayhpnhtthnhxhiHigio),ngio,phngng,HyLpc,Syriac,nc,TrungQucc,Minoan,Sumer,Hittite,Babylon,AiCpc,Andes,Mexic,YucatecvMaya.ChngtangthicngnulnnghivnvshindinringbitcaxhiBabylonbncnhxhiSumerRpHittite,Babylon,AiCp c, Andes, Mexic, Yucatec v Maya (Hai x hi ny hin hu s chia ct mt phnBabylontSumer,vmtscpkhccngcthccoilnhngxhinnhtvimtonkttngtnhxhiAiCpc.Nhngchngtastntrngctnhcthcachngchotikhinocnhngbngchngthuytphcthayiiu.ThcrachngtacngcthchiaxhiCcChnhthngthnhmtxhiChnhthngByzantinevmtxhiChnhthngNga,vxhiphngngthnhmtxhiTrungHoavmtxhiTriuTin-NhtBn.Nhvytngscachngtastngln21.Songnhngllgiithchvbovphngphpcachngtasphidnhchophntiptheo.

  • III.KHNNGSOSNHGIACCXHI(1)CCNNVNMINHVXHINGUYNTHYNutinhnhsosnhchthng21xhi,vnlmcchcacunschny,chcchn

    chngtasgpphinhngkinphni.kinutinvnginnhtphnbcvnmchng taxut l: Ccxhinaykhngccimchungnongoivic ttcchngulmitrngnghinculchs,thmchcimnycngqumhvchungchungnncthkhngtnhncngc.Cutrli,nhngxhilmitrngnghinculchslmtchngloitrong21

    hnhmutiubiucachngtacuthnhmthnhthicth.Ccxhithucvhnhthiny thng c gi l nn vnminh (hay x hi vnminh), phn bit vi cc x hinguynthycnglmitrngnghinculchstothnhmthnhthikhctrongcngchngloi.Do,21xhicachngtacnphicmtimctrngtngngcthvchngunmtrongtintrnhcannvnminh.Mtimkhcbitnagiahaihnhthirtdnhnra.Snnvnminhbitlrtnh.

    Cn s x hi nguyn thy bit ln hn rt nhiu. Vo nm1915, ba nh kho c Typhngbttayvothchinmtcucnghincusosnhccxhinguynthy.Httragiihnlchnghincunhngxhicngunthngtintngiy,tnhravokhong650,aschngukhngcntntinngynay.Khngthnoaraslngccxhinguynthyhnhthnhrisuytntkhiloingixuthinvokhong300nghnnmtrc,nhngrrnglslngcaccxhinguynthysovinhngnnvnminhlnhnrtnhiu.Gnnhcnbngvispovslngnitrnlsvttricaccnnvnminhso

    vixhinguynthyvmtkchthccth.Ccxhinguynthyuctui thtngingn,vbgiihntrongnhngkhuvcaltnginhhpngthibaogmslngngitnginh.Cthnirng,nucthtinhnhmtcuciutrasthnhvincanmnnvnminhcntntinngynay,quavithkngnngimchngtnti,chngtasthyrngmicngngringltrongsnmnnvnminhbaogmnhiungihntngdnscattcxhinguynthyktbuibnhminhcanhnloi.Tuynhin,chngtaangnghincukhngphilcthmlxhi,vchnlquantrngivimcchcachngtalsxhitngtntitrongtintrnhvnminhhacbitnngynaylkhnh.(2)QUANIMSAILMVTNHDUYNHTCANNVNMINHQuanimthhaibcbkhnngsosnh21nnvnminhcachngtatringcvi

    quanimthnht.Khngcti21hnhmuidinchomthnhthixhinhvymchcmtnnvnminhduynht-nnvnminhcachngta.LunimvtnhduynhtcannvnminhnylmtiusailmdoccnhshcTy

    phngbnhhngbimitrngxhicah.imhiulmnmch,trongthikcni,nnvnminhTyphngcachngtagingtmlikinhtrakhpthgii,vnnkinhtnythngnhttrnnntngxhiTyphng,kotheosthngnhtvchnhtr.McdcccucchinhphtcaqunivccqucgiaphngTychabaogibaoqutvtrnvnbngnhngcucchinhphccacngnghipvcngnghcan,nhngsthclttchnhthinhnctrnthgiingthiulmtphntronghthngchnhtrnnhtcaxhiTyphngnguynthy.ylnhngsthcngch,nhngnucoichnglchngcthhinsnnhtca

    nnvnminhthqulthincn.McdccbnkinhtvchnhtrngynayucTyphngha,songbnvnhavcnbnvncnnguynnhttrckhixhiTyphngcachngtabtucucchinhphcthgiivmtkinhtvchnhtr.lnhvcvnha,btcaibitquanstucththyrngnhngntctrngcabnnnvnminhngoiphngTyvncnrtrrt.Nhngnhiungikhngcctmnhn;vquanimcahcminhhaquavicsdngtthdn(nativestrongtingAnh)vnhngttngngtrongccngnngTyphngkhclmchnhngngidnca

  • ccnnvnminh.Khiginhngngithucccnnvnminhkhclthdn,chngtacngngthi

    hontongtbmuscvnhacah.Chngtacoihnhnhngngvthoangdtrnngp cc vngngqu, v chng ta kho st hnhmtphn cahng thc vt aphngchkhngphinhnhngconngiccmxcnhchnhchngta.Dovnnghvhlnhngthdn,nnchngtachorngmnhcthtiudithhoc,theokiucchhinihn,khaihachohvtintngmtcchlngthinlchngtaangcithinnigingcah,nhngsthclchngtachahtmhiuh.Tuynhin,bncnhotngvnhngthnhcngtrnphmvitoncucannvnminh

    phngTyxttheophngdinvtcht,quanimsailmvsduynhtcalchs,vnchorngchcduynhtmtdngchycannvnminhduynht,lnnvnminhcachngta,vrngttcnhngnnvnminhkhchoclphlucanhoclbinmttrongsamc.Quanimnycthcquyvbangungc:otngvk(tchomnhltrungtmcathgii),otngvmtVinngkhngthayi,votngvqutrnhchuynbinlchsdinratrnmtngthng.iviotngvk,ylmthintngrttnhin,bingiphngTychngta

    khngphilnhngnnnhnduynhtcan.NgiDoThitriquaotngrnghkhngphilmttrongnhngmldntcduynhtclachn.Nhnggchngtagilthdnthhgilkngoio(gentile),cnngiHyLpcgilngimandi(hayngir-barbarian).Nhngvdinhnhnhtcaotngvkcllbcqucthvitvonm1793cvhongminhtritcaTrungHoa,CnLong,gichomtcngsngiAnhchuynchovuangta,vuaGeorgeIII:

    NgingnglmtvHong,sngphabnkiaranhgiicanhiuidng;yvymbthithcbithmmunthpkmmunchiaphnlitctnnvnminhcachngta,ngigiimtcngsknhcnmangtheothngipcamnhTackthngipcangi;nhngnghnghimchnhcbclmtcchkhimtnngknhliurtngkhenngiVithnhcuvvicgimtthndncangisanglmcontintronghongcung

    cataviukhinnnthngmigiancngiviTrungHoa,ntrivittcllicavngtriutavkhngthchpnhn.Mcdngikhngnhrnglngknhtrngivithintriukhinngimongmunthunpnnvnminhcachngta,songccnghithcvlutlcachngtahontonkhcviccnghithcvlutlcaccngi,chonn,dcngscangicththuthpcnhngkinthccnbnvnnvnminhcachngtachngna,ngicngskhngthgieocycctpqunvphongtccachngtalnmnhtxaxicangi.Vl,chodvcngscangictigiinu,ngicngskhngthuciug.Caitrmtthgiirngln,tachcmtmctiuduynht,lduytrmtch

    caitrtuytivhonthnhccphnsiviqucgia.Nhngcngphmklvtgikhnglmtaquantm.Nutaralnhchpnhnnhngcngvtdongigin,hihong,thchlvlngknhtrngivitinhthnthithcngigichngtnghndmxaxiny.Uynghicavngtriutathuphcmiqucgiatrnthinh,vvuachacamincuhindngnhngcngphmtgitheongbhocnghnghi.Nhsgicangicthtnmtchngkin,chngtacttcmith.Takhngcoitrngnhngvtklhaykholovkhngcnhucusdngnhngmymccancngi.[6]Mtthksaubcthngipny,lngkiuhnhcanhngngikvCnLongphi

    sp.lktccmaicngcthonccaskiungo.otngvVinngkhngthayirrngcngrtphbinmtakhngcnphi

    nghincusurngtmkimnguynnhn.Cthndatrnthctlphngng,tnyhmnghaminitAiCptiTrungHoa,tngcthivttrcphngTyrtxavgiy,cvnhbttliphasaucngxakhngkm;do,trongkhichngtatinlnphatrcthhnlnphidmchntich.Cthhn,chngtaphinhrngivi

  • nhngngiTyphngbnhthngthhiubitduynhtv lchsci Vinngc gi gn trong nhng cu chuyn k trong kinh Cuc. Khi nhng nh thm himphngTycchngkin,giaskinhngcvnimvuisng,rngisnghinnaybingiiTransjordaniancasamcRphontonginghtvimtisngcattinhtrongcunkinhCingun, thcvnhcimkhngthayicaphngngcchngminh.NhngnhnggmccnhthmhimgpkhngphilVinngkhngthayimchlthonguynRpkhngthayi.Trnthonguyn,mitrngvtlkhcthlmtnhntthcysphttrincaconngivkhnngtthchngcahbgiihntrongmtphmvirtnhhp.iunyxynvittcnhngaimithiicanmchnlisngkhcnghitvkhthayitrnsamc.ktlunVinng khng thay i th nhng bng chng nh va nu l qu vn vt. Trong th giiphngTycngc,chnghnnhvngthung lngAlpine,vnkhngbnhngdukhchhin i ng chm ti, cc c dn vn sinh sng ging ht nh t tin h t thiAbraham.Nhvy,chnglchngtacngcthsuyratlunimnymtphngTykhngthayihaysao?otngvtintrnhlchsdinratheomtngthnglvdchothyxuhngn

    ginhaqumcvnmconngithngthhintrongmisuynghcamnh.Nhngsgiacachngtaspxpccthikthnhmtchuinnhttunytiukia,tothnhchuithik,nhcconthntrexengiacctvy.Trncytremccsgiahinickthaychchaion-cvhini,mcdkhngtngngchnhxcvikinhCucvkinhTnchocsphnbitthiimtrcvsauCN.SphnchiagiaionlchsnylmtdisnxutphttquanimcagiaicpbtrthixhiHyLpc,thhinttngbthacanvigiaicpthngtrbngcchtoramthnhnhilphontongiahthngtngioccaHyLpviGiohiCcgio,(hddngcthathhnnhiusovichngta,vtmhiubitgiihncah).lldophtsinhotngvktrongvicchuynimttrong21xhicachngtathnhmtxhikhc.[7]Theothigian,ccnhshccachngtaphthinrarngsthuntinhnchovics

    dngknhvinvngcahngmnhnlchsbngcchbsungthmmtgiaionthba,mhgilthitrungc,vhchennvogiahaithikkia.NhngtrongkhisphnchiagiacinvhiniidinchosphnchiagialchsHyLpcvlchsTyphng,thsphnchiagiatrungcvihinichidinchoschuynigiamtgiaionca lch sTyphngsangmtgiaionkhc.Cng thc cin+trungc+hinilkhngng;mphilHyLpc+Typhng(trungc+hini).VlinuchngtacngnhnchiamtgiaioncalchsTyphngthnhmtthikringbitthtisaokhnglmiutngtvinhnggiaionkhc?Khngcgmbochosphnchiathmmtgiaionbtutkhongnm1075tikhongnm1475lngc,vcnhiuldochornggnychngtabcsangmtgiaionmikhiuvokhongnm1875.Nhvychngtac:TyphngI:Giaionmngmui,675-1075.TyphngII:Giaiontrungi,1075-1475.TyphngIII:Hini,1475-1875.TyphngIV:Hu-hini,1875-?Nhngchngta lchng,vrngscnbnggia lchsHyLpcv lchsTy

    phngcinvhini(nubnthch)chthhinttnghphiccbvsthincnmthi.iugingnhmtnhalchoxutbncunschnhanalthgiinhngtrongchtonphntchmichititvvnglngchoatrunghivchuu.Ngoiracncmtkhinimrtkhcvtnhnnhtcalchstntingthivi

    ccotngphbinctrnhbytnytigi,ilpvilunimcacunschny.ychngtachmtrnvimtsnphmcalthuytnhnchnghchini:ylthuyttruynbcnhctitrongcunNgiAiCpcvngungccannvnminhcaG.ElliotSmithvcunCcconcathnMttri:Mtnghincuvlchscicann

  • vnminhcaW.HPerry.Cctcginytinvotnhnnhtcannvnminhtheomtllcbit:KhngphichuynngyhmquahayngymaicthchinnhstruynbtrnphmvitoncucannvnminhTyphngcnhtvduynht,mchnhlnhnggcthchinhngnghnnmtrcbistruynbcannvnminhAiCpc-lmttrongvinnvnminhchtvkhngchuduno.HtinrngxhiAiCpclthhincnhtvduynhtcamtnnvnminhctoramtcchclp,mkhngcshtrnotbnngoi.TtcnhnghnhthcnnvnminhkhcubtnguntAiCp,baogmccccngngchuM,vnhhngcannvnminhAiCpcccholvntitnHawaiivong.Dnhin,khngthphnhnsthcrngtruynblphngphpnntngcanhiu

    cngngh, khnng, t chcv tng, tbngmu tAlphabet cho ti chicmymaySinger,ucsgiaotipgiaxhinyvixhikhc.Trongxhichngtahinnaystruynbgiithchchoviccmtcatrphngng,cphRp,cacaoTrungM,caosunguynliuvngAmazon,thiquenhtthuclTrungM,thiquenmtheohthpnhphncangiSumer,mbngchnglngshillingcachngta,hsRpmlcuclntnv.vThnhng,thctlsngtrngtrnnphbintrnthgiithngquastruynbtnincphtminhra,khngphilchngcchngminhrngcungncngtc tnhrngri theokiu tng t.Cngkhngphi lvngnhluynthpbnhtrngrakhpthgiitManchestermktlunrngcngnghluynkimcngphicquyvmtimkhingunduynhtnhth.Trongtrnghpnychngccachngtaphicchngminhtheocchhontonkhc.Btchpnhngquanimsailccachnghavtchthini,phihiurngccnn

    vnminhkhngcxydng trnnhngvingchvt cht, tmymay, thuc l, sngtrng,ngaycccbngmutvbngcuchngcngkhng.XutkhumtcngnghcaphngTyrancngoilviclmdnhttrni.Nhngemmtbithhocmtvthnhnonmtnixalsgpkhkhnhnrt,rtnhiulnkhimunnhmlntrongtmhncamtxhingoiphngTyngnlatmlinhkhcvinhnggangsoisngtmhnn.Mcdvntntrngnggpcastruynb,songcnphinhnmnhvaitrcasngtonguynthytronglchsnhnloi,vchngtaphitnhcnhmnhrngtialahocmmmngcasngtonguynthycthbngphtthnhngnlahocnymmthnhmtcnhhoatrongbtkhnhthinocaisngxhi.tra,chngtacthtrttrchnhimlnvainhngngitheothuyttruynbxhiphngtrnghpcmtcuhimctra:liuphngphptruynbcccoilnhntquytnhcamtthnhtucthnocaconngihaykhng.Freemanvitvonm1873:

    Khcthnghingrngnhiukhmphquantrngnhtcacucsngvnminhclplinhiuln,tinhngthiimvccqucgiakhcnhau,vnhiuqucgiakhcnhauttinhngmcphttrincthcaxhikhilnutinngitacntinhngphtminh.VvymcngnghinncphtminhclpTrungHoavtrongthitrungcchuu;vngitatinrngmttintrnhtngtcvndngchonhiumcchkhcLaMci,mcdkhngaithchinbciquantrnglpdngtintrnhquenthucvncsdngchonhiumcchnhvovicinsch.Cthtinrng,nhnggxyraviinncngxyravichvit,vchngtacthlymtvdkhctmtnghthuthontonkhc.Thtvy,tvicsosnhnhngcngtrnhkintrcccnstliAiCp,HyLp,,ccothucaAnhvnhngthnhphntTrungM,chngtathyrngnhngphtminhkhungcavmivmtuytvicthchinkhngchmt ln trong lch s ngh thut ca nhn loi. Chng ta cng khng nghi ng vicnhiunghthutnginvthityucaisngvnminh-sdngmyxay,cungn,thuynbvthunhangahoang-cphthinnhiulnnhiuthiimvaimkhcnhau.Vichnhtr,cngkhngcskhcbitno.Mttchcchnhtrgingnhauthngxuthincchnhaurtxa,nginvhoncnhihishindincachngxuthinnhngthiimvaimcchnhaurtxa.[8]

  • Mtnhnhnchnghchinicngphtbiukingingnhvy:Nhngimtngngtrongtngvthiquencaconngichyuldos

    tngttrongcutrcbnoconngivktqutnhincaqutrnhtduycah,dhnhngnikhcnhau.Trongmttrngthinocalchsnhnloi,sphttrintnhcchvtrtucaconngilnhnhau,nnchcchntinhthncahphicnhngc tnh,nng lcvphngphphotngchungtrn tonthgii.Tnhtngngtronghotngcanobnycthythk19quatrtucaDarwinvRussellWallace,khilmvictrncngmtdliugingnhau,ngthiarathuytTinha;vncncchngminhquaviccnhiushuchungivicngmtphtminhhockhmphvothi.Shotngtngtnhautrongqutrnhtduychungcaniging-dliucngrirc,nnglccngsng,thktqucngmh-giithchsxuthincacctnngngvtchcnhtnngngTotem,chngoihn,vnhiunghiltyukhchuhtnhngcngngngisngringbittrnkhpacu.[9]

    (3)THIIMSOSNHGIACCNNVNMINHngi,chngtagiiphaikintringcnhnguphnbckhochnghincu

    sosnhcachngta:Mtkinchorng21xhicachngtakhngcctnhnochungccoilmitrngnghinculchs;quanimcnlichorngtnhnnhtcannvnminhlmgimthiuslngnnvnminhxungchcncmt.Nhngngichtrchny,ngaycnuhbthuytphcbiphnphnbincachngta,clsvnphnikhnngsosnh21xhivinhauvchngkhngcngthii.Bytrongschnghinvncntnti;14xhikhclitnvtrongsnyctnhtbaxhi-AiCpc,SumervMinoan-tridititnbuibnhminhcalchs.Baxhi,cthcnhngxhikhcna,ucniniringbitsoviccnnvnminhcntntidoskodithiimlchs.Cutrlil:Nhngthiiclinquanvinhauvmtthikchati6000nm-

    tnhtthiimxuthinnhngnnvnminhcxanhttngcbitchotixhihinnaycachngtacnphicxcnh,vmcchcachngtalnghincutrntrcthigiantngi-lgiihnvchiudithigiancabnthnccnnvnminh.Giy,trongkhinghincunhngmiquanhgiaccnnvnminhvinhautheothigian,sthhthakcaonhtmchngtagpquaminnvnminhlba,vtrongmitrnghp,bathhnyucnhiuhnkhongthigian6000nmcachngta,vhnhthicuicngcanlmtnnvnminhhinnayvncnangtnti.Thctltrongcucnghincuvccnnvnminhcamnh,chngtakhngpht

    hinratrnghpnocsthhkthacaohnba,cnghalhnhthinycnrttrtrntrcthigiancaringn.Hnna,tuituyticantnhnngynaylrtngnsovinhnghnhthianhchcanccxhinguynthy,vncngtuivibnthnloingitntitrong300nghnnm,theocontrungbnh.Nhctiiunykhngphiphtbiurngmtsnnvnminhkodintnbuibnhminhcalchs,bilcimchngtagillchschngquachllchscanhnloitrongmtxhivnminh,nhngnuhiunghatlchsltonbthigiansngcaloingitrntrit,chngtasthygiaionsnsinhraccnnvnminh,tnhtkhibtulchsloingi,chchimc2%thigian,nghal1/50tuithcanhnloi.Nhvy,ccnnvnminhcachngtacthccngnhnmtcchthchnglcngthivinhau.Mtlnna,nhngngichtrch,chodbquakinphnbccahvmtthi

    gian,cth litchikhnngsosnhgiaccnnvnminhdonhiuskhcbitgiachngvtrnhphttrin.Chngphiasnhngthcgilnnvnminhugnnhkmphttrin,haynghnlthiuvnminh,chonnvicxcminhstntisongsonggiachngviccnnvnminhthcth(ldnhinlnhnnvnminhcachngta)nthunlphcngvchhaysao?Tannnhrngtrnhphttrin,cngnhthigian,chlmtkhinimtngi;vtonb21xhicachngta,nusosnhviccxhinguynthy,uccoiltinbvtbc;nhngttcchng,nusosnhvibtk

  • mttiuchunltngno,sbcoiltthuquxavchngcxhinocthnilphttrinhnnhngxhikhc.Nhvy,vmtlthuyt,chngtavnbolukinrng21xhicachngtacnc

    xemlhinnhincngthiivbnhng.Vnhngngichtrchcuicng,ngayckhigisrnghchulngnghechngta

    giithchtnytigi,vncthtuynbrnglchscaccnnvnminhchngcgkhchnlnhngchuiskinlchs;mmiskinlchslcnhtvbncht;vrnglchskhngthtlpli.Cutrlil,mcdmiskin,cngnhmicth,ulcnhtvdokhngth

    sosnh,nhngncngcthlmtthnhvintrongtnglpcamnhtheomtphngdinno,vvvyvncthcsosnhvinhngthnhvinkhcthuccngtnglpy.Khngchaicthsngno,dlngvthaycyc,ginghtnhaumtcchchnhxc,nhngnunhvylmsaoconngichngtacthlpraccngnhkhoahcnhsinhlhc,sinhvthc,thcvthc,ngvthc,vdntchctrncsnghincusosnh?Trtucaconngilicngrcrivadng,nhngchngtathanhnquyntntivtsdngcatml.Tuynhin,imgyranhiubtnghnhtlmcphttrincathnhtuccnnvnminhtnhnngynay.Chngtathanhnmtcucnghincusosnhvccxhinguynthydidanhhiucanhnchnghc.Mcchllmchoxhihinnaycachngtavnminh,iumnhnchnghcangthchiniviccxhinguynthy.Nhngvtrcaxhichngtascxcnhrrnghntrongphncuicachng

    ny.(4)LCHS,KHOAHCVVNCHNGCbaphngphpkhcnhauxemxtvtrnhbysuynghcachngta,vquath

    hinnhnghin tng trongisngnhn loi.Phngphpu tin lxcminhvghichpcchintngthct;phngphpthhailgiithch,thngquamtnghincusosnhcchintngthctcxcminh,rtranhngquylutchung;vphngphp th ba l ti to cc s vt, hin tng thng qua ngh thut di hnh thc vnchng.Tacthgichungphngphpxcminhvghichplicchintngthctlphngphplchs,phmvinghincucaphngphpnylnhnghintngxhicaccnnvnminh;phngphpgiithchvrtraccquylutchunglphngphpkhoahc,vtrongqutrnhnghincuisngnhnloi,ngnhkhoahcchchtlnhnchnghc,phmvinghincucaphngphpny lhin tngxhicaccxhinguynthy;vcuicng,vnhclphngphpcakchnghvtiuthuyt,phmvicanlmiquanhcnhncaccnhnvt.Ttc,vcbn,uctmthytrongnhngcngtrnhcaAristotle.Tuynhin,sphnbcabaphngphpnygiababphnnghinculitchtch

    hntatng.Vdnhphngphplchs,nkhngghichplittcmisvt,hintngtrongisngnhnloimchalinhngsvt,hintngtrongisngxhicaccxhinguynthy,tnhnchnghcmixcnhcccquylutcan;vntraochosinhvthcccsvthintngvisngcacccth-mcdgnnhttcisngcacccthungquantmvquantrngcghichp,khngphitrongxhinguynthy,mlmttrongnhngxhikhctrongtintrnhvnminhvnvnthngccoilthucahtcaphngphplchs.Dolchschcpmtschkhngphi tonbnhngsvthin tng thc t trongisngnhn loi;vmtkhc,bncnhvicghichpliccsvthintng,phngphplchscngphicuvinnkhnnghcuvsdngccquylut.Phngphplchs,cnggingnhkchnghvtiuthuyt,vnphttrintthnthoi,

    mthnhthcnguynthycaslnhhivbiutmtrong-cngnhtrongnhngcuchuynctchkchotrconhoctrongnhnggicmcangiln-ranhgiigiathctvhcukhngcxcnh.VdnhvIliad,btcaibtucnnhmttiliu

  • lchssthynchaynhngchitithcu,nhngngcli,btcaichtmcnnhmttcphmhcusthynchaylchs.TtctiliulchsutngngviIliadvimny,nghalchngkhngthhontonloibyuthcu.Schnlc,spxpvyutthctnthunlmtphngphpthucvlnhvchcu,vquanimphbinchorngkhngsgianocthccoilvinubnthnngtakhngphilmtnghsvi;rngGibbonsvMacaulayslccsgiavihnsoviccsgiakhkhan-nhngngicgngtrnhnhngimthiuxcthccccngnghipgiutrtngtngcahtora,citnnycngiWalterScotttra,bnthnngcngccoilmtsgiavinhmtstiuthuythnlbtktcphmlchsnocamnh.DsaochngnacngkhmvitchaidngtruynlchslinlcmkhngaranhngnhnvtvkhinimhcunhncAnh,ncPhp,ngBoth,Giohi,bochhocquanimchung.Thucydides[10]vitkchvnhngnhnvtlchsbngccht nhng li thoi h cu voming h, nhng phng php trc lun ca ng,mc dthuytphchn,songthcskhngmangnhiutnhhcuhnsoviphngphpginlunnngn,trongnhngkchtcgiahiniaranhnghnhnhgitocahthhinquanimchung.Bncnh,lchscngphcvchomtsngnhkhoahcphthucchuyncng

    thchanhngquylutchungkhngchvccxhinguynthymvttcccnnvnminh:chnghnnhngnhkinht,chnhtrvxhihc.Dkhngcnthitphiavollcamnh,nhngchngtacthchngminhrng,lch

    skhngthunkhitkhisdngnhngphngphpkthpvikhoahcvvnchng,thkhoahcvvnchngcngkhnginottribucvinhnggccoilphngphpcaringchng.Ttcngnhkhoahcutriquamtgiaionmvicxcminhvghichpthctlhotngkhiutchccduynht,vngnhnhnchnghcchvamihnhthnhtgiaion.Cuicng,nukchnghvtiuthuytkhngphilstrnhbymtcchhcu,mhontonlhcuvkhnggngoinhngmiquanhcnhnhcu,thsnphmcachng,thayvcAristotlenhnxtlchnthtvgiutnhtritlhnclchs,schtonnhnghnhnhtngtngvlvkhngthchpnhn.Khigitcphmvnhcltcphmhcu,chngtachmunnirngccnhnvttrongtcphmkhngthcngnhtvibtknginotngsngtronglchs,cngnhkhngcmilinhnovccskincth.Sthcl,chngtamunnirngtcphmcmtshcumangtnhchtcnhn;vnuchngtakhngnirngnntngcancsngtcdatrnnhngskin lchsxhictht thchviunycvnhquhinnhinmthi.Thtvy,chngtathanhnrnglingikhenvinhdnhtdnhtngchomttcphmhculnchnthtnhcucsng,vrngtcgithhinmtkinthcuynthmvbnchtcucsngconngi.Cthhn:NutcphmhcuvmtgianhthdtlenYorkshire,chngtacthkhenngitcgibngcchtndngrng,nhnggngvitchothynghiubitvnhngthtrnvngWestRidingrnhlngbntay.Tuyvy,sphnbitcaAristotlegiaphngphplchs,khoahcvhcuvngi

    nguyntnhhpltheomtnhhngchung,vclldosxuthinnuchngtaphntchnhngphngphpnymtlnna,vtasphthinrarngchngphnbitvinhautrongstngngkhixlnhngdliuvislngkhcnhau.Phngphpxcminhvghichpcchintngthctchthchhpvimtmitrngnghincuctdliu.Phngphpgiithchvlpcngthcccquylutcthcpdngvtracnthittrongnhngmitrngcqunhiudliuhindinnhngkhngnhiudliukhost.Hnhthcsngtovbiudinnghthutcgilhculphngphpduynhtcthsdngkhilngdliulvs.y,giabaphngphp,chngtathymtskhcbitvbnchttheonhlng.Ccphngphpkhcnhautnhhudngcachngtrongvicxlnhngslngdliukhcnhau.Liuchngtacthphthinramtkhcbittngngcclnhvcringbittrongbacucnghincucachngtakhng?btunghincuvnhngmiquanhcnhn-vnthucvahtvnchng-

    chngtanhnthyngayrngrttnhnvtcnhngmiquanhthctcnhnthvvquantrngtiuscahtrthnhtivcmhngvnchng.Ngoinhngngoi

  • lhimhoiny,nghincuvisngcaconngitrongnhngmiquanhcnhnphiimtvivstrnghptngt.Ghichptondinvchngliukhngth.Btccngthcnothhinnhngquylutcachnguqutmthnghocththin.Tronghoncnh,khngthtruynbdliungktrkhicmthnhthckhcchuynticivhnbngcihuhn,vhnhthcchnhlhcuvnchng.Giy,khiphthinravmtslngctnhtmtcchdingiitrongkhinghin

    cunhngmiquanhcnhn, thphngphphcu thngcsdng lphngphpcngthchaquyluttrongkhinghincunhngxhinguynthyvphngphptmkimthctkhinghincuvccnnvnminh.iuutincncpl,chaiphngphpnghincunyuxemnhcmcch

    nhmticcmiquanhcaconngi,songkhngphilnhngmiquanhquenthuchaycnhnxyntrongkinhnghimtrctipcaminginng,phnvtrem.Nnhmnmiquanhxhicaconngi-vnvtrangoiphmvinhngmiquanhcnhnxanht,vnhngmiquanhphicnhnnycduytrthngquacccchxhigiltchc.Nukhngccctchcthxhiskhngthtnti.Thtvy,bnthnccxhichngqualnhngtchctrngthicaonht.Nghincuvxhihaynghincuvmiquanhcacctchctrongxhilnhnhau.Chngtalicththyrng,slngdliumcccucnghincuphixlvmi

    quanhgiacctchcxhicaconngilnhhnrtnhiusovislngccmiquanhcnhn.Chngtacthphntchxahnlslngmiquanhgiacctchcxhicghichpclinquantivicnghincuccxhinguynthyslnhnrtnhiusovislngnhngmiquanhlinquannvicnghincunhngxhivnminh,vslngccxhinguynthybitlntihn650,trongkhicucnghincuvccxhinmtrongtintrnhvnminhchophpchngtanhndinckhngqu21xhi.Bygicons650mu,mcdkmrtxascnthitpdngphngphphcu,songthchhpccnhnghincukhiubngviclpcngthcccquylut.Trili,nghincuvmthintngchcmthaichcmuthkhngthpdngphngphpnokhchnllitkthct;vnhchngtathy,ychnhltrnghpmtaphisdngphngphplchs.Lcu,dngnhlmtnghchlkhiququytrng,ccnhnghincuctrongtay

    mtslngdliurtnhkhikhostccnnvnminh,trongkhiccnhshchinicachngtaphnnnrnghbchmngptrongngunvtnccdliu.Nhngthctlccsvt,hintngcpbccaonht-mitrngnghincu-ccnvsosnhccalchs-cslngqutpdngphngphpkhoahc,giithchvcngthchaccquylut.Dvy,tronghoncnhny,chngtanhchpnhnnhngkhkhnththchvktqucanhngnlcyscthhintrongphncnlicacunschny.

  • CHNG2QUTRNHHNHTHNHCCNNVNMINH

  • IV.CUHICHACLIP(1)TVNNgaykhitipcnvnnguynnhnvqutrnhhnhthnhccxhivnminh,chngta

    nhnthydanhsch21xhinitrncchiathnhhainhm.Trongs,15xhilhuducaccxhitinthuccngchngloivin,trongcnhngxhihudugngivixhitincannmcvicphntchchngbitlpvinhaucthgytranhci.Ngcli,mtvixhicmiquanhtrchrtlnglokhinchonghandtrongkhinimtrchcthkhinchngtailcng.Nhnghybquachuynny.Trndi15xhinitrnlpthnhmtnhmphnbitvi6xhihnhthnhtrctiptisngnguynthycnlinhchngtathy.Shnhthnh6xhinychnhltmimchcachngtahinnay.lccxhiAiCpc,Sumer,Minoan,Sinic,MayavAndean.Vyimkhcbitcbngiaxhinguynthyvxhitinhahnlg?khng

    philchuynchaykhngshindincacctchcxhi-vnlphngtinchuynticcmiquanhphicnhngiacccth,thnhthnhnnxhi-bilngaycnhngxhinguynthynhbnhtcngcxydngtrnmtnntngrnglnhnsoviphmvinhhpcanhngmirngbuccnhntrctipcamtcth.Tchclbiutngcattcxhivdolbiutngchungcacxhinguynthyvxhitinhahn.Xhinguynthyccctchccachng-ltngiomangctrngcannnngnghipmtvma;tnngngtotemvchngoihn;nhngiucmk,ktnpvphnchiathbctheotui;mtthiimnotrongcucithnhlpccnhmphnbittheogiitnh.Mtstchcnychcchnlphctpvcthtinhvichngkmgnhngcimcaccxhivnminh.Cngkhngphinnvnminhphnbitvixhinguynthybisphncnglaong,

    vchngtacngcththytnhtcnhnghnhthcsngcaphncnglaongtrongisngxhinguynthy.Ccvvua,phthy,thrnhayngihtrongulccchuyngiatronglnhvccamnh-mcdthctlHephaestus-thnthrntrongthnthoiHyLp-bquchn;vHomer-thistrongthnthoiHyLp-bm,ngrngschuynmnhatrongxhinguynthyliubtbnhthngvckhuynhhnggiihnnhngngithiunngvmtphngdinno.Mtkhcbitcbngiannvnminhvixhinguynthytheonhchngtabit

    (nhc liiunyrtquantrng) lsngytrangvmphng.Btchc lc tnhchungcattcisngxhi,hotngcanctmthycxhinguynthylnxhivnminh,trongmihotngxhi,chnghnnhvicbtchckiucchcaccminhtinhinnh.Tuynhin,nhotngtheonhiuhngkhcnhautronghaihnhthixhi.xhinguynthy,nhchngtabit,hnhngbtchchngvthhitrcvccttinquai.Nhngngiangng-tuytakhngnhnthych-nhngcthcmnhnc,saulnghlnhngngicaotuitiptrchouytncah.Do,trongxhinguynthy,sngytranghngvqukh,ccphptcvtpqunxhivnkhngthayi.Trili,trongxhithuctintrnhvnminh,sbtchchngvnhngcnhnsngtonmquyncaitrivinhngngithphn,dohlngikhaiph.Trongnhngxhinhvy,cibnhtpqunnhWalterBagehotgitrongcunTnhinvchnhtrcang,bphvvxhirivotrngthivnngkhngngngthayivphttrin.Nhngnuthimnhrngimkhcbitnygiaxhinguynthyvxhipht

    trincaohnctnhchtludivcnbnhaykhng,thchngtaphiaracutrliphnh.Ldol,nuchngtachbitnxhinguynthytrongmtiukincnh,ylbitachbitnchngtsquansttrctipdinratrongnhnggiaionlchscuicngcachngmthi.Tuynhin,dbnhngktququansttrctipnhla,vncnhngldothuytphcchngtatinrngtronglchsxhinguynthyphitntinhnggiaiontin,trongnhngxhinyvnngnhiuhnbtcmtxhivnminhnotngvnng.Chngtatngphtbiurng,xhinguynthyctuithngang

  • vinhnloi,nhnggiphinilichonglchngcnlntuihnnhnloi.Lisngxhivctchcxhicnctmthymtsloingvtcvkhcchkhngphichconngi,vrrnglnhngloinykhngthtinhathnhngitrkhichngsngtrongmtmitrngxhi.Bctinhatngitinsthnhngihinivnchonttny,dinratrongccxhinguynthy,trongnhnghoncnhmchngtakhngctiliughichpli.lmtbinisusc,mtbcphttrinvi,hnbtktintrnhnokhcmloingitcdiccnnvnminh.Xhinguynthy,nhchngtabitnhvosquansttrctip,cthvnhnhng

    ngiangnmngvitrnsncamtngnni,vimtvchnibndivmtvchnibntrnchnngang;cnccnnvnminhcthvvibnbcanhngngingsaynvatnhgicvbtuleolnbmtcavchniphatrn;trongkhi,chngtangvaitrlnhngngiquanstctmnhnbgiihnbisnnivmpdicavchphatrn,vchthymtsngivtlntrnnhtrongkhinhngthnhvinkhcvldonophibndi.Lcucthchngtackhuynhhngphntchhontonhainhm,tnvinhnhngngileolnlccvnngvinvcoinhngngicnnmlitrnsnnilnhngkthtbi;nhngnghkli,chngtathyrngskhnngoanhnnutmthitreoliphnxt.Cuicngthnhngngingvikiacngkhngthnmmic;vhvnkhngc

    sinhratrnsnniny,vchngcsclccamtaingoitrchnhhcthkohlnkhongbngphngtrnbmtcavchbndi.Mtkhc,ccbncahlcbygicngchmivarikhisnninyvbtuleolnvchniphatrn;vkhngnhnthycsnniphatrn,nnchngtakhngthbitcucuatiptheoslncaonuhocgiankhnmcno.Chngtachbitrnghkhngthdnglinghtrckhitisnniktip,dchonnmu.Vth,chodcthnhgiscmnhvkthutcngnhchcatngvnngvintithiimhinti,chngtavnkhngthququytrngliucaitrongshleolnctisnnibntrn,vnlmctiunlctrcmtcahhaykhng.Tuynhin,mtiuchcchnl,mtsngitrongbnhskhngbaogilncti.Vchngtacththyiuny,cmivnngvinanghnghileolnthchaingi(idinchonhngnnvnminhsuytn)ringctrxungsnnivbcuc.Chngtathtbitrongvicphthinitngtrctipchocuctmkimcamnh,

    limkhcbitludivcbngiaxhinguynthyvnnvnminh,nhngtnhcchngtalithymtchtnhsnglelicuinghm,cthgipchchomctiuquantrngnhtcacuciutrahinnay:lqutrnhhnhthnhtnhinccnnvnminh.Khiuvivictheodiqutrnhtxhinguynthysangnnvnminh,chngtaphthinrarngimctlicaqutrnhnylschuynhattrngthithngsangtrngthihotngtchcc.Cngthcnitrncngcpdngchoqutrnhhnhthnhccnnvnminhthngquaslykhaicagiaicpbtrtrongnckhitnglpthngtrcannvnminhtntitrcvnnhmtkhnnglnho.Nhngtnglpthngtrnhvytheonhnghalthng;vkhitanirnglclngsngtocamtnnvnminhangphttrinthoihahocbbomnthnhtnglpthngtrcamtnnvnminhangsuytnchngquachlmtcchkhcnirngxhittrngthinngngrivotrngthithng.Tringcvitrngthithngny,slykhaicagiaicpbtrlmtphnngtchcc;vnhcphthinnychngtacththyrng,trongqutrnh lykhaicagiaicpb trkhi tng lpthngtr,mtnnvnminhmihnhthnhthngquaschuynhaxhittrngthithngsangnngng,gingnhqutrnhtinhasinhramtnnvnminhtmtxhinguynthy.Shnhthnhttcccnnvnminh-dchaykhngcquanhvinhau-ucthcmtnhphtbiucaTngSmuts:Nhnloimtlnnaangvnng.Nhpiu thayiqua ligiahai trng thi thngvnngng,giavnngri

    dnglirilivnng,clubinhiunhquansttrongnhiuthiikhcnhaunhmtyutthenchttrongsvnngtnhincavtr.Trongnhnghnhnhtngtngcamnh,ccnhhintritcaxhiTrungQuccimtsthaythlnnhau

  • nydikhinimmvDng,ml trng thi thngcnDng l trng thinngng.c tnhmcangiTrungQucciidinchomyenchekhutmt tri,trongkhictnhDngidinchovngthidngkhngbmychephangtasng.TrongcngthccangiTrungHoa,mlunlunccptrc,theoquanimcamnh, chng ta c th thy rngni gingca chng ta, saukhi leo ln ti snni canginguynthy300nghnnmvtrc,nghlitrongvng98%thigiantrckhibcvo trng thinngng - trng thiDngcannvnminhhinnay.Giychngtaphiitmnhnttchcc,dnlgchngna,thcyisngnhnloimtlnnabcvotrngthinngng.Vutin,chngtasthmhimhaiconngthyrng,harachnglnhngngct.(2)CHNGTCCvnh,nhnttchcclinhnloirakhitrngthimcaccxhinguynthy

    vnangngquntrnsnni6000nmquabcvotrngthiDngcaccnnvnminhleolnvchnivnphictmkimmtsconngicbithocmitrngcbit,hocstngtcgiahaiyutnygyrasbini.utin,chngtasxemxtkhnngmttronghainhntnycthtmnhgnhvctrngtrchhaykhng,viunyschobitthmchngtaangtmkim.Cthxemccnnvnminhhnhthnhtuimcamthocmtschngtccthnohaykhng?Chngtclkhinimbiuthsshumtsphmchtringbitvcthktha

    trongccnhmngicth.Trongtrnghpnynhngthuctnhchngtckhinchngtaquantmlccphmchttmlhoctinhthnmccholbmsinhtrongmtsxhi nht nh. Tuy nhin, ngnh tm l hc, v c bit ngnh tm l x hi hc l ngnhnghincuvncnnontr;vtranhlunvvnchngtcvnnrahngngy,khichngtccaralmnhntphtsinhrannvnminh,tythucvovicthanhnrngcmtmitngquangiaccphmchttmlvinhngcimtnhinnhtnh.cimtnhinphbinnhtcngiphngTynhnmnhtrongcclthuytv

    chngtclmuda,trongchorngsuvitvtinhthnvtrtucmitngquantchccvimuda,mcdcvnhiukhngcthcvmtsinhhc.Tuynhin,lthuytvchngtcphbinnhttrongsccnnvnminhcthitlpdatrnmtbctng iu khc hnhmt ngi tc vng, mt xm, hp s di v da trng, ngi homoleucodermaticus[11]theocchgicangiBcu,cnNietzschegilngihungbotcvng;vrrngbiutngcangiTeutonnyngchngtatmhiu.NgiBculnutincavotcphmiukhcbimtnhqutcngi

    Php,ComtedeGobineau,snguthk19vssngbingihungbotcvngcangtagnlinvinhngcuctranhlunnsaucuccchmngPhp.KhitnglpqutcPhpbtcothttisn,baiyhoclnmychm,bnthngthilmtronghngngcchmng-nhngkchngbaogihilngtrkhicthtrnhdinnhngskinnhduthicachngdichiubicrch-tuynbrngngiGaul,sau14thkbkhutphc,giystngkhnhngkchinhphtngiFrankxakiatrvvivngttmti bn kia sng Rhine, xut pht im ca h trong thi kVlkerwanderung, v ginh liquynshutaicaxGaulvnvnlunlunthucvngiGaul,btchpthigiandichimngcanhngkmanr.plinhnglinhmnhny,Gobineauaramtcuchuyncnnhmnhhn.Ti

    chpnhnsnhndinchngtccaccngi,ngtap.ChngtahyngrngqunchngcancPhpxutthntngiGaulvtnglpqutctngiFrank;chaichngtcuthunchng;ngthicmtstngquanrrngvvnhcugiacccimtnhinvtmlcah.CcngicthcsnghrngngiGaulidinchongivnminhcnngiFrankthidinchonhngkmanrkhng?NgungccannvnminhmngiGaulccngitcbtnguntu?TLaM.ViugkhinLaMvi?ChnhlsphatrncadngmuBcuangchytronghuytmchngiFrankchngtiy.NhngngiLaMutin-cngnhnhngngiHyLp,hayngiAchaeaHomerutin-lnhngkchinhphttcvngcngungctphngbchngmnhthnhlp

  • lnhacahtrntaicanhngthdnnhunhcvngaTrungHiyut.Tuynhin,theothigian,dngmucahbphatrnvchngtccahbsuyyu;scmnhvvinhquangcahsuytn.nthiimmtnhnhkhccanhngngichinhphttcvngtinxungtphngbctithitlpnhppcannvnminh,vtrongscngiFrank.CchgiithchbuncicaGobineauvchuicchintngthcthontonkhc

    hnvinhnggchngtaxemxttrongbntmttngungccaccnnvnminhHyLpcvsaulTyphng.CuchuynchnhtrkhihicangtacdnglnvivhpltmtkhmphngthimGobineaumauchnglidng.lkhmphvvicgnnhttcccngnngcnangtntiuchu,cngvitingHyLpvtingLatinh, nhng ngn ng ang tn ti Ba T v Bc n cng nh ting Iran c v tingSanskritc,uclinquanvinhaunhlccthnhvincamtigianhngnngkhngl.iunydntiktlunhpllphicmtthngnngAryanhocn-unguynthyvbans,tttcthnhvinbittronggianhngnngmirai.Mtktlunsailmnalnhngngisdngccngnnghhngcngcmiquanhtnhincngmcvibnthnccngnng,vrngttchucchungngungctmtchngtcAryanhocn-unguynthybnhtrng,chinhphtvchimng,tngsangtyvtbcxungnam.Ngungccachngtcny,mtchngtcsinhraccvthnhtngionhZarathustravcPht,ccthintinghthutcaHyLp,ccthintichnhtrcaLaM,vtrnnhimcanlccnhqutccachngta!Vnhvy,chngtcnychutrchnhimvmithnhtchcannvnminhnhnloi!CuchuynmgngiPhplanhmmlmingkhiucphhabinhngnh

    ngvnngicl,hcitinthgiin-uthnhn-cvnhvnginhnguynthycachngtctngtngnynmtrongvnglnhthcavuaPh.Khnglusaukhicucchin1914-18bngn,HoustonStewartChamberlain,mtngiAnhphi lngncc,vitmtcunschnhanNhngnnmngcathk19,trongngtabsungDantevChaJesusvodanhschnhngngithucchngtcn-c.NgiMcngcmcchsdngcaringhivicmtngiBcu.Hongs

    trcvsnginhpcNamutrongsutmtphntthktrcnm1914,cctcginhMadisonGrantvLothropStoddardyucuhnchnhpcvcoilconngduynhtduytr-khngphicctiuchunxhiMmlsthunkhitcaphnnhnhMthucchngtcBcu.HcthuytNgiDoThigcAnhlmtlthuytcngloisdngnhngthutngkl

    vhtrcholchstngtngbngththnhckquc.Cmtiunglu,trongkhinhngktuyntruynlthuytvchngtctrongnn

    vnminhchngtaququytrng,mudasnglduhiucasuvitvtinhthn,nhmcaongichuusoviccchngtckhcvngiBcusovinhngngiuchukhc,thngiNhtBnlicmtquannimkhchn.Thctl,cthngiNhttlngmtcchkl,vlnggingcahccophabclmtcngngnginguynthythucchngngihontonkhc,trngchngkhcgngiu,mcgilngiAinulngl.Chonn,mtcchhtsctnhin,ngiNhtcoicimtlnglbiuhincasuvitvtinhthn,vmcdnhnnhcahclcngvcncnhquanimvmudasngcachngta,songbngoincvhplhn,vngitlngthchcchnphitinhacaohnsovianhemhcaconngilloikh.Ccnhchngtchc,phnloingidatrngtheocimtnhincahnhhps

    divhpstrn,dasngvdasm,vnhiucimkhcspxpthnhbachngngidatrngchnh:lngiBcu,ngiAlpinevngiaTrungHi.Chngtaskranhngnnvnminhmmichngnginygpphnmtcchtchcc.NgiBcugpphnvobn,cthlnmnnvnminh:nc,HyLpc,Typhng,CcChnhthngNgavckhnnglHittite.NgiAlpinethamdby,cthlchnnnvnminh:Sumer,Hittite,HyLp c,Typhng,phnnhnhNgavnhnh chnh caCcChnhthng,Iran,vcthlAiCpcvMinoan.NgiaTrungHithamgiavominnvn

  • minh:AiCpc,Sumer,Minoan,Syria,HyLpc,Typhng,nhnhchnhcaCcChnhthng,Iran,RpvBabylon.Nhngchngtckhcvibachngtcktrn,lngidanu(chngiDravidianvngiMLaiIndonesia)gpphnvohainnvnminh:ncvngio.Chngtcdavngdphntrongbannvnminh:TrungHoacivchainnvnminhVinng,tclnhnhchnhTrungHoavphnnhnhNhtBn.ChngtcchuMdnhinnmthctntrongbnnnvnminhchuM.Chngtcdaentthnnkhnggpphntchcctrongbtcnnvnminhno-haytnhtlcha.Chngtcdatrnggivtrdnu,nhngnnnhrngnhiuchngngidatrngcngkhnggpphntchccvobtknnvnminhnogingnhngidaen.Nuciugtch cccphthin t sphn loiny th lvicphnnaccnnvnminhcachngtachnhthnhtsnggpcanhiuchngtc.XhiTyphngvHyLpccbachngtc,vnuccchngtcdavng,danuvdacphnchiathnhnhngtiuchngtc,nhccchngngiBcu,AlpinevaTrungHicachngtcdatrng,thchngtasctharamtslngkhlnccchngtcthamdtrongttcccnnvnminhcamnh.Nhng tiuchng tcnygigi trnh thnovc thiimnochngbiuhinthnhnhngnhmngiphnbitvmtlchsvxhihaykhnglmtvnkhc,vncnrtmm.Nhngnhng l l traoi tny ti gi cng chng tabcb l thuyt vmt

    chngtcthngnglnguynnhnvtcgicanhngbinchuyntmsangDng,tthngsangnngngtrntngphncathgiikt6000nmvtrc.(3)MITRNGNhngttngcnicaxhiTyphngcaovcaoqumcnhntchng

    tctronglchsldocucbnhtrngcanrakhpthgiitrongbnthkgny.SbnhtrngnylmchongiphngTyphigiaotip,vthnglnhngcucgiaotipkhngthnthin,vinhngngikhcbitvihkhngchvvnhamcnvvcdngcth.T,nimvsinhvtthngngvhngchnhlktqutnhngcuctipxcnhth,cbitltrongthk19,vmtquanimsinhvthc,khitrtuTyphngbchiarbithuyttinhacaCharlesDarwinvnhngcngtrnhkhoahckhc.NgiHyLpccngbnhtrngrathgiichungquanhhbngconngthng

    mivthucaha,songlmtthgiinhhnnhiu,tuybaogmnhiunn