1

> > > > > > > >

FİNANSAL İKTİSAT

Hoşgeldiniz

Yrd. Doç. Dr. Üzeyir AYDIN

1Üzeyir Aydın

Finansal kurumların çeşitlerini ve nasıl aracılık yaptıklarını açıklayabilecek, Finansal piyasaları sınıflandırabilecek.

Finansal sistemin temel unsurlarıyla birlikte işleyişini açıklayabilecek.

Finansal riskleri ve risklerin göstergelerini değerlendirebilecek.

Finansal istikrar, finansal kırılganlık, finansal zayıflık, spekülatif ve ponzi tipi finansman kavramlarını tanımlayabilecek.

.

Finansal değişkenlerin ve kararların mikro ve makro ekonomik etkilerini değerlendirebilecek.

Reel ve finansal sektör arasındaki ilişkileri analiz edebilecek; bu çerçevede ekonomideki finansal göstergeler ile diğer ekonomik göstergeler arasındaki ilişkilerle yorumlar yapabilecek,

İktisat politikalarının oluşturulmasında ve değerlendirilmesinde bir araç olarak finansal iktisat alanındaki yaklaşımları açıklayabilecek.

Finansal istikrarın sağlanmasına yönelik olarak iktisadi karar birimlerinin finansal risklerinin yönetiminde finansal risk tekniklerini kullanabilecek.

1

2

3

4

5

6

7

8 2

Üzeyir Aydın

.

Derse devamlılık ve derse katılım önemlidir,

Başarıda belirleyici unsur çalışmaktır, Öğrencilerin ilk iki kritere göre bir

strateji belirlemesi gerekir, Not dilenme ve mazeret beyanı bu stratejinin

bir parçası olmamalıdır, Amaç kişisel gelişim ve sürekli öğrenme

olmalıdır (?)

3Üzeyir Aydın

1. F.S. Mishkin, Para, Bankacılık ve Finansal Piyasalar İktisadı2. Mehmet GÜNAL-Para Banka ve Finansal Sistem3. Robert C Merton,. Dale F. Gray and Samuel Malone , Macrofinancial Risk Analysis,

by. John Wiley & Sons, 2008. 4. Stephen F. LeRoy Jan Werner , Principles of Financial Economics , Cambridge

University Press, 20015. Yvan Lengwiler, Microfoundations of Financial Economics: An Introduction to General

Equilibrium Asset Pricing 6. R. E. Bailey, “The Economics of Financial Markets” , Cambriedge University Pres,

George M. Frankfurter, World Scientific Publishing Company7. Ömer Faruk ÇOLAK, Finansal Piyasalar ve Para Politikası8. Stephen F. LeRoy Jan Werner, Principles of Financial Economics9. R. E. Bailey, The Economics of Financial Markets10. David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics, 11. Ömer Faruk ÇOLAK, Makro Ekonomik Göstergelerin Yorumu

4

Üzeyir Aydın

2

> > > > > > > >

5

1. Hafta• Finansal İktisadın Bir Bilim Dalı

Olarak Ortaya Çıkışı

• Finansal İktisadın Diğer İktisat Teorileri İle İlişkileri

Üzeyir Aydın

• Finansal İktisat kavramının tanımlamadan önce bu kavramı oluşturan iki alt kavramüzerinde durulmalıdır.

• Bu amaçla finans ve iktisat kavramlarının tanımlanması gereklidir.

• “İktisat” tanım olarak sonsuz istekler/ihtiyaçlar ile sınırlı kaynaklar arasındaki dengenin sağlanmasına yönelik faaliyetleri inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanabilir.

6

Üzeyir Aydın

• Benzer çok sayıda tanım yapılabilir.• Örneğin; insanların ihtiyaçlarını ve bunları

gidermeye yönelik çabaları inceleyen bir bilim dalı olarak da tanımlayabiliriz.

• İktisadi malların temel özelliği kıt oluşları ve fiyatlarının olmasıdır.

• Malların kıt olmasına yol açan önemli faktör ise kaynakların kıt olmasıdır.

• Kaynakların kıt oluşu bu kaynakların kullanımında tercih yapılmasını gerekli kılmaktadır.

7

Üzeyir Aydın

• Kıt kaynakların ve malların kullanımı konusunda karar verenlere ekonominin karar birimleri denir. Bunlar firma, hane halkı ve devlettir.

1. Hane halkı- tüketime 2. Firma – yatırıma ve üretime3. Devlet – kaynakların dağılımına yönelik

politikalara karar verir. 8

Üzeyir Aydın

3

Tanımlanması gereken ikinci kavram “finans” kavramıdır. Finans, firmaların gereksinim duyduğu fonların enuygun koşullarda temin edilmesi ve temin edilenfonların en etkin kullanımını sağlamaktır.Yukarıdaki dar ve sınırlı tanımı ekonominin tümkarar birimleri için dikkate alırsak bu karar birimlerininvarlıkları ile harcamaları arasındaki dengeninkurulmasına yönelik tüm faaliyetleri finans kavramıylatanımlayabiliriz. 9

Üzeyir Aydın

• Bu tanıma göre finans, gelir ve gider dengesinin kurulmasına yönelik tüm faaliyetler olarak ifade edilebilir.

• O zaman önemli Soru?• Finans ve iktisat kavramları nasıl oldu da “Finansal

İktisat” kavramı olarak ortaya çıktı?• Genel olarak Klasik ve Neo klasik iktisat teorisi

“dikotomi” varsayımını kabul ettiği için parasal ve finansal değişkenlerin reel etkisinin olmayacağını varsaymaktadır.

10

Üzeyir Aydın

• Klasik iktisat teorisinin temel dayandığı varsayımlar dikkate alındığında tümden gelim yöntemine bağlı olarak bu sonuç kaçınılmazdır.

• Neo Klasik analiz araçları genel olarak “birinci en iyi” ye dayalıdır. Başka bir ifadeyle tüm piyasalarda tam rekabet koşulları geçerlidir. Bu açıdan fiyat mekanizması tüm piyasalarda dengenin kurulmasını sağlar.

• Fon piyasalarında da bu koşullar geçerli olduğundan arz ve talep dengesine bağlı olarak fiyat mekanizması yoluyla denge kurulur. 11

Üzeyir Aydın

• Klasik ve Neo Klasik yaklaşımlarda mal piyasası ile fon piyasası arasındaki denge karşılıklı işler.

• Para piyasasında para arz fazlalığı tahvil piyasasında tahvil talebi fazlalığına yol açar. Tersi de geçerlidir (Walras Kanunu).

• Bir piyasada meydana gelen dengesizlik diğer piyasada da dengesizliğe yol açarak fiyat mekanizması yoluyla tekrar dengenin kurulmasını sağlar.

12

Üzeyir Aydın

4

• Klasik ve Neo Klasik yaklaşım çerçevesinde yukarıdaki açıklamalara bağlı olarak şu sonuç geçerlidir.

• Karar birimlerinin sermaye yapısının oluşumunda, iç ve dış fon kaynakları arasında bir fark yoktur. Bu konu daha sonra ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

• Klasik ve Neo Klasik yaklaşımlar fiyat mekanizmasının ekonomideki tüm piyasaları dengeye getireceği kabul edildiğinden dolayı finansal piyasalarda dengesizliğin tek kaynağı vardır; fiyat mekanizmasının çalışmasını engelleyen unsurlar!!!

• Günümüzde finansal piyasalardaki dalgalanmalar ve krizler neden reel etkiler ortaya çıkarmaktadır?

• Bu sorunun yanıtını ilk veren iktisatçı Keynes’tir. 13

Üzeyir Aydın

• Bu nokta da şu sorulara cevap veriniz.• Klasik ve Neo Klasik yaklaşımlarda;1.Emek Piyasasında ne belirlenir?2.Mal Piyasasında ne belirlenir?3.Para piyasasında ne belirlenir?• Keynesyen yaklaşımda;1.Emek Piyasasında ne belirlenir?2.Mal Piyasasında ne belirlenir?3.Para piyasasında ne belirlenir? 14

Üzeyir Aydın

KLASİK - NEO KLASİK 1. Emek Piyasasında ne

belirlenir? Y=f(L)• Ücret ve MİLLİ GELİR2. Mal Piyasasında ne

belirlenir? (I=S)• FAİZ ORANI3.Para piyasasında ne

belirlenir? (MV=PT)• FİYATLAR GENEL

DÜZEYİ

KEYNES1. Emek Piyasasında ne

belirlenir?• Ücretler Aşağıya Dogru

Esnek Değildir (işsizliğin nedeni belirlenir)

2. Mal Piyasasında ne belirlenir?

• MİLLİ GELİR3. Para piyasasında ne

belirlenir? • FAİZ ORANI 15

Üzeyir Aydın

> > > > > > > >

-Tanımı - Tarihsel Gelişimi

-Varsayımları- Önemi

FİNANSAL İKTİSAT

Üzeyir Aydın 16

1. HAFTA

5

• “Finansal İktisat” nedir?• Ekonomideki karar birimlerinin finansal (varlık/yükümlülük)

ve sermaye (iç/dış kaynak) yapılarının yatırım, üretim ve tüketim kararları üzerindeki etkisini analiz eden ve buna yönelik teorik yaklaşımlar ile analiz araçlarını ortaya koyan iktisat dalının bir alt disiplinidir.

• Finansal iktisat, belirsizlik altında iktisadi kaynakların hem uzamsal hem de zaman içinde dağılımı ve yayılımı ile ilgilenir.

• Finansal iktisat daha çok parasal aktiviteler üzerine yoğunlaşarak fonların en uygun koşullarda temin edilmesi ve temin edilen fonların en etkin kullanımı üzerinde durmaktadır.

17

Üzeyir Aydın

Bileşik faiz hesaplamalarının, yaklaşık M.Ö.1800 yıllarında, Babil Krallığında, HammurabiYasalarıyla düzenlendiği tahmin edilmektedir.

İlk opsiyon sözleşmesi, M.Ö. 1000 yıllarında,Filozof Thales tarafından satın alınmıştır.

Uluslararası bankacılığın kökleri 15. yüzyılakadar uzamaktadır.

Konusu pirinç olan vadeli işlem piyasaları,1650’li yıllarda Japonya’da görülmüştür.

Bugünkü anlamda ilk anonim şirket (East IndiaCompany), 1599 yılında İngiltere’de kurulmuştur.

18

Üzeyir Aydın

Günümüzde halen faaliyetini sürdüren bir başkaA.Ş., (Hudson’s Bay) 1670 yılında Kanada’dakurulmuştur.

ABD’de 1690 yılında, ilk kağıt para ihracıgerçekleştirilmiştir.

İlk menkul kıymet ihraçları, 1720 yılındagerçekleşmiştir.

Günümüzün en büyük borsası olan New YorkBorsası (NYSE), 1792 yılında kurulmuştur.

1950’li yıllara kadar, finansın fon bulmafonksiyonu ön plandayken, bu tarihten sonra,fonların kullanımı daha fazla önem kazanmıştır. 19

Üzeyir Aydın

• Bilgisayar ve İletişim Teknolojilerindeki Gelişmelere ve Küreselleşmeye Bağlı Olarak Son Yıllarda Finanstaki Gelişmeler;Uluslararası FinansmanTürev Ürünler ve Türev PiyasalarFinans MühendisliğiRisk Yönetimi alanında olmuştur.

20Üzeyir Aydın

6

Bu gelişmelere bağlı olarak Finansal İktisat genellikle zaman, belirsizlik, opsiyon ve bilgi terimlerini içerir.•Zaman: Bugünkü para gelecekte elde edilecek para için ticarete konu olur.•Belirsizlik (veya risk): Geleceğe transfer edilecek para miktarı ve getirisi belirsizdir.•Opsiyon: bir işlemdeki taraflardan birisi, kararını daha sonra verebilir. Bu karar transfer edilecek para miktarını etkiler.•Bilgi: Geleceğe ilişkin bilgi gelecekteki parasal değerle ilgili belirsizliği azaltabilir yada ortadan kaldırabilir. 21

Üzeyir Aydın

• Finansal iktisat temel olarak hisse senetleri piyasası gibi finansal piyasaların işleyişi, firmaların finansmanı, bütçeleme, tasarruf, yatırım, borç verme, borç alma, varlık yönetimi, çeşitlendirme, getiri, riskten kaçınma konularıyla ilgilenir.

• Gelecek asla kesin biçimde belirli olmadığından finansal iktisadın temel ilgisi belirsizliğin kaynak dağılımı üzerine etkisidir.

Yatırımcılar FirmalarFonlar

Menkul Kıymetler

PARA VE SERMAYEPİYASALARI

FİNANSAL YÖNETİM

Karlar

YATIRIMLAR

22

Üzeyir Aydın

• Finansal İktisat bir çok varsayım üzerine kuruludur.

• En temeli finansal karar vericilerin rasyonel olmasıdır.

• Yakın zamandaki deneysel iktisat alanındaki çalışmalar bu varsayımın ampirik olarak gözlemlenmediğini göstermektedir.

• Ek olarak Davranışsal Finans, iktisadi ajanların rasyonel olmadığı üzerine teorik çalışmalar yapmaktadır.

23Üzeyir Aydın

• Diğer önemli bir varsayım:• Piyasa fiyatları rassal yürüyüşe sahiptir veya varlık

getirileri normal dağılıma sahiptir. Geçmiş fiyatlar, işlem hacmi ve diğer piyasa bilgilerinin hisse senedinin gelecekteki fiyatını tahmin etmekte herhangi bir bilgi sağlamayacağını söylemektedir.

• Eğer hisse senedi fiyatındaki değişmeler rassal ise geçmişteki fiyatlar gelecekteki fiyatları öngörmek için kullanılamaz.

• Fiyat değişiklikleri rassal olmalı çünkü fiyatları değiştiren bilgidir ve bilgi piyasaya rassal olarak gelir.

• Yeni bir bilgi geldiğinde fiyatlar hızlı bir biçimde değişmelidir.

• Ampirik sonuçlar bu varsayımın geçerli olmayabileceğini göstermektedir. 24

Üzeyir Aydın

7

> > > > > > > >

25

Para, Banka ve Finansal Piyasaları Neden Öğreniyoruz

ve Çalışıyoruz?Üzeyir Aydın

• Bono, tahvil, hisse senedi, döviz piyasaları gibi finansal piyasalar nasıl işler?

• Bankalar, sigorta şirketleri, merkez bankası gibi finans kurumları nasıl çalışır?

• Ekonomide paranın rolü nedir?• Finansal varlıkların (hisse senetleri, bonolar, döviz kurları, değerli mallar) fiyatları nasıl belirlenir?

• Farklı finansman seçeneklerinin (hisse senedi çıkarmak veya borçlanmak) şirketlerin değerleri üzerindeki etkisi nedir?

• Yatırımcılar amaçlarına ulaşmak için oluşturacakları portföyde hangi varlıklara yer vermelidir?

26Üzeyir Aydın

27

• Elinde fon fazlası bulunan kurum ve kimselerden fon ihtiyacı bulunan kurum ve kimselere fon transferinin gerçekleştiği piyasalara finansal piyasalar denir.

• Tahvil ve hisse senedi piyasaları gibi finansal piyasalar, fonların, bu fonlar için verimli kullanım fırsatlarına sahip olmayanlardan, böyle fırsatlara sahip olanlara akmasını sağlayarak ekonomik etkinliği artırma açısından hayati öneme sahiptirler.

• Menkul kıymet, ihraç edenin gelecekteki gelirleri veya varlıkları üzerinde bir alacak / hak sözleşmesidir.

Üzeyir Aydın 28

• Bono, tahvil ve hisse senedinin herbiri menkul kıymettir.

• Bono (kısa vadeli) ve tahviller (uzun vadeli) hamiline (elinde tutana) bir veya daha fazla zamanı ve miktarı belli olan ödeme yapar.

• Tahvil piyasası iktisadi faaliyetler açışından özellikle önemlidir;

• Çünkü bu piyasa;1. Hem şirketlerin ve hükümetlerin faaliyetlerini

finanse etmek için borçlanmalarına olanak tanır, 2. Hem de faiz oranlarının belirlendiği yerdir.

Üzeyir Aydın

8

29

• Faiz oranı, borçlanmanın maliyeti veya fonları kiralamak için ödenen fiyattır (genellikle 100 TL’nin yıllık kira bedelinin yüzde olarak ifadesidir). Ekonomide birçok faiz oranı vardır (mortgage faiz oranları, otomobil kredisi faiz oranları ve birçok farklı türdeki tahvilin faiz oranları gibi).

• Faiz oranları birkaç açıdan önemlidir. • Faiz oranları, tüketicilerin harcama ve tasarruf

istekleri yanında şirketlerin yatırım kararlarını da etkilediğinden, ekonominin genel sağlığı üzerinde de etkilidir. Örneğin, yüksek faiz oranları, bir şirketin yeni istihdam olanakları sağlayacak bir fabrika inşa etmeyi ertelemesine neden olabilir.

Üzeyir Aydın

30

Üzeyir Aydın

31

• Hisse senedi, onu ihraç eden şirkette bir mülkiyet ortaklığını temsil eder.

• Hisse senedinin hamili, onu çıkaran şirketin gelecekteki kazançlarına (kar-zarar) ve varlıklarına ortak olur.

• Hisse senedi arz etmek ve bunu halka satmak, şirketlerin faaliyetlerini finanse etmek için fon toplamalarının bir yoludur.

• Hisse senedi fiyatlarının volatilitesi (oynaklığı) son derece yüksektir. Hisse senedi fiyatlarındaki bu büyük dalgalanmalar, insanların servetlerini ve dolayısıyla harcama isteklerini etkilemektedir.

Üzeyir Aydın

32

• Hisse senedi fiyatları şirketlerin yatırım kararları açısından da önemli bir faktördür.

• Çünkü hisse senedi fiyatları, yatırım harcamalarını finanse etmek için yeni hisse arz ederek toplanabilecek fonların miktarını etkilemektedir. Firmanın hisselerinin fiyatının daha yüksek olması, daha fazla üretim tesisi ve ekipman satın almada kullanılabilecek daha fazla fon toplayabileceği anlamına gelmektedir.

Üzeyir Aydın

9

33Üzeyir Aydın 34

• Döviz piyasası, fonların bir para biriminden diğer para birimine çevrildiği piyasadır.

• Döviz kuru, bir para biriminin diğer para birimi cinsinden değeridir. Örneğin, bir ABD dolarının TL cinsinden değeri (fiyatı) 1.80 TL / $.

• Döviz piyasası, bu dönüşüm işleminin gerçekleştiği yerdir ve bu nedenle de fonların ülkeler arasında hareket etmesi açısından yararlı bir piyasadır.

• Döviz piyasası, ayrıca, bir ülkenin parasının diğer ülkelerin paraları cinsinden fiyatının, yani döviz kurunun, belirlendiği yer olduğu için de önemlidir.

Üzeyir Aydın

35

• TL’nin değerinin azalması, yabancı malların daha pahalı hale gelmesine, yurtdışına yapılacak seyahatlerin pahalanmasına ve ithal girdilerin maliyetinin artmasına neden olmaktadır: TL’nin değeri düştüğünde, Türkiye yabancı malların satın alımını azaltmakta, yerli malların tüketimini artırmaktadırlar.

• Dolayısıyla Döviz kurundaki değişmeler dış ticareti ve cari dengeyi doğrudan etkilemesi açısından son derece önemlidir.

Üzeyir Aydın

36Üzeyir Aydın

10

37

• Finansal sistem karmaşık bir yapıya sahiptir ve bu sistem bankalar, sigorta şirketleri, yatırım fonları, finans şirketleri ve yatırım bankaları gibi devlet tarafından sıkı biçimde düzenlenmiş, çok farklı türdeki özel finansal kuramlardan oluşmaktadır.

• Finansal aracılar: Tasarruf sahiplerinden borç alıp kredi ihtiyacı olanlara borç veren kurumlardır.

• Örneğin, bir birey KOÇ holding’e kredi vermek istediğinde, doğrudan şirketin başkanına gidip ona kredi vermeyi teklif etmez. Bunun yerine, tasarruf eden insanlardan fonları ödünç alıp, başkalarına kredi olarak veren kurumlar olan finansal aracılar eliyle bu şirketlere dolaylı olarak borç verebilir.

Üzeyir Aydın

38

• Para, mal ve hizmet alımlarında veya borçların ödenmesinde genel kabul gören her şey olarak tanımlanır.

• Para arz ve talebinin piyasadaki canlılık ve durgunluk döngülerine (business cycle) etkisi vardır.

• Durgunluk (resesyon) istihdam kaybına (işsizlik) ve gelir kaybına neden olurken, piyasada canlılık enflasyon riski taşır.

• Para teorisi, para arzı ile istihdam-üretim ve genel fiyat seviyesi arasındaki ilişkiyi açıklar. Bunların yanı sıra firmalar ve tüketiciler açısından çok büyük önem taşıyan faiz oranı dalgalanmalarında da para önemli bir rol oynar.

Üzeyir Aydın

39

Üzeyir Aydın

40

Üzeyir Aydın

11

41

TurkeyTURKEY

Üzeyir Aydın Üzeyir Aydın 42

Şekilde sağa doğru gidildikçe özerklik azalmaktadır. Türkiye Latin Amerika ülkeleri ile aynı gruptadır.

43

Üzeyir Aydın

44

• Para politikası, para arzının yönetimidir. Bu, faiz oranlarının kontrolü vasıtasıyla yapılır. Faizin artmasıyla para arzı daralır, faizin azalmasıyla da para arzı genişler.

• Para politikasının amacı: fiyat istikrarınısağlamak ve sürdürmektir.

• TR de TCMB, ABD de FED tarafından yapılır.

Üzeyir Aydın

12

45

• Mali politika harcamalar ve vergilendirme ile ilgilidir. Maliye Bakanlığı & Hazine Müsteşarlığı.– Bütçe açığı (fazlası) belirli bir yılda harcamaların

vergi gelirleri üstünde (altında) çıkmasıyla oluşur.– Açık, ancak borçlanmayla giderilebilir. TR de 1994

öncesi hazinenin TCMB’den borçlanması (para basarak açıkları kapamak) mümkündü fakat 1994 ten sonra kısmen, 2001 den sonra tamamen yasaklandı. Şu anda TCMB daha bağımsız.

Üzeyir Aydın

46

Herhangi t yılında, devlet bütçesiGt + rBt-1 = Tt + Bt-Bt-1

sağlamalıdır.

Gt : kamu harcamalarıBt-1 : ödenmemiş borç miktarı. t-1 yılındaki

“Kamu Borç Stoku” da denebilir.rBt-1 : faiz ödemeleri (r: reel faiz)Tt : vergi gelirleriBt-Bt-1 : t yılındaki yeni borçlanma miktarı

Gt + rBt-1 > Tt + Bt-Bt-1 Bütçe AçığıGt + rBt-1 < Tt + Bt-Bt-1 Bütçe Fazlası

Üzeyir Aydın

47

Türkiye’nin AB tanımlı bütçe açığının GSYH’ye oranı 2010 yılında %2,6 olarak 22 ABülkesinden daha iyi konumda gerçekleşmiş ve %3 olan Maastricht kriterinigerçekleştirmiştir.

2012 yılında merkezi bütçe açığının GSYH’ye oranı %2 olmuştur. 2013 yılı Ocak-Kasım döneminde, merkezi yönetim bütçe açığı 1,2 milyar TL

olmuştur.

Üzeyir Aydın

48

Türkiye’nin AB tanımlı borç oranı, 2012 yılında, Maastricht kriteriolan %60’ın oldukça altında, %36,2 düzeyinde ve 25 AB Ülkesindendaha düşük gerçekleşmiştir. Türkiye’nin 2012 yılı genel yönetimkamu borç oranı ise %38,8 olarak gerçekleşmiştir.

Üzeyir Aydın

13

49Üzeyir Aydın 50Üzeyir Aydın

> > > > > > > > 1. Hafta

Finansal Sistem

51

Üzeyir Aydın

- Finansal Sistemin Temel İşlevleri- Finansal Kurumlar

- Finansal Piyasaların İşleyişi- Finansal Piyasa Araçları

-

• Sistem; farklı görevler veya fonksiyonlar üstlenen çeşitlibirimlerin bir araya gelmesi ile oluşan ve bir sonuçüretmeye yarayan bütünü ifade eder.

• Finansal Sistem; bir ekonominin işlemesi için gerekenpara akışını sağlayan piyasaların ve kurumlarınoluşturduğu bütüne finansal sistem denir.

• Finansal sistem, finansal fonların fon fazlası olanlardan fon açığı olanlaraakışını sağlar.

• Finansal fonların el değiştirmesi sırasında birileri borç verirken birileri de borçalmaktadır. Doğal olarak bu borç verme işlemi karşılıksız olmaz, borç verenbunun karşılığında borç alan tarafından borcun hangi koşullarda ve ne zamanödeneceğini belirten bir borç senedi alır. Yani finansal fonlar (para) eldeğiştirirken karşılığında finansal varlıklar (tahvil, bono, hisse senedi vb.)değişilmektedir. 52

Üzeyir Aydın

14

1. Fon Fazlası Olan Ekonomik Birimler (Tasarruf Sahipleri)2. Fon Açığı Olan Ekonomik Birimler (Fon talep eden Yatırımcılar-Tüketiciler)3. Aracı Kurumlar (Finansal Aracılar)

Bankalar Sigorta ve Emeklilik şirketleri Fonlar Sosyal Güvenlik Kuruluşları Diğer

4. Kamu Merkez bankası Hazine

5. Uluslararası Kuruluşlar

• Finansal İlişki; bir ekonomide fon fazlası olan ekonomik birimlerden fongereksinimi olan ekonomik birimlere doğru olan, hukuki açıdan borçluluk yada ortaklık (mülkiyet) hakkı doğuran ve belgelerle sağlanan her türlü ilişkidir.

53

Üzeyir AydınKaynak: Anadolu Üniversitesi Para Banka, s.10

54

Üzeyir Aydın

• Finansal sistemde fon akışı iki kanaldan gerçekleşebilir. • Bu kanallardan ilkinde fon akışı aracı kullanılmadan

finansal piyasalar üzerinden gerçekleşir, buna doğrudan finansman adı verilir.

• İkinci kanal ise fon akışının finansal kurumlar aracılığı ile gerçekleştirildiği dolaylı finansman kanalıdır.

• Örneğin tasarruflarını değerlendirmeye çalışan bir kişi parasıyla bir bankadan hazine bonosu alıyorsa, bu işlem dolaylı finansman kanalından gerçekleşmiştir. Ancak aynı kişi yetkili bir borsa satıcısı (dealer) aracılığı ile hisse senedi alıyorsa bu durumda işlem doğrudan finansman kanalından gerçekleşmiştir.

55

Üzeyir Aydın

• Finansal sistemin;1.Fon Aktarımı,2.Riskin paylaşılması, 3.Likidite sağlanması ve 4.Bilgi aktarımıişlevlerini yerine getirir.

56Üzeyir Aydın

15

• Finansal piyasalar, elinde bir miktar fon fazlası bulunduğuhalde verimli bir yatırım olanağı bulunmayanlardan, elindeyeterli miktarda fon olmadığı için verimli bir yatırım fırsatınıhayata geçiremeyenlere doğru fon aktarımına olanaksağlamaktadır.

• Finansal piyasalar bu sayede hem daha yüksek bir üretimingerçekleşmesine ve tüm ekonomide etkinliğin artmasınakatkıda bulunmakta, hem de bu işlemin taraflarının her birininartan geliri dolayısıyla refah düzeyini yükseltmektedir.

• Buna göre, fonksiyonlarını tam olarak yerine getiren finansalpiyasaların toplumun ekonomik refahının arttırılmasına önemliölçüde katkıda bulunduğunu söylemek olanaklıdır.

57Üzeyir Aydın

• Risk; bir varlığın gelecekteki değeri konusunda mevcut olan belirsizliktir.• Bütün yatırımcılar gelecekteki belirsizlik karşısında riski azaltmak üzere bazı önlemler alırlar.• Bu önlemlerin özünde «yumurtaları aynı sepete koymamak» ilkesi vardır.• Yumurtalarınızı farklı sepetlere dağıtmak tüm yumurtaların birlikte kırılması riskini azaltır.• Tasarruf sahiplerinin riskten korunmak üzere çeşitli varlıklardan oluşturdukları sepete

“Portföy” denir. Portföyün çeşitli varlıklar arasında dağıtılmasına ise “Çeşitlendirme” denir.• Benzer bir biçimde, yatırımcılar portföy çeşitlendirmesi yaparak yatırımlarını alternatif

finansal varlıklar arasında pay ederler. Getirileri birbirlerine göre farklı yönde hareket edenvarlıklardan oluşan bir portföyde, bir varlığın getirisi düşerken diğerininki artabilir. Böylecevarlık fiyatları değişirken toplamda portföyün getirisinin çok değişmemesi sağlanabilir.

• Mesela küresel finansal kriz sırasında Türk şirketlerinin önemli bir kısmının hisse fiyatlarıdüştü. Zira Türkiye’de ekonomi küçüldü ve şirketlerin kârlılığı azaldı. Oysa aynı dönemdeHazine tahvillerinin fiyatları yükseldi. Tasarruf sahipleri şirket hisseleri yerine daha güvenliolduğunu düşündükleri Hazine tahvilleri satın aldılar. Portföyünde sadece hisse senedi tutantasarruf sahiplerinin, böyle bir durumun ortaya çıkmasıyla, portföylerinde hem hisse senedihem de hazine tahvili tutanlara kıyasla daha zararlı çıkacakları açıktır.

58Üzeyir Aydın

• Likidite;bir varlığın ödeme aracına dönüşme hızı ve kolaylığıdır.• Finansal sistem; içinde yer alan alternatif finansal varlıklar kanalıyla

daha likit yatırım olanakları sunmaktadır.• Paraya çevirirken herhangi bir işlem maliyeti ödemiyor ve her

istediğinizde bu değişim işlemini gerçekleştirebiliyorsanız; bu durumda tasarruflarınızı likiditesi yüksek varlıklara yapmışsınız demektir.

• Likit varlıklara sahip olmak, yatırımcının anında değerlendirmesi gereken önemli ve kârlı yatırım olanaklarının kaçırılmaması açısından önem taşımaktadır.

• Hisse senedi, bono, çek, tahvil gibi finansal varlıklar, finansal olmayan varlıklara kıyasla (araba, iş makinesi, taşınmaz mallar gibi) daha likittir.

• Finansal sistem, yatırımcılarına işte bu likit seçeneklere yatırım yapma fırsatını tanır. 59

Üzeyir Aydın

• Finansal sistemde fon fazlalarını değerlendirmek isteyen yatırımcılar,finansal varlıkların gelecek değerleri hakkında öngörüde bulunabilmek içinfinansal varlıklar hakkında bilgiye ihtiyaç duyarlar.

• Finansal sistem, borçlanmak isteyenler hakkında ve finansal varlıklarıngetirileri ile ilgili beklentiler hakkında bilgi toplanmasını ve bunundağıtılmasını olanaklı kılar.

• Borç almak isteyenler hakkındaki bilgiler: Finansal geçmişleri,kredibiliteleri, borçlandıkları fonlarla ne yapacakları hakkındaki bilgilerikapsar. Ancak, borç vermek isteyenlerin tüm bu bilgileri bireysel olarak eldeedebilmeleri oldukça maliyetli ve zaman alıcıdır.

• Bu süreçte ortaya çıkan bir diğer önemli sorun Asimetrik Bilgi (EksikBilgilenme veya Bilgi Eşitsizliği) sorunudur.

• Asimetrik Bilgi; borç almak isteyen tarafın borç verecek tarafın sahipolmadığı bazı bilgilere sahip olması ve gerçekleştirilecek finansal işlemdebunun avantajını kullanmasıdır.

60Üzeyir Aydın

16

• Bilgi akışı konusundaki ikinci görev, toplanan bilgilerin duyurulmasıdır.

• Finansal piyasalar, mevcut bilgileri finansal varlıkların fiyatlarına yansıtarak bu görevi yerine getirmektedirler.

• Dolayısıyla tasarruf sahipleri ve borçlanmak isteyenler, finansal sistem tarafından sağlanan bu bilgileri, varlıkların getirilerine bakarak elde edebilirler.

• Örneğin bir şirketin kârlılığındaki artış, bu şirketin hisse senetlerinin değerine yansır ve bu bilgi borsa aracılığıyla tüm piyasa katılımcılarına duyurulur.

61Üzeyir Aydın 62

Üzeyir Aydın

• Finansal kurumlar finansal sistemde finansal fonların aktarılmasına aracılık eden kurumlardır, bu özellikleri nedeniyle bu kurumlara “finansal aracılar" adı da verilmektedir.

• Finansal Kurumların Ekonomiye Katkıları1. Gömüleme Eğilimini Azaltıcı Etki2. Riski Azaltıcı ve Dağıtıcı Etki (farklı alanlara yatırım)3. Vadeleri Ayarlayıcı Etki (fonları vade açısından uyumlaştırma)4. Miktar Ayarlama Etkisi (küçük tasarrufları bir araya getirme)5. Fon Maliyetlerini Azaltıcı Etki (yurtdışı ve yurtiçi kaynaklar alternatiftir)6. Potansiyel Faiz Oranlarını Düşürücü Etki (fon fazlaysa Faiz Oranı (i) düşer)7. Yatırımların Kalitesini ve Miktarını Artırıcı Etki8. Para Arzı Artış Oranını Azaltıcı Etki

63Üzeyir Aydın

• Finansal kurumların Türleri; 1. Mevduat toplayan kuruluşlar, Ticari Bankalar Katılım Bankaları2. Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumları Sigorta Şirketleri Özel ve Kamu Emeklilik Fonları3. Yatırım Aracıları Finansman Şirketleri Yatırım Fonları Kalkınma ve Yatırım Bankaları Yatırım Ortaklıkları Aracı Kurumlar4. Diğer Yatırım Aracıları 64

Üzeyir Aydın

17

• Para arzının belirlenmesinde önemli bir rol oynarlar.• Ticari Bankalar: Temel fon kaynakları tasarruf sahiplerinden topladıkları vadeli ve

vadesiz mevduatlar ile alınan krediler (yurtiçi ve yurtdışı) iken, topladıkları fonları kurumsal ve bireysel krediler vererek ya da devlet iç borçlanma senetleri alarak kullanan kurumlardır.(Mevduat + Alınan Krediler) (Verilen Krediler + Kamu Finansmanı)

• Türkiye’de finansal sistemde temelde mevduatlar ticari bankalar aracılığıyla toplanır.

• Bankalar sadece Türkiye'de değil tüm dünyada da finansal sistemin en önemli aracı kurumlarıdır.

• Türkiye'de 2012 yılında ticari bankalar, finansal sektörün % 78’ni oluşturmuştur.

• Katılım Bankaları: Faizsiz bankacılık yapan kurumlardır. Temel fon kaynakları katılım hesabı satışı olan bu kurumlar, müşterilerine kâr payı dağıtmaktadır. Fon satışında ise, müşteriye doğrudan ödeme yapmak yerine, ilgili malı satın alarak müşteriye devretmektedirler. 65

Üzeyir Aydın

• Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumları: Bir sözleşmeye dayanarak belirli aralıklarla fon toplayan finansal aracılardır. Gelecek yıllarda ne kadar ödeme yapacaklarını yeterince doğru belirleyebildiklerinden dolayı fon kaybına uğrama konusunda diğer kurumlar kadar sıkıntılı değildirler.

• Sigorta Şirketleri: Hayat, sağlık, doğal afetler, kaza sigortası gibi konularda hizmet sunmaktadırlar. Sigorta poliçeleri bir tür finansal varlıktır. Sigorta temelde poliçe sahibinin belirli bir prim karşılığında olası ve belirsiz bir kaybın gerçekleşmesi durumunda sigorta şirketinden para almak üzere yaptığı iki taraflı bir anlaşmadır. Örneğin trafik sigortası gibi. Sigorta şirketlerinin finansal sistem içerisindeki büyüklüğü % 3 civarındadır.

• Özel ve Kamu Emeklilik Fonları: Katılımcılara periyodik olarak emeklilik geliri sağlayan kuruluşlardır. İşverenlerin veya çalışanların katkı payları aracılığı ile fon toplamaktadırlar. Çalışanların katılımının zorunlu olduğu kamu emeklilik fonları Türkiye’de 2006 yılına kadar SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı olarak üç grupta toplanırken bu tarihten sonra Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatısı altında toplandı.

• Son yıllarda sosyal güvenlik kuruluşları yanında, bireysel (özel) emeklilik fonları da oluşturularak vergi avantajları aracılığıyla teşvik edilmektedir.

66

Üzeyir Aydın

• Finansman Şirketleri: Finansman bonosu satarak, hisse senedi ve tahvil ihraç ederek fon toplamaktadırlar. Topladıkları bu fonları mobilya, otomobil, ev eşyası gibi özellikle dayanıklı tüketim malları satın alan tüketicilere ve küçük işletmelere kredi olarak vermektedirler.

• Yatırım Fonları: Katılma belgesi karşılığında tasarruf sahiplerinden toplanan kaynakların, borsalarda işlem gören yerli ve yabancı şirketlerin hisse senetleri ile özel ve kamu kesimi borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ve bunlara dayalı olarak ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarına yatırım yaparak değerlendiren kurumlardır. Yatırım fonları, A ve B Tipi olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Portföy değerinin aylık ağırlıklı ortalama bazda en az %25'ini, devamlı olarak, Türk şirketlerinin hisse senetlerine yatırmış olan fonlar A Tipi olarak adlandırılır. B Tipi fonlarda bu şartlar aranmaz.

67Üzeyir Aydın

• Kalkınma ve Yatırım Bankaları: Gelişmekte olan ülkelerde yatırım sermayesi eksikliklerini gidermek amacıyla kurulmuşlardır. Sermaye piyasası araçları kullanılarak sağlanan kaynaklarla yatırım yapmak, işletmelerin etkin bir yönetime ve sağlıklı bir finansal yapıya kavuşmaları amacıyla devir ve birleşme konuları dahil danışmanlık hizmeti vermek, mevduat kabulü hariç bankacılık işlemleri yapmak üzere kurulurlar. Yatırım bankası bu hizmetleri karşılığında aracılık (underwriting) geliri elde eder.

• Yatırım Ortaklıkları: Temel fonksiyonu küçük tasarruf sahiplerinin birikimlerini bir havuzda toplayarak değişik menkul kıymetlerden oluşacak bir portföye yatırmak ve bu yolla elde ettikleri kazancı ortaklarına payları oranında dağıtmaktır. Diğer ortaklıklardan (Örneğin GYO) farkı, faaliyet alanlarının sadece sermaye piyasası araçları ile altın ve diğer kıymetli madenlerden oluşan bir portföyün işletilmesi şeklinde sınırlandırılmış bulunmasıdır.

• Aracı Kurumlar: Sermaye piyasası araçlarının aracılık yapmak amacıyla başkasının nam ve hesabına veya başkası hesabına kendi namına ya da kendi nam ve hesabına alım satımını yapan kuruluşlardır. 68

Üzeyir Aydın

18

Bu aracı kurumlar;•Finansal kiralama, •Tüketici finansman, •Faktöring ve •Varlık yönetim şirketleri olarak sıralanabilir.

Bunlardan leasing ve tüketici finansman şirketleri kredilendirerek mal ve hizmet alimini kolaylaştıran aracılar olarak düşünülebilir. Faktöring ve varlık yönetim şirketleri ise borçların tahsilatına yardımcı olan aracılardır. Türkiye’de 1990’lardan itibaren faaliyet göstermeye başlayan bu tür alternatif aracı şirketler finansal sistem içerisinde büyük bir paya erişememiştir, bu tür aracıların varlıklarının toplamdaki payı son on yılda ortalama olarak yaklaşık %3 civarında kalmıştır. 69

Üzeyir Aydın Kaynak: BDDK

70

Üzeyir Aydın

A) Para Piyasası (kısa vadeli tahvil, repo vs)Kısa süreli fon arz ve talebinin bir araya geldiği ortam olarak tanımlanmaktadır.Para piyasalarında daha çok bireysel yatırımcılar, firmalar ve hükümet; likiditeihtiyaçlarını ayarlamak için bir yıldan az vadeli aktiflerin ticaretini yaparlar. Bupiyasaların, geri ödenmeme riskinin çok az olması, vadenin kısa olması veparaya dönüştürme maliyetinin düşük olması olmak üzere üç temel özelliğibulunmaktadır. Para piyasası araçları için kredi riski ve fiyat riski söz konusudur.İşlemleri “dealer” denilen, yani piyasadaki menkul değerler üzerinde iş yapan, alım

satım yapan kişi ve “broker” yani komisyoncular yerine getirir. Dealer değerlikağıtları kendi pozisyonu için alır ve bu değerli kağıtları daha sonra uygun bir ortamoluştuğunda satar. Bu işlemler genellikle ikincil piyasalarda yapılır.Para piyasalarını kendi içerisinde üçe ayırmak mümkündür•Ulusal Para Piyasası: Hem bankalar hem de merkez bankası yer alır.•Döviz Piyasası: Bu piyasada, bankalar kısa süreli döviz ihtiyaçlarını karşılarlar.•İnterbank Piyasası: Bu piyasaya “Bankalararası Para Piyasası” da denir. Buradabankalar birbirleriyle fon alışverişi yaparlar ve kısa süreli fon ihtiyaçlarını karşılarlar.71

Üzeyir Aydın

B) Sermaye Piyasası (uzun vadeli tahvil, hisse senedi)Sermaye piyasası, orta ve uzun vadeli ödünç verilebilir fonların tasarrufsahiplerinden yatırımcılara aktarılmasını sağlayan modern finansmansisteminin adıdır. Sermaye piyasası enstrümanlarının genelde yatırımcılarayıllık getiriler kazandırması beklenir. Bu yüzden sermaye piyasası araçlarınınlikiditesi düşüktür.

72

Üzeyir Aydın

19

Üzeyir Aydın 73

1. Organizasyona GöreOrganize (Örgütlenmiş) piyasalar işlemlerin belirli kurallara göre yapıldığı, işlemler için belli bir fiziksel mekanın bulunduğu ve işlemlerin buradan yürütüldüğü ve piyasayı yöneten belirli yöneticilerin görev yaptığı piyasalardır. Örgütlenmiş sermaye piyasalarına en iyi örnek, menkul kıymet borsalarıdır.Organize Olmamış (Örgütlenmemiş) piyasalar ise tezgah üstü piyasa olarak da adlandırılır. Burada örgütlenmiş piyasadakinin tam tersine belirli bir fiziksel mekan olmaksızın ve belli kurallara bağlı kalmadan tarafların kendi aralarında yaptıkları pazarlıklar sonucu, vardıkları mutabakata göre alım satım işlerini yürüttükleri piyasalardır. Serbest döviz ve altın piyasaları, tefeciler ve bankerlik kuruluşları gibi.

Üzeyir Aydın

74

2. Menkul Kıymet İhracına Göre•Birincil piyasa yeni çıkarılmış tahvil, hisse senedi gibi menkul kıymetlerin şirketlerya da hazine tarafından ilk olarak alıcılara satıldığı finansal piyasadır.•İkincil piyasalar ise daha önce birincil piyasada satılan menkul kıymetlerin tekraralınıp satıldığı yani ikinci el finansal varlıkların değişildiği finansal piyasalardır.Birincil piyasalar genel olarak kamuoyu tarafından çok fazla bilinmez. Bu piyasalardamenkul kıymetlerin ilk kez satışı aracı kuruluşlar ve yatırım bankaları tarafındangerçekleştirilir. Medyada haberlerini gördüğümüz piyasaların çoğu ikincil piyasalardır;BİST, Vadeli Opsiyon Borsası (VOB), Tahvil Borsası, Döviz Piyasası bunlar arasındasayılabilir. İkincil piyasaların en önemli görevlerinden biri finansal varlıkların satışınıkolaylaştırmaları, yani likiditeyi arttırmalarıdır.•Üçüncül piyasalar, menkul kıymetlerin borsa dışında alınıp satıldığı piyasalardır.Üçüncül piyasalarda aracılar, organize olmuş borsadaki acentaların rakibi olur.•Dördüncül sermaye piyasasında ise daha çok büyük kurum ve kişiler, büyükmiktarda işlem hacimleriyle alıp satarlar. Komisyon ödenmeden dördüncül piyasadaişlemler gerçekleştirilir. Bu piyasadaki işlemlere kayıt tutulmaz. İşlemleri yapanlarınadları gizli tutulur.

75

Üzeyir Aydın

3. Finansal İlişkiye GöreBorçlanma (Tahvil) piyasası fon ihtiyacı olan özel firma ya da kamu kuruluşunun, öncelikle piyasanın ve kendi mali durumuna göre bir yıl, isterse bir - on yıl arası ve yine on yıldan daha uzun vadeli olarak borçlanabileceği bir piyasadır. Özel sektör menkul kıymetlerinden tahvil, finansman bonusu vb., kamu sektörü menkul kıymetlerinden devlet tahvili, hazine bonusu vb. menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasalardır. Bu piyasadaki finansal ilişki borç-alacak ilişkisidir.Özsermaye (Hisse senedi) Piyasası, anonim ortaklıklar tarafından çıkartılan ve yatırımcıya aldığı hisse oranında ortaklık ve mali hak veren bir tür kıymetli evraktır. Firma çıkardığı hisse senetlerinin her birinin nominal değeri kadar fon elde eder. Bu piyasadaki finansal ilişki ortaklık ilişkisidir. 76

Üzeyir Aydın

20

4. Teslim Zamanına Göre•Spot piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerde teslim genellikle aynı günveya en geç birkaç işgünü sonra gerçekleştirilmektedir. Değişimi yapılanfinansal aracın hemen teslim edildiği ve ödemenin hemen yapıldığıpiyasalardır.

•Vadeli Piyasa: Menkul kıymetlerin gelecekteki alış veya satış bedelininbugünden belirlendiği ve bugün anlaşılan fiyat üzerinden gelecektedeğişiminin gerçekleştiği piyasa türüdür.Türkiye’de bulunan tek vadeli piyasa 2005 yılında İzmir’de kurulan VOB’dur.VOB’un işlem hacmi kurulduğundan bu yana hızla artarak 2011 yılında 1,9 milyarliraya ulaşmış olmakla beraber bu işlem hacminin Türkiye’deki finansal sektörünbüyüklüğü ile kıyaslandığında hala çok düşük olduğu söylenebilir. 77

Üzeyir Aydın

•Finansal varlıklar, para vesermaye piyasalarında fontransferi için taraflarındüzenlediği ortaklık ya daalacaklılık hakkı sağlayanmenkul kıymetlerdir.•Finansal varlıkların enönemli özellikleri yatırımaracı olmalarıdır.•Finansal sistemlerdepiyasaların gelişmişliğinebağlı olarak farklı türlerdefinansal varlıklar bulunabilir.

Para Piyasası AraçlarıHazine BonosuDöviz ve Döviz Tevdiat HesaplarıFinansman BonosuMevduat SertifikalarıBanka KabulleriAltın ve Altın SertifikalarıBanka Garantili BonolarVarlığa Dayalı Menkul KıymetlerYatırım Fonu Katılım PaylarıRepo/Ters Repo

Sermaye Piyasası AraçlarıHisse SenetleriVarantlarÖzel Sektör TahvilleriDevlet TahvilleriKâr ve Zarar Ortaklığı BelgesiGelir Ortaklığı SenediEurobondMortgage

78

Üzeyir Aydın