พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 1 พระอภธรรมปฎก

เลมท ๑ ภาคท ๑

ธรรมสงคณ

ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน

มาตกา

ตกมาตกา ๒๒ ตกะ

[๑] ๑. กสลตกะ กสลา ธมมา ธรรมเปนกศล อกสลา ธมมา ธรรมเปนอกศล อพยกากตา ธมมา ธรรมเปนอพยากฤต

๒. เวทนาตกะ

สขาย เวทนา สมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยสขเวทนา ทกขาย เวทนาย สมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยทกขเวทนา อทกขมสขาย เวทนาย สมปยตตา ธรรมสมปยตดวยอทกขมสขเวทนา ธมมา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 2 ๓. วปากตกะ

วปากา ธมมา ธรรมเปนวบากวปากธมมธมมา ธรรมเปนเหตแหงวบากเนววปากนวปากธมมธมมา ธรรมไมเปนวบาก และไมเปนเหตแหง วบาก

๔. อปาทนนปาทานยตกะ

อปาทนนปาทานยา ธมมา ธรรมอนเจตนากรรมทสมปยตดวย ตณหาทฏฐเขายดครองและเปนอารมณ ของอปาทานอนปาทนนปาทานยา ธมมา ธรรมอนเจตนากรรมทสมปยตดวย ตณหาทฏฐไมเขายดครองแตเปน อารมณของอปาทานอนปาทนนานปาทานยา ธมมา ธรรมอนเจตนากรรมทสมปยตดวย ตณหาทฏฐไมเขายดครองและไมเปน อารมณของอปาทาน

๕. สงกลฏฐสงกเลสกตกะ สงกลฏสงกเลสกา ธมมา ธรรมเศราหมองและเปนอารมณของ สงกเลสอสงกลฏสงกลสกา ธมมา ธรรมไมเศราหมองแตเปนอารมณของ สงกเลสอสงกลฏาสงกเลสกา ธมมา ธรรมไมเศราหมองและไมเปนอารมณ ของสงกเลส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 3 ๖. วตกกตกะ

สวกตกกสวจารา ธมมา ธรรมมวตกมวจาร อวตกวจารมตตา ธมมา ธรรมไมมวตกแตมวจารอวตกกาวจารา ธมมา ธรรมไมมวตกไมมวจาร

๗. ปตตกะ

ปตสหคตา ธมมา ธรรมสหรคตดวยปตสขสหคตา ธมมา ธรรมสหรคตดวยสขเวทนาอเปกขาสหคตา ธมมา ธรรมสหรคตดวยอเบกขาเวทนา

๘. ทสสนตกะ

ทสสเนน ปหาตพพา ธมมา ธรรมอนโสดาปตตมรรคประหาณภาวนาย ปหาตพพา ธมมา ธรรมอนมรรคเบองสง ๓ ประหาณเนว ทสสเนน น ภาวนาย ธรรมอนโสดาปตตมรรคและมรรคปหาตพพา ธมมา เบองสง ๓ ไมประหาณ

๙. ทสสนเหตกตกะ

ทสสเนน ปหาตพพเหตกา ธมมา ธรรมมสมปยตตเหตอนโสดาปตตมรรค ประหาณภาวนาย ปหาตพพเหตกา ธมมา ธรรมมสมปยตตเหตอนมรรคเบองสง ๓ ประหาณเนว ทสสเนน น ภาวนาย ธรรมมสมปยตตเหตอนโสดา-ปหาตพพเหตกา ธมมา ปตตมรรคและมรรคเบองสง ๓ ไมประหาณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 4 ๑๐. อาจยคามตกะ

อาจยคามโน ธมมา ธรรมเปนเหตใหจตปฏสนธ อปจยคามโน ธมมา ธรรมเปนเหตใหถงนพพานเนวาจยคามโน นาปจยคามโน ธรรมไมเปนเหตใหจตปฏสนธธมมา และไมเปนเหตใหถงนพพาน

๑๑. เสกขตกะ

เสกขา ธมมา ธรรมเปนของเสกขบคคลอเสกขา ธมมา ธรรมเปนของอเสกขบคคลเนวเสกขา นาเสกขา ธมมา ธรรมไมเปนของเสกขบคคลและไมเปน ของอเสกขบคคล

๑๒. ปรตตตกะ

ปรตตา ธมมา ธรรมเปนปรตตะมหคคตา ธมมา ธรรมเปนมหคคตะอปปมาณา ธมมา ธรรมเปนอปปมาณะ

๑๓. ปรตตารมมณตกะ

ปรตตารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนปรตตะมหคคตารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนมหคคตะอปปมาณารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนอปปมาณะ

๑๔. หนตกะ

หนา ธมมา ธรรมทรามมชฌมา ธมมา ธรรมปานกลางปณตา ธมมา ธรรมประณต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 5 ๑๕. มจฉตตตกะ

มจฉตตนยตา ธมมา ธรรมเปนมจฉาสภาวะและใหผลแนนอนสมมตตนยตา ธมมา ธรรมเปนสมมาสภาวะและใหผลแนนอนอนยตา ธมมา ธรรมใหผลไมแนนอน

๑๖. มคคารมมณตกะ

มคคารมมณา ธมมา ธรรมมมรรคเปนอารมณมคคเหตกา ธมมา ธรรมมเหตคอมรรคมคคาธปตโน ธมมา ธรรมมมรรคเปนอธบด

๑๗. อปปนนตกะ

อปปนนา ธมมา ธรรมเกดขนแลวอนปปนนา ธมมา ธรรมยงไมเกดขนอปปาทโน ธมมา ธรรมจกเกดขน

๑๘. อตตตกะ

อตตา ธมมา ธรรมเปนอดต อนาคตา ธมมา ธรรมเปนอนาคตปจจปปนนา ธมมา ธรรมเปนปจจบน

๑๙. อตตารมมณตกะ

อตตารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนอดตอนาคตารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนปจจบนปจจปปนนารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนปจจบน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 6 ๒๐. อชฌตตตกะ

อชฌตตา ธมมา ธรรมเปนภายในพหทธา ธมมา ธรรมเปนภายนอกอชฌตตพหทธา ธมมา ธรรมเปนทงภายในและภายนอ

๒๑. อชฌตตารมมณตกะ

อชฌตตารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนภายในพหทธารามมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนภายนอกอชฌตตพหทธารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณเปนภายในและเปน ภายนอก

๒๒. สนทสสนตกะ

สนทสสนสปปฏฆา ธมมา ธรรมทเหนไดและกระทบไดอนทสสนสปปฏฆา ธมมา ธรรมทเหนไมไดแตกระทบไดอนทสสนาปปฏฆา ธมมา ธรรมทเหนไมไดและกระทบไมได

ตกมาตกา ๒๒ ตกะ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 7 อรรถกถาธรรมสงคณ ชอ อฏฐสาลน

อารมภกถา

กรณา วย สตเตส ปายสส มเหสโน เยยธมเมส สพเพส ปวตตตถ ยถารจ... พระสพพญตญาณของพระสมมา- สมพทธเจาพระองคใด ผแสวงหาคณอน ใหญ เปนไปทวในไญยธรรมทงปวงตาม ความพอพระทย ดจพระกรณาททรงแผไป ในสตวทงหลาย พระสมพทธะพระองคใด มพระทยอนความกรณานนใหอตสาหะขน ดวยดในสตวทงหลาย เมอประทบจาพรรษา ในดาวดงสเทวโลก ในคราวทแสดงยมก- ปาฏหารยเสรจแลว ไดประทบนงบนศลา- อาสน ชอวาบณฑกมพล ณ ควงไมปารชาต ทรงพระสรโสภาคย ดจพระอาทตยอทย เหนอขนเขายคนธร ผอนหมแหงเทพเจาทง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 8 หมนจกรวาลไดมาแวดลอมนงประชมกน สมเดจพระบรมศาสดาจารยไดทรงทาสน- ตสสตเทพบตรซงเคยเปนพทธมารดา ให เปนประธานแกหมเทพยเจาทงหลาย แลว ตรสกถามรรค (ประพนธ) พระอภธรรมตด ตอกนไปตลอดพรรษากาล ดวยเดชแหง พระสพพญตญาณนน. ขาพเจาขอนอมนมสการพระยคลบาท ของพระสมมาสมพทธเจาผทรงมพระสร โสภาคยพระองคนน ขอบชาพระสทธรรม และทาอญชลตอพระสงฆ ดวยอานภาพ แหงการทาความนอบนอมในพระรตนตรย ทขาพเจากระทาแลวน ขออนตรายทงหลาย จงเสอมสนไปโดยมไดเหลอ. พระสมมาสมพทธเจาทรงเปนเทพ ของเทพ เปนผนาพเศษ ผอนภกษชอวา พทธโฆษะ มอาจาระและศลบรสทธ ม ปญญาฉลาดหลกแหลม ปราศจากมลทน ทลอาราธนาสกการะโดยเคารพพระองคนน ครนทรงแสดงอภธรรมใดแกเทพทงหลาย แลว กไดตรสบอกแกพระสารบตรเถระผ อปฏฐากพระมเหสเจา ณ สระอโนดาต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 9 โดยนย (แนะนาโดยยอ) อก พระเถระได สดบฟงแลวกมายงพนปฐพบอกแกภกษ ทงหลาย พระอภธรรมนนอนพระภกษ ทงหลายทรงจาไวแลวดวยประการฉะน. ในคราวทาสงคายนา พระอานนท- เถระผเวเทหมน ไดรอยกรองอกครงหนง อรรถกถาแหงพระอภธรรมนนวจตรไปดวย นยตาง ๆ อนบคคลผพจารณาเนอง ๆ ดวย ญาณอนลกซงจงหยงลงไดนน อนพระเถระ ทงหลายผมวส มพระมหากสสปะเปนตน รอยกรองแลวในเบองตนกอน พระเถระ ทงหลายผแสวงหาคณอนใหญรอยกรองตาม แลวแมในภายหลงอก อนง อรรถกถาแหง พระอภธรรมใดทพระมหนทเถระนามาสเกาะ อนอดมน เรยบเรยงไวดวยภาษาแหงชาว เกาะ ขาพเจาจกนาอรรถกถานนออกจาก ภาษาแหงชาวเกาะตมพปณณ แลวยกขนส ภาษาอนไมมโทษตามนยแหงตนตภาษา ไม ใหเจอปนสบสนดวยลทธของนกายอน เมอ แสดงคาวนจฉยของภกษผอยในมหาวหาร จกถอเอาทงทควรถอเอา จะยงบคคลผม ปญญาใหยนดอย แลวจกประกาศอรรถ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 10 แมในอรรถกถาทมาทงหลาย กเพราะเหตท กรรมฐานทงปวง จรยา อภญญา และ วปสสนาทงหมดเหลาน ขาพเจาประกาศ ไวในวสทธมรรคแลว ฉะนน จะไมถอเอา กรรมฐานเปนตนตามแบบแมทงหมด จก ทาการพรรณนาความตามลาดบบททงหลาย เทานน เมอขาพเจากลาวอยซงพระอภธรรม- กถานดวยประการฉะน ขอสาธชนทงหลาย อยามจตฟงซาน จงตงใจสดบฟง เพราะวา กถานหาฟงไดโดยยากแล. จบอารมภกถา

นทานกถา

บรรดาคาเหลานน คาวา อภธรรม ถามวา ชอวา อภธรรมเพราะอรรถ (ความหมาย) อยางไร ? ตอบวา เพราะอรรถวา เปนธรรมอนยง และวเศษ จรงอย อภศพท ในคาวาอภธรรมน แสดงถงเนอความวายงและวเศษ เชนในประโยคมอาทวา พาฬหา เม อาวโส ทกขา เวทนาอภกกมนต โน ปฏกกมนต อภกกนตวณเณน แปลวา ดกอนอาวโสทกขเวทนาแรงกลาของขาพเจายอมเจรญยง ไมลดลงเลย และเหมอนคาเปนตนวา มวรรณะงามยง เพราะฉะนน จงกลาววา เปรยบเหมอนเมอฉตรและ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 11ธงเปนอนมากถกยกขนแลว ฉตรใดมประมาณยง มวรรณะและสณฐานอนพเศษกวาฉตรอน ฉตรนนชอวา อตฉตร (ฉตรอนยง) ธงใดมประมาณยงสมบรณดวยความวเศษแหงสทยอมแลวตาง ๆ นนแหละ ธงนนเรยกวา อตธโช (ธงอนยง) และเปรยบเหมอนเมอพวกราชกมารและพวกเทพรวมประชมกนแลว ราชกมารใดยงกวาโดยสมบต มชาต โภคะ ยศ และความเปนใหญเปนตน และมฉววรรณวเศษกวา พระราชกมารนนเรยกวา อตราชกมาร(ราชกมารผยง) เทพใดยงกวาดวยอาย วรรณะ อสรยะ ยศ และสมบตเปนตนและมฉววรรณวเศษกวา เทพนนเรยกวา อตเทพ แมพระพรหมทมลกษณะเชนนน เขากเรยกวา อตพรหม (พรหมผยงใหญ) ฉนใด ธรรมแมนกฉนนนเหมอนกน เรยกวา อภธรรม เพราะอรรถวาเปนธรรมอนยงและวเศษ. จรงอย เพงถงพระสตรแลว พระพทธองคทรงจาแนกขนธ ๕ ไวโดยเอกเทศ (บางสวน) เทานน มไดทรงจาแนกโดยสนเชง (นปปเทส)แตเพงถงพระอภธรรมแลว พระองคทรงจาแนกไวโดยสนเชงดวยอานาจแหงสตตนตภาชนยนย อภธรรมภาชนยนย และปญหาปจฉกนย ถงอายตนะ ๑๒ธาต ๑๘ สจจะ ๔ อนทรย ๒๒ และปจจยาการอนแสดงถงองค ๑๒ กตรสไวโดยสนเชงเหมอนกน ทจรงนยทเปนสตตนตภาชนยในอนทรยวภงค และปญหาปจฉกนยในปจจยาการเทานนไมม จรงอยางนน เพงถงพระสตรแลวสตปฎฐาน ๔ พระองคทรงจาแนกไวโดยเอกเทศเหมอนกน มไดจาแนกไวโดยสนเชง แตเพงถงพระอภธรรมแลว ทรงจาแนกไวโดยสนเชงดวยอานาจแหงนยแมทงสาม แมสมมปปธาน อทธบาท ๔ สมโพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ ฌาน ๔ อปปมญญา ๔ สกขาบท ๕ ปฏสมภทา ๔ กทรงจาแนก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 12ไวโดยสนเชงดวยอานาจแหงนยแมทงสามเหมอนกน กในธรรมเหลาน นยทเปนสตตนตภาชนยในสกขาบทวภงคอยางเดยวไมม ถาเพงถงพระสตรแลวญาณ พระองคกทรงจาแนกไวโดยเอกเทศเหมอนกน ไมจาแนกโดยสนเชงกเลสทงหลายกเหมอนกน แตเพงถงพระอภธรรมแลว ทรงตงมาตกาโดยนยมอาทวา ญาณวตถมหมวด ๑ เปนตน แลวจาแนกไวโดยสนเชง กเลสทงหลายกเหมอนกน ทรงจาแนกไวโดยนยมใชนอย ตงแตเปนธรรมหมวด ๑ เปนตน กแตเพงถงพระสตร การกาหนดภมอน กทรงจาแนกไวโดยเอกเทศนนแหละไมจาแนกไวโดยสนเชง เพงถงพระอภธรรมแลว ทรงกาหนดภมอนไวดวยนยทงสาม และทรงบญญตไวโดยสนเชง ชอวา อภธรรม เพราะอรรถวาเปนธรรมยงและวเศษดวยประการฉะน.

วาโดยปกรณ ๗

วาโดยการกาหนดปกรณ พระอภธรรมนทรงตงไวดวยอานาจปกรณ๗ คอ ๑. ธรรมสงคณปกรณ ๒. วภงคปกรณ ๓. ธาตกถาปกรณ ๔. ปคคลบญญตปกรณ ๕. กถาวตถปกรณ ๖. ยมกปกรณ ๗. ปฏฐานปกรณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 13 นเปนกถาทเหมอนกนของอาจารยทงหลายในอรรถกถาน สวนอาจารยวตณฑวาท (ผคาน) กลาววา เพราะเหตไรจงถอเอากถาวตถดวย กถาวตถนน พระโมคคลลบตรตสสเถระตงไวเมอพระสมมาสมพทธเจาปรนพพานแลว ๒๑๘ป มใชหรอ ? ฉะนน ขอใหตดเอากถาวตถนนออก เพราะเปนสาวกภาษต ดงน. สกวาท ถามวา กปกรณ ๖ จะเปนพระอภธรรมไดหรอ ? ปรวาท ตอบวา ขาพเจามไดกลาวอยางนน. ส. ถามวา ถาอยางนนทานกลาวอยางไร ? ส. ตอบวา ขาพเจากลาววา ปกรณ ๗ ชอวา อภธรรม. ส. ถามวา ทานเอาปกรณไหนมาเปนปกรณท ๗ ? ป. ตอบวา ปกรณชอวามหาธรรมหทยมอย รวมกบปกรณ ๖กเปน ๗ ปกรณ. ส. กลาววา ในมหาธรรมหทยปกรณไมมอะไรทไมเคยกลาวมาแลว (คอไมมอะไรใหม) และปญหาวาระทเหลอกมเลกนอย เพราะฉะนนจงเปน ๗ พรอมดวยกถาวตถ มใชเปน ๗ ทงกถาวตถ เปน ๗ ทงปกรณทชอวามหาธาตกถา ในมหาธรรมหทยปกรณ มปญหาวาระทเหลออยเลกนอยเทานน ทงในมหาธาตกถากไมมอะไรใหมเลย มตนตคอแบบแผนแหงคาเพยงเลกนอยเทานนเหลออย จงรวมเปน ๗ ดวยกถาวตถนน.

ความเปนมาของกถาวตถ

จรงอย พระสมมาสมพทธเจาเมอทรงแสดงซงปกรณแหงอภธรรม ๗(สตตปปกรณ) มาโดยลาดบ พอถงกถาวตถ กทรงตงมาตกา (แมบท) แหง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 14บาลมประมาณภาณวาระหนงซงยงไมเตมในกถามรรคทงปวง ทรงทาใหพอเหมาะแกการประกอบวาทะทเปนประธานไว ๘ ขอ (อฏฐมขา วาทยตต) ดวยอานาจปญจกะทง ๒ (คออนโลมปญจกะและปจจนกปญจกะ) ในปคคลวาทะจนถงปญหา ๔ ขอเปนตนกอน. กแบบแผนนนน พระศาสดาทรงอาศยวาทะทหนงทรงแสดงนคคหะทหนง ทรงอาศยวาทะทสองทรงแสดงนคคหะทสอง. . . ฯลฯ ทรงอาศยวาทะท ๘ ทรงแสดงนคคหะท ๘ คอ ทรงตงมาตกาไวอยางนวา สกวาท ทานหยงเหนบคคลไดดวยอรรถอนเปนจรง (สจฉกตถะ)และอรรถอนยง (ปรมตถะ) หรอ ? ปรวาท ถกแลว. ส. สภาวะใดมอรรถอนเปนจรง มอรรถอนยง ทานหยงเหนบคคลนนไดดวยอรรถอนเปนจรงและอรรถอนยงนนหรอ ? ป. ไมพงกลาวอยางนน. ส. ทานจงรบรนคคหะ... ป. ทานไมหยงเหนบคคลไดดวยอรรถอนเปนจรงและอรรถอนยงหรอ ? ส. ถกแลว. ป. สภาวะใดมอรรถอนเปนจรง มอรรถอนยง ทานไมหยงเหนบคคลนนดวยอรรถอนเปนจรงและอรรถอนยงนนหรอ ? ส. ไมพงกลาวอยางนน. ป. ทานจงรบรปฏกรรม (การทาตอบ)... ส. ทานหยงเหนบคคลไดในท (สรระ) ทงปวง... ป. ทานไมหยงเหนบคคลไดในททงปวง...

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 15 ส. ทานหยงเหนบคคลไดในกาลทงปวง... ป. ทานไมหยงเหนบคคลไดในกาลทงปวง... ส. ทานหยงเหนบคคลไดในสภาวธรรม (ขนธาท) ทงปวง ... ป. ทานไมหยงเหนบคคลไดในสภาวธรรมทงปวงหรอ ? ส. ถกแลว. ป. สภาวะใดมอรรถอนเปนจรง มอรรถอนยง ทานไมหยงเหนบคคลนนดวยอรรถอนเปนจรงและอรรถอนยงนนหรอ ? ส. ไมพงกลาวอยางนน. ป. ทานจงรบรนคคหะ... พงทราบการตงมาตกาในพระบาลทงปวงโดยนยน กเมอทรงตงมาตกานนน ทรงเหนเหตนแหละจงทรงตงไว. พระผมพระภาคเจาทรงดารวา เมอเราปรนพพานลวงไป ๒๑๘ ปพระเถระชอวาโมคคลลปตตตสสะ จะนงในทามกลางภกษหนงพน ประมวลพระสตรมาพนหนง คอ พระสตร ๕๐๐ สตรในฝายสกวาท พระสตร ๕๐๐สตรในฝายปรวาท แลวจกจาแนกกถาวตถปกรณประมาณเทากนทฆนกายแมพระโมคคลลปตตตสสเถระ เมอจะแสดงปกรณน มไดแสดงดวยญาณของตน แตแสดงตามมาตกาทตงไวโดยนยทพระศาสดาประทาน ดงนน ปกรณน ทงสนจงชอวาพทธภาษตเหมอนกน เพราะพระเถระแสดงตามมาตกาทตงไวโดยนยทพระศาสดาประทาน เหมอนมธปณฑกสตรเปนตน. จรงอย มธปณฑกสตร * พระผมพระภาคเจาทรงตงมาตกาไววาดกอนภกษ สวนแหงสญญาเครองเนนชายอมครอบงาบรษ เพราะเหตใด ?ถาวาการทบคคลจะเพลดเพลน ยดถอ กลากลน ไมมในเหตน อนนแหละ* ม. ม. ๑๒. ๒๔๕/๒๒๒

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 16เปนทสดแหงราคานสยทงหลาย ดงนเปนตน แลวเสดจลกจากอาสนะเขาไปสพระวหาร. ภกษทงหลายผรบพระธรรมเทศนาเขาไปหาพระมหากจจายนเถระแลวถามเนอความแหงมาตกาทพระศาสดาทรงตงไวแลว พระเถระไมกลาววสชนาสกวาคาถกถามเทานน เพอจะแสดงความนอบนอมตอพระทศพล จงนาการเปรยบเทยบเชนกบแกนไมมาแสดงวา ดกอนทานผมอายทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผมความตองการดวยแกนไม ยอมแสวงหาแกนไมเปนตน แลวชมเชยพระศาสดาวา พระผมพระภาคเจาเปรยบเหมอนตนไมมแกน พระสาวกเชนกบกงไมและใบไม ดกอนทานผมอายทงหลาย พระผมพระภาคเจาพระองคนนทรงรสงทควรร ทรงเหนสงทควรเหน เปนผมจกษ มพระญาณ มธรรมเปนพรหม เปนผเผยแผ เปนผประกาศ เปนผขยายเนอความ เปนผประ-ทานอมตธรรม เปนเจาของธรรม เปนพระตถาคต ดงน พระเถระทงหลายวงวอนแลวบอย ๆ จงจาแนกเนอความมาตกาตามทพระศาสดาทรงตงไว ดวยประสงคอนนวา " กเมอทานทงหลายปรารถนากพงเขาไปเฝาพระผมพระภาค-เจาโดยตรง แลวทลถามเนอความน ถาเทยบเคยงเขากนไดกบพระสพพญต.ญาณกพงถอเอา ถาเทยบเคยงกนไมไดกอยาถอเอา " ดงน เเลวกลาววา" พระผมพระภาคเจาทรงพยากรณประการใด ทานทงหลายพงทรงจาขอนนไวเถด " แลวสงภกษเหลานนไป. พวกภกษเหลานนเขาไปเฝาพระศาสดาแลวทลถามเนอความนนพระศาสดาไมตรสวา กจจายนะกลาวไมด แตทรงนอมพระศอไปราวกะทรงยกพระสวรรณภงคาร (หมอนาเยนทองคา) ขน (สรงสนานพระเถระ) เมอจะยงอรรถนนใหบรบรณดวยพระโอษฐอนมสรดจดอกบว (สตบตร) ซงกาลงแยมบานอยางด จงทรงเปลงพระสรเสยงดจเสยงพรหม ประทานสาธการแก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 17พระเถระวา " สาธ สาธ " ดงน แลวตรสวา " ดกอนภกษทงหลาย มหากจจายนะเปนบณฑต มหากจจายนะเปนผมปญญามาก ดกอนภกษทงหลาย ถงพวกเธอพงถามเนอความนกะเรา แมเรากพงพยากรณเนอความนนเหมอนกบ มหากจจายนะนนแหละ " ดงน จาเดมแตกาลทพระศาสดาทรงอนโมทนาแลวอยางน พระสตตนตะทงสนชอวาเปนพทธภาษต แมพระสตรทพระอานนทเถระเปนตนใหพสดารแลว กนยนเหมอนกน พระสมมาสมพทธเจาเมอทรงแสดงปกรณอภธรรม ๗ พอถงกถาวตถ จงทรงตงมาตกาไวโดยนยทกลาวแลว อนงเมอทรงหยด ไดทรงเหนเหตนวา " เมอเราปรนพพานลวงแลว ๒๑๘ ภกษชอวาโมคคลลปตตตสสเถระนงในทามกลางภกษหนงพนรป แลวจกประมวลพระสตรหนงพนสตร คอในสกวาทะหารอยสตร ในปรวาทะหารอยสตร แลวจาแนกกถาวตถปกรณมประมาณเทาทฆนกาย " ดงน แมพระโมคคลลปตตตสสเถระเมอจะแสดงปกรณนกไมแสดงดวยความรของตน แตแสดงตามมาตกาทตงไวโดยนยทพระศาสดาประทาน เพราะฉะนน ปกรณนทงหมดจงชอวาเปนพทธภาษต โดยแท เพราะพระเถระแสดงตามมาตกาทตงไว โดยนยทพระศาสดาประทานแลว ปกรณทง ๗ รวมทงกถาวตถจงชอวา " อภธรรม " ดวยประการฉะน.

ธรรมสงคณ

บรรดาปกรณทงเจดนน ในปกรณธรรมสงคณมวภตต (คอการจาแนก)ไว ๔ คอ จตตวภตต (การจาแนกจต) รปวภตต (การจาแนกรป)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 18 นกเขปราส (การจาแนกกองธรรมทตงไว) อตถทธาระ (การยกอรรถขนแสดง).

วาดวยจตตวภตต

บรรดาการจาแนกธรรมทง ๔ เหลานน ธรรมนคอ ๑. กามาวจรกศลจต ๘ ดวง ๒. อกศลจต ๑๒ ดวง ๓. กศลวปากจต ๑๖ ดวง ๔. อกศลวปากจต ๗ ดวง ๕. กรยาจต ๑๑ ดวง ๖. รปาวจรกศลจต ๕ ดวง ๗. รปาวจรวปากจต ๕ ดวง ๘. รปาวจรกรยาจต ๕ ดวง ๙. อรปาวจรกศลจต ๔ ดวง ๑๐. อรปาวจรวปากจต ๔ ดวง ๑๑. อรปาวจรกรยาจต ๔ ดวง ๑๒. โลกตรกศลจต ๔ ดวง ๑๓. โลกตรวปากจต ๔ ดวง รวมจต ๘๙ ดวงตามทกลาวมาน ชอวา จตตวภตต แมคาวาจตตปปาทกณฑ ดงน กเปนชอของจตตวภตตนเหมอนกน กจตนนวาโดยทางแหงคาพดมเกน ๖ ภาณวาร แตเมอใหพสดารกไมมทสด ไมมประมาณ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 19 วาดวยรปวภตต ในลาดบตอจากจตนน ชอวา รปวภตต พระผมพระภาคเจาทรงตงมาตกาไวโดยนยมอาทวา "ธรรมหมวดหนง ธรรมหมวดสอง" แลวทรงจาแนกแสดงโดยพสดาร แมคาวา รปกณฑ ดงน กเปนชอของรปวภตตนนนนแหละ รปกณฑนน วาโดยทางแหงคาพด มเกน ๒ ภาณวาร แตเมอใหพสดาร กไมมทสด ไมมประมาณ.

วาดวยนกเขปราส

ในลาดบตอจากรปกณฑนน ชอวา นกเขปราส พระผมพระภาคเจาทรงยกขนแสดงโดยมลเปนตนอยางน คอ โดยมล โดยขนธ โดยทวารโดยภม โดยอรรถ โดยธรรม โดยนาม โดยเพศ. มลโต ขนธโต จาป ทวารโต จาป ภมโต อตถโต ธมมโต จาป นามโต จาป ลงคโต นกขปตวา เทสตตตา นกเขโปต ปวจจต. ทเรยกวา นกเขปะ ดงน เพราะ ความทพระองคทรงยกขนแสดง โดยมลบาง โดยอรรถบาง โดยธรรมบาง โดยนามบาง โดยอรรถบาง โดยธรรมบาง โดยนามบาง โดยเพศบาง. แมคาวา นกเขปกณฑ ดงน กเปนชอของนกเขปราสนนแหละนกเขปกณฑนน วาโดยทางแหงวาจากมประมาณ ๓ ภาณวาร เมอใหพสดารยอมไมมทสด ไมมประมาณ.

วาดวยอตถทธาระ

กในลาดบตอจากนกเขปราสนน ชอวา อรรถกถากณฑ เปนคาทยกเนอความพทธพจน คอพระไตรปฎกขนแสดงตงแตสรณทกะ ภกษทงหลาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 20ผเรยนมหาปกรณไมกาหนดถงจานวนในมหาปกรณ แตยอมรวมจานวนไวมหาปกรณนน วาโดยทางแหงถอยคามประมาณ ๒ ภาณวาร แตเมอใหพสดารกไมมทสด ไมมประมาณ ธรรมสงคณปกรณทงสนยอมมดวยประการฉะนธรรมสงคณปกรณนน วาโดยทางถอยคามเกน ๑๓ ภาณวาร แตเมอใหพสดารกไมมทสด ไมมประมาณ. ธรรมสงคณปกรณ คอ จตตวภตต รปวภตต นกเขปะ และอรรถโชตนา (อธบายอรรถ) น มอรรถลกซง ละเอยด แมฐานะน พระองคกทรงแสดงแลวดวย ประการฉะน.

วภงคปกรณ

ในลาดบตอจากธรรมสงคณปกรณนน ชอวา วภงคปกรณ วภงค-ปกรณนน พระผมพระภาคเจาทรงจาแนกธรรม ๑๘ อยาง คอ ๑. ขนธวภงค ๒. อายตนวภงค ๓. ธาตวภงค ๔. สจจวภงค ๕. อนทรยวภงค ๖. ปจจยาการวภงค ๗. สตปฏฐานวภงค ๘. สมมปปธานวภงค

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 21 ๙. อทธปาทวภงค ๑๐. โพชฌงควภงค ๑๑. มคควภงค ๑๒. ฌานวภงค ๑๓. อปปมญญาวภงค ๑๔. สกขาปทวภงค ๑๕. ปฏสนภทาวภงค ๑๖. ญาณวภงค ๑๗. ขททกวตถวภงค ๑๘. ธรรมหทยวภงค บรรดาวภงคเหลานน ขนธวภงคจาแนกออกเปน ๓ อยาง คอ ดวยอานาจแหงสตตนตภาชนย อภธรรมภาชนย และปญหาปจฉกะ ขนธวภงคนนวาโดยทางแหงถอยคามประมาณ ๕ ภาณวาร แตเมอใหพสดารกไมมทสนสดไมมประมาณ แมอายตนวภงคเปนตน เบองหนาแตนทานกจาแนกโดยนยทง๓ เหลานนเหมอนกน บรรดาวภงคเหลานน อายตนวภงค วาโดยทางแหงถอยคามเกน ๑ ภาณวาร ธาตวภงคมประมาณ ๒ ภาณวาร สจจวภงคกประมาณ ๒ ภาณวารเหมอนกน ในอนทรยวภงคไมมสตตนตภาชนย กอนทรยวภงคนน วาโดยทางแหงถอยคามประมาณเกนหนงภาณวาร ปจจยาการ-วภงคมประมาณ ๖ ภาณวาร แตไมมปญหาปจฉกะ สตปฏฐานวภงคมประมาณเกนหนงภาณวาร สมมปปธาน... อทธบาท... โพชฌงค... และมรรค-วภงค และอยางมเกนหนงภาณวาร ฌานวภงคมประมาณ ๒ ภาณวารอปปมญญาวภงคมประมาณเกนหนงภาณวาร ในสกขาปทวภงคไมมบท

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 22สตตนตภาชนย แตสกขาบทวภงคนน วาโดยทางแหงถอยคามประมาณหนงภาณวาร ปฏสมภทาวภงคกมประมาณเกนหนงภาณวาร ญาณวภงคจาแนก ออก ๑๐ อยาง แตญาณวภงคนน เมอวาโดยทางแหงถอยคามประมาณ ๓ภาณวาร แมขททกวตถวภงคกจาแนกไว ๑๐ อยาง แตวาโดยทางแหงถอยคามประมาณ ๓ ภาณวาร ธรรมหทยวภงคจาแนกไว ๓ อยาง วาดวยทางแหงถอยคามประมาณเกน ๒ ภาณวาร วภงคแมทงหมด เมอใหพสดารกไมมทสดไมมประมาณ ปกรณชอวา วภงคปกรณน เมอวาโดยทางแหงถอยคามประมาณ๓๕ ภาณวาร แตเมอใหพสดารยอมไมมทสด ไมมประมาณดวยประการฉะน.

ธาตกถาปกรณ

ในลาดบตอจากวภงคปกรณนน ชอวา ธาตกถาปกรณ ทรงจาแนก ๑๔ อยาง คอ ๑. สงคโห อสงคโห - ธรรมสงเคราะหได ธรรม สงคเคราะหไมได ๒. สงคหเตน อสงคหต - ธรรมทสงเคราะหไมได ดวย ธรรมทสงเคราะหได ๓. อสงคหเตน สงคหต - ธรรมทสงเคราะหได ดวยธรรม ทสงเคราะหไมได ๔. สงคหเตน สงคหต - ธรรมทสงเคราะหได ดวยธรรม ทสงเคราะหได ๕. อสงคหเตน อสงคหต - ธรรมทสงเคราะหไมได ดวย ธรรมทสงเคราะหไมได

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 23 ๖. สมปโยโค วปปโยโค - ธรรมทประกอบกน ธรรมทไม ประกอบกน ๗. สมปยตเตน วปปยตต - ธรรมทวปปยตกนได ดวยธรรม ทสมปยตกน ๘. วปปยตเตน สมปยตต - ธรรมทสมปยตกนได ดวยธรรม ทวปปยตกน ๙. สมปยตเตน สมปยตต - ธรรมทสมปยตกนไดดวยธรรม ทสมปยตกน ๑๐. วปปยตเตน วปปยตต - ธรรมทวปปยตกนได ดวย ธรรมทวปปยตกน ๑๑. สงคหเตน สมปยตต วปปยตต - ธรรมทสมปยตกนได ธรรมท วปปยตกนได ดวยธรรมท สงเคราะหกน ๑๒. สมปยตเตน สงคหต อสงคหต - ธรรมทสงเคราะหกนได ธรรม ทสงเคราะหกนไมได ดวยธรรม ทสมปยตกน ๑๓. อสงคหเตน สมปยตต วปปยตต - ธรรมทสมปยตกน ธรรมท วปปยตกนได ดวยธรรมท สงเคราะหกนไมได

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 24 ๑๔. วปปยตเตน สงคหต อสงคหต - ธรรมทสงเคราะหกนได ธรรม ทสงเคราะหกนไมได ดวยธรรม ทวปปยตกน. ธาตกถาปกรณนน วาโดยทางแหงถอยคามประมาณเกน ๖ ภาณวารแตเมอใหพสดารยอมไมมทสด ไมมประมาณ.

ปคคลบญญตปกรณ

ในลาดบตอจากธาตกถาปกรณนน ชอวา ปคคลบญญต บคคลบญญตนนจาแนกไว ๖ อยาง คอ ๑. ขนธบญญต ๒. อายตนบญญต ๓. ธาตบญญต ๔. สจจบญญต ๕. อนทรยบญญต ๖. ปคคลบญญต ปคคลบญญตนน วาโดยทางแหงถอยคา มเกน ๕ ภาณวาร แตเมอใหพสดารกยอมไมมทสด ไมมประมาณเหมอนกน.

กถาวตถปกรณ

ในลาดบตอจากปคคลบญญตปกรณ ชอวา กถาวตถปกรณ กถา-วตถปกรณนน ประมวลจาแนกไวหนงพนสตร คอ ในสกวาทะ (ลทธของตน)๕๐๐ สตร ในปรวาทะ (ลทธอน) ๕๐๐ สตร กถาวตถปกรณนน วาโดยทางแหงถอยคา มประมาณเทาทฆนกายหนง โดยนยทยกขนสสงคต ไมถอเอาคาทเขยนไวในโกฏฐาสในบดน แตเมอใหพสดารยอมไมมทสด ไมมประมาณ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 25 ยมกปกรณ

ในลาดบตอจากกถาวตถปกรณนน ชอวา ยมกปกรณ ทรงจาแนกไว ๑๐ อยาง คอ ๑. มลยมก ๒. ขนธยมก ๓. อายตนยมก ๔. ธาตยมก ๕. สจจยมก ๖. สงขารยมก ๗. อนสสยยมก ๘. จตตยมก ๙. ธรรมยมก ๑๐. อนทรยยมก ยมกปกรณนน วาโดยทางแหงถอยคา มประมาณ ๑๒๐ ภาณวารเมอวาโดยพสดาร ยอมไมมทสด ไมมประมาณ.

มหาปกรณ

ในลาดบแหงยมกปกรณนน ชอวา มหาปกรณ แมคาวา ปฏฐานดงน กเปนชอของมหาปกรณนนนนแหละ มหาปกรณนน เบองตนทรงจาแนกไว ๒๔ อยาง ดวยอานาจแหงปจจย คอ ๑. เหตปจจย (เหตเปนปจจย) ๒. อารมมณปจจย (อารมณเปนปจจย) ๓. อธปตปจจย (อธบดเปนปจจย)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 26 ๔. อนนตรปจจย (อนนตรธรรมเปนปจจย) ๕. สมนนตรปจจย (สมนนตรธรรมเปนปจจย) ๖. สหชาตปจจย (สหชาตธรรมเปนปจจย) ๗. อญญมญญปจจย (อญญมญญธรรมเปนปจจย) ๘. นสสยปจจย (นสสยธรรมเปนปจจย) ๙. อปนสสยปจจย (อปนสสยธรรมเปนปจจย) ๑๐. ปเรชาตปจจย (ปเรชาตธรรมเปนปจจย) ๑๑. ปจฉาชาตปจจย (ปจฉาชาตธรรมเปนปจจย) ๑๒. อาเสวนปจจย (อาเสวนธรรมเปนปจจย) ๑๓. กมมปจจย (กรรมเปนปจจย) ๑๔. วปากปจจย (วบากเปนปจจย) ๑๕. อาหารปจจย (อาหารเปนปจจย) ๑๖. อนทรยปจจย (อนทรยเปนปจจย) ๑๗. ฌานปจจย (ฌานเปนปจจย) ๑๘. มคคปจจย (มรรคเปนปจจย) ๑๙. สมปยตตปจจย (สมปยตธรรมเปนปจจย) ๒๐. วปปยตปจจย (วปยตธรรมเปนปจจย) ๒๑. อตถปจจย (อตถธรรมเปนปจจย) ๒๒. นตถปจจย (นตถธรรมเปนปจจย) ๒๓. วคตปจจย (วคตธรรมเปนปจจย) ๒๔. อวคตปจจย (อวคตธรรมเปนปจจย)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 27 กในฐานะน พงประมวลมาซงปฏฐาน จรงอย ตกะ ๒๒ มกศลตกะเปนตน ทกะ ๑๐๐ เหลาน คอ เหตธมมา น เหตธมมา... ฯลฯ... สรณาธมมา อสรณาธมมา ทกะแมอนอก ชอวา สตตนตทกะ ๔๒ คอวชชาภาคโน ธมมา อวชชาภาคโน ธมมา... ฯลฯ ... ขเย าณอนปปาเท าณ . บรรดาตกะและทกะเหลานน ธรรมนคอ ตกะ ๒๒ ทกะ ๑๐๐ ชอวามาตกาแหงปกรณทง ๗ เปนพทธพจนอนพระชนเจาตรสภาษตไว คอเปนธรรมอนพระพทธเจาผมพระสพพญตญาณแสดงแลว. มคาถามสอดมาวา เมอเปนเชนนน ทกะ ๔๒ อนอกมาจากไหน ?ใครตงไว ? ใครเปนผแสดง ? ตอบวา มาจากพระธรรมเสนาบดสารบตร พระธรรมเสนาบดนนตงไว พระธรรมเสนาบดนนแสดงไว กพระเถระเมอตงธรรมเหลาน หาไดตงไวโดยการยกขนแสดงเอง คอดวยปรชาญาณของตนไม แตพระเถระไดประมวลเพมขนทละหนงดวยทสตตร-สตรในสงคต มเอกนบาตเปนตนตงไวเพอพระเถระผชานาญอภธรรม ผถงพระสตรแลวจะไมลาบาก กทกะเหลานน จาแนกใหถงทสดไวนกเขปกณฑหนง ในฐานะทเหลอทานจาแนกอภธรรมไวจนถงสรณทกะ จรงอย พระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงธรรมชอตกปฏฐาน เพราะอาศยตกะ ๒๒ ในอนโลมปฏฐาน ทรงแสดงธรรมชอวาทกปฏฐานเพราะอาศยทกะ ๑๐๐ ทสาเรจแลว เบองหนาแตนกถอเอาตกะ ๒๒ รวมทกะ ๑๐๐ แสดงธรรมชอวา ทกตกปฏฐาน จากนนกถอเอาทกะ๑๐๐ รวมในตกะ ๒๒ แสดงธรรมชอวา ตกทกปฏฐาน แตนนทรงรวมตกะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 28ทงหลายเขาในตกะทงหลายนนแหละ แสดงธรรมชอวา ตกตกปฏฐาน และทรงรวมทกะทงหลายเขาในทกะทงหลายเหลานนนนแหละ แสดงธรรมชอวาทกทกปฏฐาน (พระบาลวา) ตก จ ปฏานวร ทกตตม ทกตก เจว ตกทก จ ตกตก เจว ทกทก จ ฉ อนโลมมห นยา สคมภรา. นยทง ๖ อนสขมลกซงในธรรม อนโลม อยางน คอ ตกปฏฐานอนประเสรฐ ๑ ทกปฏฐานอนสงสด ๑ ทกตกปฏฐาน ๑ ตกทกปฏฐาน ๑ ตกตกปฏฐาน ๑ ทกทกปฏฐาน ๑. แมในธรรมปจจนยปฏฐาน กชอวา ตกปฏฐาน เพราะอาศยตกะ๒๒ ชอวาทกปฏฐาน เพราะอาศยทกะ ๑๐๐ ชอวาทกตกปฏฐาน เพราะรวมตกะ ๒๒ เขาในทกะ ๑๐๐ ชอวาตกทกปฏฐาน เพราะรวมทกะ ๑๐๐ เขาในตกะ ๒๒ ชอวาตกตกปฏฐาน เพราะรวมตกะทงหลายเขาในตกะทงหลายนนแหละ ชอวาทกทกปฏฐาน เพราะรวมทกะทงหลายเขาในทกะทงหลายดงน. แมในปจจนยปฏฐานกทรงแสดงปฏฐานโดยนยทง ๖ เพราะเหตนนพระสงคตการกมหาเถระ จงกลาวไววา นยทง ๖ อนสขม ลกซงในธรรม ปจจนยะ คอ ตกปฏฐานอนประเสรฐ ๑ ฯ ล ฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 29 ทกทกปฏฐาน ๑.

ในลาดบตอจากนนกทรงแสดงแมในธรรมปจจนยานโลมโดยนยทง ๖เหลานเหมอนกน เพราะเหตนน ทานจงกลาวไววา นยทง ๖ อนสขม ลกซงในธรรม ปจจยานยานโลม คอ ตกปฏฐานอนประเสรฐ ๑ ฯ ล ฯ ทกทกปฏฐาน ๑.

วาดวยสมนตปฏฐาน ๒๔

ปฏฐานทประชมสมนตปฏฐาน ๒๔ เหลาน คอ ปฏฐาน ๖ ในธรรมอนโลม ปฏฐาน ๖ ในธรรมปฏโลม ปฏฐาน ๖ ในธรรมอนโลมปจจนย-ปฏฐาน ๖ ในธรรมปจจนยานโลม ชอวา มหาปกรณ (ปกรณใหญ).

วาดวยการเปรยบกบสาคร

บดน เพอการรแจงถงความทพระอภธรรมนเปนธรรมลกซง พงทราบสาคร (ทะเล) ๔ คอ ๑. สงสารสาคร (สาคร คอ สงสาร) ๒. ชลสาคร (สาคร คอ นามหาสมทร) ๓. นยสาคร (สาคร คอ นย) ๔. ญาณสาคร (สาคร คอ พระญาณ) บรรดาสาครทง ๔ นน ชอวา สงสารสาคร คอ สงสารวฏททานกลาวไวอยางนวา ขนธานจ ปฏปาฏ ธาตอายตนานจ อพโภจฉนน วตตมานา ส สาโรต ปวจจต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 30 ลาดบแหงขนธ ธาต และอายตนะ ซงกาลงเปนไปไมขาดสาย ทานเรยกวา สงสารนชอวา สงสารสาคร. สงสารสาครนนน เพราะเหตทเงอนเบองตนของความ เกดขนแหงสตวเหลานยอมไมปรากฏ คอไมมกาหนดวา สตวทงหลายเกดขนมาแลวในทสดเพยงรอยปเทานน เพยงพนปเทานน เพยงแสนปเทานน เพยงรอยกปเทานน เพยงพนกปเทานน เพยงแสนกปเทานน ในกาลกอนแตนมไดมเลย ดงน หรอวา สตวทงหลายเกดขนแลวในกาลแหงพระราชาพระนาม-โนน ในกาลแหงพระพทธเจาพระนามโนน ในกาลกอนแตนนไมมเลย ดงน แตวา มโดยนยนวา ดกอนภกษทงหลาย เงอนเบองตนแหงอวชชาไมปรากฏในกาลกอนแตอวชชาไมม แตภายหลงจงม ดงน.* การกาหนดเงอนมในเบองตนและทสดทบคคลรไมไดน ชอวา สงสารสาคร. มหาสมทร พงทราบวา ชอ ชลสาคร มหาสมทรนนลก ๘๔,๐๐๐โยชน ขนชอวา การประมาณนาในมหาสมทรนนวามเทาน คอ มนารอยอาฬหกะพนอาฬหกะ หรอแสนอาฬหกะไมไดเลย โดยทแทหวงมหาสมทรนน ยอมปรากฏวา ใคร ๆ พงนบไมได พงประมาณไมได ยอมถงการนบวาเปนหวงนาใหญโดยแท นชอวา ชลสาคร. นยสาคร เปนไฉน ? นยสาครไดแกพระพทธพจน คอ พระ-ไตรปฎก ปตโสมนสอนไมมทสด ยอมเกดแกบคคลทงหลายผถงพรอมดวยศรทธา มความเลอมใสมาก มญาณอนยงแกผพจารณาตนตแมทงสอง. ตนตแมทงสองเปนไฉน ? ตนตทงสอง คอ พระวนยและพระอภธรรม ปตและโสมนสอนไมมทสด ยอมเกดแกภกษวนยธรทงหลายผพจารณาตนตแหงวนย* อง ทสก. ๒๔.๖๑/๑๒๐

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 31วา ชอวา การบญญตสกขาบทอนสมควรแกโทษ ธรรมดาวา สกขาบทนยอมมเพราะโทษน เพราะการกาวลวงอนน ดงน และเกดแกผพจารณาอตรมนสธรรมเปยยาล แกผพจารณานลเปยยาล ผพจารณาสญจรตเปยยาลวาการบญญตสกขาบท ไมใชวสยของชนเหลาอน เปนวสยของพระพทธเจาทงหลายเทานน. ปตและโสมนสอนไมมทสด ยอมเกดแมแกภกษผเรยนพระอภธรรมผพจารณาอยซงตนตแหงพระอภธรรมวา พระศาสดาของเราทงหลายเมอทรงจาแนกแมความแตกตางแหงขนธ แมความแตกตางแหงอายตนะ แมความแตกตางแหงธาต ความแตกตางแหงอนทรย พละ โพชฌงค กรรม วบากการกาหนดรปและอรป ธรรมอนละเอยดสขม ทรงกระทาแตละขอในรปธรรมและอรปธรรมใหเปนสวน ๆ แสดงไว เหมอนการนบดาวทงหลายในทองฟาฉะนน. กในการเกดขนแหงปตโสมนสนน พงทราบแมเรองดงตอไปน. ดงไดสดบมา พระเถระชอวา มหานาตตมยตสสทตตะ เมอไปสฝงโนนดวยคดวา เราจกไหวตนมหาโพธ จงนงทพนเบองบนเรอแลดมหาสมทรทนน ในครงนน ฝงโนนไมปรากฏแกทานเลย ฝงนกไมปรากฏ เปนเชนกบแผนเงนอนเขาแผออก และเชนกบเครองลาดทาดวยดอกมะลฉะนน. ทานคดวากาลงคลนของมหาสมทรมกาลงหรอหนอ หรอวานยมข (เนอความทพระผมพระภาคเจาทรงแนะนาไว) ในสมนตปฏฐาน ๒๔ ประเภทมกาลง ดงน.ทนน ปตมกาลงกเกดขนแกทานผพจารณาธรรมอนละเอยดสขมวา การกาหนดในมหาสมทรยอมปรากฏ เพราะวา มหาสมทรน เบองลางกาหนดดวยแผนดนเบองบนกาหนดดวยอากาศ ขางหนงกาหนดดวยภเขาจกรวาล ขางหนงกาหนดดวยฝง แตการกาหนดสมนตปฏฐานยอมไมปรากฏ ดงน ทานขมปตแลว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 32เจรญวปสสนาตามทนงอย ยงกเลสทงปวงใหสนไปแลว ตงอยในพระอรหตซงเปนธรรมอนเลศ แลวเปลงอทานวา พระโยคยอมเหนธรรมทลกซง อน ตรสรไดแสนยาก มเหตเปนแดนเกดขน อนพระมเหสทรงรยงโดยพระองคเอง แสดง ไวโดยลาดบ โดยสนเชง ในสมนตปฏฐาน นเทานน เหมอนกบเปนรปรางทเดยว. นชอวา นยสาคร. ญาณสาคร เปนไฉน ? สพพญตญาณ ชอวา ญาณสาคร. จรงอย ญาณอนไมอาจเพอจะรสาครนนวา นชอวา สงสารสาครนชอ ชลสาคร นชอ นยสาคร แตสพพญตญาณเทานนอาจเพอรได เพราะฉะนน สพพญตญาณ จงชอวา ญาณสาคร. บรรดาสาครทง ๔ เหลานน นยสาครประสงคเอาในทน พระพทธเจาทงหลายผสพพญเทานน ยอมแทงตลอดในนยสาครน. พระผมพระภาคเจาแมน ประทบนงทควงไมโพธทรงแทงตลอดนยสาครน เมอทรงพจารณาธรรมทพระองคแทงตลอดแลว ประทบนงโดยบลลงกเดยวตลอดสปดาหวา เมอเราเสาะแสวงหาธรรมนหนอ ลวงไปถง ๔อสงไขย ยงดวยแสนกป ภายหลงเรานง ณ บลลงกน จงยงกเลส ๑,๕๐๐ใหสนไปแลวแทงตลอดได ดงน ลาดบนน จงเสดจลกขนจากบลลงก ประทบยนแลดบลลงกตลอดสปดาห ดวยพระเนตรอนไมกระพรบ ดวยพระดารวาสพพญตญาณ เราแทงตลอดแลว ณ บลลงกนหนอ ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 33 ลาดบนน เหลาเทวดาทงหลาย มความปรวตกเกดขนวา แมในวนนพระสทธตถะพงทากจทควรทาเปนแน จงยงไมละความอาลยในบลลงก ดงน.พระศาสดาทรงทราบวตกของเทวดาทงหลาย เพอจะยงวตกของเทวดาเหลานนใหสงบ จงเหาะขนสเวหาสแสดงยมกปาฏหารย. จรงอย ปาฏหารยทพระองคทรงทาทมหาโพธบลลงกกด ทาสมาคมแหงพระญาตกด ทสมาคมปาฏลบตรกด ทงหมดไดเปนเชนกบยมกปาฏหารยททาทควงไมคณฑามพฤกษนนแหละ ครนทรงทาปาฏหารยอยางนแลว จงเสดจลงจากอากาศแลวเสดจจงกรมตลอดสปดาห ในระหวางแหงบลลงกและสถานทอนพระองคประทบยนอยแลว กใน ๒๑ วนเหลาน แมวนหนง รศมทงหลายมไดออกจากสรระของพระศาสดา แตในสปดาหท ๔ ทรงประทบนงในเรอนแกวในทศพายพ ชอวา เรอนแกว มใชเรอนทสาเรจดวยรตนะ แตบณฑตพงทราบสถานทพระผมพระภาคเจาทรงพจารณาปกรณทง ๗ วาเปนเรอนแกว. บรรดาปกรณทง ๗ นน แมเมอทรงพจารณาธรรมสงคณ รศมทงหลายกไมซานออกไปจากพระสรระ เมอพจารณาวภงคปกรณ ธาตกถาปคคลบญญต กถาวตถปกรณ และยมกปกรณ รศมทงหลายกมไดซานออกไปจากพระสรระ แตเมอใด กาวลงสมหาปกรณเรมพจารณาวา เหตปจจโยอารมมณปจจโย ฯเปฯ อวคตปจจโย ดงน เมอนน สพพญตญาณโดยความเปนอนเดยวกน ของพระผมพระภาคเจาผพจารณาสมนตปฏฐาน๒๔ ประการ ยอมไดโอกาส (ชอง) ในมหาปกรณนนแหละ เปรยบเหมอนปลาใหญ ชอวา ตมรปงคละ ยอมไดโอกาสโดยความเปนอนเดยวกนในมหาสมทรอนลก ๘๔,๐๐๐ โยชนนนแหละ ฉนใด พระสพพญตญาณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 34กฉนนนเหมอนกน ยอมไดโอกาสในมหาปกรณ โดยความเปนอนเดยวกนนนแหละ.

วาดวยพระฉพพรรณรงส

เมอพระศาสดา ทรงพจารณาธรรมอนละเอยดสขมตามความสบาย ดวยพระสพพญตญาณซงมโอกาส (ชอง) อนไดแลวอยางน พระฉพพรรณ-รงส (รศม ๖ ประการ) คอ นละ (เขยวเหมอนดอกอญชน ) ปตะ (เหลองเหมอนหรดาล) โลหตะ (แดงเหมอนตะวนออน) โอทาตะ ( ขาวเหมอนแผนเงน) มญเชฏฐะ (สหงสบาท เหมอนดอกหงอนไก) ประภสสร (เลอมพรายเหมอนแกวผลก) กซานออกจากพระสรระ พนแหงทองฟา ไดเปนราวกะวาเตมดวยดอกอญชนกระจายอยทวไป เหมอนดารดาษดวยดอกสามหาวหรอกลบอบลเขยว เหมอนขวตาลประดบดวยแกวมณทแกวงไปมา และเหมอนแผน วตถสเขยวเขมทขงออก ดวยสามารถแหงรศมสเขยวเหลาใด พระรศมสเขยวเหลาน ออกไปแลวจากพระเกศา แลพระมสสทงหลาย และจากทสเขยวแหงพระเนตรทงสอง. ทศาภาคทงหลายยอมรงโรจน เหมอนโสรจสรง (ชาระ) ดวยนาทองคา เหมอนแผแผนทองคาออกไป เหมอนยอมดวยจณแหงนกกดไฟ (นาจะเปนผงขมน) และเหมอนเรยงรายดวยดอกกรรณการ ดวยอานาจแหงรศมสเหลองเหลาใด รศมสเหลองเหลานน ทานออกแลวจากพระฉววรรณ และจากทสเหลองแหงพระเนตรทงสอง. ทศาภาคทงหลายรงโรจนแลว เหมอนยอมดวยจณแหงชาด เหมอนรดดวยนาครงทสกดแลว เหมอนคลมดวยผากมพลแดง เหมอนเรยงรายดวยดอกชยพฤกษ ดอกทองกวาว และดอกชบา ดวยสามารถแหงรศมสแดง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 35เหลาใด พระรศมสแดงเหลานน ซานออกแลวจากพระมงสะ พระโลหตและทสแดงแหงพระเนตรทงสอง. ทศาภาคทงหลายรงโรจนแลว เหมอนเกลอนกลนดวยขรธาราทเทออกจากหมอเงน เหมอนเพดานแผนเงนทเขาขงไว เหมอนขวตาลเงนทแกวงไปมา เหมอนดาดาษดวยดอกคลา ดอกโกมท ดอกยางทราย ดอกมะลวลยดอกมะลซอนเปนตน ดวยสามารถแหงรศมสขาวเหลาใด รศมสขาวเหลานนซานออกแลวจากพระอฐทงหลาย จากพระทนตทงหลาย และจากทสขาวแหงพระเนตรทงสอง. สวนพระรศมสหงสบาทและเลอมประภสสร กซานออกจากสวนแหงพระสรระนน ๆ พระฉพพรรณรงสเหลานนออกแลวจบมหาปฐพใหญอนหนาทบ ดวยประการฉะน มหาปฐพอนหนาถง ๒๔๐,๐๐๐ โยชน ไดเปนเหมอนกอนทองคาทเขาขจดมลทนแลว พระรศมทงหลายเจาะทะลแผนดนลงไปจบนาในภายใต นาซงรองแผนดนหนาถง ๔๘๐,๐๐๐ โยชน ไดเปนเหมอนทองคาทไหลควางออกจากเบาทอง พระรศมเหลานนเจาะนาลงไปจบลม ลมหนา ๙๖๐,๐๐๐ โยชน ไดเปนเหมอนแทงทองคาทยกขนแลว พระ-รศมทงหลายเจาะลมแลวแลนไปสอชชฎากาศ (อากาศเวงวาง) ภายใต. วาดวยสวนเบองบน พระรศมทงหลาย แมพงขนไปแลวจบอยทจาต-มหาราชกา เจาะแทงตลอดจาตมหาราชกาไปจบชนดาวดงส จากนนกไปยามาดสต นมมานรด ปรนมมตวสวตด จากนนกไปพรหมโลก ๙ ชน จากนนกไปเวหปผลา จากนนกไปปญจสทธาวาส จบอรปทง ๔ เจาะ (แทงตลอด)อรปทง ๔ แลวแลนไปสอชชฎากาศ (อากาศเวงวาง).

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 36 โดยสวนเบองขวางทงหลาย พระรศมแลนไปสโลกา ทงหลายอนหาทสดมได ในททงหลายมประมาณเทาน ไมมรศมพระจนทรในพระจนทรไมมรศมพระอาทตยในพระอาทตย ไมมรศมดวงดาวในดวงดาวทงหลาย ไมม รศมของเทวดาทงหลายในททงปวง คอ ทอทยาน วมาน ตนกลปพฤษทงหลาย ทสรระทงหลาย ทอาภรณทงหลาย ถงหาพรหมผสามารถแผแสงสวางไปสโลกธาตตสหสส และมหาสหสส กไดเปนเหมอนหงหอยในเวลาพระอาทตยขน พระจนทร พระอาทตย ดวงดาว อทยานวมาน ตนไมกลปพฤกษของเทพ กปรากฏเพยงเปนการกาหนดเทานน. จรงอย สถานทมประมาณเทาน ไดเปนททวมทบ (ปกคลม) แลวดวยรศมของพระพทธเจาทงนน พระฤทธแมนมใชฤทธเกดจากการอธษฐานมใชฤทธเกดจากภาวนาของพระพทธเจาทงหลาย แตเมอพระโลกนารถทรงพจารณาธรรมอนละเอยดสขม พระโลหตกผองใส วตถรปกผองใส พระฉววรรณกผองใส วรรณธาตมจตเปนสมฏฐาน ตงอยไมหวนไหวในประเทศประมาณ ๘๐ ศอกโดยรอบ พระผมพระภาคเจาทรงพจารณาธรรมโดยลกษณะน ตลอด ๗ วน. มคาถามวา ธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงพจารณาตลอด ๗ คน๗ วน ไดมประมาณเทาไร ? ตอบวา หาประมาณมได. นชอวา เทศนาดวยพระหฤทยกอน ครนเมอความเปนอยางนน ใคร ๆ กไมพงกลาวไดวา กพระศาสดาเมอทรงเปลงพระวาจาแสดงธรรมอนพระองคคดดวยพระทยตลอด ๗ วนอยางน โดยลวงไปรอยปกด พนปกดแสนปกด กไมสามารถเพอใหถงทสดได ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 37 จรงอย ในกาลอนเปนสวนอน พระตถาคตเจาประทบนงทามกลาง เหลาเทพหมนจกรวาลเหนอบณฑกมพลศลาอาสน ณ ควงไมปารชาต ในสวรรคชนดาวดงส เมอทรงแสดงธรรมทรงทาพระพทธมารดาใหเปนกายสกขกทรงยอแลว ๆ ซงลาดบธรรมจากระหวางธรรมแลวแสดงโดยสวนแหงรอยโดยสวนแหงพน โดยสวนแหงแสน เทศนาทพระองคใหเปนไป ตดตอกนสามเดอน เปนอนนตเทศนาประมาณมได ประดจคงคาในอากาศทไหลลงมาอยางเรว และประดจสายนาทไหลออกจากหมอนาทควาปาก ฉะนน. จรงอย แมในกาลเปนทอนโมทนาภตของพระพทธเจาทงหลาย ทรงอนโมทนาอยขยายออกหนอยหนง กจะไดประมาณเทากบทฆนกายและมชฌม-นกาย. อนง เมอทรงแสดงธรรมแกบรษททประชมกนภายหลงแหงภต เทศนากมประมาณเทานกายใหญทงสอง คอ สงยตตนกาย และองคตตรนกาย.เพราะเหตไร ? เพราะภวงคปรวาส (การอยอาศยภวงคจต) ของพระพทธเจาทงหลายเรว รมพระโอษฐเรยบสนทด พระชวหาออนคลองพระโอษฐพระสรเสยงไพเราะ พระวาจาเปลงไดเรว เพราะฉะนน แมธรรมอนพระองคแสดงแลวเพยงครหนงนน จงไดมประมาณเทาน ธรรมทพระองคทรงแสดงแลวตลอดไตรมาสจงประมาณไมไดเลย. จรงอย พระอานนทเถระเปนพหสต ทรงพระไตรปฎกยนอยแลวโดยทาทยนนนแหละ ยอมเรยน ยอมบอก ยอมแสดงคาถา ๑๕,๐๐๐ คาถาบทธรรม ๖๐,๐๐๐ บท เหมอนชนผดงดอกไมทงกง ธรรมมประมาณเทาน ชอวาเปนอเทศมรรค (ทางแหงอเทศ) หนงของพระเถระ เพราะวา บคคลอนเมอใหอเทศตามลาดบบทแกพระเถระ ยอมไมอาจเพอจะให คอบอกใหไมทน พระสมมาสมพทธเจาเทานน พงใหสมบรณ พระสาวกผมสตมากยง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 38มคตมากยง มธตมากยงอยางน แมเรยนเทศนาทพระศาสดาแสดงแลวตลอดไตรมาส โดยทานองน สนพนปกไมอาจใหถงทสดได. ถามวา กอปาทนนกสรระ (รางกายทมใจครอง) เนองดวยยกวฬง-การาหาร ของพระตถาคตเจาผทรงแสดงธรรมตดตอกนตลอดไตรมาสเชนนเปนไปไดอยางไร ? ตอบวา ดวยการบารงนนแหละ. จรงอย กาลนน พระพทธเจาทงหลายทรงวเคราะหดแลว ทรงกาหนดดแลว ทรงพจารณาดแลว เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงธรรม จงทรงตรวจดเวลาในมนษยโลก พระองคทรงกาหนดเวลาภกษาจารแลว เนรมตพทธนมตแลวอธษฐานวา การหมจวร การถอบาตรการเปลงเสยง กรยาอาการของพทธนมตน จงมอยางน จงแสดงธรรม ชอมประมาณเทาน ดงน แลวทรงถอบาตรและจวรเสดจไปสระอโนดาต เทวดาถวายไมชาระพระทนต ชอ นาคลดา พระองคทรงเคยวไมนาคลดานน ปฏบตสรระในสระอโนดาตแลวประทบยนทพนมโนศลา ทรงครองสบงสองชนททรงยอมดแลว ทรงหมจวร แลวถอบาตรศลาทมหาราชถวายเสดจไปสอตตรกรทวปทรงนาบณฑบาตมาจากทนน ประทบนงทฝงสระอโนดาต ทรงเสวยแลวเสดจไปปาไมจนทน เพอทรงพกผอนกลางวน. แมพระธรรมเสนาบดสารบตรเถระกไปในทนน กระทาวตรตอพระสมมาสมพทธเจาแลวนงอย ณ ทสมควรสวนขางหนง. ลาดบนน พระ-ศาสดาจะทรงประทานนยแกพระเถระ จงตรสบอกวา ดกอนสารบตร ธรรมทตถาคตแสดงแลวมประมาณเทาน. เมอพระสมมาสมพทธเจา ทรงประทานนยอยางน การประทานนยแกพระอครสาวกผถงปฏสมภทาแลว เปนเชน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 39บคคลผยนอยทสดฝงแลวเหยยดมอชใหดมหาสมทร ฉะนน ธรรมทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลว ยอมปรากฏชดแมแกพระเถระโดยรอยนย พนนยแสนนย. ถามวา พระศาสดาทรงนงพกกลางวนแลว เสดจไปแสดงธรรมเวลาไหน ? ตอบวา ธรรมดาวา เวลาสาหรบแสดงธรรมแกชาวเมองสาวตถทประชมกนแลวมอย กเสดจไปเวลานน. ถามวา ใครเลายอมทราบ ใครเลาไมทราบวา พระศาสดาเสดจไปแสดงธรรม หรอวา เสดจมาแสดงธรรม. ตอบวา เทวดาผมศกดใหญยอมทราบ เทวดาผมศกดนอยยอมไมทราบ. ถามวา เพราะเหตไร เทวดาผมศกดนอยจงไมทราบ. ตอบวา เพราะพระสมมาสมพทธเจา หรอพทธนมต ไมมความตางกบสงทงหลายมพระรศมเปนตน ความจรง ความตางกนของพระพทธเจาแมทงสองพระองคนน ในพระรศม หรอพระสรเสยง หรอพระดารสมไดม. ฝายพระสารบตรเถระกนาธรรมทพระศาสดาทรงแสดงแลว ๆ มาแสดงแกภกษ ๕๐๐ ผเปนสทธวหารกของตน บณฑตพงทราบบรพโยคะ(การประกอบกรรมในกาลกอน) ของภกษ ๕๐๐ เหลานน ดงน.

บรพโยคะของภกษ ๕๐๐

ไดยนวา ในกาลแหงพระทศพล พระนามวา กสสป ภกษเหลานนเกดในกาเนดคางคาวลกหน หอยโหนอยทเงอมเขา เมอภกษผทรงพระอภธรรม๒ รป สาธยายพระอภธรรมอย กถอเอานมตในเสยง แมไมรวาเปนธรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 40ฝายดา เปนธรรมฝายขาว ทากาละแลวกเกดในเทวโลกดวยเหตสกวาถอเอานมตในเสยงเทานน. พวกเขาอยในเทวโลกสนพทธนดรหนง ในกาลนนเขามาเกดในมนษยโลก เลอมใสในยมกปาฏหารย จงบวชในสานกของพระเถระพระเถระนาพระธรรมทพระศาสดาทรงแสดงแลว ๆ มาแสดงแกภกษเหลานน การสนสดลงแหงการแสดงพระอภธรรมของพระสมมาสมพทธเจา และการเรยนปกรณ ๗ ของภกษเหลานนไดมพรอม ๆ กน นนแหละ. ทางแหงการบอกพระอภธรรมมพระสารบตรเถระเปนตนเหต แมวาระวาดวยการนบจานวนมหาปกรณ กพระเถระนนแหละตงไว. จรงอย พระเถระไมลบลางลาดบธรรม เพอถอเอา เพอทรงจา เพอเลาเรยน และเพอบอกได โดยวธน เพราะฉะนน จงจดตงไวซงวาระวาดวยการนบ กครนเมอความเปนอยางนน พระเถระกเปนผทรงพระอภธรรมกอนกวากระมง หามไดพระสมมาสมพทธเจานนแหละเปนผทรงพระอภธรรมกอนกวา เพราะวา พระ-ผมพระภาคเจาประทบนง ณ มหาโพธบลลงก ทรงแทงตลอดแลวซงพระอภ-ธรรมนน กแลครนเปนพระพทธเจาแลวกประทบโดยบลลงกเดยวตลอด ๗ วนทรงเปลงอทานวา ยทา หเว ปาตภวนต ธมมา อาตาปโน ฌายโต พราหมณสส ฯ เป ฯ สโรว โอภาสยมนตลกข . ในกาลใดแล ธรรมทงหลายยอม ปรากฏแกพราหมณผมความเพยร เพงอย ในกาลนน ความสงสยทงปวงเทยว ของ พราหมณนนยอมสนไป เพราะมาทราบชด ซงธรรมพรอมทงเหต.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 41 ในกาลใดแล ธรรมทงหลาย ยอม ปรากฏแกพราหมณผมความเพยร เพงอย ในกาลนน ความสงสยทงปวงเทยว ของ พราหมณนน ยอมสนไป เพราะไดรแลวซง ความสนไปแหงปจจยทงหลาย. ในกาลใดแล ธรรมทงหลาย ยอม ปรากฏแกพราหมณผมความเพยร เพงอย ในกาลนน พราหมณนน ยอมกาจดมารและ เสนามารไดเหมอนพระอาทตยยงทองฟาให สวางอย ฉะนน. นชอวา ปฐมพทธพจน แตอาจารยผกลาวบทแหงธรรม ยอมกลาววาชอวา ปฐมพทธพจนน คอ อเนกชาตส สาร สนธาวสส อนพพส ฯ เป ฯ ตณหาน ขยมชฌคา. เมอเราแสวงหานายชาง (คอตณหา) ผกระทาซงเรอน ยงไมพบ จงตองทองเทยว ไปสสงสารมชาตมใชนอย เพราะการเกด บอย ๆ เปนทกข ดกอนนายผกระทาซง เรอน เราพบทานแลว ทานจกสรางเรอน ไมไดอก ซโครงทงหมดของทานเราหก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 42 เสยแลว เรอนยอดเรากรอออกแลว จตของ เราถงวสงขาร (คอพระนพพาน) ถงความ สนไปแหงตณหาทงหลายแลว. พระดารสทพระผมพระภาคเจาผทรงไสยาสนในระหวางตนสาละค ในสมยใกลปรนพพานตรสไววา หนททาน ภกขเว ฯ ป ฯ สมปาเทถดกอนภกษทงหลาย เอาเถอะ ตถาคตจกเตอนเธอทงหลายวา สงขารทงหลายมความเสอมสนไปเปนธรรมดา พวกเธอทงหลายจงถงพรอมดวยความไมประ-มาทเถด ดงน ชอวา ปจฉมพทธพจน. พระสทธรรมทประกาศอมตะทพระองคตรสไว ๔๕ พรรษาในระหวางพระพทธพจนทงสอง เหมอนนายมาลาการรอยพวงดอกไม และเหมอนชางแกวรอยพวงแกว ชอวา มชฌมพทธพจน พระพทธพจนนนแมทงหมดเมอประมวลเขาดวยกน โดยปฎกเปน ๓ ปฎก โดยนกายเปน ๕ นกาย โดยองคมองค ๙ โดยธรรมขนธได ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ. อยางไร. จรงอย พระพทธพจนนแมทงหมด โดยปฎกม ๓ประเภทเทานน คอ วนยปฎก สตตนตปฎก อภธรรมปฎก. บรรดาปฎกทง ๓ นนพระพทธ-พจนนคอ ปาฏโมกขทงสอง วภงคทงสอง ขนธกะ ๒๒ ปรวาร ๑๖ ชอวาวนยปฎก. พระพทธพจนน คอ ทฆนกายซงรวบรวมพระสตรไว ๓๔ สตรมพรหมชาลสตรเปนตน มชฌมนกายซงรวบรวมพระสตรไว ๑๕๒ สตร มมลปรยาย-สตรเปนตน สงยตตนกายซงรวบรวมพระสตรไว ๗,๗๖๒ สตร มโอฆตรณ-สตรเปนตน องคตตรนกายซงรวบรวมพระสตรไว ๙,๕๕๗ สตร มจตต-ปรยายสตรเปนตน ขททกนกายม ๑๕ ประเภท คอ ๑. ขททกปาฐะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 43๒. ธรรมบท ๓. อทาน ๔. อตวตตกะ ๕. สตตนบาต ๖. วมานวตถ๗. เปตวตถ ๘. เถรคาถา ๙. เถรคาถา ๑๐. ชาดก ๑๑. นทเทส๑๒. ปฏสมภทา ๑๓. อปทาน ๑๔. พทธวงศ ๑๕. จรยาปฎก ชอวาสตตนตปฏก. ปกรณ ๗ มธรรมสงคณเปนตน ชอวา อภธรรมปฎก.

คาวา วนย มอรรถ ๓ อยาง

บรรดาปฎกทง ๓ นน พระวนยน บณฑตผรเนอความแหงพระวนยกลาววา วนย เพราะมนยตาง ๆ มนยพเศษ และเพราะฝกหดกายวาจา. จรงอย ในพระวนยปฎกน ชอวา มนยตาง ๆ คอ มนยทแยกไวโดยปาฏโมกขทเทส ๕ อยาง อาบต ๗ กองมปาราชกเปนตน มาตกาและวภงคเปนตน และทชอวา มนยพเศษ คอ นยแหงอนบญญต ซงมการทาใหมนคง และการทาใหหยอนเปนประโยชน อนง วนยน ชอวา ยอมฝกหดกายวาจา เพราะปองกนการประพฤตผดทางกายและวาจา เพราะฉะนนวนยน บณฑตจงกลาววา ชอวา วนย เพราะมนยตาง ๆ เพราะมนยพเศษเพราะฝกหดกายวาจา ดวยเหตนนนนแหละ เพอความเปนผฉลาดในอรรถแหงการกลาวถงพระวนยนน ทานจงประพนธคาถาไววา ววธวเสสนยตตา วนยนโต เจว กายวาจาน วนยตถวทห อย วนโย วนโยต อกขาโต พระวนยน บณฑตผรอรรถแหงวนย ทงหลาย กลาววา พระวนย เพราะมนยตางๆ เพราะมนยพเศษ และเพราะฝกหดกายวาจา ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 44 คาวา พระสตรมอรรถ ๖ อยาง

สวนพระสตร บณฑตผรอรรถแหงพระสตร กลาววา พระสตรเพราะการแสดงถงประโยชน เพราะเปนดารสอนพระพทธเจาตรสดแลว เพราะเผลดประโยชน เพราะหลงประโยชน เพราะเปนทตานทานอยางด เพราะมสวนเปรยบดวยเสนดายบรรทด. จรงอย พระสตรนนยอมแสดงประโยชนทงหลายอนตางโดยประโยชนของตน และของผอนเปนตน. อนง ในพระสตรน มอรรถทตรสไวอยางดเพราะตรสคลอยตามอธยาศยของเวไนยสตว. กพระสตรน ยอมหลงออกซงประโยชนทงหลาย เหมอนขาวกลาผลตผล และยอมหลงออกซงประโยชนทงหลาย เหมอนแมโคนมหลงนานมออก ชอวา ตานทาน คอ ยอมรกษาประโยชนทงหลายเหลานนอยางด อนง ชอวา มสวนเปรยบดวยเสนดายบรรทด เปรยบเหมอนเสนดายบรรทด ยอมเปนประมาณของชางถากทงหลายฉนใด พระสตรแมน กเปนประมาณของวญชนทงหลาย ฉนนนเหมอนกน.อนง ดอกไมทงหลายทเขารอยไวดวยดาย ยอมไมเรยรายไมกระจดกระจายฉนใดเนอความทงหลายททรงรวบรวมไวดวยพระสตรน กฉนนนเหมอนกน. ดวยเหตนน เพอความเปนผฉลาดในอรรถแหงการกลาวถงพระสตรนน ทานจงประพนธคาถาไววา อตถาน สจนโต สวตตโต สวนโตถ สทนโต สตตาณา สตตสภาคโต จ สตต สตตนต อกขาต พระสตร ทานเรยกวา พระสตร เพราะแสดงอรรถ เพราะตรสไวดแลว เพราะเผลดประโยชน เพราะหลงประโยชน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 45 เพราะตานทานไดด และเพราะมสวนเปรยบ ดวยเสนดายบรรทด ฉะนน.

อภธรรมมอรรถ ๕ อยาง

สวนพระอภธรรม บณฑตกลาววา พระอภธรรม เพราะเหตทในอภธรรมปฎกน พระผมพระภาคเจาตรสธรรมทมความเจรญ ๑ ทควรกาหนด ๑ทควรบชา ๑ ทกาหนดไว ๑ และเปนทยง ๑. จรงอย อภศพทน ใชในความหมายวาเจรญ ควรกาหนด ควรบชาทกาหนดไว และทยง. จรงอยางนน อภศพทน ใชในคาวาเจรญ ในประโยคมอาทวา ดกอนทานผมอาย ทกขเวทนาหนก ยอมเจรญ (กาเรบ) แกกระผมมไดลดลง ดงน. ใชในความหมายถงควรกาหนด ในประโยคมอาทวา ราตรเหลานนใด ทานกาหนดรแลว กาหนดหมายไวแลว ดงน. ใชในความหมายถงควรบชา ในประโยคมอาทวา พระราชาทพระราชาทรงบชา เปนจอมมนษยดงน. ใชในความหมายถงกาหนดไว ในประโยคมอาทวา ปฏพโล วเนตอภธมเม อภวนเย แปลวา เปนผสามารถเพอแนะนาในธรรมทกาหนดไวในวนยทกาหนดไว ดงน. อธบายวา ในธรรมและวนยทเวน จากการปะปนกน.ใชในความหมายวายง (อธกะ) ในประโยคมอาทวา มวรรณะอนงามยง ดงน. อนง ในพระอภธรรมน พระผมพระภาคเจาตรสธรรมทงหลายทม ความเจรญ โดยนยเปนตนวา ภกษยอมเจรญมรรคเพอเขาถงรปภพ มจต ประกอบดวยเมตตาแผไปสทศหนงอย ดงนกม ตรสธรรมทงหลายทควรกาหนด เพราะความเปนธรรมทควรกาหนดดวยอารมณทงหลายโดยนยเปนตนวา เปนรปารมณ หรอ สททารมณ ดงนกม ตรสธรรมทงหลายทนาบชา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 46โดยนยเปนตนวา เสกขธรรม อเสกขธรรม โลกตรธรรม ดงนกม ทาน อธบายวา ธรรมทควรบชา ตรสธรรมทงหลายททรงกาหนดไว เพราะเปนธรรมทกาหนดโดยสภาวะ โดยนยเปนตนวา ผสสะยอมม เวทนายอมม ดงนกม และตรสธรรมทงหลายอนยง โดยนยเปนตนวา มหคคตธรรมอปปมาณธรรม อนตรธรรม ดงนกม ดวยเหตนน เพอความฉลาดในอรรถแหงการกลาวถงพระอภธรรมน ทานจงประพนธคาถาไววา ย เอตถ วฑฒมนโต สลกขณา ปชตา ปรจฉนนา วตตาธกา จ ธมมา อภธมโม เตน อกขาโต พระอภธรรม บณฑตกลาววา พระ- อภธรรม เพราะเหตทพระอภธรรมน พระ- ผมพระภาคเจาตรสถงธรรมทเจรญ ๑ ธรรม ทควรกาหนด ธรรมทควรบชา ๑ ธรรม กาหนด (แยก) ไว ๑ และธรรมทยง ๑.

วาดวยความหมายทไมตางกนของปฎก

อนง ในปฎกทง ๓ น บณฑตผรอรรถแหงปฎกศพทกลาววา คาวาปฎก ทไมแตกตางกนนนวา ชอวา ปฎก เพราะอรรถวาเปน ปรยต และภาชนะ (เครองรองรบ) บดน พงประมวลปฎกศพทนนเขาดวยกนแลวทราบปฎกแมทง ๓ มวนยเปนตน. จรงอย แมปรยต ทานกเรยกวา ปฎก (ตารา) เหมอนในประโยคมอาทวา มา ปฏกสมปทาเนน อยาเชอโดยอางตารา แมภาชนะอยางใดอยางหนง กเรยกวา ปฎก เหมอนในประโยคมอาทวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 47อถ ปรโส อาคจเฉยย กททาลปฏกมาทาย ครงนน บรษ (ผทาถนน)ถอเอาจอบและตะกรา (ปฎก) มาดงน. เพราะฉะนน บณฑตผรอรรถแหงปฎกศพทจงกลาววา ชอวา ปฎก เพราะอรรถวาเปนปรยต และภาชนะ(เครองรองรบ ). บดน บณฑตพงประมวลปฎกศพทเขาดวยกน แลวพงทราบปฎกแมทง ๓ มวนยเปนตน คอ พงทาสมาส (วนยเปนตน ) กบปฎกศพทซงมอรรถ ๒ อยาง อยางน แลวพงทราบปฎกแมทง ๓ มวนยเปนตนเหลานวาพระวนยนนดวย เปนปฎกดวย ชอวา วนยปฎก เพราะเปนปรยต และเพราะเปนภาชนะ (เครองรองรบ) แหงอรรถนน ๆ พระสตรนนดวย เปนปฎกดวย ชอวา สตตนปฎก และพระอภธรรมนนดวย เปนปฎกดวย ชอวาอภธรรมปฎก โดยนยทกลาวแลวนนแหละ อยางนดวยประการฉะน.

วาดวยความหมายคาวาปฎกทแตกตางกน

กครนทราบอยางนแลว เพอความฉลาดเนอความตาง ๆ ในปฎกแมทง ๓ นนแหละอกวา ในปฎกเหลานน บณฑตพงแสดง ประเภทเทศนา ศาสนะ กถา สกขา ปหานะ และคมภรภาพ ตามสมควร คอวาภกษยอม บรรลประเภทปรยต สมบต และวบต อนใด ในปฎกใด โดยประการใด พงอธบาย ประเภทปรยต สมบต และวบตแมนนทงหมด โดยประการนนเถด.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 48 ในขอนน มคาบรรยาย และอธบาย ดงตอไปน จรงอย ปฎกทง ๓ แมเหลาน ทานเรยกตามลาดบวา อาณาเทศนาโวหารเทศนา ปรมตถเทศนา ยถาปราธศาสนะ ยถานโลมศาสนะยถาธมมศาสนะ สงวราสงวรกถา ทฏฐวนเวฐนกถา และนามรป-ปรจเฉทกถา.

วาโดยเทศนา

จรงอย บรรดาปฎกทง ๓ น พระวนยปฎก เรยกวาอาณาเทศนา เพราะพระผมพระภาคเจาผควรแกการใชอานาจ (อาณา) ทรงแสดงมากไปดวยอาณา(อานาจ) พระสตตนตปฎก เรยกวา โวหารเทศนา เพราะพระผมพระภาคเจาทรงเปนผฉลาดในโวหาร (บญญตศพท) ทรงแสดงมากไปดวยโวหาร พระ-อภธรรมปฎก เรยกวา ปรมตถเทศนา เพราะความทพระผมพระภาคเจาเปนผฉลาดในปรมตถธรรม ทรงแสดงมากไปดวยปรมตถธรรม.

วาโดยศาสนะ

อนง ปฎกทหนง เรยกชอวา ยถาปราธศาสนะ เพราะสตวทงหลายผมความผดมาก พระผมพระภาคเจาทรงสงสอนตามทมความผดในพระวนยปฎกนปฎกทสอง เรยกชอวา ยถานโลมศาสนะ เพราะเหลาสตวทมอธยาศย อนสยจรยา และอธมตมใชนอย พระผมพระภาคเจาจงทรงสงสอนไปตามลาดบในพระสตตนตปฎกน ปฎกทสาม เรยกชอวา ยถาธมมศาสนะ เพราะสตวทงหลายผมความสาคญในสภาวสกวากองแหงธรรมวา เรา ของเรา พระผมพระภาคเจาทรงสงสอน ตามควรแกธรรมในพระอภธรรมปฎกน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 49 วาโดยกถา

อนง ปฎกทหนง เรยกวา สงวราวรกถา เพราะพระผมพระภาคเจาตรสความสงวรนอยใหญ อนเปนปฎปกษตอความประพฤตผดไวในพระวนยปฎกน.คาวา สงวราสงวร น ไดแก สงวรนอยและใหญ เหมอนกมมากมมะ (กรรมนอยใหญ) และผลาผล (ผลนอยใหญ). ปฎกทสอง เรยกวา ทฏฐวนเวฐนกถาเพราะพระผมพระภาคเจาตรสถงการเปลองทฏฐอนเปนปฏปกษตอทฏฐ ๖๒ไวในพระสตตนตปฎกน. ปฎกทสาม เรยกวา นามรปปรจเฉทกถา เพราะตรสถงการกาหนดนามและรปอนเปนปฏปกษตอธรรม มราคะเปนตนไวในพระอภธรรมปฎกน.

วาโดยสกขาเปนตน

อนง ในปฎกแมทง ๓ เหลานน บณฑตพงทราบสกขา ๓ ปหานะ๓ และคมภรภาพ ๔ อยาง. จรงอยางนน วาโดยนยพเศษ พระผมพระภาคเจาตรสอธศลสกขาไวในพระวนยปฎก ตรสอธจตตสกขาไวในพระสตตนตปฎก และตรสอธปญญาสกขาไวในพระอภธรรมปฎก. อนง พระผมพระภาคเจาตรสปหาน (การละ) วตกกม-กเลสไวในพระวนยปฎก เพราะความทศลเปนปฏปกษตอการกาวลวงของกเลส(วตกกมกเลส) ตรสการปหานปรยฏฐานกเลสไวในพระสตตนตปฎก เพราะความทสมาธเปนปฏปกษตอกเลสทกลมรม (ปรยฏฐานกเลส) ตรสการปหานอนสยกเลสไวในพระอภธรรมปฎก เพราะความทปญญาเปนปฏปกษตออนสย-กเลส. อกอยางหนง ในปฎกทหนงตรสการละกเลสทงหลายดวยตทงคปหาน (ละชวคราว) ในสองปฎกนอกนตรสการละกเลสดวยวกขมภนปหานและสมจเฉท-ปหาน อกอยางหนง ในปฎกทหนงตรสการปหานสงกเลสคอทจรต ในสองปฎกนอกน ตรสการปหานสงกเลส คอ ตณหาและทฏฐ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 50 วาโดยคมภรภาพ ๔ อยาง

อนง ในปฎกทง ๓ น แตละปฎกพงทราบคมภรภาพ (ความลกซง)๔ อยาง คอ โดยธรรม โดยอรรถ โดยเทศนา และโดยปฏเวธ. บรรดาคมภรภาพเหลานน พระบาล (ตนต) ชอวา ธรรม. เนอความแหงพระบาลนน ชอวา อรรถ. การแสดงบาลตามทกาหนดไวอยางดดวยใจนน ชอวา เทศนา. การตรสรตามความเปนจรงซงธรรมและอรรถแหงบาลนน ชอวา ปฏเวธ. จรงอย ธรรม อรรถ เทศนา และปฏเวธ ในปฎกทง ๓ นน ชอวา ลกซง เพราะสตวทงหลายผมปญญานอยหยงลงไดยากเปนทพงอนบคคลผมปญญานอยไมพงได เปรยบเหมอนมหาสมทร อนสตวเลกทงหลายมกระตายเปนตนหยงใหถงไดโดยยาก ทงเปนทพงกไมไดฉะนน บณฑตพงทราบคมภรภาพแมทง ๔ อยาง ในปฎกทง ๓ นแตละปฎก ดวยประการฉะน. อกนยหนง เหตชอวา ธรรม เหมอนทตรสไววา ญาณในเหต ชอวาธรรมปฏสมภทา. ผลของเหต ชอวา อรรถ เหมอนทตรสไววา ญาณในผลของเหต ชอวา อตถปฎสมภทา. บญญต ทานหมายเอาการกลาวธรรมสมควรแกธรรม ชอวา เทศนา หรอวาการกลาวธรรมดวยสามารถแหงอนโลมปฏโลม สงเขป และพสดารเปนตน ชอวา เทศนา. การตรสร ชอวา ปฏเวธ.กปฏเวธ นน เปนทงโลกยะและโลกตระ. อธบายวา การหยงรในธรรมทงหลายสมควรแกอรรถ ในอรรถทงหลายสมควรแกธรรม ในบญญตทงหลายสมควรแกคลองแหงบญญต โดยวสย (อารมณ) โดยอสมโมหะ (ความไมหลงลม) หรอวา ความทธรรมเหลานน ๆ อนพระผมพระภาคเจาตรสไวในทนน ๆ เปนธรรมไมวปรตเปนไปกบดวยลกษณะ อนพงแทงตลอดได.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 51 บดน บณฑตพงทราบคมภรภาพแมทง ๔ อยาง ในปฎกทง ๓ เหลาน และปฎกทเดยว เพราะในปฎกเหลานน ธรรมหรออรรถใดๆ หรอเทศนาซง สองเนอความนน ๆ โดยประการทควรรเนอความซงตรงตอญาณของผฟงโดยประการนน ๆ กหรอวา การแทงตลอด กลาวคอการหยงลงสธรรมอนไมวปรตในปฎกทง ๓ เหลานนอนใด หรอความทธรรมเหลานน ๆ ซงมสภาพไมวปรต กลาวคอกาหนดไดอนพงแทงตลอด ธรรมทงหมดนน คนมปญญานอยไมสรางกศลสมภารไวหยงลงไดโดยยาก ทงจะเปนทพงกไมไดเปรยบเหมอนมหาสมทร สตวเลกมกระตายเปนตน หยงใหถงไดยาก ทงจะเปนทพงไมไดฉะนน. กดวยคามประมาณเทาน ยอมเปนอนขาพเจากลาวถงเนอความคาถานวา บณฑตพงแสดงประเภทเทศนา ศาสนะ กถา สกขา ปหานะ และคมภรภาพ ในปฎกทง ๓ เหลาน ตามสมควร ดวย ประการฉะน. แตในคาถานวา ภกษยอมบรรลประเภทปรยต สมบต และแมวบตอนใด ในปฎกใด โดยประการ ใด พงเจรญเนอความแมนนทงหมด โดย ประการนน ดงน. บณฑตพงเหนความแตกตางกนแหงปรยต ๓ อยางในพระไตรปฎกทง ๓ ดงตอไปน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 52 วาดวยปรยต ๓ ประเภท

จรงอย ปรยตม ๓ ประเภท คอ ๑. อลคททปมปรยต (ปรยตเปรยบดวยอสรพษราย) ๒. นสสรณตถปรยต (ปรยตเพอประโยชนแกการสลดออก) ๓. ภณฑาคารกปรยต (ปรยตเปรยบดวยขนคลง). บรรดาปรยตเหลานน ปรยตทถอเอาไมด คอเรยนเพอเหตแหงการโตแยงเปนตน ชอวา อลคททปมปรยต ซงพระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย บรษผมความตองการอสรพษมพษราย ยอมแสวงหาอสรพษมพษราย เมอเทยวแสวงหาอสรพษมพษราย เขาเหนอสรพษมพษรายดวยใหญ กพงจบอสรพษนนน ทขนดหรอทหาง อสรพษนนพงแวงขบเอาทมอ หรอแขน หรออวยวะนอยใหญแหงใดแหงหนงของบรษนน บรษนนพงเขาถงความตาย หรอทกขปางตาย เพราะการขบกดนนเปนเหต ขอนนเพราะเหตแหงอะไร ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทอสรพษรายอนบรษจบแลวไมด แมฉนใด ดกอนภกษทงหลาย โมฆบรษบางพวกในธรรมวนยนกฉนนนเหมอนกนแล ยอมเลาเรยนธรรม คอ สตะ ฯลฯ เวทลละ บรษเหลานนครนเรยนธรรมนนแลว ยอมไมใครครวญเนอความแหงธรรมเหลานนดวยปญญา เมอโมฆบรษเหลานนไมใครครวญอรรถดวยปญญา ธรรมเหลานนยอมไมทนตอการเพง โมฆบรษเหลานน มการโตแยงเปนอานสงส และมการยงตน ใหพนจากวาทะนน ๆ เปนอานสงส ยอมเรยนธรรม และยอมเรยนธรรมเพอประโยชนแกธรรมใด ยอมไมเสวยผลแหงธรรมนน ธรรมเหลานนอนโมฆบรษเหลานนเรยนแลวไมด ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนเกอกล เพอความ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 53ทกขสนกาลนานขอนนเพราะเหตแหงอะไร ดกอนภกษทงหลาย เพราะความทธรรมทงหลายอนโมฆบรษนนเรยนแลวไมด ดงน. สวนปรยตใด อนบคคลเรยนดแลว คอหวงอยซงความบรบรณแหงคณมสลขนธเปนตนเรยนแลว มใชเรยนเพราะเหตการโตแยงเปนตน ปรยตน ชอวา นสสรณตถปรยต (มความตองการเพอสลดออก)ทพระผมพระภาคเจาทรงหมายถงตรสไววา ธรรมเหลานน อนกลบตรเหลานนเรยนดแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล และเพอความสขสนกาลนาน ขอนน เพราะเหตแหงอะไรดกอนภกษทงหลาย เพราะธรรมทงหลาย อนกลบตรเรยนดแลว. สวนพระขณาสพผมขนธอนกาหนดรแลว ละกเลสแลว มมรรคอนเจรญแลว มธรรมไมกาเรบอนแทงตลอดแลว ทานโรธใหแจงแลว ยอมเรยนปรยตใด เพอรกษาประเพณ เพอรกษาวงศอยางเดยว ปรยตน ชอวาภณฑาคารกปรยต (ปรยตเปรยบดวยขนคลง) ดงน บณฑตพงทราบประเภทแหงปรยต ๓ อยาง ในพระไตรปฎกเหลานน ดงกลาวมาแลว.

วาดวยสมาบต ๓ ประเภท

อนง ภกษผปฏบตดแลว (สปฏปนโน) ในพระวนยอาศยสลสมปทายอมบรรลวชชา ๓ กเพราะตรสประเภทแหงวชชา ๓ เหลานนนนแหละไวในพระวนยน. ภกษผปฏบตดแลวในพระสตร อาศยสมาธสมปทา ยอมบรรลอภญญา ๖ กเพราะตรสประเภทแหงสมาธเหลานนนน แหละไวในพระสตรนน.ภกษผปฏบตดแลวในพระอภธรรม อาศยปญญาสมปทา ยอมบรรลปฏสมภทา๔กเพราะตรสประเภทแหงปฏสมภทาเหลานนนนแหละไว ในพระอภธรรมนน.ภกษผปฏบตดแลวในพระวนย พระสตร พระอภธรรมเหลานน ยอมบรรลสมบตอนตางดวยวชชา ๓ อภญญา ๖ และปฏสมภทา ๔ นโดยลาดบ ดวยประการฉะน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 54 วาดวยวบต ๓ ประเภท

อนง ภกษผปฏบตผดในพระวนย เปนผมความสาคญวาไมมโทษใน ผสสะทมใจครองเปนตน อนพระผมพระภาคเจาทรงหามแลว โดยความเสมอดวยสมผสมเครองลาดและเครองนงหม มสมผสเปนสขเปนตนททรงอนญาตแลว เหมอนคาทพระอรฏฐะกลาววา เรายอมรทวถงธรธมอนพระผมพระภาค-เจาแสดงแลว โดยประการทธรรมทงหลายอนกระทาอนตรายทพระผมพระ-ภาคเจาตรสแลวน ไมสามารถทาอนตรายแกผเสพอยได๑ ดงน ตอจากนนเธอกถงความเปนผทศล. ภกษผปฏบตผดในพระสตร ไมรคาอธบาย เหมอนในประโยคมอาทวาดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกเหลานมอย มปรากฏอยในโลก ดงนยอมถอเอาผด ซงพระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาตรสไววา บคคลมอตตาอนถอเอาผด ยอมกลาวตเราดวย ยอมขด (ทาลาย) ซงตนดวย และยอมประสบสงมใชบญเปนอนมากดวย ดงน ตอจากนน เธอกถงความเปนมจฉาทฏฐ. ภกษผปฏบตผดในพระอภธรรมจะวจารธรรมเกนไป ยอมคดแมสงทไมควรคด (อจนไตย) ตอจากนน กจะถงความฟงซานแหงจต สมกบพระดารสทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย อจนไตย ๔ เหลาน บคคลไมควรคด ซงเมอคดอย กพงเปนผมสวนแหงความเปนบา แหงความคบแคน๒ ดงน. ภกษผปฏบตผดในพระไตรปฎกน ยอมถงความวบตอนตางดวยความเปนผทศล ความเปนมจฉาทฏฐ และความฟงซานแหงจตน โดยลาดบดวยประการฉะน.๑. วนย. ๒. ๖๖๒/ ๔๓๑ ๒. อง จตกกก. ๒๑. ๗๗/๑๐๔

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 55ดวยคามประมาณเทาน คาถาแมนกเปนอนขาพเจากลาวแลววา ภกษยอมบรรลประเภทแหงปรยต สมบต และแมวบตอนใด ในปฎกใด โดย ประการใด พงเจรญเนอความแมนน ทงหมด ดวยประการนน. บณฑต ครนทราบปฎกทงหลายโดยประการตาง ๆ ดวยอาการอยางนแลวพงทราบพทธพจนแมทงหมดทประมวลมาดวยสามารถแหงปฎกเหลานนวาเปนปฎก ๓ ดงน.

พทธพจนม ๕ นกาย

พระพทธพจนวาโดยนกาย ม ๕ นกาย อยางไร ? จรงอย พระพทธพจนนน แมทงหมดม ๕ ประเภท คอ ทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกายองคตตรนกาย ขททกนกาย.

วาโดยทฆนกาย ๓๔ สตร

บรรดานกายทง ๕ นน ทฆนกายเปนไฉน ? พระสตร ๓๔ สตรมพรหมชาลสตรเปนตน รวบรวมไว ๓ วรรค เรยกวา ทฆนกาย ดงคาถาททานประพนธไววา พระสตร ๓๔ สตรเทานน ม ๓ วรรค ทานรวบรวมไวสาหรบนกายใด นกายนน ชอวา ทฆนกาย นบตามลาดบ เปนนกาย ทหนง.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 56 ถามวา เพราะเหตไร นกายทหนงน จงเรยกวา ทฆนกาย ? ตอบวา เพราะเปนทประชม และเปนทอาศยอยแหงพระสตรทงหลายขนาดยาว. จรงอย ทเปนทประชม หรอทเปนทอาศยอย กเรยกวา นกาย. กในขอนมคาสาธก (ตวอยาง) ทงทางพระศาสนาและทางโลก ดงในประโยคมอาทวา ดกอนภกษทงหลาย เราไมพจารณาเหนนกายอนแมสกอยางหนงท วจตร เหมอนพวกสตวเดยรจฉานน คอ นกายของสตวเลก ๆ ทรวมกนอย ๑นกายของสตวทอยตามโคลนตม ๑. และพงทราบเนอความแหงถอยคาในความเปนนกายแมแหงนกาย (๔ นกาย) ทเหลอ โดยประการทกลาวมาแลว.

วาโดยมชฌมนกาย ๑๕๒ สตร

มชฌมนกาย เปนไฉน ? พระสตร๑๕๒ สตร มมลปรยายสตรเปนตน ทานรวบรวมไว ๑๕ วรรค เปนพระสตรขนาดปานกลาง ชอวามชฌมนกาย ดงคาถาททานประพนธไววา พระสตร ๑๕๒ สตร มในนกายใด นกายนน ชอวา มชฌมนกาย ทานรวบรวม ไว ๑๕ วรรค.

วาโดยสงยตตนกายเปนตน

สงยตตนกาย เปนไฉน ? พระสตร ๗,๗๖๒ สตร มโอฆตรณสตรเปนตน ทจดตงไวดวยสามารถแหงเทวตาสงยตเปนตน เรยกวา สงยตตนกายดงคาถาททานประพนธไววา พระสตร ๗,๗๖๒ สตร มในนกายใด นกายนน ทานรวบรวมไวเปนสงยตตนกาย.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 57 องคตตรนกาย เปนไฉน ? พระสตร๙,๕๕๗ สตร มจตตปรยาทาน-สตรเปนตน ซงจดตงไวดวยสามารถแหงถอยคาเกนหนงแหง สวนหนง ๆขนไปละขอ ดงคาถาทประพนธไววา พระสตรในองคตตรนกาย จานวน ๙,๕๕๗ สตร มในนกายใด นกายนน ชอวา องคตตรนกาย. ขททกนกาย เปนไฉน ? คอ วนยปฎก อภธรรมปฎก และปาฐะ๑๕ ประเภท มธมมบทขททกปาฐะเปนตนทงหมด ทแสดงไวกอนแลว เวนพระพทธพจนทเหลอคอนกาย ๔ (มทฆนกายเปนตน ) ชอวาขททกนกาย. ดงคาถาททานประพนธไววา ยกเวนนกาย ๔ มทฆนกายเปนตน เหลาน พระพทธพจนอนจากนน มอยแก นกายใด นกายนน บณฑตเรยกวา ขททก- นกาย. นกาย ๕ อยาง ยอมมดวยสามารถแหงนกายอยางน.

พระพทธพจนมองค ๙

พระพทธพจนมองค ๙ อยางไร ? จรงอย พระพทธพจนนแมทงหมดม ๙ ประเภท คอ สตตะ เคยยะ ไวยากรณ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาดกอพภตธรรม เวทลละ. บรรดาองคทง ๙ นน อภโตวภงค นทเทส ขนธกะ ปรวารพระสตรในสตตนบาตมมงคลสตร รตนสตร นาลกสตร และตวฏกสตรเปนตน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 58และพระดารสของพระภาคเจา แมอนทมชอวา สตตนตะ (เหลาน)พงทราบวา เปนสตตะ. พระสตรทมคาถาแมทงหมด พงทราบวา เปน เคยยะ วาโดยพเศษ ไดแก สคาถวรรคทงสน ในสงยตตนกาย เปนเคยยะ.พระอภธรรมปฎกแมทงหมด พระสตรทไมมคาถา และพทธพจนอนทไมประกอบดวยองค ๘ พงทราบวา เปนไวยากรณ. ธรรมบท เถรคาถาเถรคาถา และคาถาลวน ๆ อนไมมชอวาสตรในสตตนบาด พงทราบวา เปนคาถา. พระสตร ๘๒ สตร อนปฏสงยตดวยคาถาทสาเรจดวยโสมนสสญาณพงทราบวา เปนอทาน. พระสตร ๑๑๐ สตร ทเปนไปโดยนยมอาทวาวตต เหต ภควตา (จรงอย พระผมพระภาคเจาตรสพระดารสน) พงทราบวา เปนอตวตตกะ. ชาดก ๕๕๐ ชาดก มอปณณกชาดกเปนตน พงทราบวาเปนชาดก. พระสตรทปฏสงยตดวยอจฉรยอพภตธรรมแมทงหมดทเปนไปโดยนยมอาทวา ดกอนภกษทงหลาย อพภตธรรมทนาอศจรรย ๔ ประการเหลาน มอยในพระอานนท พงทราบวา เปนอพภตธรรม. พระสตรทมผทลถามแลว ไดแลวไดอกซงความรและความยนดแมทงหมดมจลเวทลลสตรมหาเวทลลสตร สมมาทฏฐสตร สกกปญหสตร สงขารภาชนยสตร และมหา-ปณณมสตรเปนตน พงทราบวา เปนเวทลละ. เมอวาโดยองค พระพทธพจนมองค ๙ ดวยประการฉะน.

พระพทธพจน ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ

พระพทธพจน ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ เปนไฉน ? จรงอยพระพทธพจนทงหมดนแหละม ๘๔,๐๐๐ ประเภท ดวยสามารถแหงพระธรรมขนธทพระอานนทรวบรวมแสดงไวอยางนวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 59 ธรรมทงหลายทดารงอยของขาพเจา ขาพเจาเรยนมาจากพระพทธเจา ๘๒,๐๐๐ จากพระภกษ ๒,๐๐๐ รวมเปน ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ.* บรรดาพทธพจนเหลานน พระสตรมอนสนธหนง เรยกวา ธรรมขนธหนง.พระสตรใดมหลายอนสนธ กนบจานวนธรรมขนธตามอนสนธในพระสตรนนในการประพนธเปนคาถา การถามปญหาเปนธรรมขนธหนง การวสชนากเปนธรรมขนธหนง. ในพระอภธรรม การจาแนกตกะและทกะแตละหมวดและการจาแนกวารจตและอยางกเปนธรรมขนธหนง. ในพระวนยมวตถมาตกา บทภาชนย อาบต อนาบต อนตราบต การกาหนดตกะ ธรรมทเปนอเตกจฉะทเปนสเตกจฉะ ในวตถเปนตนเหลาน แตละสวนพงทราบวาเปนธรรมแตละธรรมขนธ. วาโดยพระธรรมขนธ พงทราบวาเปนพระธรรมขนธ ๘๔,๐๐๐ ธรรม ดวยอาการอยางน.

พระพทธพจนในเวลาทาปฐมสงคต

พระพทธพจนแมทงหมดนน โดยประการตามทกลาวแลวนนแหละอนหมสงฆผมวสมพระมหากสสปะเปนประมข เมอจะสงคายนาในเวลาทาปญจสตกสงคต ไดสงคายนากาหนดประเภทชดลงไปดงนวา นเปนปฐม-พทธจน นเปนมชฌมพทธพจน นเปนปจฉมพทธพจน นเปนวนยปฎก นเปนสตตนตปฎก นเปนอภธรรมปฎก นเปนทฆนกาย ฯลฯ นเปนขททกนกายเหลานเปนนวงคสตถศาสนซงมสตตะเปนตน เหลานเปนพระธรรมขนธ ม๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ ดงน. อนง พระเถระเหลานนมไดกาหนดเพยงประเภททกลาวนเทานน ยงไดกาหนดประเภทสงคหะแมอน ๆ ซงปรากฏอย* ข. เถร. ๒๖.๓๙๗/๔๐๕

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 60ในพระไตรปฎกทง ๓ มใชนอย มอาทเชน อทานสงคหะ (หมวดอทาน)วรรคสงคหะ เปยยาลสงคหะ นปาตสงคหะ หมวดนบาตมเอกนบาต ทกนบาตเปนตน สงยตตสงคหะ และปณณาสสงคหะเปนตน สงคายนาแลวอยางนสน ๗ เดอน. กในการอวสานแหงการสงคายนาพระพทธพจนนน มหาปฐพนไดสนสะเทอน เลอนลน หวนไหว มประการมใชนอยหยงลงไปถงนารองแผนดนเปนทสด เปนดจมความปราโมทยอนเกดขนพรอมแลวใหอยซงสาธการวาจงดศาสนาของพระทศพลน อนพระมหากสสปเถระการทาใหสามารถเพอเปนไปตลอดกาลประมาณ ๕ ,๐๐๐ ป และไดเกดมหศจรรยทงหลายอเนกประการ.

วาโดยเฉพาะอภธรรม

กในปฎกน เมอพระเถระทงหลายสงคายนาพระพทธพจนแลวอยางนพระอภธรรมน เมอวาโดยปฎก เปนอภธรรมปฎก เมอวาโดยนกายเปนขททกนกาย เมอวาโดยองค เปนไวยากรณ เมอวาโดยธรรมขนธเปนธรรมขนธ หลายพนธรรมขนธ (๒๒,๐๐๐ธรรมขนธ). บรรดาภกษทงหลายผทรงพระอภธรรมนน ในกาลกอนมภกษรปหนงนงอยในทประชมบรษท เมอจะนาสตรจากพระอภธรรมมากลาว ไดกลาวธรรมกถาวา รปขนธเปนอพยากตะ ขนธ ๔ เปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากตะกม อายตนะ๑๐ เปนอพยากตะ อายตนะ ๒ เปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากตะกมธาต ๑๖ เปนอพยากตะ ธาต ๒ เปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากตะกมสมทยสจจะเปนอกศล มรรคสจจะเปนกศล นโรธสจจะเปนอพยากตะ ทกข-สจจะเปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากตะกม อนทรย ๑๐ เปนอพยากตะโทมนสสนทรยเปนอกศล อนญญตญญสสามตนทรยเปนกศล อนทรย ๔

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 61เปนกศลกม เปนอพยากตะกม อนทรย ๖ เปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากตะกม ดงน. ภกษรปหนงซงนงอยในทนน ไดถามพระธรรมกถกวา ดกอนทานธรรมกถก ทานนาสตรมายาวเหมอนจะเอามาลอมเขาสเนร สตรนมชอวาอยางไรเลา ? พระธรรมกถก : ชอวา พระอภธรรมสตร ผมอาย. ภกษนน : เพราะเหตไร จงนาพระอภธรรมสตรมา การนาพระสตรอนทเปนพทธภาษตมา ไมสมควรหรอ พระธรรมกถก : พระอภธรรม ใครภาษตไวเลา ? ภกษนน : พระอภธรรมน ไมใชพทธภาษต. พระธรรมกถก : ดกอนผมอาย กคณเรยนพระวนยปฏกหรอไม. ภกษนน : กระผมไมไดเรยนขอรบ. พระธรรมกถก : เหนจะเปนเพราะคณไมทรงพระวนย เมอไมรจงกลาวอยางน. ภกษนน : กระผมเรยนเพยงวนยเทานนขอรบ. พระธรรมกถก : แมวนยนนกเรยนเอาไมด คงจกนงเรยนหลบอยททายบรษท หรอวา เพราะพระอปชฌายผใหบคคลเชนทานบรรพชา อปสมบทเปนคนดวนได เพราะเหตไร ? เพราะแมวนยเธอกเรยนไมด จรงอย พระ-ผมพระภาคเจาตรสพระดารสนในพระวนยนนวา ภกษผไมประสงคจะตเตยนกลาวตามเหตวา นมนตทานเรยนพระสตร เรยนคาถาทงหลาย หรอเรยนพระอภธรรมไปกอน ภายหลงจกเรยนพระวนย *ดงนกไมเปนอาบต กแมคาวาภกษขอโอกาสถามปญหาในพระสตร แตไพลถามอภธรรมหรอวนย ขอโอกาส* ๑. วนย. ๒. ๖๘๘/๔๕๔

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 62ถามปญหาในพระอภธรรม แตไพลถามพระสตรหรอวนย ขอโอกาสถามปญหาในพระวนย แตไพลถามพระสตรหรออภธรรม ดงน มประมาณเทาน ทานกยอมไมร พระธรรมกถกนน จงเปนอนขมปรวาทได ดวยถอยคาแมประมาณเทาน. กมหาโคสงคสตร เปนสตรสาคญกวาสตรแมน เพราะเหตทเปนพทธภาษต จรงอย ในมหาโคสงคสตรนน พระธรรมเสนาบดสารบตรเถระไปเฝาพระผมพระภาคเจา เพอกราบทลปญหาทถามและคาวสชนากะกนและกนเมอจะบอกคาวสชนาของพระมหาโมคคลลานเถระ จงกราบทลวา พระมหา-โมคคลลานเถระกลาววา ทานสารบตร ภกษสองรปในพระธรรมวนยน กลาวอภธรรมกถา เธอทงสองนนยอมถามปญหากนแลว ยอมชวยกนแก ไมขดแยงกน และธรรมมกถาของเธอทงสองนนยอมเปนไปไดด ทานสารบตร ปาโค-สงคสาลวนพงงามดวยภกษเหนปานนแล* ดงน. พระศาสดาไมตรสวา ขนชอวา พระผทรงพระอภธรรมเปนผอยภายนอกศาสนาของเรา ดงน แตทรงยกพระศอขน ดจพระสวรรณภงคาร(พระเตาทอง) เมอจะยงเนอความนนใหสมบรณ ดวยพระโอษฐอนมสรดงพระจนทรเพญ จงทรงเปลงพระสรเสยงอนกองกงวานดจเสยงของพระพรหมประทานสาธการถงพระมหาโมคคลลานเถระวา ดละ ๆ สารบตร ดงน แลวตรสวา กโมคคลลานะเมอจะพยากรณโดยชอบ กพงพยากรณตามนน ดกอนสารบตร ดวยวาโมคคลลานะเปนธรรมกถก ดงน.

ภกษผทรงอภธรรมชอวา พระธรรมกถก

จรงอย ไดยนวา ภกษผทรงพระอภธรรมเทานน ชอวา พระธรรมกถกนอกจากนแมกลาวธรรม กไมใชเปนพระธรรมกถก เพราะเหตไร เพราะวา* ม.ม. ๑๒. ๓๗๔/๔๐๑

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 63ภกษผไมทรงพระอภธรรมเหลานนเมอกลาวธรรม ยอมกลาวลาดบกรรม ลาดบวบาก กาหนดรปอรป ลาดบธรรมใหสบสน สวนภกษผทรงพระอภธรรมยอมไมใหลาดบธรรมสบสน เพราะฉะนน ภกษผทรงพระอภธรรม จะกลาวธรรมหรอมไดกลาวกตาม แตในเวลาทเธอถกถามปญหาแลวกจกกลาวแกปญหานนได พระศาสดาทรงหมายถงคานวา ภกษผทรงพระอภธรรมนเทานน ชอวาเปนพระธรรมกถกอยางยง ดงน จงทรงประทานสาธการแลว ตรสวา โมคคล-ลานะกลาวดแลว ดงน. ผคดคานพระอภธรรมชอวา ทาลายชนจกร

บคคลเมอคดคานพระอภธรรม ชอวา ยอมใหการประหารในชนจกรนยอมคดคานพระสพพญตญาณ ยอมหมนเวสารชชญาณของพระศาสดา ยอมขดแยงบรษทผตองการฟง ยอมผกเครองกนอรยมรรค จกปรากฏในเภทกรวตถ ๑๘ อยาง อยางใดอยางหนง เปนผควรแกอเขปนยกรรม นยสกรรมตชชนยกรรม เพราะทากรรมนน จงควรสงเธอไปวา เจาจงไป จงเปนคนกนเดนเลยงชพเถด ดงน.

พระอภธรรมมนทานหรอไม

แมหากบคคลพงกลาวอยางนวา ถาหากพระอภธรรมเปนพทธภาษตไซร แมนทานของพระอภธรรมนนกควรจดเปนพระอภธรรมดวย เหมอนนทานททานจดไวหลายพนพระสตร โดยนยทอาทวา สมยหนง พระผมพระ-ภาคเจาประทบอยทเมองราชคฤห ดงน. พงคดคานผนนวา นทานของชาดกสตตนบาต และธรรมบทเปนตน เหนปานนกไมม ธรรมเหลานกไมใชพทธภาษตกระมง แลวพงบอกแมใหยงกวาน ดวยอาการอยางนวา ดกอน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 64บณฑต ธรรมดาวา พระอภธรรมนเปนวสยของพระสพพญพทธเจาทงหลายเทานน ไมใชวสยของคนเหลาอน จรงอย การเสดจหยงลงสพระครรภของ พระพทธเจาทงหลายปรากฏแลว อภชาตกปรากฏ อภสมโพธกปรากฏ ธรรมจกกปปวตตนะกปรากฏ ยมกปาฏหารยกปรากฏ การเสดจไปสทอยของเทวดากปรากฏ ความแสดงธรรมในเทวโลกกปรากฏ การเสดจลงจากเทวโลกกปรากฏ. ขนชอวา การขโมยชางแกว หรอมาแกวของพระจาจกรพรรดแลว เทยมยานนอยไป นนไมใชฐานะ มใชเหต หรอวา ชอวา การขโมยจกรรตนะแลวหอยไวทเกวยนบรรทกฟางเอาไป ไมใชฐานะไมใชเหตทเปนไปไดหรอวา ชอวาการขโมยมณรตนะทสามารถสองแสงไกลประมาณโยชนใสไวในกระเชาฝายแลวใชสอย กไมใชฐานะไมใชเหตทเปนไปได เพราะเหตไร ? เพราะเปนภณฑะสมควรแกพระเจาจกรพรรด ขอนฉนใด เพราะพระอภธรรมกฉนนนเหมอนกน ไมใชวสยของชนเหลาอน เปนวสยของพระสพพญพทธเจาเหลานน จรงอย การเสดจหยงลงสพระครรภของพระพทธเจาทงหลายปรากฏแลว ฯลฯ การเสดจลงจากเทวโลกกปรากฏดกอนบณฑต ขนชอวากจดวยนทานของพระอภธรรมนจงมไดมดวยประการฉะน เมอกลาวอยางนแลว ปรวาทกไมอาจเพอจะยกอทาหรณอนประกอบดวยสหธรรมมาโตตอบได.

วาดวยพระอภธรรมมนทาน

สวนพระตสสคตตเถระผอยในมณฑลารามไดนาปเทสวหารสตรนมากลาววา พระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย เรานนตรสร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 65ครงแรก อยดวยธรรมเปนเครองอยอนใด เรากอยดวยปเทสะ คอสวนแหงธรรมอนนน ดงน เพอแสดงวาพระอภธรรมน มมหาโพธเปนนทาน ดงน. จรงอย ชอวา ปเทสะ (ในปเทสสตร) ม ๑๐ อยาง คอ ขนธปเทสะ อายตนปเทสะ ธาตปเทสะ สจจปเทสะ อนทรยปเทสะ ปจจยาการปเทสะสตปฏฐานปเทสะ ฌานปเทสะ นามปเทสะ ธรรมปเทสะ บรรดาปเทสะ๑๐ เหลานน พงทราบดงตอไปน. พระศาสดาทรงแทงตลอดเบญจขนธโดยสนเชง (นปปเทสะ) ณควงไมมหาโพธ แลวทรงประทบอยดวยเวทนาขนธนนแหละตลอดไตรมาสนทรงแทงตลอดอายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ โดยสนเชง แลวประทบอยดวยอานาจเวทนาในธมมายตนะ และดวยอานาจเวทนาในธมมธาตนนแหละตลอดไตรมาสนน ทรงแทงตลอดสจจะ ๔ โดยสนเชง แลวประทบอยดวยอานาจเวทนาในทกขสจจะนนแหละตลอดไตรมาสน ทรงแทงตลอดอนทรย ๒๒ โดยสนเชงแลวประทบอยดวยอานาจแหงอนทรยในหมวด ๕ แหงเวทนาตลอดไตรมาสนทรงแทงตลอดการหมนเวยนแหงปจจยาการ ๑๒ บท โดยสนเชงแลวประทบอยดวยเวทนาอนมผสสะเปนปจจยตลอดไตรมาสน ทรงแทงตลอดสตปฏฐาน ๔โดยสนเชงแลวประทบอยดวยสามารถแหงเวทนาสตปฏฐานตลอดไตรมาสน ทรงแทงตลอดฌาน ๔ ดวยสามารถแหงเวทนาในองคฌานนนแหละตลอดไตรมาสน ทรงแทงตลอดนามโดยสนเชงแลวประทบอยดวยสามารถแหงเวทนาในนามนนนนแหละตลอดไตรมาสน ทรงแทงตลอดธรรมทงหลายโดยสนเชงแลวประทบอยดวยสามารถแหงเวทนาตกะนนแหละตลอดธรรมทงหลายโดยพระเถระกลาวนทานแหงพระอภธรรม ดวยสามารถแหงปเทสวหารสตรไวอยางน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 66 ฝายพระสธรรมเทวเถระผอยในคามวาส เมอจะเปลยนแปลงธรรมทภายใตโลหปราสาท กลาวไววา ปรวาทบคคลน เปนเหมอนประคองแขนทง สองคราครวญอยในปา และสรางคดทไมมพยาน จงไมทราบแมพระอภธรรมวามนทาน แลวกลาวอยางนอกวา สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทบณฑกมพลศลาอาสน ณ ควงไมปารชาต สวรรคชนดาวดงส ในครงนนแลพระผมพระภาคเจาตรสอภธรรมกถาแกเทวดาชนดาวดงสวา กสลา ธมมาอกสลา ธมมา อพยากตา ธมมา เปนตน. สวนในพระสตรอน ๆ กมนทานอยางเดยวกนนนแหละ.

พระอภธรรมมนทาน ๒ อยาง

ในพระอภธรรมมนทาน ๒ อยาง คอ อธคมนทาน และเทศนา-นทาน. บรรดานทานทง ๒ นน อธคมนทาน พงทราบตงแตพระทศพลพระนามวา ทปงกร จนถงมหาโพธบลลงก เทศนานทาน พงทราบจนถงการประกาศพระธรรมจกร. เพอความเปนผฉลาดในนทานของพระอภธรรมอนสมบรณดวยนทานทง ๒ อยางนบณฑตพงทราบการตงปญหาดงตอไปนกอน. ถามวา พระอภธรรมน ใหเจรญมาดวยอะไร ? ใหงอกงามไวในทไหน ? บรรลแลวในทไหน ? บรรลแลวในกาลไร ? ใครบรรล ? วจยแลวในทไหน ? วจยแลวในกาลไร ? ใครวจยแลว ? แสดงในทไหน ?แสดงแลวเพอประโยชนแกใคร ? แสดงแลวเพออะไร ? พวกใครรบไว ?พวกไหนกาลงศกษา ? พวกไหนศกษาแลว? พวกไหนยอมทรงจาไว ?เปนคาของใคร ? ใครนามา ดงน. ในปญหานน มวสชนาดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 67 คาถามวา พระอภธรรมน ใหเจรญมาดวยอะไร มคาตอบวา ใหเจรญ มาดวยศรทธามงไปสปญญาเครองตรสร. คาถามทวา ใหงอกงามไวในทไหน ?มคาตอบวา ใหงอกงามในชาดก ๕๕๐. คาถามทวา บรรลแลวในทไหน ?มคาตอบวา ทควงไมโพธ. คาถามทวา บรรลในกาลไร มคาตอบวา ในวนเพญเดอนหก. คาถามวา ใครบรรล มคาตอบวา พระสพพญพทธเจา.คาถามวา วจยทไหน ตอบวา ทควงไมโพธ. คาถามวา วจยแลวในกาลไรตอบวา ในเวลาตลอด ๗ วน ณ เรอนแกว. คาถามวา ใครวจย ตอบวาพระสพพญพทธเจา. คาถามวา แสดงทไหน ตอบวา ในสวรรคชนดาวดงส.คาถามวา แสดงแลว เพอประโยชนแกใคร ตอบวา แกเทวดาทงหลาย. คาถามวา แสดงแลว เพออะไร ตอบวา เพอออกไปจากโอฆะ ๔. คาถามวา ใครรบไว ตอบวา พวกเทพ. คาถามวา ใครกาลงศกษา ตอบวา พระเสขะและกลยาณปถชน. คาถามวา ใครศกษาแลว ตอบวา พระอรหนตขณาสพ.คาถามวา ใครทรงไว ตอบวา เปนไปแกชนเหลาใด ชนเหลานนยอมทรงจาไว.คาถามวา เปนถอยคาของใคร ตอบวา เปนพระดารสของพระผมพระภาค-อรหนตสมมาสมพทธเจา. คาถามวา ใครเปนผนามา ตอบวา อนอาจารยนาสบตอกนมา. จรงอย พระอภธรรมน อนพระเถระทงหลายมอาทอยางน คอพระสารบตรเถระ พระภททช พระโสภต พระปยชาล พระปยปาละ พระปยทสส พระโกสยบตร พระสคควะ พระสนเทหะ พระโมคคลบตร พระตสสทตตะ พระธมมยะ พระทาสกะ พระโสนกะ พระเรวตะเปนผนามาจนถงกาลแหงตตยสงคต ตอจากนน ศษยานศษยของพระเถระเหลานนนนแหละ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 68นามาแลวโดยสบตอกนมาตามอาจารย ในชมพทวปอยางนดวยอาการอยางนกอน. สวนพระอภธรรมทพระมหานาคเหลานนนามาสเกาะน ตามทพระ-โบราณาจารยประพนธเปนคาถาไววา ในกาลนน พระเถระผประเสรฐ ม ปญญามาเหลาน คอ พระมหนทเถระ ๑ พระอฎฏยเถระ ๑ พระอตตยเถระ ๑ พระ สมพลเถระ ๑ พระเถระผเปนบณฑต ชอวา ภททะ ๑ มาในเกาะสงหลน จากชมพทวป. ตอจากนน พระอภธรรมนน อนอาจารยอน ๆ กลาวคอศษยานศษยของพระเถระเหลานนนนแหละนามาจนถงกาลปจจบนน กกลาวถงอธคมนทานอนใดนน จาเดมแดพระทศพลพระนามวา ทปงกร จนถงมหาโพธบลลงกและกลาวถงเทศนานทานจนถงทรงประกาศพระธรรมจกร ของพระอภธรรมนนอนพระมหานาคทงหลายนามาแลวอยางน และเพอความแจมแจงแหงอธคมนทานนน พงทราบอนปพพกถา ดงตอไปน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 69 อธคมนทาน

วาดวยเรองสเมธดาบส

ไดยนวา ในทสดแหงสอสงไขยยงดวยแสนกปถอยไปแตภทรกปน มพระนคร ชอวา อมรวด พราหมณ ชอวา สเมธะ เปนผเกดดแลวทงสองฝายคอเปนผถอกาเนดบรสทธดแลวจากมารดาและบดา เปนผอนใคร ๆ ไมดหมนไมรงเกยจ ดวยการกลาวถงชาตตระกล จนถง ๗ ชวตระกล เปนผมรปงามนาด นามาซงความเลอมใส ประกอบดวยวรรณะและทรวดทรงงดงาม อาศยอยในพระนครอมรวดนน. พราหมณสเมธะนนมไดทาการงานอน นอกจากเรยนศลปะของพราหมณเทานน. ในเวลาทเขายงเปนเดกนนแหละ. มารดาบดาไดทากาละเสยแลว. ครงนน อามาตยชอวา ราสวฒกะ ไดนาบญชทรพยสนมาเปดหองอนเตมไปดวยทองคา เงน แกว มณ และแกวมกดาเปนตน แลวบอกทรพยจนถงชว ๗ ตระกลวา ดกอนกมาร ทรพยเปนของมอยแหงมารดาของทานมประมาณเทาน ทรพยอนเปนของมอยแหงบดา ป ยา ของทานมประมาณเทาน เปนตนแลวกลาววา ทานจงใชสอยทรพยนน ดงน. สเมธบณฑต คดวา ปยชนทงหลายของเรามบดาและปเปนตนรวบรวมทรพยนไวแลวพากนไปปรโลก มไดถอเอาแมกหาปณะหนงไป สวนเราจะทาเหตทใหถอเอาไปไดจงจะสมควร ดงน จงกราบทลแดพระราชาแลวใหตกลองประกาศในพระนคร ใหทานแกมหาชนแลว บวชเปนดาบส.บณฑตพงกลาวกถาวาดวยสเมธดาบสไวทน. จรงอย เรองสเมธดาบสน ทานกลาวไวในพทธวงศ (ทปงกรกถาทหนง) วา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 70 ในสอสงไขยยงดวยแสนกป มพระ- นคร ชอวาอมรวด เปนนครนาชม นารนรมย ประกอบดวยขาวนาสมบรณ ไมวางเวนจาก เสยง ๑๐ ประการ คอ เสยงชาง เสยงมา เสยงกลอง เสยงสงข เสยงรถ เสยงพณ เสยงตะโพน เสยงกงสดาล เสยงบณเฑาะว เสยงเรยกมาบรโภคขาวนาวา พวกทาน จงกน จงดมเถด เมองนนถงพรอมดวยคณ ลกษณะทงปวง เขาถงความใคร พอใจ ทกอยาง สมบรณดวยรตนะ ๗ ประการ ขวกไขวไปดวยชนตาง ๆ เปนเมองทสาเรจ แลวดงเทพนครเปนทอยของผมบญทงหลาย เราเปนพราหมณ นามวา สเมธ ในนคร อมรวด สงสมทรพยไวหลายโกฏ มสมบต มากมาย เปนผคงแกเรยน เปนผทรงมนต เปนผถงฝงแหงไตรเพท เปนผสาเรจวชา ทายลกษณะ และคมภรอตหาสอนสมบรณ ในครงนน เรานงอยในทลบไดคดอยางนวา ขนชอวาการเกดในภพใหมเปนทกข การแตกทาลายของรางกายกเปนทกข การ ตายดวยความหลงกเปนทกข การถกชรา ยายกเปนทกข.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 71 กในกาลนน เรามความเกดเปน ธรรมดา มความชราเปนธรรมดา มความ เจบไขเปนธรรมดา จกแสวงหาพระนพพาน อนไมแกไมตาย อนเปนแดนเกษม ไฉนหนอ เราพงเปนผไมมความอาลยในชวต ไมตอง การ พงละกายเปอยเนาน อนเตมไปดวย ซากศพตาง ๆ ไป ทางนนอนใคร ๆ ไมพง อาจดาเนนไปไดเพราะไมมเหตหรอ ทางนน เพอความหลดพนจากภพ. เมอมความเจรญ ความเสอมกจา ตองปรารถนา เปรยบเหมอนเมอมความ ทกข แมชอวาความสขกยอมม ฉะนน. เมอไฟ ๓ กองมอย นพพาน (ความ ดบไฟ) กจาตองปรารถนา เปรยบเหมอน เมอมความรอน ชอวาความเยนกยอมม ฉะนน. ความเกดมอย กจาตองปรารถนา ความไมเกด เปรยบเหมอนเมอมความชว แมความดกยอมม ฉะนน. เมอสระนาอมฤตอนเปนสถานท ชาระกเลสมอย แตบคคลนนไมแสวงหา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 72 สระนน นนมใชเปนความผดของสระอมฤต นน เปรยบเหมอนบรษตกหลมคถ เหนสระ มนาเตมแลวไมไปหาสระ จะไปโทษสระ นนไมได ฉะนน. บคคลผถกกเลสกลมรมแลว เมอ หนทางอนปลอดภยมอย แตไมแสวงหา ทางนน นนมใชความผดของทางนน เปรยบเหมอนบรษถกขาศกลอมไว เมอทาง สาหรบจะหนไปมอย แตไมหนไปจะโทษ ทางนนไมได ฉะนน. บคคลมทกข ถกพยาธคอกเลส เบยดเบยนรอบดาน ไมแสวงหาอาจารย นนมใชความผดของอาจารย เปรยบเหมอน บรษผปวยไข เมอหมอมอย แตไมใหรกษา เยยวยา จะโทษหมอนนไมได ฉะนน. เราพงเปนผไมอาลย ไมตองการ พงละทงกายอนเปอยเนา อนสะสมซงซาก- ศพตาง ๆ นไปเถด เปรยบเหมอนบรษแก หอซากศพผกไวทคออนนารงเกยจไป กจะ พงมความสข มเสร มอานาจ ตามลาพง ตนเอง ฉะนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 73 เราจกทงกายน อนเตมดวยซากศพ ตาง ๆ ไป ดจถายอจจาระไวในสวม เปรยบ เหมอนบรษและสตรถายมตรคถไวในทถาย แลวไป ไมอาลย ไมตองการ ฉะนน. เราจกละกายนซงม ๙ ชอง มปฏกล ไหลออกเปนนตยไป ดจเจาของเรอทงเรอ เกาคราครา เปรยบเหมอนเจาของเรอทงเรอ ททรดโทรม หกพง ทรวไป ไมอาลย ไม ตองการ ฉะนน. เราจกละกายน อนเปนดงมหาโจร ไป เพราะกลวแตการทาลายตระกล เปรยบ เหมอนบรษเดนมากบพวกโจรแลวทงพวก โจรไป เพราะเหนภยคอการทาลายสงของ ฉะนนเถด. ครนเราคดอยางนแลว จงใหทรพย หลายรอยโกฏแกชนทงหลาย ทงทมทพง และไมมทพงแลวเขาไปสหมวนต ในทไม ไกลหมวนตมภเขา ชอวา ธารมกบรรพต เราสรางอาศรมไวดแลว บรรณศาลากมงบง ไวดแลว เราสรางทจงกรมปราศจากโทษ ๕ ประการ ประกอบดวยคณ ๘ ประการ อนเปนทนามาซงกาลงแหงอภญญา เราละ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 74 ผาสาฎกอนประกอบดวยโทษ ๑๒ ประการ ในทนนนง หม ผาคากรองอนประกอบดวย คณ ๑๒ ประการ เราละบรรณศาลาอน เกลอนกลนดวยโทษ ๘ ประการ เขาอาศย โคนไมอนประกอบดวยคณ ๑๐ ประการ เราละขาวเปลอกทเขาหวานปลกไว ถอเอา ผลไมทหลนตามแตจะได ซงประกอบดวย คณเปนอเนกประการ เราไดตงความเพยร ในการนง การยน และการจงกรมภายใน สปดาห กบรรลถงกาลงแหงการอภญญา ดงน. บรรดาคาถาเหลานน พระบาลวา อสสโม สกโต มยห ปณณสาลาสมาปตา (แปลวา เราสรางอาศรมไวดแลว บรรณศาลาเรากมงบงไวดแลว) นความวา สเมธบณฑตผออกไป ดวยคดวา เราจกบวช ดงน ทานกลาวไวเหมอนอาศรม บรรณศาลา และทจงกรมนน ทานสรางดวยมอของตนเอง.แตในพระบาลนน พงทราบเนอความดงนวา กพระมหาสตวหยงลงสหมวนตแลว คดวา วนนเราจกเขาไปสบรรพตชอวา ธรรมก ดงน. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทวดาทรงทอดพระเนตรเหนสเมธบณฑตผออกไปดวยคดวา เราจกบวช ดงน จงตรสเรยกวสสกรรมเทพบตรมาตรสสงวา สเมธบณฑตนออกไปแลวดวยคดวา เราจกบวช ดงน ดกอนพอพอจงไปสรางทสาหรบอยแกพระมหาสตวเถด วสสกรรมเทพบตรนน รบคาของทาวเธอแลวกไปนรมตอาศรมบทอนนารนรมย บรรณศาลาอนคมครองดแลว และทจงกรมอนเปนทพอใจ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 75 สวนพระผมพระภาคเจา ทรงหมายเอาอาศรมบทนนอนสาเรจดวยบญญานภาพของตน ในกาลนน จงตรสวา ดกอนสารบตร อาศรมเราสรางไว ดแลว บรรณศาลาเรากสรางไวดแลว ใกล ธรรมกบรรพตนน เราสรางทจงกรมซงเวน จากโทษ ๑๕ อยาง ไวทอาศรมบทนน. บรรดาคาเหลานน คาวา สกโต มยห แปลวา เราสรางไวดแลว.คาวา ปณณสาลา สมาปตา ความวา แมศาลาทมงดวยใบไมกไดชอวาเปนศาลาอนเราสรางดแลว

วาดวยทจงกรมมโทษ ๕ อยาง

คาวา ปจโทสววชชต (เวนจากโทษ ๕ อยาง) ความวา ขนชอวา โทษแหงทจงกรมเหลานนม ๕ อยาง คอ ๑. เปนทแขงและขรขระ (ถทธวสมตา) ๒. มตนไมภายใน (อนโตรกขตา) ๓. เปนทปกปดดวยชฏ (คหนจฉนนตา) ๔. ทแคบเกนไป (อตสมพาธนตา) ๕. ทกวางเกนไป (อตสาลตา). จรงอย ทจงกรมทมภมภาคแขงขรขระ เทาทงสองของผจงกรมยอมเจบ เทายอมบวม จตยอมไมไดเอกคคตา กรรมฐานยอมวบต. แตในพนทออนสมาเสมอกน โยคอาศยทอาศยอยอนผาสกแลว กทากรรมฐานใหสมบรณได เพราะฉะนน บณฑตพงทราบทจงกรม เพราะเปนภมภาคแขงและขรขระวาเปนโทษทหนง. เมอตนไมมอยภายในทจงกรม หรอมอยในทามกลาง หรอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 76ในทสดแหงทจงกรม ผจงกรมอาศยความประมาทแลว ยอมกระทบกบหนาผากหรอศรษะ เพราะฉะนน ความททจงกรมมตนไมภายใน พงทราบวาเปนโทษ ทสอง. เมอจงกรมในทจงกรมอนรกดวยชฏมหญาและเครอไมเถาเปนตน ยอมเหยยบสตวมงเปนตน ในเวลามดใหตาย หรอถกสตวมงเปนตนขบกดเอาเพราะฉะนน ความททจงกรมปกคลมดวยชฏ พงทราบวาเปนโทษทสาม. เมอเดนจงกรมในทจงกรมแคบเกนไป โดยกวางหนงศอก หรอครงศอก เลบกดนวเทากด ยอมแตก เพราะลนไปในทจากด เพราะฉะนน ความททจงกรมแคบเกนไป พงทราบวาเปนโทษทส. เมอจงกรมในทจงกรมกวางเกนไปจตยอมพลาน ยอมไมไดเอกคคตา เพราะฉะนน ความททจงกรมกวางเกนไปพงทราบวาเปนโทษท หา.

วาดวยทจงกรมอนไมมโทษ

กทจงกรมขนาดเลก (อนจงกม ) โดยสวนกวางหนงศอกหนงคบทขางทงสองประมาณหนงศอก ดานยาวประมาณ ๖๐ ศอก มพนออนเกลยทรายไวเรยบเหมาะสม เพราะฉะนน ทนนเชนนน ไดเปนเหมอนทจงกรมของพระมหามหนทเถระผยงความเลอมใสใหเกดแกชาวเกาะในเจตยคร ดวยเหตนนสเมธบณฑต จงกลาววา เราสรางทงกรมเวนโทษ ๕ อยาง ทอาศรมบทนนดงน.

ความสขของสมณะ ๘ อยาง

คาวา อฏคณสมเปต (ประกอบดวยคณ ๘ ประการ) ไดแกประกอบดวยความสขของสมณะ ๘ อยาง ธรรมดาวา ความสขของสมณะม ๘ คอ ๑. ความไมหวงแหนวตถทงหลายมทรพยและขาวเปลอกเปนตน ๒. ความเปนผแสวงหาบณฑบาตปราศจากโทษ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 77 ๓. ความเปนผฉนบณฑบาตอนสงบ ๔. เมอราชกลบบคนชาวแวนแควนยดทรพยทมสาระ หรอทาสชายหญงและกหาปณะเปนตนอย ความเปนผไมตองเศราหมองเพราะการบบคนชาวแวนแควน ๕. ความไมมฉนทราคะในเครองใชทงหลาย ๖. ความปราศจากภยในการถกโจรปลน ๗. ความไมคลกคลดวยพระราชา และมหาอามาตยของพระราชา ๘. ความไมกระทบกระทงในทศทง ๔. คานมอธบายวา ชนผอยในอาศรมนน อาจเพอประสบความสขของสมณะ ๘ อยางเหลานน ฉนใด เราสรางอาศรมนนประกอบดวยคณ ๘ ประการฉนนน. คาวา อภาพลมาหร (นามาซงกาลงแหงอภญญา) ความวาเราอยในอาศรมบทนนกระทากสณบรกรรม เรมวปสสนาโดยความไมเทยงเปนทกข เพอตองการใหอภญญาทงหลายและสมาบตทงหลายเกดขน แลวนาวปสสนาพละอนมกาลงมา อธบายวา ขาพเจาอยในทนน ยอมอาจเพอนากาลงนนมาได ฉนใด ขาพเจาสรางอาศรมอนสมควรแกวปสสนาพละนน เพอตองการอภญญานน ฉนนน.

วาดวยวสสกรรมเทพบตรนรมตอาศรมบทเปนตน

ในบาทแหงคาถาวา สาฏก ปชห ตตถ นวโทสมปาคต (เราละผาสาฎกอนประกอบดวยโทษ ๙ อยางในทนน) แหงคาถาวา สาฏก ปชหตตถ ฯ เป ฯ ทวาทสคณมปาคต ดงน พงทราบอนปพพกถา ดงตอไปน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 78 ไดยนวา เมอวสสกรรมเทพบตรนรมตสงทงปวงทเปนเครองใชสอย ของพวกบรรพชตอยางน คอ นรมตอาศรมอนประดบดวยกฎทเรนทจงกรมเปนตน อนดารดาษไปดวยตนไมมดอกและผล อนเปนทรนรมยใจ มสระ-นาใสสะอาดปราศจากพาลมฤคและเสยงสกณชาตทนากลว สมควรแกความสงบสงด จดแจงแผนกระดานสาหรบยดในทสดทงสองของจงกรมอนประดบแลว นรมตแผนศลามพนเสมอกน มสดงถวเขยวไวในทามกลางแหงทจงกรมเพอประโยชนแกการนง นรมตบรขารของดาบสมชฎา มณฑล ผาคากรองไมสามขา และเตานาเปนตนไวภายในบรรณศาลา นรมตหมอนาสาหรบดมสงขตกนาดม และขนตกนาไวในมณฑป นรมตกระเบองถานเพลง และฟนเปนตนไวในโรงไฟ แลวจารกอกษรไวทฝาบรรณศาลาวา ใคร ๆ ผตองการบวช จงถอเอาบรขารเหลานบวชเถด ดงน แลวไปสเทวโลกตามเดม. สเมธบณฑต เลอกหาทอนเปนผาสกอนสมควรแกทอยของตนตามแนวแหงซอกเขาทชายปาหมวนต เหนอาศรมบทอนวสสกรรมเทพบตรนรมต ไวซงทาวสกกะประทานให อนเปนทนารนรมยทคงแมนา แลวจงไปในทสดแหงทจงกรมไมเหนรอยเทา จงคดวา บรรพชตผอยประจาไปแสวงหาภกษาในหมบานใกล ๆ จกเปนผมรางกายเหนดเหนอยแลวกลบมาเขาไปสบรรณศาลาดงน เราคอยสกหนอยหนง เหนวาชกชามาก จงเปดประตบรรณศาลา ดวยคดวา เราจกร แลวเขาไปภายในแลดขางนขางโนนแลว อานอกษรทงหลายท ฝาใหญแลวคดวา บรขารเหลานสมควรแกเรา เราจกถอเอาบรขารเหลานนบวชดงน จงละคผาสาฎกทตนนงและหมเสย ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา สาฏก ปชห ตตถ เปนตน (เราละผาสาฎกอนประกอบดวยโทษ๙ อยางในทนน ) อธบายวา ดกอนสารบตร เราเขาไปดวยอาการอยางน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 79แลวละผาสาฎกอนประกอบดวยโทษ ๙ อยางทบรรณศาลานน ทานแสดงไววาสเมธบณฑตนน เมอละผาสาฎกไดเหนโทษ ๙ อยางจงละ.

วาดวยผาสาฎกมโทษ ๙ อยาง

จรงอย โทษ ๙ อยาง ยอมปรากฏแกบรรพชตผบวชเปนดาบส คอ๑. ผานนมคามาก ๒. ผาทมผอนหวงแหน ๓. ผาทใชแลวเปอนงายเพราะเปอนแลวตองซกตองยอม ๔. ผาคราคราแลวดวยการใช เพราะวาเมอขาดแลวตองชนตองปะ ๕. ผาใหมทหาไดยากเพราะตองแสวงหา ๖. ผาทไมสมควรแกการบวชเปนฤาษ ๗. ผาทมทวไปแกเหลาขาศก เพราะตองคมครองรกษา ๘. ผาทเปนเครองประดบของผใชสอย ๙. ผาทมผตองการมากเปนของใชประจาตวสาหรบเทยวไป. ผาคากรองมอานสงส ๑๒ อยาง

คาวา วากจร นวาเสส (นงหมผาคากรอง) ความวา ดกอนสารบตรในกาลนน เราเหนโทษ ๙ อยางเหลานน จงละผาสาฎกแลวนงผาคากรอง คอถอเอาผาคากรองทบคคลฉกหญามงกระตายเปนรว ๆ แลวทอ เพอสาหรบนงหม. คาวา ทวาทสคณมปาคต (ประกอบดวยคณ ๑๒ ประการ) ความวาประกอบดวยอานสงส ๑๒ ประการ. จรงอย ผาคากรองมอานสงส ๑๒ อยางคอ เปนผามคานอยด เปนของควร น เปนอานสงสขอแรกกอน สามารถเพอทา ไดดวยมอของตน นเปนอานสงสขอท ๒ ใชแลวคอย ๆ เปอน แมซกกไมชกชา น

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 80 เปนอานสงสท ๓ แมเกาเพราะการใชสอย กไมตองเยบ นเปนอานสงสท ๕ เมอแสวง หาอกกทาไดงาย นเปนอานสงสขอท ๕ สมควรแกการบวชเปนดาบส นเปนอานสงส ขอท ๖ พวกขาศกไมใช นเปนอานสงส ขอท ๗ ไมใชเปนเครองประดบของผใช นเปนอานสงสขอท ๘ เปนของเบาในเวลา ครอง นเปนอานสงสขอท ๙ เปนของผม ความปรารถนานอยในจวรเปนปจจย นเปน อานสงสขอท ๑๐ ความไมมโทษของผทรง ธรรม เพราะเกดแตเปลอกไม นเปนอานสงส ขอท ๑๑ แมเมอผาคากรองพนาศไปกไมอา- ลย นเปนอานสงสขอท ๑๒. บทคาถาวา อฏโทสสมากณณ ปชห ปณณสาลก แหงคาถาวา อฏโทสสมากณณ ปชห ปณณสาลก อปาคม รกขมล คเณห ทสหปาคต ดงน ถามวา สเมธบณฑต ละผานนไดอยางไร ? ตอบวา นยวา สเมธบณฑตนนเมอจะเปลองผาสาฎกทงคนน ถอเอาผาคากรองทยอมแลว เชนกบพวงดอกองกาบ ซงพาดอยทราวจวร นงแลวกหมผาคากรองมสเหมอนสทองคาอกผนหนงทบผานงนน แลวทาหนงเสอเหลองมกบเทาเชนกบสณฐานดอกบนนาค ใหเปนผาอยบนบาขางหนง แลวสวมใสมณฑลชฎา สอดหมดแขงกบมวยผม เพอตองการทาใหไมหวนไหว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 81แลวตงเตานามสดงแกวประพาฬไวในสาแหรกเชนกบขายแกวมกดา แลวถอเอาไมคานอนคดในทสามแหง แลวคลองเตานาไวทปลายไมคานขางหนงคลองไมขอกระเชาและไมสามขาเปนตนไวทปลายไมคานขางหนง แลวหาบเครองบรขารขนบา ถอไมเทาคนแกดวยมอขางขวา ออกจากบรรณศาลา จงกรมไปมาในทจงกรมใหญยาวประมาณ ๖๐ ศอก แลดเพศของตนแลวเกดความอตสาหะขนวา มโนรถของเราถงทสดแลว บรรพชาของเรางามหนอกชอวาบรรพชาน วรบรษทงปวงมพระพทธเจาและปจเจกพทธะสรรเสรญแลวชมเชยแลว เครองผกของคฤหสถเราละไดแลว เราออกบวชแลว เราไดบรรพชาอนสงสดแลว เราจกทาสมณธรรม เราจกไดความสขในมรรคและผลดงน ยกหาบบรขารลงแลว นงลงทแผนศลามสดงถวเขยว ณ ทามกลางทจงกรม เหมอนรปปฏมาทองคา ยงสวนแหงวนใหลวงไปแลวเขาไปสบรรณ-ศาลาในเวลาเยน นอนแลวทเครองลาดทาดวยไมขางเตยงฟาก ใหสรระรบอากาศแลวตนในเวลาใกลรง ราพงถงการมาของตนวา เรานนเหนโทษในฆราวาส จงละยศอนยงใหญมโภคะนบไมได เขาไปสปา เปนผแสวงหาเนกขมมะบวชแลว จาเดมแตนไป เราไมควรประมาท เพราะวา แมลงคอมจฉาวตกยอมกดกนผละความสงบสงด (ปวเวก) เทยวไปอยดวยอาการอยางน บดน เราควรพอกพนความสงบสงด ดวยวา เราเหนปลโพธ(ความกงวล) ของฆราวาสจงออกมา กบรรณศาลาน เปนทยงใจใหเอบอาบมภาคพนสงแวดลอมอนตกแตงแลว มสเหมอนผลมะตมสก ทงฝาเลา กขาวสะอาดดงแผนเงน หลงคา บรรณศาลามสดงเทานกพราบ เตยงฟากนอยกมสดงเครองลาดอนวจตร เราถงฐานะอนเปนเครองอยมนวาสอนผาสก การถงพรอมดวยเคหะของเรายอมไมปรากฏ เหมอนความเปนภมประเทศอนยงกวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 82บรรณศาลาน ดงน แลวตรวจดซงโทษทงหลาย ไดเหนโทษในบรรณศาลา๘ อยาง คอ ตองแสวงหาทพสมภาระ (เครองทาเรอน) ทงหลายดวยเครองประกอบมากมารวมกนแลวกระทา นเปนโทษทหนง. ตองดแลทพสมภาระมหญาใบไมและดนเหนยวทตกไปเหลานนเปนนตย เพอใหทพสมภาระเหลานนดารงอยไดนาน เปนโทษทสอง. ขนชอวา เสนาสนะยอมถงความเกาแกเมอตองลกขนซอมแซมในกาลอนไมเหมาะสม ความเปนเอกคคตาแหงจตกยอมไมม ฉะนน ความทตองลกขนซอมแซม จงเปนโทษทสาม. ความทกายบอบบางตองทางานโดยกระทบกบความเยนและรอน เปนโทษทส. บคคลผเขาไปสเรอนแลวสามารถจะทาความชวอยางใดอยางหนงกได ฉะนน ความทเรอนเปนเครองปกปด จงเปนโทษทหา. ความยดถอวา เรอนของเราดงนเปนโทษทหก. ขนชอวาความมเรอนอยนน กยอมมผอยเปนเพอน ดงนนขอนจงเปนโทษทเจด. ความทตองเปนของสาธารณะมากมาย เพราะเปนของทวไปแกเลน เลอด จงจกตกแกเปนตน เปนโทษทแปด. พระมหาสตวเหนโทษ ๘ อยางเหลาน ดวยประการฉะน จงละบรรณศาลา ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เราละบรรณศาลาอนเกลอนกลน ดวยโทษ ๘ อยาง เขาสโคนไมอนประกอบ ดวยคณ ๑๐ อยาง ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสวา เราครนปฏเสธเครองมง (บรรณศาลา)แลวเขาไปสโคนไม อนประกอบดวยคณ ๑๐ อยาง ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 83 โคนตนไมมคณ ๑๐ อยาง

ทโคนตนไมนน มคณ ๑๐ อยางเหลาน คอ ความเปนผมตองรเรม(ไมตองสรางเหมอนเรอน) เปนคณขอทหนง. ทโคนตนไมนน เปนสกวาเขาไปอยเทานน ไมตองปฏบตดแล นเปนคณขอทสอง. ทนนเปนทใหประโยชนบาง ไมใหประโยชนบาง กนบวาเปนทผาสกสาหรบบรโภคนนแหละความทไมบารงรกษาเปนคณขอทสาม. โคนไมนนยอมไมปกปดความตเตยนเพราะวาเมอบคคลทาความชวทโคนไมนน ยอมละอาย ฉะนน ความทไมปกปดความตเตยน จงเปนคณขอทส. ยอมไมใหกายซบเซา ดจอยกลางแจงฉะนน การทกายไมซบเซา จงเปนคณขอทหา. ความไมเปนเหตแหงการผกพนเปนคณขอทหก. การหามความอาลยในเรอน เปนคณขอทเจด. ไมมการใหออกไป ดวยคาวา เราจกดแลรกษาทนน ทานจงออกไป เหมอนในบานทวไปเปนอนมาก เปนคณขอทแปด. ความไดปตของผอย เปนคณขอทเกา. ความเปนผไมหวงใยในททตนไปแลว ๆ เพราะความทเสนาสนะคอโคนตนไมเปนของหาไดงาย เปนคณขอทสบ เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เราครนเหนคณ ๑๐ เหลานนแลว จงเขาไปสโคนไม ดงน. พระมหาสตวกาหนดเหตทงหลายเหลานนมประมาณเทานแลว ในวนรงขน จงเขาไปสบานเพอภกษา. ครงนน พวกมนษยในบานทพระมหาสตวไปถงนน ไดถวายภกษาดวยความอตสาหะใหญ. พระมหาสตว ทาภตกจเสรจแลวกลบมาสอาศรมนงแลว คดวา มไดบวชดวยความคดวา เราจกไมไดอาหาร ขนชอวา อาหารทดนน ยอมยงความเมาในการถอตนและเมาในความเปนบรษใหเจรญ กความสนทกขทมอาหารเปนมล หามไม ไฉนหนอเราพงละอาหารอนเกดแตธญชาตทเขาหวานและปลก โดยเดดขาด แลวถอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 84เอาผลตามแตจะหาได อนถงพรอมดวยคณมใชนอย เพราะฉะนน เราจงละอาหารอนเกดแตธญชาตทเขาหวานและปลกแลว บรโภคผลไม ตามทหาไดดงน จาเดมแตกาลนน พระมหาสตวกทาอยางนน แลวสบตออย พยายามอยภายใน ๗ วนกยงสมาบตแปด และอภญญาหาใหเกดขนแลว.

วาดวยการทาทางและไดรบพยากรณ

ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา เราละธญชาตทหวานแลวปลกแลว โดยไมเหลอถอเอาผลไมทตกตามแตหาได ซงถงพรอมดวยคณมใชนอย เราตงความ เพยรในการนง การยน การจงกรมในท นน ในภายในสปดาห เรากบรรลกาลง แหงอภญญา เมอเราถงความสาเรจเปนผ ชานาญแลวในพระศาสนาอยางน พระชน- เจาพระนามวา ทปงกร ผเปนนายกของโลก กทรงอบตขน เรามวยนดในฌาน จงมได เหนนมต ๔ คอ เมอพระองคทรงอบต ทรงประสต ตรสร และแสดงธรรม พวกมนษยผมจตยนด นมนตพระตถาคต ใหเสดจไปในเขตแดนประเทศชายแดน แลวพากนแผวถางทางเปนทเสดจมาของ พระตถาคต สมยนน เราครองผาคากรอง ของตนออกจากอาศรม เหาะไปในทองฟา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 85 ในกาลนน เราเหนชนมโสมนส ยนด ราเรงบนเทงใจ จงลงจากฟา ถาม พวกมนษยในขณะนนวา มหาชนผม โสมนส มความยนดราเรงแลว ยอมแผว ทางทางทาถนนเพอใคร พวกมหาชน เหลานนถกเราถามแลว จงบอกแกเราวา พระชนพทธเจา ทรงพระนามวา ทปงกร ไมมผยงกวา เปนนายกของโลกทรงอบต ขนในโลก มหาชนยอมแผวถางทางทา ถนนเชอมตอกนไปเพอพระองคนนเพราะ ฟงพระนามวา พทโธ ดงน ปตกเกด ขนแกเราในทนททนใดนน เมอเราจะ กลาววา พทโธ พทโธ ดงน จงประกาศ ถงความโสมนส มความยนดแลว กมจต สลดยนคดอยในทนนวา เราจกปลกพช ทงหลายไวในทน ขอขณะ (เวลา) อยาได ลวงเราไปเสยเลย ถาวาพวกทาวแผวถาง ทางเพอพระพทธเจาไซร ขอพวกทานจง ใหชองวาง ( ทาง ) สวนหนงแกเราเถด แมเรากจกแผวถางทางทาถนน พวกเขา ไดใหชองวางทางสวนหนงแกเราเพอชาระ ทาถนนในครงนน เราคดอยวา พทโธ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 86 พทโธ ดงน ชาระทางอยในกาลนน เมอ ทางถนนของเรายงไมสาเรจ พระชน- มหามนทปงกร พรอมดวยพระขณาสพ ประมาณสแสน ผมอภญญา ๖ ผคงท ปราศจากมลทนกเสดจดาเนนมาสหนทาง การตอนรบกกาลงเปนไป กลองดนตร ทงหลายเปนอนมากกกกกองขน เหลา มนษยและเทพยดาทงหลาย ตางกพากน ยนดปรดา ไดยงสาธการใหเปนไปแลว พวกเทวดากมองดพวกมนษย แมพวก มนษยกมองเหนเทวดาทงหลาย พวกเทว- ดาและมนษยแมทงสองตางกยกมอประณม เดนตามพระตถาคต พวกเทวดากประโคม ดนตรทพย พวกมนษยกประโคมดนตร ของมนษย เทวดาและมนษยแมทงสองพวก ตางกประโคมดนตรตามเสดจพระตถาคต พวกเทวดาไปทางอากาศโปรยดอกมณฑา- รพ ดอกปทม ดอกปารฉตตกะอนเปน ทพย ไปสทศนอยทศใหญ ทงไดโปรย จรณจนทน และของหอมอนประเสรฐ อนเปนทพยลงสทศนอยใหญทงสน พวก มนษยซงเดนตามพนดนตางกชดอกจาปา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 87 ดอกสน ดอกประด ดอกกระทง ดอก บนนาค และดอกการะเกดทวทศานทศ สวนเราสยายผมออก และเปลองผาคากรอง และหนงสอลาดไวบนเปอกตมแลว นอน ควาลง (โดยตงใจวา) ขอพระพทธเจาจง ทรงเหยยบเรา อยาไดทรงเหยยบโคลนตมเลย การทพระองคทางดาเนนไปเชนนน จกเปน ประโยชนเกอกลแกเรา เมอเรานอนทพน ดนแลว ไดมความคดอยางนวา เราเมอ ปรารถนาอย วนนจกฆากเลสทงหลายได การทกระทาใหแจงซงธรรม ดวยเพศ อนบคคลอนไมรจกในทน จะมประโยชน อะไร ? เราบรรลสพพญตญาณแลว จก เปนพระพทธเจาในโลกพรอมทงเทวโลก ความทเราเปนบรษแสดงความสามารถขาม ไปคนเดยว จะมประโยชนอะไร ? เราบรรล สพพญตญาณแลว จกยงมนษยโลกทง เทวโลกใหขามไปพรอมกน ความทเราเปน บรษมบญญาธการสองถงความสามารถคน เดยวน จะมประโยชนอะไร ? เราบรรล สพพญตญาณแลว จกยงประชมชนอน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 88 มากใหขามตาม เราตดกระแสสงสารแลว กาจดภพทงสามขนสธรรมนาวาแลว จกยง มนษยพรอมทงเทวโลกใหขามไปพรอมกน พระทปงกรพทธเจา ผรแจงโลก ผสมควร รบเครองสกการะทเขานามาบชา ประทบ ยนบนศรษะเรา ไดตรสคานวา พวกเธอจงดดาบสน ผเปนชฏลม ตบะกลาในกปทนบไมถวน แตกปนไป จกเปนพระพทธเจาในโลก เธอจกเปน พระตถาคตเสดจออกจากนครกบลพสด อนนารนรมย จกทรงตงความเพยรกระทา ทกรกรยา จกประทบนงทโคนไมอชปาล- นโครธ ทรงรบขาวมธปายาสในทนน แลว จกเขาไปยงแมนาเนรญชรา เสวย ขาวปายาสทรมฝงแมนาเนรญชรา แลวจก เสดจไปโคนตนโพธ โดยทางอนประเสรฐ ทเขาตกแตงไวแลว ตอจากนนกกระทา ประทกษณโพธมณฑลอนยอดเยยม แลวจก ตรสรเปนพระสมมาสมพทธะผมยศใหญ ท โคนอสสตถพฤกษ พระมารดาของผเปน ชนนของดาบสน จกมนามวา มายา พระ- บดา มนามวา สทโธทนะ ดาบสนจกเปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 89 โคตมโคตร (เหลากอของพระโคดม) คอ พระพทธเจา พระโกลตะ และพระอปตสสะ ผไมมอาสวะ ปราศจากราคะ มจตสงบ ตงมนแลว จกเปนคอครสาวก ภกษผ อปฏฐากชอวา อานนท จกบารงพระชนะ นน นางเขมาและนางอบลวรรณา ผไมม อาสวะ ปราศจากราคะ มาจตสงบตงมนแลว จกเปนคอครสาวกา ตนไมทตรสรของพระ- ผมพระภาคเจานน เรยกวา อสสตถพฤกษ ดงน. พวกมนษย และเทวดาฟงพระดารส ของพระมเหสเจา ผไมมใครเสมอวา ดาบส นจกเปนพทธางกร (คอเปนหนอเนอแหง พระพทธเจา) กพากนยนดเบกบานใจทว เสยงเกดจากความปรดาปราโมทยอนยงก บนลอลน พวกมนษยและเหลาเทวดาทง หมนโลกธาตกปรบมอราเรง ประนมมอ นมสการตงความปรารถนาวา แมถาพวกเรา จกพลาดจากศาสนาของโลกนาถนน ใน อนาคตกาล พวกเรากจกพบกบดาบสน เปรยบเหมอนมนษยทงหลาย ผขามแมนา ใหญพลาดทาทตงอยเฉพาะหนา กถอเอาทา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 90 ลางขามมหานทไดฉนใด พวกเราทงหมด กฉนนนเหมอนกน ถาพนจากพระชนะ พระองคน ในอนาคตกาลกจกพบดาบสน พระทปงกรพทธเจาผรแจงโลก ผสมควร รบเครองสกการะอนมนษยและเทวดานามา บชาแลว ทรงประกาศกรรมของเราแลว กทรงยกพระบาทเบองขวาขนเสดจดาเนนไป เหลาชนบตรเหลาใดอยในทนน ทงหมด ตางกกระทาประทกษณเรา พวกมนษย นาค และคนธรรพตางกอภวาทแลวกหลกไป เมอ พระโลกนาถพรอมทงหมภกษสงฆ กาวลวง การมองดของเราแลว เรามจตยนดราเรง แลวลกขนจากอาสนะในกาลนน เราม ความสขดวยความสข มความบนเทงดวย ความปราโมทย บรบรณแลวดวยปต แลวค บลลงกในกาลนน เราครนนงคบลลงกใน กาลนนแลว ไดมความคดอยางนวา เราเปนผชานาญในฌาน ถงอภญญา บารมแลว ฤาษทงหลายในหมนโลกธาตไม เสมอเรา เราไมมใครเสมอในอทธธรรม ไดความสขเชนน เมอเราคบลลงกอย เหลาเทพเจาในหมนโลกธาต ตางกเปลงเสยง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 91 บนลอลนไปวา "ทานจกเปนพระพทธเจา แน" นมตทงหลายเหลาใดของพระโพธสตว ทงหลายในปางกอนมาปรากฏแกเราผนงค บลลงกอนประเสรฐ นมตเหลานนยอม ปรากฏในวนน ความเยนปราศไป และ ความรอนยอมสงบระงบไปในกาลกอนอนใด นมตเหลานนปรากฏอยแกเราในวนนวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน หมนโลกธาต ปราศจากเสยงสบสนวนวายปรากฏแกเราในวน นวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน พายใหญ ยอมไมพด แมนาทงหลายยอมไมไหลไป ในกาลกอนอนใด นมตเหลานนยอมปรากฏ แกเราในวนนวา ทานจกเปนพระพทธเจา แน ดอกไมทงหลายทเกดบนบก ทเกดใน นาทงหมดตางกเบงบานในกาลกอนนน ดอกไมเหลานนกเบงบานแลว ในวนนเปน นมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน เครอเถา หรอตนไมเหลานนทงหมดกผลผลในวนน เปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน รตนะทงหลายทตงอยทอากาศกด ทพนดน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 92 กด ยอมสองแสงโชตชวงในครงนน รตนะ ทงหลายแมเหลานนกสองแสงโชตชวง ใน วนนเปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน ดนตรทงหลายอนเปนของมนษย และเปน ทพย ตางกบนลอลนในกาลนน ดนตรแม เหลานนกบนลอลนในวนนเปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน ดอกไมอน วจตรตกจากฟากฟาในครงนน ดอกไมแม เหลานน กกาลงตกในวนนเปนนมตวา ทาน จกเปนพระพทธเจาแน มหาสมทรคะนอง หมนโลกธาตยอมหวนไหวในครงนน นมต แมทงสองเหลานน กบนลอลนในวนนวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน ไฟในนรกทง หมนโลกธาตยอมดบในขณะนน ไฟเหลานน กดบแลวในวนนเปนนมตวา ทานจกเปน พระพทธเจาแน พระอาทตยปราศจากมลทน ดวงดาราทงปวงปรากฏในครงนน นมตแม เหลานนกปรากฏในวนนวา ทานจกเปนพระ- พทธเจาแน นาพงขนจากแผนดนโดยทฝน มไดตก ในครงนน แมนานนกพงขนจาก แผนดนในวนนเปนนมตวา ทานจกเปน พระพทธเจาแน กลมดาวนกษตรทงหลาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 93 ประกอบดวยดวงจนทร อนเปนวสาขปรณ- มฤกษ ยอมรงโรจนในมณฑลแหงทองฟา เปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน เหลาสตวทอาศยโพรงและอาศยตามซอกเขา ยอมออกจากทอยของตน สตวเหลานนก ออกจากทอยของตนแมในวนน เปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน สตวทงหลาย ไมมความรษยากน มความยนดในครงนน สตวเหลานนทงหมดกยนดแลว แมในกาลน เปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน โรคทงหลายยอมสงบระงบ ความกระหาย ยอมพนาศไปในครงนน สงเหลานนยอม ปรากฏแมในวนน เปนนมตวา ทานจกเปน พระพทธเจาแน ราคะยอมเบาบาง โทสะ และโมหะยอมพนาศในกาลนน กเลส เหลานนแมทงหมดปราศจากไปแลว แมใน วนนเปนนมตวา ทานจกเปนพระพทธเจา แน ภยไมมในครงนน แมในวนน ภยนน กไมปรากฏ เพราะนมตนน ๆ พวกขาพเจา จงทราบวา ทานจกเปนพระพทธเจาแน ธล ยอมไมฟงขนเบองบนในเวลานน ธลนน ยอมไมปรากฏแมในวนน เพราะนมตนน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 94 พวกขาพเจาจงทราบวา ทานจกเปนพระ- พทธเจาแน กลนทไมนาปรารถนายอม หลกไป กลนอนเปนทพยยอมฟงไปในครง นน กลนหอมอนเปนทพยนน ยอมฟงไป แมในวนน เพราะนมตนน ทานจกเปน พระพทธเจาแน เหลาเทพทงหมดเวนอรป- พรหม เทพทงหมดเหลานนทงหมดยอม ปรากฏแมในวนน เพราะนมตนน ทานจก เปนพระพทธเจาแน ชอวา นรกทงหลาย ทงหมดยอมปรากฏในครงนน นรกเหลานน ทงหมดยอมปรากฏแมในวนน เพราะมมต นน ทานจกเปนพระพทธเจาแน ฝาเรอน บานหนาตาง และศลายอมไมเปนเครองกน สายตาในครงนน ทพสมภาระเหลานนเปน ดจอากาศแมในวนน เพราะนมตนน ทาน จกเปนพระพทธเจาแน จตและอปบตไมม ในขณะนน จตและอปบตยอมไมปรากฏใน วนน เพราะนมตนน ทานจกเปนพระพทธ- เจาแน นมตทงหลายเหลาน ยอมปรากฏแก สตวทงหลายเพอประโยชนแกการตรสร ขอ ทานจงประคองความเพยรไวใหมน อยา ถอยกลบ จงกาวไปขางหนา แมพวกเราก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 95 ยอมรแจงซงนมตนนวา ทานจกเปนพระ- พทธเจาแน. เรา (สเมธบณฑต) สดบพระดารส ของพระพทธเจาและเหลาเทวดาหมนโลก- ธาตทงสองแลว มความโสมนสยนดราเรง บนเทงใจแลว ไดมความคดในกาลครงนน อยางนวา พระพทธเจาทงหลายมถอยคาไม เปนสอง พระชนะทงหลาย พระวาจาไมเปน โมฆะ ถอยคาอนไมเปนจรงไมมแกพระ- พทธเจาทงหลาย เราจกเปนพระพทธเจา แน กอนดนบคคลขวางไปในทองฟายอม ตกลงสพนดนแนแท ฉนใด พระดารสของ พระพทธเจาผประเสรฐสดเปนพระดารส เทยงแทแนนอนฉนนนเหมอนกน ความ ตายยอมเปนของแทแกสรรพสตวทงหลาย แมฉนใด พระดารสของพระพทธเจาผประ- เสรฐสดกมพระดารสเทยงแทฉนนนเหมอน กน เมอราตรสนไปแลวพระอาทตยตองขน ไปแน ฉนใด พระดารสของพระพทธเจาผ ประเสรฐสดกเปนพระดารสจรงแทแนนอน ฉนนนเหมอนกน เมอสหะออกจากทนอน แลวยอมบนลอแนแท ฉนใด พระดารส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 96 ของพทธเจาผประเสรฐสด กเปนพระดารส จรงแทแนนอน ฉนนนเหมอนกน สตว ทงหลายแบกของหนกไปถงทประสงคแลว ยอมวางลงแน ฉนใด พระดารสของพระ- พทธเจาผประเสรฐสด กเปนพระดารส เทยงแทแนนอน ฉนนนเหมอนกน.

วาดวยพทธการกธรรม ๑๐

เอาเถอะ เราจกเลอกเฟนธรรมทงหลาย อน กระทาซงความเปนพระพทธเจา ทางโนน และทางน ทงเบองบนเบองตาทวทงสบทศ ตลอดถงธรรมธาต เมอเราเลอกเฟนอยใน กาลนน ไดเหนทานบารมอนเปนพทธการก- ธรรมขอท ๑ ซงเปนทางใหญ อนพระมเหส เจาทงหลายในกาลกอน ทรงเลอกเฟนแลว จงสอนตนวา เธอจงบาเพญทานบารม อน เปนพทธการกธรรมขอท ๑ น สมาทานทา ไวใหมนกอน ถาเธอปรารถนาบรรลพระ- โพธญาณ เปรยบเหมอนหมอนาทใคร ๆ คนหนงควาปากลง นากออกจากหมอมได เหลอ มไดรกษานาไวในหมอนน แมฉนใด ทานเหนยาจกทงหลายแลว ชนตากตาม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 97 ชนกลางกตาม ชนสงกตาม จงใหทานโดย ไมเหลอ เหมอนหมอนาทเขาควาปากลง ฉนนนเหมอนกน. จรงอย พทธการกธรรมจะมเทานก หามไดเราจกเลอกเฟนธรรมอนบมโพธญาณ แมอน ๆ เมอเราเลอกเฟนอยในครงนน ได เหนสลบารมอนเปนพทธการกธรรมขอท ๒ อนพระมเหสเจาทงหลาย ในกาลกอน ปฏบตแลวสองเสพแลว จงสอนตนวา เจา จงบาเพญสลบารมอนเปนพทธการกธรรมขอ ท ๒ น สมาทานทาใหมนกอน ถาเธอ ปรารถนาบรรลโพธญาณ สตวจามรมขน หางตดอยในทใด ๆ ยอมยอมตายในทนน ๆ ยอมไมใหขนหางเสยไป แมฉนใด เธอจง บาเพญศลทงหลายในภม ๔ จงรกษาศลทก เมอ เหมอนจามรรกษาขนหาง ฉนนน เหมอนกน. อนพทธการกธรรมจกมเทานกหาไม เราเลอกเฟนธรรมทงหลายอนบมโพธญาณ แมอน ๆ เมอเราเลอกเฟนอยในกาลนน ไดเหนเนกขมมบารมอนเปนพทธการกธรรม ขอท ๓ อนพระมเหสทงหลายในกาลกอน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 98 ทรงปฏบตแลว สองเสพแลว จงสอน ตนวา ทานจงบาเพญเนกขมมบารมอนเปน พทธการกธรรมขอท ๓ น สมาทานกระทา ใหมนกอน ถาเธอปรารถนาบรรลโพธญาณ บรษผตดอยในเรอนจา มความทกขสนกาล นาน เขาไมมความยนดในเรอนจานน แสวงหาการพนไปเทานน ฉนใด เธอก เหมอนกนนนแหละ จงดภพทงหมด เหมอนเรอนจา จงมงหนาตอเนกขมมะ เพอความหลดพนเถด. อนพทธการกธรรมทงหลายจกมเพยง เทานกหาไม เราจกเลอกเฟนธรรมทงหลาย อนบมโพธญาณแมอน ๆ เมอเราเลอกเฟน อยในครงนน ไดเหนปญญาบารมอนเปน พทธการกธรรมขอท ๔ อนพระมเหสเจา ทงหลายในกาลกอนปฏบตแลว สองเสพ แลว จงสอนตนวา ทานจงบาเพญปญญา- บารมอนเปนพทธการกธรรมขอท ๔ น สมาทานทาใหมนกอน ถาเธอปรารถนา บรรลโพธญาณ ภกษผขอบณฑะในตระ- กลตา ปานกลาง ชนสง ไมเวนตระกล ทงหลาย ยอมไดอาหารพอยงอตภาพให

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 99 เปนไปอยางน แมฉนใด เธอกฉนนน เหมอนกน จงสอบถามชนผรตลอดกาล บาเพญปญญาบารมแลว จกบรรลสมโพธ- ญาณ. อนพทธการกธรรมจกมเพยงเทาน กหาไม เราจกเลอกเฟนธรรมทงหลายบม โพธญาณแมอน ๆ เมอเราเลอกเฟนใน ครงนน ไดเหนวรยบารมอนเปนพทธการก- ธรรมขอท ๕ อนพระมเหสเจาทงหลายใน กาลกอนปฏบตแลวซองเสพแลว จงสอน ตนวา ทานจงบาเพญวรยบารมอนเปน พทธการกธรรมขอท ๕ น สมาทานทาให มนกอน ถาทานปรารถนาบรรลโพธญาณ สหมคราชมความเพยรไมทอถอย มใจประ- คบประคองแลวในการนง การยน การ เดนทกเมอ แมฉนใด ถงทานกฉนนน เหมอนกน จงบาเพญวรยบารมประคอง ความเพยรไวใหมน แลวจกบรรลสมโพธ- ญาณ. อนพทธการกธรรมจกมเทานนกหา มได เราจกเลอกเฟนธรรมทงหลายบม โพธญาณแมอน ๆ เมอเราเลอกเฟนธรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 100 ในครงนน ไดเหนขนตบารมอนเปน พทธการกธรรมขอท ๖ อนพระมเหส ทงหลายในกาลกอนปฏบตแลว สองเสพ แลว จงสอนตนวา เธอจงสมาทานพทธ- การกธรรมขอท ๖ น ทาใหมนกอน เธอ มใจไมเปนสองในขนตบารมนน จกบรรล สมโพธญาณ ธรรมดาวา แผนดนยอม ทนสงทสะอาดบาง สงทไมสะอาดบางทง หมดทเขาทงไป ยอมไมทาความยนด ยนราย แมฉนใด ถงทานกฉนนนเหมอน กน ตองอดทนตอการนบถอ และความ ดหมนของชนทงปวง ทานบาเพญขนต- บารมแลว จกบรรลสมโพธญาณ. อนพทธการกธรรมทงหลายมไดม เพยงทาน เราจกเลอกเฟนธรรมแมอน ๆ บมโพธญาณเมอเราเลอกเฟน ในครงนน ไดเหนสจจบารมอนเปนพทธการกธรรม ขอ ท ๗ อนพระมเหสทงหลายในปางกอนปฏบต แลว สองเสพแลว จงสอนตนวา ทาน จงสมาทานพทธการกธรรมขอท ๗ น ทาใหมนกอน ทานมวาจาไมเปนสองใน สจจบารมนน จกบรรลสมโพธญาณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 101 ธรรมดาวา ดาวประกายพรก เปนดาว ประจาวถ ในโลกนและเทวโลก ยอมไม กาวลวงวถในสมยฤดรอน หรอฤดฝน แมฉนใด แมทานกฉนนนเหมอนกน อยากาวลวงวถในสจจะทงหลาย ทาน บาเพญสจจบารมแลว จกบรรลสมโพธ- ญาณ. อนพทธการกธรรมทงหลายจกไมม เพยงเทาน จกเลอกธรรมแมอน ๆ บม โพธญาณ เมอเราเลอกเฟนในครงนน ไดเหนอธษฐานบารม อนเปนพทธการก- ธรรมขอท ๘ อนพระมเหสทงหลายใน ปางกอนปฏบตแลวสองเสพแลว จงสอน ตนวา ทานจงสมาทานทาพทธการกธรรม ขอท ๘ นใหมนกอน ทานเปนผไมหวน- ไหวในอธฐานบารมแลว จกบรรลสม- โพธญาณ ภเขาศลาลวน ไมหวนไหว ตงมนดแลว ไมหวนไหวดวยลมทแรงกลา ยอมดารงอยในทของตนเทานน แมฉนใด เธอกฉนนนเหมอนกน ตงมนในอธษฐาน- บารมในกาลทงปวง เธอบาเพญอธษฐาน- บารมแลว จกบรรลสมโพธญาณ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 102 อนพทธการกธรรมทงหลายจกไมม เทานแน เราจกเลอกเฟนธรรมแมอน ๆ บมโพธญาณ เมอเราเลอกเฟนในครงนน ไดเหนเมตตาบารมอนเปนพทธการกธรรม ขอท ๙ อนพระมเหสทงหลายในกาลกอน ปฏบตแลว สองเสพแลว จงสอนตนวา เธอจงเปนผไมมใครเสมอดวยเมตตา สมา- ทานพทธการกธรรมขอท ๙ น ใหมนกอน ถาทานปรารถนาบรรลโพธญาณ ธรรมดา วานายอมแผความเยนไปสมาเสมอ และ ยอมชาระลางมลทน คอ ธลในชนทงหลาย ทงคนดและคนชว แมฉนใด เธอกจงเปน ฉนนนนนแหละ พงเจรญเมตตาบารม เจรญเมตตาไปสมาเสมอในชน ผทาประ- โยชนและผไมทาประโยชนแลว ทานจก บรรลสมโพธญาณ. อนพทธการกธรรมทงหลาย จกไมม เพยงเทานแน เราจกเลอกเฟนธรรมแม อน ๆ บมโพธญาณ เมอเราเลอกเฟนใน ครงนน ไดเหนอเบกขาบารมอนเปน พทธการกธรรมขอท ๑๐ อนพระมเหสเจา ทงหลายในกาลกอนปฏบตแลว สองเสพ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 103 แลว จงสอนตนวา เธอเปนผคงทมนคง สมาทานพทธการกธรรมขอท ๑๐ นใหมน กอนแลว จกบรรลสมโพธญาณ ธรรมดา แผนดนเวนจากความยนดยนรายเหลานน ทงสอง ยอมวางเฉยสงอนไมสะอาดและ สงสะอาดทบคคลโยนไปแลว แมฉนใด เธอ กจงเปนฉนนนนนแหละ บาเพญอเบกขา- บารม เปนผคงทในสขและทกขในกาลทก เมอแลว จกบรรลสมโพธญาณ. ธรรมทงหลายอนบมโพธญาณในโลก มประมาณเทานแหละ ไมเกนจากน ทาน จงตงมนอยในธรรมเหลานนเถด เมอเรา พจารณาธรรมทงหลาย ทเปนสภาวะ รสะ และลกษณะเหลานอย ดวยเดชแหงธรรม เหลานน แผนดนหมนโลกธาตกหวนไหว แผนดนหวนไหวอย สงเสยงดงเหมอน เครองยนตรหบออยทเขาบบแลว แผนดน ยอมสนสะเทอนเหมอนจกรยนตนามน ฉะนน. มหาสมทรทงหลายกตฟองนองเนอง ทงจอมเขาทมหาสมทรนนกโอนออนนอมลง แลว เสยงดงหง ๆ กดงกองไปแลวทเขา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 104 สเนรราช บรษททงหลายอยในทองคาส พระพทธเจาหวนไหวอย หมดสตลมลง ณ พนดนในทนน หมอนาหลายพน ตมนา หลายรอยกระทบกนและกนแตกละเอยดไป ในทนน มหาชนทงหลายตางกสะดงตกใจ กลวหมนไป มใจหวาดหวน มาประชมกน เขาเฝาพระพทธเจาทปงกร ทลถามวา ขาแต พระผมพระผจกษ ความดหรอความชวจกม แกโลกอยางไร โลกทงหมดถกรบกวนแลว ขอพระองคจงทรงบรรเทาอนตรายนนดวย เถด ครงนน พระมหามนทปงกรพทธเจา ทรงยงมหาชนเหลานนใหทราบแลววา ทาน ทงหลายจงวางใจเถด อยากลวเลยในการ หวนไหวแหงแผนดนน เราไดพยากรณ ดาบสใดในวนนวา เขาจกเปนพระพทธเจา ในโลก ดาบสนพจารณาธรรมอนพระชนเจา สองเสพแลวในกาลกอน เมอดาบสนน พจารณาธรรมอนเปนพทธภมโดยไมเหลอ ดวยเหตนน แผนดนหมนโลกธาตในมนษย และเทวดาน จงหวนไหวแลว เพราะสดบฟง พระดารสของพระพทธเจา ใจของพวกเขา กสงบทนท มนษยและเทวดาทงหมดจงเขา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 105 ไปหาเราแลวอภวาทอกครงหนง เราสมาทาน พทธคณกระทาใจใหมนแลว นมสการพระ- ทปงกรพทธเจา แลวลกขนจากอาสนะใน ขณะนน เมอเราลกจากอาสนะ เทวดาและ มนษยทงสองพวกตางกโปรยปรายดอกไม ทงทพย ทงเปนของมนษย เหลาเทวดา และมนษยทงสองพวกตางกใหเราทราบถง ความสวสดวา ความปรารถนาททาน ปรารถนาแลวเปนเรองใหญ ทานจกได โพธญาณนนตามความปรารถนา ขอเสนยด จญไรทงปวงจงพนาศไป ความโศก โรคจง สญสนไป อนตรายจงอยามแกทาน ขอทาน จงตรสรโพธญาณอนยอดเยยมพลนเถด ตนไมดอกยอมเบงบานในสมย (ฤด) ทมา ถงแลว แมฉนใด ขาแตมหาวระ ขอทานจง เบกบานดวยพทธญาณฉนนนเถด พระสม- พทธเจาทงหลายเหลาใดเหลาหนง ทรงบา เพญบารม ๑๐ ฉนใด ขอมหาวรเจาจงบาเพญ บารม ๑๐ ฉนนนเถด พระสมพทธเจาเหลาใด เหลาหนง ตรสร ณ โพธมณฑล ฉนใด ขอ มหาวรเจา จงตรสรโพธญาณของพระชนะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 106 ฉนนนเถด พระสมพทธเจาทงหลายเหลาใด เหลาหนง ทรงประกาศพระธรรมจกร ฉนใด ขอมหาวรเจา จงประกาศธรรมจกร ฉนนน เถด พระจนทรในวนปรณมบรสทธ ยอม ไพโรจน ฉนใด ขอทานจงมใจเตมแลว ยง หมนโลกธาตใหไพโรจน ฉนนนเหมอนกน พระอาทตยพนจากราหแลว ยอมโชตชวงม แสงอนกลา ฉนใด ขอทานจงปลดเปลอง โลกโชตชวงดวยสร ฉนนนเหมอนกน แม นาสายใดสายหนง ยอมไหลลงสมหาสมทร ฉนใด ขอชาวโลกทงเทวโลกจงไหลลงส สานกของทาน ฉนนนเถด. เรานนอนเทวดาและมนษยทงหลาย ชมเชยสรรเสรญแลว สมาทานธรรมทง ๑๐ เมอจะบาเพญธรรมเหลานนใหบรบรณ จง เขาไปสปาใหญ ( ปาหมพานต ) ในกาล นนแล. จบสเมธกถา ชาวรมมนครเหลานน องคาสพระ- โลกนายกพรอมทงหมสงฆ ในกาลนนแลว พากนเขาถงพระศาสดาพระนามวา ทปงกร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 107 พระองคนนเปนสรณะแลว พระตถาคตเจา พระนามวาทปงกร ทาชนบางเหลาใหตงอย ในสรณาคมน บางเหลาใหตงอยในศล ๕ บางเหลาตงอยในศล ๑๐ อนประเสรฐ ให สามญผล ๔ อนเปนผลสงสดแกชนบางพวก ใหธรรมอนไมมธรรมอนเสมอ คอปฏสม- ภทา ๔ แกชนบางพวก พระนราสภทรง ประทานสมาบตอนประเสรฐ ๘ แกชน บางเหลา ประทานวชชา ๓ และอภญญา ๖ แกชนบางเหลา พระมหามน พระนามวา ทปงกรพทธเจา ตรสโอวาทประชมชนดวย ความเพยร ไดยงคาสงสอนของพระองคผ เปนโลกนาถใหแพรหลายแลวดวยความ พากเพยร พระพทธเจาทปงกร ทรงม ลกษณะมพระหนใหญ และลาพระศองาม สมลกษณะ ยงประชมชนใหขามพนทคต พระมหามนทรงเหนชนผควรตรสรใน หนทางแมตงแสนโยชน กเสดจไปยงชนนน ใหตรสรโดยพลน. ศาสนาของพระทปงกรนน ในการ ตรสรครงแรกของหมสตว ไดมประมาณถง รอยโกฏ ในครงทสองมประมาณเกาสบโกฏ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 108 ในครงทสาม พระพทธเจาทรงแสดงธรรมท ดาวดงสพภพ ไดมการตรสรของเทพยดา ถงเกาหมนโกฏ. ในศาสดาของพระทปงกรนน ไดม การประชมใหญสามครง ครงแรกมพระ- สาวกมาประชมประมาณแสนโกฏ ครงทสอง เมอพระชนเจาทรงเขานโรธสมาบตทนารท- กฏะ มพระขณาสพผปราศจากมลทนมา ประชมรอยโกฏ ครงทสาม เมอพระมหาวระ ประทบอย ณ ภเขาสทสสนะ ไดประชมทา ปวารณากรรมดวยภกษสงฆประมาณเกา- หมนโกฏ. ในสมยนน เราบวชเปนชฏล ม ตบะกลา บรรลอภญญา ๕ เทยวไปในอากาศ ธรรมาภสมยไดมแกสตวถงสองแสนโกฏ สวนตรสรทละพน หรอสองพนมประมาณ มากมาย ศาสนาของพระผมพระภาคเจา ทปงกร ในครงนน บรสทธปราศจากมลทน แพรหลาย เจรญรงเรองเปนประโยชนแกชน เปนอนมาก พระขณาสพประมาณ ๔ แสน บรรลอภญญา ๖ มฤทธมาก ยอมแวดลอม พระพทธเจาทปงกรผทรงรแจงโลกทกเวลา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 109 สมยนน ใคร ๆ ซงยงเปนพระเสขะ ยงไมถงทสดพรหมจรรย ยอมละความเปน มนษย (ตาย) ไป เขาผนนยอมถกตเตยน ปาพจน คอ พระธรรมวนยของพระองคนน อนพระขณาสพปราศจากมลทน เปนพระ- อรหนตผคงทประกาศดแลว ยอมงามใน โลกทงเทวโลก. นครทพระองคทรงอบต ชอวา รมมวด กษตรยนามวา สเทพ เปนพระชนก พระนางสเมธาเทว เปนพระชนนของพระ- ศาสดาพระนามวา ทปงกร พระสมงคละ และพระตสสะไดเปนคอครสาวก อปฏฐาก ของพระศาสดาทปงกร ชอวา พระสาคตะ พระเถรชอวา นนทา พระเถรชอวา สนนทา ไดเปนคอครสาวกา ตนไมตรสรของพระผม พระภาคเจานน เรยกวา ปปผล (ไมเลยบ). พระมหามนทปงกร มพระวรกาย สง ๘๐ ศอก งามดจไมประจาทวป ชอวา พระยารง ซงบานสะพรง รศมของพระองค แผซานไปโดยรอบ ๑๐ โยชน มพระชน- มายแสนป พระองคดารงอย ยงประชมชน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 110 มากใหขามพนสงสาร ทรงยงพระสทธรรม ใหโชตชวงแลว ใหมหาชนขามพนสาครไป แลวตลอดพระชนมชพ พระองคพรอมทง พระสาวก ไดประกาศพระธรรมวนยให รงโรจนแลวกเสดจดบขนธปรนพพาน เหมอนกองไปทลกโพลงขนแลวกดบไป พระฤทธ พระยศ และจกรรตนะทฝาพระ- ยคลบาททงหมดกอนตรธานไปพรอมกน เพราะสงขารทงปวง เปนของวางเปลา ม ความแปรปรวนไปเปนธรรมดาแนแท. จบทปงกรกถา

โกณฑญญกถาท ๒

กในกาลสวนอนอก เมอพระผมพระภาคเจา พระนามวา ทปงกร เสดจดบขนธปรนพพานลวงแลวหนงอสงไขย พระศาสดาพระนามวา โกณฑญญะกไดเสดจอบตขน แมศาสนาของพระผมพระภาคเจานน กไดมสาวกสนนบาต(ประชมพระสาวก) ๓ ครง การประชมครงแรก มพระสาวกมาประชมประมาณแสนโกฏ ครงทสอง มพระสาวกมาประชมประมาณพนโกฏ ครงทสาม มพระสาวกมาประชมเกาสบโกฏ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 111 ครงนน พระโพธสตวเปนพระเจาจกรพรรด พระนามวา วชตาวไดถวายมหาทานแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมขมประมาณนบไดแสนโกฏพระศาสดาไดพยากรณพระโพธสตววา จกเปนพระพทธเจาแลวแสดงธรรม.พระโพธสตวนน ทรงสดบธรรมกถาของพระศาสดาแลว ทรงมอบราชสมบต ออกผนวช (บวช) ทรงศกษาพระไตรปฎก ทรงใหสมาบต ๘ และอภญญา ๕ใหเกดขน มฌานไมเสอมแลวทรงอบตขนในพรหมโลก. กพระนครของพระผมพระภาคพทธเจา พระนามวา โกณฑญญะ นนชอวา รมมวด พระมหากษตรย พระนามวา สนนทะ เปนพระราชบดาพระนางเทว พระนามวา สชาดา เปนพระมารดา พระภททเถระและสภททเถระเปนอครสาวก พระเถระนามวา อนทธะ เปนพทธปฏฐาก พระตสสาเถร และพระอปตสสาเถร เปนคอครสาวกา มไมทตรสรชอวา สาลกลยาณ พระสรระของพระมหามนนนสง ๘๘ ศอก พระองคมพระชนมายแสนป. จบโกณฑญญกถา

มงคลกถาท ๓

ในสมยอนอก เมอพระโกณฑญญพทธเจาปรนพพานลวงไปแลว ประมาณหนงอสงไขย ในกปเดยวนนเอง มพระพทธเจาเสดจอบตขน ๔พระองค คอ พระมงคลพทธเจา พระสมนพทธเจา พระเรวตพทธเจาและพระโสภตพทธเจา. กในศาสนาของพระผมพระภาคเจาพระนามวา มง-คละ มสาวกมหาสนนบาต ๓ ครง ในมหาสนนบาต ครงทหนง มภกษมาประชม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 112ประมาณแสนโกฏ ในครงทสองประมาณพนโกฏ ในครงทสามประมาณ เกาสบโกฏ. ไดยนวา อานนทกมาร เปนพระภาคตางพระมารดากบพระผม พระภาคเจานน พรอมทงบรษท ๙๐ โกฏ ไดเสดจไปสสานกของพระศาสดาเพอทรงสดบธรรม. พระศาสดาตรสอนปพพกถาแกเธอ เธอพรอมดวยบรษท บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา พระศาสดาทรงตรวจดบรพจรยาของกลบตรเหลานน ทรงเหนอปนสยของการไดบาตรและจวรอนสาเรจดวยฤทธ จงทรงเหยยดพระหตถเบองขวา ตรสวา " พวกเธอจงเปนภกษ " ดงน ขณะนนนนแหละ กลบตรทงปวงกทรงบาตรและจวรอนสาเรจดวยฤทธ เปนเหมอนพระเถระมพรรษา ๖๐ ถงพรอมดวยกรยามารยาทมาแวดลอมถวายบงคมพระ-ศาสดา. ศาสนาของพระผมพระภาคเจาน กมสาวกสนนบาตสามครง. กรศมสรระของพระพทธเจาทงหลายอน ๆ มประมาณ ๘๐ ศอก โดยรอบเปนประมาณ แตวา รศมสรระของพระผมพระภาคเจาพระนามวา มงคละนนหาเหมอนพระพทธเจาอน ๆ ไม คอ มพระรศมแผออกไปสแสนโลกธาตตงอยตลอดกาลเปนนตย ตนไม ภเขา มหาสมทรเปนตน โดยทสดมหมอขาวเปนตน ไดเปนเหมอนหมไวดวยแผนทองคา ฉะนน กพระชนมายของพระองคมประมาณเกาหมนป ตลอดกาลมประมาณเทาน พระจนทร พระ-อาทตยเปนตน ไมอาจเพอเปลงรศมของตนได การกาหนดกลางคนและกลางวนไมปรากฏ สตวทงหลายเทยวไปดวยแสงสวางของพระพทธเจาเปนนตยดจกลางวนดวยแสงอาทตย สตวโลกกาหนดกลางคนและกลางวนได ดวยดอกไมบานวาเปนเวลาเยน กาหนดเสยงนกรองเปนเวลาเชา. ถามวา กอานภาพนของพระพทธเจาพระองคอนไมมหรอ ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 113 ตอบวา มใชไมม จรงอย พระพทธเจาแมเหลานน เมอจานงอยกพงแผพระรศมไปสหมนโลกธาต หรอยงกวานนกได แตวา พระรศมสรระของพระผมพระภาคเจา พระนามวา มงคละ แผไปสหมนโลกธาตตงอยเปนนตยทเดยว ดวยอานาจการตงความปรารถนาไวในบรพชาต เหมอนพระรศม วาหนงของพระพทธเจาอน ๆ. ไดยนวา พระมงคลพทธเจานน ในขณะทบาเพญบารมเปนพระ-โพธสตว ดารงอตภาพเชนเดยวกบพระเวสสนดร พรอมทงบตรและภรรยาอยทภเขาเชนกบภเขาวงกฏ ครงนน มยกษตนหนงชอวา ขรทาฐกะ ทราบวาพระมหาบรษมพระทยในการจาแนกทาน จงแปลงเพศเปนพราหมณเขาไปแลวทลขอทารกทงสองพระองค พระมหาสตว พระมหาสตวทรงยนดราเรงแลวดวยทรงพระดารวา เราจกใหลกนอยแกพราหมณ ดงน แลวพระราชทานทารกทงสอง อนสามารถยงแผนดนหวนไหวจดนารองแผนดน ยกษยนพงแผนกระดาษทพงไวในทสดแหงทจงกรม เมอพระมหาสตวมองดอยนนแหละเคยวกนทารกทงสองพระองค เหมอนเคยวกนกองรากไม มหาบรษแลดยกษเมอยกษนสกวาอาปากเทานน ธารโลหตกหลงออกดจเปลวไฟ พระมหาบรษนนแมเหนปากของยกษนน กมไดเสยพระทย แมเพยงปลายผมใหเกดขน ทรงพระดารวา สทนน วต เม ทาน (ทานเราใหดแลว ) แลวยงปตโสมนสอนใหญใหเกดแกพระองค. พระมหาบรษนน ทรงตงความปรารถนาวา ดวยวบากเปนเครองไหลออกแหงบญของเราน ในอนาคตกาล ขอรศมทงหลายจงออกจากสรระโดยทานองน ดงน เมอพระองคอาศยเหตนนตรสรเปนพระพทธเจาแลว รศมทงหลายจงออกจากพระสรระแผไปสทมประมาณเทาน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 114 บรพจรยาอกอยางหนงของพระมงคลพทธเจา ไดยนวา พระมงคล-พทธเจานน ในเวลาทพระองคเปนพระโพธสตว เหนเจดยพระพทธเจา พระองคหนง ไดคดวา เราควรสละชวตบชาพระพทธเจาพระองคน จงพนสรระทงสนดจพนประทปคบเพลง แลวเอาเนยใสใสถาดทองคาสงประมาณ หนงศอก มราคาแสนกหาปณะจนเตมแลว จดประทปพนไสในถาดนนใหโพลงแลวทนถาดนนดวยศรษะ ยงสรระทงสนใหโพลงแลวกระทาประทกษณพระเจดยตลอดราตรทงสน เมอพระโพธสตวอยอยางนจนอรณขน แมสกวา ขมขนเสนหนงกไมไหม ไดเปนเหมอนเวลาเขาไปสกอปทม ฉะนน จรงอยชอวา ธรรมนนยอมรกษาตนไว เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสไววา ธรรมแล ยอมรกษาผประพฤตธรรม ธรรมอนบคคลประพฤตดแลวยอมนาสขมา ให นเปนอานสงสในธรรมทบคคลประพฤต ดแลว ผมปกตประพฤตธรรมยอมไมไปส ทคต. ดวยวบากเปนเครองไหลออกแหงกรรมแมน รศมพระวรกายของพระ-ผมพระภาคเจา พระนามวา มงคละนน จงแผซานไปสหมนโลกธาตตงอยแลว. ในครงนน พระโพธสตวของเราทงหลายเปนพราหมณ นามวา สรจคดวา เราจะทลนมนตพระศาสดา ดงน จงเขาไปเฝา ไดสดบมธรธรรมกถาแลวทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาจงรบภกษาของขา-พระองคในวนพรงน พระผมพระภาคเจาตรสถามวา พราหมณ เธอตองการภกษเทาไร. พราหมณสรจทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษผเปนบรวาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 115ของพระองคมประมาณเทาไร. ครงนน เปนสาวกสนนบาตครงแรกของพระ-ศาสดา เพราะฉะนน พระองคจงตรสวา ประมาณแสนโกฏ พราหมณจงกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคพรอมดวยหมภกษทงหมด จงรบภกษาของขาพระองค พระศาสดาทรงรบนมนตโดยดษณภาพแลว. พราหมณครนทลนมนตเพอรบภตในวนรงขนแลว เมอเดนกลบบานไดคดวา เราสามารถจะถวายวตถทงหลายมขาวยาค ภตและผาเปนตนแกภกษมประมาณเทานได แตวา ทสาหรบนงจกทาอยางไร ดงน. ความคดของพราหมณนนไดยงความเรารอนเกดขนแกบณฑกมพลศลาอาสน ของทาวสกก-เทวราชซงตงอยไกลถงแปดหมนสพนโยชน (๘๔,๐๐๐ โยชน) ทาวสกกะทรงตรวจดอยดวยทพยจกษวา ใครหนอประสงคจะใหเราเคลอนจากอาสนะน.ทรงเหนแลวซงมหาบรษ จงทรงทราบวา สรจพราหมณนมนตหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข ไดคดถงการจดทนงถวาย แมเรากควรจะไปยงทนนเพอถอเอาสวนบญ ดงน แลวนรนตเพศเปนชางไมถอมดและขวานยนปรากฏขางหนามหาบรษ ถามวา มใครจะจางทากจการอะไรบางไหม ? มหาบรษเหนนายชางไมนน จงถามวา ทานทาอะไรไดบาง. ชางไมนนตอบวา ขนชอวาศลปะทขาพเจาไมรมไดม ใครจะใหขาพเจาทาเรอนหรอมณฑป หรอสงใดขาพเจาทาไดทงนน มหาบรษกลาววา ถาเชนนน เรามงานอย. ชางไมถามวานาย ทานมงานอะไรหรอ ? มหาบรษตอบวา เรานมนตภกษแสนโกฏใหมาฉนภตตาหารในวนพรงนไวแลว ทานจงชวยทามณฑปสาหรบเปนทนงใหภกษเหลานน. ชางไมกลาววา ถาทานอาจใหคาจางแกขาพเจา ขาพเจากกระทามหาบรษกลาววา เราจกใหทาน ชางไมรบคาวา ดละ ขาพเจาจกกระทาแลวไปแลดประเทศหนง ประเทศนนมประมาณ ๑๒ หรอ ๑๓ โยชน ม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 116พนเรยบดจมณฑลกสณ. พระอนทรชางไม คดวา ขอมณฑปสาเรจดวยแกว๗ ประการ จงตงขนในทมประมาณเทาน ดงน แลวแลดอย ทนทนนเองมณฑปกทาลายแผนดนผดขน มณฑปนน ทเสาทงหลายสาเรจดวยทอง มบวเสา สาเรจดวยเงน บรรดาเสาทสาเรจดวยเงนมบวเสาสาเรจดวยทอง บรรดาเสาทสาเรจดวยแกว มณมบวเสาสาเรจดวยแกวประพาฬ บรรดาเสาแกวประพาฬมบวเสาสาเรจดวยแกวมณ บรรดาเสาสาเรจดวยรตนะ ๗ ประการ มบวเสาสาเรจดวยรตนะ ๗ ประการ แตนนกตรวจดอธษฐานวา ขอขายกระดงจงหอยในระหวางทสดแหงมณฑป ดงน พรอมกบการแลดนนแหละ ขายกระดงกหอยยอยแลว กระดงใดถกลมออน ๆ พด กระดงนนกเปลงเสยงไพเราะดจเสยงไพเราะของดนตรมเครอง ๕ ทเดยว เวลานนไดเปนเหมอนกาลเวลาบรรเลงทพยสงคต แลวอธษฐานวา ขอพวงดอกไมหอมและพวงมาลยทงหลายจงหอยภายในระหวาง พวงเหลานน กหอยยอยแลว ตอจากนน พระอนทรซงเปนชางไมกอธษฐานวา ขออาสนะทงหลายและทนงสาหรบภกษแสนโกฏจงทาลายแผนดนผดขน ในทนททนใดนน สงเหลานนกปรากฏขน ตอจากนนกอธษฐานวา ขอตมนาทงหลายจงตงขนมมละหนงตม แมตมนาทงหลายกตงขน ทาวสกกะเนรมตสรรพสงเหนปานน แลวจงไปสสานกของพราหมณแลวเรยนวา ทานพราหมณจงมาตรวจดมณฑปของทานแลว โปรดใหคาจางแกขาพเจา ดงน. มหาบรษไปตรวจดมณฑปแลว เมอแลดอยนนแหละ ปต ๕ อยางกถกตองสรระแผซานไปไมมระหวางคน ลาดบนน พระมหาบรษครนตรวจดมณฑปแลว ไดมความคดวา มณฑปนมใชมนษยทา แตอาศยอชฌาสยและคณของเรา จงทาพภพของทาวสกกะรอนแนแท เพราะฉะนน มณฑปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 117จกเปนมณฑปอนทาวสกกะสรางให กการทเราจกถวายทานเพยงวนเดยวในมณฑปเหนปานนไมควรเลย เราจกถวายทานสก ๗ วน ดงน. กการใหทานดวยวตถอนเปนภายนอกแมมประมาณเพยงไร กไม สามารถจะยงใจของพระโพธสตวทงหลายใหเบกบาน แตวา ความเบกบานใจของพระโพธสตวจะมกเพราะการบรจาคในกาลไดตดศรษะอนตกแตงแลวควกลกตาทงสองทหยอดยาแลว ควกเนอหทยแลวใหไป ในสวราชชาดกพรรณนาไววา เมอพระโพธสตวแมของเราทงหลายสละทรพยทก ๆ วน วนละประมาณ ๕ แสนกหาปณะใหทานอยในพระนครทประตเมองทง ๔ การบรจาคทานนนกไมยงใจใหเบกบานได แตวา เมอใด ทาวสกกเทวราชปลอมเปนพราหมณมาขอพระเนตรทงคของพระองค เมอพระองคทรงควกพระเนตรใหอยนนแหละ ความเบกบานพระทยจงเกดขน จตของพระองคมไดเปนอยางอนสกเทาปลายผม ชอวา ความเบกบานใจของพระโพธสตวทงหลายเพราะอาศยทานเหนปานน จงไมม เพราะฉะนน พระมหาบรษแมนน จงคดวา เราควรจะถวายทานแกภกษแสนโกฏ ๗ วน ดงน จงนมนตหมภกษมพระพทธเจาเปนประมขใหนงในมณฑปนน แลวไดถวายอาหารทานชอวา ควบาน ๗ วน.คาวา ควบาน ทานเรยกโภชนะทเอานานมใสในหมอใหญจนเตมแลวยกขนตงบนเตาไฟ เมอนานมขนแลวใสขาวสารไปหนอยหนง แลวปรงดวยนาผงจรณะนาตาลกรวดและเนยใส. กมนษยทงหลายไมสามารถจะองคาสภกษไดทวถง เทวดาทงหลายจงแทรกเขาไปชวยองคาสแลว ทมประมาณ ๑๒-๑๓ โยชน กไมเพยงพอใหภกษนง แตวาภกษทงหลายนงไดดวยอานภาพของตน. ในวนสดทาย พระ-โพธสตวใหลางบาตรภกษทงหมดบรรจเนยใส เนยขน นามน นาผง นาออย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 118เพอตองใหเปนเภสชแลวถวายพรอมกบไตรจวร ผาจวรทภกษนวกะในสงฆไดมราคาถงแสนกหาปณะ. พระศาสดาเมอจะกระทาอนโมทนาทรงใครครวญดวา บรษน ไดใหทานใหญเหนปานน จกเปนอะไรหนอ ทรงเหนวา ในอนาคตกาล ในทสดแหงสองอสงไขยยงดวยแสนกป จกเปนพระพทธเจา พระนามวา โคตมะดงน จงตรสเรยกมหาบรษมาแลวทรงพยากรณวา ลวงกาลประมาณเทานแลวเธอจกเปนพระพทธเจา พระนามวา โคตมะ. มหาบรษสดบฟงพยากรณวาไดยนวา เราจกเปนพระพทธเจา ประโยชนอะไรดวยการครองเรอนของเราเลาเราจกบวช ดงน แลวละสมบตเหนปานนน ดจถมกอนเขฬะแลวบวชในสานกพระศาสดา กครนบวชแลวกเรยนพระพทธวจนะ ยงอภญญาทงหลายและสมาบตทงหลายใหเกดแลว ในเวลาสนสดอายแลวกบงเกดขนในพรหมโลก. กพระนครของพระผมพระภาคเจา พระนามวา มงคละ ไดมชอวาอตตระ พระบดาเปนกษตรยพระนามวา อตตระ พระมารดา พระนามวาอตตรา พระสเทวเถระและพระธรรมเสนเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐากชอวา ปาลตะ พระสวลเถรและพระอโสกาเถร เปนคพระอครสาวกา ไมกากะทงเปนตนไมตรสร พระสรระสง ๘๘ ศอก ดารงพระชนมายอย ๙หมนปกเสดจดบขนธปรนพพาน กเมอพระผมพระภาคเจาปรนพพานแลวหมนจกรวาลกไดมดพรอมกนหมด การรองไหราพนใหญไดมแกมนษยทงหลายในจกรวาลทงหมดแล. จบมงคลกกถา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 119 สมนกถาท ๔

เมอพระมงคลพทธเจาปรนพพานทาใหหมนโลกธาตมดอยางนแลว ตอจากนนมา พระศาสดาทรงพระนามวา สมนะ กทรงอบตขนสาวกสนนบาตของพระพทธเจาแมนนกม ๓ ครง สนนบาตครงแรกมภกษแสนโกฏ ครงท ๒มภกษประมาณ ๙ หมนโกฏ ครงท ๓ แปดหมนโกฏ. ครงนน พระโพธสตว เปนนาคราช นามวา อตละ มฤทธมากมอานภาพมาก ไดทราบวา พระพทธเจาทรงอบตแลว จงพาหมญาตออกจากนาคพภพมาประโคมดนตรทพยบชาพระผมพระภาคเจามภกษประมาณแสนโกฏเปนบรวาร ไดถวายมหาทานแลวถวายผาคหนงแตละองคแลวตงอยในสรณะทงหลาย พระศาสดาสมนะนนไดพยากรณพระโพธสตววา ในอนาคตกาลอตลนาคราชนจกเปนพระพทธเจา ดงน. พระนครของพระผมพระภาคเจาสมนะนน ชอวา เมขลา พระบดาเปนพระราชา พระนามวา สทตตะ พระมารดาพระนามวา สรมา พระสรณเถระ และพระภาวตตตเถระเปนคอครสาวกภกษอปฏฐาก ชอวา อเทนเถระ พระโสนาเถร และพระอปโสนาเถร เปนคอครสาวกา ไมกากะทงเปนไมตรสร มพระสรระกายสง ๙๐ ศอก พระชนมายของพระองคประมาณ ๙ หมนปแล. จบสมนกถา

เรวตกถาท ๕

ในกาลตอจากพระสมนพทธเจานนมา พระศาสดา ทรงพระนามวาเรวตะ กทรงอบตขน สาวกสนนบาตของพระเรวพทธเจานน กม ๓ ครงในสนนบาตครงแรกนบจานวนไมถวน ครงท ๒ มภกษหนงแสนโกฏ ในครงท ๓ กเหมอนกน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 120 ครงนน พระโพธสตว เปนพราหมณ นามวา อตเทพ สดบฟงพระธรรมเทศนาแลวตงอยในสรณะทงหลาย ประนมอญชลไวเหนอเศยรเกลากลาวสรรเสรญการละกเลสของพระศาสดาพระองคนนแลวไดบชาดวยผาหมพระผมพระภาคเจาแมนนกทรงพยากรณพระโพธสตววา จกเปนพระพทธเจา ดงน. กพระผมพระภาคเจาพระนามวา เรวตะพระองคนนมพระนคร ชอวาสธญญวด พระบดาเปนกษตรย ทรงพระนามวา วปละ พระมารดาพระนามวาวปลา พระวรณเถระและพรหมเทวเถระเปนคพระอครสาวก พทธปฏฐากชอวา สมภวะ พระภททาเถรและพระสภททาเถร เปนพระอครสาวกา ไมกากะทงเปนไมตรสร พระองคมพระสรระสง ๘๐ ศอก มพระชนมายหกหมนพรรษาแล. จบเรวตกถา

โสภตกถาท ๖

ในกาลตอจากพระเรวตพทธเจานน พระศาสดาทรงพระนามวา โสภตไดทรงอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกม ๓ ครง สนนบาตครงแรกมภกษหนงรอยโกฏ ครงท ๒ มภกษ ๙๐ โกฏ ครงท ๓ มภกษ ๘๐ โกฏ. ครงนน พระโพธสตว เปนพราหมณนามวา อชตะ สดบพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลวตงอยในสรณะทงหลาย ไดถวายมหาทานแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข แมพระโสภตพทธเจากพยากรณพระโพธสตววาจกเปนพระพทธเจา ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 121 กพระนครของพระผมพระภาคเจาพระนามวาโสภตนน มชอวา สธรรมพระบดาเปนพระราชา พระนามวา สธรรม พระมารดา พระนามวา สธรรมา พระอสมเถระ และพระสเนตรเถระเปนคพระอครสาวก พทธปฏฐาก ชอวาอโนมะ พระนกลาเถร และพระสชาดาเถร เปนคพระอครสาวกา ไมกากะทงเปนไมตรสร พระองคมพระสรระสง ๕๘ ศอก มพระชนมายเกาหมนพรรษาแล. จบโสภตกถา

อโนมทสสกถาท ๗

ในกาลตอจากพระโสภตพทธเจาลวงไปหนงอสงไขย ในกปหนง มพระพทธเจาบงเกดขน ๓ พระองค คอ พระอโนมทสสพทธเจา พระ-ปทมพทธเจา พระนารทพทธเจา กศาสนาของพระผมพระภาคเจาพระนามวา อโนมทสส มสาวกสนนบาต ๓ ครง ในครงแรกมภกษ ๘ แสนครงท ๒ มภกษ ๗ แสน ครงท ๓ มภกษ ๖ แสนมาประชมกน. ในกาลนน พระโพธสตว เปนเสนาบดยกษตนหนง มฤทธมากมอานภาพมาก เปนใหญกวายกษหลายแสนโกฏ เสนาบดยกษนนฟงวาพระพทธเจาทรงอบตแลว ไดมาถวายมหาทานแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข แมพระศาสดากไดพยากรณยกษนนวา ในอนาคตกาลจกเปนพระพทธเจา ดงน. กพระนครของพระผมพระภาคเจานน นามวา จนทวด พระบดาเปนพระราชา พระนามวา ยสวา พระมารดา พระนามวา ยโสธรา พระนสภเถระและพระอโนมเถระ เปนคพระอครสาวก พทธปฏฐาก ชอวา วรณะ พระสนทร-เถรและพระสมนาเถร เปนคอครสาวกา ตนไมรกฟาเปนตนไมตรสร พระ-สรระของพระผมพระภาคเจาสง ๕๘ ศอก มพระชนมายแสนปแล. จบอโนมทสสกถา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 122 ปทมกถาท ๘

ในกาลตอจากพระอโนมทสสพทธเจานน พระศาสดา พระนามวาปทมะ กทรงอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกม ๓ ครง ครงแรกมภกษหนงแสนโกฏ ครงท ๒ มภกษสามแสนรป ครงท ๓ มภกษผอาศยอย ปาชฏมหาวนในปาเปลยวมาประชมสองแสนรป. ครงนน เมอพระตถาคตประทบอยในปาชฏนนนนแหละ พระโพธ-สตวเปนพญาสหะ ไดเหนพระศาสดาผเขานโรธสมาบตแลวมจตเลอมใสหมอบลงจบ (ไหว) กระทาประทกษณ มปตโสมนสเกดแลว บนลอสหนาทสามครงไมละเวนปตมพระพทธเจาเปนอารมณ ไมออกไปหาอาหาร เพราะความสขอนเกดแตปตนนแหละ ไดทาการสละชวตเขาไปยนเฝาอย ๗ วนครนลวงไป ๗ วน พระศาสดาทรงออกจากนโรธแลว ทอดพระเนตรเหนพญาสหะแลวทรงดารวา สหะนยงจตใหเลอมใสแมในหมภกษแลวจกจบสงฆขอสงฆจงมา ดงน ภกษทงหลายมาแลวในขณะนนทเดยว พญาสหะกยงจต ใหเลอมใสในสงฆ พระศาสดาทรงตรวจดภมธรรมอนมในใจของพญาสหะจงพยากรณวา ในอนาคตกาล พญาสหะนจกเปนพระพทธเจา ดงน. กพระนครของพระผมพระภาคเจานน มชอวา จมปกะ พระบดาเปนพระราชาพระนามวา อสมะ แมพระมารดากทรงพระนามวา อสมา พระ-สาลเถระและพระอปสาลเถระเปนคพระอครสาวก พทธปฏฐาก ชอวา วรณะพระรามาเถรและพระสรามาเถรเปนพระอครสาวกา ตนไมออยชางนอย เปนไมตรสร พระสรระของพระองคสง ๕๘ ศอก มพระชนมายหนงแสนพรรษาแล. จบปทมกถา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 123 นารทกถาท ๙

ในกาลตอจากพระปทมพทธเจานน พระศาสดา ทรงพระนามวา นารทะ กทรงอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกม ๓ ครง สนนบาตครงแรกมภกษหนงแสนโกฏ ครงท ๒ มภกษเกาหมนโกฏ ครงท ๓ มภกษแปดหมนโกฏ. ครงนน พระโพธสตวบวชเปนฤาษเปนผชานาญในอภญญา ๕ และสมาบต ๘ ไดถวายมหาทานแกหมภกษ มพระพทธเจาเปนประมขแลวบชาดวยจนทนแดง แมพระผมพระภาคเจาพระองคนนกทรงพยากรณพระโพธสตวนนวา ในอนาคตกาล เขาจกเปนพระพทธเจา ดงน. กพระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน กมนามวา ธญญวดพระบดาเปนกษตรย พระนามวา สเทวะ พระมารดา พระนามวา อโนมาพระภททสาลเถระ และชตมตตเถระเปนคพระอครสาวก พทธปฏฐากชอวาพระวาสฏฐะ พระอตตราเถรและผคคนเถรเปนคพระอครสาวกา ตนไมออยชางใหญเปนไมตรสร พระสรระสง ๘๘ ศอก พระชนมายเกาหมนพระพรรษาแล. จบนารทกถา

ปทมตตรกถาท ๑๐

ในกาลตอจากพระนารทพทธเจาพระองคนนมา ลวงไปหนงอสงไขยนบถอยไปแตกปน ในทสดแหงแสนกป ในกปหนง มพระพทธเจาทรงพระนามวา ปทมตตระ พระองคเดยวเทานน ทรงอบตขน สาวกสนนบาตแมของพระองคกม ๓ ครง ในครงแรกมภกษหนงแสนโกฏ ครงท ๒มภกษมาประชมทภเขาเวภารบรรพตเกาหมนโกฏ ครงท ๓ มภกษแปดหมนโกฏ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 124 ครงนน พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนผปกครองมหารฐ นามวา ชฏละ ไดถวายทานพรอมทงจวรแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข แมพระปทมตตรพทธเจาพระองคนนกไดพยากรณพระโพธสตววา ในอนาคตกาลชฏละนจกเปนพระพทธเจา ดงน กในกาลแหงพระผมพระภาคเจาทรงพระนามวาปทมตตระ ชอวาผเปนเดยรถยมไดม เทวดาและมนษยทงปวงไดถงพระพทธ เจาเทานนเปนสรณะ พระนครของพระผมพระภาคเจา นามวา หงสวด พระบดาเปนกษตรยพระนามวา อานนทะ พระมารดา พระนามวา สชาดาพระเทวลเถระและพระสชาตเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวาสมนะ พระอมตตาเถร และพระอสมาเถร เปนคพระอครสาวกา ไมสาละเปนไมตรสร พระสรระสง ๘๘ ศอก รศมพระวรกายแผไป ๑๒ โยชนพระชนมายหนงแสนพรรษาแล. จบปทมตตรกถา

สเมธกถาท ๑๑

ในกาลตอจากพระปทมตตรพทธเจาพระองคนนลวงไปสามหมนกป ในกปหนงมพระพทธเจาทรงอบตขน ๒ พระองค คอ พระสเมธพทธเจา และพระสชาตพทธเจา สาวกสนนบาตแมของพระสเมธพทธเจากม ๓ ครง ครงแรกทพระนครสทศนะมภกษขณาสพหนงรอยโกฏ ครงท ๒ เกาสบโกฏ ครงท ๓ แปดสบโกฏ. ครงนน พระโพธสตวเปนมาณพ นามวา อตตระ สละทรพยทฝงเกบไวถง ๘๐ โกฏ ถวายมหาทานแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข ฟง-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 125ธรรม ตงอยในสรณะทงหลายแลวออกบวช พระพทธเจาพระองคนนกไดพยากรณพระโพธสตวนนวา ในอนาคตกาล เขาจกเปนพระพทธเจา ดงน. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระนามวา สเมธะ ชอวา สทศนะพระบดาเปนพระราชา พระนามวา สทตตะ พระมารดา พระนามวาสทตตา พระสรณเถระและพระสพพกามเถระเปนพระอครสาวก พระอปฏฐากนามวา สาครเถระ พระรามาเถร และพระสรามาเถรเปนคพระอครสาวกา ไมสะเดาใหญเปนไมตรสร พระสรระสง ๘๘ ศอก พระชนมายเกาหมนพรรษาแล. จบสเมธกถา

สชาตกถาท ๑๒

ในกาลตอจากพระสเมธพทธเจาพระองคนนมา พระศาสดาพระนามวา สชาตะ กทรงอบตขน แมสาวกสนนบาต ของพระองคกม ๓ ครง ครงแรกมภกษหกลานรป ครงท ๒ มภกษหาลานรป ครงท ๓ มภกษสแสนรป. ครงนน พระโพธสตวเปนพระเจาจกรพรรด ทรงสดบวาพระพทธ-เจาทรงอบตขนแลว จงเขาไปเฝาทรงฟงธรรมแลวถวายราชสมบตในทวปทง ๔พรอมดวยรตนะ ๗ ประการ แกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข แลวทรงผนวชในสานกของพระผมพระภาพเจาพระองคนน ชาวแวนแควนทงสนถอรายไดของรฐมาใหสาเรจกจกรรมของอารามถวายมหาทานเปนนตยแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข แมพระพทธเจาพระองคนนกทรงพยากรณพระเจาจกรพรรดนนแลว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 126 กพระนครของพระสชาตพทธเจา นามวา สมงคละ พระบดาเปนพระราชาพระนามวา อคคตะ พระมารดาพระนามวา ปภาวด พระสทสสน-เถระและพระสเทวเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวา นารทะพระนาคาเถรและพระนาคสมาลาเถรเปนคพระอครสาวกา มตนไผใหญเปนไมตรสร ไดยนวาตนไผนนกลม ไมเปนโพรงลาตนแขง งดงามดวยกงใหญขนไปเบองบน เหมอนกาหางนกยง พระสรระของพระองคสง ๕๐ ศอก พระชนมายเกาหมนพรรษาแล. จบสชาตกถา

ปยทสสกถาท ๑๓

ในกาลตอจากพระสชาตพทธเจาพระองคนน ในทสดแหง ๑,๘๐๐ กปในกปหนงมพระพทธเจาทรงอบตขน ๓ พระองคคอ พระพทธเจาปยทสสพระพทธเจาอตถทสส พระพทธเจาธรรมทสส แมพระพทธเจาพระนามวา ปยทสสพระองคนนกมสาวกสนนบาต ๓ ครง ครงแรกมภกษหนงแสนโกฏครงท ๒ มภกษเกาหมนโกฏ ครงท ๓ มภกษแปดหมนโกฏ. ครงนน พระโพธสตวเปนมาณพนามวา กสสป ถงฝงแหงไตรเพทไดสดบพระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลวบรจาคทรพยหนงแสนโกฏสรางสงฆาราม ดารงอยในสรณะและศลทงหลาย ครงนนพระศาสดาไดทรงพยากรณพระโพธสตวนนวา เมอลวงไปหนงพนแปดรอยกปแลว ผนจกเปนพระพทธเจาดงน. อโนมนคร๑ไดมแกพระผมพระภาคเจาพระองคนน พระบดาเปนพระ-ราชาพระนามวา สทนนะ๒ พระมารดาพระนามวา จนทา๓ พระปาลตเถระ๑ ข. อปทานเลม ๓๓ วาเปน สธญญนคร ๒ สทตตะ ๓ สจนทา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 127และพระสพพทสสเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐากนามวาโสภต พระ-สชาดาเถรและพระธรรมทนนาเถรเปนพระอครสาวกา ตนประยงค๑ เปนไม ตรสร พระสรระของพระองคสง ๘๐ ศอก มพระชนมายเกาหมนพรรษาแล. จบปยทสสกถา

อตถทสสกถาท ๑๔

ในกาลตอจากพระปยทสสพระพทธเจาพระองคนน พระผมพระภาค-เจา ทรงพระนามวา อตถทสส กทรงอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระ-ผมพระภาคเจาพระองคนน กม ๓ ครง ครงแรกมภกษเกาลานแปดแสน๒

ครงท ๒ แปดลาน แปดแสน ครงท ๓ กแปดลานแปดแสนเหมอนกน. ครงนน พระโพธสตวเปนดาบสมฤทธมาก นามวา สสมา ไดนาฉตรดอกมณฑารพจากเทวโลกมาบชาพระศาสดา แมพระศาสดากไดพยากรณพระโพธสตวนนแลว. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนนามวาโสภณ พระบดาเปนพระราชา พระนามวา สาคระ พระมารดาพระนามวา สทศนา พระ-สนตเถระและพระอปสนตเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐากนามวาอภยพระธรรมาเถร และพระสธรรมาเถรเปนคพระอครสาวกา ไมจาปาเปนไมตรสร พระสรระสง ๘๐ ศอก รศมพระวรกายแผไปโดยรอบโยชนหนงตลอดกาลเปนนตย พระชนมายหนงแสนพรรษาแล. จบอตถทสสกถา๑. พระไตรปฎก ข. อปทาน เลม ๓๓ เปนตนกม.๒. บาลประชมครงทหนง ๙๘,๐๐๐ รป ครงทสอง ๘๘,๐๐๐ รป ครงทสาม ๗๗,๐๐๐ รป

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 128 ธรรมทสสกถาท ๑๕

ในกาลตอจากพระอตถทสสพทธเจาพระองคนน พระศาสดาพระนาม วา ธรรมทสส กทรงอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกม ๓ ครงสนนบาตครงแรก มภกษหนงรอยโกฏ๑ ครงท ๒ มภกษเจดสบโกฏ๒ ครงท ๓มภกษแปดสบโกฏ. ครงนน พระโพธสตวเปนทาวสกกเทวราช ไดทรงทาการบชาดวยดอกไมหอมอนเปนทพยและดนตรอนเปนทพย แมพระผมพระภาคเจาพระ-องคนนกไดพยากรณพระโพธสตวแลว. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน นามวา สรณะ พระ-บดาเปนพระราชาพระนามวา สรณะ พระมารดาทรงพระนามวา สนนทาพระปทมเถระและพระปสสเทวเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐากนามวาสเนตตะ พระเขมาเถร และพระสจจนามาเถรเปนคพระอครสาวกา ตนมะพลบเปนตนไมตรสร กพระสรระของพระผมพระภาคเจานน สง ๘๐ ศอก มพระชน-มายหนงแสนพรรษาแล. จบธรรมทสสกถา

สทธตถกถาท ๑๖

ในกาลตอจากพระธรรมทสสสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา นบถอยหลงแตกปนไป ๙๔ กป ในกปหนงมพระพทธเจาพระองคหนงทรงพระ-นามวา สทธตถะ ทรงอบตขน สาวกสนนบาตแมของพระผมพระภาคเจานน กม ๓ ครง ในสนนบาตครงแรก มภกษหนงแสนโกฏ๓ ในครงท ๒มภกษ ๙๐ โกฏ ในครงท ๓ มภกษ ๘๐ โกฏ.๑. บาล ประชมครงทหนง พนโกฏ. ๒. ครงทสอง รอยโกฏ. ๓. รอยโกฏ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 129 ครงนน พระโพธสตว เปนดาบส นามวา มงคละ มเดชกลาถงพรอมดวยกาลงแหงอภญญา ไดนาผลหวาใหญมาถวายพระตถาคตเจา.พระศาสดาทรงเสวยผลหวานนแลว ทรงพยากรณพระโพธสตววา ในทสดแหงกป ๙๔ จกเปนพระพทธเจา ดงน. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนมนามวา เวภาระ พระบดาเปนพระราชามพระนามวา เชยยเสนะ พระมารดา พระนามวา สผสสาพระสมพลเถระและพระสมตตเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวา เรวตะ พระสวลาเถรและพระสรามาเถรเปนคพระอครสาวกา ตนไมกรรณการเปนไมตรสร พระสรระของพระองคสง ๖๐ ศอก มพระชนมายหนงแสนพรรษาแล. จบสทธตถกถา

ตสสกถาท ๑๗

ในกาลตอจากพระสทธตถสมมาสมพทธเจาพระองคนนมาถอยไปแตภทรกปน ๙๒ กป ในกปหนง มพระพทธเจา ๒ พระองค ทรงอบตขน คอพระตสสสมมาสมพทธเจาและพระปสสสมนาสมพทธเจาสาวกสนนบาตของพระตสสสมมาสมพทธเจากม ๓ ครง ในสนตบาตครงแรก มภกษ ๑๐๐โกฏ ในครงท ๒ มภกษ ๙๐ โกฏ ในครงท ๓ มภกษ ๘๐ โกฏ. ครงนน พระโพธสตว เปนกษตรย ทรงพระนามวา สชาตะ มพระราชสมบตมาก มพระยศใหญ ทรงผนวชเปนฤาษ ถงความเปนผมฤทธมาก ทรงสดบวา พระพทธเจาทรงอบตแลว จงถอเอาดอกมณฑารพ ดอกปทม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 130และดอกปารฉตตกะอนเปนทพยมาบชาพระตถาคตเจาผเสดจอยในทามกลางบรษทส ดอกไมนนไดเปนเพดานดอกไมตงอยในอากาศ แมพระศาสดาพระองคนนกไดพยากรณพระโพธสตวนนวา นบแตกปนไป ในกปท ๙๒ ดาบสนจกเปนพระพทธเจา ดงน. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน มนามวา เขมะ พระราช-บดาทรงพระนามวา ชนเสฏฐะ พระราชมารดา ทรงพระนามวา ปทมาพระเทวเถระ และพระอทยเถระเปนพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวาสมงคละ พระปสสาเถร และพระสทตตาเถรเปนพระอครสาวกา ตนประดเปนตนไมตรสร มพระสรระสง ๖๐ ศอก มพระชนมายหนงแสนพรรษาแล. จบตสสกถา

ปสสกถาท ๑๘

ในกาลตอจากพระตสสสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา พระศาสดาทรงพระนามวา ปสสะ กทรงอบตขน แมสาวกสนนบาตของพระองคกม๓ ครง ในครงแรก มภกษ ๖ ลาน ในครงท ๒ มภกษ ๕ ลาน ในครงท ๓ มภกษ ๓ ลาน ๒ แสน. ครงนน พระโพธสตว เปนกษตรย พระนามวา วชตาว ไดทรงสละราชสมบตอนใหญ ทรงผนวชในสานกพระศาสดา เรยนจบพระไตรปฎกไดบอกธรรมกถาแกมหาชน และบาเพญศลบารม แมพระพทธเจาพระองคนนกไดพยากรณพระโพธสตวนนวา จกเปนพระพทธเจา ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 131 พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนมนามวา กาส พระราชบดาทรงพระนามวา ชยเสนะ พระราชมารดาพระนามวา สรมา พระรกขตเถระและพระธรรมเสนเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวา สภยะพระจาลาเถร และพระอปจาลาเถรเปนคพระอครสาวกา ตนมะขามปอม เปนตนไมตรสร พระสรระสง ๕๘ ศอก พระชนมายเกาหมนปแล. จบปสสกถา

วปสสกถาท ๑๙

ในกาลตอจากพระปสสสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา นบแตกปนถอยไปในกปท ๙๑ พระผมพระภาคเจา ทรงพระนามวา วปสส ทรงอบตขนสาวกสนนบาตแมของพระองคกม ๓ ครง ในสนนบาตครงแรกมภกษ ๖ ลาน๘ แสน ในครงท ๒ มภกษ ๑ แสน ในครงท ๓ มภกษ ๘ หมน. ครงนน พระโพธสตว เปนนาคราช นามวา อตละ มฤทธมากมอานภาพมาก ไดถวายตงทองอนขจตไปดวยรตนะ ๗ ประการ แดพระผม-พระภาคเจา แมพระผมพระภาคเจาพระองคนน กทรงพยากรณพระโพธสตวนนวา นบแตกปนไป ในกปท ๙๑ นาคราชนจกเปนพระพทธเจา ดงน. พระนครของพระพทธเจาพระองคนนมนามวา พนธมด พระราชบดาทรงพระนามวา พนธมา พระราชมารดาทรงพระนามวา พนธมด พระขณฑ-เถระและพระตสสเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวา อโสกะพระจนทาเถรและพระจนทมตตาเถรเปนคพระอครสาวกา ตนแคฝอยเปนตนไมตรสร พระองคมพระสรระสง ๘๐ ศอก มพระรศมแผไป ๗ โยชนโดยรอบมพระชนมายแปดหมนพรรษาแล. จบวปสสกกา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 132 สขกถาท ๒๐

ในกาลตอจากพระวปสสสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา ถอยหลงแตภทรกปน ในกปท ๓๑ มพระพทธเจาทรงอบตขน ๒ พระองค คอ พระสขพทธเจาและเวสสภพทธเจา สาวกสนนบาตแมของพระผมพระภาค-เจาทรงพระนามวา สข กม ๓ ครง ในสนนบาตครงแรก มภกษหนงแสนรป ในครงท ๒ มภกษ ๘ หมนรป ในครงท ๓ มภกษ ๗ หมนรป. ครงนน พระโพธสตว เปนพระราชา พระนามวา อรนทมะ ไดถวายทานพรอมทงจวรแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมข ไดถวายชางแกวประดบดวยรตนะ ๗ ประการ ไดถวายกปปยภณฑกระทาใหประมาณเทากบพระยาชาง แมพระพทธเจาพระองคนนกไดทรงพยากรณพระโพธสตวนนวานบแตกปนไป ในกปท ๓๑ จกเปนพระพทธเจา ดงน. กพระนครของพระผมพระภาคเจา พระองคนน มนามวา อรณวดพระราชบดา ทรงพระนามวา อรณ พระราชมารดา ทรงพระนามวา ปภาวดพระอภภเถระ และพระสมภวเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวาเขมงกร พระสขลาเถรและพระปทมาเถรเปนคพระอครสาวกา ไมบณฑรกา(กมบก) เปนไมตรสร พระสรระสง ๗๐ ศอก มพระรศมแผไป ๓ โยชนโดยรอบ มพระชนมาย ๗ หมนพรรษาเเล. จบสขกถา

เวสสภกถาท ๒๑

ในกาลตอจากพระสขสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา พระศาสดาทรงพระนามวา เวสสภ กทรงอบตขน สาวกสนนบาตแมของพระองคกม ๓ ครง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 133ในสนนบาตครงแรก มภกษ ๘ หมน ในครงท ๒ มภกษ ๗ หมน ในครงท ๓ มภกษ ๖ หมน. ครงนน พระโพธสตว เปนพระราชา ทรงพระนามวา สทศนะไดถวายมหาทานพรอมทงจวรแกหมภกษมพระพทธเจาเปนประมขแลวทรงผนวชในสานกพระศาสดาเปนผถงพรอมดวยอาจารคณเปนผนอบนอมและมากดวยปตในพทธรตนะ พระผมพระภาคเจาแมพระองคนนกไดทรงพยากรณพระโพธสตวนนวา นบแตกปนไป ในกปท ๓๑ จกเปนพระพทธเจา ดงน. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน นามวา อโนมะพระราชบดา ทรงพระนามวา สปปตตะ พระราชมารดา ทรงพระนามวายสวด พระเสนเถระและพระอตตรเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐากนามวา อปสนตะ พระรามาเถร และพระสปลาเถรเปนคพระอครสาวกาไมสาละเปนไมตรสร พระองคมพระสรระสง ๖๐ ศอก มพระชนมายหกหมนพรรษาแล. จบเวสสภกถา

กกสนธกถาท ๒๒

ในกาลตอจากพระเวสสภสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา ในกปหนงมพระพทธเจา ๔ พระองค ทรงอบตขนคอ พระกกสนธพทธเจา พระโกนาค-มนพทธเจา พระกสสปพทธเจา และพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย สาวกสนนบาตของพระพทธเจาทรงพระนามวา กกสนธะ มครงเดยวมภกษมาประชม ๔ หมน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 134 ครงนน พระโพธสตว ทรงเปนพระราชา พระนามวา เขมะไดถวายมหาทานพรอมดวยบาตรจวร และยาหยอดตาทงหลายไดสดบธรรม-เทศนาของพระศาสดาแลวทรงผนวช. พระศาสดาแมพระองคนนกพยากรณพระโพธสตว. พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนน มนามวา เขมะ บดาเปนพราหมณ นามวา อคคทตตะ มารดานามวา พราหมณ พระวธรเถระและพระสญชวเถระเปนพระอครสาวก พระอปฏฐาก นามวา วฑฒชะ พระสามาเถรและพระสรพภาเถรเปนคพระอครสาวกา ตนซกใหญเปนไมตรสร พระสรระสง ๔๐ ศอก มพระชนมายสหมนพรรษาแล. จบกกสนธกถา

โกนาคมนกถาท ๒๓

ในกาลตอจากพระกกสนธสมมาสมพทธเจาพระองคนนมา พระศาสดาทรงพระนามวา โกนาคมนะ กทรงอบตขน สาวกสนนบาตของพระองคม๑ ครง ในสนนบาตนน มภกษ ๓ หมนรป. ครงนน พระโพธสตวเปนพระราชา ทรงพระนามวา บรรพตทรงแวดลอมดวยหมอามาตยเสดจไปสสานกของพระศาสดา สดบธรรมเทศนาแลวนมนตหมภกษมพระพทธเจาเปนประมขถวายมหาทานแลว ถวายผาเมองปตตณณะ (ผาไหม) ผาเมองจน ผาแพร ผากมพล และรองเทาทองแลวทรงผนวชในสานกพระศาสดา พระศาสดาแมพระองคนนกไดทรงพยากรณพระโพธสตวแลว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 135 พระนครของพระผมพระภาคเจาพระองคนนมนามวา โสภนะ พระบดาเปนพราหมณ นามวา ยญญทตตะ พระมารดาเปนนางพราหมณ นามวาอตตรา พระภยโยสเถระและพระอตตรเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐากนามวา โสตถชะ พระสมททาเถรและพระอตตราเถรเปนคพระอครสาวกาไมอทมพรเปนตนไมตรสร พระสรระสง ๓๐ ศอก มพระชนมาย ๓ หมนป แล. จบโกนาคมนกถา

กสสปกถาท ๒๔

ในกาลตอจากพระโกนาคมนพทธเจาพระองคนนมา มพระศาสดาทรงพระนามวา กสสป ทรงอบตขน สาวกสนนบาตของพระผมพระภาคเจาพระองคนน มครงเดยว มภกษ ๒ หมนรป. ครงนนพระโพธสตวเปนมาณพ นามวา โชตบาล เปนผจบไตรเพทมชอเสยงปรากฏขจรไปทงทางพนดนและทางอากาศ ไดเปนมตรของชางหมอนามวา ฆฏการะ พระโพธสตวนนไดเขาไปเฝาพระศาสดา พรอมกบชางหมอนนสดบกรรมกถา บวชแลว ปรารภความเพยรเรยนจบพระไตรปฎก ชาระพระพทธศาสนาหมดจดดวยวตรสมบต แมพระศาสดาพระองคนน กไดพยากรณพระโพธสตวนนแลว. พระนครอนขนแกพระผมพระภาคเจาพระองคนน นามวา พาราณสพระบดาเปนพราหมณ นามวา พรหมทต พระมารดาเปนพราหมณ นามวาธนวด พระตสสเถระและภารทวาชเถระเปนคพระอครสาวก พระอปฏฐาก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 136นามวา สพพมตร พระอรณาเถรและพระอรเวลาเถรเปนคพระอครสาวกาตนนโครธเปนตนไมตรสร พระสรระสง ๒๐ ศอก มพระชนมาย ๒ หมนพรรษาแล. จบกสสปกถา สวนในกาลตอจากพระสมมาสมพทธเจา พระนามวา กสสป นนมาเวนพระสมมาสมพทธเจาพระองคนของเราทงหลายแลวจะเปนพระพทธเจาพระองคอนหาไดไม. กพระโพธสตวไดรบพยากรณจากสานกพระพทธเจา ๒๔ พระองคมพระทปงกรสมมาสมพทธเจาเปนตน พทธการกธรรมมทานบารมเปนตนเหลาใด ทพระโพธสตวทรงประมวลธรรม ๘ ประการเหลาน คอ ๑. มนสสตต (ความเปนมนษย) ๒. ลงคสมปตต (ถงพรอมดวยเพศ) ๓. เหต (มอปนสสยแหงพระอรหต ) ๔. สตถารทสสน (การไดเหนพระศาสดา) ๕. ปพพชชา (การบรรพชา) ๖. คณสมปตต (ถงพรอมดวยคณ) ๗. อธกาโร (มความปรารถนาแรงกลา) ๘. ฉนทตา (มความพอใจ) บญญาภนหาร ยอมสาเรจไดเพราะธรรมสโมธาน ๘ ประการแลวทรงทาอภนหารทบาทมลของพระพทธเจาพระนามวา ทปงกร ทรงตงอตสาหะวาเอาละ เราจกคนหาพทธการกธรรมทกดาน ดงน เหนแลววาในครงนน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 137เมอเลอกเฟนอย เราไดเหนทานบารมกอน จงบาเพญพทธการกธรรมเหลานนจนถงความเปนพระเวสสนดร. อนง เมอ พระองคทรงบรรลอานสงสของพระโพธสตวผมอภนหารอนกระทาไวแลว อานสงสเหลานนทานพรรณนาไววา นรชนทงหลายผสมบรณดวยองคคณ ทงปวงอยางน เปนผเทยงเพอจะตรสร เมอ ยงทองเทยวไปสสงสารวฏสนกาลนาน แม ตงรอยโกฏกปกไมไดเกดในอเวจและในโล- กนตรนรก ไมเกดเปนนชฌาม ตณหกเปรต ขปปปาสกเปรต กาลกญชกเปรต แมจะเกด ในทคตกไมเกดเปนสตวเลก ๆ เมอเกดใน มนษย ยอมไมเกดเปนผบอดแตกาเนด ไมเปนคนหหนวก ไมเปนคนใบ ไมเปนคน พการ ไมเกดเปนหญง ไมเปนอภโตพยญชนะ ไมเปนบณเฑาะก ยอมไมเปนบคคลผนบ เนองแลวจากอภพบคคลทงหลาย เปนผ พนแลวจากอนนตรยธรรม เปนนรผเพยง เพอจะตรสร มโคจรบรสทธในททงปวง ไม เสพมจฉาทฏฐ มความเหนในการกระทาวา เปนกรรม แมเมออยในสวรรคกไมเกดใน อสญญภพ ชอวา เหตเกดในสทธาวาส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 138 ทงหลายไมม เปนผนอมไปในเนกขมมะ เปนสตบรษ ไมตดอยในภพนอยภพใหญ ยอมเทยวไป เพอประพฤตประโยชนแกชาว โลก ยอมบาเพญบารมทงปวง ดงน เมอพระโพธสตวบรรลอานสงสเหลานนมาบาเพญบารมทงหลายอยในกาลเสวยพระชาตเปนอกตตพราหมณ ในกาลเสวยพระชาตเปนสงขพราหมณในกาลเสวยพระชาตเปนพระเจาธนญชย ในกาลเสวยพระชาตเปนพระเจามหา-สทศนะ ในกาลเสวยพระชาตเปนมหาโควนทะ ในกาลเสวยพระชาตเปนพระเจานมมหาราช ในกาลเสวยพระชาตเปนพระจนทกมาร ในกาลเสวยพระชาตเปนวสยหเศรษฐ ในกาลเสวยพระชาตเปนสสบณฑต ในกาลเสวยพระชาตเปนพระเจาสวราช ในกาลเปนพระเวสสนดร ดงน ชอวา ปรมาณ-อตภาพทบาเพญทานบารม มคณนบไมได.

วาดวยทานทเปนปรมตถ

อนง เมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนสสบณฑต ไดสละอตภาพททานกลาวไวในสสบณฑตชาดก อยางนวา เราเหนพราหมณผมาขอ จงสละ อตภาพของตน ทานของเราไมมใครเสมอ นนเปนทานบารมของเรา ดงน.ชอวาการบาเพญทานเปนปรมตถบารมโดยสวนเดยว.

วาดวยศลบารมทเปนปรมตถ

อนง ชอวา ปรมาณอตภาพทบาเพญศลบารมมคณทนบไมได คอในกาลเสวยพระชาตเปนพระเจาสวราช ในกาลเสวยพระชาตเปนจมเปยย-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 139นาคราช ในกาลเสวยพระชาตเปนภรทตตนาคราช ในกาลเสวยพระชาตเปนพญาฉททนต ในกาลเสวยพระชาตเปนราชบตรของพระเจาทศราช ในกาลเสวยพระชาตเปนอลนจตตกมาร. กเมอพระโพธสตวนนทาการบรจาคอตภาพกลาวไวในสงขปาลชาดกอยางนวา เราแมถกยงดวยลกศรทงหลาย แม ถกแทงดวยหอกทงหลาย กไมโกรธบตร นายบาน นนเปนศลบารมของเรา ดงน ชอวา การบาเพญศลเปนปรมตถบารม โดยสวนเดยว.

วาดวยเนกขมมบารมทเปนปรมตถ

อนง ชอวา การปรมาณอตภาพทสละราชสมบตใหญบาเพญเนกขมม-บารม มคณนบไมได คอ ในกาลทเสวยพระชาตเปนโสมนสสกมาร ในกาลเสวยพระชาตเปนหตถปาลกมาร ในกาลเสวยพระชาตเปนอโยฆรบณฑต. กเมอพระโพธสตวสละราชสมบตออกผนวช เพราะการสละททานกลาวไวในจฬสตตโสมชาดก อยางนวา เราสละเราสมบตใหญทอยในพระ- หตถ เหมอนสละกอนเขฬะ เมอเราสละอย ไมมความเสยดายเลย นนเปนเนกขมม- บารมของเรา ดงนชอวา การบาเพญเนกขมมะเปนปรมตถบารม โดยสวนเดยว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 140 วาดวยปญญาบารมทเปนปรมตถ

อนง ชอวา ปรมาณอตภาพทบาเพญปญญาบารมทมคณนบไมได คอ ในกาลทพระองคเสวยพระชาตเปนวธรบณฑต ในกาลทเสวยพระชาตเปนบณฑตนามวามหาโควนท ในกาลเสวยพระชาตเปนกททาลบณฑต ในกาลเสวยพระชาตเปนอรกบณฑต ในกาลเสวยพระชาตเปนโพธปรพาชก ในกาลเสวยพระชาตเปนมโหสธบณฑต. กเมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนเสนกบณฑต ในสตตภสตชาดกแสดงอยซงงพษในถง ทกลาวไวอยางนวา เราใชปญญาพจารณาอย จงชวย พราหมณใหพนจากทกข ปญญาของเราไมม ใครเสมอ นนเปนปญญาบารมโดยของเรา ดงนชอวา การบาเพญปญญาเปนปรมตถบารมโดยสวนเดยว.

วาดวยวรยบารมเปนตนทเปนปรมตถ

อนง ชอปรมาณอตภาพทบาเพญแมวรยบารมเปนตน เปนคณนบไมไดกเหมอนกน. กเมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนมหาชนกผขามมหาสมทรทกลาวไวในมหาชนกชาดก อยางนวา มนษยทงหลายมองไมเหนฝง พากน ตายไปในทามกลางมหาสมทร จตของเรา มไดเปลยนเปนอน นนเปนวรยบารมของ เรา ดงนชอวา การบาเพญวรยะเปนปรมตถบารม โดยสวนเดยว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 141 เมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนขนตวาทดาบส ทรงอดกลนอยซงทกขใหญ ดจไมมจตใจ ทกลาวไวในขนตวาทชาดก อยางนวา เมอพระเจากาสราช ใชขวานอน คมฟนเราผคลายกบไมมจต เรากไมโกรธ นนเปนขนตบารมของเรา ดงนชอวา ความบาเพญขนตเปนปรมตถบารม โดยสวนเดยว. เมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนพระเจามหาสตตโสม ไดสละชวต รกษาความสตยทกลาวไวในมหาสตตโสมชาดก อยางนวา เราสละชวตของเราตามรกษาอยซง วาจาสตย ใหปลอยกษตรย ๑๐๑ พระองค นนเปนสจจบารมของเรา ดงนชอวา บาเพญสจจบารมเปนปรมตถบารม. เมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนพระเตมย ทรงสละแมชวตอธษ-ฐานวตร กลาวไวในมคปกขชาดก (ชาดกวาดวยบคคลผเปนใบและพการ)อยางนวา พระมารดาพระบดามใชเปนผนา เกลยดชงของเรา อสรยะใหญกมไดเปนท เกลยดชงของเรา แตพระสพพญตญาณ เปนทรกของเรา เพราะฉะนน การอธษฐาน จงเปนวตรของเรา ดงนชอวา อธษฐานบารมเปนปรมตถบารม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 142 เมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนพระเจาเอกราชผมไดเหนแมแกชวตของพระองค ทรงเจรญเมตตา ทกลาวไวในเอกราชชาดก อยางนวา ใคร ๆ ยอมไมดรายกบเรา แมเราก ไมกลวใคร ๆ ในกาลนนเราไดกาลงเมตตา อปถมภแลว ยอมยนดในปาใหญ ดงนชอวา ไดบาเพญเมตตาบารมเปนปรมตถบารม. เมอพระโพธสตวเสวยพระชาตเปนนกบวช ชอวา โลมหงสะ ไมละความเปนอเบกขาในพวกเดกชาวบานผยงความทกขแสะความสขใหเกดขนดวยการถมนาลายรดเปนตน และดวยการนาดอกไมของหอมมาใหเปนตนตามทกลาวไวในโลมหงสชาดก อยางนวา เรานอนในปาชา มกระดกศพเปน หมอนหนน พวกเดกชาวบานเขาไปแสดง รปไมนอย ดงนชอวา อเบกขาบารมเปนปรมตถบารม. ความยอในทนมเทาน สวนเนอความพสดารพงถอในจรยาปฎก. พระโพธสตว ครนบาเพญบารมทงหลายอยางนแลว ดารงอยในอตภาพของพระเวสสนดร ไดสรางบญเปนอนมากอนเปนเหตใหแผนดนใหญไหว ตามทกลาวไวอยางนวา แผนดนน ไมมจต ไมทราบถง ความสขและทกข แมกระนนกยงไหวถง ๗ ครง เพราะกาลงทานของเรา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 143 เมอสนพระชนมายแลว กทรงจตจากโลกน บงเกดขนในสวรรคชนดสตพระองคทรงยงใหญกวาเทวดาอนในดสตนน ดวยฐานะ ๑๐ ประการ ทรงเสวยทพยสมบตตลอดพระชนมาย ๕๗ โกฏ ๖ ลานป โดยการนบปของมนษย บดนอก ๗ วน จกถงการสนอายขย เพราะฉะนน เมอเกดบพนมต ๕ เหลาน คอ ๑. ผาทงหลายเศราหมอง ๒. ทพยมาลาเหยวแหง ๓. พระเสโทไหลออกจากพระกจฉะ ๔. พระฉววรรณะในสรระปราศจากไป ๕. ทรงเบอหนายทพยอาสน เหลาเทวดาเหนนมตเหลานน กพากนสลดใจกลาววา ทานผเจรญทงหลายเอย สวรรคจกวางเปลาหนอ ดงน ครนทราบวาพระมหาสตวบาเพญ-บารมเตมแลว จงคดวา บดน พระโพธสตวนจะไมทรงอบตขนเทวโลกอนๆจงทรงอบตในมนษยโลกแลวบรรลเปนพระพทธเจา พวกมนษยจกพากนทาบญเปนอนมาก จตแลว ๆ กจกยงเทวโลกใหบรบรณ ดงน จงพากนกราบทลเพอประโยชนแกความเปนพระพทธเจาดงทตรสไว อยางนวา ในกาลทเราตถาคตเปนเทพบตร นามวา สนดสต อยในพวกเทพชนดสต เหลาเทวดามประมาณหนงหมนพากนมา ประนมอญชลวงวอนเราวา ขาแตพระมหา- วรเทพ กาลน เปนเวลาสมควรแลว ท พระองคจกทรงอบตในครรภพระมารดา ตรสรอมตบท โปรดชาวโลกพรอมทง เทวโลก ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 144 พระองคจงทรงตรวจดมหาวโลกนะ ๕ เหลาน คอ กาล ทวป ประเทศตระกล และกาหนดอายพระพทธมารดา ตกลงพระทยแลว จงเสดจจตจากดสต มาถอปฏสนธในศากยสกล ไดรบการบารงบาเรอดวยสมบตมากมายในศากย-สกลนน ทรงถงความเปนหนมสงางามตามลาดบ ในระหวางนพงทราบความพสดารบทแหงพระสตรทงหลายมอาทวา ดกอนอานนท พระโพธสตวมสต สมปชญญะ จตจากหมเทพชนดสตแลวกาวลงสพระครรภพระมารดา และพงทราบดวยสามารถแหงอรรถกถาของบทพระสตรเหลานนเถด. พระโพธสตวนน ทรงเสวยสรราชสมบตเชนกบเทวโลกในปราสาททง๓ อนสมควรแกฤดทง ๓ ในสมยทเสดจไปทรงเลนกฬาในพระอทยานไดทอดพระเนตรเหนเทวทต ๓ คอ คนแก คนเจบ คนตาย ตามลาดบ ทรงสลดพระทยกเสดจกลบจากพระอทยาน ไดทรงเหนบรรพชตในครงท ๔ ไดยงพอพระทยในการบรรพชาใหเกดขนแลวเสดจไปพระอทยาน ยงกาลเวลาลวงไปในพระอทยานนน ทรงประทบนงทฝงสระโบกขรณมงคล เปนผอนวสสกรรม-เทพบตรแปลงเพศเปนชางกลบกมาประดบตกแตงพระองค ทรงสดบขาววาราหลกมารประสตแลว ทรงทราบถงความสเนหาในบตรมความรนแรง จงทรงพระดารวา เราจกตดมนเสยกอนทเครองผกนจกเจรญ ดงน จงเสดจเขาไปสพระนครในเวลาเยน ไดทรงสดบพระคาถาอนพระธดาของพระเจาอาพระนามวา กสาโคตม ภาษตวา นพพตา นน สา มาตา นพพโต นน โส ปตา นพพตา นน สา นาร ยสสาย อทโส ปต บรษเชนนเปนบตรของมารดาใด มารดานนเปนผดบไดแลวแน บรษเชนน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 145 เปนบตรของบดาใด บดานนเปนผดบได แลวแน บรษเชนนเปนสามของภรรยาใด ภรรยานน เปนผดบไดแลวแน ดงนทรงพระดารวา พระนางนใหเราไดฟงนพพตบท จงเปลองสรอยมกดาหารมคาประมาณหนงแสนจากพระศอสงประทานแกพระนางกสาโคตมนน แลวเสดจเขาไปสทประทบของพระองค ทรงประทบนงบนพระแทนสรไสยาสนทรงทอดพระเนตรเหนประการอนแปลกของหญงนกฟอนทงหลายเพราะอานาจแหงความหลบ มพระทยเบอหนาย ปลกนายฉนนะใหตนขนแลว ตรสสงใหนามากณฐกะมา ทรงเสดจขนประทบมากณฐกะ มนายฉนนะเปนสหายมเหลาเทพเจาหมนโลกธาตแวดลอมเสดจออกมหาภเนษกรมณ โดยราตรทยงเหลอนนนนแหละ ทรงเสดจผานมหาอาณาจกรไป ๓ แวนแควน ทรงผนวชณ รมฝงแมนาอโนมา แลวเสดจไปตามลาดบถงกรงราชคฤห เสดจเทยวไปเพอบณฑะในกรงราชคฤหนน ประทบนงทเงอมปณฑวบรรพต ผอนพระราชามคธทลเชญใหครองราชสมบต ทรงปฏเสธราชสมบตนน ทรงเปนผมปฏญญาอนพระเจามคธนนถอเอาแลว เพอใหพระองคบรรลพระสพพญตญาณแลวเสดจมายงแวนแควนของพระองค แลวเสดจเขาไปหาอาฬารดาบสและอททกดาบส ยงไมทรงพอพระทยดวยคณวเศษทไดบรรลในสานกของดาบสเหลานนจงทรงตงมหาปธาน (ความเพยรใหญ) ถง ๖ พรรษา ครนถงวนเพญเดอนหกเวลาเชาทรงเสวยขาวปายาสทนางสชาดาชาวเสนานคมถวาย แลวเสดจไปลอยถาดทองในแมนาเนรญชรา ทรงปลอยเวลาใหลวงไปสนสวนแหงวนดวยสมาบตตาง ๆ ณ ชฏแหงมหาวนใกลฝงแมนาเนรญชรา ในเวลาเยนทรงรบหญากามอหนงทโสตถยพราหมณถวาย เปนผมคณอนกาฬนาคราชสรรเสรญแลว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 146ทรงกาวขนสมณฑลแหงตนโพธ ทรงลาดหญาทงหลายแลวทรงทาปฏญญาวาเราจกไมทาลายบลลงกน จนกวาจตของเราจกพนจากอาสวะทงหลายเพราะความไมถอมน แลวประทบนงโพธบลลงก มพระพกตรมงคอทศปาจน เมอพระอาทตยยงไมอสดงคตนนแหละ กทรงกาจดมารและเสนามารแลว ใน ปฐมยามทรงบรรลบพเพนวาสญาณ ในมชฌมยามทรงบรรลจตปปาตญาณในทสดแหงปจฉมยาม ทรงแทงตลอดสพพญตญาณอนประดบดวยคณของพระพทธเจาทงปวงมทศพลญาณและเวสารชชญาณเปนตนนนแหละ ชอวาทรงบรรลสมทร คอ นยแหงพระอภธรรมน พงทราบอธคมนทานของพระอภธรรมนน ดวยประการฉะน. จบอธคมนทาน

วาดวยเทศนานทาน

พระผมพระภาคเจาทรงบรรลพระอภธรรมดวยประการฉะนแลว ทรงประทบนงโดยบลลงกเดยวลวงไป ๑ สปดาห ทรงเพงตนโพธไมกระพรบ พระเนตรลวงไป ๑ สปดาห ทรงเดนจงกรมลวงไป ๑ สปดาห ในสปดาหท ๔ทรงพจารณาพระอภธรรมททรงบรรล ดวยการตรสรพระสยมภญาณ แลวทรงใหสปดาหทง ๓ แมอนอกลวงไปทควงไมอชปาลนโครธ ควงไมมจจลนทและทควงไมราชายตนะ ในสปดาหท ๘ ทรงกลบไปประทบนงทควงไมอช-ปาลนโครธ ทรงถงความเปนผขวนขวายนอย เพราะทรงพจารณาถงธรรมเปนสภาวะลกซง เมอจะทรงแสดงธรรมอนสหมบดพรหม ซงมมหาพรหมหนงหมนเปนบรวารมาทลอาราธนาแลว จงทรงตรวจดโลกดวยพทธจกษทรงรบการเชอเชญของมหาพรหมแลวทรงตรวจดวา เราพงแสดงธรรมแกใครกอนหนอ ทรงทราบวาอาฬารดาบสและอททกดาบสทากาละแลว จงทรงระลก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 147ถงพระปญจวคคยผมอปการะมาก เสดจลกจากอาสนะเสดจดาเนนไปเมองกาสในระหวางทางไดทรงสนทนากบอปกะอาชวก ในวนอาสาฬหปรณมกทรงบรรลถงทอยภกษปญจวคคย ทปาอสปตนมฤคทายวน ทรงทาปญจวคคยผรองเรยกพระองค ดวยคารองเรยกอนไมสมควรใหเชอฟงแลว ทรงประกาศ พระธรรมจกรโปรดพระปญจวคคยมพระอญญาโกณฑญญเถระเปนประมข และพวกพรหม ๑๘ โกฏ ใหดมอมตรสแลว พงทราบเทศนานทานจนถงการประกาศพระธรรมจกรดงพรรณนามาฉะน. ความยอมเพยงเทาน ชอวา ความพสดารพงทราบดวยนาจแหงอรรถกถาทงหลาย และพระสตรทงหลายมอรย-ปรเยสนสตร และปพพสตรเปนตน พระอภธรรมสมบรณดวยอธคมนทานและเทศนานทาน มอยดงพรรณนามาฉะน.

อกอยางหนงพระอภธรรมมนทาน ๓

นทานของพระอภธรรมแมอนอกม ๓ คอ ๑. ทเรนทาน (นทานไกล) ๒. อวทเรนทาน (นทานไมไกล) ๓. สนตเกนทาน (นทานใกล) บรรดานทานทง ๓ นน พงทราบทเรนทานเรมตงแตบาทมลของพระพทธเจา ทรงพระนามวา ทปงกร จนถงดสตบร พงทราบอวทเรนทานเรมตงแตดสตบรจนถงโพธมณฑล คาวา สมยหนง พระผมพระภาคเจาเสดจประทบอย ณ บณฑกมพลศลาอาสนทควงไมปารฉตตกะในหมเทพยดาชนดาวดงสนนแล ไดตรสอภธรรมแกเทวดาทงหลายชนดาวดงสน ชอวาสนตเกนทานของพระอภธรรมนน. จบนทานกถาเพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 148 อรรถกถามาตกานบพบท*

บดน ถงโอกาสการกลาวอภธรรมกถาตามทขาพเจาใหปฏญญาไว อยางนวา เมอขาพเจากลาวอภธรรมกถานอย ดวยอาการอยางน ขอสาธชนทงหลายอยา ฟงซาน จงตงใจสดบฟง เพราะกถาเชนน หาฟงไดยากนก. ในอภธรรมกถานน ปกรณ ๗ มอภธรรมสงคณเปนตน ชอวาอภธรรม แมในธรรมสงคณกจาแนกเปน ๔ กณฑ มจตตปปาทกณฑเปนตนถงจตตปปาทกณฑนนมมาตกาเปนเบองตน ถงมาตกานนกยงแบงเปน ๒ คอตกมาตกา และทกมาตกา. ในมาตกาทง ๒ อยางนน ตกมาตกาเปนเบองตนแมในตกมาตกากมกศลตกะเปนเบองตน ถงในกศลตกะกมบทนวา กสลาธมมา เปนเบองตน เพราะฉะนน ตงแตแตนไป ขอทานสาธชนทงหลาย จงมจตสงบ ตงใจสดบฟงอภธรรมกถาอน ลกซงน ซงขาพเจาจะกลาวอยใหดเถด.* เรมอธบายตกมาตกา ๒๒ ตกะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 149 ตกะทไดชอเพราะบทเบองตน วา กสลา ธมมา อกสลา ธมมาอพยากตา ธมมา น ชอวา กศลตกะกอน ตกะทไดชอเพราะบททงปวงวาสขาย เวทนา สมปยตตา ธมมา ทกขาย เวทนาย สมปยตตา ธมมา อทกขมสขาย เวทนาย สมปยตตา ธมมา น ชอวา เวทนาตกะบณฑตพงทราบชอตกะและทกะ แมมาตกาทงปวงดวยสามารถแหงบทเบองตนหรอบททงหมด ดวยประการฉะน. ตกะและทกะเหลานนแมทงหมดทานแยกไว ๑๕ ปรจเฉท คอ ตกะม ๑ ปรจเฉท ทกะม ๑๔ ปรจเฉท. ทกะ ๖ มคาวา เหต ธมมา น เหตธมมา เปนตน เรยกวา เหตโคจฉกะ เพราะทานตงไวเหมอนพวงดอก-กรรณการโดยการเกยวเนองกนและกนทงโดยคมภร และโดยอรรถกถา ตอจากนนไป ทกะ ๗ ทกะ มคาอาทวา สปปจจยา ธมมา อปปจจยา ธมมาดงนเปนทกะไมเกยวเนองซงกนและกน พงทราบวา เปนจฬนตรทกะ เพราะทานเลอกทกะทเหมอนกนลวนตงไวตามลาดบของโคจฉกะ และเพราะเปนทกะทนอยกวาในระหวางทกะเหลาอน. ตอจากนน พงทราบวาเปนอาสวโคจฉกะดวยสามารถแหงทกะ ๖ มอาสวทกะเปนตน. พงทราบสญโญชนโคจฉกะดวยสามารถแหงทกะ ๖ มสญโญชนทกะเปนตน.อนง พงทราบคณฐโคจฉกะโอฆโคจฉกะ โยคโคจฉกะ และนวรณโคจฉกะ ดวยสามารถแหงทกะ ๖ มคณฐะ โอฆะ โยคะ และนวรณทกะเปนตน. พงทราบปรามาสโคจฉกะ ดวยสามารถแหงทกะ ๕ มปรามาสทกะเปนตน. ตอจากนน ทกะ ๑๔ มคาเปนตนวา สารมมณา ธมมา ชอวา มหนตรทกะ จากนนทกะ ๘ มกเลสทกะเปนตน ชอวา กเลสทกะ. ตอจากนน ทกะ ๑๘ ม ทสสเนน ปหาตพพเหตกา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 150เปนตน ชอวา ปฏฐทกะ เพราะทานดงไวในทสดแหงอภธรรมมาตกา. สวนทกะ ๔๒ มคาวา วชชาภาคโน ธมมา อวชชาภาคโน ธมมา เปนตนชอวา สตตนตทกะ ตกะและทกะเหลาน แมทงหมด พงทราบวาทานกาหนดไว ๑๕ ปรจเฉท ดงพรรณนามาฉะน.

วาดวยสปปเทสะ และนปปเทสะ

กตกะและทกะเหลาน ทานกาหนดไวอยางนแลวยงแยกออกเปน ๒โกฏฐาส คอ สปปเทสะ (แสดงไวไมหมด) และนปปเทสะ (แสดงโดยสนเชง) เทานน. จรงอย บรรดาสวนทง ๒ นน ตกะ ๙ และทกะ ๗๑ ชอวาสปปเทสะ เพราะทานกาหนดรปธรรมและอรปธรรมไวยงไมหมด. ตกะ ๑๓ ทเหลอ และทกะ ๗๑ ชอวา นปปเทสะ. บรรดาธรรมทง ๒ นน ตกะ ๙เหลานน คอ เวทนาตกะ วตกกตกะ ปตตกะ อปปนตกะ อตตตกะและอารมมณาตกะ ชอวา สปปเทสะ. ในทกะทงหลาย ในทสดแหงโคจฉกะ ๙ มเหตโคจฉกะเปนตน มอปาทานโคจฉกะเปนทสด มโคจฉกะละ ๓ ทกะ ในทสดแหงกเลสทกะ มโคจฉกะละ ๔ ทกะ มหนตรทกะอยางละ ๒คอ จตตสมปยตตา ธมมา จตตวปปยตตา ธมมา จตตส สฏาธมมา จตตวส สฏา ธมมา และในสตตนตทกะทงหลายเวนทกะ ๔ เหลานคอ อธวจนทกะ นรตตทกะ ปญญตตทกะ นามรปทกะ กทกะ ๓๘ ทเหลอเหลานน ชอวา สปปเทสะ บณฑตพงทราบตกะและทกะทเหลอตามทกลาวแลวแมทงหมดวาเปน นปปเทสะ ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 151 อธบายธรรมเปนกศลตกท ๑*

บดน เปนการพรรณนาบทตามบทมาตกา มคาวา กสลา ธมมาเปนตนน. กศลศพทใชในอรรถวา ความไมมโรค ความไมมโทษความฉลาด และมสขเปนวบาก. จรงอย กศลศพทนใชในอรรถวา ความไมมโรค ดงในประโยคมอาทวา กจจ น โภโต กสล กจจ โภโตอนามย (ความไมมโรค มแกทานผเจรญบางหรอ ความไมปวยไข มแกทานผเจรญบางหรอ). ใชในอรรถวา ความไมมโทษ ดงในประโยคมอาทวา กตโม ปน ภนเต กายสมาจาโร กสโล โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชโช... (ขาแตทานพระอานนท กายสมาจารทเปนกศลเปนไฉน ดกอนมหาบพตร กายสมาจารทไมมโทษแล ขาแตทานผเจรญยงมอกขอหนง ซงเปนขอธรรมทเยยม คอพระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมในธรรมทงหลายอนไมมโทษ). ใชในอรรถวา ความฉลาด ในประโยคมอาทวา กสโล ตว รถสส องคปจจงคาน กสลา นจจคตสส สสกขตาจตรตถโย (ทานเปนผฉลาดในเครองประกอบของรถ และคาวา หญง ๔ คนศกษาดแลว เปนผฉลาดในการฟอนราขบรอง). ใชในอรรถวา สขวบาก* ไดแกกศลจต ๒๑ เจตสก ๓๘ แจกเปนขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ สจจะ ๒ คอ เจตสก๓๘ นน เวทนาเปนเวทนาขนธ สญญาเปนสญญาขนธ เจตสกทเหลอ ๓๖ เปนสงขารขนธกศลจต ๒๑ เปนวญญาณขนธ. ไดอายตนะ ๒ คอ กศลจต ๒๑ เปนมนายตนะ เจตสก ๓๘เปนธมมายตนะ ไดธาต ๒ คอ กศลจต ๒๑ เปนมโนวญญาณธาต เจตสก ๓๘ เปนธรรมธาตไดสจจะ ๒ คอ โสกยกศลจต ๑๗ เจตสก ๓๘ เปนทกขสจจะ องคมรรค ๘ ในปฐมฌานมรรคหรอองคมรรค ๗ ในทตยฌานมรรคขนไปเปนมคคสจจะ สวนธรรมทเหลอในกศลบทน ๒๙เปนสจจวมตต (พนจากสจจะ ๔) คอ โลกตรจต ๔ ตามลกษณะจตนบเปน ๑ เจตสกทเหลอจากองคมรรค ๘ อก ๒๔ รวมมคคจตตปบาท ๒๙.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 152ดงในประโยคมอาทวา กสลาน ภกขเว ธมมาน สมาทานเหต กสลสส กมมสส กตตตา (ดกอนภกษทงหลาย เพราะสมาทานธรรมทงหลายทเปนสขวบาก และคาวา เพราะทากรรมทเปนสขวบาก) ในทนกศลศพทควรใชในอรรถวา ไมมโรคบาง ไมมโทษบาง ในสขวบากบาง. ธมมศพทแมน ใชในอรรถวา ปรยต เหต คณ และนสสตต-นชชวะเปนตน. จรงอย ธมมศพทนใชในอรรถวา ปรยต เชนในประโยคมอาทวา ธมม ปรยาปณาต สตต เคยย (กลบตรยอมเลาเรยนปรยต คอ สตตะ เคยยะ). ใชในอรรถ วา เหต เชนในประโยคมอาทวา เหตมหาณ ธมมาปฏสมภทา (ญาณในเหต ชอวา ธรรมปฏสมภทา). ใชในอรรถวา คณ เชนในคาถามอาทวา น ห ธมโม อธมโม จ อโภ สมวปากโน อธมโม นรย เนต ธมโม ปาเปต สคต. ธรรมและอธรรม ทงสองมวบาก เสมอกนหามได อธรรมยอมนาไปสนรก ธรรมยอมใหถงสคต.ใชในอรรถวา นสสตตนชชวะ เชนในประโยคมอาทวา ตสม โข ปนสมเย ธมมา โหนต ธมเมส ธมมานปสส วหรต (กสมยนนแลนสสตตนชชวธรรมทงหลายยอมม และคาวา ภกษมปกตพจารณาเหนนสสตตนชชวธรรมทงหลายอย). แมในทน ธมมศพทควรใชในอรรถวานสสตตนชชวะเทานน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 153 วเคราะหศพทวา กศล และธรรม

พงทราบความหมายของคาวา กศล เปนตนในทน. สภาวะทชอวา กศล เพราะอรรถวา ยงปาปกธรรมอนบณฑตเกลยดใหไหว ใหเคลอนไป ใหหวนไหว คอใหพนาศ. อกอยางหนง สภาวธรรมใด ยอมผกพนโดยอาการทบณฑตเกลยด สภาวธรรมนน ชอวา กสะ ธรรมทชอวา กศล เพราะอรรถวา ยอมถอนขน คอยอมตดกสะ กลาวคออกศลเหลานน. อกอยางหนง ญาณ ชอวา กสะ เพราะทาอกศลอนบณฑตเกลยดใหสนสด หรอเบาบาง. อกอยางหนง ชอวา กศล เพราะอรรถวา อนญาณชอกสะนนพงตด คอ พงถอเอา พงใหเปนไปทวดวยกสญาณนน. อกอยางหนงชอวา กศล เพราะอรรถวา ธรรมแมเหลาน ยอมตดสวนสงกเลสทถงสวนทงสอง คอ ทเกดขนแลวและยงไมเกด เหมอนหญาคายอมบาดสวนแหงมอทลบคมหญาทงสอง เพราะฉะนน จงชอวา กศล เพราะอรรถวา ยอมตดคอ ยอมทาลายอกศลเหมอนหญาคา ฉะนน. สวนภาวะทชอวา ธรรม เพราะอรรถวา ยอมทรงไวซงสภาวะของตน.อกอยางหนง ชอวา ธรรม เพราะอรรถวา อนปจจยทงหลายทรงไวหรอวายอมทรงไวตามสภาวะ ธรรมทชอวา อกศล เพราะอรรถวา ไมใชกศล.อธบายวา ธรรมทเปนปฏปกษตอกศล เหมอนอมตรเปนปฏปกษตอมตรอโลภะเปนตนเปนปฏปกษตอโลภะเปนตน. ธรรมทชอวา อพยากตะ เพราะอรรถวา ไมกระทาใหแจง อธบายวา ทานไมกลาวไวโดยความเปนกศลและอกศล. ในบรรดาธรรมทงสามนน กศลมความไมมโทษและมวบากเปนสขเปนลกษณะ. อกศลมโทษและมทกขเปนวบากเปนลกษณะ อพยากตะมอวบากเปนลกษณะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 154 ถามวา บทเหลานน คอ กสลา หรอวา ธมมา เปนตน มอรรถอยางเดยวกน หรอมอรรถตางกน. ตอบวา ในขอนเปนอยางไร ถาภาระทงสองนมอรรถเปนอนเดยวกนคาวา กสลา ธมมา นกจะเปนเชนกบกลาวคาวา กศล กศล ถาวามอรรถตางกนกจะปรากฏวาตกะและทกะเปนฉกกะและจตกะ และบททงหลายกไมเกยวเนองกน เหมอนเขากลาววา กศล รป คนมจกษ เมอบททงหลายไมสองความถงกนและกนดวยสามารถแหงอรรถ ความเกยวของกนอะไร ๆ กไมมแมในคาวา กสลา ธมมา เปนตนนกเหมอนกน บททงหลายจะไมสมพนธกนและบททงหลายเวนจากการสมพนธในบทเบองตนและเบองปลายแลว ชอวาประโยชนยอมไมม และตอไปกจะขดแยงกบคาถามทวา กตเม ธมมากสลา เพราะวา ธรรมทงหลายไมใชกศล กเมอเปนเชนน พระผพระภาคเจาจงตรสคานวา กตเม ธมมา กสลา. อกนยหนง ถาบททงหลายเหลานมอรรถอยางเดยวกน แมความทธรรมทง ๓ มกศลเปนตน กจะปรากฏเปนเชนเดยวกน จรงอย ธรรมทง ๓ มบทแหงกศลเปนตน ยอมปรากฏเปนอนเดยวกนโดยความเปนธรรม เพราะฉะนน แมกศลเปนตนอนมความหมายไมตางกนโดยอรรถกนธรรม ๓ อยาง กจะปรากฏเปนอยางเดยวกนไป คอคาใดเปนกศล คานนเปนอกศล เปนอพยากตะ ถาหากไมยอมรบธรรม ๓อยาง เปนอยางเดยวกน กจะตองกลาววา ธรรมทมศพทวา กศลอยขางหนาเปนอยางหนง ธรรมทมศพทวา อกศลอยขางหนากเปนอยางหนง ธรรมทมอพยากตะอยขางหนากเปนอยางหนง เมอเปนเชนน ภาวะกด อภาวะอนนอกจากภาวะกด กชอวา ธรรม เพราะฉะนน ธรรมทมอกศลศพทขางหนากนอกไปจากธรรมทมกศลศพทอยขางหนาซงเปนภาวะกจะพงเปนอภาวะไป

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 155แมธรรมทมอพยากตะอยขางหนา แมธรรมมกศลศพทอยขางหนาอน กเปนอภาวะเหมอนกน แมกศลเปนตนเหลาอนนอกจากธรรมทถงความเปนอภาวะอยางน กพงเปนอภาวะนนแหละ คานนทงหมดไมใชเหตสาคญ. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะคาทงหมดนนสาเรจโดยโวหารทรกน. จรงอย โวหารทเขารกน รบรองกนในอรรถทงหลายโดยประการใดๆกสาเรจไดโดยประการนน ๆ นนแหละ กการกลาวถงธรรมทมกศลเปนบทหนาและการกลาวถงกศลศพททมธรรมเปนบทหลง ในคาเปนตน กสลา ธมมาดงน บณฑตทงหลายไมยอมรบ เพราะไมมความหมายตางกนของตน เหมอนอยางทไมรบรองคาอยางนวา กสลา กสลา และไมรบรองวามอรรถะทสองถงกนและกน ดจศพทวา กสลา รป จกขมา (กศล รป คนมจกษ). สวนกศลศพท ในคาวา กสลา ธมมา น บณฑตรบรองแลวโดยสองถงอรรถ คอ ความไมมโทษ และมสขเปนวบาก. อกศลศพท บณฑตรบรองแลว โดยความสองถงอรรถวาเปนโทษและมทกขเปนวบาก. อพยากต-ศพท บณฑตรบรองโดยความสองถงอรรถวา ไมมวบาก. ธมมศพท บณฑตรบรองโดยความสองถงอรรถวา มการทรงไวซงภาวะของตนเปนตน. ธมมศพทนน เมอทานกลาวไวในระหวางศพทเหลานนศพทใดศพทหนง กยอมแสดงถงความเสมอกนแหงอรรถของตน จรงอยศพทเหลานทงหมด ชอวา ธรรม เพราะมการทรงไวซงภาวะของตนเปนตนเปนลกษณะ และแมกศลศพทเปนตน ททานกลาวอยขางหนาของธมมศพทกยอมสองถงความแปลกกนของอรรถของธมมศพทนนของตน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 156 จรงอย ธรรมเปนกศลกม เปนอกศลกม เปนอพยากตะกม ศพทเหลานนทงหมด เมอกลาวแยกกน บณฑตทงหลายในโลก กรบรองเพยง สองความหมายของตน ๆ เมอกลาวรวมกน กยอมรบเนอความทเสมอกบของตนและความทตางกน เพราะฉะนน คาใดททานกาหนดถงเนอความทเปนอนเดยวกนและตางกนในคาวา กสลา ธมมา น และกระทาใหเปนขอทควรตาหน คาทงหมดนน จงไมใชเหตสาคญดวยประการฉะน. การพรรณนาตามบทกสลตกะเพยงเทานกอน. แมตกะและทกะทเหลอ กพงทราบโดยนยนแล.

วาดวยสขเวทนาตกะท ๒

กเบองหนาแตนไป ขาพเจาจกกลาวถงขอทแตกตางกนเทานน.เบองตนน สขศพท ในคาวา สขาย เวทนา เปนตน ทานใชในความหมายหลายอยางมคาวา สขเวทนา สขมล สขารมณ สขเหต สขปจจยฐานอพยาปชฌะ และนพพาน เปนตน. จรงอย สขศพทนใชในอรรถวา สขเวทนา ดงในประโยคมอาทวาสขสส จ ปหานา (เพราะละสขเวทนาได) ใชในอรรถวา สขมล ดงในประโยคมอาทวา สโข พทธาน อปปาโท สขา วราคตา โลเก(ความบงเกดขนแหงพระพทธเจาทงหลายเปนมลแหงความสข การปราศจากความกาหนดเปนมลแหงความสขในโลก) ใชในอรรถวา สขารมณ ดงในประโยคมอาทวา ยสมา จ โข มหาล รป สข สขานปตต สขา-โวกกนต (ดกอนมหาล กเพราะเหตทรปมอารมณเปนสข มสขตามสนองหยงลงสความสข) ใชในอรรถวา สขเหต ดงในประโยคมอาทวา สขสเสตภกขเว อธวจน ยทท ปาน (ดกอนภกษทงหลาย คาวา บญทงหลาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 157นนน เปนชอเหตแหงความสข) ใชในอรรถวา สขปจจยฐาน ดงในประโยคมอาทวา ยาวจท ภกขเว น สกร อกขาเนน ปาปณต ยาว สขาสคคา น เต สข ปชานนต เย น ปสสนต นนทน (ดกอน ภกษทงหลาย การถงฐานะอนเปนปจจยของความสข ดวยการบอกเลาน มใชทาไดโดยงาย และคาวา เทวดาเหลาใด ไมเหนนนทนวน . .. เทวดาเหลานนยอมไมรฐานะอนเปนปจจยของความสข) ใชในอรรถวา อพยาปชฌะ ดงประโยคมอาทวา ทฏธมมสขวหารา เอเต ธมมา (ธรรมเหลาน เปนเครองอย ไมเบยดเบยนในปจจบน) ใชในอรรถวา นพพาน ดงในประโยควานพพาน ปรม สข (พระนพพานเปนความสขอยางยง) แตในทน สขศพทน ใชในสขเวทนาเทานน. เวทนาศพทใชในอรรถวา เสวยอารมณเทานน ดงประโยคมอาทวา วทตา เม เวทนา อปปชชนต (เวทนาของเราตถาคตกาลงปรากฏเกดขน) ยอมสมควร.

วาดวยทกขเวทนา

ทกขศพท ทานใชในอรรถหลายอยาง มคาวา ทกขเวทนา ทกขวตถทกขารมมณา ทกขปจจยฐานะ เปนตน. จรงอย ทกขศพทน ใชในอรรถวา ทกขเวทนา ดงในประโยคมอาทวา ทกขสส จ ปหานา (เพราะละทกขเวทนาได) ใชในอรรถวาทกขวตถ ดงในประโยคมอาทวา ชาตป ทกขา (แมความเกดกเปนทตงของทกข) ใชในอรรถวา ทกขารมณ ดงในประโยคมอาทวา ยสมา จ โขมหาล รป ทกข ทกขานปตต ทกขาโวกกนต (ดกอนมหาลกเพราะเหตรปอารมณเปนทกข ถกทกขตดตาม หยงลงสความทกข) ใชใน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 158อรรถวา ทกขปจจย ดงในประโยคมอาทวา ทกโข ปาปสส อจจโย(การสงสมบาป เปนปจจยแหงทกข) ใชในอรรถวา ทกขปจจยฐาน ดงในประโยคมอาทวา ยาวจท ภกขเว น สกร อกขาเนน ปาปณตตยาว ทกขา นรยา (ดกอนภกษทงหลาย การถงฐานปจจยแหงทกขจนกระทงถงนรกดวยการบอกเลาน กระทาไมไดงาย). แตในทน ทกขศพทนพงทราบ วาเปนทกขเวทนาเทานน.

วาดวยความหมายของศพท

กพงทราบวจนตถะ (ความหมายของคา) ในทน ชอวา สข เพราะยงผเสวยใหสบาย. ชอวา ทกข เพราะทนไดยาก. ชอวา อทกขมสข เพราะอรรถวา ไมใชทกข และไมใชสข. มอกษรทานกลาวไวดวยอานาจเชอมบท. ธรรมมสขเปนตนแมทงหมด ชอวา เวทนา เพราะอรรถวา ยอมรคอ ยอมเสวยรสชองอารมณ. บรรดาเวทนาเหลานน สขเวทนามความเสวยอารมณทนาปรารถนาเปนลกษณะ ทกขเวทนา มการเสวยอารมณทไมนาปรารถนาเปนลกษณะ อทกขมสขเวทนามการเสวยอารมณผดแปลกจากเวทนาทงสอง.

วาดวยสมปยตตะ

กสมปยตศพท ในบทแหงเวทนา ๓ น พงทราบดงน ชอวา สมปยตตะ เพราะอรรถวา ประกอบดวยการกระทาตาง ๆโดยชอบ. ถามวา การกระทาตาง ๆ อยางไร ตอบวา ดวยการทาทงหลาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 159มการเกดขนพรอมกนเปนตน. ถามวา ธรรมบางเหลา สมปยตดวยธรรม บางเหลาไมมหรอ. ตอบวา ใช (ไมม) เพราะปฏเสธปญหาน ดวยประการ ฉะน ขาพเจาจงกลาวอรรถแหงสมปโยค ดวยสามารถแหงธรรมทงหลายมการเกดพรอมกนเปนตน อยางนวา ธรรมบางเหลาสหรคต เกดพรอม ระคนกนเกดพรอมกน ดบพรอมกน มวตถเดยวกน มอารมณเดยวกน มอยมใชหรอเพราะฉะนน ธรรมชอวา สมปยตตะ เพราะอรรถวา ประกอบแลวดวยการทาทว โดยชอบ คอ มการเกดพรอมกนเปนตนเหลาน.

วาดวยวปากตกะท ๓

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงวบาก ตอไป ชอวา วบาก เพราะอรรถวา เปนผลของกศล และอกศลกรรมทงหลายซงพเศษกวากนและกน คาวา วบากน เปนชอของอรปธรรมทงหลายของทถงความเปนวบาก. บทวา วปากธมมธมมา ไดแก ธรรมทงหลายของวบากรรมทงหลาย คอ ธรรมทงหลายอนยงวบากใหเกดขน เหมอนสตวทงหลายมความเกดและความแกเปนสภาวะ มปกตตกไปสความเกดและความแกทานเรยกวา มความเกดเปนธรรมดา มความแกเปนธรรมดา อธบายวา ธรรมทงหลายมวบากเปนสภาวะ มปกตตกไปสวบาก เพราะความทธรรมเหลานยงวบากใหเกดขน ดวยประการฉะน. บทท ๓ ทานกลาวไวโดยการปฏเสธสภาวะทงสอง.

วาดวยอปาทนนตกะท ๔

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงอปาทนนปาทานยธรรมตอไป ธรรมทชอวา อปาทนนะ เพราะกรรมประกอบดวยตณหาเปนตนดวยสามารถกระทาใหเปนอารมณ ยดถอเอาแลว คอ ถอเอาโดยความเปนผล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 160ทชอวา อปาทานยะ เพราะเปนประโยชนเกอกลแกอปทานทงหลาย โดยเขาถงความเปนอารมณแลวสมพนธกบอปาทาน. คาวา อปาทานยะ นเปนชอของธรรมทเปนอารมมณปจจยของอปาทาน. ชอวา อปาทนนปาทา-นยะ เพระอรรถวา เปนอปาทนนะดวยเปนอปาทานยะดวย คาวา อปา-ทนนปาทานยะ น เปนชอของรปธรรมและอรปธรรมทงหลายอนบงเกดขนดวยกรรมทมอาสวะ. ใน ๒ บททเหลอ พงทราบเนอความอนประโยชนเกอกลแกการปฏเสธโดยนยน.

วาดวยสงกลฏฐตกะท ๕

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงสงกลฏฐสงกเลสสกธรรม ตอไป ธรรมทชอวา สงกเลส เพราะอรรถวา ยงสตวใหเศราหมอง.อธบายวา ยอมเบยดเบยน คอใหสตวเรารอน. ทชอวา สงกลฏฐะ เพราะประกอบพรอมแลวดวยสงกเลส. ชอวา สงกเลสกะ เพราะอรรถวา ยอมควรแกสงกเลสโดยทาตนใหเปนอารมณเปนไป หรอวาเขาไปประกอบในสงกเลส โดยความไมกาวลวงความเปนอารมณของสงกเลสนน. คาวา สงกเล-สกะ น เปนชอของธรรมทงหลายทเปนอารมมณปจจยของสงกเลส. ชอวาสงกลฏฐสงกเลสกะ เพราะอรรถวา ธรรมเหลานนเปนสงกลฎฐะดวยเปนสงกเลสกะดวย สอง บททเหลอ พงทราบโดยนยทกลาวไวในตกะตนนนแหละ.

วาดวยวตกกตกะท ๖

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงวตกกะ ตอไป. ธรรมทชอวา สวตกกะ เพราะเปนไปกบดวยวตก คอเปนไปอยดวยสมารถแหงสมปโยคะ ธรรมทชอวา สวจาระ เพราะเปนไปกบดวยวจาระ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 161ธรรมทชอวา สวตกกสวจาระ เพราะธรรมเหลานนมวตกและมวจาร. ธรรมทเวนจากวตกและวจารทงสอง ชอวา อวตกกอวจาระ ธรรมทชอวาวจารมตตะ (สกวาวจาร) เพราะอรรถวา บรรดาวตกและวจาร ธรรมมเพยง วจารเทานนเปนประมาณ อธบายวา ธรรมนนนอกจากวจารแลว ยอมไมสมปโยคะกบวตก. ธรรมเหลานนไมมวตกดวย มเพยงวจารดวย เพราะฉะนน จงชอวา อวตกกวจารมตตา.

วาดวยปตตกะท ๗

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงปตธรรม ตอไป. ธรรมทชอวา ปตสหคตะ เพราะอรรถวา ถงภาวะแหงสมปโยคะมการเกดพรอมกนเปนตนรวมกบปต อธบายวา สมปยตดวยปต. แมใน ๒บททเหลอกนยนแหละ กอทกขมสขเวทนาทานกลาวไวในบทท ๓ นวาอเบกขา เพราะวา อเบกขานนเขาไปเพงเฉยอยซงความเปนไปแหงอาการของสขและทกข คอ ไมใหเปนไปอยตามอาการแหงสขและทกขนน จงชอวาอเบกขา เพราะความดารงอยโดยอาการแหงความเปนกลาง เพราะเหตนนทานจงกลาวตกะน โดยถอเอา ๒ หมวดจากเวทนาตกะนนแหละ แลวแสดงสขไมมปตใหแปลกจากสขทมปต.

วาดวยทสสนตกะท ๘

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงทสสนธรรม ตอไป. บทวา ทสสเนน ไดแกโสดาปตตมรรค จรงอย โสดาปตตมรรคนน พระผมพระภาคเจาตรสวา ทสสนะ เพราะเหนพระนพพานครงแรก สวนโคตรภญาณ ยอมเหนพระนพพานกอนกวาแมกจรง ถงอยางนน โคตรภญาณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 162นน กตงอยในฐานะแหงอาวชชนะของมรรค เหมอนอยางวา บรษผมาสสานกของพระราชาดวยกรณยะอยางใดอยางหนง แมเหนพระราชาผประทบบนคอชางกาลงเสดจดาเนนไปตามถนนแตทไกลเทยว ถกเขาถามวา ทานเฝาพระราชาแลวหรอ แมเหนแลวกกลาววา ขาพเจายงมไดเฝา เพราะความทกจอนบคคลพงกระทาตนยงมไดกระทา ฉนใด โคตรภญาณ แมเหนพระ-นพพานแลวกไมเรยกวา ทสสนะ เพราะไมมการละกเลสทควรกระทาฉนนนเหมอนกน. ทตยบทวา ภาวนาย ไดแก มรรคทง ๓ ทเหลอ. จรงอยมรรคทง ๓ ทเหลอยอมเกด ขนในธรรมอนปฐมมรรคเหนแลวนนแหละ ดวยสามารถแหงภาวนา ยอมไมเหนอะไร ๆ ทปฐมมรรคไมเคยเหน เพราะฉะนนพระผมพระภาคเจาจงตรสเรยกวา ภาวนา. บทท ๓ กลาวไวดวยการปฏเสธบททง ๒ ขางตน.

วาดวยทสสนเหตตกะท ๙

พงทราบวนจฉยในตกะในลาดบตอไป เหตทพงละดวยโสดาปตตมรรค มอยดวยแกธรรมเหลานน เพราะเหตนนธรรมเหลานน จงชอวา ทสสเนนปหาตพพเหตกา. แมในทตยบทกนยนเหมอนกน. ในตตยบทไมพงถอเอาเนอความอยางนวา เหตทพงละดวยโสดา-ปตตมรรค และมรรคเบองบน ๓ ไมมแกธรรมเหลานน พงถอเอาเนอความอยางนวา เหตทพงละดวยโสดาปตตมรรคกมใช และดวยมรรคเบองบน ๓(ภาวนา) กไมใช มอยแกธรรมเหลานน. จรงอย เมอถอเอาความนอกจากน กไมพงถออเหตกธรรม เพราะวา เหตเทานนไมมแกธรรมเหลานน แมในสเหตกธรรมทงหลาย ธรรมใดทละดวยโสดาปตตมรรคและมรรค ๓ เบองบนพงมได.การละธรรมทไมมเหต ยอมถกตอง การละธรรมทมเหต ยอมไมถก. เพราะวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 163เหตของธรรมเหลานนนนแหละ ทานกลาววาไมพงละดวยโสดาปตตมรรคและมรรค ๓ เบองบน ธรรมเหลานน พระองคมไดตรสไว และแมเหตและธรรมทง ๒ นกไมประสงคเอา เพราะฉะนน พงถอเอาเนอความนวา เหตธรรมทงหลายไมพงละดวยโสดาปตตมรรค ไมพงละดวยมรรค ๓ เบองบนมอย เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา มเหตทพงละดวยโสดาปตตมรรค กมใช ดวยมรรค ๓ เบองบนกมใช.

วาดวยอาจยคามตกะท ๑๐

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงอาจยคามธรรม ตอไป. ธรรมใด อนกรรมและกเลสยอมกอสรางไว เพราะเหตนน ธรรมนนจงชอวา อาจยะ คาวา อาจยะ น เปนชอของธรรมทงหลายทเปนไปของสตวผดาเนนไปสปฏสนธ และจต. อธบายวา กรรมและกเลสทงหลายยอมถงปฏสนธและจตนน หรอวา ยอมยงบคคลนนใหเปนไปโดยเปนเหตใหปฏสนธนนสาเรจ ตามทกลาวแลวนนแหละ. ธรรมทงหลายทชอวา อาจย-คามโน เพราะอรรถวา ยอมยงสตวใหถงปฏสนธและจต. คาวา อาจยคาม นเปนชอของกศลและอกศลทมอาสวะ พระนพพานปราศจากความกอ เพราะฉะนน จงชอวา อปจจยะ เพราะปราศจากความกอคอปฏสนธและจตนนนนแหละ ธรรมเหลาใดยอมถงพระนพพานอนเปนอปจจย ธรรมเหลานนชอวาอปจจยคามโน เพราะกระทาพระนพพานนนใหเปนอารมณเปนไป. คาวาอปจจยคาม น เปนชอของอรยมรรค. อกอยางหนง กรรมและกเลสเหลาใดกอสรางยงปฏสนธและจตใหเปนไปอย เหมอนชางอฐกอกาแพง เพราะเหตนน กรรมและกเลสเหลานน จงชอวา อาจยคามโน. ธรรมเหลาใดไมกอสรางปฎ-สนธและจตนนใหเปนไป เหมอนบรษทาลายอฐทกอสรางแลว ๆ เพราะเหตนนธรรมเหลานน จงชอวา อปจจยคามโน บทท ๓ ทานกลาวปฏเสธ ๒ บทตน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 164 วาดวยเสกขตกะท ๑๑

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงเสกธรรม ตอไป. ชอวา เสกขะ เพราะเกดแลวในสกขา ๓ ดงนบาง ชอวา เสกขะเพราะเปนธรรมของพระเสกขะ ๗ ดงนบาง ชอวา เสกขะ เพราะกาลงศกษาอยโดยยงไมสาเรจการศกษานนแหละ. ชอวา อเสกขะ เพราะไมตองศกษาเพราะไมมสงทพงศกษาใหยงขนไปอก. อกอยางหนงชอวา อเสกขะ เพราะพระอเสกขบคคลถงความเจรญทสดแลว. คาวา อเสขะ น เปนชอของธรรมคออรหตผล. บทท ๓ ทานกลาวไวโดยปฏเสธ ๒ บทขางตน.

วาดวยปรตตกะท ๑๒

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงปรตตธรรม ตอไป. วตถมประมาณนอย เรยกวา ปรตตะ เพราะเปนของแตกหกไปรอบดาน เหมอนในประโยคมอาท ปรตต โคมยปณฑ (กอนขววเลกนอย)แมธรรมเหลาน กเปรยบเหมอนของเลกนอย เพราะฉะนน จงชอ ปรตตะเพราะมอานภาพนอย. คาวา ปรตตะ น เปนชอของกามาวจร. ธรรมท ชอวา มหคคตะ เพราะอรรถวา ถงความเปนใหญ เพราะสามารถขมกเลสเพราะมผลไพบลย และเพราะความสบตอยาวนาน หรอวา บคคลผปฏบตแลวถงความเปนผประเสรฐ ดวยฉนทะ วรยะ จตตะ ปญญา ดงนบาง. ธรรมทงหลายมราคะเปนตนกระทาใหมประมาณ ชอวา ประมาณธรรม ธรรมทงหลายทชอ ไมมประมาณ เพราะอรรถวาประมาณธรรมไมมแกธรรมเหลานโดยอารมณ หรอโดยสมปโยคะ และเปนธรรมปฏเสธประมาณธรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 165 วาดวยปรตตารมมณตกะท ๑๓

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงปรตตารมมณธรรม ตอไป. ธรรมทชอวา ปรตตารมมณะ เพราะอารมณของธรรมเหลานเลกนอยแมใน ๒ บททเหลอ กนยนแหละ.

วาดวยหนตกะท ๑๔

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงหนธรรม ตอไป. บทวา หนา ไดแก ลามก คอ อกศลธรรม. ธรรมทงหลายมในทามกลางแหงธรรมอนลามกและประณต มอย เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา มชฌมา คอ ธรรมทเปนไปโนภม ๓ นอกจากหนะและปณตธรรม.โลกตระ ชอวา ธรรมอนประณต เพราะอรรถวาสงสด และอรรถวาชมชนยง ไมเรารอน.

วาดวยมจฉตตตกะท ๑๕

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงมจฉตตธรรม ตอไป. ธรรมทชอวา มจฉตตะ เพราะอรรถวา ชนทงหลายแมมความหวงอยางนวา ธรรมเหลานจกนาประโยชนและความสขมาใหแกเรา ดงน กไมไดเหมอนอยางนนเลย เพราะภาวะของตนเปนความเหนผดจากความเปนไปอนวปรต แมในอสภะเปนตนวาเปนสภะเปนตน. เมอการใหวบากมอย ธรรมเหลานน จงชอวา นยตะ เพราะการใหวบากในระหวางแหงการทาลายขนธนนแหละ ธรรมทงหลายเหลานน เปนมจฉตตะดวยเปนนยตะดวย เพราะเหตนน จงชอวา มจฉตตนยตา. ธรรมทชอวา สมมตตะ เพราะอรรถวาเปนสภาวะโดยชอบดวยอรรถอนผดจากมจฉตตะทกลาวแลว ธรรมเหลานน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 166เปนสมมตตะดวย เปนนยตะดวยโดยใหผลไมมระหวางคนนนแหละ เพราะเหตนน จงชอวา สมมตตนยตา. ธรรมเหลาใดใหผลไมแนนอน แมโดยประการแหงบททงสองทกลาวแลวมอย เพราะเหตนน ธรรมเหลานน จงชอวาอนยตา.

วาดวยมคคารมมณตกะท ๑๖

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงมคคารมมณธรรม ตอไป. ชอวา มรรค เพราะอรรถวา ยอมแสวงหา ยอมคนหาพระนพพานอกอยางหนง ชอวา มรรค เพราะอรรถวา ยอมฆากเลสทงหลายไป. มรรคเปนอารมณของธรรมเหลานน ฉะนน ธรรมเหลานน จงชอวา มคคา-รมมณะ (มมรรคเปนอารมณ. มรรคแมประกอบดวยองค ๘ กเปนเหตของธรรมเหลานน เพราะอรรถวาเปนปจจย เพราะฉะนน ธรรมเหลานนจงชอวา มคคเหตกา (มมรรคเปนเหต). เหตทงหลายสมปยตดวยมรรคหรอวา เหตทงหลายในมรรค ชอวา มคคเหต. มคคเหตเหลานนเปนเหตของธรรมเหลานน ฉะนน ธรรมเหลานน จงชอวา มคคเหตกา (มมรรคเปนเหต). สมมาทฏฐเองเปนมรรคดวย เปนเหตดวย เพราะฉะนน จงชอวาเปนทงมรรคเปนทงเหต. ธรรมทเปนทงมรรคเปนทงเหตเหลานน มอย.แกธรรมเหลานน เพราะเหตนน ธรรมเหลานน จงชอวา มคคเหตกา.มรรคเปนอธบดของธรรมเหลานน ดวยอรรถวาครอบงาใหเปนไป เพราะฉะนน ธรรมเหลานน จงชอวา มคคาธปต.

วาดวยอปปนนตกะท ๑๗

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงอปปนนธรรม ตอไป.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 167 ธรรมทชอวา อปปนนะ เพราะอรรถวา เปนไปทวจาเดมแตอปปาทขณะจนถงภงคขณะอนยงไมเลยไป. ธรรมทไมใชอปปนนะ เรยกวาอนปปนนะ ธรรมใดจกเกดขนแนนอนเพราะเปนสวนหนงแหงเหตทสาเรจแลว เพราะฉะนน ธรรมนน จงชอวา อปปาท.

วาดวยอตตตกะท ๑๘

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงอตตธรรม ตอไป ธรรมทชอวา อตตะ เพราะอรรถวา ถงสภาวะของตน หรอถงอปปาทขณะเปนตนแลวกลวงเลยไป. ธรรมทยงไมถงสภาวะของตน หรออป-ปาทขณะเปนตนทงสองนน ชออนาคตะ ธรรมทอาศยเหตนน ๆ เกดขนชอวา ปจจปปนนะ.

วาดวยอนนตรตกะท ๑๙

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงอนนตรธรรม เปนตน อดตธรรมทเปนอารมณของธรรมเหลานนมอย เพราะเหตนน ธรรมเหลานน จงชอวา อตตารมมณะ แมสองบททเหลอกนยนเหมอนกน.

วาดวยอชฌตตตกะท ๒๐

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงอชฌตตธรรม ตอไป ธรรมทชอวา อชฌตตะ เพราะอรรถวา กระทาของตนใหเปนใหญเหมอนประสงคเอาอยางนวา พวกเราเมอเปนอยอยางน พวกเรากจกยดถอเปนอตตาดงน. สวนอชฌตตศพทนใชในความหมาย ๔ อยางคอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 168 โคจรชฌตตะ (อารมณทวไป) นยกชฌตตะ (ธรรมทเกดอยในตน) อชฌตตชฌตตะ (อชฌตตายตนะ ๖) วสยชฌตตะ (ผลสมาบต ). จรงอย อชฌตตศพทน ใชในอรรถวา โคจรชฌตตะ เหมอนในประโยคมอาทวา เตนานนท ภกขนา ตสมเยว ปรมสม สมาธนมตเตอชฌตตเมว จตต สณเปตพพ , อชฌตตรโต สมาหโต (ดกอนอานนท ภกษนนพงตงจตอนมอารมณในภายในนนแหละใหมนในสมาธนมตเดมนนนนแหละ เธอมความยนดแลวในภายใน มจตตงมนแลว ). ใชในอรรถวา นยกชฌตตะ เหมอนในประโยคมอาทวา อชฌตต สมปสาทน ,อชฌตต วา ธมเมส ธมมานปสส วหรต (ความผองใสภายใน ภกษมปกตพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลายในภายในอย). ใชในอรรถวา อช-ฌตตชฌตตะ เหมอนในประโยคมอาทวา ฉ อชฌตตกา อายตนาน(อายตนะ ๖ เปนไปในภายใน). ใชในอรรถวา วสยชฌตตะ เหมอนในประโยคมอาทวา อย โข ปนานนท วหาโร ตถาคเตน อภสมพทโธ ยททสพพนมตตาน อมนสการา อชฌตต สต อปสมปชช วหรต(ดกอนอานนท กธรรมเปนเครองอยนแล อนตถาคตตรสรชอบยงแลวซงตถาคตเขาถงสญญตะ อนเปนภายในเพราะไมใสใจถงนมตทงปวงอย).อธบายวา ใชในฐานะอนยงใหญ. จรงอย ผลสมาบต ชอวา ฐานะอนยงใหญของพระพทธเจาทงหลาย สวนอชฌตตศพทในทน ประสงคเอานยกช-ฌตตะ เพราะฉะนน ธรรมทเปนไปในสนดานของตนเปนเฉพาะแตละบคคลพงทราบวา เปนอชฌตตธรรม. สวนธรรมทเปนภายนอกจากอชญตตธรรมนน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 169เนองดวยอนทรยกตาม ไมเนองดวยอนทรยกตาม ชอวา พหทธรรมบทท ๓ ทานกลาวไวดวยสามารถแหงบททง ๒. สวนหมวด ๓ แหงอนนตระ (อตตารมมณตกะ) ทานกลาวกระทาธรรมแมทง ๓ ประการ (อชฌตตะเปนตน ) เหลานนนนแหละใหเปนอารมณเปนไป.

วาดวยสนทสสนตกะท ๒๒

พงทราบวนจฉยในหมวด ๓ แหงสนทสสนธรรม ตอไป ธรรมทชอวา สนทสสนะ เพราะเปนไปกบดวยความเหนกลาวคอความทรปนนอนจกขวญญาณพงเหน. ธรรมทชอวา สปปฏฆะ เพราะเปนไปกบดวยปฏฆะ. กลาวคอความเปนคอการกระทบ. ธรรมเหลานนเปนไปกบดวยการเหนและการกระทบ เพราะฉะนน ธรรมเหลานน จงชอวา สนทสสนะสปปฏฆะ. นทสสนธรรม กลาวคอความทรปอนจกขวญญาณพงเหนไมมแกธรรมเหลานน เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา อนทสสนะ ธรรมเหลานนเปนอนทสสนะดวย เปนสปปฏฆะดวยโดยนยทกลาวแลวนนแหละชอวา อนทสสนสปปฏฆะ. บทท ๓ ทานปฏเสธทง ๒ บท.

นเปนการพรรณนาตามบทตกมาตกาเพยงเทาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 170 ทกมาตกา ๑๔๒ ทกะ

อภธรรมมาตกา ๑๐๐ ทกะ

เหตโคจฉกะ

หมวดท ๑ ม ๖ ทกะ คอ

[๒] ๑. เหตทกะเหต ธมมา ธรรมเปนเหตนเหต ธมมา ธรรมไมเปนเหต

๒. สเหตกทกะสเหตกา ธมมา ธรรมมเหตอเหตกา ธมมา ธรรมไมมเหต

๓. เหตสมปยตตทกะเหตสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยเหตเหตวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากเหต

๔. เหตสเหตทกะเหต เจว ธมมา สเหตกา จ ธรรมเปนเหตและมเหตสเหตกา เจว ธมมา น จ เหต ธรรมมเหตแตไมเปนเหต

๕. เหตเหตสมปยตตทกะเหต เจว ธมมา เหตสมปยตตา จ ธรรมเปนเหตและสมปยตดวยเหต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 171เหตสมปยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยเหตแตไมเปนเหตน จ เหต ๖. นเหตสเหตกทกะน เหต โข ปน ธมมา ธรรมไมเปนเหตแตมเหตสเหตกาปน เหต โข ปน ธมมา ธรรมไมเปนเหตและไมมเหตอเหตกาป

จฬนตรทกะ

หมวดท ๒ ม ๗ ทกะ คอ

[๓] ๗-๑. สปปจจยทกะสปปจจยา ธมมา ธรรมมปจจยอปปจจยา ธมมา ธรรมไมมปจจย

๘-๒. สงขตทกะสงขตา ธมมา ธรรมเปนสงขตะอสงขตา ธมมา ธรรมเปนอสงขตะ

๙-๓. สนทสสนทกะสนทสสนา ธมมา ธรรมทเหนไดอนทสสนา ธมมา ธรรมทเหนไมได

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 172 ๑๐-๔. สปปฏฆทกะ สปปฏฆา ธมมา ธรรมทกระทบไดอปปฏฆา ธมมา ธรรมทกระทบไมได

๑๑-๕. รปทกะรปโน ธมมา ธรรมเปนรปอรปโน ธมมา ธรรมไมเปนรป

๑๒-๖. โลกยทกะโลกยา ธมมา ธรรมเปนโลกยะโลกตตรา ธมมา ธรรมเปนโลกตระ

๑๓-๗. เกนจวญเญยยทกะเกนจ วเยยา ธมมา ธรรมทจตบางอยางรไดเกนจ น วเยยา ธมมา ธรรมทจตบางอยางรไมได

อาสวโคจฉกะ

หมวดท ๓ ม ๖ ทกะ คอ

[๔] ๑๔-๑. อาสวทกะอาสวา ธมมา ธรรมเปนอาสวะโน อาสวา ธมมา ธรรมไมเปนอาสวะ

๑๕-๒. สาสวทกะสาสวา ธมมา ธรรมเปนอารมณของอาสวะอนาสวา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของอาสวะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 173 ๑๖-๓. อาสวสมปยตตทกะ อาสวสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยอาสวะอาสววปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากอาสวะ

๑๗-๔. อาสวสาสวทกะอาสวา เจว ธมมา สาสวา จ ธรรมเปนอาสวะ และเปนอารมณของ อาสวะสาสวา เจว ธมมา โน จ อาสวา ธรรมเปนอารมณของอาสวะ แตไม เปนอาสวะ

๑๘-๕. อาสวอาสวสมปยตตทกะอาสวา เจว ธมมา อาสวา- ธรรมเปนอาสวะ และสมปยตดวยสมปยตตา จ อาสวะอาสวสมปยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยอาสวะ แตไมเปนโน จ อาสวา อาสวะ

๑๙-๖. อาสววปปยตตสาสวทกะอาสววปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากอาสวะ แตธรรมเปนสาสวป อารมณของอาสวะอาสววปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากอาสวะ และไมเปนอนาสวาป อารมณของอาสวะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 174 สญโญชนโคจฉกะ

หมวดท ๔ ม ๖ ทกะ คอ

[๕] ๒๐-๑. สญโญชนทกะสโชนา ธมมา ธรรมเปนสญโญชนโน สโชนา ธมมา ธรรมไมเปนสญโญชน

๒๑-๒. สญโญชนยทกะสโชนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของสญโญชนอสโชนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของสญโญชน

๒๒-๓. สญโญชนสมปยตตทกะสโชนสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยสญโญชนสโชนวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากสญโญชน

๒๓-๔. สญโญชนสญโญชนยทกะสโชนา เจว ธมมา ธรรมเปนสญโญชน และเปนอารมณสโชนยา จ ของสญโญชนสโชนยา เจว ธมมา โน ธรรมเปนอารมณของสญโญชน แตไมจ สโชนา เปนสญโญชน

๒๔-๕. สญโญชนสญโญชนสมปยตตทกะสโชนา เจว ธมมา ธรรมเปนสญโญชนและสมปยตดวย สโชนสมปยตตา จ สญโญชน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 175สโชนสมปยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยสญโญชน แตไมเปนโน จ สโชนา สญโญชน

๒๕-๖. สญโญชนวปปยตตสญโญชนยทกะสโชนวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากสญโญชน แตเปนธมมา สโชนยาป อารมณของสญโญชนสโชนวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากสญโญชน และไมธมมา อสโชนยาป เปนอารมณของสญโญชน

คนถโคจฉกะ

หมวดท ๕ ม ๖ ทกะ คอ

[๖] ๒๖-๑. คนถทกะคนถา ธมมา ธรรมเปนคนถะโน คนถา ธมมา ธรรมไมเปนคนถะ

๒๗-๒. คนถนยทกะคนถนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของคนถะอคนถนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของคนถะ

๒๘-๓. คนถสมปยตตทกะคนถสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยคนถะคนถวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตตจากคนถะ

๒๙-๔. คนถคนถนยทกะคนถา เจว ธมมา คนถนยา จ ธรรมเปนคนถะและเปนอารมณของ คนถะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 176คนถนยา เจว ธมมา โน จ คนถา ธรรมเปนอารมณของคนถะ แตไม เปนคนถะ

๓๐-๕. คนถคนถสมปยตตทกะคนถา เจว ธมมา คนถสมปยตตา จ ธรรมเปนคนถะ และสมปยตดวยคนถะคนถสมปยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยคนถะ แตไมเปนโน จ คนถา คนถะ

๓๑-๖. คนถวปปยตตคนถนยทกะคนถวปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากคนถะ แตเปนอารมณคนถนยาป ของคนถะคนถวปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากคนถะ และไมเปนอคนถนยาป อารมณของคนถะ

โอฆโคจฉกะ

หมวดท ๖ ม ๖ ทกะ คอ

[๗] ๓๒-๑. โอฆทกะ

โอฆา ธมมา ธรรมเปนโอฆะโน โอฆา ธมมา ธรรมไมเปนโอฆะ

๓๓-๒. โอฆนยทกะโอฆนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของโอฆะอโนฆนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของโอฆะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 177 ๓๔-๓. โอฆสมปยตตทกะ โอฆสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยโอฆะโอฆวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากโอฆะ

๓๕-๔. โอฆโอฆนยทกะโอฆา เจว ธมมา โอฆนยา จ ธรรมเปนโอฆะและเปนอารมณของ โอฆะโอฆนยา เจว ธมมา โน จ โอฆา ธรรมเปนอารมณของโอฆะแตไมเปน โอฆะ

๓๖-๕. โอฆโอฆสมปยตตทกะโอฆา เจว ธมมา โอฆ- ธรรมเปนโอฆะ และสมปยตดวยโอฆะสมปยตตา จโอฆสมปยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยโอฆะ แตไมเปนโน จ โอฆา โอฆะ

๓๗-๖. โอฆวปปยตตโอฆนยทกะโอฆวปปยตตา โน ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากโอฆะ แตเปนอารมณโอฆนยาป ของโอฆะโอฆวปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากโอฆะ และไมเปนอโนฆนยาป อารมณของโอฆะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 178 โยคโคจฉกะ

หมวดท ๗ ม ๖ ทกะ คอ

[๘] ๓๘-๑. โยคทกะโยคา ธมมา ธรรมเปนโยคะโน โยคา ธมมา ธรรมไมเปนโยคะ

๓๙-๒. โยคนยทกะโยคนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของโยคะอโยคนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของโยคะ

๔๐-๓. โยคสมปยตตทกะโยคสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยโยคะโยควปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากโยคะ

๔๑-๔. โยคโยคนยทกะโยคา เจว ธมมา โยคนยา จ ธรรมเปนโยคะ และเปนอารมณของโยคะโยคนยา เจว ธมมา โน จ โยคา ธรรมเปนอารมณของโยคะแตไมเปนโยคะ

๔๒-๕. โยคโยคสมปยตตทกะโยคา เจว ธมมา โยคสมปสยตตา จ ธรรมเปนโยคะ และสมปยตดวยโยคะโยคาสมปยตตา เจว ธมมา โน จ โยคา ธรรมสมปยตดวยโยคะแตไมเปนโยคะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 179 ๔๓-๖. โยควปปยตตโยคนยทกะ โยควปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากโยคะ แตเปนอารมณโยคนยาป ของโยคะโยควปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากโยคะ และไมเปนอโยคนยาป อารมณของโยคะ

นวรณโคจฉกะ

หมวดท ๘ ม ๖ ทกะ คอ

[๙] ๔๔-๑. นวรณทกะนวรณา ธมมา ธรรมเปนนวรณโน นวรณา ธมมา ธรรมไมเปนนวรณ

๔๕-๒. นวรณยทกะนวรณา ธมมา ธรรมเปนอารมณของนวรณอนวรณยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของนวรณ

๔๖-๓. นวรณสมปยตตทกะนวรณสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยนวรณนวรณวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากนวรณ

๔๗-๔. นวรณนวรณยทกะนวรณา เจว ธมมา นวรณยา จ ธรรมเปนนวรณ และเปนอารมณของ นวรณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 180นวรณยา เจว ธมมา โน จ นวรณา ธรรมเปนอารมณของนวรณ แตไมเปน นวรณ

๔๘-๕. นวรณนวรณสมปยตตทกะนวรณา เจว ธมมา นวรณ ธรรมเปนนวรณและสมปยตดวยนวรณสมปยตตา จนวรณสมปยตตา เจว ธมมา โน จ ธรรมสมปยตดวยนวรณ แตไมเปนนวรณา นวรณ

๔๙-๖. นวรณวปปยตตนวรณยทกะนวรณวปปยตต โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากนวรณแตเปนอารมณนวรณยาป ของนวรณนวรณวปปยตตา โข ปน ธมมา ธรรมวปปยตจากนวรณ และไมเปนอนวรณยาป อารมณของนวรณ

ปรามาสโคจฉกะ

[๑๐] หมวดท ๙ ม ๕ ทกะ คอ

๕๐-๑. ปรามาสทกะปรามาสา ธมมา ธรรมเปนปรามาสะ (ทฏฐ)โน ปรามาสา ธมมา ธรรมไมเปนปรามาสะ

๕๑-๒. ปรามฏฐทกะปรามฏา ธมมา ธรรมเปนอารมณของปรามาสะอปรามฏา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของปรามาสะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 181 ๕๒-๓. ปรามาสสมปยตตทกะ ปรามาสสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยปรามาสะปรามาสวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากปรามาสะ

๕๓-๔. ปรามาสปรามฏฐทกะปรามาสา เจว ธมมา ธรรมเปนปรามาสะ และเปนอารมณปรามฏา จ ของปรามาสะปรามฏา เจว ธมมา ธรรมเปนอารมณของปรามาสะ แตโน จ ปรามาสา ไมเปนปรามาสะ

๕๔-๕. ปรามาสวปปยตตปรามฏฐทกะปรามาสวปปยตตา โข ปร ธมมา ธรรมวปปยสตจากปรามาสะ แตเปนปรามฏาป อารมณของปรามาสะปรามาสวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากปรามาสะ และไมเปนธมมา อปราฏป อารมณของปรามาสะ

มหนตรทกะ

[๑๑] หมวดท ๑๐ ม ๑๔ ทกะ คอ

๕๕-๑. สารมมณทกะสารมมณา ธมมา ธรรมมอารมณอนารมมณา ธมมา ธรรมไมมอารมณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 182 ๕๖-๒. จตตทกะ จตตา ธมมา ธรรมเปนจตโน จตตา ธมมา ธรรมไมเปนจต

๕๗-๓. เจตสกทกกะเจตสกา ธมมา ธรรมเปนเจตสกอเจตสกา ธมมา ธรรมไมเปนเจตสก

๕๘-๔. จตตสมปยตตทกะจตตสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยจตจตตวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากจต

๕๙-๕. จตตสงสฏฐทกะจตตส สฏา ธมมา ธรรมเจอกบจตจตตวส สฏา ธมมา ธรรมไมเจอกบจต

๖๐-๖. จตตสมฏฐานทกะจตตสมฏานา ธมมา ธรรมมจตเปนสมฏฐานโน จตตสมฏานา ธมมา ธรรมไมมจตเปนสมฏฐาน

๖๑-๗. จตตสหภทกะจตตสหภโน ธมมา ธรรมเกดรวมกบจตโน จตตสหภโน ธมมา ธรรมไมเกดรวมกบจต

๖๒-๘. จตตานปรวตตทกะจตตานปรวตตโน ธมมา ธรรมอนเกดคลอยตามจตโน จตตานปรวตตโน ธมมา ธรรมไมเกดคลอยตามจต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 183 [๑๑] ๖๓-๙. จตตสงสฏฐสมฏฐานทกะ จตตส สฏสมฏานา ธมมา ธรรมเจอกบจตและมจตเปนสมฏฐานโน จตตส สฏสมฏานา ธมมา ธรรมไมเจอกบจตและไมมจตเปน สมฏฐาน

๖๔-๑๐. จตตสงสฏฐสมฏฐานสหภทกะจตตส สฏสมฏานสหภโน ธมมา ธรรมเจอกบจตมจตเปนสมฏฐาน และเกดรวมกบจตโน จตตส สฏานสหภโน ธรรมไมเจอกบจต ไมมจตเปนสมฏฐานธมมา และไมเกดรวมกบจต

๖๕-๑๑. จตตสงสฏฐสมฏฐานานปรวตตทกะจตตส สฏฐสมฏานา- ธรรมเจอกบจตมจตเปนสมฏฐานและนปรวตตโน ธมมา เกดคลอยตามจตโน จตตส สฏสมฏานา ธรรมไมเจอกบจตไมมจตเปนสมฏฐานนปรวตตโน ธมมา และไมเกดคลอยตามจต

๖๖-๑๒. อชฌตตกทกะอชฌตตกา ธมมา ธรรมเปนภายในพาหรา ธมมา ธรรมเปนภายนอก

๖๗-๑๓. อปาทาทกะอปาทา ธมมา ธรรมอาศยมหาภตรปเกดโน อปาทา ธมมา ธรรมไมอาศยหาภตรปเกด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 184 ๖๘-๑๔. อปาทนนทกะ อปาทนนา ธมมา ธรรมอนเจตนากรรมทสมปยตดวย ตณหาทฏฐเขายดครองอนปาทนนา ธมมา ธรรมอนเจตนากรรมทสมปยตดวย ตณหาทฏฐไมเขายดครอง

อปทานโคจฉกะ

หมวดท ๑๑ ม ๖ ทกะ คอ

[๑๒] ๖๙-๑. อปาทานทกะอปาทานา ธมมา ธรรมเปนอปทานโน อปาทานา ธมมา ธรรมไมเปนอปาทาน

๗๐-๒. อปาทานยทกะอปาทานยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของอปทานอนปาทานยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของอปทาน

๗๑-๓. อปาทานสมปยตตทกะอปาทานสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยอปทานอปาทานวปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากอปทาน

๗๒-๔. อปาทานอปาทานยทกะอปาทานา เจว ธมมา ธรรมเปนอปาทานและเปนอารมณของอปาทานยา จ อปาทานอปาทานยา เจว ธมมา ธรรมเปนอารมณของอปทาน แตไมโน จ อปทานา เปนอปทาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 185 ๗๓-๕. อปาทานอปาทานสมปยตตทกะ อปาทานา เจว ธมมา ธรรมเปนอปาทานและสมปยตดวยอปาทานสมปยตตา จ อปทานอปาทานสมยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยอปาทาน แตไมเปนโน จ อปาทานา อปทาน

๗๔-๖. อปาทานวปปยตตอปาทานนยทกะอปาทานวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากอปทาน แตเปนธมมา อปาทานยาป อารมณของอปทานอปาทานวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากอปาทาน และไมเปนธมมา อนปาทานยป อารมณของอปทาน

กเลสโคจฉกะ

หมวดท ๑๒ ม ๘ ทกะ คอ

[๑๓] ๗๕-๑. กเลสทกะกเลสา ธมมา ธรรมเปนกเลสโน กเลสา ธมมา ธรรมไมเปนกเลส

๗๖-๒. สงกเลสกทกะสงกเลสกา ธมมา ธรรมเปนอารมณของสงกเลสอสงกเลสก ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของสงกเลส

๗๗-๓. สงกลฏฐทกะสงกลฏา ธมมา ธรรมเศราหมองอสงกลฏา ธมมา ธรรมไมเศราหมอง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 186 ๗๘-๔. กเลสสมปยตตทกะ กเลสสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยกเลสกเลสวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากกเลส

๗๙-๕. กเลสสงกเลสกทกะกเลสา เจว ธมมา ธรรมเปนกเลสและเปนอารมณของสงกเลสกา จ สงกเลสสงกเลสกา เจว ธมมา ธรรมเปนอารมณของสงกเลส แตไมโน จ กเลสา เปนกเลส

๘๐-๖. กเลสสงกลฏฐทกะกเลสา เจว ธมมา สงกลฏา จ ธรรมเปนกเลสและเศราหมองสงกลฏา เจว ธมมา โน จ กเลสา ธรรมเศราหมองแตไมเปนกเลส

๘๑-๗. กเลสกเลสสมปยตตทกะกเลสา เจว ธมมา กเลส ธรรมเปนกเลสและสมปยตดวยกเลสสมปยตตา จกเลสสมปยตตา เจว ธมมา ธรรมสมปยตดวยกเลส แตไมเปนกเลสโน จ กเลสา

๘๒-๘. กเลสวปปยตตสงกเลสกทกะกเลสวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากกเลส แตเปนอารมณธมมา สงกเลสกาป ของสงกเลสกเลสวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากกเลส และไมเปนธมมา อสงกเลสกาป อารมณของสงกเลส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 187 ปฏฐทกะ

หมวดท ๑๓ ม ๑๘ ทกะ คอ

[๑๔] ๘๓-๑. ทสสเนนปหาตพพทกะทสสเนน ปาตพพา ธมมา ธรรมอนโสดาปตตมรรคประหาณน ทสสเนน ปหาตพพา ธมมา ธรรมอนโสดาปตตมรรคไมประหาณ

๘๔-๒. ภาวนายปหาตพพทกะภาวนาย ปหาตพพา ธมมา ธรรมอนมรรคเบองสง ๓ ประหาณน ทสสเนน ปหาตพพา ธมมา ธรรมอนมรรคเบองสง ๓ ไมประหาณ

๘๕-๓. ทสสเนนปหาตพพเหตกทกะทสสเนน ปหาตพพเหตกา ธรรมมสมปยตตเหตอนโสดาปตตมรรคธมมา ประหาณน ทสสเนน ปหาตพพเหตกา ธรรมไมมสมปยตตเหตอนโสดาปตต-ธมมา มรรคจะประหาณ

๘๖-๔. ภาวนายปหาตพพเหตกทกะภาวนาย ปหาตพพเหตกา ธรรมมสมปยตตเหตอนมรรคเบองสงธมมา ๓ ประหาณน ภาวนาย ปหาตพพเหตกา ธรรมไมมสมปยตตเหตอนมรรคเบองสงธมมา ๓ จะประหาณ

๘๗-๕. สวตกกทกะสวตกกา ธมมา ธรรมมวตกอวตกกา ธมมา ธรรมไมมวตก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 188 ๘๘-๖. สวจารทกะ สวจารา ธมมา ธรรมมวจารอวจารา ธมมา ธรรมไมมวจาร

๘๙-๗. สปปตกทกะสปปตกา ธมมา ธรรมมปตอปปตกา ธมมา ธรรมไมมปต

๙๐-๘. ปตสหคตทกะปตสหคตา ธมมา ธรรมสหรคตดวยปตน ปตสหคตา ธมมา ธรรมไมสหรคตดวยปต

๙๑-๙. สขสหคตทกะสขสหคตา ธมมา ธรรมสหรคตดวยสขเวทนาน สขสหคตา ธมมา ธรรมไมสหรคตดวยสขเวทนา

๙๒-๑๐. อเปกขาสหคตทกะอเปกขา สหคตา ธมมา ธรรมสหรคตดวยอเบกขาเวทนาน อเปกขาสหคตา ธมมา ธรรมไมสหรตดวยอเบกขาเวทนา

๙๓-๑๑. กามาวจรทกะกามาวจรา ธมมา ธรรมเปนกามาวจรน กามาวจรา ธมมา ธรรมไมเปนกามาวจร

๙๔-๑๒. รปาวจรทกะรปาวจรา ธมมา ธรรมเปนรปาวจรน รปาวจรา ธมมา ธรรมไมเปนรปาวจร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 189 ๙๕-๑๓. อรปาวจรทกะ อรปาวจรา ธมมา ธรรมเปนอรปาวจรน รปาวจรา ธมมา ธรรมไมเปนรปาวจร

๙๖-๑๔. ปรยาปนนทกะปรยาปนนา ธมมา ธรรมเปนปรยาปนนะอปรยาปนนา ธมมา ธรรมเปนอปรยาปนนะ

๙๗-๑๕. นยยานกทกะนยยานกา ธมมา ธรรมเปนเหตนาออกจากสงสารวฏอนยยานกา ธมมา ธรรมไมเปนเหตนาออกจากสงสารวฏ

๙๘-๑๖. นยตทกะนยตา ธมมา ธรรมใหผลแนนอนอนยตา ธมมา ธรรมใหผลไมแนนอน

๙๙-๑๗. สอตตรทกะสอตตรา ธมมา ธรรมมธรรมอนยงกวาอนตตรา ธมมา ธรรมไมมธรรมอนยงกวา

๑๐๐-๑๘. สรณทกะสรณา ธมมา ธรรมเกดกบกเลสอรณา ธมมา ธรรมไมเกดกบกเลส

อภธรรมมาตกา ๑๐๐ ทกะ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 190 สตตนตมาตกา ๔๒ ทกะ

[๑๕] ๑. วชชาภาคทกะวชชาภาคโน ธมมา ธรรมเปนไปในสวนวชชาอวชชภาคโน ธมมา ธรรมเปนไปในสวนอวชชา

๒. วชชปมทกะวชชปมา ธมมา ธรรมเหมอนฟาแลบวชรปมา ธมมา ธรรมเหมอนฟาผา

๓. พาลทกะพาลา ธมมา ธรรมทาใหเปนพาลปณฑตา ธมมา ธรรมทาใหเปนบณฑต

๔. กณหทกะกณหา ธมมา ธรรมดาสกกา ธมมา ธรรมขาว

๕. ตปนยทกะตปนยา ธมมา ธรรมทาใหเรารอนอตปนยา ธมมา ธรรมไมทาใหเรารอน

๖. อธวจนทกะอธวจนา ธมมา ธรรมเปนชออธวจนปถา ธมมา ธรรมเปนเหตของธรรมเปนชอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 191 ๗. นรตตทกกะ นรตต ธมมา ธรรมเปนนรตตนรตตปถา ธมมา ธรรมเปนเหตของธรรมเปนนรตต

๘. ปญญตตทกะปตต ธมมา ธรรมเปนบญญตปตตปถา ธมมา/B ธรรมเปนเหตของธรรมเปนบญญต

๙. นามรปทกะนามจ นามธรรมรปจ รปธรรม

๑๐. อวชชาทกะอวชชา จ ความไมรแจงภวตณหา จ ความปรารถนาภพ

๑๑. ภวทฏฐทกะภวทฏ จ ความเหนวาเกดวภวทฏ จ ความเหนวาไมเกด

๑๒. สสสตทฏฐทกะสสสตทฏ จ ความเหนวาเทยงอจเฉททฏ จ ความเหนวาสญ

๑๓. อนตวาทฏฐทกะอนตวาทฏ จ ความเหนวามทสดอนนตวาทฏ จ ความเหนวาไมมทสด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 192 ๑๔. ปพพนตานทฏฐทกะ ปพพนตานทฏ จ ความเหนปรารภสวนอดตอปรนตานทฏ จ ความเหนปรารภสวนอนาคต

๑๕. อหรกทกะอหรกจ ความไมละอายอโนตตปป จ ความไมเกรงกลว

๑๖. หรทกะหร จ ความละอายโอตตปปจ ความเกรงกลว

๑๗. โทวจสสตาทกะโทวจสสตา จ ความเปนผวายากปาปมตตตา จ ความเปนผมมตรชว

๑๘. โสวจสสตาทกะโสวจสสตา จ ความเปนผวางายกลยาณมตตตา จ ความเปนผมมตรด

๑๙. อาปตตกสลตาทกะอาปตตกสลตา จ ความเปนผฉลาดในอาบตอาปตตวฏานกสลตา จ ความเปนผฉลาดในการออกจากสมาบต

๒๐. สมาปตตกสลตาทกะสมาปตตกสลตา จ ความเปนผฉลาดในสมาบตสมาปตตวฏานกสลตา จ ความเปนผฉลาดในการออกจากสมาบต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 193 ๒๑. ธาตกสลาทกะ ธาตกสลตา จ ความเปนผฉลาดในธาตมนสการกสลตา จ ความเปนผฉลาดในการพจารณา

๒๒. อายตนกสลตาทกะอายตนกสลตา จ ความเปนผฉลาดในอายตนะปฏจจสมปปาทกสลตา จ ความเปนผฉลาดในปฏจจสมปบาท

๒๓. ฐานกสลตาทกะานกกสลตา จ ความเปนผฉลาดในฐานะอฏานกสลตา จ ความเปนผฉลาดในอฐานะ

๒๔. อาชชวทกะอาชชโว จ ความซอตรงมททโว จ ความออนโยน

๒๕. ขนตทกะขนต จ ความอดทนโสรจจจ ความสงบเสงยม

๒๖. สาขลยทกะสาขลยจ ความเปนผมวาจาออนหวานปฏสนถาโร จ การปฏสนถาร

๒๗. อนทรยอคตตทวารตาทกะอนทรเยส อคตตทวารตา ความเปนผไมสารวมในอนทรยโภชเน อมตตตา จ ความเปนผไมรประมาณในโภชนาหาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 194 ๒๘. อนทรยคตตทวารตาทกะ อนทรเยส คตตทวารตา จ ความเปนผสารวมในอนทรย ๖โภชเน มตตตา จ ความเปนผรประมาณในโภชนาหาร

๒๙. มฏฐสจจทกะมฏสจจจ ความเปนผไมมสตอสมปชจ ความเปนผไมมสมปชญญะ

๓๐. สตทกะสต จ สตสมปชจ สมปชญญะ

๓๑. ปฏสงขานพลทกะปฏสงขานพลจ กาลงคอการพจารณาภาวนาพลจ กาลงคอภาวนา

๓๒. สมถทกะสมโถ จ สมถะวปสสนา จ วปสสนา

๓๓. นมตตทกะสมถนมตตจ นมตคอสมถะปคคาหนมตตจ นมตคอความเพยร

๓๔. ปคคาหทกะปคคาโห จ ความเพยรอวกเขโป จ ความไมฟงซาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 195 ๓๕. วปตตทกะ สลวปตต จ ความวบตแหงศลทฏ วปตต จ ความวบตแหงทฏฐ

๓๖. สมปทาทกะสลสมปทา จ ความสมบรณแหงศลทฏ สมปทา จ ความสมบรณแหงทฏฐ

๓๗. วสทธทกะสลวสทธ จ ความหมดจดแหงศลทฏ วสทธ จ ความหมดจดแหงทฏฐ

๓๘. ทฏฐวสทธทกะทฏ วสทธ โข ปน ความหมดจดแหงทฏฐยถาทฏ สส จ ปธาน ความเพยรแหงบคคลผมทฏฐอนหมดจด

๓๙. สงเวคทกะส เวโค จ ส เวชนเยส าเนส ความสลดใจในฐานะเปนทตงแหงความ สลดใจส วคคสส จ โยนโส ปธาน ความพยายามโดยแยบคายของบคคลผม ความสลดใจ

๔๐. อสนตฏฐตาทกะอสนตฏตา จ กสเลส ธมเมส ความไมรจกอมในกศลธรรมอปปฏวานตา จ ปธานสม ความไมทอถอยในความพยายาม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 196 ๔๑. วชชาทกะวชชา จ ความรแจงวมตต จ ความหลดพน

๔๒. ขยญาณทกะขเย าณ ญาณในอรยมรรคอนปปาเท าณ ญาณในอรยผล

สตตนตมาตกา ๔๒ ทกะ จบ มาตกา จบ

อรรถกถามาตกานบพบท

กในบททกมาตกา ขาพเจาจกพรรณนาบทซงยงไมมาในตกะทงหลายเทานน จกพรรณาบทในเหตโคจฉกะกอน. บทวา เหต ธมมา ไดแก ธรรมทงหลายกลาวคอเหต ดวยอรรถวาเปนรากเหงา พระบาลวา เหตธมมา ดงนกม. บทวา น เหต เปนคาปฏเสธเหตเหลานนโดยแท. ธรรมทชอวา สเหตกะ เพราะมเหตเปนไปโดยสมปโยคะ ธรรมทชอวา อเหตกะ เพราะเหตทเปนไปของธรรมทงหลายเหมอนอยางนนไมม. ธรรมทชอวา เหตสมปยตตะ เพระสมปยตดวยเหตโดยมเอกปปาทะเปนตน. ธรรมทชอวา เหตวปปยตตะ เพราะไมประกอบดวยเหต.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 197 กทกะทง ๒ (คอ เหตทกะ และสเหตทกะ) แมเหลาน โดยอรรถ ไมมความตางกนกจรง ถงอยางนน พระผมพระภาคเจากตรสทกะทง ๒ ไวดวยความไพเราะแหงเทศนา หรอดวยอธยาศยของบคคลทงหลาย คอ สตวผจะตรสรดวยธรรมอยางนน ตอจากนน กทรงประกอบทกะแรกดวยสามารถเอกเทศทงสนกบดวยทกะท ๒ และท ๓ และทกะ ๓ ทกะแมอนอก โดยความทเหตเหลานนตามแตเกดได ดวยสามารถแหงบททงหลายมคาวา เหต เปนตน. บรรดาทกะเหลานน คาวา เหต เจว ธมมา สเหตกา จ(สภาวธรรมทงหลายทชอวาเหต และมเหตประกอบ) นยอมเกดขน ฉนใดแมทกะนวา เหต เจว ธมมา อเหตกา จ (สภาวธรรมทงหลายทชอวาเหตและไมมเหตประกอบ) กยอมเกดขน ฉนนน. อนง คาวา สเหตกา เจว ธมมา น จ เหต (สภาวธรรมทงหลายทมเหตประกอบ และไมชอวาเหตมอย) น ยอมเกดฉนใด คาแมนวาอเหตกา เจว ธมมา น จ เหต (สภาวธรรมทงหลายทไมมเหตประกอบและไมชอวาเหตมอย) กยอมเกด ฉนนน. แมในการประกอบกบเหตสมปยตทกะกนยนแหละ. พงทราบอรรถทเกนไปในนเหตสเหตกทกะซงทานรวบรวมไวดวยสามารถแหงบทวา เมออรรถรปเปน น เหต ธมมา สเหตกาป อเหตกาป(สภาวธรรมทไมใชเหต มเหตประกอบบาง ไมมเหตประกอบบางมอย) บททตรสวา โข ปน ในบทวา น เหต โข ปน ธมมา ดงน กเปลาประโยชนอยางยง มใชหรอ. อยางไร คอ ธรรมทงหลายเปนเหตลวนกหาไม โดยทแทแลว ธรรมเหลานนเปนอยางอนบาง มเหตประกอบบาง ไมมเหตประกอบบาง แตวา ยอมเปนแมโดยประการอยางหนงตามทกลาวแลว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 198 ทานกลาวอธบายไววา เหมอนอยางวา ธรรมทงหลายทไมใชเหต ยอมมเหตประกอบบาง ไมมเหตประกอบบาง ฉนใดนนแหละ ธรรมทงหลายทเปนเหต กยอมมเหตประกอบบาง ไมมเหตประกอบบาง ฉนนน. กเหตธรรมเปนสเหตกะบาง เปนอเหตกะบาง ฉนใด ธรรมทเปนนเหตธรรมกเปนเหต-สมปยตตะบาง เปนเหตวปปยตตะบาง ฉนนน.

วาดวยจฬนตรทกะ

พงทราบวนจฉยในหมวด ๒ แหงจฬนตรธรรม ตอไป ธรรมทชอวา สปปจจยะ เพราะเปนไปพรอมกบปจจยอนใหสาเรจแกตน. ธรรมชอวา อปจจยะ เพราะไมมปจจยในอปปาท (การเกด) หรอในฐต (การตงอย) ของธรรมเหลานน. ธรรมทชอวา สงขตะ เพราะปจจยทงหลายประชมกนปรงแตง. ชอวา อสงขตะ เพราะไมประชมกนปรงแตง รปของธรรมเหลานน มอย ดวยอานาจแหงอวนพโภคะ เพราะฉะนน ธรรมเหลานน จงชอวา รปโน ชอวา อรปโน เพราะรปของธรรมเหลานนไมมเหมอนอยางนน. อกอยางหนง รปนนมการเสอมไปเปนลกษณะของธรรมเหลานน มอย เพราะเหตนน ธรรมเหลานน จงชอวา รปโน. ธรรมทงหลายทมใชรป ชอวา อรปโน. วฏฏะตรสเรยกวา โลก ในบทวา โลกยา ธมมา ดงน เพราะอรรถวา ชารดทรดโทรม. ธรรมทงหลายประกอบแลวในโลก โดยความนบเนองแลวในโลกนน เพราะเหตนน ธรรมเหลานน จงชอวา โลกยะธรรมทงหลายชอวา อตตระ เพราะขามขนแลวจากโลกนน. ธรรมใดขามพนแลวจากโลก โดยความเปนไปไมนบเนองในโลก เพราะเหตนน ธรรมนน จงชอวา โลกตระ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 199 บทวา เกนจ วเยยา ไดแก พงรดวยจกขวญญาณ หรอโสต-วญญาณอยางใดอยางหนง ในวญญาณทงหลายมจกขวญาณเปนตน บทวา เกนจ น วเยยา ไดแก ไมพงรดวยจกขวญญาณ หรอโสตวญญาณน นนแหละ ครนเมอความเปนอยางนนมอย ทกะแหงบทแมทง ๒ กตางกนโดยอรรถ.

วาดวยอาสวโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในอาสวโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา อาสวะ เพราะอรรถวา ยอมไหลไป อธบายวาอาสวะเหลานน ยอมไหลไป คอ ยอมเปนไปทางจกษบาง ฯลฯ ทางใจบาง.อกอยางหนง ธรรมทชอวา อาสวะ เพราะอรรถวา เมอวาโดยธรรม ยอมไหลไปถงโคตรภ วาโดยภม (โอกาส) ยอมไหลไปถงภวคคพรหม อธบายวากระทาธรรมเหลาน และภมไวในภายในเปนไป. เพราะวา อาอกษรนมอรรถวากระทาไวภายใน ทชอวา อาสวะ เพราะเปนดจเครองหมกดอง ดวยอรรถวาหมกไวนานมเครองมนเมาเปนตน จรงอย เครองหมกดองทหมกไวนานมเครองมนเมาเปนตน ทานเรยกวา อาสวะในโลก. กถาวา ชอวา อาสวะ เพราะอรรถวา หมกไวนาน อาสวะเหลานนกสมควรเปนอยางนน. สมดงพระดารสทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย เงอนตนของอวชชาไมปรากฏกอน กอนแตนอวชชากมไดมเปนตน. อกอยางหนง ชอวา อาสวะ เพราะอรรถวา ยอมไหลยอมไหลไปสสงสารทกข อนยาวนาน. นอกจากอาสวะนน ธรรมเหลาอน ไมชอวาอาสวะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 200 ธรรมทชอวา สาสวะ เพราะมอาสวะพรอมกบทาตนใหเปนอารมณเปนไป. ชอวา อนาสวะ เพราะอรรถวา อาสวะของธรรมเหลานนทกาลงเปนไปอยอยางไดม. พงทราบคาทเหลอในเหตโคจฉกะโดยนยทกลาวแลว. สวนความทแปสกกนมดงตอไปน ในเหตโคจฉกะนน ทกะสดทายวา น เหต โข ปน ธมมาสเหตกาป อเหตกาป น พระผมพระภาคเจาตรสวางบททสองแหงทกะแรกไวในเบองตน ฉนใด ในอาสวโคจฉกะนไมตรสบทสดทายวา โน อาสวาโข ปน ธมมา สาสวาป อนาสวาป ฉนนน พระผมพระภาคเจาไมตรสไวกจรง ถงอยางนนกพงทราบเนอความนและความแตกตางกน โดยนยทตรสไวในเหตโคจฉกะนน.

วาดวยสญโญชนโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในสญโญชนโคจฉกธรรม ตอไป ธรรมทชอวา สญโญชน เพราะอรรถวา ยอมประกอบ คอ ผกพนบคคลผมสญโญชนไวในวฏฏะ ธรรมนอกจากนน ไมชอวา สญโญชน.ธรรมทชอวา สญโญชนยะ เพราะอรรถวา เขาถงความเปนอารมณเกอกลแกสญโญชนทงหลายดวยความเกยวของกบสญโญชน คาวา สญโญชนยะนเปนชอของธรรมทเปนอารมมณปจจยของสญโญชน. ธรรมทไมใชสญโญชนยะชอวา อสญโญชนยธรรม. คาทเหลอพงประกอบความโดยนยทกลาวแลวในโคจฉกะนนแล.

วาดวยคณฐโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในคณฐโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา คณฐะ เพราะอรรถวา ผก คอ เชอมตอบคคลผม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 201กเลสไวในวฏฏะ ดวยอานาจจตและปฏสนธ. ธรรมนอกจากนน ไมชอวาคณฐะ ธรรมทชอวา คณฐนยะ เพราะอรรถวา ถกคณฐธรรมผกไวดวยสามารถกระทาใหเปนอารมณ คาทเหลอ พงประกอบความโดยนยทกลาวแลวในเหตโคจฉกะนนแหละ แตคาทเหลอนอกจากทตรสไว แมในทกะอนจาก ทกะเหลานน พงทราบโดยนยทกลาวไวในทกะนน ๆ นนแหละเหมอนตรสไวในทกะน.

วาดวยโอฆโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในโอฆโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา โอฆะ เพราะอรรถวา ยอมทวมทบ คอยงสตวมกเลสใหจมลงในวฏฏะ ทชอวา โอฆนยะ เพราะถกโอฆธรรมทงหลายใหกาวลวงโดยทาใหเปนอารมณ พงกาวลวง พงทราบโอฆนยธรรมวาเปนอารมณของโอฆะทงหลายนนเอง.

วาดวยโยคโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในโยคโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา โยคะ เพราะประกอบสตวผมกเลสไวในวฏฏะ พงทราบโยคนยธรรม เหมอนโอฆนยธรรม. วาดวยนวรณโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในนวรณโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา นวรณ เพราะกน คอ หมหอจตไว พงทราบนวรณย-ธรรม ดจสญโญชนยธรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 202 วาดวยปรามาสโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในปรามาสโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา ปรามาสะ เพราะอรรถวา ยอมยดถอโดยความเปนอยางอน เพราะเปนไปดวยอานาจทกาวลวงอาการแหงธรรมทงหลายทมความไมเทยงเปนตน ตามความเปนจรงวาเปนธรรมเทยงเปนตน ชอวา ปรามฏฐ-ธรรม เพราะปรามาสธรรมทงหลายยดถอไวดวยการกระทาใหเปนอารมณ.

วาดวยมหนตรทกะ

พงทราบวนจฉยในหมวด ๒ แหงมหนตรธรรม ตอไป ธรรมเหลาใด ยอมเปนไปพรอมกบอารมณ เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา สารมมณะ เพราะไมยดอารมณกเปนไปไมได. อารมณของธรรมเหลานนไมม เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา อนารมมณะ. ธรรมทชอวา จต เพราะอรรถวาคด อกอยางหนง ชอวา จต เพราะอรรถวาวจตร. ธรรมทประกอบโดยไมพรากจากกน ชอวา เจตสก.ธรรมทเกยวของกบจตตงแตเกดจนแตกดบ โดยการเขาไปประกอบกนเปนนตยชอวา จตตสงสฏฐะ ธรรมแมเมอเปนไปพรอมกบจต แตไมเกยวของกบจตเพราะการไมเขาไปประกอบกนเปนนตย ชอวา วสงสฏฐะ. จตเปนสมฏฐานของธรรมเหลานน เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา จตตสมฏฐาน. ธรรมทเกดพรอมกน ชอวา สหภ ธรรมทเกดพรอมกบจต ชอวา จตตสหภ. ธรรมทคลอยตามกนไป ชอวา อนปรวตตคลอยตามอะไร คลอยตามจต การคลอยไปตามจต ชอวา จตตานปรวตตธรรม. ธรรมเหลานน ชอวา จตตสงสฏฐสมฏฐาน เพราะระคนดวยจตและมจตเปนสมฏฐาน ธรรมทชอวา จตตสงสฏฐสมฏฐานสหภ เพราะระคนดวย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 203จต มจตเปนสมฏฐาน และเกดพรอมกบจต. ธรรมทชอวา จตตสงสฏฐ-สมฏฐานานปรวตต เพราะระคนดวยจต มจตเปนสมฏฐาน และคลอยตามจตบททงหมดทเหลอพงทราบโดยการปฏเสธบททกลาวแลว. ธรรมทเปนภายในนนแหละ ชอวา อชฌตตกธรรม ตามทกลาวไวในอชฌตตตกะ ในทนหมายเอาอชฌตตชฌตตธรรม (คออชฌตตายตนะธรรมภายนอกจากนน ชอวา พาหระ. ธรรมทชอวา อปาทา เพราะอาศยภตรปทงหลายเกดขน แตมใชเหมอนภตผทสงอาศย. ธรรมทไมอาศยภตรปเกดขน ชอวา อนปาทา.

วาดวยอปทานโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยในอปาทานโคจฉกะ ตอไป ธรรมทชอวา อปาทาน เพราะยดอยางยง คอยดมนคง ธรรมนอกจากอปาทานนน ไมชอวา อปาทาน.

วาดวยกเลสโคจฉกะ

พงทราบวนจฉยโนกเลสโคจฉกะ ตอไป อรรถแหงกเลสโคจฉกะ พงทราบโดยนยทกลาวไวในสงกลฏฐตกะนนแล.

วาดวยปฏฐทกะ

พงทราบวนจฉยในหมวด ๒ แหงปฏฐธรรมตอไป ธรรมเหลาใด ยอมทองเทยวไป (อาศยอย) ในกาม เพราะเหตนนธรรมเหลานน จงชอวา กามาวจร. ชอวา รปาวจร เพราะทองเทยวไปในรป.ชอวา อรปาวจร เพราะทองเทยวไปในอรป. ในทกะนมสงเขปเพยงน สวนความพสดารจกมแจงขางหนา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 204 ธรรมเหลาใด นบเนองในสงสารหยงลงภายใน ในวฏฏะอนเปนไปใน ภม ๓ เพราะฉะนน ธรรมเหลานนจงชอวา ปรยาปนนะ ธรรมทไมนบเนองในวฏอนเปนภม ๓ นน ชอวา อปรยาปนนะ. ธรรมเหลาใด ตดมลแหงวฏฏะกระทาพระนพพานใหเปนอารมณออกไปจากวฏฏะ เพราะฉะนน ธรรมเหลานนจงชอวา นยยานกะ ธรรมทไมนาออกไปโดยลกษณะน ชอวา อนยยานกะ. ธรรมทชอวา นยตะ เพราะใหผลแนนอนในลาดบแหงจต หรอความเปนไปของตน. ธรรมทไมใหผลแนนอนเหมอนอยางนน ชอวา อนยตะ. ธรรมทชอวา อตตระ เพราะยอมขามพน คอ ยอมละธรรมเหลาอนไป. ทชอวา สอตตระ เพราะมอตตรธรรมอนสามารถเพออนขามพนตนขนไป. ทชอวา อนตตรธรรม เพราะอตตรธรรมของธรรมเหลานนไมม. ธรรมเหลาใด ยอมยงสตวทงหลายใหรองไห เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา รณะ คาวา รณธรรม นเปนชอของกเลสมราคะเปนตนทสตวทงหลายถกกเลสครอบงาแลว ยอมรองไหคราครวญโดยประการตาง ๆ ธรรมทชอวา สรณะ เพราะมรณธรรมดวยสามารถแหงสมปโยคะ และดวยสามารถแหงการตงอยในฐานเดยวกนแหงการละ ธรรมทชอวา อสรณะ เพราะสรณธรรมของธรรมเหลานน ไมมอยโดยอาการนน.

วาดวยสตตนตตกทกะ

พงทราบวนจฉยในหมวด ๒ แหงสตตนตมาตกา ตอไป. ธรรมเหลาใด ยอมเสพวชชาดวยสามารถแหงสมปโยคะ เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา วชชาภาค. อกอยางหนง ธรรมเหลาใดยอมยงสวนแหงวชชาใหเปนไปในสวนแหงวชชา เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 205วชชาภาค. ในวชชาภาคนน วชชาม ๘ คอ วปสสนาญาณ ๑ มโนมยทธ ๑อภญญา ๖. วาดวยอรรถแรก ธรรมทสมปยตดวยวชชาเหลานน ชอวา วชชา-ภาค. วาดวยอรรถหลง บรรดาวชชา ๘ เหลานน วชชาอยางใดอยางหนง ชอวาวชชา. วชชาทงหลายทเหลอเปนวชชาภาค เพราะฉะนน วชชากด ธรรมทสมปยตดวยวชชากด พงทราบวาเปนวชชาภาคนนแหละ แตในสตตนตกทกะใน ทน ทานประสงคเอาสมปยตตธรรม. ธรรมเหลาใดยอมเสพอวชชาดวยสามารถแหงสมปโยคะ เพราะเหตนน ธรรมเหลานนจงชอวา อวชชาภาค. แมธรรมทยงสวนแหงอวชชาใหเปนไปในหมวดแหงอวชชา กชอวา อวชชาภาค. ในอวชชาภาคนน อวชชาม ๔ คอ ความมดอนปดบงทกข ความมดทปดบงสมทยเปนตน ๓. แมธรรมทสมปยตดวยอวชชาเหลานน ชอวา อวชชาภาคโดยนยแรกนนแหละ บรรดาอวชชาเหลานน อวชชาอยางใดอยางหนง ชอวาอวชชา (โดยนยหลง) อวชชาทเหลอ ชอวา อวชชาภาค เพราะฉะนนอวชชาอยางนกด ธรรมทสมปยตดวยอวชชากด พงทราบวา อวชชาภาคนนแหละ. กในทกะนทานประสงคเอาธรรมทสมปยตกน ธรรมทชอวา วชชปมะ เพราะเปรยบดวยสายฟาเหตทไมสามารถเพอกาจดความมด คอ กเลสไดดวยความครอบงาอก. ทชอวา วชรปมธรรมเพราะธรรมเหลานนเปรยบดวยเพชร เหตทสามารถกาจดกเลสโดยสนเชงทชอวา พาลธรรม เพราะเปนธรรมตงอยในพาลทงหลายโดยอปจารแหงธรรมทพาลตงอย. ทชอวา ปณฑตธรรม เพราะเปนธรรมตงอยในบณฑตทงหลาย. อกอยางหนงชอวา พาลธรรม เพราะกระทาใหเปนคนโง. หรอชอวา ปณฑต-ธรรม เพระกระทาใหเปนคนฉลาด. ธรรมดากระทาจตไมใหมความประภสสรชอวา กณหธรรม. ธรรมขาวกระทาจตใหมความประภสสร ชอวา สกกธรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 206อกอยางหนง ชอวา กณหธรรม เพราะเหตทกาเนดดา หรอชอวา สกกธรรมเพราะเหตทกาเนดขาว. ทชอวา ตปนยธรรม เพราะยอมเดอดรอนในโลกน และโลกหนา ธรรมทมใชตปนยธรรม ชอวา อตปนยธรรม. ทกะ ๓ มอธวจนทกะเปนตน วาโดยอรรถไมมการกระทาทตางกนในอธวจนทกะเปนตนน ตางกนเพยงพยญชนะเทานน จรงอย คาวาสรวฑฒโก ธนวฑฒโก เปนตนทกระทาเพยงถอยคาเทานน ใหเปนใหญเปนไป ชอวา อธวจนะ ธรรมทเปนคลองแหงชอทงหลาย ชอวา อธวจนปถะคาพดททานกลาวอยกระทาใหมเหตโดยพสดารอยางนวา ดกอนภกษทงหลายธรรมใดยอมปรงแตง เพราะฉะนน ธรรมนนจงเรยกวา สงขาร ดงน ชอวานรตต. คลองแหงนรตตธรรมทงหลาย เรยกวา นรตตปถธรรม. ธรรมทชอวา ปญญตต เพราะการแจงใหทราบโดยประการนน ๆ อยางนวา ตกโก(การตรก) วตกโก (วตก) ส กปโป (ความดาร). ทางแหงบญญตตทงหลายเรยกวา ปญญตตปถธรรม ในทนแมจะกลาวทกะหนง กพงทราบประโยชนในถอยคาโดยนยทกลาวแลว ในเหตโคจฉกะนนแหละ.

วาดวยนามรปทกะ

พงทราบวนจฉยในหมวด ๒ แหงนามรปตอไป ธรรมทชอวา นาม เพราะอรรถวา การตงชอ หรอเพราะอรรถวานอมไป หรอวาเพราะอรรถวาการใหนอมไป. ธรรมทชอวา รป เพราะอรรถวาแตกสลายไป ในสตตนตกทกะน มสงเขปเพยงน สวนความพสดาร นามธรรมจกแจมแจงในนกเขปกณฑ. ความไมรในสจจะทงหลายมทกขสจจะเปนตน ชอวา อวชชา ความปรารถนาในภาวะ ชอวา ภวตณหา. สสสตะ (เทยง) ทานเรยกวา ภวะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 207ในบทวา ภวทฏ ดงน คอทฏฐอนเกดขนดวยสามารถแหงความเหนวาเทยง.ความขาดสญ ทานเรยกวา วภวะ ในบทวา วภวทฏ ดงน คอ ทฏฐอน เกดขนดวยสามารถแหงความขาดสญ. ทฏฐทเปนไปวา อตตาและโลกเทยงชอวา สสสตทฏฐ. ทฏฐทเปนไปวา อตตาและโลกขาดสญ ดงน ชอวาอจเฉททฏฐ. ทฏฐทเปนไปวา อตตาและโลกมทสด ดงน ชอวา อนตวา-ทฏฐ. ทฏฐทเปนไปวา อตตาและโลกไมมทสนสด ดงน ชอวา อนนตวาทฏฐ.ทฏฐทคลอยตามขนธสวนอดต ชอวา ปพพนตานทฏฐ. ทฏฐทคลอยตามขนธสวนอนาคต ชอวา อปรนตานทฏฐ. ความไมละอายทานใหพสดารอยางนวา กรรมอนใดอนบคคลควรละอาย ยอมไมละอาย กรรมนนชอวา อหรกะ อาการทไมเกรงกลวทานใหพสดารไวอยางนวา กรรมใด อนบคคลควรเกรงกลว ยอมไมเกรงกลวกรรมนนชอวา อโนตตปปะ ความละอายชอวา หร ความเกรงกลว ชอวาโอตตปปะ. พงทราบวนจฉยในโทวจสสตา (ความเปนผวายาก) เปนตน บคคลชอวา ทพพจะ (วายาก) เพราะอรรถวา การกลาวสอนบคคลผถอเอาการขดแยงตาง ๆ ผชอบโตแยง ผไมเออเฟอ การกลาวสอนนนทาไดยาก กรรมของผวายากนน ชอวา โทวจสสะ ภาวะแหงกรรมของผวายากนน ชอวาโทวจสสตา. บคคลผลามกไมมศรทธาเปนตน เปนมตรของบคคลนนมอยเพระเหตนน บคคลนน จงชอวา ปาปมตร ภาวะแหงปาปมตรนน ชอวาปาปมตตตา. พงทราบโสวจสสตา (ความเปนผวางาย) และกลยาณมตรโดยนยตรงกนขามกบคาทกลาวแลวนนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 208 ความเปนผฉลาดในอาบตทงหลายทตรสไวอยางนวา กองอาบต ๕ กมกองอาบต ๗ กมดงน ชอวา อาปตตกสลตา. ความเปนผฉลาดในการออกจากอาบตเหลานน ชอวา อาปตตวฏฐานกสลตา. ความเปนผฉลาดในสมาบตทงหลาย ชอวา สมาปตตกสลตา.นเปนชอของปญญาทกาหนดอปปนาของสมาบตทงหลาย. ความเปนผฉลาดในการออกจากสมาบตทงหลาย ชอวา สมาปตตวฏฐานกสลตา. ความเปนผฉลาดในธาต ๑๘ อยาง ชอวา ธาตกสลตา. ความเปนผฉลาดในการมนสการธาตเหลานนนนแหละ ชอวา มนสการกสลตา.ความเปนผฉลาดในปฏจจสมปบาทมองค ๑๒ ชอวา ปฏจจสมปปาทกสลตา.ความเปนผฉลาดในฐานะนน ๆ ชอวา ฐานกสลตา. เหต ตรสเรยกวาฐานะ จรงอย ผล ชอวา ยอมตงอย เพราะอาศยฐานะนนเปนไปแลวเพราะฉะนน ตรสเรยกเหตวา ฐานะ. ความเปนผฉลาดในอฐานะทงหลายชอวา อฐานกสลตา. ความเปนผซอตรง ชอวา อาชชวะ. ความเปนผออนโยน ชอวา มททวะ. ความเปนผอดทนกลาวคอความอดกลน ชอวาขนต. ความเปนผยนดราเรง ชอวา โสรจจะ ความเปนผมวาจาออนหวานคอความบนเทงใจและความออนโยน ชอวา สาขลยะ. การปฏสนถารดวยธรรมและอามสทงหลายโดยไมใหมโทษของตนกบผอน ชอวา ปฏสนถาร.ความเปนผไมคมครองทวารในอนทรยทงหลายมใจเปนท ๖ คอความเปนผทาลายอนทรยสงวร ชอวา อนทรเยส อคตตทวารตา. ความเปนผไมรจกประมาณในโภชนะดวยอานาจแหงการรบและการบรโภค ชอวา โภชเนอมตตตา. พงทราบหมวด ๒ ในระหวาง ดวยสามารถการปฏเสธคาทกลาวแลว. ความเปนแหงบคคลผหลงลมสต คอการอยปราศจากสต ชอวามฏฐสจจะ. ความเปนผไมรสกตว ชอวา อสมปชญญะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 209 ธรรมทชอวา สต เพราะระลกได ชอวา ปญญา เพราะรทว.พละกลาวคอการพจารณาสงทยงไมพจารณา ชอวา ปฏสงขานพละ เพราะอรรถวาไมหวนไหว. พละทเกดขนแกผเจรญโพชฌงค ๗ โดยวรยะเปน ประธาน ชอวา ภาวนาพละ. ธรรมทชอวา สมถะ เพราะยงธรรมอนเปนขาศกใหสงบ. ชอวา วปสสนา เพราะเหนโดยอาการตาง ๆ ดวยอานาจแหงความไมเทยงเปนตน. สมถะนนแหละชอวา สมถนมต ดวยสามารถแหงนมตแหงสมถะแรกทพระโยคาวจรถอเอาอาการนนแลวใหเปนไปอก. แมในปคคาหนมต กนยนเหมอนกน. ธรรมทชอวา ปคคาหะ เพราะประคองสมปยตตธรรมไว. ชอวาอวกเขปะ เพราะไมซดสาย. ความวบตแหงศลคอความไมสารวมอนยงศลใหพนาศ ชอวา สลวบต. ความวบตแหงทฏฐ คอ มจฉาทฏฐอนยงสมมาทฏฐใหพนาศ ชอวา ทฏฐวบต การถงพรอมดวยศล ชอวา สลสมปทาเพราะยงความยนดราเรงใหถงพรอมดวยศล คอใหบรบรณดวยศลนนแหละ.ญาณอนบรบรณดวยทฏฐ เปนการถงพรอมดวยทฏฐ ชอวา ทฏฐสมปทา.ความหมดจดแหงศล กลาวคอศลทถงความเปนวสทธ ชอวา สลวสทธ.ชอวา ทฏฐวสทธ เพราะสามารถเพอบรรลวสทธคอพระนพพาน เปนการหมดจดแหงทฏฐกลาวคอการเหน. ขอวา ทฏ วสทธ โข ปน และ ยถาทฏ สส จ ปธาน ไดแก ทฏฐวสทธกลาวคอกมมสสกตาญาณเปนตนและความเพยรอนสมปยตดวยทฏฐวสทธ นนนนแหละของบคคลผมความเหนถกตอง มความเหนอนเหมาะสม มความเหนอนด.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 210 ความสงเวชกลาวคอความกลวอนเกดขน เพราะอาศยชาตเปนตน ชอวา สงเวคะ. เหตมชาตเปนตน อนยงความสลดใจใหเกดขน ชอวาสงเวชนยฐาน. ความเพยรอนเปนอบายของผมใจสลดอนเกดขนแลวอยางน ชอวา ความเพยร โดยแยบคายของบคคลผมใจสลดแลว. ความเปนผไมสนโดษในการบาเพญกศลธรรม ชอวา ความไมยนดในกศลธรรม. ความไมถอยกลบ และไมทอถอยในความเพยรทยงไมบรรลพระอรหต ชอวา ธรรมทไมทาใหทอถอยในความเพยร. ชอวา วชชา เพราะรแจง. ชอวา วมตตเพราะหลดพน. ญาณในอรยมรรคอนกระทาความสนกเลส ชอวา ขเย าณ(ญาณในความสนกเลส). ญาณในอรยผลอนเกดขนในทสดแหงการไมเกดขนแหงกเลสอนมรรคนน ๆ พงฆา เปนญาณไมเกดขนดวยอานาจปฏสนธ ชอวาอนปปาเท าณ ( ญาณในความไมเกดขน).

จบอรรถกถามาตกานบพบทเพยงน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 211 จตตปปาทกณฑ

กศลธรรม

กามาวจรมหากศลจต ๘

จตดวงท ๑

ปทภาชนย

[๑๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ?กามาวจรกศลจต สหรคตดวยโสมนส๑ สมปยตดวยญาณ๒ มรปเปนอารมณ หรอ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สขเอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรยมนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะสมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ ปญญาพละหรพละ โอตตปปะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌา อพยาปาทะ(สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ) กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตากายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตาจตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สตสมปชญญะ สมถะ วปสสนาปคคาหะ อวกเขปะ. มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใดมอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล.

๑. เกดรวมกบโสมนสเวทนา ๒. ประกอบดวยปญญา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 212 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายบทภาชนยกามาวจรกศล

บดน เพอแสดงธรรมทงหลายททรงรวบรวมไวดวยมาตกา (แมบท)ตามททรงตงไวโดยชนดตาง ๆ จงเรมบทภาชนย นวา กตเม ธมมา กสลา(ธรรมเปนกศล เปนไฉน) เปนตน. ในบทภาชนยนน กามาวจรกศล นใด ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวครงแรกวา กามาวจรกศลจตเกดขนในสมยใด ดงน ในนเทศแหงกามาวจร-กศลนน มมหาวาระ ๓ คอ ธมมววฏฐานวาระ (วาระวาดวยการกาหนดธรรม) สงคหวาระ (วาระวาดวยการรวบรวม) สญญตวาระ (วาระวาดวยความวาง). บรรดาวาระทง ๓ เหลานน ธมมววฏฐานวาระ ทรงตงไว ๒ อยางดวยอานาจแหงอทเทสวารและนทเทสวาร บรรดาอทเทสวารและนทเทสวารทง ๒ นน อทเทสวารม ๔ ปรจเฉท (ตอน) คอ ปจฉา สมยนทเทสธมมนทเทส อปปนา. บรรดาอทเทสวาร ๔ ปรจเฉทนน ปรเฉทวา กตเมธมม กสลา น ชอวา ปจฉา ปรเฉทวา ยสม สมเย กามาวจรกสล จตต อปปนน โหต ฯเปฯ ตสม สมเย (กามาวจรกศลจตเกดขนในสมยใด ฯลฯ ในสมยนน ) น ชอวา สมยนทเทส (แสดงเวลา)ปรเฉทวา ผสโส โหต ฯเปฯ อวกเขโป โหต (ผสสะยอมม ฯลฯความไมฟงซานยอมม) น ชอวา ธมมนทเทส (แสดงธรรม) ปรเฉทวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 213กหรอวา อรปธรรมทงหลายทองอาศยกนเกดขนแมอนใด มอยในสมยนนกหรอวา อรปธรรมทงหลายทองอาศยกนเกดขนแมอนใด มอยในสมยนนธรรมเหลานนเปนกศล น ชอวา อปปนา (ฌาน).

วาดวยคาปจฉา ๕

ปรเฉทวาดวยคาถามทหนงของอทเทสวาร ตงไว ๔ ปรจเฉทอยางนดงน บรรดาปรจเฉทวาดวยถามนน ปรจเฉทวา กศลธรรมเปนไฉน น ชอวา กเถตกมยตาปจฉา. แทจรง คาถามม ๕ อยาง คอ อทฏฐโชตนาปจฉา (ถามเพอใหเขาใจสงทไมร) ทฏฐสงสนทนาปจฉา (ถามเทยบเคยงกบสงทรแลว) วมตเฉทนาปจฉา (ถามเพอตดความสงสย) อนมตปจฉา (ถามเพอความเหนชอบ) กเถตกมยตาปจฉา (ถามเพอประสงคจะตอบเอง) คาถามเหลานน มความแตกตางกนดงน อทฏฐโชตนาปจฉาเปนไฉน ? โดยปกต ลกษณะปญหาใดทตนไมร ไมเหน ไมไดพจารณาไมไตรตรอง ไมแจมแจง ยงไมชดเจนบคคลยอมถามปญหาแหงลกษณะนน เพอความร เพอเหน เพอพจารณา เพอไตรตรอง เพอแจมแจง เพอใหชดเจน น ชอวา อทฏฐโชตนาปจฉา. ทฏฐสงสนทนาปจฉา เปนไฉน ? โดยปกต ลกษณะปญหาใด ทรแลว เหนแลว พจารณาแลวไตรตรองแลว แจมแจงไวใหชดเจนแลว บคคลยอมถามปญหา เพอเทยบเคยงกบบณฑตเหลาอน น ชอวา ทฏฐสงสนทนาปจฉา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 214 วมตเฉทนาปจฉา เปนไฉน ? โดยปกต คนทแลนไปสความสงสยเคลอบแคลงใจ เกดความเหน ๒แงวา อยางนหรอหนอ มใชหรอหนอ อะไรหนอ อยางไรหนอ เขายอมถามปญหา เพอตองการตด ความสงสย น ชอวา วมตเฉทนาปจฉา. อนมตปจฉา เปนไฉน ? พระผมพระภาคเจา ยอมตรสถามปญหา เพอความเหนชอบของภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอยอมสาคญความขอนนเปนไฉนรปเทยงหรอไมเทยงไร ? ไมเทยงพระเจาขา กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกขหรอเปนสขเลา ? เปนทกขพระเจาขา กสงใดไมเทยงเปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา ควรหรอหนอเพอพจารณาเหนสงนนวา นนเปนของเราเราเปนนน นนอตตาของเรา ? ขอนนไมควรเลยพระเจาขา น ชอวา อนมต-ปจฉา. กเถตกมยตาปจฉา เปนไฉน ? พระผมพระภาคเจา ยอมตรสถามปญหา เพอประสงคตรสแกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย สตปฏฐาน ๔ เหลาน กสตปฏฐาน ๔ เหลานเปนไฉน ? น ชอวา กเถตกมยตาปจฉา. บรรดาคาปจฉา ๕ เหลานน คาถาม ๓ เบองตนไมมแกพระพทธเจาทงหลาย เพราะเหตไร. เพราะธรรมอะไร ๆ ทปจจยปรงแตงแลวในกาลทง ๓หรอพนจากกาล เปนอสงขตะอนพระพทธเจาทงหลายไมทรงเหนแลว ไมโชตชวงแลว ไมพจารณา ไมไตรตรอง ไมแจมแจง ไมชดเจนแลว มไดมเพราะเหตนน อทฏฐโชตนาปจฉา จงไมมแกพระพทธเจาทงหลาย กธรรมชาตใดอนพระผมพระภาคเจา ทรงแทงตลอดแลวดวยพระญาณของพระองค กจท

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 215จะตองเทยบเคยงของธรรมชาตนนกบผอนจะเปนสมณะหรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมาร หรอพรหมยอมไมม เพราะเหตนน ทฏฐสงสนทนาปจฉาของพระผมพระภาคเจาจงไมม กเพราะพระผมพระภาคเจา ไมมความสงสย ทรงขามพนวจกจฉาแลว มความสงสยอนขจดไดแลวในธรรมทงปวง ฉะนนวมตเฉทนาปจฉาของพระองคจงไมม. แตวา ปจฉา ๒ นอกจากน มอยแกพระผมพระภาคเจา ในปจฉา ๒ เหลานน พงทราบ กตเม ธมมา กสลาดงนวาเปนกเถตกมยตาปจฉา ตอไป บรรดาบทเหลานน พระผมพระภาคเจา ยอมตรสถามในธรรมททรงยกขนแสดงดวยบทวา กตเม ดงน เพราะวา ดวยคาสกวา ธมมา กสลาดงน ใคร ๆ กไมอาจเพอจะรไดวา กระทาอะไรแลว หรอวา ยอมกระทาอะไร แตเมอตรสคาวา กตเม แลว ความทธรรมอนพระองคพงยกขนแสดงเหลานนมาถามแลว กยอมปรากฏ ดวยเหตนน จงกลาววา พระผมพระภาคเจายอมตรสถามในธรรมททรงยกขนแสดงดวยบทวา กตเม ยอมทรงแสดงธรรมทตรสถามดวยคาถามสองบทวา ธมมา กสลา ดงน เนอความแหงธรรมเหลานน ประกาศไวแลวแล. ถามวา กเพราะเหตไร ในทน ไมตรสคาวา กสลา ธมมา เหมอนมาตกา แตตรสทาตามลาดบแหงบทวา ธมมา กสลา ตอบวา เพอแสดงเทศนาธรรมทงหลายโดยประเภทแลวแสดงธรรมมชนดตาง ๆ เพราะวา ในอภธรรมน พงแสดงลวน ๆ อภธรรมเหลานนมประเภทมใชนอยมชนดตางๆมกศลเปนตน เพราะฉะนน ในอภธรรมน พงแสดงธรรมทงหลายเทานนเทศนาน ไมใชแสดงโดยโวหาร แตธรรมเหลานนพงแสดงประเภทตาง ๆมใชนอย มใชแสดงเพยงสกแตธรรม เพราะเทศนาโดยประเภทตาง ๆ ยอม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 216นามาซงญาณในการแยกกลมกอนและญาณในปฏสมภทา. พงทราบวา พระ-ผมพระภาคเจา ครน ทรงแสดงเทศนาแหงธรรมทงหลายโดยประเภทวา กสลาธมมา ดงนแลว บดน เพอทรงแสดงธรรมเหลาใด กพงแสดงธรรมเหลานนโดยประเภทนน ๆ จงทรงกระทาลาดบบทนวา กตเม ธมมา กสลาดวยวาเมอประเภทธรรมทงหลายททรงแสดงแลว ประเภทธรรมทสตวเหนอยยอมถกตอง และพงรไดงาย. บดน พงทราบวนจฉยในคาวา ยสม สมเย กามาวจร กสล จตตตอไป วาดวยสมยศพท

สมเย นททส จตต จตเตน สมย มน นยเมตวาน ทเปต ธมเม ตตถ ปเภทโต พระผมพระภาคเจาผเปนมน ทรง แสดงจตในสมยเพอกาหนดสมยดวยจตแลว แสดงธรรมทงหลาย โดยประเภทในสมย นน. จรงอย พระผมพระภาคเจาเมอทรงแสดงวา ในสมยใด กามาวจร-กศลจตเปนตน กทรงแสดงจตในสมย เพราะเหตไร เพราะทรงกาหนดสมยอยางนวา ตสม สมเย ในกาลเปนทสดดวยจตทกาหนดสมยนน ลาดบนนเพอใหตรสรธรรมทงหลายมผสสะและเวทนาเปนตน ซงเปนประเภททตรสรตามไดยาก ดวยสามารถแหงฆนะโดยสน สมหะ กจ อารมณเหลานนในสมยททรงกาหนดจตนนอยางนวา แมเมอมสมยตางกน ถาสมยใดมจต สมยนนนนแหละ ผสสะกม เวทนากม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 217 บดน พงทราบการพรรณนาตามบทในคาวนจฉยวา ยสม สมเยเปนตนน ตอไป. บทวา ยสม เปนอรรถแสดงถงสตตมวภตตโดยไมแนนอน. บทวา สมเย เปนคาแสดงถงสมยทแสดงไวโดยไมกาหนด. สมยทรงแสดงโดยไมกาหนดไวดวยคามประมาณเทาน. ในคาวา สมยนน สมยศพททานใชในอรรถวา พรอมเพรยง ในขณะ ในกาล ในการประชมในเหต ในทฏฐ การไดเฉพาะ การละ การแทงตลอด. จรงอยางนน สมยศพทนน ใชในความหมายวา ความพรอมเพรยงดงในประโยคมอาทอยางนวา ถากระไรแมวนพรงน พวกเราใครครวญกาลและความพรอมเพรยงกนแลวพงเขาไปหา. ใชในความหมายวา ขณะดงประโยคมอานะวา ดกอนภกษทงหลาย ขณะ (โอกาส) และสมยในการอยประพฤตพรหมจรรยมประการเดยวแล. ใชในความหมายถงกาล (เวลา) ดงในประโยคมอาทวา ฤดรอนเปนเวลาเรารอน. ใชในความหมายวา ประชมดงในประโยคมอาทวา การประชมใหญ มในปาใหญ. ใชในความหมายวาเหต ดงในประโยคมอาทวา ดกอนภททาล แมเหตทเธอตองแทงตลอดวาพระผมพระภาคเจา ประทบอยทพระนครสาวตถแล แมพระผมพระภาคเจากจกทรงทราบเราวา ภกษชอภททาลไมทาใหบรบรณ ในสกขา ในศาสนาของพระศาสดาดงน ดกอนภททาล เหตแมนแล เธอกไมแทงตลอดแลว.ใชในความหมายวา ทฏฐ ดงในประโยคมอาทวา กครงนนแล ปรพาชกชออคคาหมานะ เปนบตรของนางสมณมณฑกา อาศยอยในอารามของพระนางมลลกาเทว อนมศาลาหลงเดยว แวดลอมดวยแถวตนมะพลบ เปนทประชมแสดงลทธ. ใชในความหมายวา การไดเฉพาะ ดงในประโยคมอาทวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 218 นกปราชญ ทานเรยกวา บณฑต เพราะการไดเฉพาะซงประโยชนในภพน และประโยชนในภพหนา. ใชในความหมายวา ละ ดงในประโยคมอาทวา ภกษไดกระทาทสดแหงทกขไดแลว เพราะละมานะโดยชอบ. ใชในความหมายวา การแทงตลอดดงในประโยคมอาทวา สภาพแหงทกขมอรรถวาบบคน มอรรถวาปรงแตงมอรรถวาทาใหเดอดรอน มอรรถวาแปรปรวน มอรรถวาควรแทงตลอดในสมยศพทมอรรถเปนอเนก ดวยประการฉะน. สมวาโย ขโร กาโล สมโห เหตเยว จ เอเต ปจาป วเยยา สมยา อธ วนา สมยศพทในอธการน พงทราบวาม เพยง ๕ คอ ความพรอมเพรยง ๑ ขณะ ๑ กาล ๑ ประชม ๑ เหต ๑. แทจรงในบรรดาสมยศพท ๙ อยางเหลานน ในอธการวาดวยกศลนวา ยสม สมเย กามาวจร กสล ดงน บณฑตพงทราบสมยศพท ๕มความพรอมเพรยงเปนตนตอไป. บรรดาสมยศพทเหลานน ความ พรอมเพรยงแหงปจจยพงทราบวาความ พรอมเพรยง สวนสมยศพทอนเปนอรรถ ขอท ๙ (การแทงตลอด) พงทราบวาเปน ขณะหนง อกอยางหนง จกรแมทง ๔ ก พงทราบวาเปนขณะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 219 จรงอย ความพรอมเพรยงแหงปจจยทงหลายทดารงอยดวยความเปนเหต อนยงผลทวไปใหสาเรจนน บณฑตพงทราบวาเปนความพรอมเพรยงในทน. สวนสมยศพทมอรรถท ๙ ทพระผมพระภาคเจาตรสอยางนวา ดกอนภกษ ทงหลาย ขณะและสมยในการอยประพฤตพรหมจรรยมประการเดยวแล ดงนพงทราบวาเปนขณะหนง. อกอยางหนง จกร (การถงพรอม) ๔ คอ ปฏรปเทสวาโส (การอยในประเทศทสมควร) สปปรสปนสสโย (การคบสตบรษ) อตตสมมาปณธ (การตงตนไวชอบ) ปพเพกตปตา (ความเปนผมบญทาไวกอน)ทพระผมพระภาคเจาตรสไวในบาลนวา ดกอนภกษทงหลาย จกร ๔ ประการนเปนเครองดาเนนไปของเทวดาและมนษยทงหลายผประกอบแลว ดงน พงทราบวา เปนขณะ ดวยอรรถวาเปนโอกาสรวมจกร ๔ เหลานนเปนอนเดยวกน. ดวยวา จกร ๔ เหลานนเปนโอกาสในการยงกศลใหเกดขน. ครนทราบสมยศพท คอ ความพรอมเพรยง และขณะอยางนแลว บณฑตพงทราบคาชแจงในสมยศพททงหลายมกาลเปนตนเหลาน ตอไป. บญญต ชอวา กาล เพราะอาศยธรรม นน ๆ กกาลนน เปนเพยงโวหาร (มใช ปรมตถ) กองแหงธรรมมผสสะเปนตน พง ทราบวาเปนการพรอมเพรยง (สมหะ). บญญต ชอวา กาล เพราะอาศยธรรมนน ๆ อยางน คอเพราะอาศยธรรมทงหลายโดยนยเปนตนวา จตตกาโล (กาลแหงจตรปกาโล (กาลแหงรป) หรอเพราะอาศยการประพฤตธรรมโดยนยเปนตนวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 220อตตธรรม อนาคตธรรม หรอเพราะอาศยลาดบแหงธรรมโดยนยเปนตนวากาลนเปนกาลแหงพช กาลนเปนกาลแหงหนอ หรอเพราะอาศยลกษะแหง ธรรมโดยนยเปนตนวา นเปนกาลเกด นเปนกาลแก หรอเพราะอาศยกจแหงธรรมโดยนยเปนตนวา กาลเปนทเสวยอารมณ กาลเปนทจาอารมณ หรอเพราะอาศยกจทสตวตองทาโดยนยเปนตนวา นเปนกาลอาบนา เปนกาลดมนาหรอเพราะอาศยอรยาบถโดยนยเปนตนวา กาลทเดน กาลทยน หรอเพราะอาศยการหมนเวยนของดวงจนทรและดวงอาทตยโดยนยเปนตนวา กาล (เวลา)เชา เยน กลางวน กลางคน หรอเพราะอาศยการประชมแหงกาล กลาวคอกลางวนและกลางคนเปนตน โดยนย ครงเดอน หนงเดอนเปนตน. กกาลนน บณฑตพงทราบวา เปนเพยงบญญตเทานน เพราะไมมสภาวะ (ภาวะของตน). สวนหมวดแหงธรรมทงหลายมผสสะและเวทนาเปนตนนน ทานชแจงไววา เปนการประชม (สมหะ) ในอธการน. ครนทราบสมยทใชคาวา กาลและประชมอยางนแลว พงทราบสมยศพททใชในความหมายวา เหต ตอไป. เหตต ปจจโย เจตถ ตสส ทวารวเสน วา อเนกภาโวป วเยโย ปจจยาน วเสน วา กในสมยศพทน ปจจย ชอวา เหต บณฑตพงทราบความทเหตนน มมากอยาง แมดวยทวารหรอดวยปจจยทงหลาย จรงอย ในอธการน ปจจยนนเอง ชอวา เหต บณฑตพงทราบความ ทเหตนนมมากอยางดวยสามารถแหงทวาร หรอปจจยทงหลาย. พงทราบ อยางไร ? จรงอย พระผมพระภาคเจาตรสปจจย ๔ มจกข รป อาโลกะ มนสการเปนตน แหงจกขวญญาณเปนตนทเกดขนในจกขทวารเปนตน และ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 221ตรสปจจย ๒๔ ในมหาปกรณ โดยนยมอาทวา เหตปจจโย ดงน. บรรดา ปจจยเหลานนยกเวนวปากปจจย ปจฉาชาตปจจย แลวทเหลอเปนปจจยแกกศลธรรมทงหลายทงนน. แตในอธการน ทานประสงคเอาธรรมเหลานนแมทงหมดเปนเหต บณฑตพงทราบความทเหตนนเปนปจจยมากอยาง ดวยสามารถแหงทวารน หรอดวยสามารถแหงปจจยอยางน อรรถทง ๕ มความพรอมเพรยงเปนตนเหลานน พงทราบวาทานกาหนดดวยสมยศพทในอธการน ดวยประการฉะน. ถามวา กเพราะเหตไร บรรดาอรรถเหลาน ทานไมกาหนดเอาอรรถอยางใดอยางหนงเพยงอยางเดยว แตกาหนดเอาทงหมด. ตอบวา เพราะการแสดงอรรถทแตกตางกนนน ๆ ดวยสมยศพทนน ๆมอย. จรงอย บรรดาสมยศพทเหลานน สมยศพทกลาวคอความพรอมเพรยงยอมแสดงถงความเปนไปโดยเหตมใชนอย ดวยสมยศพทอนนน ยอมมการปฏเสธลทธทมเหตเดยว. กธรรมดาวาความพรอมเพรยงยอมมงถงสงทอาศยกนและกนในการยงผลทวไปใหสาเรจ เพราะฉะนน ทานจงแสดงอรรถแมนวาชอวา ผสรางคนเดยวยอมไมม. กโดยสภาวะ เมอผสรางมอย กไมควรเพงถงเหตอน ดวยลกษณะอยางน จะเปนการปฏเสธคาทมอาทวา สขและทกขอนตนทาเอง โดยแสดงถงความไมมผกระทาคนใดคนหนงนน. ในคาทกลาวทแลวนน หากจะมคาทวงวา คาใดทกลาวแลวยอมแสดงความเปนไปโดยเหตมใชนอย คานนกไมถกซ เพราะเหตไร. เพราะสงทไมเปนเหต ไมมในความพรอมเพรยงกน แมในความพรอมเพรยงกเปนเหตไมไดจรงอย เมอคนตาบอดคนหนงไมอาจเหน คนตาบอดตงรอยกยอมไมเหน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 222 ตอบวา ทวาไมถก หาควรไม เพราะความทเหตยงผลทวไปใหสาเรจ ไดตงอยแลว ชอวา ความพรอมเพรยง หาใชเหตสกวาการประชมแหงเหตมใชนอยไม. กผลทวไป ชอวาการเหนของบคคลผตาบอดทงหลายหามไม. เพราะเหตไร เพราะแมเมอคนตาบอดตงรอยมอย ผลโดยทวไปกไมมกผลอนทวไปนน ของจกขเปนตนม เพราะความทธรรมมจกษวญญาณเหลานนมอย. อกอยางหนง ความไมมเหตทงหลายในความไมพรอมเพรยงเปนเหตในความพรอมเพรยงสาเรจได ขอนพงทราบวา เพราะความไมมผลในความไมพรอมเพรยง แตมผลในความพรอมเพรยง เพราะวา เมอจกษเปนตนบกพรอง จกษวญาณกมไมได และเมอจกขเปนตนไมบกพรอง จกขวญญาณจงสาเรจประจกษแกสตวโลก นเปนการแสดงอรรถดวยสมยศพท คอความพรอมเพรยงกอน. สวนขณะท ๙ เวนอขณะทง ๘ ทานเรยกวา ขณะเพราะอรรถวาเปนโอกาส กลาวคอจกร ๔ มการอยในประเทศอนสมควรเปนตน ขณะนน เวนความพรอมเพรยงแหงขณะ คอ ความเปนมนษย การเสดจอบตขนแหงพระพทธเจา การฟงพระสทธรรม และมสมมาทฏฐเปนตนเสยกมไมได และความเปนมนษยเปนตน เปนภาวะทไดโดยยาก โดยการอปมาดวยเตาตาบอดเปนตน กศลอนเปนอปการะแกโลกตรธรรมทงหลาย อนประกอบดวยขณะอนแสนจะไดยากแท เพราะความทขณะเปนของหาไดโดยยาก ดงพรรณนามาฉะน. บรรดาสมยศพทตามทกลาวแลว สมยศพทกลาวคอขณะยอมสองถงความเปนของไดโดยยาก เพราะเปนการเกดขนแหงกศล วาโดยฐานะทแสดง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 223อยอยางน ยอมเปนอนทานปฏเสธการอยดวยความประมาทของชนผไดขณะแลว ทาขณะใหเปนโมฆะ เพราะการไมยงกศลนนอนประกอบดวยขณะใหเกดขน อรรถนทานอธบายไวดวยสมยศพท กลาวคอ ขณะ. กธรรมดาวา การเปนของกศลจตน นนเปนของนอยยงนก กการทกศลจตนนเปนของนอยยงนกนน พงทราบดวยสามารถแหงอรรถกถาพระสตรนวา ดกอนภกษทงหลาย เหมอนอยางวา ความเรวของดวงจนทรและดวง-อาททย เรวกวาความเรวของบรษ เทวดาผไปขางหนาของพระจนทรและพระอาทตย เรยกวาพระจนทรและพระอาทตย อายสงขารทงหลายยอมสนไปเรวกวานน. จรงอย สตรนพระผมพระภาคเจาตรสกาลเลกนอยของรป-ชวตนทรยกอน รปทเกดขนเฉพาะแลวยงตงอยเพยงใด จต ๑๖ ดวงเกดขนแลวดบเพยงนน แมการอปมาดวยขอทจตเหลานนเปนของเลกนอยโดยกาลยอมไมมดวยประการฉะน ดวยเหตนนแหละ พระผมพระภาคเจาจงตรสวาดกอนภกษทงหลาย จตนเปนไปรวดเรว แมการเปรยบกกระทาไมไดงายดงน.บรรดาสมยศพทเหลานน สมยศพทกลาวคอ กาลยอมแสดงถงความเลกนอยยงของกาลทเปนไปในกศลจตดวยประการฉะน วาดวยฐานะททรงแสดงอยอยางน เปนโอวาทททรงประทานไววา จตนแทงตลอดไดยากเหมอนการรอยแกวมกดาโดยแสงสวางแหงฟาแลบ เพราะความทจตมเวลาเปน ไปนอยยง เพราฉะนน พวกเธอพงทาความอตสาหะใหมาก และความเออเฟอใหมาก ในการแทงตลอดจตน ดงน. เนอความนแสดงสมยศพทคอกาล. สวนสมยศพท กลาวคอการประชม ยอมแสดงความเกดขนพรอมกนแหงธรรมแมมใชนอย จรงอย กองแหงธรรมมผสสะเปนตน ทานกลาววาการประชม ดงน อนง จตเมอเกดขนยอมเกดในกองแหงธรรมนนพรอม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 224กบธรรมเหลานน เพราะฉะนน ทานจงแสดงความเกดขนพรอมกนแหงธรรมทงหลาย มใชนอย โดยฐานะทแสดงอยอยางน เปนอนวาแสดงการปฏเสธความเกดขน แหงธรรมอยางเดยวนนเอง. เนอความนแสดงสมยศพทกลาว คอ การประชม. สวนสมยศพทกลาวคอเหต ยอมแสดงความเปนไปอนประกอบดวยธรรมอน. จรงอย บทวา ยสม สมเย มอธบายวา เมอเหตอยางใดมกศลกยอมเกดขน ดงน เพราะฉะนน จงแสดงความทธรรมมการเปนไปโดย อาศยเหตอน เพราะมเหตเปนไป ดวยฐานะทแสดงอยอยางน จงเปนอนปฏเสธความสาคญผดวา ธรรมทงหลายเปนไปในอานาจของตนได. เนอความนแสดงความเปนไปไดดวยสมยศพทกลาวคอเหต. บรรดาบทเหลานน บทวา ยสม สมเย อธบายวา ในกาลใดดวยอานาจแหงสมยศพท กลาวคอ กาล. พงทราบเนอความแหงสมยศพทคอ การประชมในบทวา ยสม สมเห น ไดแก บรรดาสมยศพททงหลายคอ ขณะความพรอมเพรยง และเหต มอย คอ เมอมขณะใด มความพรอมเพรยงใด มเหตใด กามาวจรกศลจต ยอมเกดขน เมอกามาวจรกศลจตนนนนแหละมอย ธรรมทงหลายแมมผสสะเปนตนกเกดขน ดงน เพราะสมยศพทกลาวคอกาล และการประชมเปนอธกรณะ (เปนอาธารสตตมวภตต ใหแปลวา ใน). บรรดาบทเหลานน บทวา วตตธมมาน น เปนสตวมวภตตดวยสามารถแหงอธกรณะ อธบายวา ภาวะในธรรมเหลานน พงกาหนดดวยภาวะแหงสมยศพท กลาวคอขณะ ความพรอมเพรยง และเหต เพราะฉะนน ในคาวาวตตธมมาน น จงเปนสตตมวภตต ดวยสามรถการกาหนดภาวะดวยภาวะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 225 อธบายคาวากามาวจร

บทวา กามาวจร ไดแก จตทนบเนองในกามาวจรธรรมทงหลายทตรสไวโดยนยเปนตนวา ธรรมเปนกามาวจร เปนไฉน ? คอ เบองตามอเวจนรกเปนทสด เบองบนมสวรรคชนปรนมมตวสวตดเปนทสด. ในกามาวจรนน มวจนตถะ (ความหมายของถอยคา) ดงตอไปน วาโดยอทาน กามม ๒ คอ วตถกาม และกเลสกาม. บรรดากามทง ๒ นน วาโดยอรรถ กเลสกามไดแกฉนทราคะ วตถกามไดแกวฏฏะอนเปนไปในภม ๓ อนง กเลสกามชอวา กาม เพราะอรรถวา ยอมใคร วตถกามชอวา กาม เพราะอรรถวา วตถอนเขาใคร. กกามทง ๒ อยางนน ยอมทองเทยวไปในประเทศใดดวยสามารถแหงความเปนไป ประเทศนนม ๑๑ คอ อบายภม ๔ มนษยภม ๑ เทวโลก ๖ ชน. กามยอมทองเทยวไปในทน เพราะฉะนน ทนจงชอวา กามาวจร ดจการทองเทยวไปกบพวกเกวยน.เหมอนอยางวา พอคาเกวยน ยอมทองเทยวไปในประเทศใด ประเทศนนทานเรยกวา บรษผเทยวไปกบพอคาเกวยน ถงจะมสตว ๒ เทา ๔ เทาเหลาอนทองเทยวไปดวย แมมอย ทานกกาหนดเฉพาะชนผเทยวไปเหลานนฉนใด ประเทศน ทานกเรยกวา กามาวจรเทานน เพราะแมเมอรปาวจรเปนตนเหลาอนทองเทยวไปในประเทศนน ทานกกาหนดเอาเฉพาะกามาวจรเหลานเทานน ฉนนน. กามนทานเรยกวา กามเทานน เพราะลบบทหลงเสย เหมอนรปภพ ทานเรยกวา รป ฉนใด จตน ยอมทองเทยวไปในกามกลาวคอ ๑๑ ประเทศนฉนนน เพราะเหตนน จงเรยกวา กามาวจร. จตนยอมทองเทยวไปแมในรปภพและอรปภพแมกจรง ถงอยางนนชางใหญมชออนไดแลววา เขาสสงคราม เพราะการหยงลงสสงคราม แมจะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 226เทยวไปในเมอง เขากเรยกวา ชางสงครามนนแหละ สตวจานวนมากทเทยวไปบนบกและในนา แมยนอยในทมใชบกและมใชนา เขากเรยกวา สตวเทยว ไปบนบกและเทยวไปในนา ฉนใด จตน แมเทยวไปในทอน ๆ กพงทราบวากามาวจร (ทองเทยวไปในกาม) ฉนนนเหมอนกน. อกอยางหนง กามยอมทองเทยวไปในจตน ดวยสามารถทาใหเปนอารมณ แมเพราะเหตนน จตน กเรยกวา กามาวจร. กามนนยอมทองเทยวไปแมในรปภพและอรปภพแมกจรงถงอยางนนกพงทราบอปมาน เหมอนเขากลาววา สตวทชอวา ลกโค เพราะมนสงเสยงรอง ทชอวา กระบอ เพราะมนนอนแผนดน สตวมจานวนเทาใด กตามจะสงเสยงรองหรอนอนบนแผนดนกตาม สตวทงหมดเหลานนหามชออยางนนไม. กอกอยางหนง จตใด ยอมทองเทยวไปสปฏสนธในกามกลาวคอกามภพ เพราะเหตนน จตนน จงชอวา กามาวจร.

อธบายคาวากศล

พงทราบวนจฉยในบทวา กศล ตอไป ธรรมทชอวา กศล ดวยอรรถทงหลายมการตดบาปทงหลายเปนตน อกอยางหนง ทชอวา กศลดวยอรรถวา ความไมมโรค ดวยอรรถวาไมมโทษ และดวยอรรถวาเกดแตความฉลาด. บณฑตพงทราบธรรมทชอวา กศล ดวยอรรถวาไมมโรค เพราะความไมมความกระสบกระสายดวยกเลส ไมมความปวยไขคอกเลส ไมมพยาธคอกเลสในอรปธรรมเลย เหมอนคาททานกลาววา ชอวา กศล ดวยอรรถวาไมมโรค เพราะไมมความกระสบกระสายในรางกาย เพราะไมมความปวยไขในรางกาย เพราะไมมพยาธในรางกาย ดจในคาวา ความไมมโรคมแกทานผเจรญบางแลหรอ. กธรรมทชอวา กศล ดวยอรรถวา ไมมโทษ เพราะความ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 227ไมมโทษทควรเวนกเลส โทษทประทษรายคอกเลส โทษทกระวนกระวายคอกเลส. ปญญา ทานเรยกวา โกสลละ (ความเปนผฉลาด) ธรรมทชอวากศล ดวยอรรถวา เกดแตความฉลาด เพราะความเกดขนแตปญญาชอวาโกสลละ. คาวา กศล ทเปนญาณสมปยตจงพกไวกอน แตคาวากศลทเปนญาณวปปยต เปนอยางไร. แมกศลทเปนญาณวปปยตนนกเปนกศลนนแหละดวยรฬหศพท. เหมอนอยางวา พดทบคคลทาดวยเสอราแพนไมไดทาดวยใบตาล เขากเรยกกนวา พดใบตาลนนแหละ ดวยรฬหศพท เพราะสงนนคลายกน ฉนใด กศลแมเปนญาณวปปยต บณฑตกพงทราบวา เปนกศลนนแหละฉนนน. แตเมอวาโดยนปปรยาย (โดยตรง) กศลทเปนญาณสมปยต ไดชอวา กศล ถง ๓ อยาง คอ ดวยอรรถวาไมมโรค ดวยอรรถวาไมมโทษดวยอรรถวาเกดแตความฉลาด. กศลทเปนญาณวปปยต ไดชอวา กศลเพยง ๒ อยางเทานน. เพราะฉะนน กศลใดทกลาวไวแลวโดยการบรรยายถงชาดกกด โดยการบรรยายถงพาหรสตรกด โดยการบรรยายถงพระภธรรมกดกศสนนทงหมดยอมไดในจตนดวยอรรถแมทง ๓. กศลนนน วาโดยลกขณา-ทจตกะ คอ กศล มสขวบากอนไมมโทษ เปนลกษณะ มการกาจดอกศล เปนรส มการผองแผว เปนปจจปฏฐาน มโยนโสมนสการ หรอม ความไมมโทษเปนปทฏฐาน. อกอยางหนง กศลชอวา มความไมมโทษ เปนลกษณะนนแหละเพราะความเปนปฏปกษตอธรรมทมโทษ มความผองแผวเปนรส มวบาก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 228ทหนาปรารถนาเปนปจจปฏฐาน มโยนโสมนสการหรอความไมมโทษเปนปทฏฐาน. จรงอย ในธรรมทง ๔ มลกษณะเปนตน สภาวะหรอความเสมอกนแหงธรรมนน ๆ ชอวา ลกษณะ กจ (หนาทการงาน) หรอสมปตต (การถงพรอม) ชอวา รส. อาการปรากฏ หรอผล ชอวา ปจจปฏฐาน.เหตใกล ชอวา ปทฏฐาน. ดงนน ขาพเจาจกกลาวธรรมทงหลายมลกษณะเปนตนในทใด ๆ พงทราบความแตกตางกนแหงธรรมเหลานนในทนน ๆโดยนยนแล.

อธบายคาวาจต

พงทราบวนจฉยในบทวา จตต สภาวะทชอวา จต เพราะอรรถวายอมคด คอวา ยอมรแจงซงอารมณ อกอยางหนง ศพทวา จต น ทวไปแกจตทงปวง เพราะฉะนน ในบทวา จตต น จตใดทเปนกศล อกศลและมหากรยาจตฝายโลกยะ จตนนชอวา จต เพราะอรรถวา ยอมสงสมสนดานของตนดวยสามารถแหงชวนวถ. ชอวา จต เพราะอรรถวา เปนธรรมชาตอนกรรมและกเลสทงหลายสงสมวบาก. อกอยางหนง แมทงหมด ชอวา จตเพราะความเปนธรรมชาตวจตรตามสมควร. ชอวา จต เพราะการทาใหวจตรพงทราบเนอความในบทวา จตต น ดงพรรณนามาฉะน. บรรดาจตเหลานน จตมราคะกอยางหนง จตมโทสะกอยางหนง จต มโมหะกอยางหนง จตเปนกามาวจรกอยางหนง จตเปนรปาวจรเปนตนกอยางหนง จตมรปเปนอารมณกอยางหนง จตมเสยงเปนตนเปนอารมณกอยางหนง บรรดาจตแมทมรปเปนอารมณ จตทมสเขยวเปนอารมณกอยาง-หนง จตทมสเหลองเปนตนเปนอารมณกอยางหนง แมจตทมเสยงเปนตน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 229เปนอารมณกนยนแหละ ในจตเหลานน แมทงหมด หนจตกอยางหนงมชฌมจตกอยางหนง ปณตจตกอยางหนง ถงในจตทเปนหนจตเปนตน จตทมฉนทะเปนอธบดกอยางหนง จตทมวรยะเปนอธบดกอยางหนง ฯลฯ จตม วมงสาเปนอธบดกอยางหนง เพราะฉะนน บณฑตพงทราบความทจตเหลาน เปนธรรมวจตร ดวยสามารถแหงสมปยตธรรม ภม อารมณ เปนหนะมชฌมะ ปณตะ และอธบด. กบรรดาจตเหลาน เปนจตแตละดวง มใชจตทงหลายเลย ถงอยางนน จตนนกชอวา จต เพราะรวมอยในความวจตรทงหลาย บรรดาจตเหลานน จตดวงใดดวงหนงสมควรเรยกวาจต เพราะเปนธรรมวจตร. ชอวา จต เพราะความวจตรอยางนกอน. ชอวา จต เพราะทาใหวจตร อยางไร ? จรงอย ชอวา วจตรอนยงกวาจตรกรรม ไมมในโลก ธรรมดาวาลวดลายแมในความวจตรนน กเปนความวจตรคอความงดงามยงนก. พวกจตรกรเมอกระทาจตรกรรมนนกเกดสญญาอนวจตรวา รปมอยางตาง ๆ เราควรทาอยางน ในทน ดงน. การทาอนวจตร อนสาเรจแลวดวยกจมการเขยนการระบายส การทาสใหเรองรอง และการสลบสเปนตน ยอมเกดขนดวยสญญาอนวจตร รปอนวจตรอยางใดอยางหนง ในความวจตรกลาวคอลวดลายยอมสาเรจแตจตรกรรมนน. การเกดขนแหงศสปะอนวจตรอยางใดอยางหนงในโลกอยางน ศลปะทงหมดนน อนจตเทานนคดวา รปนจงมขางบนรปนรปนจงมขางลางของรปน รปนจงมทขางทง ๒ ของรปนแลวจงกระทา จตร-กรรมนนอนขางลางใหวจตรแลว ฉนใด แมจตททาใหสาเรจความวจตร กชอวาจต ฉนนนเหมอนกน เพราะกระทาใหวจตรดวยอาการอยางน. อกอยางหนงจตนนแหละ ชอวา วจตรกวาจตรกรรมนน เพราะใหสาเรจจตรกรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 230ทกชนดตามทคด. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ชอวา ลวดลายอนวจตร พวกเธอเหนแลวหรอ พวกภกษกราบทลวา เหนแลวพระเจาขา พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ลวดลายอนวจตรแมนนแลอนจตนนเองคดแลว ดกอนภกษทงหลาย จตเทานนวจตรกวาลวดลายอนวจตรแมนนแล. อนง จตทเปนไปภายในตางชนดโดยกรรม เพศ สญญา และโวหารเปนตน ในคตทงหลาย มเทวดา มนษยและสตวเดรจฉานนใด จตแมนนกกระทาใหวจตรแลวเหมอนกน. จรงอย กศลกรรมและอกศลกรรม อนตางโดยกรรมมกายกรรมเปนตน ทเปนไปโดยนยมทาน ศล ความเบยดเบยน และความโออวดเปนตนสาเรจแลวดวยจต ชอวา มความตางกนเพราะกรรม. สณฐานแหงอวยวะมมอ เทา ทอง คอ และหนาเปนตนในคตทงหลายนน ๆ แตกตางกนไปดวยความตางกนแหงกรรมนนแหละ ชอวา ความตางกนแหงเพศ. เมอสญญาเกดขนวา นเปนหญง นเปนชาย ดงน ดวยสามารถแหงสณฐานตามทถอเอา เพราะความตางกนแหงเพศ ชอวา ความตางกนแหงสญญา.เมอชนทงหลายรองเรยกดวยคาวา หญง หรอวา ชาย ดงน อนสมควรแกสญญา เพราะความตางกนแหงสญญา ชอวา ความตางกนแหงโวหาร.แตเพราะเหตทบคคลทากรรมอนใหเกดอตภาพนน ๆ ดวยสามารถแหงความตางกนแหงโวหารอยางนวา ขาพเจาจกเปนหญง ขาพเจาจกเปนชาย ขาพเจาจกเปนกษตรย ขาพเจาจกเปนพราหมณ ดงน ฉะนน จงชอวา ความตางกนแหงกรรม เพราะความตางกนแหงโวหาร. กความตางกนแหงกรรมนน ๆเมอจะยงภพตามทปรารถนาใหเกดขน ยอมใหเกดขนดวยคต เหตใด เพราะเหตนน จงชอวา ความตางกนแหงคต เพราะความตางกนแหงกรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 231 อนง ความทสตวทงหลายนน ๆ เกดเปนสตวไมมเทาและสตว ๒ เทาเปนตน เกดเปนสตวสงและตาเปนตนในคตนน ๆ เกดเปนผมผวพรรณดและ ผวพรรณทรามเปนตน เปนผมลาภและเสอมลาภเปนตน ในอตภาพนน ๆ ยอมปรากฏเพราะความตางกนแหงกรรมนนแหละ. เพราะฉะนน จตทเปนไปในภายในตางโดยกรรม เพศ สญญา และโวหารเปนตนในคตทงหลายอนตางโดยความเปนเทวดา มนษย และสตวเดรจฉานทงหมดนนแหละ พงทราบวาอนจตนนเองกระทาแลว. เนอความนนน พงทราบดวยสามารถพระสตรทยงมไดขนสสงคตน. สมจรงดงททานกลาววา การกาหนดประเภทของความตางกนของเพศทมมาก ยอมมไดดวยสามารถแหงการกาหนดประเภทของความตางกนแหงกรรมทมมาก การกาหนดประเภทของความตางกนของความตางกนของสญญาทมมาก ยอมมไดดวยสามารถแหงการกาหนดประเภทของความตางกนแหงเพศทมมาก การกาหนดประเภทแหงความตางกนของโวหารทมมาก ยอมมไดดวยสามารถแหงกาหนดประเภทแหงความตางกนของสญญาทมมาก การกาหนดประเภทแหงความตางกนของกรรมทมมาก ยอมมไดดวยสามารถแหงการกาหนดประเภทของความตางกนแหงโวหารทมมาก ความตางกนแหงคตของสตวทงหลายยอมปรากฏ เพราะอาศยความตางกนแหงกรรม สตวทงหลายทไมมเทา ม ๒ เทา ม ๔ เทา มเทามาก มรป ไมมรป มสญญา ไมมสญญา มสญญากมใชไมมสญญากมใช ความตางกนแหงความอบตของสตวทงหลาย คอความสงตา เลวประณต ไปสสคตและทคต ยอมปรากฏเพราะอาศยความตางกนแหงกรรม ความตางกนในอตภาพของสตวทงหลาย คอความเปนผมผวพรรณดและผวพรรณทราม ความเปนผมชาตดและไมด ความเปนผททรวดทรงดและไมดยอมปรากฏ เพราะอาศยความตางกนแหงกรรม ความตางกนในโลกธรรมของสตวทงหลายในความมลาภเสอมลาภ มยศเสอมยศ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 232นนทา สรรเสรญ สขและทกข ยอมปรากฏเพราะอาศยความตางกนแหงกรรมดงน. แมขออนอก พระผมพระภาคเจากตรสไววา เพศยอมเปนไปเพราะกรรม สญญา ยอมเปนไปเพราะเพศ สตวทงหลายยอมลง ความตางกนเพราะสญญาวา นเปนหญงหรอ เปนชาย สตวโลกยอมเปนไปตามกรรม หมสตวยอมเปนไปตามกรรม สตวทงหลาย มกรรมเปนเครองผกพน ดจลมสลกเพลารถ ทไปอย บคคลยอมไดเกยรต ไดการ สรรเสรญกเพราะกรรม ยอมไดความเสอม การถกประหาร และการจองจากเพราะ กรรม บคคลรความตางกนแหงกรรมนน แลว ไฉนเลาจงพดวากรรมไมมในโลก. ดกอนมาณพ สตวทงหลายมกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรมมกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทพง กรรมยอมจาแนกสตวทงหลายโดยใหเลวและประณต บณฑตพงทราบความทจตเปนธรรมชาตวจตร เพราะความวจตรดวยการกระทาดงพรรณนามาฉะน. จรงอย ความวจตรเหลานแมทงหมด อนจตนนแหละกระทาแลวกจตเทานน เปนธรรมชาต วจตรกวาความวจตรอนใดทเปนไปภายในอนจตกระทาแลวทกลาวแลวนน เพราะความทจตไมไดโอกาส ไมมการกระทาความวจตรบางอยาง หรอวาเพราะความมจตบกพรองดวยปจจยทเหลอกไมมการ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 233กระทาใหวจตรในบางอยาง เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวาดกอนภกษทงหลาย เราไมพจารณาเหนสตวหมอนแมสกหมหนง ทวจตรเหมอนสตวเดยรจฉานทงหลายนเลย ดกอนภกษทงหลาย จตนนแหละเปนธรรมชาตวจตรกวาสตวเดยรจฉานแมเหลานนแล ดงน.

อธบายคาวาอปปนนธรรม ๔

พงทราบวนจฉยในคาวา อปปนน โหต น ตอไป. ธรรมทชอวา อปปนนะ มประเภทหลายอยางดวยสามารถแหงวตตมานอปปนนะ ภตาปคตอปปนนะ โอกาสกตอปปนนะ และภมลทธอปปนนะ. บรรดาวตตมานอปปนนะเปนตนเหลานน ธรรมชาตแมทงหมดกลาวคอความพรงพรอมดวยความเกดขน ความแก และความดบ ชอวา วตต-มานอปปนนะ กศลและอกศลทเสวยรสแหงอารมณแลวดบไป กลาวคอเสวยแลวกดบดวย กศลและอกศลทเขาถงหมวด ๓ มอปปาทขณะเปนตนแลวกดบกลาวคอเกดแลวกดบดวย กศลและอกศลทปจจยปรงแตงทเหลอดวยชอวา ภตาปคตอปปนนะ กรรมทตรสไวโดยนยเปนวา กรรมทงหลายเหลานใดทกระทาไวแลวในกาลกอน ดงน แมเปนอดต และเพราะหามวบากอนทมอยแลว ใหโอกาสแกวบากของตน และวบากทมโอกาสอนกระทาแลวอยางนน มอยแมยงไมเกดขน แตจะตองเกดขนแนนอนเพราะโอกาสทาแลวอยางนน ชอวา โอกาสกตอปปนนะ อกศลทยงไมไดถอนขนในภมทงหลายนน ๆ ชอวา ภมลทธอปปนนะ บณฑตพงทราบความตางกนแหงภมและภมลทธะ ในคาวา ภมลทธอปปนนะตอไป. ขนธ ๕ เปนไปในภม ๓ เปนอารมณของวปสสนา ชอวา ภม การเกดขนแหงกเลสอนควรแกการเกดขน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 234ในขนธเหลานน ชอวา ภมลทธะ (มภมอนไดแลว) จรงอย ภมเหลานนชอวา อนกเลสนนไดแลว เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา ภมลทธะ (มภมอนไดแลว) บรรดาอปปนนะ ๔ ตามทกลาวมาอยางน ในคาวา อปปนน โหต น ทานประสงคเอาวตตมานอปปนนะ.

วาดวยอปปนนศพท

พงทราบคาจากดความในคาวา อปปนน โหต ตอไป. ธรรมทชอวา อปปนนะ เพราะอรรถวา เคลอนจากธรรมสวนเบองตน (คออดต) มงหนาตออปปาทขณะเปนตน. กอปปนนศพทนใชในอรรถหลายอยาง คอ ในอดต (ธรรมทลวงแลว) ปฏลทธะ (ไดเฉพาะ)สมฏฐตะ (ตงขนพรอม) อวกขมภตะ (ขมไมได) อสมจฉนนะ (ตดไมได) ขณตตยคตะ (ถงขณะทง ๓). จรงอย อปปนนศพทนมาในความหมายวา อดต ดงในประโยคนวาเตน โข ปน ภกขเว สมเยน กกสนโธ ภควา อรห สมมาสมพทโธ โลเก อปปนโน (ดกอนภกษทงหลาย กโดยสมยนนแล พระผมพระภาค-อรหนตสมมาสมพทธเจา พระนามวา กกสนธะ เสดจอบตขนแลวในโลก)ดงน มาในความหมายวา ไดเฉพาะ ดงในประโยคนวา อายสมโตอานนทสส อตเรกจวร อปปนน โหต (อตเรกจวรเปนของอนทานพระอานนทไดเฉพาะแลว) มาในความหมายวา ตงขนพรอม ดงในประโยคนวา เสยยถาป ภกขเว อปปนน มหาเมฆ ตเมน มหาวาโตอนตราเยว อนตรธาเปต (ดกอนภกษทงหลาย มหาเมฆตงขนพรอมแลวลมใหญยอมพดมหาเมฆนนนใหอนตรธานไปในระหวางนนแหละ) มาในความหมายวา ขมไมได ดงในประโยคนวา อปปนน คมยจตต ทปปฏ-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 235วโนทนจ อปปนนปปนเน ปาปเก อกสเล ธมเม านโสอนตรธาเปต (จตคดจะไป ขมไมได บรรเทาไดยาก และยอมยงบาปอกศลธรรมทขมไมได ทขมไมไดใหอนตรธานไปโดยฉบพลน ) มาในความหมายวาตดไมได ดงในประโยคนวา อรย อฏงคก มคค ภาเวนโต พหลกโรนโต อปปนนปนเน ปาปเก อกสเล ธมเม อนตราเยวอนตรธาเปต (บคคลเจรญกระทาใหมากซงอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ยอมยงบาปอกศลธรรมทยงละไมได และละไมไดใหอนตรธานไป) มาในความหมายวา ถงขณะทง ๓ ดงในประโยคนวา อปปชชมาน อปปนนนตอามนตา (ถามวา จตกาลงเกด ชอวา ถงขณะทง ๓ หรอ ตอบวา ใช) แมอปปนนศพทในทน กพงทราบวา ถงขณะทง ๓ เทานน. เพราะฉะนน ในคาวาอปปนน โหต น พงทราบเนอความสงเขปนวา ถงขณะทง ๓ กาลงเปนไปไดแก ปจจบน.

อธบายคาวาจตเปนประธาน

กคาวา จตต อปปนน น คอจตเปนประธานแหงเทศนา กจตยอมไมเกดขนเฉพาะดวงเดยวเทานน เพราะฉะนน เมอเขาพดวา พระราชาเสดจมาแลว ดงน กพระราชาทรงละบรษทแลวมาพระองคเดยวเทานน กหาไมแตทแทแลวยอมปรากฏวา มาพรอมกบบรษททเดยว ฉนใด แมจตนกฉนนน บณฑตพงทราบวาเกด มาพรอมกบกศลธรรมเกน ๕๐ โดยแท. อนง คาวาจตต อปปนน น พระมพระภาคเจาตรสไว ดวยอรรถวาเปนประธาน(เปนสภาพถงกอน). จรงอย เพงถงโลกยธรรมแลว จตกเปนใหญ เปนธระ เปนประธานแตเพงถงโลกตรธรรมแลว ปญญาเปนใหญ เปนธระ เปนประธาน เพราะเหต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 236นนแหละ พระผมพระภาคเจาครนถงปรยายพระวนยแลว เมอจะตรสถาม ปญหากไมตรสถามวา เธอมผสสะเปนอยางไร มเวทนาเปนอยางไร มสญญาเปนอยางไร มเจตนาเปนอยางไร ยอมตรสถามทาจตเทานนใหเปนธระวาดกอนภกษ เธอมจตเปนอยางไร ดงน เมอภกษกราบทลวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขาพระองคไมมไถยจต ดงน พระองคกไมตรสวา ภกษไมมไถยผสสะกไมตองอาบตเปนตน แตยอมตรสวา ดกอนภกษ ไมเปนอาบตแกภกษผไมมไถยจต ดงน. พระผมพระภาคเจา เมอถงปรยายพระวนยทรงยกจตขนเปนธระเทานนกหาไม เมอทรงแสดงโลกยเทศนาแมอนกทรงแสดงทาจตนนแหละใหเปนธระ เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย อกศลธรรมเหลาใดเหลาหนง เปนสวนอกศล เปนฝายอกศล-ธรรมเหลานน ทงหมดมใจเปนประธาน ใจยอมเกดกอนธรรมเหลานน ดงคาถาประพนธทตรสไววา ธรรมทงหลายมใจเปนประธาน มใจ ประเสรฐทสด สาเรจดวยใจ ถาบคคลมใจ อนโทษประทษรายแลว จะพดกตาม จะ กระทากตาม เพราะทจรต ๓ อยางนน ทกข ยอมตามเขาไป เหมอนลอหมนไปตามรอย เทาโคตวลากเกวยน ฉะนน ธรรมทงหลาย มใจเปนประธาน มใจประเสรฐทสด สาเรจ แลวดวยใจ ถาบคคลมใจผองใสแลว จะพด กตาม จะกระทากตาม เพราะสจรต ๓ อยาง นน สขยอมไปตามเขา เหมอนเงาไปตามตว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 237 ฉะนน สตวโลกอนจตยอมนาไป ยอม กระเสอกกระสนไปเพราะจต สตวทงหมด ทเดยว ยอมเปนไปตามอานาจของธรรมอน หนงคอจต ดงน. ดกอนภกษทงหลาย สตวทงหลายยอมเศราหมองเพราะจตเศราหมองยอมบรสทธ เพราะจตผองแผว ดกอนภกษทงหลาย จตนเปนประภสสรแตกจตนนแลเศราหมองแลว เพราะอปกเลสทงหลายจรมา. ดกอนคหบดเมอบคคลไมรกษาจต แมกายกรรมกชอวาเธอไมรกษา แมวจกรรมกชอวาไมรกษา แมมโนกรรมกชอวาไมรกษา ดกอนคหบด เมอบคคลรกษาจต ฯลฯดกอนคหบด เมอจตพยาบาท ฯลฯ ดกอนคหบด เมอจตไมพยาบาท ฯลฯดกอนคหบด เมอจตถกกเลสรวรด ฯลฯ ดกอนคหบด เมอจตไมถกกเลสรวรดกายกรรมกด วจกรรมกด กไมถกกเลสรวรด เพงถงโลกยธรรมอยางนดวยประการฉะน บณฑตพงทราบวา จตเปนใหญ เปนธระ เปนประธาน ดงน กบรรดาสตรทกลาวแลวเหลาน พงทราบวา ทานไมถอสตรหนงหรอสองสตรแตถอสตรแมทงหมดเพอตามรกษาสตรไว. เมอพระผมพระภาคเจา จะตรสถามโลกตรธรรมกไมตรสถามวา เธอบรรลผสสะไหน บรรลเวทนาไหน บรรลสญญาไหน บรรลเจตนาไหนและบรรลจตไหน ดงน ทรงถามทาปญญาใหเปนธระวา ดกอนภกษ เธอบรรลปญญาไหน หรอวา เธอบรรลมรรคปญญาทหนง ทสอง ทสาม ทสหรอดงน. ในทนพงทราบพระสตรเปนตนอยางนวา กศลธรรมทงปวงมปญญาเปนเยยมยอมไมเสอม กปญญามประโยชนอยางไร ดกอนภกษทงหลาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 238ศรทธาทคลอยตามปญญาของอรยสาวกผมปญญานน ยอมดารงอย วรยะทคลอยตามศรทธานนยอมดารงอย สตทคลอยตามวรยะนนยอมดารงอย สมาธทคลอยตามสตนน กยอมดารงอย ดงน เพราะฉะนน เพงถงโลกตรธรรม แลวพงทราบวา ปญญาเปนใหญ เปนธระ เปนประธาน ดงน แตนเปนโลกยเทศนา เพราะฉะนน เมอทรงแสดงจตใหเปนธระ จงตรสวา อปปนนโหต ดงน.

อธบายคาวาโสมนสสสหคตะ

คาวา โสมนสสสหคต ไดแก ถงภาวะมการเกดพรอมกนเปนตน กบโสมนส กลาวคอการเสวยอารมณทยนดเหมอนนาผง กสหคตศพทนใชในอรรถเหลาน คอ ความเปนอยางนน ( ตพภาวะ) เจอแลว (โวกณณะ)ทอาศย (นสสยะ) อารมณ (อารมมณะ) และความเกยวของ (สงสฏฐะ). บรรดาอรรถเหลานน สหคตศพทนพงทราบวา ใชในความหมายวาความเปนอยางนน เหมอนในประโยควา ยาย ตณหา โปโนพภวกานนทราคสหคตา ( ตณหานใด อนกอใหเกดในภพใหม เพราะความเปนอยางนนแหงนนทราคะ (ตณหา) อธบายวา เปนความกาหนดดวยความเพลดเพลน. ใชในความหมายวา เจอแลว เหมอนในประโยควา ยายภกขเว วม สา โกสชชสหคตา โกสชชสมปยตตา (ดกอนภกษทงหลายวมงสานใด เจอแลวดวยความเกยจคราน ประกอบแลวดวยความเกยจคราน)ในอธการนพงทราบอธบายวา วมงสานเจอแลวดวยความเกยจครานทเกดขนในระหวาง ๆ. ใชในความหมายวา อาศย เหมอนในประโยควา อฏ ก-สาสหคต สตสมโพชฌงค ภาเวต (ภกษเจรญสตสมโพชฌงคอาศย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 239อฏฐกสญญา) อธบายวา เจรญอฏฐกสญญาไดเฉพาะแลว เพราะอาศยอฏฐก-สญญา. ใชในความหมายวา อารมณ เหมอนในประโยควา ลาภ โหตรปสหคตาน วา สมาปตตน อรปสหคตาน วา (ภกษมปกตไดสมาบตทงหลายมรปเปนอารมณ หรอมอรปเปนอารมณ) อธบายวา มรปหรออรปเปนอารมณ. ใชในความหมายวา ความเกยวของ เหมอนในประโยควา อท สข อมาย ปตยา สหคต โหต สหชาต ส สฏสมปยตต (สขนเปนธรรมชาตสหรคตแลว เกดพรอมแลว เกยวของแลวสมปตแลวดวยปตน) ในบทวา สงสฏฐะน ทานประสงคเอาความหมายนเทานน. จรงอย จตทเกยวของกบโสมนสในทน พระผมพระภาคเจาตรสวาโสมนสสสหคตะ ดงน.

วาดวยสงสฏฐศพท

อนง แมสงสฏฐศพทน กใชในอรรถมากอยาง คอ ในความหมายวาเชนเดยวกน (สทเส) กเลสรวรด (อวสสเต) ความสนทสนมฉนทมตร(มตตสนถเว) เกดพรอมกน (สหชาเต). จรงอย สงสฏฐศพทนมาในความหมายวา เชนเดยวกน ดงในประโยคนวา กเส ถเล จ ววชเชตวา ส สฏา โยชตา หยา (มาทงหลายทเทยมแลว ยกเวนมาผอมทงหลาย และมาอวนทงหลายกเชนเดยวกน). มาในความหมายวา กเลสรวรด ดงในประโยควา ส สฏา จ ตมเห อยเยวหรถ (แมเจาทงหลาย พวกทานจงชมดวยกเลสเถด). มาในความหมายวาสนทสนมฉนทมตร ดงในประโยควา คหส สฏโ วหรต (ภกษสนทสนมฉนทมตรกบคฤหสถ). มาในความหมายวา เกดพรอมกน ดงในประโยควา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 240อท สข อมาย ปตยา สหคต โหต สหชาต ส สฏ สมปยตต(สขน สหรคตแลว เกดรวมกน เกดพรอมกน สมปยตกนดวยปตน) สงสฏฐศพทในทแมน ประสงคเอาในความหมายวา เกดพรอมกน (สหชาตะ)กในอรรถเหลานน ธรรมทสหรคต ชอวา ไมเกดพรอมกน ไมเกยวของกนไมสมปยตกน ยอมไมม แตวา ธรรมทเกดพรอมกน เกยวของกน สมปยตกน มบาง ไมมบาง. จรงอย เมอรปธรรมกบอรปธรรมเกดพรอมกน รปยอมเกดพรอมกบอรป แตไมเกยวของกน ไมสมปยตกน อรปกเหมอนกนเกดพรอมกบรปแตไมเกยวของกน ไมสมปยตกน และรปเกดพรอมกบรปกไมเกยวของกน ไมสมปยตกน. สวนอรปโดยแนนอนทเดยวเกดพรอมกนเกยวของกน สมปยตกนกบอรปทเดยว เพราะฉะนน ทรงหมายเอาการเกดพรอมกนนน จงตรสคาวา โสมนสสสหคต ดงน.

อธบายคาวาญาณสมปยต

บทวา าณสมปยตต แปลวา สมปยตดวยญาณ อธบายวาประกอบดวยอาการมการเกดพรอมกนเปนตนเสมอกน. กคาใดทควรกลาวในญาณสมปยตน คานนขาพเจาไดกลาวไวแลว ในเวทนาตกะในการพรรณนาบทมาตกานนแหละ เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา ญาณนนสมปยตดวยลกษณะน คอ เกดพรอมกน (เอกปปาทา) ดบพรอมกน (เอกนโรธา)มวตถเดยวกน (เอกวตถกา) มอารมณเดยวกน (เอการมมณา). สวนนทเทส (การชแจง) โดยอกฤษฏมดงน กในอรป แมเวนความมวตถเปนอนเดยวกน กไดสมปโยคะ ถามวา ดวยคามเทาน ทานกลาวไวอยางไร ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 241 ตอบวา ทานกลาวมหาจต ทสหรคตดวยโสมนสในกามาจรทงหลาย ทเปนตเหตกญาณสมปยต เปนอสงขารก. จรงอย ทรงถอเอากศลจตทเปนไปในภม ๔ ดวย คาถามทมไดกาหนดแนนอนวา ธรรมเปนกศล เปนไฉน ดงน ดวยพระบาลวา กามาวจรกสล จตต อปปนน โหต (กามาวจรกศลจตเกดขนแลว) ดงน ทรงเวนกศลจตเปนไปในภม ๓ ทรงถอเอากามาวจรกศลจต ๘ ดวงเทานน. พระบาลวาโสมนสสสหคต ดงน ทรงเวนอเบกขาสหรคต ๔ อยาง จากกามาวจรกศลจต นนนนแหละ แลวทรงถอเอาเฉพาะโสมนสสสหคตจตเฉพาะ ๔ อยาง ดวยพระบาลวา าณสมปยตต ดงน ทรงเวนจตทเปนญาณวปปยต ๒ ดวงจากจตทเปนโสมนสสสหคตนนนนแหละ แลวทรงถอเอาเฉพาะจตทเปนญาณสมปยต ๒ ดวงเทานน. สวนความทจตเปนอสงขารกมไดทรงถอเอา เพราะความทจตเปนอสงขารกนนมไดตรสไว แมมไดทรงถอเอาความทจตเปนอสง-ขารกแมกจรง ถงอยางนน เพราะพระบาลวา สสงขาเรน ขางหนาแมจะมไดตรสวา อสงขาเรน ไวในทน บณฑตกพงทราบความทจตเปนอสงขารกเพราะไดทรงกาหนดเพอแสดงมหาจตนตงแตตนทเดยว จงทรงเรมเทศนานดงน ในขอน พงทราบวาทานทาความสนนษฐานไวอยางน.

อธบายคาวาอารมณ

บดน เพอแสดงจตนนนนแหละโดยอารมณ จงตรสคาวา รปารมมณวา เปนตน. จรงอย พระผมพระภาคเจาเมอแสดงอรปธรรมทงหลายยอมทรงแสดงดวยวตถ หรอดวยอารมณ หรอวตถและอารมณ หรอวาดวยภาวะพรอมทงรส. อรปธรรมทงหลายททรงแสดงดวยวตถ ดงในประโยคมอาทวา จกขสมผส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 242ฯลฯ มโนสมผส เวทนาเกดแตจกษสมผส ฯลฯ เวทนาเกดแตมโนสมผส จกขวญญาณ ฯสฯ มโนวญญาณดงน. และทรงแสดงอรปธรรมทงหลายดวยอารมณดงในประโยคมอาทวา รปสา ฯเปฯ ธมมสา รปสเจตนาฯเปฯ ธมมสเจตนา ดงน. และทรงแสดงอรปธรรมทงหลาย ทงวตถและอารมณ ดงในประโยคมอาทวา. จกขวญญาณยอมเกดขนเพราะอาศยจกขและรป ผสสะ คอ การประชมธรรมทง ๓ ฯลฯ มโนวญญาณยอมเกดขนเพราะอาศยมนะและธรรมทงหลาย ผสสะคอการประชมแหง ธรรมทง ๓ ดงน.ทรงแสดงอรปธรรมทงหลาย ดวยภาวะพรอมทงรส ดงในประโยคมอาทวาดกอนภกษทงหลาย เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารทงหลายจงเกดขน เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงเกดขน ดงน. บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงในฐานะนดวยอารมณจงตรสคาวา รปารมมณ วา เปนตน. บรรดาธรรมทมรปเปนอารมณเปนตนนน รปมสมฏฐาน ๔ ทเปนอดต อนาคต และปจจบนนนแหละ เรยกวา รปารมณ. เสยงมสมฏฐาน ๒ทเปนอดตอนาคตและปจจบนนนแหละ เรยกวาสททารมณ. คนธะมสมฏฐาน ๔ทเปนอดตอนาคตและปจจบนนนแหละ เรยกวา คนธารมณ. รสนนแหละมสมฏฐาน ๔ ทเปนอดตอนาคตและปจจบน เรยกวา รสารมณ. โผฏฐพพะนนแหละมสมฏฐาน ๔ ทเปนอดตและปจจบน เรยกวา โผฏฐพพารมณ.ธรรมทงหลายนนแหละกลาวคอโคจร (อารมณ) ของจตทมสมฏฐานหนงมสมฏฐานสอง มสมฏฐานสาม มสมฏฐานส แมไมเกดจากสมฏฐานไหน ๆทเปนอดตอนาคตปจจบน ทงธรรมทไมพงกลาว และทเหลอจากธรรมทกลาวแลว เรยกวา ธรรมารมณ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 243 แตอาจารยบางพวกกลาววา ธรรมทงหลายเหลาใด แมมรปเปนตนทไมมาสคลอง ธรรมเหลานน เปนธรรมารมณทงนน ธรรมเหลานนถกปฏเสธดวยสตรน. ขอน สมกบคาทพระสารบตรเถระกลาววา ดกอนทานผมอาย อนทรย๕ เหลานแล มวสยตางกน มโคจรตางกน ไมรบเอาโคจรวสยของกนและกน(รบเฉพาะของตนเอง) มใจเปนทพง ใจเทานนยอมรบโคจรวสยของอนทรย๕ เหลานน ดงน. จรงอย อารมณทงหลายมรปารมณเปนตน แหงอนทรย ๕ เหลานนชอวา โคจรวสย รปารมณเปนตนเหลานน อนใจเสวยอย กคอรปารมณเปนตนนนแหละ เพราะฉะนน จงสาเรจประโยชนน อนง ความทญาณทงหลายมทพยจกขญาณเปนตน มรปเปนตนเปนอารมณ กยอมสาเรจประโยชนนเหมอนกน เพราะวา การกาหนดโดยนยทกลาววา รปารมณเปนตน ทไมมาสคลองนนแหละเปนอารมณของทพยจกษญาณเปนตน แตรปารมณเหลานนไมเปนธรรมารมณมอยดงน. บรรดาอารมณมรปเปนตนเหลานน อารมณแตละอารมณยอมมาสคลองในทวารทงสอง. จรงอย รปารมณกระทบจกขประสาทแลว มาสคลองมโนทวารในขณะนนทนท อธบายวา เปนปจจยแกภวงคจลนะ. แมสททารมณคนธารมณ รสารมณ โผฏฐพพารมณ กนยน. เหมอนอยางวา นกบนมาทางอากาศ ซอนตวอยทยอดตนไมนนแหละ ยอมกระทบกงไมดวย เงาของนกนนยอมกระทบแผนดนดวย การกระทบทกงไม และการแผไปแหงเงาทแผนดนยอมมในขณะเดยวกน คอไมกอนไมหลงกน ฉนใด การกระทบจกขประสาทเปนตนของรปทเปนปจจบนเปนตน และการมาสคลองมโนทวาร เพราะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 244สามารถใหภวงคไหว ยอมมในขณะเดยวกนนนแหละไมกอนไมหลงกนฉนนน.ลาดบนน มหาจตนกเกดขนในอารมณอยางใดอยางหนงแหงอารมณเหลานน อนตดตอกนไปแหงอาวชชนจตเปนตน ทตดภวงคแลวเกดขนในจกขทวารเปนตน มโวฏฐานจต*เปนทสด แตวาในมโนทวารลวน ๆ ไมมกจกระทบกบประสาท โดยปกตอารมณเหลาน ยอมมาสคลองดวยสามารถแหงรปทเหนแลวเสยงทฟงแลว กลนทดมแลว รสทลมแลว กายทกระทบแลวเทานน. ถามวา อารมณเหลานมาสคลอง (มโนทวาร) อยางไร. ตอบวา บคคลบางคนในโลกน กระทาประทกษณมหาเจดยประดบ-ตกแตงแลว ฉาบทาดวยปนขาว วจตรดวยสมหรดาลและมโหศลาเปนตน มการปกธงชยและธงแผนผามประการตาง ๆ ผกพวงดอกไมลอมประทปและมาลยรงโรจนอยดวยสรอนรนรมยใจอยางยง ไหวดวยเบญจางคประดษทฐานพระ-เจดย ๑๖ ชน แลวยนประคองอญชล แลดอยถอปตพระพทธเจาเปนอารมณเมอบคคลนนเหนพระเจดย ยงปตมพระพทธเจาเปนอารมณ ใหเกดขนอยางนแลว ภายหลงไปในทใดทหนง นงในทพกเปนทพกในเวลากลางคนและกลางวนราพงอย มหาเจดยทประดบตกแตงแลว เชนเดยวกบทมาสคลองในจกขทวารนนแหละ เปนเหมอนเวลาทกระทาประทกษณแลวไหวพระเจดยฉะนนรปารมณยอมมาสคลองดวยสามารถแหงรปทตนเหนมากอน ดวยประการฉะน. อนง เมอบคคลฟงเสยงพระธรรมกถกผกลาวธรรมกถาดวยเสยงอนไพเราะ หรอฟงเสยงนกสวดซงสวดอยดวยเสยงไพเราะ ภายหลงไปนงในทใดทหนง แลวราพงอย ธรรมกถา หรอเสยงสรภญญะ เปนเหมอนมาสคลองในโสตทวาร และเหมอนเวลาใหสาธการแลวฟงธรรม ฉะนน สททารมณยอมมาสคลองดวยสามารถแหงเสยงทฟงแลว ดวยประการฉะน.* โวฏฐพพนจต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 245 อนง เมอบคคลไดของหอม หรอดอกไมทมกลนหอมแลวบชาทอาสนะหรอทองคพระเจดย ดวยจตทมกลนเปนอารมณ ภายหลงนง ณ ทใดทหนงราพงอย คนธารมณนนยอมเปนราวกะมาสคลองในฆานทวาร เปนเหมอนเวลาททาการบชา คนธารมณนนยอมมาสคลองดวยสามารถแหงกลนทเคยสดดมแลว ดวยประการฉะน. อนง เมอบคคลไดขาทนยะและโภชนยะอนประณตแลว แบงปนแกเพอนพรหมจรรยทงหลายแลวบรโภค ตอมาภายหลงไดโภชนะมหญากบแกเปนตนในทใดทหนงแลวราพงวา ในเวลานน เราแบงโภชนะอนประณตกบเพอนพรหมจรรยทงหลายแลวบรโภค รสารมณนนเปนเหมอนมาสคลองในชวหาทวาร เปนเหมอนเวลาทบรโภค รสารมณยอมมาสคลองดวยสามารถแหงรสทตนไดลมแลว ดวยประการฉะน. อนง เมอบคคลใชสอยเตยงและตง หรอเครองปลาด หรอผาหมมเนอออนนม มสมผสเปนสข ภายหลงตองนอนทนอนทไมดในทใดทหนงกราพงอยวา เมอกอนเราใชเตยงและตงออนนม ดงน โผฏฐพพารมณนนเปนเหมอนมาสคลองในกายทวาร เปนราวกะวาเวลาเสวยสมผสอนด ฉะนนโผฏฐพพารมณยอมมาสคลองดวยสามารถแหงการกระทบ ดวยประการฉะนในมโนทวารลวน ๆ กจคอการกระทบประสาท (ทง ๕) ยอมไมมดวยประการฉะน ตามปกต อารมณเหลาน พงทราบวา ยอมมาสคลองดวยสามารถแหงรปทเคยเหนแลว เสยงทไดฟงแลว กลนทเคยสดดมแลว รสทเคยลมแลวและโผฏฐพพะทกระทบแลว ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 246 วาโดยนยอรรถกถาปตตกะ

บดน ในการทอารมณมาสคลองดวยสามารถแหงรปทเคยเหนแลวเปนตนตามปกต มอกนยหนง คอ อรรถกถามตตกะ (นอกจากอรรถกถา)อนง เบองตนบณฑตพงทราบรปทงหลายทเหนแลวเปนตนเหลานวา ทฏ สตเปนความเกยวของกนทง ๒ บท. ในคาวา ทฏ สต เหลานน รปทเคยถอเอาดวยสามารถแหงทวาร ๕ ชอวา ทฏ และรปเปนตนทบคคลไมเหนโดยประจกษ แตถอเอาโดยการไดฟงมา ชอวา สต . การเกยวเนองกนดวยบทวา ทฏ สตเหลานแมทง ๒ ชอวา อภยสมพนธะ บณฑตพงทราบวา อารมณเหลานยอมมาสคลองในมโนทวารดวยสามารถแหงรปทเหนแลวเปนตน แมเหลาน อยางน การมาสคลองดวยสามารถแหงรปทเหนแลวในคาวา ทฏ สตนนเทานน ขาพเจากลาวไวแลวโดยนยทงหลาย ๕ นย นนแหละ. กคนบางคนไดยนวา รป ชอเหนปานน เกดดวยบญอนประเสรฐยงของพระผมพระภาคเจา พระสรเสยงกไพเราะยง กลนดอกไมทงหลายในทบางแหง หอมชนใจยงแกคนบางคน รสของผลไมทงหลายกอรอยยงแกคนบางคน สมผสของผานงหมเปนตนกเปนสขยงแกคนบางคน ดงน รปเปนตนเหลานนสกวาฟงมาเทานน มไดกระทบกบประสาทมจกขประสาทเปนตนของบคคลนนเลยยอมมาสคลองในมโนทวาร ลาดบนน จตนนของบคคลนนยอมเปนไปดวยอานาจความเลอมใสในรปหรอในเสยง หรอวายอมเปนไปในกลนเปนตนดวยอานาจความปรารถนาถวายทานแกพระอรยะทงหลาย หรอวาดวยสามารถแหงการอนโมทนา ในทานทงหลายอนบคคลเหลาอนถวายแลว รปเปนตนเหลาน ยอมมาสคลองในมโนทวารดวยสามารถแหงการไดฟงมาแลวดวยประการฉะน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 247 โดยประการอนอก รปเปนตนทเหนมาแลว เคยฟงมาแลว ตามทกลาว ยงมอย คอ อารมณเหลานนยอมมาสคลองในมโนทวาร โดยความเนองกนรปทเหนแลวและเสยงทฟงแลว โดยไมกระทบกบจกขประสาทเปนตนนนแหละโดยนยมอาทวา รปเชนนของพระพทธเจานนจกมแกพระพทธเจาผทรงอบตขนในกาลตอไป ดงน ทนน มหาจตนกมอารมณอยางใดอยางหนงในบรรดาอารมณทงหลายมรปเปนตนนน ของบคคลนนกจะเปนไปโดยนยทกลาวไวในหนหลงนนแหละ อารมณทงหลายมรปเปนตนเหลานยอมมาสคลองในมโนทวารดวยสามารถความเกยวของแหงรปทเหนแลว และเสยงทเคยฟงแลวทงสองดวยประการฉะน. กคาทกลาวแมนเปนเพยงแนวทางเทานน สวนโดยพสดาร บณฑตพงทราบการมาสคลองในมโนทวารของอารมณเหลานนนนแหละ ดวยอานาจแหงศรทธา ความพอใจ อาการปรวตก ทฏฐ การเขาไปเพง และขนตเปนตน กอารมณทมาสคลองเหลานดวยอาการอยางนเปนจรงบาง ไมจรงบางเพราะฉะนน นยน พระอรรถกถาจารยจงไมถอเอาในอรรถกถา ดวยคาตามทกลาวมาน ชวนะมอารมณอยางหนง บณฑตพงทราบวา ยอมเกดในทวารทงหลายทงสอง จรงอย ชวนจตทมรปเปนอารมณยอมเกดขนในจกข-ทวารบาง ในมโนทวารบาง แมในสททารมณเปนตนกนยนแหละ. ในทวารทง ๒ เหลานน ชวนจตทมรปเปนอารมณ เมอเกดในมโนทวารม ๓ อยางเทานน คอ ๑. ทานมย (ชวนจตเกดแตการใหทาน) ๒. สลมย (ชวนจตเกดแตการรกษาศล) ๓. ภาวนามย (ชวนจตเกดแตภาวนา)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 248 ในชวนจตทเกดแตทานมยเปนตนเหลานน แตละอยางกมถง ๓ อยางคอ กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม แมในสทธารมณ คนธารมณรสารมณ โผฏฐพพารมณ และธมมารมณเปนตน กนยนเหมอนกน ใน บรรดาชวนจตทมรปเปนอารมณเหลานน มหากสลจตดวงหนง เมอทารปใหเปนอารมณเกดขน ยอมทาส กลาวคอ สภนมตอยางใดอยางหนงในดอกไมผา และธาตทงหลายทมสเขยว สเหลอง สแดงและขาวทนาปรารถนานาใคร นาพอใจ นายนดใหเปนอารมณเกดขน. ถามวา กอฏฐารมณ (อารมณทนาปรารถนา) เปนทตงแหงโลภะมใชหรอ ไฉนจตนจงเกดมชอวา กศลเลา. ตอบวา ทมชอวา กศล ดวยสามารถแหงการกาหนด (นยมต)ดวยสามารถแหงการเปลยน (ปรณามต) ดวยสามารถแหงความประพฤตด(สมทาจาร) ดวยสามารถแหงการผกใจ (อาภชต). จรงอย ของบคคลใด ชอวา กาหนด ในเพราะการทากศลวากศลเทานนเราควรกระทา ดงน. ทชอวา เปลยนไป ใหเพราะการยงอกศลทเปนไปใหกลบแลวทากศล. ทชอวา ประพฤตด ดวยการประพฤตกศล นนแหละโดยการการทาบอย ๆ และความคานงเปนไปแลว โดยแยบคายดวยอปนสสยทงหลาย มการอยในประเทศอนสมควร ๑ การคบสตบรษ ๑ การฟงพระสทธรรม ๑ ความเปนผมบญอนกระทาไวในกาลกอน ๑ ชอวา การผกใจ. ธรรมดาวา กศลยอมเกดแกจตนน ดวยสามารถแหงการกาหนด ดวยสามารถแหงการเปลยน ดวยสามารถการประพฤตด และดวยสามารถแหงการผกใจน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 249 กความทมหากศลเปนโสมนสสสหคตะในจตน พงทราบดวยสามารถ แหงอารมณ. จรงอย จตนชอวาเกดเปนโสมนสเพราะความเกดขนในอารมณทนาปรารถนา และเหตทงหลายมความเปนผมากดวยศรทธาเปนตนกเกดขนในจตทมโสมนสสสหคตะนเหมอนกน เพราะวาโสมนสยอมไมเกดขนแกผไมมศรทธา และเปนมจฉาทฏฐทงหลาย เพราะเหนแมรปของพระตถาคตซงเปนอฏฐารมณโดยสวนเดยว และบคคลเหลาใดไมเหนอานสงสในการสรางกศลโสมนสกไมเกดขนแกบคคลเหลานน แมบคคลอนใหอตสาหะสรางกศลเพราะฉะนน บณฑตพงทราบความทกศลจตเปนโสมนสสสหคตะในทนอยางนคอ ความเปนมากดวยศรทธา ความเปนผมทฏฐบรสทธ และความเปนผมปกตเหนอานสงส. อกอยางหนง ธรรม ๑๑ อยาง ยอมเปนไปเพราะอาศยปตสมโพชฌงคคอ ๑. พทธานสต ๒. ธรรมานสต ๓. สงฆานสต ๔. สลานสต ๕. จาคานสต ๖. เทวตานสต ๗. อปสมานสต ๘. การเวนบคคลทเศราหมอง ๙. การคบบคคลผนารก ๑๐. การพจารณาพระสตรเปนทตงแหงความเลอมใส ๑๑. ความเปนผนอมไปในปตสมโพชฌงคนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 250 เพราะฉะนน บณฑตพงทราบความทกศลจตเปนโสมนสสสหคตะในทน ดวยเหตทงหลายแมเหลาน. สวนความพสดารของธรรมทเปนเหตเหลานจกแจมแจงในโพชฌงควภงค. อนง บณฑตพงทราบความทกศลจตทเปนโสมนสสสหคตะเปนธรรมสมปยตดวยญาณในทนดวยเหตเหลานน คอ โดยกรรม โดยความเกดขนโดยความแกรอบแหงอนทรย และความเปนผหางไกลจากกเลส. จรงอย บคคลใดแนะนาธรรมแกชนเหลาอน คอใหศกษาสปปายตนะ(คอวชาขชาง ขมา และขบรถเปนตน) กมมายตนะ (คอวชากสกรรมพาณชยกรรม และหตถกรรมเปนตน) และวชชฏฐาน (คอ ดาราศาสตรโหราศาสตร แพทยศาสตร และไสยศาสตร) อนไมมโทษ ถวายเครองสกการะอาราธนาพระธรรมกถกใหแสดงธรรม ดงความปรารถนาวาในกาลตอไปขาพเจาจกเปนผมปญญาดงน แลวถวายทานมประการตาง ๆ กศลทเปนญาณสมปยต เมอเกดแกบคคลนนเขาไปอาศยกรรมเหนปานน แลวยอมเกดขนอกอยางหนง ถาบคคลนนเกดในโลกทไมมความเบยดเบยน บทแหงธรรมทงายยอมปรากฏแกเขาในทนน. กศลจตญาณสมปยต เมอเกดกอาศยความเกดขน โดยนยนวาดกอนภกษทงหลาย ความเกดขนแหงสตชา แตวา สตวนนยอมเปนผมสวนแหงคณวเศษเรวพลน ดงน. อนง กศลญาณสมปยตจตเมอเกดแมเพราะอาศยความแกรอบแหงอนทรยของบคคลผประกอบ คอการแกรอบแหงอนทรยของบคคลผบรรลหมวด ๑๐ แหงปญญา (วปสสนาญาณ ๑๐) เกดขน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 251 กกเลสทงหลายอนบคคลใดขมไวแลว กศลญาณสมปยตจตของบคคลนน เมอเกดกอาศยความทคนเปนผหางไกลจากกเลสเกดขน. สมดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา โยคา เว ชายเต ภร อาโยคา ภร สงขโย เอต ทวธา ปถ ตวา ภวาย วภวาย จ ตถตตาน นเวเสยย ยถา ภร ปวฑฒต. ภรปญญายอมเกดเพราะการประกอบ แล ความเสอมสนไปแหงภรปญญายอม เกดเพราะการไมประกอบ บณฑตรทาง สองแพรง แหงความเจรญและความเสอม นแลว พงตงตนไวโดยอาการทปญญาเพยง ดงแผนดน (ภรปญญา) จะเจรญขนเถด. บณฑตพงทราบความทกศลจตเปนญาณสมปยตโดยเหตเหลาน คอโดยกรรม โดยความเกดขน โดยความแกรอบแหงอนทรย และโดยความเปนผหางไกลจากกเลส ดวยประการน. อกอยางหนง ธรรม ๗ อยาง ยอมเปนไปเพราะอาศยธรรมวจย-สมโพชฌงค คอ ๑. ความสอบถาม (ปรปจฉกตา) ๒. การทาวตถภายในและภายนอกใหสะอาด (วตถวสทกรยา) ๓. การปรบอนทรยใหเสมอกน (อนทรยสมตตปฏปาทนตา) ๔. การเวนบคคลผทรามปญญา (ทปปปคคลปรวชชนตา) ๕. การคบผมปญญา (ปวนตปคคลเสวนตา)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 252 ๖. การพจารณาจรยาดวยญาณอนลกซง (คมภราณจรยปจจ-เวกขณตา) ๗. ความนอมจตเพอใหธรรมวจยสมโพชฌงคนนเกดขน (ตทธ-มตตตา). บณฑตพงทราบความทกศลจตเปนญาณสมปยตในทน ดวยเหตทง-หลายเหลาน สวนความพสดารแหงเหตทง ๗ เหลาน จกแจมแจงในอรรถกถาแหงโพชฌงควภงค. กกศลจตทเกดขนเปนญาณสมปยตดวยอาการอยางน ชอวา อสงขารกเพราะความทจตนนเปนสภาพเกดขนโดยอสงขาร (คอไมมการปรงแตง หรอไมมการชกชวน) โดยไมมปโยคะ (การประกอบ) โดยไมคดดวยอบายกศลจตทชอวา อสงขารกนนน มสทนาปรารถนาเปนอารมณจงเกดขนโดยแทยอมเกดขนโดยกาหนด ๓ อยาง คอ ทานมย สลมย และภาวนามย. ถามวา กศลญาณสมปยตจตทชอวา อสงขารกในทานมยเปนตนนนเกดขนไดอยางไร ? ตอบวา กเมอใด บคคลไดดอกไมอยางใดอยางหนงในบรรดาดอกไมทมสเขยว เหลอง แดง และขาวเปนตน แลวราพงถงสดอกไมนน แลวบชาพระพทธรตนะเปนตน ดวยคดวา เราถวายสเปนทาน ดงน เมอนนบญยอมสาเรจดวยทาน. ในทานมยนน มเรองเลาไวดงน. ไดยนวา ผรกษาเรอนคลง ชอวา สงฆมต ไดผาลายทอง (ขจตดวยทอง) ผนหนง จงคดวา ผาแมนมสเหมอนทอง แมพระสมมาสมพทธะกมพระฉววรรณเหมอนทอง ผามสเหมอนทองสมควรแกผทมผวพรรณดงทองเทานน และการใหสจกมแกพวกเรา ดงน จงใหเอาขนไปหมพระมหาเจดย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 253 กศลญาณสมปยตจตในกาลแมเหนปานน บณฑตพงทราบวา เปนทานมย. กเมอใด บคคลไดไทยธรรม (วตถทควรให) เหมอนอยางนนนนแหละแลวบชาพระรตนตรยมพทธรตนะเปนตน ดวยการคดวา นนเปนวงศตระกลเปนแบบแผนตระกล เปนประเพณตระกล เปนวตรของเรา ดงน เมอนน ยอมเปนสลมย. กเมอใด บคคลทาการบชาพระไตรรตนดวยวตถเชนนน แลวเรมตงความสนไป เสอมไป ดวยมนสการวา ส (วรรณะ) น จกถงความสนไปจกถงความเสอมไป ดงน เมอนน ยอมเปนภาวนามย. อนง กศลญาณสมปยตจตเปนทานมยยงเปนไปอย ในกาลใดความเปนไปของบคคลผบชาพระไตรรตนดวยมอของตน ในกาลนน เปนกายกรรม. ในกาลใด เมอบคคลจะบชาพระไตรรตนจงสงบตร ภรรยา ทาสกรรมกร และบรษเปนตนใหบชา ในกาลนน เปนวจกรรม. ในกาลใดบคคลปรารภวตถวตถทานทมอย มประการตามทกลาวแลวนนนนแหละ แลวคดวาเราจกใหสเปนทาน (วณณทาน ) ดงน ในกาลนน เปนมโนกรรม. อกอยางหนง เพงถงสานวนพระวนยแลว กศลจตนน ชอวา เปนทานโดยลกษณะนวา การเปลงวาจาวาเราจกถวาย จกกระทาดงน แตถาเพงถงสานวนพระอภธรรมแลว จตนนยอมเปนกศลจาเดมแตเวลาทใจคดปรารภถงวตถทมอยวา เราจกให ดงน. ทานอธบายไววา ในกาลอนอก บคคลนน จกกระทากจทควรกระทาดวยกายหรอดวยวาจา. ทานมยตามทกลาวมาน จงม ๓ อยาง ดวยอานาจแหงกายกรรม วจกรรม และมโนกรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 254 กในกาลใด บคคลไดวตถมประการตามทกลาวแลว ยอมบชาพระ-ไตรรตนดวยมอของตน ดวยอานาจแหงวงศตระกลเปนตน ในกาลนน กศลจต นน กเปนสลมย หรอเปนกายกรรม. ในกาลใด สงใหบตรและภรรยาเปนตนดวยอานาจแหงวงศตระกลเปนตนบชา ในกาลนน กศลจตนน เปนวจกรรมในกาลใด บคคลคดวา เราจกถวายสเปนทาน (วณณทาน ) ดงน เพราะปรารภวตถทมอยวา วงศตระกลของเรา แบบแผนตระกล ประเพณตระกลวตรนนของเรา ดงน ในกาลนน กศลจตนน กเปนมโนกรรม. กศลจตทเปนสลมยม ๓ อยาง ดวยสามารถแหงกายกรรม วจกรรม และมโนกรรมดวยประการฉะน. สวนในกาลใด บคคลไดวตถมประการดงกลาวแลวนน เมอเดนบชาพระไตรรตน กเรมตงความสนไปเสอมไป ในกาลนน กศลญาณสมปยตจตทเปนภาวนามย ยอมเปนกายกรรม เมอบคคลเรมรตลอดเพราะวาจา กเปนวจกรรม เมอบคคลไมใหสวนแหงกายและวาจาเคลอนไหว เรมตงการรตลอดดวยใจเทานน กเปนมโนกรรมอยางเดยว กศลญาณสมปยตจตทเปนภาวนามยม ๓ อยาง ดวยอานาจกาย วาจา และใจ ดวยประการฉะน ในอธการนพระธรรมราชา ทรงจาแนกแสดงกศลทมรปเปนอารมณไวดวยกรรม ทวาร๙ อยาง ดวยอานาจแหงบญกรยาวตถ ๓ ดวยประการฉะน แมในสททารมณเปนตน กนยนแหละ. ความจรง กศลจตนกระทาเสยงอนเปนทตงแหงความยนดในเสยงกลองเปนตนใหเปนอารมณเกดขนดวยการกาหนด ๓ อยางโดยนยทกลาวมาแลวนนแหละ. ในบรรดากศลจตทเปนทานมยเปนตนเหลานน ชอวา เสยงใคร ๆ ไมอาจเพอหยบมาวางไวในมอแลวให เหมอนถอนเหงาบวขน หรอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 255เหมอนวางกาดอกอบลเขยวไวในมอได แตเมอบคคลทาเสยงพรอมดวยวตถใหอย ชอวา ยอมใหเสยงเปนทาน เพราะฉะนน ในกาลใด บคคลคดวา เราจกถวายเสยงใหเปนทานดงน จงทาการบชาพระไตรรตน ดวยเครองดนตรอยางใดอยางหนง มกลองและตะโพนเปนตน แลวใหหยดเครองดนตรมกลองเปนตน ดวยคดวา เราจกถวายทานดวยเสยงของเรา จงถวายเภสช นามนนาออยเปนตนดวยเปลงเสยงถวายภกษผเปนธรรมกถา ยอมโฆษณาการฟงธรรมยอมสวดสรภญญะ ยอมกลาวธรรมกถา ยอมกลาวอปนสนนกถา อนโมทนา-กถา ในกาลนน กศลจตนน ยอมเปนทานมย. ในกาลใด บคคลกระทาวธอยางนนนแหละ ดวยสามารถแหงวงศตระกลเปนตน ดวยสามารถแหงวตรในกาลนน กศลจตนน ยอมเปนสลมย. ในกาลใด บคคลกระทาวธนนทงหมดแลวเรมพจารณาวา เสยงนมประมาณเทาน แมมประมาณเทาพรหมโลกกจกถงความสนไป จกถงความเสอมไป ดงน ในกาลนน กศลจตนน ยอมเปนภาวนามย. บรรดาบญกรยาวตถเหลานน จะกลาวกศลจตทเปนทานมยกอน ในกาลใด บคคลถอเอาเครองดนตรมกลองเปนตนกระทาการบชาพระไตรรตนดวยมอของตน แมจะตงไวเพอตองการบชาประจากวางไวดวยมอของตน ยอมเดนโฆษณาการฟงธรรม ยอมไปกลาวธรรมกถา สวดสรภญญะดวยคดวา เราจกใหเสยงของเราเปนทานดงน ในกาลนน กศลจตนนกเปนกายกรรม. ในกาลใด สงบคคลอนวา ดกอนพอทงหลาย พอจงไป จงทาเสยงของพวกเราใหเปนทานบชาพระไตรรตน ดงน คดวา เราจกใหเสยงของเราเปนทาน จงสงบคคลอนวา พวกทานจงวางกลองน ตะโพนน ทลานพระเจดย ยอมโฆษณาธรรมสวนะเองทเดยว ยอมกลาวธรรมกถา ยอมสวด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 256สรภญญะ ในกาลนน กศลจตนน ยอมเปนวจกรรม. ในกาลใด บคคลไมใหสวนแหงกาย แหงวาจาไหว สละวตถอนมอยดวยใจวา เราจกใหเสยงเปนทาน ดงน ในกาลนน กศลจตกเปนมโนกรรม. กศลจตแมทเปนภาวนามย ในกาลใด บคคลกาลงเดน เรมตงความสนไป เสอมไปในเสยง ในกาลนน กศลจตนนกเปน กายกรรม. กหรอวาเมอบคคลไมยงสวนแหงกายใหไหวพจารณาอยตามวาจา กศลจตทเปนภาวนา-มยกเปนวจกรรม. เมอบคคลไมใหกายและวาจาไหว พจารณาอยซงสททาย-ตนะดวยใจเทานน กศลจตทเปนภาวนามยนนกเปน มโนกรรม. พระธรรม-ราชาทรงจาแนกแสดงแลวซงกศลจตแมมเสยงเปนอารมณ ดวยกรรมและทวาร๙ ดวยสามารถแหงบญกรวตถ ๓ อยาง ดงพรรณนามาฉะน. กศลจตนกระทากลนอนนาชอบใจแมในกลนทเกดแตรากไมเปนตนใหเปนอารมณเกดขนโดยการกาหนด ๓ อยาง โดยนยทกลาวแลวหนหลงนนแหละ ในกาลใด บคคลไดกลนหอมอยางใดอยางหนง ในกลนทงหลายมกลนทเกดแตรากไมเปนตนแลวคานงถงดวยอานาจแหงกลน คดวา เราจกถวายกลนของเราใหเปนทาน ดงน จงบชาพระพทธรตนะเปนตน ในกาลนนกศลจตกเปนทานมย. บณฑตพงทราบคาทงหมดโดยพสดาร โดยนยทกลาวไวในการใหสเปนทานนนแหละ พระธรรมราชา ทรงจาแนกแสดงซงกศลจต แมมกลนเปนอารมณ ดวยกรรมและทวาร ๙ ดวยสามารถแหงบญกรยาวตถ๓ อยาง ดวยประการฉะน. กกศลจตททารสอนนาชอบใจในรสทงหลายมรสเกดจากรากเปนตน ใหเปนอารมณ ยอมเกดขนดวยการกาหนด ๓ อยาง โดยนยทกลาวแลวในหนหลงนนแหละ ในกาลใด บคคลไดรสทนายนดอยางใดอยางหนงในรส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 257ทงหลายมรสเกดแตรากเปนตนนน แลวราพงดวยสามารถแหงรส ยอมใหยอมสละดวยคดวา เราจกใหรสของเราเปนทาน ดงน ในกาลนน กศลจตเปนทานมย ดงน. พงทราบขอความทงปวง โดยพสดารตามนยทกลาวไว ในการใหสเปนทาน. กในกศลจตทมสลมยน มเรองทงหลายมาในมหาอรรถ-กถา ตงแตเรองพระเจาทฏฐคามนอภย ทรงพระดารวา ธรรมดาวา การไมถวายสงฆทานแลวบรโภค เราไมเคยประพฤต ดงน จงใหถวายทานแกภกษ ประมาณ ๑,๒๐๐ รป แลวจงเสวยพระกระยาหารมรสด. ขอความทแตกตางกนมเพยงเทาน. พระผมพระภาคเจาผธรรมราชา ทรงจาแนกแสดงกศลจต แมมรสเปนอารมณ ดวยกรรมและทวาร. โดยบญกรยาวตถ ๓ นนแหละ. แมในโผฏฐพพารมณ มหาภตรป ๓ คอ ปฐวธาต เตโชธาตวาโยธาต ชอวา โผฏฐพพารมณ. ในฐานะน บณฑตไมทาการประกอบดวยอานาจแหงธาตทง ๓ เหลานน พงทาการประกอบดวยสามารถแหงเตยงและตงเปนตน. จรงอย ในกาลใด บคคลไดวตถอนควรถกตองนาปรารถนาอยางใดอยางหนง ในวตถทงหลายมเตยงและตงเปนตน แลวคานงถงดวยอานาจแหงการถกตอง ยอมให ยอมบรจาค ดวยคดวา เราจกใหโผฏฐพพะเปนทานของเรา ดงน ในกาลนน กศลจตกยอมเปนทานมย ดงน. บณฑต พงทราบขอความทงปวง โดยพสดารตามนยทกลาวไวในการใหสเปนทานนนแหละ พระธรรมราชา ทรงจาแนกแสดงกศลจตแมมโผฏฐพพะเปนอารมณดวยกรรมและทวาร ๙ ดวยบญกรยาวตถ ๓ อยางดงพรรณนานามาฉะน. แตวา ในธรรมารมณ ไดแก ธรรมทงหลายทเปนปรยาปนนะและอปรยปนนะในธรรมายตนะเหลาน คอ อายตนภายใน ๖ ลกษณะ ๓ อรปขนธ ๓สขมรป ๑๕ นพพาน และบญญต ชอวา ธรรมารมณ แตในฐานะน บณฑต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 258ไมทาการประกอบไวดวยอานาจแหงธรรมเหลาน พงประกอบไวดวยการใหโอชะ การใหปานะ และการใหชวตเปนทาน. จรงอย กศลจตน กระทาธรรมารมณอนนายนดในโอชะเปนตน ใหเปนอารมณ เกดขนดวยการกาหนด ๓ อยาง โดยนยทกลาวแลวในหนหลงนนแหละ. ในธรรมารมณนน เมอใดบคคลยอมถวายเนยใสเนยขนเปนตน โดยคดวา เราถวายโอชะเปนทาน ยอมถวายนาปานะ ๘ อยาง โดยคดวา เราถวายนาปานะใหเปนทาน ดงน ยอมถวาย สลากภต ปกขยภต สงฆภตเปนตน โดยคดวา เราถวายชวตเปนทาน ดงนยอมถวายเภสชแกภกษผไมผาสกทงหลาย ใหหมอมารกษา ใหเผาตาขาย ใหรอรอบ ใหทาลายกรงนก ใหพนจากเรอนจา ใหตกลองหามฆาสตว กระทาเหนปานนแมอน ๆ เพอปองกนชวต ในกาลนน กศลจตกเปนทานมย อนงในกาลใด บคคลคดวา การใหโอชะเปนทาน ใหนาปานะเปนทาน ใหชวตเปนทาน เปนวงศตระกลวงศของเรา เปนแบบแผนของตระกล เปนประเพณของตระกล ดงน จงยงทานมโอชะเปนตน ใหเปนไปดวยวตรเปนประธานในกาลนน กศลจตยอมเปนสลมย. ในกาลใด เรมตงความสนไปเสอมไปในธรรมารมณ ในกาลนน กศลจตยอมเปนภาวนามย. อนง กศลจตทเปนทานมยแมกาลงเปนไป คอ ในกาลใด บคคลยอมถวายโอชะเปนทาน นาปานะเปนทาน ชวตเปนทานดวยมอของตน ในกาลนน ยอมเปนกายกรรม ในกาลใดใชใหบตรและภรรยาเปนตนใหถวายทาน ในกาลนน กศลจตกเปนวจกรรมในกาลใด ไมยงสวนแหงกายและวาจาใหเคลอนไหว ยอมคดดวยใจวา เราจกถวายวตถทมอยดวยอานาจแหงการใหโอชะเปนทาน ใหนาปานะเปนทาน ใหชวตเปนทาน ดงน ในกาลนน กศลจตกเปนมโนกรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 259 อนง ในกาลใด บคคลยอมใหวตถอนมอยมประการตามทกลาวแลวดวยมอของตน ดวยอานาจแหงวงศตระกลเปนตน ในกาลนน กศลจตทเปน สลมย ยอมเปนกายกรรม. ในกาลใด ใชใหบตรและภรรยาเปนตนใหถวายดวยอานาจแหงวงศตระกลนนแหละ ในกาลนน กศลจตกเปนวจกรรม. ในกาลใด ยอมคดดวยใจวา เราจกถวายวตถอนมอยมประการตามทกลาวแลวดวยอานาจแหงวงศตระกลเปนตนนนแหละ ในกาลนน กศลจตกเปนมโนกรรม. อนง บคคลเดนไปแลว เรมตงความสนไปเสอมไปในธรรมารมณกศลจตทเปนภาวนามย ยอมเปนกายกรรม. เมอบคคลไมยงสวนแหงกายใหไหวแลว เรมตงความสนไปเสอมไปดวยวาจา กศลจต ยอมเปนวจกรรม.บคคลไมยงสวนแหงกายและวาจาใหไหว เรมตงซงความสนไปเสอมไปดวยใจ เทานน กศลจตยอมเปนมโนกรรม. กศลจตทเปนภาวนามย ๓ อยาง ยอมมดวยอานาจ กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ดวยประการฉะน. พระธรรม-ราชาทรงจาแนกแสดงกศลจตทเปนธรรมารมณ ในทนดวยกรรมและทวาร ๙ดวยสามารถแหงบญกรยาวตถ ๓ อยาง ดงพรรณนามาฉะน. จตน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงแลวอยางน ดวยอานาจแหงวตถตางกน และอารมณตางกน. แตจตน บณฑตยอมไดในวตถเดยวกน ดวยอานาจแหงอารมณทตางกน. ถามวา ไดอยางไร ตอบวา เพราะในปจจย๔ อยาง เฉพาะในจวร (เอกวตถ) บณฑตยอมไดอารมณ ๖ อยาง. จรงอยสแหงจวรทยอมใหม เปนสทชอบใจ นาด น เรยกวา มสเปนอารมณ. อนงในเวลาใชสอยยอมสงเสยงดงปฏะปฏะ นเปนสททารมณ. ในผานน มกลนเปลอกไมไทรดาเปนตน นเปนคนธารมณ. อนง รสารมณ ทานกลาวไวดวยสามารถแหงรสคอการใชสอย. ในผานนมสมผสเปนสข นเปนโผฏฐพพา-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 260รมณ. สขเวทนาเกดขนเพราะอาศยจวร นเปนธรรมารมณ. รสารมณ บณฑต ยอมไดในบณฑตโดยนปปรยาย (โดยตรง) ทเดยว. บณฑตทาการประกอบ จตในปจจย ดวยสามารถแหงอารมณตาง ๆ อยางนแลวพงทราบความตางกนแหงจตทเปนทานมยเปนตน. อนง อารมณเปนสภาวะผกพนจตน เปนอารมณแลว จตกไมเกดขน สวนทวารไมผกพนจตไว ถามวา เพราะเหตไร ตอบวา เพราะกรรมเปนสภาพไมผกพน. จรงอย เมอกรรมไมผกพนจตไวแมทวาร กชอวาไมผกพนเหมอนกน.

กามาวจรกศลและทวารกถา

วาดวยกายกรรมและทวาร

กเพอประกาศเนอความน ในมหาอรรถกถาทานกลาวทวารกถาไวในฐานะน. ในทวารกถานน ชอการตงมาตกาในทวารกถานมประมาณเทาน คอ กรรม ๓ ทวารแหงกรรม ๓ วญญาณ ๕ ทวารวญญาณ ๕ ผสสะ ๖ ทวารผสสะ ๖ อสงวร ๘ ทวารแหงอสงวร ๘

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 261 สงวร ๘ ทวารแหงสงวร ๘ อกศลกรรมบถ ๑๐ กศลกรรมบถ ๑๐ ในการตงมาตกาเหลานน กรรม ๓ อยาง ทานกลาวไวกอนแมกจรงถงอยางนนทานกเวนกรรม ๓ เหลานน แลวแสดงจาแนกทวารแหงกรรม ๓โดยความเปนเบองตนกอน. ถามวา ทวารแหงกรรม ๓ เปนไฉน ? ตอบวา ทวารแหงกายกรรม ทวารแหงวจกรรม ทวารแหงมโนกรรม. ในทวารแหงกายกรรมนน กายม ๔ อยาง คอ อปาทนนกกาย (กาย ทมใจครอง) ๑. อาหารสมฏฐานกาย ๑ อตสมฏฐานกาย ๑ จตตสมฏฐานกาย ๑บรรดากาย ๔ เหลานน รปทมกรรมเปนสมฏฐาน ๘ คอ มจกขายตนะเปนตน*มชวตนทรยเปนทสดกด รป ๘ คอ ธาต ๔ วรรณะ คนธะ รสะ โอชาทมกรรมเปนสมฏฐานกด ชอวา อปทนนกกาย. รป ๘ เหลานนนนแหละเกดแตอาหาร ชอวา อาหารสมฏฐานกกายรป ๘ เกดแตอต ชอวา อตสมฏฐานนกกาย. รป ๘ เกดแตจต ชอวาจตตสมฏฐานกกาย. ในบรรดาอปาทนนกายเปนตนเหลานน คาวา ทวารแหงกายกรรมมไดเปนชอของอปาทนนกกาย มไดเปนชอของกายนอกน แตในรป ๘ มจตเปนสมฏฐาน มวญญตรปหนง รปน ชอวา ทวารแหงกายกรรม ตามททานกลาวไววา รปทชอวา กายวญญต นนเปนไฉน ? ความเครงตง* จกขโสตฆานชวหากายอตถปรสชวตนทรยรป.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 262ความเครงตงดวยด กรยาทเครงตงดวยด การเคลอนไหวกายใหรความหมาย กรยาทแสดงใหรความหมาย ภาวะทใหผอนรความหมายของกายของผมจตเปนกศล หรอผมจตเปนอกศล หรอมจตเปนอพยากตะ หรอผกาวไปขางหนาหรอถอยกลบ หรอแลดขางหนา หรอเหลยวดซายขวา หรอเหยยด หรอคแขน อนใด รปนนน เรยกวา กายวญญต. จรงอย จตทเกดขนวา เราจกกาวไปขางหนา จกถอยกลบ ดงนยอมยงรปใหตงขน ในขณะแหงจตทเกดขนนน วาโยธาตมจตเปนสมฏฐานในภายในแหงรปกลาปทง ๘ เหลาน คอ ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาตวาโยธาต วรรณะ คนธะ รสะ โอชะ ซงอาศยธาตทง ๔ นน ยอมคาจนทรงไว ยงรปกายทเกดพรอมกบตนนนใหเคลอนไหว ใหกาวไปขางหนาใหถอยกลบ. ในบรรดารปกลาป ๘ เหลานน วาโยธาตทตงขนดวยจตดวงแรกในบรรดาชวนจต ๗ ดวง ในอาวชชนวถหนง ยอมสามารถคาจน ดารงไวซงรปกายทเกดพรอมกบตนได แตไมอาจใหเคลอนไหวไปมา แมในชวนจตดวงท ๒ เปนตน กนยนแหละ. สวนวาโยธาตทตงขนดวยชวนจตดวยท ๗ไดวาโยธาตทตงขนดวยชวนจต ๖ ดวงเบองตน เปนปจจยอปถมภแลว ยอมสามารถเพอคาจน เพอทรงไว เพอยงรปทเกดพรอมกบตนใหเคลอนไหวใหกาวไปขางหนา ใหถอยกลบ ใหแลด ใหเหลยวซายแลขวา ใหคเขาใหเหยยดออก เพราะเหตนน จงชอวา เกดการเดนไปเกดการเดนมา ชอวาเกดการเดนไปเดนมา คอ ยอมถงคาอนบคคลพงกลาววา ไปไดโยชนหนงไปได ๑๐ โยชน ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 263 เหมอนอยางวา เมอเกวยนทพงลากไปดวยแอก ๗ แอก โคทเทยม แลวในแอกคแรก ยอมสามารถเพอคาจน เพอทรงแอกไวไดกอน แตไมอาจใหลอหมนไป แมในคท ๒ เปนตนกเหมอนกน แตวาในกาลใด สารถผฉลาดเทยมคโคท ๗ ทแอกนงททบเกวยน ถอเชอกแลวเอาปลายปฏกกระตนคโคจาเดมแตโคคแรกทงหมด ในกาลนน คโคทงหมดทเดยวกรวมกาลงกนทรงแอกและใหลอหมนไป ยอมถงคาอนบคคลพงพดไดวา โคพาเกวยนไปได๑๐ โยชน พาไป ๒๐ โยชน ฉนใด คาอปมาเปนเครองยงอปไมยใหถงพรอมนบณฑตพงทราบฉนนน. ในบรรดากาย ๔ เหลานน กายทมจตเปนสมฏฐาน ไมใชวญญตแตวการแหงอาการหนงทสามารถเพอเปนปจจย เพอใหคาจน ทรงไวซงรปกายทเกดพรอมกบวาโยธาตทมจตเปนสมฏฐานใหไหวได นชอวา วญญต.วญญตนนไมใชมจตเปนสมฏฐาน เหมอนรป ๘ อยาง. เหมอนอยางคามอาทวา ดกอนภกษทงหลาย ชราและมรณะ ชอวา ไมเทยง เปนสงขตะ เพราะความทธรรมทงหลายมประเภททไมเทยงเปนตนตองแกและตาย ฉนใด วญญตแมนน ชอวา มจตเปนสมฏฐาน เพราะความทรปทงหลายมจตเปนสมฏฐานเปนสภาพประกาศใหร ฉนนน. กวญญตนน เรยกวา วญญต เพราะประกาศใหร. ประกาศใหรอะไร ? ประกาศใหรทางกายอยางหนง จรงอย บคคลยนอยในคลองแหงจกษยอมยกมอหรอเทา สนศรษะหรอยกคว อาการของมอเปนตนน เปนการใหรไดดวยจกษ แมวญญตกไมรไดดวยตาแตรไดดวยใจเทานน เพราะวาบคคลยอมเหนสเปนอารมณ เปนไปตาง ๆ ดวยสามารถแหงการเคลอนไหวมอเปนตน แตวา บคคลคดถงรปทประกาศใหร ดวยจตทางมโนทวารแลวจงรวา บคคลนเหนจะใหเราทาสงนและสงน ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 264 เหมอนอยางวา พวกมนษยใหผกใบตาลเปนตนทยอดตนไมในสถาน ทมนาในฤดแลงในปา โดยประสงควา ชนทงหลายจกรซงความทนามอยในทนดวยสญญาน หรอชกธงขนทประตรานสรา หรอวา ลมพดตนไมสงใหหวนไหวหรอวา เมอปลาแหวกวายอยในนา ฟองนากผดขนขางบน หรอเศษหญาและใบไมทถกนาซดไปตดอยททางไปของหวงนาใหญ ในกาลใด บคคลเหนใบตาลธง กงไม ฟองนา เศษหญาและใบไม แมไมเหนดวยตาแตกยอมรดวยมโนวญญาณวา ในทนนาจกม สราจกม ตนไมนถกลมพด ปลาจกมภายในนาหวงนาจกไหลทวมทมประมาณเทาน ฉนใด แมวญญต กฉนนน ไมรดวยตารไดดวยใจ เพราะวา บคคลยอมเหนสเปนอารมณเคลอนไหวไปมา ดวยอานาจแหงการยกมอเปนตนดวยตาเทานน แตเขาคดดวยจตทางมโนทวารจงรวา บคคลนเหนจะใหเราทาอยางน ๆ. กวญญตน ชอวา วญญต เพราะการประกาศใหรอยางเดยวกหาไมทแทแลว ชอวา วญญต เพราะควรรกมทเดยว. เพราะวา วญญตนยอมปรากฏแกชนทงหลายเหลาอน โดยทสดแมแกสตวเดรจฉานบาง. จรงอยสตวเดรจฉานทงหลายมสนขบาน สนขจงจอก กา โคเปนตน ทประชมกนในทนน เมอบคคลจบทอนไม หรอกอนดนแสดงอาการขวางปา สตวนกรวาเขาตองประหารพวกเรา ยอมหนไปทใดทหนง แตเมอบคคลอนอยในภายในกาแพงและฝาเรอนเปนตน เวลานนกเปนเวลาทรปไมปรากฏ ในขณะนนรปไมปรากฏแกเขา ถงอยางนน กชอวา วญญตนนแหละ เพราะเปนธรรมชาตปรากฏแกผอยเฉพาะหนา. ถามวา เมอกายทมจตเปนสมฏฐานกาลงไหว กายทมสมฏฐาน ๓ยอมไหวไปดวย หรอไมไหวไป.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 265 ตอบวา กายมสมฏฐาน ๓ แมนนกไหวไปเหมอนกน. กายทมสมฏฐาน ๓ นน มคตเหมอนกายทมจตเปนสมฏฐาน คลอยตามกายทมจตเปนสมฏฐานโดยแท. เหมอนอยางวา เมอนากาลงไหลไปอยแมเศษไมแหง หญาแหง ใบไมแหงเปนตนทตกไปสนา กยอมไหลไปตามนา(มคตอยางนา) ทเดยว คอ เมอนาไหลไป เศษไมแหงเปนตน กยอมลอยไปเมอนาหยด เศษไมแหงเปนตนนนกหยด ฉนใด คาอปมาเปนเครองยงอปไมยใหถงพรอมนบณฑตพงทราบ ฉนนน วญญตในรปทงหลายทมจตเปนสมฏฐานแมน บณฑตพงทราบวา ชอ ทวารแหงกายธรรม ดวยประการฉะน. กเจตนาทใหสาเรจในทวารนนเปนเหตใหบคคลฆาสตว ถอเอาสงของทเจาของไมให ประพฤตมจฉาจาร งดเวนจากปาณาตบาต ขอนชอวากายกรรม. เมอปรวาทมอยอยางน บณฑตกพงดารงไวดวยนยแหงคาวา กายเปนทวาร เจตนาทสาเรจในทวารนนเปนกายกรรม คอ เปนกศล หรอวาเปนอกศล ดงน. แตเมอปรวาทไมม กพงดารงตกะวา กายกรรมเปนกศลหรอกศล หรออพยากตะ ดงนใหบรบรณ ในขอนน เปรยบเหมอนประตพระนคร ยอมตงไวในททเขาสรางไวแลว ยอมไมเลอนไปเลอนมาแมสกองคลกมหาชนยอมสญจรไปทางประตนน ๆ ฉนใด ทวารกฉนนนเหมอนกน จะเทยวไปหาไดไม สวนกรรมยอมเทยวไปโดยการเกดขนในทวารนน ๆ ดวยเหตนน พระโบราณาจารยทงหลายจงกลาวไววา ทวาเร จรนต กมมาน น ทวารา ทวารจารโน ตสมา ทวาเรห กมมาน อม ววฏ ตา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 266 กรรมทงหลายยอมเทยวไปในทวาร ทวารทงหลายไมเทยวไปกบทวารทงหลาย เพราะฉะนน ทานจงกาหนดกรรมทงหลาย กบทวารทงหลายไวดวยกน. ในคาถานน อธบายวา ทวารยอมไดชอตามกรรม แมกรรมกไดชอตามทวาร. เหมอนอยางวา ทเปนทเกดแหงวญญาณเปนตน ยอมไดชอวา ทวารแหงวญญาณ ทวารแหงผสสะ ทวารแหงความไมสารวมทวารแหงความสารวม ดงน ฉนใด ทเปนทเกดขนแหงกายกรรม กไดชอวาทวารแหงกายกรรม ฉนนน. แมในทวารแหงวจกรรมและมโนกรรมกนยนเหมอนกน. อนง เทวดาทสงอยทตนไมนน ๆ ยอมไดชอตามตนไมนน ๆ วาเทวดาไมงว (สมพลเทวตา) เทวดาใบไมเหลอง (ปลาสเทวตา) เทวดาตนสะเดา (ปจมนททวตา) เทวดาไมสะครอ ฉนใด แมกรรมทบคคลทาแลวดวยกายทวาร ยอมไดชอตามทวารวา กายกรรม ฉนนนเหมอนกน. แมในวจกรรมและมโนกรรมกนยนเหมอนกน. ในบรรดากายและกรรมนน กายกเปนอยางหนง กรรมกเปนอยางหนง แตทานเรยกกายและกรรมนนวากายกรรม เพราะความทกรรมนนกระทาดวยกาย ดวยเหตนน พระอรรถกถา-จารยทงหลายจงกลาวไววา หากกรรมกระทาดวยกาย เรยกวา กายกรรม กายและกายกรรม ทานกกาหนด ไวดวยกน หากกรรมกระทาดวยเขม เรยกวา สจกรรม เขมและสจกรรม ทานกกาหนด ไวดวยกน หากกรรมกระทาดวยมด เรยกวา วาสกรรม มดและวาสกรรม ทานกกาหนด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 267 ไวดวยกน หากกรรมกระทาดวยบรษ เรยกวา ปรสกรรม บรษและปรสกรรม ทานกกาหนดไวดวยกน ฉนใด หากกรรม กระทาดวยกาย กเรยกวากายกรรม กาย และกายกรรม ทานกาหนดไวดวยกน ฉนนน เหมอนกน. ครนเมอความเปนอยางนน การกาหนดเฉพาะทวารกไมถก การกาหนดเฉพาะกรรมกไมถก ถามวา ไมถกอยางไร ตอบวา เพราะบาลวาทวาเร จรนต กมมาน (กรรมทงหลายยอมเทยวไปในทวาร) แมวจกรรมกยอมเปนไปในกายวญญต เพราะฉะนน การกาหนดวจวญญตนนวาทวารแหงกายกรรมดงนกไมถก ทงกายกรรมกยอมเปนไป แมในวจวญญตเพราะเหตนน การกาหนดวจวญญตนนวา กายกรรมกไมถก. การกาหนดอยางนนมใชไมถก เพราะเหตไร เพราะความเปนไปโดยมาก และเพราะเปนไปมากในทวารนน. จรงอย กายกรรมเทานน ยอมเปนไปโดยมากในกาย-วญญต วจกรรมนอกนไมเปนไปโดยมาก เพราะฉะนน ความทกายวญญตนเปนทวารแหงกายกรรมสาเรจแลวเปนไปโดยมากแหงกายกรรม เปรยบเหมอนบานพราหมณ สวนมะมวง และไมกากะทงเปนตน ชอวา บานพราหมณเปนตน เพราะฉะนน การกาหนดทวารจงถก เพราะกายกรรมยอมเปนไปมากในกายทวารทเดยว สวนในวจทวารเปนไปนอย ฉะนน การททวารนเปนกายกรรมสาเรจเปนไปมากในกายทวาร เปรยบเหมอนโคจรของนายพรานปาและกมารกาอวนเปนตน ชอวา นายพรานปาเปนตน ฉะนน แมการกาหนดกรรมจงถกตอง ดวยประการฉะน. จบกถาวาดวยทวารแหงกายกรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 268 กถาวาดวยทวารแหงวจกรรม

กในกถาวาดวยทวารแหงวจกรรม ชอวา วาจา ม ๓ อยาง คอเจตนา วรต สททะ (เสยง) บรรดาวาจา ๓ อยางเหลานน วาจานวาดกอนภกษทงหลาย วาจาประกอบดวยองค เหลานน เปนวาจาสภาษต มใชวาจาทพภาษต เปนวาจาไมมโทษ เปนวาจาทผรทงหลายไมตเตยน ดงนชอวา เจตนาวาจา. วาจานวา การงด การเวน จากวจทจรต ๔ ฯลฯ อนใดนตรสเรยกวา สมมาวาจา ดงน ชอวา วรตวาจา. วาจานวา จรงอยวาจาทเปลง คลองแหงคา การเปลงขน เสยงกกกอง ทาเสยงใหกกกอง วาจาการเปลงวาจา ดงน ชอวา สททวาจา. บรรดาวาจาทง ๓ เหลานน คาวา วจกรรมทวาร มใชเปนชอของเจตนามใชเปนชอของวรต แตวา วญญตอยางหนงซงมเสยงรวมดวยมอย นชอวา ทวารแหงวจกรรม. วจทวารทพระผมพระภาคเจาทรงหมายเอาตรสไววารปทเปนวจวญญตนน เปนไฉน ? การพด การเปลงออก คลองแหงวาจาการเปลงขน เสยงกกกอง การทาเสยงใหกกกอง วาจา การเปลงวาจา แหงบคคลผมจตเปนกศล หรอมจตเปนอกศล หรอมจตเปนอพยากตะ อนใดดงน นเรยกวา วาจา. วญญต การแสดงใหรความหมาย กรยาทแสดงใหรความหมายทางวาจา อนใด รปนนน เรยกวา วจวญญต. จรงอย เมอเราตรกวา เราจกกลาวคาน เราจกกลาวคานน ชอวาเสยงอนแผไปดวยวตก ยอมเกดขน. วาทะนมาในมหาอรรถกถาวา เสยงนมไดรไดดวยโสตะ รไดดวยใจ ดงน แตในอรรถกถาทมาทงหลาย อธบาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 269คาวา วตกกวปผารสทท (เสยงทแผไปดวยวตก) เปนเสยงของคนหลบและประมาทแลว กาลงบนเพออนเกดขนดวยอานาจแหงการแผไปของวตก.คาวา สตวา นน ความวา เมอบคคลนนฟงแลวตรกซงเรองใด เสยงอนแผไปแหงวตกนนเกดขนแลว ดวยอานาจแหงเรองนน กจกทายใจไดวา ใจของ ทานเปนอยางนบาง ใจของทานเปนอยางนนบาง ครนกลาวดวยประการฉะนนแลว กกลาวแมเรองทงหลาย. แมในปฏฐานกมพระบาลอนมาแลววา สททาย-ตนะ มจตเปนสมฏฐาน เปนปจจยแกโสตวญญาณดวยอารมมณปจจย ดงนเพราะฉะนน ชอวา เสยงทแผไปแหงวตกทรไมไดดวยโสตะ ซงเกดขนเวนจากการกระทบกบวญญตยอมไมม กจตเมอเกดขนวา ขาพเจาจกกลาวคานขาพเจาจกกลาวคานนดงน ยอมยงรปใหตงขน ๘ รป คอ ปฐวธาต อาโปธาตเตโชธาต วาโยธาต วรรณะ คนธะ รส โอชา ปฐวธาตทมจตเปนสมฏฐานในภายในแหงรป ๘ เหลานน กระทบอยซงอปทนนกกายกอนจงเกดขน เสยงยอมเกดขนดวยกายกระทบกบปฐวธาตนน นชอวา เสยงทมจตเปนสมฏฐานนไมใชวญญต แตวา วการแหงอาการอยางหนงซงเปนปจจยแกการกระทบอปทนนกกายของปฐวธาตทมจตเปนสมฏฐานนน นชอวา วจวญญตนอกจากน คาทงปวงมอาทวา สา อฏ รปาน วย น จตตสมฏานาวจวญญตนน ไมมจตเปนสมฏฐาน เหมอนรปทง ๘ บณฑตพงทราบโดยนยกลาวแลวในหนหลงนนแหละ. จรงอย แมในทน บคคลฟงเสยงของผเรยกวา ตสสะ ทตตะ มตตะดงน แลวกคดถงวญญต ดวยมโนทวารจตแลวยอมรวา ผนเหนจะใหกระทาสงนและสงน ดงน อนง แมวาจาน กยอมปรากฏแกสตวเดรจฉาน ดจกาย-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 270วญญต. จรงอย แมสตวเดรจฉานทงหลายพงเสยงวา เจาจงมา เจาจงไป ดงนกรวา บคคลนเหนจะใหทาชอสงน จงเดนมาและเดนไป. กวาระนวา เสยงยอมยงกายอนมสมฏฐาน ๓ อยาง ยอมใหไหวหรอไมใหไหว ดงน ไมมในวจวญญตน แมกจคอการอปถมภแหงเสยงทมจตเปนสมฏฐานดวงกอนกไมม แตวา เจตนาใดทใหสาเรจแมในวจทวารนน และเจตนาทเปนเหตพดเทจ กลาวสอเสยด กลาวคาหยาบ กลาวเพอเจอเจตนางดเวนจากมสาวาทเปนตน นชอวา วจกรรม. เบองหนาแตน บณฑตพงทราบการกาหนดกรรม การกาหนดทวาร โดยนยทกลาวไวในหนหลงนนแล. จบ กถาวาดวยทวารแหงวจกรรม

กถาวาดวยทวารแหงมโนกรรม

กบณฑตพงทราบวนจฉยในกถาวาดวยทวารแหงมโนกรรมตอไปใจ ๔ อยาง ดวยสามารถแหงจตทเปนกามาวจรจตเปนตน ชอวา มโน(ใจ) ในบรรดามโนทเปนกามาวจรเปนตนเหลานน มโนแมทงหมดม ๘๙อยางคอ มโนทเปนกามาวจร ๕๔ อยาง มโนทเปนรปาวจรม ๑๕ อยางมโนทเปนอรปาวจรม ๑๒ อยาง มโนทเปนโลกตรม ๘ อยาง ในบรรดามโนเหลานน ธรรมดามโนนไมควรกลาววา ไมเปนมโน เหมอนอยางวาธรรมดาวา เจตนาน ไมควรกลาววา ไมเปนกรรม เพราะโดยทสดแมเจตนาทสมปยตดวยปญจวญญาณ (วญญาณ ๕) ในมหาปกรณกทรงแสดงไววา เปนกรรมนนแหละ ฉนใด ธรรมดาวา มโนนกไมควรกลาววา ไมใชมโนทวารฉนนนเหมอนกน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 271 ในอธการวาดวยมโนทวารน มผทวงกลาววา ธรรมดาวา กรรมนยอมทาซงอะไร ตอบวา ยอมประมวลมา ยอมปรงแตง ยอมรวบรวม ยอมตงใจ ยอมดาร ยอมใหสาเรจ. ถามวา เมอเปนเชนน เจตนาในปญจวญญาณยอมประมวลมา ยอมปรงแตง ยอมรวบรวมซงอะไร ตอบวา ยอมประมวลมายอมปรงแตง ยอมรวบรวม ซงสหชาตธรรมทงหลาย. จรงอย เจตนาใน ปญจวญญาณแมนน ยอมประมวล ยอมตกแตง ยอมรวบรวม ยอมตงใจยอมดาร ยอมใหสาเรจสมปยตขนธทเกดขนพรอมกน. อกอยางหนง มประโยชนอะไร ดวยการกลาวถงขอน เพราะทานไดกลาวคานไวดวยสามารถแหงการรวบรวมมโน (ใจ) ไวทงหมด กในอธการวาดวยมโนทวารน มคาสนนษฐานดงน มโน ๒๙ อยาง ดวยสามารถแหงกศลและอกศลอนเปนไปในภม ๓ ชอวา ทวารแหงมโนกรรม แตเจตนาใดทใหสาเรจในมโนทวารนนยอมถอเอาซงอภชฌา พยาบาท มจฉาทสสนะและความไมมอภชฌา ไมพยา-บาท และสมมาทสสนะดวยเจตนาใด นชอวา มโนกรรม. เบองหนาแตนบณฑตพงทราบการกาหนดกรรมและการกาหนดทวารทงหมด โดยนยทกลาวไวในหนหลงนนแหละ ดงนแล. จบกถาวาดวยทวารแหงมโนกรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 272 กถาวาดวยกรรม ๓*

ชอวา ทวารแหงกรรม ๓ เหลาน บดน จะกลาวถอยคาพสดารการ ตงมาตกาในกถาวาดวยทวารทกลาวคางไว ตงแตกรรม ๓ ตามทไดแสดงทวารแหงกรรมเหลานนแลว เวนกรรม ๓ เหลานนไว. จรงอย กรรม ๓ คอกายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ถามวา ชอวา กรรม นไดแกอะไรบางตอบวา ไดแก เจตนา และธรรมทสมปยตดวยเจตนาบางอยาง บรรดาธรรมทงสองเหลานน ความทเจตนาเปนกรรม มพระสตรเหลานนกลาวไววา ดกอนภกษทงหลาย เรากลาวเจตนาวาเปนกรรม บคคลจงใจแลวจงกระทากรรมดวยกาย ดวยวาจา ดวยใจ (และคาวา) ดกอนอานนท จรงอยเมอกายมอย ความสขและทกขอนเปนภายในยอมเกดขน เพราะกายสญเจตนาเปนเหต (เพราะความจงใจทางกายเปนเหต) ดกอนอานนท หรอเมอวาจามอยความสขและทกขอนเปนภายในยอมเกดขน เพราะวจสญเจตนาเปนเหต ดกอนอานนท หรอวาเมอใจมอย ความสขและทกขอนเปนภายในยอมเกดขน เพราะ มโนสญเจตนาเปนเหต (และคาวา) ดกอนภกษทงหลาย กายสญเจตนา ๓ อยางเปนกายกรรมฝายอกศล มทกขเปนกาไร มทกขเปนวบาก วจสญเจตนา ๔อยาง เปนวจกรรมฝายอกศล ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย มโนสญเจตนา ๓อยาง เปนมโนกรรมฝายกศล มสขเปนกาไร มสขเปนวบาก (และคาวา)ดกอนอานนท ถาโมฆบรษ ชอวา สมทธ นถกปาฏลบตรปรพาชกถามอยางนพงพยากรณอยางนวา ดกอนทานปาฏลบตร ทานกระทากรรมเนองดวยสญ-เจตนา ยอมเสวยสขเนองดวยสขเวทนา ดวยกาย ดวยวาจา ดวยใจ ฯลฯ* กถานเปนลาดบแรกแตทานแสดงไวท ๒

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 273ทานกยอมเสวยอทกขมสขเนองดวยอทกขมสขเวทนา ดงน ดกอนอานนทเมอสมทธโมฆบรษนนพยากรณอยางน ชอวา พยากรณ โดยชอบแกปาฏลบตรปรพาชก. ความทเจตนาเปนกรรมมพระสตรเพยงเทานกอน. สวนความทสมปยตตธรรมดวยเจตนาเปนกรรม ทานแสดงไวโดยกรรมจตกะ (หมวด ๔ แหงกรรม) สมจรงดงทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ เหลานน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองประกาศแลว กรรม ๔ เปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย กรรมดามวบากดากม กรรมขาวม วบากขาวกม กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกมกรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไป เพอความสนกรรมกม.ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมเปนไฉน สตสมโพชฌงค ฯลฯ อเบกขาสมโพชฌงค นเราเรยกวา กรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนเปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม เปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย อรยมรรคมองค ๘นเทานน คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเราเรยกวา กรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม ธรรม ๑๕ อยาง ตางโดยโพชฌงคและองคมรรคเหลานน ทรงแสดงไวดวยกรรมจตกะ ดวยประการฉะน. อนง พงทราบธรรมทสมปยตดวยเจตนา ๒๑ อยาง กบธรรม ๖ อยางเหลานน คอ อภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ อนภชฌา อพยาบาท และสมมาทฏฐ. บรรดาธรรมเหลานน โลกตรมรรคเมอจะรวมเปนพวก กยอมรวมกรรม ๓ อยาง มกายกรรมเปนตน. จรงอย การสารวมจากการประพฤตกาวลวงความทศลทางวาจา พงทราบวาเปนวาจสกะ สมมากมมนตะเปนกายกรรมสมมาวาจาเปนวจกรรม เมอถอเอากรรมทงสองหมวดน สมมาอาชวะยอม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 274ชอวาเปนอนถอเอาแลว เพราะเปนพวกแหงกรรมทงสองนนทเดยว. สวนการ สารวมจากการกาวลวงความทศลทางใจ พงทราบวาเปน มานสกะ มานสกะ(การสารวมทางใจ) นน ม ๕ อยาง ดวยสามารถแหง ทฏฐ สงกปปะ วายามะสต และสมาธ มานสกะแม ๕ อยางน ชอวา มโนกรรม โลกตรมรรคเมอรวมเปนพวกกยอมรวมกรรม ๓ อยาง ดวยประการฉะน. ในทน ชอวา การเทยบเคยงกบทวาร จรงอย กรรมทถงความหวนไหวในกายทวารและวจทวารแตไมถงกรรมบถกม กรรมทถงความปรากฏเปนไปในมโนทวาร แตไมถงกรรมบถกม ทานจงถอเอากรรมนน ๆ (ทไมเปนกรรมบถ) กระทาใหเปนพวกของทวารนน ๆ ทเดยว. ในเรองนนมนย ดงน. บคคลใดคดวาจกไปลาเนอ จงจดแจงธน ฟนเชอก ลบหอกบรโภคอาหารแลวนงหมเสอผา ดวยเหตเพยงเทาน กรรมกถงความหวนไหว แลวในกายทวาร. เขาเทยวไปในปาตลอดวนยอมไมไดอะไรโดยทสด แมกระตายและแมว. ถามวา อกศลน ชอวา เปนกายกรรมหรอไม ตอบวา ไมเปน ถามวา เพราะเหตไร. ตอบวา เพราะไมถงกรรมบถ. แตพงทราบวา กศลจตนชอวา กายทจรตอยางเดยว. แมในการไปจบปลาเปนตน กนยนเหมอนกน แมในวจทวาร บคคลสงวา เราจกไปลาเนอ พวกเจาจงเตรยมธนเปนตนโดยเรวเถด ดงน เมอไมไดอะไรในปาโดยนยกอนนนแหละ กรรมนนถงความหวนไหวในวจทวารแมกจรง ถงอยางนนกไมเปนวจกรรม. พงทราบวาอกศลจตนน ชอวา เปนวจทจรตอยางเดยว. สวนในมโนทวาร เมอวธก-เจตนาเพยงเกดขนเทานนกยอมเปนอนทาลายกรรมบถทเดยว. อนง ประเภทกรรมบถนนยอมม ดวยอานาจแหงความพยาบาท มใชดวยอานาจแหงปาณา-ตบาต จรงอย กายกรรมทเปนอกศล ยอมตงขนในกายทวารและวจทวารไมตงขนในมโนทวาร วจกรรมทเปนอกศลกเหมอนกน. แตมโนกรรมทเปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 275อกศลยอมตงขนในทวารแมทงสาม. กายกรรม วจกรรม และมโนทวารทเปนกศลกเหมอนกน. ถามวา เปนอยางไร ? ตอบวา เมอบคคลฆาสตว ถอเอาสงของทเขาไมให ประพฤตมจฉาจารกรรมยอมเปนกายกรรมเทานน แมทวารกเปนกายทวารเหมอนกน กายกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในกายทวารอยางนกอน สวนอภชฌา พยาบาท และมจฉาทฏฐทเกดพรอมกบจตเหลานน ยอมเปนไปฝายเจตนาบาง เปนอพ-โพหารก (กลาวอางไมไดวามหรอไมม) บาง. แตเมอบคคลสงวา เจาจงไปฆาผน จงลกสงของชอน กรรมเปนกายกรรม สาหรบทวารเปนวจทวาร กายกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในวจทวารอยางน สวนอภชฌา พยาบาท และมจฉาทฏฐทเกดพรอมกบจตเหลานนเปนไปในฝายเจตนาบาง เปนอพโพหารกบาง ชอวา คาอธบายทเหมอนกนของอาจารยทงหลายมประมาณเทาน. สวนอาจารยวตณฑวาทกลาววา กายกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในมโนทวารกม อาจารยวตณฑวาทนน ถกอาจารยอนทวงวา ทานจงนาสตรทยกขนในการรวบรวม (สงคายนา) ทง ๓ ดงน จงนาชอกลมพสตรนมาวาดกอนภกษทงหลาย อกขอหนง สมณะ หรอพราหมณบางคนในโลกนมฤทธถงความชานาญจต เพงดสตวในเกดในครรภของหญงอนดวยใจอนลามกวาโอหนอ สตวในครรภน อยาพงคลอดออกมาดวยความสวสด ดงน ดกอนภกษทงหลาย การฆาสตวในครรภ ยอมมดวยอาการอยางน. อาจารยวตณฑ-วาทครนนาสตรนมาแลว จงกลาววา กเพยงแตคดเทานน สตวเกดในครรภของหญงนนกยอมยอยยบไปเหมอนกอนฟองนา ในการยอยยบแหงครรภน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 276มการไหวสวนแหงกายหรอสวนแหงวาจาแตทไหนเลา กกายกรรมทเปนอกศลนยอมตงขนในมโนทวารทเดยว ดงน. อาจารยทงหลาย กลาวกะอาจารยวตณฑวาทนนวา พวกเราจกพจารณาเนอความพระสตรของทาน ดงน แลวพากนพจารณาโดยนยททานอาจารยวตณฑวาทกลาวอยางนวา ทานกลาวถงการฆาสตวอนดวยฤทธ กธรรมดาวาฤทธนนม ๑๐ อยางคอ อธษฐานอทธ วกพพนอทธ มโนมยอทธ ญาณวปผาร-อทธ สมาธวปผารอทธ อรยอทธ กมมวปากชอทธ ปญญวโตอทธ วชชามย-อทธ ภาวนามยอทธ ทชอวา ฤทธ ดวยอรรถวาสาเรจ เพราะการประกอบโดยชอบในคณนน ๆ เปนปจจย บรรดาฤทธเหลานน ทานกลาวถงฤทธอยางไหน.ทานวตณฑวาทตอบวา ภาวนามยอทธ. ถามวา กรรมคอการฆาสตวอนมไดดวยภาวนามยอทธหรอ. ทานวตณฑวาทตอบวา ใช. อาจารยบางพวกกลาววาการฆาสตวอนดวยภาวนามยอทธนนมไดครงหนง. เหมอนหมอนาเตมดวยนาบคคลประสงคจะประหารผอนจงขวางไปแลว แมหมอกแตก แมนากพนาศไปฉนใด กรรม คอ การฆาผอนดวยภาวนามยอทธ ยอมมไดครงหนง ฉนนนเหมอนกน ตอจากนนไปฤทธนนกเสอม. ลาดบนน อาจารยทงหลายจงกลาวกะทานวตณฑวาทนนวา กรรม คอการประหารผอนดวยภาวนามยอทธ มไดมหนงครงสองครงเทานน แลวจงถามทานวตณฑวาทซงไมดาเนนไปดวยวาจาตามประกาศใหรวา ภาวนามยอทธเปนกศล หรอเปนอกศล หรอเปนอพยากตะ สมปยตดวยสขเวทนา หรอทกขเวทนาหรออทกขมสขเวทนา เปนสวตกกวจาร ไมมวตกมแตวจาร ไมมวตกไมมวจารเปนกามาวจร เปนรปาวจร เปนอรปาวจร. บคคลใดรปญหาน บคคลนนยอมกลาวอยางนวา ภาวนามยอทธยอมเปนกศลบาง เปนอพยากตะบาง เปนทตงของอทกขมสขบาง เปนอวตกกอวจาร และเปนรปาวจรเทานน. อาจารย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 277วตณฑวาทนนจะพงถกผอนถามวา เจตนาทยงสตวมชวตใหตกลวงไปยอมรวมเขากนไดกบสวนไหนในบรรดากศลเปนตน. เมออาจารยวตณฑวาทรอยกยอมบอกวา เจตนาทยงสตวมชวตใหตกลวงไป เปนอกศล เปนทตงแหงทกขเวทนามวตกและวจารเปนกามาวจรเทานน. เมอเปนเชนนนกพงบอกวตณฑวาทวาปญหาของทานไมสมกบเปนกศลตกะ ไมสมกบเวทนาตกะ ไมสมกบวตกกตกะไมสมกบภมมนตระ (คอกามาวจรเปนตน ). อาจารยวตณฑวาทจะกลาววากสตรใหญอยางนไมมประโยชนหรอ ? พวกอาจารยพงตอบวา มใช ไมมประโยชน แตวาทานยอมไมรประโยชนของสตรนนวา สมณะหรอพราหมณนนมฤทธ ถงความชานาญทางใจ. จรงในทนทานไมประสงคเอาภาวนามยอทธแตประสงคเอาอาถพพนทธ. จรงอย อาถพพนทธนน เมอไดยอมไดในคาวา ทานผมฤทธ ถงความชานาญทางใจน แตวา อาถพพนทธนน พนจากกายทวารและวจทวารแลวกไมอาจทาได เพราะวา บคคลผประกอบอาถพพนทธทงหลาย ตองบรโภคของไมเคม ปลาดหญาแพรกนอนบนพนดน ประพฤตตบะตลอด ๗ วนในวนท ๗ ตกแตงพนทปาชา แลวยนอยในยางเทาท ๗ ทาใหมอหมนไปมารายมนตดวยปาก ทนนการทาของพวกเขาจงสาเรจ ฤทธแมนพนจากกายทวารและวจทวารแลว กไมอาจทาได เพราะฉะนน ในขอน พงถงความตกลงวากายกรรมยอมไมตงขนในมโนทวาร ดงน. กเมอบคคลกลาวมสาวาทเปนตนดวยศรษะและมอ กรรมเปนวจกรรมแตทวารเปนกายทวาร แมวจกรรมทเปนอกศลกยอมตงขนในกายทวารดวยประการฉะน. สวนอภชฌา พยาบาท และมจฉาทฏฐทเกดพรอมกบจตทงหลายเหลานนยอมเปนฝายของเจตนาบาง เปนอพโพหารกบาง กเมอบคคลทาการ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 278เปลงวาจากลาวมสาวาทเปนตน แมกรรมกเปนวจกรรม แมทวารกเปนวจทวารเหมอนกน วจกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในวจทวารดวยประการฉะน. สวนอภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐทเกดพรอมกบจตเหลานนเปนฝายของเจตนาบางเปนอพโพหารกบาง ชอวา คาชแจงทเหมอนกนของอาจารยทงหลายมเพยงเทาน. สวนอาจารยวตณฑวาทกลาววา วจกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในมโนทวารกได. อาจารยวตณฑวาทนนถกอาจารยอนซกวา ทานจงนาสตรทขนสการรวบรวมทงสามครงมา จงนาสตรอโปสถขนธกะมาวา กภกษใดเมอถกสวดประกาศถง ๓ ครง ระลกได แตไมทาใหแจงซงอาบตทมอยภกษนนยอมตองอาบตสมปชานมสาวาท ดงน. ครนทานนาสตรนมาแลวกกลาววา ภกษนนไมกระทาใหแจงอาบตอยางน เปนผนงเฉย ยอมตองอาบต อน การไหวสวนแหงกาย หรอวาจาในทนมทไหน กวจกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในมโนทวารนนแหละ ดงน. อาจารยทงหลายพงถามวตณฑวาทนนวา กสตรททานกลาวน มเนอ-ความทควรแนะนา หรอมเนอความอธบายไวแลว อยางไร ? วตณฑวาทกลาววา สตรของขาพเจาน มเนอความอธบายไวแลว ดงน แลวถกกลาวเตอนวา ทานอยาพดอยางน พวกเราจกชวยกนพจารณาดเนอความของสตรนนดงน แลวพงถาม อยางนวา มอาบตอะไรในเพราะสมปชานมสาวาท. เมออาจารยวตณฑวาทรอยกจกบอกวา เปนอาบตทกกฏในเพราะสมปชานมสาวาทจากนนกพงถกกลาววา วนยมมลเหตสองอยาง คอ กายและวาจา จรงอยพระสมมาสมพทธะทรงบญญตอาบตทงหมดในทวารทง ๒ เหลานเทานน ขนชอวา การบญญตอาบต ในมโนทวารยอมไมม ทานรวนยบญญตมากไป

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 279บคคลใดบญญตอาบตในฐานะอนพระศาสดาไมบญญตไว ผนนชอวายอมกลาวตพระสมมาสมพทธะ ยอมประหารชนจกร ครนถกขมดวยถอยคาเปนตนอยางนนแลวกพงถามปญหาใหยงขนไปอกวา สมปชานมสาวาทยอมตงขนเพราะการกระทาหรอ หรอวาเพราะการไมกระทา ดงน เมอวตณฑวาททราบอยกจกท บอกวา เพราะการไมกระทา จากนน กพงบอกทานวา ภกษผไมทาใหแจงอาบตยอมทากรยาอยางไหน ทานวตณฑวาทเมอไมเหนการกระทาแนแทกจกถงความลาบากใจ ลาดบนน อาจารยทงหลายพงใหวตณฑวาทนนยอมจานนดวยเนอความแหงสตรน. กในสตรนมเนอความดงตอไปน ถามวา สมปชานมสาวาท ททานกลาววาเปนอาบต เปนอาบตอะไรคอ เปนอาบตประเภทไหน ตอบวา เปนอาบตทกกฏ กอาบตทกกฏนนแลวาโดยลกษณะแหงมสาวาท บณฑตพงทราบวา เปนอาบตซงมการไมทาในวจทวารตามพระดารสของพระผมพระภาคเจาเปนสมฏฐาน สมจรงดงคาทตรสไวในปรวาร วาดวยเสทโมจนคาถาวา ภกษไมเจรจากบมนษยไร ๆ ไมเปลง วาจาพดกบผอน แตตองอาบตทางวาจาไม ตองอาบตทางกาย ปญหานทานผรทงหลาย คดกนแลว ดงน. ในทน พงถงความตกลงวา วจกรรมทเปนอกศลยอมไมตงขนในมโนทวาร ดวยประการฉะน. กแตในกาลใด บคคลมจตสหรคตดวยอภชฌายงสวนแหงกายใหไหวกระทากจมการถอเอาดวยมอเปนตน มใจสหรคตดวยพยาบาทมการถอไมเปนตน มใจสหรคตดวยมจฉาทฏฐ คดวา พระขนธกมาร พระศวะประเสรฐ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 280ทสด จงทากจมการอภวาท อญชลกรรมและตกแตงตงนอยสาหรบภต เพอพระศวะนน ในกาลนน กรรมเปนมโนกรรม แตทวารเปนกายทวารมโนกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในกายทวาร ดวยประการฉะน แตเจตนาในทนเปนอพโพหารก. ในกาลใด บคคลมใจสหรคตดวยอภชฌา ยงสวนแหงวาจาใหไหวเพงดอปกรณเครองปลมใจของผอนโดยพดวา โอหนอ ของผอนพงเปนของเราดงน มใจสหรคตดวยพยาบาท กลาววา ขอสตวเหลานถกเบยดเบยน จงถกฆา จงขาดสญ หรอวา จงอยาไดม ดงน มใจสหรคตดวยมจฉาทฏฐยอมกลาววา ทานทบคคลใหแลวไมมผล ยญทบคคลเซนสรวงแลวไมมผลเปนตน ในกาลนน กรรมเปนมโนกรรม แตทวารเปนวทวาร มโนกรรมยอมตงขนในวจทวาร ดวยประการฉะน เจตนาในทนกเปน อพโพหารก. กในกาลใด บคคลไมยงสวนแหงกายวาจาใหไหวนงแลว ในทลบใหจตทงหลายเกดขนสหรคตดวยอภชฌา พยาบาท และมจฉาทฏฐ ในกาลนนกรรมเปนมโนกรรม แมทวารกเปนมโนทวารเหมอนกน มโนกรรมทเปนอกศลยอมตงขนในมโนทวาร ดวยประการฉะน. กในทน เจตนากด ธรรมทสมปยตดวยเจตนากด ยอมตงขนในมโนทวารเทานน มโนกรรมทเปนอกศลบณฑตพงทราบวา ยอมตงขนโนทวารแมทง ๓ ดงพรรณนามาฉะน. กคาททานกลาววา กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ทเปนกศลกเหมอนกนนน มนยดงตอไปน. จรงอย ในกาลใด บคคลไมสามารกลาววาจาดวยเหตบางอยางยอมถอเอาสกขาบทเหลาน ดวยมอและศรษะวา ขาพเจายอมงดเวนจากปาณาตบาต จากอทนนาทาน จากกาเมสมจฉาจาร ดงน ในกาลนน กรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 281เปนกายกรรม แมทวารกเปนกายทวารเหมอนกน กายกรรมทเปนกศลยอมตงขนในกายทวารอยางน ธรรมมอภชฌาเปนตนทเกดพรอมกบจตเหลานนยอมเปนฝายของเจตนาบาง เปนอพโพหารกบาง. แตในกาลใด บคคลเปลงวาจารบสกขาบททงหลายเหลานนนนแหละในกาลนน กรรมเปนกายกรรม แตทวารเปนวจทวาร กายกรรมทเปนกศลยอมตงขนในวจทวารอยางน ธรรมมอนภชฌาเปนตนทเกดพรอมกบจต เหลานน ยอมเปนฝายของเจตนาบาง เปนอพโพหารกบาง. แตในกาลใด เมอพระภกษใหสกขาบทเหลานนอย บคคลไมใหสวนแหงกายและวาจาใหไหว ยอมรบเอาดวยใจเทานนวา ขาพเจายอมงดเวนจากปาณาตบาต จากอทนนาทาน จากกาเมสมจฉาจาร ดงน ในกาลนน กรรมเปนกายกรรม แตทวารเปนมโนกรรม กายกรรมทเปนกศลยอมตงขนในมโนทวารอยางน ธรรมมอนภชฌาเปนตนทเกดพรอมกบจตเหลานน ยอมเปนฝายของเจตนาบาง เปนอพโพหารกบาง กเมอบคคลรบสกขาบททง ๔ มเจตนาเปนเครองงดเวนจากมสาวาทเปนตน ดวยกายเปนตนโดยนยทกลาวแลวนนแหละ วจกรรมทเปนกศล บณฑตพงทราบวา ยอมตงขนในทวารทง ๓ดงน แมในทน ธรรมมอนภชฌาเปนตน กยอมเปนฝายของเจตนาบางเปนอพโพหารกบาง. แตวา บคคลยงสวนแหงกายใหไหวไปดวยจตอนสหรคต ดวยอนภชฌาเปนตน กระทาการปดกวาดลานพระเจดย ทาการบชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน และไหวพระเจดยเปนตน กรรมเปนมโนกรรม แตทวารเปนกายทวาร มโนกรรมทเปนกศลยอมตงขนในกายทวารอยางน แตวาเจตนาในทน เปนอพโพหารกเทานน เมอบคคลมจตสหรคตดวยอนภชฌา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 282ยงสวนแหงวาจาใหไหว ไมเพงดวา โอหนอ วตถเครองปลมใจของคนอนพงเปนของเราดงน มจตสหรคตดวยอพยาบาท กลาวอยวา สพเพ สตตาอเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน ปรหรนต ดงน มจต สหรคตดวยสมมาทฏฐ เปลงวาจาวา ทานทบคคลใหแลวมผลเปนตน กรรมเปนมโนกรรม แตทวารเปนวจทวาร มโนกรรมทเปนกศลยอมตงขนในวจทวารอยางน แตเจตนาในทนเปนอพโพหารก แตเมอบคคลไมใหกายและวาจาไหว นงในทลบใหจตเกดขนสหรคตดวยอนภชฌาเปนตน ดวยใจเทานน กรรมเปนมโนกรรม แมทวารกเปนมโนทวารเหมอนกน มโนกรรมทเปนกศลยอมตงขนในมโนทวารอยางน แตในฐานะน เจตนากด ธรรมทสมปยตดวยเจตนากด ยอมตงขนในมโนทวารเทานน. บรรดากรรมและทวารเหลานน บคคลเมอกลาววา เมอปาณาตบาตและอทนนาทานทงหลายทตงขนดวยอาณต แมกรรมกเปนกายกรรม แมทวารกเปนกายทวารดวยอานาจแหงกรรมนนแหละ ดงน ยอมรกษากรรมชอวา ยอมทาลายทวาร เมอกลาววา บรรดามสาวาทเปนตนทตงขนดวย มอและศรษะ แมทวารกเปนกายทวาร แมกรรมกเปนกายกรรมดวยอานาจแหงทวารนนแหละ ดงน ยอมรกษาทวาร ชอวา ยอมทาลายกรรมเพราะฉะนน ไมควรทาลายทวารดวยคดวา เราจกรกษากรรม และไมพงทาลายกรรม ดวยคดวา เราจกรกษาทวาร อนง บณฑตพงทราบกรรมและทวารโดยนยตามทกลาวแลวนนแหละ เพราะวา เมอบคคลกลาวอยอยางนยอมไมทาลายกรรมและทวารดงนแล. จบกถาวาดวยกรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 283 อธบายวาดวยวญญาณ ๕ เปนตน

บดน พงทราบวนจฉยวญญาณ ๕ และทวารวญญาณ ๕ ตอไป.

ชอวาวญญาณ ๕ คอ

๑. จกขวญญาณ ๒. โสตวญญาณ ๓. ฆานวญญาณ ๔. ชวหาวญญาณ ๕. กายวญญาณ

ชอวาทวารวญญาณ ๕ คอ

๑. ทวารแหงจกขวญญาณ ๒. ทวารแหงโสตวญญาณ ๓. ทวารแหงฆานวญญาณ ๔. ทวารแหงชวหาวญญาณ ๕. ทวารแหงกายวญญาณ เจตนาทเกดขนดวยอานาจแหงทวาร ๕ เหลานน บณฑตพงทราบวาไมเปนกายกรรม ไมเปนวจกรรม เปนแตมโนทวารเทานน. แตชอวา สมผสเหลานนม ๖ คอ จกขสมผส โสต ฆาน ชวหา กาย มโนสมผส. ชอวา ทวารแหงสมผสเหลานม ๖ คอ ทวารแหงจกข สมผส ทวารแหงโสต ฆาน ชวหากาย มโนสมผส. ชอวา อสงวร ๘ เหลานน คอ จกขอสงวร โสต ฆาน ชวหาอสงวร ปสาทกายอสงวร โจปนกายอสงวร วาจาสงวร มโนอสงวร.อสงวร ๘ เหลานน วาโดยอรรถไดแกธรรม ๕ เหลาน คอ ความเปนผทศล

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 284(ทสสลย ) ความเปนผหลงลมสต (มฏสสจจ ) ความไมร (อาณ )ความไมอดทน (อกขนต) ความเกยจคราน (โกสชช ) บรรดาธรรม๕ เหลานน แมธรรมอยางหนง ยอมไมเกดขนในจตทงหลายมโวฏฐพพนจตเปนทสดในปญจทวาร แตยอมเกดในขณะแหงชวนจตเทานน ธรรมนนแม เกดขนในชวนจต ทานเรยกวา อสงวร (ความไมสารวม ) ในทวาร ๕. จรงอย ผสสะเกดพรอมกบจกขวญญาณ ชอวา จกขสมผส เจตนาชอวา มโนกรรม จตนน ชอวา ทวารแหงมโนกรรม ในจกขวญญาณน อสงวร ๕ อยางยงไมม. ผสสะทเกดพรอมกบสมปฏกจฉนนจต ชอวามโนสมผส เจตนาชอวา มโนกรรม จตนนชอวา ทวารแหงมโนกรรมในสมปฏจฉนนจตแมน อสงวรกยงไมม. แมในสนตรณจตและโวฏฐพพนจตกมนยนแหละ. แตวาผสสะทเกดพรอมกบชวนจตชอวามโนสมผส เจตนาชอวา มโนกรรม จตนนชอวา ทวารแหงมโนกรรม ความไมสารวมในชวนจตนน ชอวา จกขอสงวร (ความไมสารวมทางจกษ). แมในโสต-ฆานชวหาปสาทกายทวาร กมนยนเหมอนกน. กในกาลใด ชวนจตทางมโนทวารมอารมณอยางใดอยางหนง มรปเปนตนเปนอารมณ เวนวจทวาร ยอมเกดขนยงความไหวกายทวารลวนใหเปนไปอย ในกาลนน ผสสะทเกดพรอมกบจตนน ชอวา มโนสมผสเจตนาชอวา กายกรรม แตจตนนเปนอพโพหารก ไมถงการนบวาเปนมโนทวาร เพราะความไหวเกดแลว กความไมสารวมในชวนะน ชอวาความไมสารวมทางกาย (กายอสงวร). ในกาลใด ชวนจตเชนนนนนแหละ จากกายทวาร เกดขนยงการไหววจทวารลวน ๆ ใหเปนไปอย ในกาลนน ผสสะทเกดพรอมกบจตนน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 285ชอวา มโนสมผส เจตนาชอวาวจกรรม แตจตนนเปนอพโพหารกไมถงการนบวาเปนมโนทวาร เพราะความไหวเกดขนแลว ความไมสารวมใน ชวนจตน ชอวา ความไมสารวมทางวาจา (วาจาอสงวร). แตในกาลใด ชวนจตเชนนนเวนจากกายทวารและวจทวาร เปนมโนทวารลวน ๆ เกดขน ในกาลนน ผสสะทเกดพรอมกบจตนน ชอวามโนสมผส เจตนาชอวามโนกรรม จตชอวาทวารแหงมโนกรรม ความไมสารวมในชวนจตน ชอวา ความไมสารวมทางใจ (มโนอสงวร). บณฑตพงทราบทวารแหงอสงวร ๘ เหลาน คอ ทวารแหงอสงวรทางจกษ ทวารแหงอสงวรทางโสต ฆาน ชวหา ปสาทกาย โจปนกายวาจา มโน ดวยอานาจแหงอสงวร ๘ เหลาน ดวยประการฉะน. สวนชอวา สงวร ๘ เหลาน คอ จกขสงวร (สารวมทางตา)โสตสงวร ฆานสงวร ชวหาสงวร ปสาทกายสงวร โจปนกายสงวร วาจาสงวร มโนสงวร. บรรดาสงวรเหลานน วาโดยอรรถ ไดแกธรรม ๕ เหลานคอ ศล สต ญาณ ขนต วรยะ ในบรรดาธรรมทง ๕ แมเหลานนแมธรรมอยางหนง ยอมไมเกดในจตทงหลาย มโวฏฐพพนจตเปนทสดในปญจทวาร ธรรมนนยอมเกดในขณะแหงชวนจตเทานน แมเกดในชวนจต ทานกเรยกวา สงวรในปญจทวาร. บณฑตพงทราบความเกดขนแหงผสสะนนแมทงหมด โดยนยทกลาวแลวในอสงวรซงมคาวา จกขวาณสหชาโต ห ผสโส จกขสมผสโส(จรงอย ผสสะทเกดพรอมกบจกขวญญาณ ชอวา จกขสมผส ) เปนตนดวยสามารถแหงสงวร ๘ เหลานอยางน บณฑตพงทราบสงวรทวาร (ทวารแหงสงวร) ๘ เหลานน คอ ทวารแหงสงวรทางจกษ ฯสฯ ทวารแหงสงวรทางมโนตามทกลาวแลว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 286 กถาวาดวยอกศลกรรมบถ

กชอวาอกศลกรรมบถเหลานม ๑๐ คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร มสาวาท ปสณาวาจา ผรสวาจา สมผปปลาปะ อภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ. บรรดาอกศลกรรมบถเหลานน การยงสตวมชวตใหตกลวงไป ชอวาปาณาตบาต ทานอธบายวา การทาลายชวต คอการฆาสตว. กในคาวาปาณาตบาตน โดยโวหารไดแกสตว โดยปรมตถไดแกชวตนทรย ๒ อยางวธกเจตนา (เจตนาฆา) ของบคคลผมความสาคญในสตวนน วามชวต เปนไปทางทวารใดทวารหนงของกายทวาร หรอวจทวารทตงขนดวยความพยาบาทเขาไปตดชวตนทรย ชอวา ปาณาตบาต. ในบรรดาสตวทงหลายมสตวเดรจฉานเปนตนทไมมคณ ปาณาตบาตนน ชอวามโทษนอยในเพราะสตวเลกชอวามโทษมากในเพราะรางกายใหญ. ถามวา เพราะเหตไร ตอบวา เพราะมความพยาบาทมาก. แมจะมความพยายามเสมอกนกมโทษมากเพราะวตถใหญ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 287บรรดาสตวทมคณมมนษยเปนตน ปาณาตบาตนนชอวามโทษนอย เพราะสตวมคณนอย ชอวามโทษมากเพราะมคณมาก. เมอสตวนนมสรระและคณเทากน กพงทราบวา ปาณาตบาตมโทษนอยเพราะความทกเลสทงหลาย และความพยายามออน ชอวามโทษมากเพราะกเลสและความพยายามกลา. องค(สวนประกอบ) ของปาณาตบาตนน ม ๕ อยาง คอ ๑. ปาโณ (สตวมชวต) ๒. ปาณส ตา (รวาสตวมชวต) ๓. วธกจตต (มจตคดฆา) ๔. อปกกโม (มความพยายาม) ๕. เตน มรณ (สตวตายดวยความพยายามนน)

ปาณาตบาตนน ประโยค ๖ คอ ๑. สาหตถกปโยคะ ๒. อาณตตกปโยคะ ๓. นสสคคยปโยคะ ๔. ถาวรปโยคะ ๕. วชชามยปโยคะ ๖. อทธมยปโยคะ กอรรถนขาพเจาใหพสดารอยยอมจะชกชาไป เพราะฉะนน ขาพเจาจกไมยงอรรถนน และอรรถอนอยางเดยวกนใหพสดาร แตผตองการอรรถพสดารพงตรวจดอรรถกถาพระวนยชอ สมนตปาสาทกา แลวถอเอาเถด.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 288 วาดวยอทนนาทาน

การถอเอาสงของทเจาของไมให ชอวา อทนนาทาน ทานอธบายวา การนาภณฑะ (สงของ) ของคนอนไป คอการลก การขโมย. บรรดาบทเหลานน บทวา อทนน ไดแก สงของทบคคลอนหวงแหน. อธบายวาบคคลอนใชของทใหทาแลวตามชอบใจในสงใด ไมมความผค ไมมโทษเถยยเจตนาของบคคลผมความสาคญ ในวตถอนบคคลอนหวงแหนนน กรวาผอนหวงแหนแลว ใหตงขนดวยความพยายามถอเอาสงนน จงชอวาอทนนาทาน. อทนนาทานนน ชอวา มโทษนอย ในเพราะวตถอนเปนของมอยของผอนนอย ชอวา มโทษนอย ในเพราะวตถประณต เพราะเหตไรจงมโทษมาก เพราะวตถทลกไปนนเปนของประณต เมอวตถเสมอกนอทนนาทานนนชอวามโทษมาก เพราะเปนวตถของบคคลผมคณอนยง ชอวามโทษนอยในเพราะวตถอนมอยของบคคลผมคณอนเลว โดยเทยบกบผมคณนน ๆ. อทนนาทานนน มองค ๕ คอ ๑. ปรปรคคหต (สงของทเขาเกบรกษาไว) ๒. ปรปรคคหตส ตา (รวาสงของทเขาเกบรกษาไว) ๓. เถยยจตต (มจตคดลก) ๔. อปกกโม (มความพยายาม) ๕. เตน หรณ (นาสงของนนไปดวยความพยายามนน ) อทนนาทานนน มประโยค ๖ มสาหตถกปโยคะเปนตน ประโยคเหลานนแล ยอมเปนไปดวยอานาจแหงอวหาร (การขโมย) ๕ เหลาน คอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 289 ๑. เถยยาวหาร (การลกโดยขโมย) ๒. ปสยหาวหาร (การลกโดยขมข) ๓. ปฏจฉนนาวทาร (การลกโดยปกปด) ๔. ปรกปปาวหาร (การลกโดยกาหนดไว) ๕. กสาวหาร (การลกโดยจบสลาก) เนอความในทนทานยอไว สวนความพสดาร ทานกลาวไวในสมนต-ปาสาทกาแลว.

วาดวยกาเมสมจฉาจาร

กพงทราบวนจฉยในคาวา กาเมสมจฉาจาร ตอไป คาวา กาเมส ไดแกการเสพเมถน. การประพฤตลามกอนบณฑต ตเตยนโดยสวนเดยว ชอวา มจฉาจาร. แตเมอวาโดยลกษณะ ไดแกเจตนาเปนเหตกาวลวงฐานะทไมควรเกยวของทเปนไปทางกายทวารโดยประสงคอสทธรรม ชอวา กาเมสมจฉาจาร.

อคมนยฐาน ๒๐

ในกาเมสมจฉาจารนน มหญง ๒๐ จาพวก ไดแกหญงทมารดารกษาเปนตน ๑๐ จาพวกแรก คอ ๑. หญงทมารดารกษา ๒. หญงทบดารกษา ๓. หญงทมารดาบดารกษา ๔. หญงทพชายนองชายรกษา ๕ . หญงทพสาวนองสาวรกษา ๖. หญงทญาตรกษา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 290 ๗. หญงทตระกลรกษา ๘. หญงทมธรรมรกษา ๙. หญงทรบหมนแลว ๑๐. หญงทกฎหมายคมครอง และหญงทเปนภรรยามการซอมาดวยทรพยเปนตนเหลาน คอ ๑. ภรรยาทซอไถมาดวยทรพย ๒. ภรรยาทอยดวยความพอใจ ๓. ภรรยาทอยดวยโภคะ ๔. ภรรยาทอยดวยผา ๕. ภรรยาททาพธรดนา (จมนา) ๖. ภรรยาทชายปลงเทรดลงจากศรษะ. ๗. ภรรยาทเปนทาสในบาน ๘. ภรรยาทจางมาทางาน ๙. ภรรยาทเปนเชลย ๑๐. ภรรยาทอยดวยกนครหนง หญง ๒๐ พวกน ชอวา อคมนยฐาน (คอฐานะทไมควรเกยวของ)กบรรดาหญงทงหลาย หญง ๑๒ จาพวก ทบรษไมควรลวงเกน คอ หญงทรบหมนและกฎหมายคมครองแลวรวม ๒ จาพวก และหญงทเปนภรรยา ๑๐ จาพวกมหญงทเปนภรรยาไถมาดวยทรพยเปนตน น ชอวา อคมนยฐาน. กมจฉาจารนนน ชอวา มโทษนอย กเพราะอคมนยฐานเวนจากคณมศลเปนตน ชอวา มโทษมาก ในเพราะอคมนยฐานถงพรอมดวยคณมศลเปนตน มจฉาจารนนม (องค) ๔ คอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 291 ๑. อคมนยวตถ (วตถทไมควรเกยวของ) ๒. ตสม เสวนจตต (มจตคดเสพในอคมนยวตถนน) ๓. เสวนปปโยโค (พยายามเสพ) ๔. มคเคน มคคปฏปตตอธวาสน (การยงมรรคใหถงมรรค) ประโยคของมจฉาจารนน มหนงคอ สาหตถกปโยคะเทานน.

วาดวยมสาวาท

ความพยายามทางวาจา (วจปโยคะ) หรอความพยายามทางกายอนทาลายประโยชน ของบคคลผมงกลาวใหขดแยงกน ชอวา มสา. กเจตนาอนใหตงขนดวยความพยายามทางกายหรอทางวาจาทมงจะกลาวใหคลาดเคลอนเปนอยางอน ของบคคลอน โดยประสงคจะกลาวใหคลาดเคลอน ชอวามสาวาท. อกนยหนง เรองอนไมเปนจรง ไมใชของแท ชอวา มสา. การใหบคคลรเรองไมจรงไมแทนน โดยภาวะวาจรง วาแท เรยกวา วาทะ กวาโดยลกษณะ เจตนาทใหตงขนดวยเคลอนไหวอยางนน ของบคคลผประสงคใหคนอนรถงเรองไมจรงแท เรยกวา มสาวาท. มสาวาทนน ชอวา มโทษนอย เพราะประโยชนทผพดทาลายประโยชนนนนอย ชอวา มโทษมาก เพราะทาลายประโยชนมาก. อกอยางหนงมสาวาทของคฤหสถทงหลายทเปนไปโดยนยมอาทวา ไมมดงน เพราะประสงคจะไมใหวตถทมอยของตน ชอวา มโทษนอย. มสาวาททตนเปนพยานกลาวเพอทาลายประโยชน ชอวา มโทษมาก. มสาวาทของบรรพชตทงหลายทเปนไปโดยนยปรณกถาวา นามนในบาน วนนเหนทจะไหลไปเหมอนแมนาโดยประสงคจะหวเราะกนเลน เพราะนามนหรอเนยใสเพยงเลกนอย ชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 292มโทษนอย แตมสาวาทของบรรพชตผกลาวโดยนยมอาทวา ไมเหนเลยวาเหน ดงน ชอวา มโทษมาก. (องค) ของนมสาวาทนน ม ๔ อยาง คอ ๑. อตถ วตถ (เรองไมจรง) ๒. วส วาทนจตต (คดจะกลาวใหคลาดเคลอน) ๓. ตชโช วายาโม (พยายามเกดดวยความคดนน) ๔. ปรสส ตทตถวชานน (คนอนรเนอความนน) ประโยคของมสวาทมอยางเดยว คอสาหตถกปโยคะเทานน. มสาวาทนนพงทราบโดยการกระทากรยาของผกลาวใหคลาดเคลอนดวยกาย หรอดวยของเนองดวยกาย หรอดวยวาจา. ถาบคคลอนรเนอความนนดวยกรยานนเจตนาอนตงขนดวยกรยาน ยอมผกพนโดยกรรมทเปนมสาวาทในขณะนน ทเดยว. อนง เมอบคคลสงวา เจาจงกลาวแกบคคลน ดงนกด เมอเขยนหนงสอทงไปขางหนากด เมอเขยนตดไวทขางฝาเรอนเปนตนโดยประสงควาบคคลนพงทราบอยางนกด โดยประการทใหบคคลอนกลาวใหคลาดเคลอนจากกาย หรอจากวตถเนองดวยกาย หรอดวยวาจา เพราะฉะนน แมประโยคทงหลายคอ อาณตตปโยคะ นสสคคยปโยคะ ถาวรปโยคะ กยอมสมควรในมสาวาทนแตเพราะไมมมาในอรรถกถาทงหลาย จงควรพจารณากอนแลวถอเอา.

วาดวยปสณาวาจาเปนตน

พงทราบวนจฉยในปสณาวาจาเปนตน บคคลยอมกลาววาจากอนบคคลใดยอมกระทาความรกของตนในหวใจของบคคลนน ใหเกดการปายรายแกบคคลอน วาจานน ชอวา ปสณาวาจา.กวาจาใด ยอมกระทาความหยาบคายใหตนบาง ใหผอนบาง วาจานน ชอวาผรสวาจา. อกอยางหนง วาจาใด ทาความหยาบคายเอง ไมเพราะห ไมจบใจ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 293วาจาน ชอวา ผรสวาจา. บคคลยอมพดเพอเจอ คอไรประโยชน ภาวะนน ชอวา สมผปปลาปะ แมเจตนา กไดชอวา ปสณาวาจาเปนตนนนแหละเพราะเปนเหตของวาจาเหลานน. กเจตนานนเองทานประสงคเอาในทน. บรรดาวาจาเหลาน เจตนาของบคคลผมจตเศราหมองแลว ตงขนดวยความพยายามทางกายและวาจาเพอความแตกแยกของชนเหลาอน หรอทาความรกใหแกตน ชอวา ปสณาวาจา เจตนาทเปนปสณาวาจานน ชอวา มโทษนอยเพราะทาความแตกแยกใหบคคลผมคณนอย ชอวา มโทษมาก เพราะบคคลนนมคณมาก. สวนประกอบ (องค) ของปสณาวาจาม ๔ คอ มคนอนทตนพงทาใหแตกกน (ภนทตพโพ ปโร) ๑. ความเปนผมเจตนากลาวใหแตกกน (เภทปเรกขารตา) ดวยประสงควา ชนเหลานจกเปนไปตาง ๆ กนดวยอบายอยางน หรอวา เปนผใครจะทาตนใหเปนทรกวาเราจกเปนทรกใคร จกเปนทคนเคยดวยอบายอยางน ๑. มความพยายามเกดขนดวยจตนน (ตชโช วายาโม) ๑. บคคลนนรความหมายนน (ตสส ตทตถวชานน ) ๑. กเมอบคคลอนไมแตกกน กรรมบถกไมแตก เมอบคคลแตกกนนนแหละกรรมบถจงแตกทเดยว. เจตนาหยาบคายโดยสวนเดยว ทตงขนดวยความพยายามทางกายและวาจาอนตดความรกของผอน ชอวา ผรสวาจา. เพอความแจมแจงแหงผรสวาจานน มเรองนเปนอทาหรณ. ไดยนวา เดกชายคนหนงไมเชอฟงถอยคาของมารดาไปปา มารดาไมอาจใหเขากลบได จงไดดาวา ขอใหแมควายดรายจงไลตามมน ดงน ทนนแมควายในปากไดปรากฏแกเขา เหมอนอยางมารดานนกลาวนนแหละ เดกไดทา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 294สจจกรยาวา แมของขาพเจายอมพดคาใดดวยปาก (ไมคดราย) ขอคานนจงอยาม ถาแมคดคาใดดวยความตงใจ ขอคานนจงมเถด ดงน. แมควายไดยนอย เหมอนบคคลผกไวในทนนนนแหละ. ความพยายามแมอนตดเสยซงความรกอยางน ยอมไมชอวา ผรสวาจาเพราะความทจตออน. จรงอย ในกาลบางครง มารดาและบดายอมพดกะบตรนอยแมอยางวา ขอใหพวกโจรจงตดพวกเจาใหเปนทอนนอยทอนใหญดงนแตทานทงสองนนไมปรารถนาอะไร ๆ แมกลบดอกอบลตกไปถกบตรเหลานน. อนง ในกาลบางคราว อาจารยและอปชฌาย ยอมกลาวกะศษยผอาศยอยางนวาพวกนไมมหร ไมมโอตปปะ พดอะไร พวกเจาจงไลเขาออกไปเสย แตทแททานเหลานน ยอมปรารถนาซงความถงพรอมแหงการเลาเรยนและการบรรล-มรรคผลของศษยเหลานน ไมชอวา ผรสวาจา เพราะความทจตออนแมฉนใด ไมชอวา เปนผรสวาจา เพราะเปนวาจาออนหวาน ฉนนนกหาไม ดวยวาคาพดของบคคลผประสงคจะใหคนอนตายวา พวกทานจงใหผนนอนเปนสข ดงน ยอมไมเปนผรสวาจาหาไม กวาจานนเปนผรสวาจาแทเปนวาจามจตหยาบ. วาจานน ชอวา มโทษนอย เพราะความทบคคลนนมคณนอย ชอวา มโทษมาก เพราะบคคลนนมคณมาก. ผรสวาจานนมองค ๓ คอ ๑. อกโกสตพโพ ปโร (มคนอนทตนพงดา) ๒. กปตจตต (มจตโกรธ) ๓. อกโกสนา (การดา) อกศลเจตนาอนยงบคคลอนรสงทไมเปนประโยชน ซงตงขนดวยการพยายามทางกายและวาจา ชอวา สมผปปลาปะ สมผปปลาปะนน ชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 295มโทษนอย เพราะความทมการสองเสพนอย ชอวา มโทษมาก เพราะมการ ซองเสพมาก องคของสมผปปลาปะม ๒ คอ ภารตยทธสตาหรณาทนรต-ถกกถาปเรกขารตา (ความเปนผมเจตนาจะพดเรองไรประโยชนมภารตยทธและการลกพานางสดาไปเปนตน) ๑. ตถารปกถากถน (การกลาววาจาเชนนน) ๑. กเมอบคคลอนไมถอเอาถอยคานน กรรมบถกไมแตก เมอมผอนถอสมผปปลาปะนนแหละ กรรมบถจงแตกไป. ธรรมชาตทเพงเลง ชอวา อภชฌา. อธบายวา เปนผมงตอสงของของผอน ยอมเปนไปโดยความเปนผนอมไปสสมบตของผอน อภชฌานนมการเพงเลงภณฑะของบคคลอนเปนลกษณะอยางนวา โอหนอ สงนพงเปนของเรา ดงน ชอวา มโทษนอยและโทษมาก เหมอนอทนนาทาน.อภชฌานน มองค ๒ คอ ปรภณฑ (สงของของบคคลอน) ๑. อตตโนปรณามนจ (นอมมาเพอตน) ๑. ทจรง เมอความโลภในวตถอนเปนของผอน แมเกดแลว กรรมบถยงไมแตกไปกอน จนกวา เขานอมมาเพอตนดวยคาวา โอหนอ วตถนพงเปนของเรา ดงน. สภาวธรรมทยงประโยชนเกอกลและความสขใหพนาศไป ชอวาพยาบาท. พยาบาทนนมความมงรายเพอใหผอนพนาศเปนลกษณะมโทษนอยและมโทษมาก เหมอนผรสวาจา. พยาบาทนนมองค ๒ คอ ปรสตโต(สตวอน) ๑. ตสส จ วนาสจนตา (ความคดทใหสตวนนพนาศไป) ๑.ทจรง เมอความโกรธมสตวอนเปนทตงแมเกดขนแลว กรรมบถยงไมแตกไปกอน ตราบจนกวาจะคดยงสตวใหพนาศวา ไฉนหนอ สตวนพงขาดสญพงพนาศดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 296 ธรรมชาตทชอวา มจฉาทฏฐ เพราะอรรถวา เหนผดโดยความไมถอเอาตามความเปนจรง. มจฉาทฏฐนนมความเหนวปรตเปนลกษณะโดย นยเปนอาทวา ทานทบคคลใหแลวไมมผล ดงน ชอวา มโทษนอย และมโทษมาก เหมอนสมผปปลาปะ อกอยางหนง อนยตฉาทฏฐมโทษนอยนยตมจฉาทฏฐมโทษมาก. องคของมจฉาทฏฐม ๒ อยาง คอ วตถโน จคหตาการวปรตตา (เรองทงหลายวปรตจากอาการทถอเอา) ๑. ยถา จ ตคณหาต ตถาภาเวน ตสสปฏาน (ความปรากฏแหงเรองนนโดยความไมเปนจรงตามทยดถอ) ๑. บรรดามจฉาทฏฐเหลานน กรรมบถยอมแตกไปเพราะนตถกทฏฐ อเหตกทฏฐ และอกรยทฏฐเทานน กรรมบถยอมไมแตกไปเพราะทฏฐอน ๆ.

วาดวยอกกศอกศลกรรมบถ ๕ ประเภท

พงทราบวนจฉยอกศลกรรมบถ ๑๐ แมเหลาน โดยอาการ ๕ คอโดยธรรม (ธมมโต) โดยโกฏฐาส (โกฏาสโต) โดยอารมณ (อารม-มณโต) โดยเวทนา (เวทนาโต) โดยมล (มลโต). บรรดาอาการ ๕ เหลานน คาวา โดยธรรม ความวา กบรรดาอกศลกรรมบถ ๑๐ เหลานน อกศลกรรมบถ ๗ โดยลาดบ (คอกายทจรต ๓วจทจรต ๔) เปนธรรมคอเจตนาเทานน อกศลกรรมบถ ๓ มอภชฌาเปนตนเปนธรรมทสมปยตกบเจตนา. คาวา โดยโกฏฐาส ไดแก อกศลกรรมบถ ๘ ทไมเปนมล คออกศลกรรมบถ ๗ โดยลาดบ และมจฉาทฏฐ ๑. อภชฌาและพยาบาทเปนกรรมบถดวย เปนมลดวย. จรงอย อภชฌา คอ โลภะเพงถงมล ยอมเปนอกศลมล พยาบาท คอ โทสะ ยอมเปนอกศลมล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 297 คาวา โดยอารมณ ไดแก ปาณาตบาต มสงขารเปนอารมณเพราะมชวตนทรยเปนอารมณ. อทนนาทาน มสตวเปนอารมณ หรอมสงขารเปนอารมณ. มจฉาจาร มสงขารเปนอารมณ ดวยอานาจโผฏฐพพะอาจารยบางพวกกลาววา มจฉาจารมสตวเปนอารมณ ดงนบาง. มสาวาท มสตวเปนอารมณ หรอมสงขารเปนอารมณ. ปสณาวาจา มอารมณเหมอนมสาวาท ผรสวาจา มสตวเปนอารมณเทานน. สมผปปลาปะ มสตวเปนอารมณ หรอมสงขารเปนอารมณ ดวยสามารถธรรมคอ ทฏฐะ สตะ มตะวญญาตะ อภชฌา กเหมอนกน พยาบาท มสตวเปนอารมณเทานน.มจฉาทฏฐ มสงขารเปนอารมณ ดวยอานาจแหงธรรมอนเปนไปในภม ๓. คาวา โดยเวทนา ไดแกปาณาตบาตเปนทกขเวทนา. จรงอย พระ-ราชาทงหลายทรงเหนโจรแลว แมทรงพระสรวลอย กทรงตรสวา พวกเธอจงไปฆามนเสยแมกจรง ถงอยางนน เจตนาทถงความตกลงพระทยของพระราชาเหลานนกเปนเจตนาสมปยตดวยทกขเวทนาโดยแท. อทนนาทานมเวทนา ๓จรงอย อทนนาทานนน เมอบคคลเหนภณฑะของผอนราเรงยนดถอเอากเปนสขเวทนา เมอมความหวาดกลวถอเอากเปนทกขเวทนา หรอเมอพจารณาผลอนไหลออกของอทนนาทานกเปนทกขเวทนาเหมอนกน แตในเวลาทลกไปตงอยในภาวะความเปนกลาง อทกขมสขเวทนากเกดขน. มจฉาจารมเวทนา๒ คอดวยสามารถแหงสขเวทนาและอทกขมสขเวทนา แตในจตทตกลงใจไมเปนอเบกขาเวทนา. มสาวาท มเวทนา ๓ โดยนยทกลาวแลวในอทนนาทานนนแหละ ปสณาวาจา กมเวทนา ๓ เหมอนกน. ผรสวาจา เปนทกขเวทนา.สมผปปลาปะ มเวทนา ๓. จรงอย ในเวลาบคคลผยนดราเรง กลาวเรองมการลกพานางสดาและภารตยทธเปนตน เมอบคคลเหลาอนกาลงใหสาธการ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 298มการยกขนซงแผนผาเปนตน สมผปปลาปะนน ยอมเปนสขเวทนา. ครนเมอบคคลคนหนงใหสนจางไวกอน แตมาภายหลงคนอนพดวา ขอทานจงกลาวเรองตงแตตน ดงน ในเวลาทกาลงเลาเรอง โทมนสเกดขน ดวยคดวา เรา จกกลาวกถาเบดเตลดไมสบตอกนหรอไมหนอ ดงน ยอมเปนทกขเวทนา.เมอเขากลาวกถาเฉย ๆ ยอมเปนอทกขมสขเวทนา. อภชฌา มเวทนา ๒ดวยสามารถแหงสขเวทนา และอเบกขาเวทนา. มจฉาทฏฐ กม ๒ เหมอนอภชฌา. พยาบาท เปนทกขเวทนา. คาวา โดยมล คอ ปาณาตบาตม ๒ มล ดวยสามารถแหงโทสมลและโมหมล. อทนนาทาน กม๒ มล คอดวยอานาจแหงโทสะ กบ โมหะหรอวาดวยอานาจแหงโลภะกบโมหะ มจฉาจาร กมมล ๒ คอดวยอานาจแหงโลภะและโมหะนนแหละ มสาวาท ม ๒ มล ดวยสามารถแหงโทสะกบโมหะ หรอโลภะกบโมหะ ปสณาวาจา และสมผปปลาปะกม ๒ เหมอนกนผรสวาจา ม ๒ มล ดวยสามารถแหงโทสะและโมหะ. อภชฌามมลเดยวดวยสามารถแหงโมหะ พยาบาทกมมลเดยวเหมอนกน มจฉาทฏฐม ๒ มลดวยอานาจแหงโลภมลและโมหมลแล. จบกถาวาดวยอกศลบถ

กถาวาดวยกศลกรรมบถ ๑๐

ธรรม ๑๐ อยางเหลาน คอ การงดเวนจากปณาตบาตเปนตน (ม๗ อยาง) อนภชฌา อพยาบาท และสมมาทฏฐ ชอวา กศลกรรมบถ.บรรดากศลกรรมบถ ๑๐ เหลานน ปาณาตบาตเปนตนมเนอความตามทกลาว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 299ไวแลวนนแหละ ธรรมทชอวา วรต (วรต) เพราะอรรถวาเปนเครองงดเวนจากปาณาตบาตเปนตนดวยธรรมน หรอวาเปนตวงดเวน หรอวา ธรรมนเปนเพยงการงดเวนเทานน. การงดเวนของบคคลผงดเวนจากปาณาตบาต สมปยตดวยกศลจต ตามทตรสไวอยางนวา การงดการเวนจากปาณาตบาต อนใด มในสมยนน ดงน วรต (การงดเวน) นน ม ๓ ประเภท คอ สมปตตวรต สมาทานวรต สมจเฉทวรต บรรดาวรต ๓ ประเภทนน วรตเมอเกดขนแกบคคลผไมไดสมาทานสกขาบททงหลาย ซงพจารณาถงความเกด (ชาต) ความเสอม (วย) และพาหสจจะเปนตนของตนแลว ไมกาวลวงวตถทถงพรอมดวยคดวา การกระทาเหนปานนไมสมควรแกพวกเรา ดงน พงทราบวา เปนสมปตตวรต. สมปตต-วรตนน มเรองเปนอทาหรณ เหมอนวรตของอบาสก ชอ จกกนะ ในเกาะสหลดงตอไปน. ไดยนวา โรคเกดขนแกมารดาของนายจกกนะนน ในเวลาทเขายงเปนเดกทเดยว. หมอบอกวา ควรไดเนอกระตายสด ลาดบนน พชายของนายจกกนะจงสงใหนายจกกนะไดดวยคาวา พอจกกนะจงไปเทยวหาทไรนา นายจกกนะนนกไปในทนน กในสมยนน มกระตายตวหนงมาเพอจะเคยวกนขาวกลาออน มนเหนนายจกกนะนนกแลนไปโดยเรว ไดถกเถาวลยพนไวจงสงเสยงกร กร ดงน. นายจกกนะไปตามเสยงนน จบมนแลวคดวา เราจกปรงยาใหมารดา แลวคดอกวา เราฆาสตวอนเพราะชวตมารดาเปนเหต นไมสมควรแกเรา ลาดบนน จงปลอยไปโดยกลาววา เจาจงไปกนหญาและนา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 300พรอมกบกระตายทงหลายในปาเถด. เขาถกพชายถามวา ดกอนพอ เจาไดกระตายแลวหรอ เขาบอกเรองนนทงหมด ลาดบนน จงถกพชายดาเอา นายจกกนะนนไปสสานกมารดาแลว กลาวอธษฐานสจจะวา ตงแตเกดแลวขาพเจายงไมรจกการแกลงฆาสตวมชวตเลย ดงน ทนใดนน มารดาของเขากหายจากโรค. กวรตเมอเกดขนแกบคคลผสมาทานสกขาบททงหลาย ในเวลาสมาทานสกขาบทนนแหละ และในกาลตอไปถงสละชวตของคนกไมกาวลวงวตถ พงทราบวา เปนสมาทานวรต. เหมอนวรตของอบาสกผอาศยอยทภเขาชอวา ทนตรวฑฒมานะ. ไดยนวา อบาสกนนรบสกขาบททงหลายในสานกของพระเถระปงคลพทธรกขตตะ ผอยในอมพรวหารแลวไปไถนา. ครงนน โคของเขาหายไปเขาตามหาโคนน จงขนไปยงภเขาชอวา ทนตรวฑฒมานะ งใหญไดรดเขาในทนน เขาคดวา เราจกตดศรษะงนนดวยมอนคมน แลวคดอกวา เรารบสกขาบททงหลายในสานกครทควรแกการยกยองแลวพงทาลายเสย ขอนนไมสมควรแกเราเลย ดงน. เขาคดอยางนจนถง ๓ ครง แลวตดสนใจวา เราจกสละชวต จกไมสละสกขาบท ดงน จงทงมดอนคมทวางบนบา ทนทนนแหละงใหญกปลอยเขาไดเลอยไปแลว. วรต ทสมปยตดวยอรยมรรค พงทราบวาเปนสมจเฉทวรต จาเดมแตสมจเฉทวรตเกดขนแลว แมจตของพระอรยบคคลทงหลายกไมเกดขนวาเราจกฆาสตว ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 301 วาดวยกศลกรรม ๕ ประเภท

บดน พงทราบวนจฉยกศลกรรมบถเหลาน โดยอาการ ๕ อยางเหมอนอกศลกรรมบถ คอ โดยธรรม โดยโกฏฐาส โดยอารมณ โดยเวทนา โดยมล. บรรดากศลกรรม ๕ ประเภทนน คาวา โดยธรรม ความวาจรงอย บรรดากรรมบถ. เหลานน กรรมบถ ๗ โดยลาดบ (กายสจรต ๓วจสจรต ๔) ยอมเปนเจตนาและเปนทงวรต กรรมบถ ๓ เบองปลายเปนธรรมสมปยตดวยเจตนาเทานน. คาวา โดยโกฏฐาส ความวา กรรมบถ ๗ โดยลาดบเปนกรรมบถอยางเดยวไมเปนมล. กรรมบถ ๓ เบองปลายเปนกรรมบถดวย เปนมลดวย.จรงอย อนภชฌา คอ อโลภะเพงถงมลแลวกเปนกศลมล อพยาบาท คออโทสะเปนกศลมล สมมาทฏฐ คอ อโมหะเปนกศลมล. คาวา โดยอารมณ ความวา อารมณทงหลายของปาณาตบาตเปนตนนนแหละกเปนอารมณของกศลกรรมเหลานน. จรงอย การงดเวน (วรต)จากวตถทพงกาวลวงนนแหละ ชอวา เวรมณ. เหมอนอยางวา อรยมรรคมนพพานเปนอารมณ ยอมละกเลสทงหลาย ฉนใด กกรรมบถเหลานมชวตนทรยเปนตนเปนอารมณ พงทราบวา ยอมละความเปนผทศลทงหลายมปาณาตบาตเปนตน ฉนนน. คาวา โดยเวทนา ความวา กศลกรรมบถทงหมดเปนสขเวทนาหรออเบกขาเวทนา. จรงอย เพงถงกศลแลว ชอวา ทกขเวทนายอมไมม. คาวา โดยมล ความวา กรรมบถ ๗ โดยลาดบ ยอมม ๓ มล คออโลภะ อโทสะ อโมหะ ของบคคลผงดเวนดวยจตอนสมปยตดวยญาณม ๒ มลของบคคลผงดเวนดวยจตไมประกอบดวยญาณ. และม ๒ มล ของ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 302บคคลผงดเวนดวยจตอนสมปยตดวยอนภชฌา และญาณ มมลเดยวของบคคล ผงดเวนดวยจตไมประกอบดวยญาณ แตอโลภะไมเปนมลของตนกบตน แมในอพยาบาทกมนยนแหละ สมมาทฏฐ ม ๒ มล ดวยอานาจแหงอโลภะและอโทสะ ชอวา กศลกรรมบถ ม ๑๐ เหลานน ดวยประการฉะน. บดน บณฑตพงทราบชอการเทยบเคยงกรรมบถ ในทน. จรงอยอสงวรทเกดขนดวยอานาจทวารแหงผสสะ ๕ ยอมเปนมโนกรรมฝายอกศลเทานน. อสงวรทเกดขนดวยอานาจทวารแหงมโนสมผส ยอมเปนกรรมแมทง ๓ อยาง. เพราะวา อสงวรนนถงการไหวในกายทวารแลว ยอมเปนกายกรรมฝายอกศล ถงความไหวในวจทวาร กเปนวจกรรมฝายอกศล ไมถงการไหวในทวารทง ๒ น กเปนมโนกรรมฝายอกศล. อสงวรอนเกดขนดวยสามารถทวารแหงอสงวร ๕ เปนมโนกรรมฝายอกศลเทานน. อสงวรทเกดขนดวยทวารแหงอสงวรทกายไหว ยอมเปนกายกรรมฝายอกศลเทานน. อสงวรทเกดขนดวยทวารแหงอสงวรโดยใหวาจาไหว ยอมเปนวจกรรมฝายอกศลเทานน. อสงวรทเกดขนดวยสามารถทวารแหงอสงวรโดยใจไหวไป ยอมเปนมโนกรรมฝายอกศลเทานน กายทจรต ๓ อยาง เปนกายกรรมฝายอกศลเทานน. วจทจรต ๔ อยาง กเปนวจกรรมฝายอกศลนนแหละ มโนทจรต ๓ อยาง กเปนมโนกรรมฝายอกศลเทานน. แมสงวรกเกดดวยสามารถทวารแหงผสสะ ๕ กเปนมโนกรรมฝายกศลเทานน. สวนสงวรแมนเกดขนดวยสามารถทวารแหงมโนสมผส กเปนกรรมแมทง ๓ ดจอสงวร. สงวรแมเกดแลวดวยสามารถทวารแหงสงวร ๕ กเปนมโนกรรมฝายกศลเทานน. สงวรทเกดขนดวยสามารถทวารแหงสงวรไหวกายกเปนกายกรรมฝายกศลเทานน. สงวรทเกดขนดวยสามารถทวารแหงสงวรให

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 303ไหววาจา กเปนวจกรรมฝายกศลเทานน. สงวรทเกดขนดวยสามารถทวารแหงสงวรทางใจ กเปนมโนกรรมฝายกศลเหมอนกน กายสจรต ๓ อยาง ยอมเปนกายกรรมฝายกศลเทานน. วจสจรต ๔ อยาง ยอมเปนวจกรรมฝายกศลเทานน. มโนสจรต ๓ อยาง กเปนมโนกรรมฝายกศลเหมอนกน. กายกรรมทเปนอกศลยอมไมเกดขนดวยสามารถทวารแหงผสสะ ๕แตยอมเกดขนดวยสามารถทวารแหงมโนสมผสเทานน. วจกรรมฝายอกศลกเหมอนกน แตมโนกรรมฝายอกศลยอมเกดขนดวยสามารถแหงสมผส ๖.มโนกรรมนนถงความไหวในกายทวารและวจทวารแลว กเปนกายกรรมและวจกรรมฝายอกศล. มโนกรรมนนไมถงความไหวในกายทวารและวจทวารกเปนมโนกรรมฝายอกศลเทานน. เหมอนอยางวา กายกรรมฝายอกศล ยอมไมเกดขนดวยสามารถทวารแหงผสสะ ๕ ฉนใด กายกรรมฝายอกศลกยอมไมเกดขนแมดวยสามารถทวารแหงอสงวร ๕ ฉนนน คอยอมเกดดวยสามารถทวารแหงอสงวรอนยงกายใหไหว และดวยสามารถทวารแหงอสงวรทางวาจายอมไมเกดดวยสามารถทวารแหงอสงวรทางมโน. แมวจกรรมทเปนอกศลยอมเกดขนดวยสามารถทวารแหงอสงวร ๕ ยอมเกดขนดวยสามารถทวารแหงอสงวรอนยงกายและวาจาใหไหว ยอมไมเกดดวยสามารถทวารแหงอสงวรทางมโน. มโนกรรมฝายอกศลยอมเกด แมดวยสามารถทวารแหงอสงวร ๘นนแหละ แมในกายกรรมทเปนฝายกศลเปนตน กนยนเหมอนกน. สวนตางกนมดงน. กายกรรมและวจกรรมทเปนอกศล ยอมไมเกดขนดวยสามารถแหงอสงวรทางมโน ฉนใด กายกรรมและวจทเปนกศลกยอมไมเกดขนดวยสามารถทวารแหงสงวรทางมโนทวาร ฉนนน. แตวา กายกรรมและวจกรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 304ฝายกศลเหลานน ยอมเกดแกบคคลผไมยงสวนแหงกายและวาจาใหไหวรบสกขาบททงหลาย แมในทวารแหงมโนสงวร. ดวยประการดงกลาวมาแลว กศลจตทเปนกามาวจร ชอวายอมเกดขนในมโนทวารนน ดวยสามารถแหงกรรมและทวาร ๓ อยาง ไมเกดขนดวยสามารถทวารแหงวญญาณ ๕. การเสวยอารมณเปนสขหรอเปนทกข หรออทกขมสขนอนใด ยอมเกดขน เพราะจกขสมผสเปนปจจย. กโดยนยนกศล-จตทเปนกามาวจร ยอมเกดขนดวยสามารถทวารแหงผสสะ ๖ ยอมไมเกดขนดวยสามารถทวารแหงอสงวร ๘ ยอมเกดขนดวยสามารถทวารแหงสงวร ๘ยอมไมเกดขนดวยสามารถแหงอกศลกรรมบถ ๑๐ ยอมเกดขนดวยสามารถแหงกศลกรรมบถ ๑๐ เพราะฉะนน กศลจตนจงเกดขนดวยสามารถทวารแหงกรรม๓ อยาง หรอดวยสามารถทวารแหงผสสะ ๖ หรอดวยสามารถทวารแหงสงวร ๘ หรอวา ดวยสามารถแหงกศลกรรมบถ ๑๐. เมอคาวา กามาวจร-กศลจตยอมเกดขนปรารภรปารมณ ฯ ล ฯ หรอธรรมารมณ ดงนตรสแลวกามาวจรกศลจตทงหมดกเปนอนตรสไวแลวแล. จบกถาวาดวยทวาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 305 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

พงทราบการประกอบเนอความในพระบาลนวา ย ย วา ปนารพภดงตอไปน บรรดารปารมณเปนตนตามทกลาวแลวขางตน ปรารภรปเปนอารมณ คอกระทารปใหเปนอารมณ หรอปรารภเสยงเปนอารมณ ฯลฯ หรอปรารภธรรมารมณเกดขน ดวยคามประมาณเทาน ยอมเปนเชนกบทรงรบรองอารมณหนงเทานน ในบรรดาอารมณเหลาน อารมณใดอารมณหนงของจตน. กจตนของบคคลคนหนง ในสมยหนง ปรารภรปารมณเกดขนหรอปรารภอารมณอยางใดอยางหนง แมมเสยงเปนตนของบคคลอนในสมยอนจงเกดขนอกทเดยว. อนง เมอจตนมอารมณเกดขนอยอยางน กไมมลาดบแมนวา จตดวงหนงปรารภรปารมณกอน ในภพหนงเปนไปแลว จงปรารภสททารมณในภายหลง ดงน. แมลาดบนวา ในบรรดาอารมณทมรปเปนตนมสเขยวเปนอารมณกอนแลว มสเหลองเปนอารมณในภายหลง ดงน กไมกาหนดไว เพอแสดงจตนนนนแหละมอารมณทกอยางน และความไมมลาดบและแมในความไมมลาดบ กยงไมมความกาหนดอารมณ มสเขยวและสเหลองเปนตน จงตรสคาวา ย ย วา ปนารพภ ดงน คานทานอธบายไววาบรรดาอารมณทงหลายมรปารมณเปนตนเหลาน มใชมอารมณอยางใดอยางหนงเพยงอารมณเดยว ทแทแลวปรารภอารมณอะไรกไดเกดขน และจตนนแมเมอเกดขนอยางน กไมเกดขนแมโดยลาดบอยางนวา มรปเปนอารมณกอนภายหลงจงมเสยงเปนอารมณ แตวา ปรารภอารมณใด ๆ กได เกดขน.อธบายวา กระทาอารมณอยางใดกตามในบรรดารปารมณเปนตน เกดขนโดย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 306ปฏโลมหรอโดยอนโลม หรอโดยนยมอารมณอยางหนงคนหรอสองอยางคนเปนตน. และแมรปารมณทงหลายกไมเกดโดยกาหนดแมนวา จตมสเขยว เปนอารมณกอน ภายหลงจงมสเหลองเปนอารมณ แตปรารภอารมณใด ๆกได อธบายวา จตปรารภรปารมณอยางใดอยางหนง ในบรรดารปารมณทงหลายมสเขยวและสเหลองเปนตนเกดขน. แมในสททารมณเปนตน กนยน แหละ นเปนการประกอบความอธบายไวอยางหนงกอน ยงมขอความทควรแนะนาอนอก ดงตอไปน. รปเปนอารมณของจตน มอย เพราะเหตนน จตนจงชอวา มรปเปนอารมณ ฯลฯ ธรรมเปนอารมณของจตนมอย เพราะเหตนน จตนจงชอวา มธรรมเปนอารมณ. พระผมพระภาคเจาครนตรสวา จตมรปารมณฯลฯ หรอมธรรมารมณเกดขน ดวยประการฉะนแลว จงตรสอกวา กหรอวาจตปรารภอารมณใด ๆ เกดขน ดงน เนอความแหงพระดารสทตรสวา จตปรารภอารมณใด ๆ เกดขนดงนนน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในรปเปนตนเหลานนเถด. สวนในมหาอรรถกถา มขอความกลาวไวเพยงเทานวา พระผมพระภาคเจาตรสเยวาปนกนยไว ไมมอะไรใหม คอเปนอารมณทถอเอาแลวในหลงนนแหละ แลวตรสพระดารสน เพอกลาวปรารภรป ฯลฯ หรอปรารภธรรม หรอปรารภอารมณนหรออารมณนน ดงน.

อธบายคาวาธรรมมผสสะเปนตน

คาวา ตสม สมเย นเปนคาปฏนทเทส (คอการวกกลบมาอธบายอก)โดยกาหนดสมยททรงยกขนแสดงโดยไมแนนอน เพราะฉะนน บณฑตพง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 307ทราบเนอความแหงคาวา ตสม สมเย นนวา กามาวจรกศลจต เกดขนในสมยใด ผสสะ ฯ ล ฯ อวกเขปะกเกดขนในสมยนนนนแหละ ดงน. ในเนอความเหลานน คาทเปนมตของอาจารยทงหลายนอกจากอรรถ-กถากลาวไวดงนวา พงทาการประกอบการอธบายธรรมทงหลายมผสสะเปนตนเหมอนจตนนแหละ ดวยสามารถแหงบททคดได โดยนยมอาทวา ผสสะยอมเกดขน ดงน ถามวา ผสสะยอมเกดเปนอะไร ตอบวา ยอมเกดเปนกามาวจรเปนกศล เปนโสมนสสสหคตะ เพราะวา ในเวทนายอมไมไดในคาวาโสมนสสสหคตะ และในปญญนทรยกยอมไมไดในคาวา ญาณสมปยตเพราะฉะนน จงกลาววา ดวยสามารถแหงบททคดไดดงน แตคาทอาจารยกลาวเเลวนไมควรเหนเปนสาระ. ถามวา กเพราะเหตไร ในคาวา ผสโส โหต เปนตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสผสสะไวกอน. ตอบวา เพราะผสสะยงจตใหตกไปกอน* จรงอย ผสสะเปนธรรมยงจตใหตกไปกอนในอารมณ ถกตองอารมณเกดขน เพราะฉะนน จงตรส ผสสะกอน กจตถกตองอารมณดวยผสสะเสวยอารมณดวยเวทนา จาอารมณไดดวยสญญา ยอมคดดวยเจตนา ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนภกษทงหลาย บคคลผอนผสสะถกตองแลวยอมเสวยอารมณ ผอนผสสะถกตองแลวยอมจาอารมณ ผอนผสสะถกตองแลวยอมคดอารมณ ดงน. อกอยางหนง ผสสะนเปนปจจยทมกาลงของสมปยตธรรมทเกดพรอมกน เหมอนปราสาท ชอวา เสาเปนปจจยสาคญของทพสมภาระทเหลอ*บาลบางแหงวา จตตสส ปมาภนปาตตตา แปลวา เพราะเปนการประชมรวมกนแหงจตเปนครงแรก.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 308คอ ขอ ไมระแนง เชงฝา ยอด กลอน จว ดง แป เปนสงทเนองดวยเสา ตงอยบนเสา ฉะนน ผสสะนเปนเชนกบเสา สมปยตตธรรมทเกดพรอมกนเปนเชนกบทพสมภาระทเหลอ แมเพราะเหตนน จงตรสผสสะกอน แตขอความทกลาวแลวนมใชเปนเหต (การณะ) เพราะวา ธรรมขอนไมไดเพอจะกลาววา ผสสะนเกดขนกอนธรรมทเกดขนในจตดวงหนง แตสมปยตตธรรมนเกดภายหลง ดงน ทงเหต (การณะ) ของผสสะ แมในความเปนแหงปจจยทมกาลงกไมปรากฏ พระผมพระภาคเจาตรสผสสะไวกอน ดวยวาระแหงเทศนาเทานน. ความจรงแมจะนามากลาววา เวทนายอมเกด ผสสะยอมเกดสญญายอมเกด ผสสะยอมเกด เจตนายอมเกด ผสสะยอมเกด จตยอมเกดดงนกควร. กผสสะนนเอง พงทราบวา ตรสไวกอนโดยวาระแหงเทศนา ดงน.อนง ในผสสะน ฉนใด แมธรรมทเหลอนอกน กพงทราบฉนนน ชอวาลาดบแหงธรรมทเกดและเกดหลง บณฑตไมพงแสวงหา แตพงแสวงหาธรรมทงหลาย โดยความหมายแหงคา (วจนตถะ) ลกษณะ และรสเปนตนเทานน คอ

ความหมายของคาวาผสสะ

ผสตต ผสโส ธรรมชอวา ผสสะ เพราะอรรถวากระทบอารมณผสสะนนมลกขณาทจตกะ ดงน. ผสนลกขโณ มกระทบอารมณเปนลกษณะ ส ฆฏนรโส มการประสานเปนกจ สนนปาตปจจปฏาโน มการประชมพรอมกนเปนปจจปฏฐาน อาปาถคตวสยปทฏาโน มอารมณมาสคลองเปนปทฏฐาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 309 จรงอย ผสสะน แมมใชรปธรรมแตกเปนไปโดยอาการการถกตอง อารมณ เพราะฉะนน จงชอวา มการกระทบอารมณเปนลกษณะ ผสสะน แมไมตดกบอะไรสกอยางหนง แตกประสานจตกบอารมณเหมอนรปกบจกษและเสยงกบโสต เพราะฉะนน จงชอวา มการประสานเปนกจรส อกอยางหนงพงทราบวา มการประสานเปนสมปตตรส เพราะการเกดประสานวตถกบอารมณ สมดงคาอรรถกถากลาวไววา ผสสะทเปนไปในภม ๔ ชอวามการกระทบอารมณเปนลกษณะไมมกหามได แตผสสะทเปนไปทางปญจทวารเทานน มการประสานเปนรส จรงอย คาวา มการกระทบอารมณเปนลกษณะกด มการประสานเปนรสกด เปนชอของผสสะทเปนไปทางปญจทวาร คาวามการกระทบอารมณเปนลกษณะเปนชอของผสสะทเปนไปทางมโนทวาร แตคาวา มการประสานเปนรส หาไดเปนชอของผสสะทเปนไปทางมโนทวารไมครนทานกลาวคานแลว ไดนาสตรนมาวา ดกอนมหาบพตรแพะสองตวชนกนพงเหนจกษเหมอนแพะตวหนง พงเหนรปเหมอนแพะตวทสอง พงเหนผสสะเหมอนการชนกนของแพะทงสองนน ผสสะมการกระทบอารมณเปนลกษณะและมการประสานเปนรสดวยอาการอยางน อนง ดกอนมหาบพตร เหมอนฝามอทงสองประสานกน คอพงเหนจกษเหมอนฝามอขางหนง พงเหนรปเหมอนฝามอขางทสอง พงเหนผสสะเหมอนการประสานกนของฝามอทงสองนน ผสสะมการกระทบอารมณเปนลกษณะ. แตมการประสานเปนรส ดวยประการฉะน ความพสดารมเพยงเทาน. อกอยางหนง ตรสธรรมมจกขวญญาณเปนตน โดยชอวา จกขเปนตนในประโยควา จกขนา รป ทสวา เปนตน (เพราะเหนรปดวยจกษ) ฉนใดแมในทนกพงทราบวา จกขวญญาณเปนตนเหลานน ตรสไวโดยชอจกข

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 310เปนตนฉนนนเหมอนกน เพราะฉะนน พงทราบเนอความในคามอาทวาเอว จกข ทฏพพ ดงน โดยนยนวา พงเหนจกขวญญาณ ฉนนน เมอเปนเชนน เพราะการประสานจตกบอารมณในสตรแมน ผสสะจงสาเรจเปนการประสานเปนรสดวยกจรสเปนอรรถ. ผสสะนน ชอวามการประชมพรอมกนเปนปจจปฏฐาน เพราะแสดงใหทราบดวยอานาจแหงการกระทาของตน กลาวคอการประชมพรอมกนของธรรม ๓ (อารมณ วตถ วญญาณ). จรงอย ผสสะนประกาศใหรดวยอานาจแหงการกระทาในทนน ๆ อยางนวา ชอวา ผสสะ เพราะมการประชมสภาวธรรม ๓ อยาง เพราะฉะนน พงทราบบทแหงพระสตรนวา ชอวาผสสะ เพราะมการประชมแหงสภาวธรรม ๓ ดงน หาใชผสสะเพยงการประชมเทานนไม แตผสสะยอมปรากฏโดยอาการนนนนแหละ เพราะการประกาศแลวอยางน ฉะนน จงกลาววา มการประชมพรอมกนเปนอาการปรากฏ ดงน. อนง ผสสะนน ชอวามเวทนาเปนปจจปฏฐาน เพราะปจจปฏฐานคอมผลเปนอรรถ จรงอย ผสสะน ยอมยงเวทนาใหปรากฏ คอ ยอมใหเกดขนอนง ผสสะน เมอจะใหเวทนาเกดขน แมจะมปจจยอนกลาวคอวตถและอารมณ แตกทาใหเวทนาเกดขนเฉพาะในจต ซงเปนทอาศยของตนเทานนเพราะตนอาศยจต พงทราบวา ไมทาใหเกดเวทนาในวตถ หรออารมณแมจะเปนปจจยของตน เหมอนกบไออนทอาศยอยในธาตคอครง ยอมทาใหเกดความออนในครงอนเปนทอาศยของตน แมเพราะความรอนภายนอกเปนปจจยแตไมทาใหเกดความออนในความรอน กลาวคอถานทปราศจากเปลวไฟในภายนอก แมจะเปนปจจยของตน ผสสะนทานเรยกวา มอารมณทมาสคลอง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 311เปนปทฏฐาน (คอเหตใกลใหเกดขน) เพราะความเกดขนแหงผสสะไมมการขดขวางในอารมณ ทประมวลมาแหงธรรมเหลานน และอนทรยทปรงแตงดแลว ดงน.

ความหมายของคาวาเวทนา

เวทยตต เวทนา ธรรมทชอวา เวทนา เพราะอรรถวา รสกอารมณ เวทนานนมลกขณาทจตกะดงน เวทยตลกขณา มการรสกอารมณเปนลกษณะ อนภวนรสา มการเสวยรสอารมณเปนกจ อฏาการสมโภครสา หรอมความเสวยอารมณทชอบเปนกจ เจตสก อสสาทปจจปฏานา มความพอใจทางเปนปจจปฏฐาน ปสสทธปทฏานา มปสสทธเปนปทฏฐาน. จรงอย เวทนาเปนไปในภม ๔ ชอวา ไมมการรสกอารมณเปนลกษณะกหาไม แตทานกลาววา เวทนามการเสวยอารมณเปนรส ยอมไดเฉพาะสขเวทนาเทานน แลวกลบปฏเสธวาทะนนอก แลวแสดงเนอความนวาสขเวทนากตาม ทกขเวทนากตาม อเบกขาเวทนากตาม ทงหมด มการเสวยอารมณเปนรส จรงอย มงถงฐานะการเสวยอารมณเปนรสแลวสมปยตตธรรมทเหลอยอมเสวยอารมณเพยงบางสวน คอผสสะกเพยงกระทบอารมณเทานนสญญามเพยงจาอารมณเทานน เจตนามเพยงความตงใจเทานน วญญาณมการรแจงอารมณเทานน แตเวทนาเทานนยอมเสวยรสแหงอารมณโดยสวนเดยวเพราะความเปนเจาของโดยความเปนใหญ เปนผสมควร จรงอย เวทนาเปรยบเหมอนพระราชา ธรรมทเหลอเหมอนพอครว พอครวยงโภชนะมรส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 312อนเลศตาง ๆ ใหเรยบรอยแลวใสสมกประทบตรา ยกไปวางไวในสานกพระ-ราชา ทาลายตราแลวเปดสมก แลวพนกงานกถอเอาสวนขางบนจากกบแกงทงหลายใสภาชนะเพอลองชมดวามโทษหรอไมมโทษ จากนนกนอมโภชนะมรสตาง ๆ ไปถวายพระราชา พระราชาเทานนทรงเปนเจาของเสวยไดตามปรารถนา เพราะทรงเปนใหญและทรงมอานาจ ธรรมนอกนนเสวยรสอารมณบางสวน เหมอนพอครวเพยงแตชม และทดลองชมพระกระยาหารเพยงบางสวนเทานน ฉนใด แมธรรมทเหลอกฉนนน ยอมเสวยรสอารมณเพยงบางสวนเทานน เหมอนอยางวา พระราชาทรงเปนเจาของ เพราะพระองคทรงเปนใหญเปนผสมควร ยอมเสวยตามความพอพระทย ฉนใด แมเวทนากฉนนนยอมเสวยรสแหงอารมณ โดยความเปนเจาของ เพราะความเปนใหญ เปนผสมควร เพราะฉะนน ทานจงกลาววา เวทนามการเสวยอารมณเปนรส. ในการกาหนดเนอความทสอง เวทนาททานประสงคเอาในทน ทานกลาววา เวทนา (สขเวทนา) วามการเสวยอาการทนาปรารถนาเปนรสเพราะอรรถวา ยอมเสวยรสแหงอารมณ มอาการนาปรารถนาตามทประสบกเวทนาน เมอวาโดยความชอบใจ ทานกลาววา มความพอใจเปนปทฏฐานหมายถงการปรากฏโดยสภาวะของตน กเพราะบคคลผมกายสงบแลว ยอมเสวยความสข ฉะนน พงทราบวา เวทนานมความสงบเปนปทฏฐาน ดงน.

ความหมายของคาวาสญญา

นลาทเภท อารมมณ สชานาตต สา ธรรมทชอวาสญญา เพราะอรรถวา ยอมจาอารมณมสเขยวเปนตน สญญานนมลกขณา-ทจตกะดงนทอนใช ผสสปทฏานา มผสสะเปนปทฏฐาน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 313 สชานนลกขณา สญญานนมการจาเปนลกษณะ ปจจาภาณ-รสา มการทาเครองหมายเปนรส. จรงอย สญญาเปนไปในภม ๔ ไมชอวามความจาไดหามไม สญญาทงหมดลวนมความจาเปนลกษณะทงนน. กในทน สญญาใดยอมจาไดโดยเครองหมาย สญญานน ชอวา มการทาเครองหมายเปนรส. พงทราบความเปนไปแหงสญญานนในเครองหมายนนอก และในเวลาทบรษกาหนดเครองหมายดวยไฝดาเปนตน แลวจาเครองหมายของบคคลนนอกวา บคคลน ชอโนนดวยเครองหมายนน และในเวลาทขนคลงผรกษาเครองประดบของพระราชาผกชอหนงสอไวทเครองประดบนน เมอพระราชาตรสวา เจาจงนาเครองประดบชอโนนมา ขนคลงกจดประทปแลวเขาไปในหองดวยประทปนน อานหนงสอแลวกนาเครองประดบนน ๆ นนแหละมาได. อกนยหนง กเมอวาโดยการรวบรวมธรรมทงหมด สญญามการจาไดเปนลกษณะ มการทานมตโดยปจจยใหจาไดอกเปนรส เหมอนชางถากเปนตนทาเครองหมายทไมเปนตน ดวยสามารถแหงนมตตามทตนทาไว ชอวา การกระทาความโนมนาวไวเปนปจจปฏฐาน เหมอนคนตาบอดแสดงชางหรอวามการตงอยในอารมณไมนานเปนปจจปฏฐาน เพราะไมหยงลงในอารมณเหมอนสายฟา หรอความทมอารมณตามทปรากฏเปนปทฏฐาน เหมอนกบสญญาทเกดขนแกลกเนอทงหลายในหนหญาวาเปนคน. กในทน สญญาใดเปนญาณสมปยต สญญานนกเปนไปตามญาณนนแหละ ธรรมทเหลอทงหลายบณฑตพงทราบเหมอนปฐวธาตเปนตน ในสสมภารปฐวธาตเปนตน ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 314 ความหมายของคาวาเจตนา

เจตยตต เจตนา ธรรมทชอวา เจตนา เพราะอรรถวา ตงใจอธบายวา ยอมยงสมปยตธรรมกบตนใหเปนไปในอารมณ เจตนานนม ลกขณาทจตกะ ดงน. เจตยกลกขณา มการตงใจเปนลกษณะ คอมความจงใจเปนลกษณะ อายหนรสา มการประมวลมาเปนรส. จรงอย เจตนาทเปนไปในภม ๔ ชอวา ไมมความจงใจเปนลกษณะกหาไม. เจตนาทงหมดมความตงใจเปนลกษณะทงนน กเจตนาทมการประมวลมาเปนรสยอมเปนทงกศล และอกศลทงนน เพงถงฐานะแหงการประมวลมาซงกศลกรรม และ อกศลกรรมแลว สมปยตธรรมทเหลอกมกจเพยงบางสวนเทานน แตวาเจตนามอตสาหะยงนก มความพยายามยงนก คอมอตสาหะสองเทา มความพยายามสองเทา ดวยเหตนน อาจารยในปางกอน จงกลาววา กแล เจตนานตงอยในสภาพความเปนเจาของแท เจาของนา เรยกวา เจาของแท เหมอนอยางวา บรษเจาของนาชวนบรษรวมแรงกน ๕๕ คน หยงลงนาพรอมกนโดยบอกวา เราจกเกยวขาว ดงน เจาของนามความอตสาหะยง มความพยายามยง คอมความอตสาหะสองเทา มความพยายามสองเทา ยอมบอกกลาวถงเขต มคาวา พวกทานจงเกยวตดตอกนไป ดงน แลวจดแจงสราอาหารและของหอมเปนตน นาไปใหชนเหลานน ยอมชทางใหเทา ๆ กน ฉนใด ขออปไมยนบณฑตพงทราบฉนนนเถด จรงอย เจตนาเหมอนบรษเจาของนา ธรรมทงหลายเปนกศล ๕๕ ทเกดขนดวยสามารถเปนองคของจต เหมอนบรษผรวมแรงกน ๕๕ คน เพราะเพงถงฐานะแหงการประมวลมาซงกศลกรรมและอกศลกรรม เจตนากมความอตสาหะสองเทา มความพยายามสองเทา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 315เหมอนเวลาทบรษเจาของนาทาการอตสาหะสองเทา มความพยายามสองเทาบณฑตพงทราบความทเจตนานนมความประมวลมาเปนรส ดวยประการฉะน. กเจตนานน มการจดแจงเปนปทฏฐาน (ส วทหนปจจปฏานา)จรงอย เจตนานเมอจดแจงยอมปรากฏเหมอนศษยผใหญ และนายชางใหญเปนตนผสามารถทากจของตนและของผอนใหสาเรจ. เหมอนอยางวา ศษยผใหญ เหนพระอปชฌายมาแตไกล เมอตนเองสาธยายอย กยงเตอนศษยผนอยนอกน ใหสาธยายตามอชฌาศยของตน ๆ เมอศษยผใหญนนเรมสาธยายศษยผนอยแมเหลานน กสาธยาย เพราะคลอยตามศษยผใหญนน ฉนใด และเปรยบเหมอนนายชางใหญ เมอตนเองถากกยงชางถากแมนอกนใหเปนไปในกรรมคอการถากของตน ๆ เพราะวา เมอนายชางใหญนนเรมถาก ชางถากเหลานนกยอมถากตามนายชางใหญนน ฉนใด และเปรยบเหมอนแมทพเมอตนเองรบ กเตอนนกรบแมนอกนใหทาการรบ เพราะวา เมอแมทพเรมทาการรบ นกรบแมเหลานนกทาการรบตามแมทพนน ฉนใด แมเจตนานกฉนนน แมเปนไปในอารมณดวยกจของตนอย กยงสมปยตตธรรมแมอน ๆใหเปนไปในการกระทาของตน ๆ เพราะวา เมอเจตนานน เรมกจของตนแมธรรมทสมปยตกบเจตนานนนกเรม เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาววา เจตนานนทากจของตนและของผอนใหสาเรจ เหมอนศษยผใหญและนายชางใหญเปนตน. กเจตนาน พงทราบวา ปรากฏเปนไปโดยภาวะทใหสมปยตธรรมใหอตสาหะในการระลกถงการงานทรบดวนเปนตน ดงน.

ความหมายของคาวาจต

ความหมายของคาแหงจต ขาพเจากลาวไวโดยนยเปนตนวา อารมมณจนเตตต จตต (ธรรมทชอวาจต เพราะอรรถวา คดซงอารมณ) นนแหละ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 316กเมอวาโดยลกษณะเปนตน จตมการรแจงอารมณเปนลกษณะ (วชานนลก-ขณ ) มการเปนหวหนาเปนรส (ปพพงคมรส ) มการเกยวของกนเปนปจจปฏฐาน (สนธานปจจปฏาน ) มนามรปเปนปทฏฐาน (นามรป-ปทฏาน ) จรงอย จตทเปนไปในภม ชอวา ไมมการรแจงอารมณเปนลกษณะกหาไม จตทงหมดมการรแจงอารมณทงนน. กเพงถงทวารแลว จตกเปนหวหนา คอมปกตเทยวไปกอนในทเปนทกระทาใหแจมแจงซงอารมณ จรงอย บคคลยอมรแจงรปารมณอนเหนดวยจกษ ดวยจตนนแหละ ฯลฯ ยอมรแจงธรรมารมณ อนรแลวดวยใจ ดวยจต นนแหละ เหมอนอยางวา บคคลผรกษาพระนครนงอยททาง ๔ แพรง ในทามกลางพระนครยอมใครครวญ ยอมกาหนดชนผมาแลว ๆ วา คนนเปนเจาถน คนนเปนผจรมา ฉนใด พงทราบขออปไมยฉนนน. ขอนเหมอนกบคาทพระมหาเถระนามวานาคเสนกลาวไววา ธรรมดาบคคลผรกษาพระนครนงอยททาง ๔ แพรง ทามกลางพระนครพงเหนบคคลผมาจากทศตะวนออกพงเหนบคคลผมาจากทศตะวนตก จากทศทกษณ จากทศอดร ฉนใด ขาแตมหาบพตร ฉนนนนนแหละ บคคลยอมเหนรปใดดวยจกษ ยอมรแจงรปนนดวยวญญาณ ยอมฟงเสยงใดดวยโสต ยอมสดกลนดวยฆานะ ยอมลมรสดวยชวหา ยอมถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ยอมรแจงธรรมดวยใจ ยอมรแจงสงนน ๆ ดวยวญญาณ เพราะเพงถงทวารแลว จตเทานนเปนหวหนา เปนธรรมชาตเทยวไปขางหนา ในฐานะทกระทาอารมณใหแจมแจงอยางน ฉะนนจงกลาววา มการเปนหวหนาเปนรส ดงน. จตนนน ดวงหลง ๆ เมอเกดขน ยอมปรากฏตดตอกนทเดยว เพราะทาดวงตน ๆ ใหสบตอกนนนเอง เพราะฉะนน จงชอวา มการเกยวของกน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 317เปนปจจปฏฐาน แตวา ในปญจโวการภพ (ภพทมขนธ ๕) จตนน มนามรปเปนปทฏฐาน ในจตโวการภพ มนามเทานนเปนปทฏฐานโดยแนนอนเพราะฉะนน ทานจงกลาววา จตมนามและรปเปนปทฏฐาน ดงน. ถามวา กจตน เปนจตดวงเดยวกนกบจตทแสดงมาขางตนหรอเปนดวงอน ตอบวา เปนดวงเดยวกนนนแหละ. ถามวา เมอเปนเชนน เพราะเหตไร จงกลาวอกเลา. ตอบวา คานอรรถกถาและอาจารยทงหลายยงมไดวจารในคาแหงจตน. กในคาแหงจตน มการประกอบดงน เหมอนอยางวาพระอาทตยเปนตนทบญญต เพราะอาศยรปเปนตน วาโดยความหมายกมใชสงอนทนอกไปจากรปเปนตน ดวยเหตนนนนแหละ แมจะกลาววา สมยใดพระอาทตยยอมอทย สมยนน รปคอแสงแหงพระอาทตยนน ยอมปรากฏดงน ขนชอวา พระอาทตยอน นอกจากรปเปนตนยอมไมม ฉนใด จตนยอมมฉนนน หามได พระองคทรงบญญตจต เพราะอาศยธรรมทงหลายมผสสะเปนตน แตเมอวาโดยความหมาย จตนนกเปนอกดวงหนง นอกจาก ธรรมทงหลายมผสสะเปนตนเหลานนโดยแท เพราะเหตนน เพอแสดงเนอความวา สมยใด จตยอมเกดขน สมยนน จตดวงอนอกนอกจากธรรมมผสสะเปนตน ยอมเกดขน ดงน จตน บณฑตพงทราบวา พระองคทรงตรสไวอก. เหมอนอยางวา เมอพระองคทรงกาหนดสมยดวยบคคลผเจรญมรรคในพระบาลมคาเปนตนวา สมยใด บคคลเจรญมรรค ฯลฯ มปฐวกสณเปนอารมณเพอความเกดขนในรปภพ สมยนน ผสสะยอมม ดงน ผใด ยอมเจรญมรรคในสมย วาโดยอรรถ ผนนชอวา ยอมเกดขนหามได เพราะเหตนนนนแหละ ในขอทกลาวแลวนน จงตรสวา ผสสะยอมม เวทนายอมม ฉนใด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 318แตมไดตรสวา บคคลใดยอมเจรญมรรค ผนนยอมมฉนนน แตเมอทรง กาหนดสมยดวยจต ในพระบาลมคาเปนตนวา สมยใด กามาวจรกศลจตเกดขน ดงน จตทรงกาหนดไวดวยสมย วาโดยอรรถแลว ยอมไมเกดขนเหมอนอยางนน หามได แตตรสวา ผสสะยอมม เวทนายอมม ในสมยนนฉนใด แมจตนกยอมม ฉนนน ดงน เพอแสดงเนอความแมน พงทราบวาทรงตรสจตนอก กในขอน มขอสนนษฐาน ดงตอไปน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงจต เพอประมวลมาไวในอทเทสวารและเพอทรงจาแนกในนทเทสวาร จรงอย พระองคทรงกาหนดสมยไวดวยจตศพท ซงเปนศพทตนอยางเดยว เพอทรงแสดงธรรมในสมยซงมการกาหนดดวยจต จงเรมตรสวา ผสโส โหต เปนตน แมจตนนกยอมมในสมยนนเหมอนกน เพราะฉะนน เพอประมวลมาซงจตแมนน จงตรสคาวาจตนอก.อนง เมอไมตรสคาวาจตนในทน กไมอาจเพอจาแนกในนทเทสวารไดวาจตในสมยนน เปนไฉน ? ดวยเหตนน การจาแนกจตนนนนเองกจะหายไปเพราะฉะนนนนแหละ พงทราบวา เพอทรงจาแนกจตนนในนทเทสวาร จงตรสจตนอก. อกอยางหนง ในอรรถกถาทานวจารวา คาวา จตเกดขนในคาวาอปปนน โหต น วาเปนเพยงหวขอแหงเทศนาเทานน แตจตนมไดเกดขนไดเพยงดวงเดยวเทานน เพราะฉะนน แมในคาวา อปปนน น กมไดถอเอาจตอยางเดยว แตถอเอาจตกบกศลธรรมเกน ๕๐ ทเดยว โดยประการฉะนจงเรมตรสคาวา ผสโส โหต เปนตน เพอแสดงจตนน ในทนนโดยสงเขปแลวแสดงโดยประเภทโดยถอเอาจตและเจตสกธรรมทงปวงนน และโดยยอในทน ดวยประการฉะน พงทราบวา แมจตกพงตรสไวเหมอนธรรมมผสสะเปนตน ฉะนแล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 319 ความหมายของคาวาวตก

วตกเกตต วตกโก วตกกน วา วตกโก ธรรมทชอวา วตกเพราะอรรถวา ตรก อกอยางหนง การตรก คอ การจดอารมณ ชอวา วตก.วตกนนน มการยกจตขนในอารมณเปนลกษณะ (อารมมเณ จตตสสอภนโรปนลกขโณ) จรงอย วตกนนยกจตขนในอารมณ. เหมอนอยางวาคนบางคนอาศยญาต หรอมตรทเปนราชวลลภ จงเขาไปสพระราชมณเฑยรไดฉนใด จตกอาศยวตก ฉนนน เพราะฉะนน วตกนน ทานจงกลาว มการยกจตขนในอารมณเปนลกษณะ. อนง พระนาคเสนเถระกลาววา วตกมการเคาะอารมณเปนลกษณะขอถวายพระพรมหาบพตร เปรยบเหมอนบคคลตกลอง หลงจากนนกมเสยงกลองดงกระหมออกไป ฉนใด มหาบพตรพงเขาพระทย วตกเหมอนบคคลตกลอง พงเขาพระทยวจารเหมอนเสยงกลองดงกระหม ฉนนน. วตกนนมการกระทาใหจตกระทบอารมณบอย ๆ เปนรส (อาหนน-ปรยาหนนรโส) จรงอยางนน ทานจงกลาววา พระโยคาวจรยอมกระทาจตนน อนวตกใหกระทบแลวบอย ๆ วตกนนมการนาจตมาในอารมณเปนปจจปฏฐาน (อารมมเณ จตตสส อานยปจจปฏาโน) และมนามขนธ๓ ทเหลอ (เวทนา สญญา วญญาณขนธ) เปนปทฏฐาน (เสสขนธตตย-ปทฏาโน)*. อารมมเณ เตน จตต วจรตต วจาโร ธรรมทชอวา วจาร เพราะเปนเหตใหจตเทยวไปในอารมณ. อกอยางหนง การเทยวไป คอการสญจรไปตามอารมณ ชอวา วจาร. วจารนนมการเคลาคลงในอารมณเปนลกษณะบาลวา เสสขนธตตยปทฏาโน ไมมในทน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 320(อารมมณานมชชนลกขโณ) มการประกอบสหชาตธรรมไวในอารมณนนเปนรส (ตตถ สหชาตานโยชนรโส) มการผกพนจตไวในอารมณเปน-ปจจปฏฐาน (จตตอนปปพนธปจจปฏาโน). อนง เมอความไมแยกจากกนแหงวตกและวจารในจตตปบาทบางแหงแมมอย ดวยอาการอยางน การทาจตตกไปในอารมณครงแรก ชอวา วตกเพราะอรรถวาเปนธรรมหยาบ เพราะอรรถวาเปนธรรมถงกอน เพราะอรรถวายกจตขนสอารมณ เหมอนการเคาะระฆง. การผกพนในอารมณ ชอวา วจารเพราะอรรถวา เปนธรรมสขม เพราะอรรถวา เคลาคลงในอารมณ เหมอนเสยงครางของระฆง ฉะนน. กในธรรม ๒ อยางนน วตกมการแผไป เปนการแผไปโดยรอบในกาลเกดขนแหงจต จบอารมณครงแรกเหมอนการขยบปกของนกตวทตองการบนขนในอากาศ และเหมอนภมรมจตผกพนในกลนมงหนาบนลงสดอกปทม ฉะนน. วจารมความเปนไปสงบ ไมมการแผไปของจตเกนไป เหมอนการกางปกของนกตวทตองการบนไปในอากาศ และเหมอนภมรตวทบนลงทดอกปทมแลวบนเคลาเคลยเบองบน ฉะนน. แตในอรรถกถาทกนบาต ทานกลาวไววา วตกเปนไปโดยการยกจตขนในอารมณ เหมอนนกใหญบนไปในอากาศ กระพอปกทงสองใหจบลมแลวใหปกทงสองตดลมบนไป เพราะวาวตกนนมอารมณเปนหนงแนวแน.สวนวจารเปนไปโดยการเคลาอารมณ เหมอนนกใหญขยบปกเพอใหจบลมเปนไป เพราะวา วจารนน มการเคลาในอารมณ ดงน. ถอยคาในอรรถกถาทกนบาตนน เหมาะสมอยางยงในการทจตผกพนในอารมณเปนไป. แตวาการแปลกกนแหงวตกและวจารนน ยอมปรากฏชดในฌานทหนงและทสอง. อกอยางหนง เมอบคคลเอามอขางหนงจบภาชนะสารดทตดสนมไวใหมน แลวเอามออกขางหนงขดสดวยจณนามน หรอมลสตวทเหมาะสม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 321วตกเหมอนมอทจบไวมน วจารเหมอนมอทขดส อนง เมอชางหมอใชไมตหมนจกรทาภาชนะ วตกเหมอนกบมอทกดไว วจารเหมอนกบมอทหมนไป ทางโนนและทางน. อนง เมอบคคลทาวงกลม วตกคอการจดจออยซงอารมณเหมอนเหลกแหลมทปกยนไวทามกลาง วจารเคลาอารมณ เหมอนเหลกแหลมทหมนไปรอบ ๆ ขางนอก ฉะนน.

ความหมายของคาวาปต

ปนยตต ปต ธรรมทชอวา ปต เพราะเอบอม ปตนนมการชนชมยนดเปนลกษณะ (สมปยายนลกขณา) มการทากายและจตใหเอบอมเปนรส หรอวาซาบซานไปเปนรส (กายจตตปนนรสา ผรณรสา วา)มการฟกายและใจเปนปจจปฏฐาน (โอทคยปจจปฏานา) กปตนนม ๕อยาง คอ ขททกาปต ขณกาปต โอกกนตกาปต อพเพงคาปต ผรณาปต. บรรดาปตเหลานน ขททกาปตสามารถเพอทาเพยงขนในรางกายใหชชนเทานน. ขณกาปตยอมเปนเชนกบความเกดขนแหงฟาแลบขณะหนง ๆโอกกนตกาปต กาวลงสกายแลว ครนกาวลงแลวกแตกไป เหมอนคลนทฝงสมทร อพเพงคาปต เปนปตมกาลง ทากายใหฟขนถงการลอยไปในอากาศได.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 322 จรงอยางนน พระมหาตสสเถระผอยในปณณวลลกวหารในวนปรณมเวลาเยนไปสลานพระเจดยเหนแสงสวางดวงจนทร จงหนหนาไปทางพระมหา-เจดยแลวราพงวา เวลานพวกบรษท ๔ กาลงไหวพระมหาเจดยกนหนอ ดงนยงอพเพงคาปตมพระพทธเจาเปนอารมณ ใหเกดขนดวยสามารถอารมณทเหน ตามปกต ลอยขนไปในอากาศแลว ไปยนอยเฉพาะทลานแหงพระมหาเจดยนนแหละ เหมอนลกขางอนวจตรทขวางไปทพนทฉาบไวดวยปนขาว. อนง แมกลธดาคนหนงในบานวตตกาลก ซงอาศยอยใกลครกณฑ-วหาร ลอยขนไปในอากาศดวยอพเพงคาปต มพระพทธคณทมกาลงเปนอารมณ ไดยนวา มารดาบดาของกลธดานนเมอไปวหารเพอตองการฟงธรรมในเวลาเยนไดบอกวา แมเจามภาระหนก ไมอาจเพอเทยวไปในเวลาอนไมควรกบพวกแมได พวกแมจะฟงธรรมใหสวนบญนนแกเจา แลวพากนไป. กลธดานนแมอยากจะไป แตไมอาจขดขนคาของมารดาบดาได จงหยดอยขางหลงยนอยทประตบาน แลดอยซงลานพระเจดยทครกณฑวหารทางอากาศดวยแสงจนทร ไดเหนการบชาดวงประทปแหงพระเจดย และไดเหนบรษท ๔กระทาการบชาพระเจดยดวยมาลา และของหอมเปนตนแลวกระทาประทกษณไดฟงเสยงสาธยายเปนคณะของหมภกษ. ทนนเมอนางคดวา โอมนษยผมบญเหลานนพากนไปวหารยอมไดเพอการเดนเวยนทเนนพระเจดย และไดการฟงธรรมกถาทไพเราะเหนปานน ดงนแลว กาลงมองดพระเจดยเชนกบกองแกวมกดานนแหละ อพเพงคาปตกเกดขน. นางลอยไปในอากาศหยงลงทลานพระเจดยทางอากาศกอนกวามารดาบดาทเดยว แลวไหวพระเจดย ยนฟงธรรมอย. ทนน มารดาและบดาจงมาถงแลวถามนางกลธดานนวา แมเจามาทางไหน นางตอบวา มาทางอากาศ มไดมาตามทาง มารดาบดากลาววา แมชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 323พระขณาสพทงหลายจงทองเทยวไปทางอากาศได เจามาไดอยางไร ? นางตอบวา เมอลกยนแลดพระเจดยอยโดยแสงจนทร ปตมกาลงมพทธคณเปนอารมณกเกดขน ทนน ดฉนไมทราบวาตนยนหรอนงลอยไปสอากาศดวยนมต ทถอเอานนแหละ แลวยนอยทลานพระเจดย อพเพงคาปตมการลอยไปในอากาศ ดวยประการฉะน. สวนผรณาปตเกดขนแลวกแผไปสสรระทงสน เหมอนถงทเตมดวยลม และเหมอนทองภเขาทหวงนาใหญไหลเขาไปซมซาบแลว. กปต ๕ อยางเหลานน เมอถอเอาครรภถงความแกรอบยอมยงปสสทธ๒ อยาง คอ กายปสสทธ และจตตปสสทธ ใหบรบรณ. ปสสทธเมอถอเอาครรภถงความแกรอบยอมยงสข ๒ อยาง คอ กายกสข และเจตสกสขใหบรบรณความสขเมอถอเอาครรภถงความแกรอบยอมยงสมาธ ๓ อยาง คอ ขณกสมาธอปจารสมาธ อปปนาสมาธ ใหบรบรณ. บรรดาปตเหลานน ปต ๒ อยางเวนปตทถงความสมบรณดวยอปปนา ยอมควรในกามาวจรน.

ความหมายของคาวาสข

สขยตต สข ธรรมทชอวา สข เพราะอรรถวา สบาย อธบายวา ความ สขยอมเกดแกผใด กทาบคคลนนใหถงความสข. อกอยางหนง ธรรมชาตใดยอมเคยวกนอยางด และยอมขด (ทาลาย) อาพาธทางกายทางใจ เพราะเหตนนธรรมชาตนนจงชอวาสข. สขนเปนชอของโสมนสสเวทนา. บณฑตพงทราบลกษณะเปนตนของสขนนโดยนยทกลาวแลวในบทแหงเวทนานนแหละ อกนยหนง สขมการยนดเปนลกษณะ (สาตลกขณ ) มการยงสมปยตธรรมทงหลายใหเจรญเปนรส (สปปยตตาน อปพรหนรส ) มการอนเคราะหเปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 324ปจจปฏฐาน (อนคคหณปจจปฏาน ) อนง เมอปตและสขเหลานนไมแยกจากกนมอยในทบางแหง ความยนดในการไดอฏฐารมณเปนปต การเสวยรสอารมณทไดแลว เปนสข ปตมในทใด สขกมในทนน สขมในทใด ในทนนไมแนวาเปนปต ปตทานสงเคราะหเขาในสงขารขนธ สขทานสงเคราะหเขาในเวทนาขนธ. ปตยอมมในกรณทบคคลเหนดเหนอยในทางกนดารไดเหนหรอ ไดยนนาในปา. สขยอมมในเวลาทบคคลนนเขาไปสรมเงาในปา และใชสอยนาฉะนน. เหมอนอยางวา บรษเดนทางไกลกนดารมาก มเหงอโซมตว มความอยากกระหายเหนบรษเดนทางสวนนากพงถามวา มนาดมทไหนบาง บรษนนตอบวา ผานดงไปมสระธรรมชาตและปาสง ทานไปในทนนจกได ดงน เขาฟงคาบอกบรษคนนนแลวกพงมใจราเรง ยนด เมอเขาไปจากทนนเหนกลบ กาน ใบดอกอบลเปนตนตกเกลอนทแผนดน กเปนผมจตยนดราเรงอยางด เมอเดนไปเหนบรษมผาเปยก ผมเปยก ฟงเสยงไกปาและนกยงปาเปนตน พงเหนไพรสณฑอนเขยวเชนกบขายแกวมณเกดทในเขตสระธรรมชาตพงเหนดอกอบลและดอกโกมทเปนตนซงเกดในสระ พงเหนนาใสสะอาด เขากมความยนดราเรงยง จงกาวลงสสระธรรมชาต อาบดมตามชอบใจระงบความกระวนกระวายแลว เคยวกนเหงารากใบบวเปนตน ประดบดอกอบลเขยวเปนตน เอารากบวขาวพาดทบา ขนจากสระนงผาตากผาทแดดนอนอยใตรมเงาอนเยน เมอลมออน ๆ โชยมากพงกลาววา สขหนอ สขหนอ ดงน คาอปมาเปนเครองเปรยบเทยบพงเหนอยางนวา กปตมอาการราเรงยนดในอารมณอนเปนสวนเบองตน พงเหนเหมอนเวลาทราเรงยนด นบตงแตเวลาทบรษนนไดยนวามสระธรรมชาตและไพรสณฑ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 325จนกระทงถงการเหนนา. สขดารงอยดวยอาการเสวยรสอารมณถงแลวซงกาลงพงเหนเหมอนบคคลอาบนา ดมแลวนอนราพงวา สขหนอ สขหนอ ทรมเงาไมอนเยนเมอลมออน ๆ โชยมากระทบ. กสขน พงทราบวา พระผม-พระภาคเจาตรสแลว เพราะความปรากฏในสมยนน ๆ ดงน คานทานกลาวอธบายวา กในทใดมปต แมสขกมอยในทนนนนแล.

อธบายวาดวยเอกคคตาแหงจต

ความทจตมอารมณเลศเปนหนง ชอวา จตตสเสกคคตา คาวาจตตสเสกคคตาน เปนชอของสมาธ. กในบรรดาธรรมมลกษณะเปนตนของสมาธนน ทานอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถากอนแลว. สมาธนนมความเปนประธานเปนลกษณะ (ปาโมกขลกขโณ) และมความไมฟงซานเปนลกษณะ (อวกเขปลกขโณ). จรงอย สมาธชอวา เปนประธานแหงธรรมเหลานนแมทงหมดเพราะกศลธรรมทงปวงสาเรจดวยสมาธ เหมอนชอฟาเรอนยอดชอวาเปนประธานของทพสมภาระของเรอนทเหลอ เพราะเปนเครองยดไว เพราะเหตนน พระนาคเสนเถระจงถวายพระพรวา มหาบพตร ไมจนทนทงหลายไมวาอนใดแหงเรอนยอด ไมจนทนทงหมดเหลานนไปรวมทยอดเรอนนอมไปทยอด ไปประชมกนยอด เงอมไปทยอด ยอดเรอน บณฑตกลาววาเปนเลศกวาไมจนทนเหลานน ฉนใด ขอถวายพระพรมหาบพตร กศลธรรมไมวาชนดใด กศลธรรมเหลานน ทงหมดนอมไปสสมาธ ประชมลงทสมาธเงอมไปสสมาธ สมาธ บณฑต ยอมเรยกวาเปนเลศกวากศลธรรมเหลานนฉนนน สมาธชอวา มความไมฟงซานเปนลกษณะ เพราะไมใหสหชาตธรรมทงหลายฟงซานกระจดกระจาย เหมอนพระราชาจอมทพเสดจไปสททหาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 326ประชมกนเนองแนน ในททพระองคเสดจไป ๆ ทหารยอมพรงพรอมทาลายทหารขาศก ยอมคลอยตามพระราชานนแหละ. อกนยหนง ชอวา สมาธ กลาวคอเอกกคคตาแหงจตน มความไมซานไปเปนลกษณะ หรอมความไมฟงซานเปนลกษณะ มการประมวลมาซงสหชาตธรรมทงหลายเขาดวยกนเปนรสดจนาประมวลจรณสาหรบอาบนา (ทาจรณใหเปนกอน) มความเขาไปสงบเปนปจจปฎฐาน หรอมญาณเปนปจจ-ปฏฐาน คอวา บคคลมจตตงมนแลว ยอมทราบชด ยอมเหนตามความเปนจรง วาโดยพเศษ สมาธมสขเปนปทฏฐาน บณฑตพงทราบ ความตงอยแหงจต เหมอนการตงอยแหงเปลวประทปทงหลายทปราศจากลม ฉะนน.

ความหมายของคาวาสทธนทรย

ธรรมทชอวา ศรทธา เพราะอรรถวา เปนเหตใหเชอ หรอเชอเองหรอเปนเพยงความเชอเทานน กชอวา ศรทธา. ศรทธานน ชอวา อนทรยเพราะอรรถวาเปนอธบด โดยครอบงาความไมมศรทธา อกอยางหนง ชอวาอนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอน ในการนอมใจเชอเปนลกษณะ.ศรทธานนเองเปนอนทรย ชอวา สทธนทรย. กศรทธานน มการเลอมใสเปนลกษณะ และมความแลนไปเปนลกษณะ ศรทธาเมอเกดขนยอมขมนวรณทงหลาย ยอมใหกเลสสงบ ยอมใหจตผองใส ยอมทาจตไมใหขนมว เหมอนแกวมณพระเจาจกรพรรดอนทานาใหใสสะอาด ใสในนาแลวสามารถทาใหนาใสยอมใหโคลนสาหราย จอกแหน เปอกตมสงบ ยอมใหนาใสสะอาดไมขนมวฉะนน. กลบตรโยคาวจรใหทานกด สมาทานศลกด กระทาอโบสถกรรมกด เรมภาวนากด ดวยจตอนผองใส พงทราบศรทธานน อยางนวามความเลอมใสเปนลกษณะ เพราะเหตนน ทานพระนาคเสนเถระ จงถวายพระพรพระยามลนทรวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 327มหาบพตร พระเจาจกรพรรดขามแมนานอยพรอมดวยจตรงคนเสนา นานนพงกระทบกระเทอนดวยชาง มา รถ และพลเดนเทาทงหลายกขนมว ขนขน เปนเปอกตม พระราชาทรงขามไปแลว จงสงมนษยทงหลายวา แนะพนายพวกเธอจงนานาดมมา เราจกดมนานน กพระราชามแกวมณสาหรบทานาใหใสสะอาด พวกมนษยจงกราบทลวา พระพทธเจาขา แลวเอาแกวมณอนทานาใหใสนนใสลงในนา พรอมกบการตกไปในนา โคลน สาหราย จอกแหนเปอกตมกสงบ นาพงเปนนาใสสะอาดไมขนมว จากนนพวกมนษยกนอมนาดมถวายพระราชา กราบทลวา ขอพระองคผสมมตเทพ จงทรงดมพระเจาขา. ขอถวายพระพรมหาบพตร พระองคพงเหนจตเหมอนนา พงเหนกลบตรโยคาวจรเหมอนมนษยเหลานน พงเหนกเลสทงหลายเหมอนโคลนสาหราย จอกแหนเปอกตม พงเหนศรทธาเหมอนแกวมณทานาใหใสสะอาดขอถวายพระพรมหาบพตร ศรทธาเมอเกดยอมขมนวรณทงหลาย จตปราศจากนวรณกใสสะอาดไมขนมว เหมอนเมอใสแกวมณอนยงนาใหใสสะอาดแลวโคลน สาหราย จอกแหนเปอกตมยอมสงบ นายอมใสสะอาดไมขนมว ฉะนน. เหมอนอยางวา เหลาชนผกลวอาศยมหานททเกลอนกลนไปดวยจระเขมงกร และรากษสรายเปนตน กยนอยทฝงแมนาทงสอง สวนทหารผใหญผกลาในสงครามมาถงจงถามวา เพราะเหตไร พวกทานจงยนอย เมอเขากลาววา พวกเราไมอาจขามเพราะมภยเฉพาะหนา จงจบดาบทตนเคยชานาญมาแลวนน แลวกลาววา พวกทานจงมาขางหลงเรา อยากลวเลย แลวกาวลงสแมนา ปองกนจระเขเปนตนทมาแลว ๆ กระทาความสวสดแกพวกมนษยทงหลาย นาจากฝงนไปฝงโนน จากฝงโนนมาทฝงน ฉนใด เมอบคคล

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 328ใหทานรกษาศล กระทาอโบสถกรรม เรมภาวนา ศรทธายอมเปนหวหนาเปนภาวะนาหนาไป เพราะฉะนน จงกลาววา ศรทธา มการแลนไปเปนลกษณะ ดงน. อกนยหนง ศรทธามการเชอเปนลกษณะ หรอมการเชอมนเปนลกษณะ. มการผองใสเปนรส ราวกะแกวมณทานาใหใสสะอาด หรอวามการแลนไปเปนรสเหมอนการขามหวงนา มการไมขนมวเปนปจจปฏฐานหรอมการนอมใจเชอเปนปจจปฏฐาน มวตถเปนตงแหงศรทธาเปนปทฏฐานหรอมโสดาปตตยงคะเปนปทฏฐาน บณฑตพงเหนเหมอนมอ ทรพยสมบต และพช.

ความหมายของคาวา วรยนทรย

ความเปนแหงบคคลผกลา ชอวา วรยะ หรอการงานของบคคลผกลา ชอวา วรยะ หรอวา ชอวา วรยะ เพราะอรรถวา พงดาเนนไปคอใหเปนไปโดยวธ คอโดยนย โดยอบาย วรยะนนนน แหละ ชอวาอนทรย ดวยอรรถวาเปนอธบดเพราะครอบงาโกสชชะ. อกอยางหนง ชอวาอนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะของความเพยร.ความเพยรนนแหละเปนอนทรย ชอวา วรยนทรย. กวรยะนนน มการอปถมภคอคาจนไวเปนลกษณะ และมความประคองไวเปนลกษณะ เหมอนอยางวาเรอนเกา ยอมตงอยไดดวยเสาอนนามาคาจนไว ฉนใด พระโยคาวจรกเหมอนกนนนแหละ เปนผไดอปถมภแลวดวยความอปถมภของความเพยรกศลธรรมทงปวงจงไมเสอมสญไป พงทราบความทวรยนทรยนน มความอปถมภคอคาจนไวเปนลกษณะอยางนกอน ดวยเหตนน พระนาคเสนเถระ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 329จงถวายพระพรกะพระยามลนทรวา มหาบพตร วรยะมการอปถมภคอคาจนไวเปนลกษณะ กศลธรรมทงหมดมวรยอปถมภคาจนแลว ยอมไมเสอมไปเหมอนเมอบานเกาจะพงไป ไดไมอนมาคาจนไว บานเรอนทมเสาอปถมภคาจนแลวนนแหละกไปพงลมไป ฉะนน. เหมอนอยางวา กองทพนอยและกองทพใหญทาสงครามกน กองทพนอยถอยรนมา ทนนเขาพงกราบทลพระราชา พระราชาพงสงพลและพาหนะไป กองทพของพระองคอนพลและพาหนะสนบสนนแลว พงยงกองทพของขาศกใหพายแพ ฉนใด วรยะกเหมอนกนนนแหละ ยอมไมทาใหสมปยตธรรมทเกดพรอมกนใหลาใหถอย ยอมยกคอยอมประคองไว ดวยเหตนน จงกลาววา วรยะ มความประคองไวเปนลกษณะ. อกนยหนง วรยะมความอตสาหะเปนลกษณะ มความอปถมภสห-ชาตธรรมทงหลายเปนรส มความไมทอถอยเปนปจจปฏฐาน มความสลดใจเปนปทฏฐาน เพราะพระบาลวา ส วคโค โยนโส ปทหต (ความสลดยอมเรมตงความเพยรโดยแยบคาย) หรอมวตถแหงวรยารมภะเปนปทฏฐาน.บณฑตพงทราบวา ความเพยรอนเรมตงไวโดยชอบ เปนมลเหตแหงสมบตทงปวง ดงน.

ความหมายของคาวา สตนทรย

ธรรมทชอวา สต เพราะเปนเหตระลก หรอวา ยอมระลกเอง หรอวาเปนเพยงการระลกเทานน. กสตนน ชอวา อนทรย ดวยอรรถเปนอธบดโดยครอบงาความเปนผหลงลมดวยสต อกอยางหนง ชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญในลกษณะแหงการอปการะ สตนนแหละเปนอนทรย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 330ชอวา สตนทรย. กสตนนนมการระลก (การไมฟนเฟอน) เปนลกษณะและมการเขาไปประคองไวเปนลกษณะ สตยอมใหกาหนด ยอมใหระลกกศลกรรมโดยชอบ เหมอนขนคลงของพระราชารกษารตนะ ๑๐ อยาง ยอ ยงพระราชาใหกาหนด ใหระลกถงอสรยสมบตในเวลาเยนเวลาเชา ฉะนน. ดวยเหตนน พระนาคเสนเถระจงถวายพระพรพระราชาวา มหาบพตร ขนคลงของพระเจาจกรพรรด ยอมใหพระเจาจกรพรรดใหระลกถงอสรยสมบตทงเวลาเยนและเวลาเชาวา ขาแตเทวะ ชางมประมาณเทาน มามประมาณเทานรถมประมาณเทาน พลเดนเทามประมาณเทาน เงนมประมาณเทาน ทองมประมาณเทาน สมบตทงปวงมประมาณเทาน ขอเทวะจงระลกถงอสรยสมบตนน ฉนใด ขอถวายพระพรมหาบพตร สตกฉนนนเหมอนกนแล ยอมใหระลกถงกศลธรรมทงหลาย คอ สตปฏฐาน ๔ เหลาน สมมปปธาน ๔ เหลานอทธบาท ๔ เหลาน อนทรย ๔ เหลาน พละ ๕ เหลาน โพชฌงค ๗ เหลานนอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ นสมถะ นวปสสนา เหลานเปนอรยสจนเปนวชชา นเปนวมตต เหลานนเปนโลกตรธรรม มหาบพตร สตมการระลกเปนลกษณะอยางนแล. กสตใครครวญคตทงหลายแหงธรรมทเปนประโยชน และไมเปนประโยชน รวาธรรมทงหลายมกายทจรตเปนตนเหลาน วาไมมประโยชนยอมบนเทาธรรมทไมเปนประโยชน รวาธรรมมกายสจรตเปนตนเหลานเปนประโยชน ยอมประคบประคองธรรมทเปนประโยชน เหมอนปรณายกแกวของพระเจาจกรพรรด รสงทไมเปนประโยชน และสงทเปนประโยชนของพระเจา-จกรพรรด ยอมนาสงทไมเปนประโยชนออกไป ยอมนอมเขามาซงสงเปนประโยชน ฉะนน. ดวยเหตนน พระนาคเสนเถระถงถวายพระพรพระราชาวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 331มหาบพตร ปรณายกแกวของพระเจาจกรพรรด ยอมรสงทเปนประโยชนและไมเปนประโยชนแกพระเจาจกรพรรดวา สงเหลานเปนประโยชนแกพระราชาสงเหลานไมเปนประโยชน สงเหลานนเปนอปการะ สงเหลานไมเปนอปการะดงน จากนนกจะบนเทา (กาจด ) สงไมเปนประโยชน ยอมประคบประคอง สงทเปนประโยชน ฉนใด ขอถวายพระพรมหาบพตร สตฉนนนเหมอนกนแลเมอเกดขน ยอมใครครวญสตทงหลายแหงธรรมทเปนประโยชน และไมเปนประโยชนวา ธรรมเหลานนเปนประโยชน ธรรมเหลานไมเปนประโยชนธรรมเหลานมอปการะ ธรรมเหลานไมมอปการะ ดงน จากนนยอมบนเทา(กาจด) ธรรมทไมเปนประโยชน ยอมประคบประคองธรรมทเปนประโยชนมหาบพตร สตมการประคบประคองเปนลกษณะอยางนแล. กอกนยหนง สตมการระลกเปนลกษณะ มการไมหลงลมเปนรสมการอารกขา (การรกษาอารมณ) เปนปจจปฏฐาน หรอมการมงตออารมณเปนปทฏฐาน มการจาไดอนมนคงเปนปทฏฐาน หรอวามกายคตาสตปฏฐานเปนตนเปนปทฏฐาน กบณฑตพงเหนสตเหมอนเสาเขอน เพราะตงอยมนคงในอารมณ และเหมอนนายทวารผรกษาประต เพราะรกษาทวารทงหลายมจกขทวารเปนตน.

ความหมายของสมาธนทรย

ธรรมทชอวา สมาธ เพราะตงมน คอวางจตไวในอารมณโดยชอบกสมาธนน ชอวา อนทรย ดวยอรรถวาเปนอธบด เพราะครอบงาความฟงซาน อกอยางหนง ชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะแหงความไมฟงซาน. สมาธนนแหละเปนอนทรย ชอวา สมาธนทรย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 332กธรรมมลกษณะเปนตนของสมาธนน บณฑตพงทราบโดยนยทกลาวแลวในหนหลงนนแหละ.

ความหมายของคาวา ปญญนทรย

ปชานาตต ปา ธรรมทชอวา ปญญา เพราะอรรถวายอมรทว. ถามวา ยอมรทวซงอะไร? ตอบวา ยอมรทวซงอรยสจทงหลายโดยนยมคาวา นทกข เปนตน แตในอรรถกถาทานกลาววา ชอวา ปญญาเพราะอรรถวา ยอมใหร ถามวา ยอมใหรอะไร? ตอบวา ยอมใหรอนจจง ทกขง อนตตา. กปญญานน ชอวา อนทรย ดวยอรรถวาเปนอธบดเพราะครอบงาอวชชา อกอยางหนง ชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะแหงการเหน. ปญญานนแหละเปนอนทรย ชอวา ปญญนทรย.กปญญานนนมการสองแสงเปนลกษณะ. และมการรทวเปนลกษณะ เหมอนอยางวา เมอบคคลจดประทปใหสวางในเวลากลางคนในบานทมฝา ๔ ดานความมดยอมหมดไป แสงสวางยอมปรากฏฉนใด ปญญามการสองสวางฉนนนเหมอนกน. ธรรมดาแสงสวางเสมอดวยแสงสวางของปญญายอมไมม. จรงอยเมอมหาบรษผมปญญานงโดยบลลงกหนง หมนโลกธาตกมแสงสวางเปนอนเดยวกน. ดวยเหตนน พระนาคเสนเถระจงถวายพระพรพระราชาวามหาบพตร ในเวลาทมดคาแลว บรษพงเอาประทปเขาไปวางไวในบานประทปทนาเขาไปแลวยอมกาจดความมด ยอมยงโอภาสใหเกดขน ยอมยงแสงสวางใหรงโรจน ยอมทารปทงหลายใหปรากฏ ฉนใด มหาบพตร ปญญากฉนนนเหมอนกน เมอเกดขนยอมกาจดความมดคอ อวชชา ยอมยงโอภาส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 333คอวชชาใหเกด ยอมยงแสงสวางคอญาณใหรงโรจน และยอมทาอรยสจจะทงหลายใหปรากฏ มหาบพตร ปญญามการสองสวางเปนลกษณะดวยประการฉะนแล. อกอยางหนง ปญญาเมอเกดขนยอมรทวซงธรรมทงหลายทเปนกศลและอกศล ทควรเสพและไมควรเสพ ทเลวและประณต ทดาและขาว และทเขากนไดและเขากนไมได เหมอนแพทยผฉลาดยอมรเภสชเปนตนทเปนท สบายและไมสบายแกบคคลผปวย ฉะนน. สมดงคาพระธรรมเสหาบดกลาวไววา ดกอนอาวโส ธรรมชาตใดยอมรทว เพราะเหตนน ธรรมชาตนนจงชอวา ปญญา. ถามวา ยอมรทวซงอะไร? ตอบวา ยอมรทววา นทกขเปนตน ขอความนบณฑตพงใหพสดาร. พงทราบความทปญญานนมความรทวเปนลกษณะดวยประการฉะน. อกนยหนง ปญญามการแทงตลอดสภาวะเปนลกษณะ หรอการแทงตลอดไมผดพลาดเปนลกษณะดจการแทงของลกศรทนายขมงธนผฉลาดยงไปฉะนน มการสองใหเหนอารมณเปนรสดจประทป มการไมหลงใหลเปนปจจปฏฐานดจผชทางแกบคคลไปมาฉะนน.

ความหมายของคาวา มนนทรย

ธรรมทชอวา มนะ เพราะยอมร คอยอมรแจง. แตทานอรรถกถาจารยทงหลายกลาววา ชอวา มนะ เพราะยอมรอารมณ เหมอนบคคลนบอยดวยทะนาน และเหมอนชงอยดวยชงใหญฉะนน. มนะนนนนแหละ ชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะแหงความร. มนะนนแหละเปนอนทรย จงชอวา มนนทรย.มนะนเปนคาไวพจนของจตตามทกลาวแลวในหนหลง.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 334 ความหมายของคาวา โสมนสสนทรย

บคคลชอวา สมนะ เพราะมใจงาม เพราะสมปโยคะดวยปตและโสมนส ความเปนแหงบคคลผมใจงาม ชอวา โสมนสสะ โสมนสสะนนชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะแหงความยนด. โสมนสสะนนแหละเปนอนทรย ชอวา โสมนสสนทรย โสมนส-สนทรยนเปนไวพจนของเวทนาตามทกลาวแลวในหนหลงแล.

ความหมายของชวตนทรย

ธรรมทชอวา ชวต เพราะเปนเหตใหธรรมทสมปยตดวยชวตนทรยนนเปนอย. ชวตนนชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะแหงการตามรกษา. ชวตนนแหละเปนอนทรย ชอวา ชวตนทรยชวตนทรยนน เปนอธบดในความเปนไปและสบตอ. กเมอวาโดยลกษณะเปนตน ชวตนทรยมการตามรกษาธรรมทเกดแลวโดยไมเวนตนเปนลกษณะมการเปนไปแหงสมปยตธรรมเหลานนเปนรส มการดารงอยแหงสมปยตต-ธรรมเหลานนนนแหละเปนปจจปฏฐาน มธรรม (คอ เวทนา สญญา วญญาณ) ทเปนอยเปนปทฏฐานะ เมอการทรงไวมการตามรกษาเปนตนแมมอย ชวตนทรยกยอมตามรกษาธรรมในขณะทมอยเทานน เหมอนนาตามรกษาอยซงดอกอบลเปนตน และยอมรกษาธรรมทงหลายอนเกดขนเพราะปจจยตามความเปนของตนดจแมนมเลยงดกมาร และเปนไปโดยสมพนธกบธรรมทตนใหเปนไปดจตนหนยงเรอใหแลนไป ชวตนทรยนนใหเปนไปเหนอ ภงคขณะไมได เพราะความทตนและธรรมทตนใหเปนไปไมม ยอมไมตงอย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 335ในภงคขณะเพราะตนเองกตองแตกดบ ดจไสนามนสนไปอย เปลวประทปกดบไป บณฑตไมพงเหนชวตนทรยวาเวนจากอานภาพแหงการรกษา การใหเปนไป การดารงไวเพราะชวตนทรยยงอานภาพนน ๆใหสาเรจ ดงน.

อธบายวาดวยสมมาทฏฐเปนตน

พงทราบวนจฉยในคาวา สมมาทฏฐ เปนตน องคมรรคทชอวาสมมาทฏฐ เพราะอรรถวาการเหน. ชอวา สมมาสงกปปะ เพราะอรรถวาการยกขน. ชอวา สมมาวายามะ เพราะอรรถวาการประคอง. ชอวาสมมาสต เพราะอรรถวาการอปการะ. ชอวา สมมาสมาธ เพราะอรรถวาการไมฟงซาน. กวาโดยวจนตถะ คอความหมายของพระบาล ชอวาสมมาทฏฐ เพราะเหนชอบหรอวาเปนเหตใหเหนชอบ. ชอวา สมมา-สงกปปะ เพราะดารชอบหรอวาเปนเหตใหดารชอบ. ชอวา สมมาวายามะเพราะพยายามชอบหรอวาเปนเหตใหพยายามชอบ. ชอวา สมมาสต เพราะระลกชอบหรอวาเปนเหตใหระลกชอบ. ชอวา สมมาสต เพราะตงมนโดยชอบหรอวาเปนเหตใหตงมนโดยชอบ. อกอยางหนง พงทราบวจนตถะขององคมรรคนนโดยนยแมนวา ทฏฐอนบณฑตสรรเสรญแลวเปนทฏฐดชอวา สมมาทฏฐ. สวนธรรมมลกษณะเปนตน ขาพเจากลาวไวแลวในหนหลงนนแหละ.

อธบายวาดวยศรทธาพละเปนตน

ธรรมมศรทธาพละเปนตน มเนอความตามกลาวไวแมในศรทธาพละนนแหละ แตวาพงทราบวาพละเพราะอรรถวาไมหวนไหว. บรรดาธรรมเหลานน ธรรมทชอวา ศรทธาพละ เพราะไมหวนไหวไปในความเปนผไมมศรทธา ชอวา วรยพละ เพราะไมหวนไหวไปในความเกยจคราน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 336ชอวา สตพละ เพราะไมหวนไหวไปในความหลงลมสต. ชอวา สมาธพละเพราะไมหวนไหวไปในความฟงซาน. ชอวา ปญญาพละ เพราะไมหวนไหวไปในอวชชา. ชอวา หรพละ เพราะไมหวนไหวไปในอหรกะ. ชอวาโอตตปปพละ เพราะไมหวนไหวไปในอโนตตปปะ นเปนการพรรณนาเนอความดวยอานาจบททงสอง ดวยประการฉะน. บรรดาพละ ๗ เหลานน พละ ๕ เบองตนขาพเจาประกาศแลวโดยลกษณะเปนตนนนแหละ พละ ๒ บทหลง มคาอธบายวา ธรรมทชอวา. หรเพราะละอายแตกายทจรตเปนตน คาวา หรนเปนชอของความละอาย ชอวาโอตตปปะ เพราะความเกรงกลวแตกายทจรตเปนตนเหลานนเหมอนกนคาวาโอตตปปะนเปนชอของความเกรงกลวตอบาป. เพอการแสดงความตางกนแหงหรและโอตตปปะทง ๒ นน ทานจงเรมตงมาตกา (แมบท) นวาสมฏาน อธปตลชชาภยลกขเณน วา (สมฏฐาน อธบด ลชชาภย และลกษณะ) ดงน. วาโดยสมฏฐานเปนตน ชอวา หร เพราะมเหตภายในเปนสมฏฐาน. ชอวา โอตตปปะ เพราะมเหตภายนอกเปนสมฏฐาน. ชอวาหร เพราะมอตตาเปนอธบด ชอวา โอตตปปะ เพราะมโลกเปนอธบด.ชอวา หร เพราะตงอยโดยสภาพแหงความละอาย. ชอวา โอตตปปะเพราะตงอยโดยสภาพแหงความกลว. ชอวา หร เพราะมความเคารพเชอฟงเปนลกษณะ ชอวา โอตตปปะ เพราะมความกลวโทษและเหนเปนลกษณะบรรดาหรและโอตตปปะเหลานน บคคลยอมใหหรอนมเหตภายในเปนสมฏฐานดวยเหต ๔ คอ พจารณาถงชาต พจารณาถงวย พจารณาถงความเปนผกลา พจารณาถงความเปนพหสต. ถามวา พจารณาอยางไร ตอบวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 337เบองตนบคคลพจารณาถงชาตอยางนวา ขนชอวา การกระทาความชวนไมใชการงานของบคคลสมบรณดวยชาต การงานนเปนของบคคลผมชาตมพวกประมงเปนตน การงานนไมสมควรแกบคคลผสมบรณดวยชาต เชนดงเรา แลวไมทาปาณาตบาต เปนตน ชอวา ยงหรใหตงขน. อนง บคคลผพจารณาถงวยอยางนวา ขนชอวา การทาบาปนเปนการกระทาอนคนหนมทงหลายพงกระทา การทานไมสมควรแกผดารงอยในวยเชนอยางเรา แลวไมทาปาณาตบาตเปนตน ชอวา ยอมยงหรใหตงขน. อนง บคคลพจารณาถงความเปนผกลาอยางนวา ขนชอวา การทาบาปนเปนการทาของบคคลผมชาตออนแอ การทานไมสมควรแกบคคลผสมบรณดวยความกลาเชนเรา แลวไมทาปาณาตบาตเปนตน ชอวา ยอมยงหรใหตงขน. อนง บคคลพจารณาถงความเปนพหสตอยางนวา ขนชอวาการทาบาปนเปนการกระทาของบคคลอนพาลไมใชของบณฑต การทานไมสมควรแกบคคลผเปนพหสตผเปนบณฑตเชนกบเราแลวไมทาบาป ชอวา ยอมยงหรใหตงขน ดวยอาการอยางน บคคลชอวา ยอมยงหรอนมเหตภายในเปนสมฏฐานใหตงขนดวยเหต ๔ อยาง กและครนใหตงขน คอใหหรเขาไปตงไวในจตของตนไมกระทาบาปกรรม ชอวา หร มเหตภายในเปนสมฏฐานดวยประการฉะน. ถามวา ชอวา โอตตปปะ มเหตภายนอกเปนสมฏฐาน อยางไรตอบวา ถาทานจกทาบาป ทานกจกถกบรษท ๔ ตเตยน จรงอย เมอบคคลพจารณาอยอยางนวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 338 วญชนทงหลายจกตเตยนเธอ เธอ จกเปนอนบคคลผมศลทงหลายเวนแลว เหมอนชาวพระนครเวนของไมสะอาด ดกอนภกษ เธอจกทาอยางไรเลา ดงน. บคคลนนยอมไมทาบาปกรรมเพราะโอตตปปะอนเหตภายนอกเปนสมฏฐาน ชอวา โอตตปปะ มเหตภายนอกเปนสมฏฐาน ดวยประการฉะน. ถามวา ชอวา หร มอตตาเปนอธบด อยางไร. ตอบวา กลบตรบางคนในโลกนกระทาตนใหเปนใหญใหเปนหวหนาแลวคดวา การทาความชวไมสมควรแกบคคลผบวชดวยศรทธา เปนพหสต ผปฏบตธดงค ผเชนกบเราแลวไมทาบาปกรรม ชอวา หร มอตตาเปนอธบด อยางน เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา บคคลนนกระทาตนเทานนใหเปนใหญ ใหเปนหวหนาแลวยอมละอกศล เจรญกศล ยอมละธรรมทมโทษ เจรญธรรมไมมโทษ ยอมบรหารตนใหหมดจด ดงน. ถามวา ชอวา โอตตปปะ มโลกเปนอธบด อยางไร ตอบวากลบตรบางคนในโลกนกระทาโลกใหเปนใหญ ใหเปนหวหนา แลวไมทาบาป-กรรม เหมอนอยางทตรสไววา กโลกสนนวาสนใหญแล อนง ในโลกสนนวาสใหญแล ยอมมสมณพราหมณทงหลายผมฤทธ มทพยจกษ รจตของผอนสมณพราหมณเหลานนยอมมองเหนไดแมแตทไกล แมแตทใกลเรากมองไมเหนทาน สมณพราหมณเหลานนยอมรชดซงจตแมดวยจต ทานแมเหลานนจกรเราอยางนวา ดกอนทานผเจรญทงหลาย จงดกลบตรนซ เขาเปนผมศรทธาออกจากเรอน บวชเปนบรรพชตผไมมเรอน แตเกลอนกลนดวยอกศลธรรมอนลามกอย ดงน ถงเทวดาทงหลายทมฤทธ มทพยจกษ รใจผอนกมอย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 339เทวดาเหลานนยอมมองเหนไดแมแตทไกล แมทานอยใกลพวกเรากไมเหนเทวดาเหลานนยอมรชดซงจตแมดวยจต ถงพวกเทวดาเหลานนกจกรเราอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย จงดกลบตรนซ เปนผมศรทธาออกจากเรอนบวชเปนบรรพชตผไมมเรอน แตเกลอนกลนไปดวยอกศลธรรมอนลามก ทงหลายอย ดงน บคคลนนกระทาโลกเทานนใหเปนใหญ เปนหวหนาแลวยอมละอกศล เจรญกศล ยอมละธรรมทมโทษ เจรญธรรมไมมโทษ ยอมบรหารตนใหหมดจด ชอวา โอตตปปะ มโลกเปนอธบด ดวยประการฉะน. กบณฑตพงทราบเนอความในคาวา หร อนตงขนดวยสภาวะ คอความละอาย และโอตตปปะอนตงขนดวยสภาวะคอความกลวตอไป คาวาละอาย ไดแก อาการทนาละอาย อธบายวา หรตงอยโดยสภาวะทนาละอายนน. คาวา กลว ไดแก กลวอบาย อธบายวา โอตตปปะตงอยโดยสภาวะทกลวนน. หรและโอตตปปะแมทง ๒ นน ยอมปรากฏในการเวนจากความชว.จรงอย คนบางคนกาวลงสธรรมคอ ความละอายในภายใน ยอมไมทาบาปเหมอนอยางกลบตรบางคนผกระทาการถายอจจาระปสสาวะเปนตน เหนบคคลแมคนเดยวทตนควรละอายกพงถงอาการละอาย พงแอบแลวเปนผละอายแลวไมทาการถายอจจาระปสสาวะฉะนน. คนบางคนเปนผกลวตอภยในอบายแลวกไมทาบาปกรรม. ในอธการแหงหรและโอตตปปะนน มขออปมาดงนเปรยบเหมอนกอนเหลก ๒ กอน กอนหนงเยนแตเปอนคถ กอนหนงรอนลกโพลง บรรดากอนเหลกทง ๒ นน คนฉลาดรงเกยจกอนเหลกทเยนแตเปอนคถจงไมจบ รงเกยจกอนเหลกนอกนเพราะกลวความรอน ในการอปมานน พงทราบการทบคคลกาวลงสธรรม คอความละอายภายในแลวไมทาบาปเหมอนคนฉลาดไมจบกอนเหลกเยนทเปอนคถเพราะความรงเกยจ. พงทราบการไมทาบาปเพราะกลวอบาย เหมอนบคคลไมจบกอนเหลกรอนเพราะกลวความรอน ฉะนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 340 หรมความเคารพเชอฟงเปนลกษณะ โอตตปปะมความกลวโทษและเหนภยเปนลกษณะ เพราะฉะนน ธรรมทง ๒ แมนจงปรากฏในการเวนจากบาปเหมอนกน. จรงอย คนบางคนยงหรอนมความเคารพเชอฟงเปนลกษณะใหตงขนแลวไมทาบาปดวยเหต ๔ คอ พจารณาถงชาตทเปนใหญ พจารณาถง ศาสดาทเปนใหญ พจารณาถงความเปนทายาททเปนใหญ พจารณาถงเพอนพรหมจารทเปนใหญ บางคนยงโอตตปปะอนมความกลวโทษและเหนภยเปนลกษณะใหตงขนแลวไมทาบาปดวยเหต ๔ คอ ภยเกดแตการตเตยนตนเองภยเกดเเตการตเตยนแตผอน ภยแตอาชญา ภยแตทคต. บรรดาเหตทง ๘เหลานน บณฑตพงกลาวถงการพจารณาชาตทเปนใหญเปนตน และภยมการตเตยนตนเองเปนตนใหพสดาร.

ความหมายของคาวา อโลภะ

ธรรมทชอวา อโลภะ เพราะเปนเหตใหไมโลภ หรอวา ตวเองไมโลภ หรอวาเปนเพยงความไมโลภ. แมในอโทสะและอโมหะกนยนเหมอนกน บรรดาธรรมทง ๓ เหลานน อโลภะมความทจตไมกาหนดในอารมณเปนลกษณะ หรอมความทจตไมตดในอารมณเปนลกษณะเหมอนหยดนาไมตดบนใบบว มการไมหวงแหนเปนรสเหมอนภกษพนแลว มการไมตดใจเปนปจจปฏฐานเหมอนบรษผตกไปในของไมสะอาด ฉะนน. อโทสะมการไมดรายเปนลกษณะ หรอวา มการไมพโรธเปนลกษณะเหมอนมตรผชวยเหลอมการกาจดความอาฆาตเปนรส หรอวา มการกาจดความเรารอนเปนรสเหมอนเนอไมจนทน มความรมเยนเปนปจจปฏฐานเหมอนจนทรเพญ. สวนอโมหะพรอมทงลกษณะเปนตน ทานตงบทอธบายเหมอนปญญนทรย ตามท กลาวแลวในหนหลงนนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 341 อนง ในธรรมทง ๓ เหลานน อโลภะเปนขาศกตอมลทนคอความตระหนอโทสะเปนขาศกตอมลทนคอความเปนผทศล อโมหะเปนขาศกตอความไมเจรญในกศลธรรมทงหลาย และในบรรดาคณธรรมเหลานน อโลภะเปนเหต แหงทาน อโทสะเปนเหตแหงศล อโมหะเปนเหตแหงภาวนา. บรรดาคณธรรมเหลานน บคคลมความไมโลภยอมถอเอาไมมาก เพราะผโลภจงถอเอามากบคคลไมมโทสะยอมถอเอาไมพรอง เพราะผโทสะประทษรายจงถอเอาพรองบคคลไมมความหลงยอมถอเอาไมวปรต เพราะผหลงจงถอเอาวปรต. อนง ในบรรดาคณธรรมเหลานน บคคลทรงจาโทษทมอยโดยความเปนโทษ ยอมเปดเผยโทษทงหลายไปเพราะความไมโลภ เพราะวา บคคลโลภแลวยอมปกปดโทษ. บคคลทรงจาคณทมอยโดยความเปนคณ ยอมประกาศคณทงหลายใหเปนไปเพราะความไมมโทสะ เพราะวา บคคลมโทสะประทษรายแลว ยอมลบหลคณทาน. บคคลทรงจาไวซงสภาวะตามความเปนจรง โดยสภาวะตามความเปนจรง ยอมประกาศสภาวะตามความเปนจรงใหเปนไปเพราะความไมหลง เพราะวา บคคลหลงยอมถอเอาสงทแทจรง วาเปนสงท ไมแทจรง ถอเอาสงทไมแทจรง วาเปนสงทแทจรง. อนง ทกขมการพลดพรากจากของทรกยอมไมม เพราะความไมโลภเพราะคนโลภแลว มสภาวะยดถอความรก และเพราะอดทนตอการพลดพราก ของทรกไมได. ทกขอนประสบกบของอนไมเปนทรกยอมไมมเพราะความไมมโทสะ เพราะบคคลมโทสะประทษราย แลวมสภาวะยดสงทไมเปนทรกและเพราะอดทนตอการประสบกบสงทไมเปนทรกไมได. ทกขมการไมไดสงทปรารถนายอมไมมเพราะความไมหลง เพราะบคคลผไมหลงมการเจรญพจารณาอยางนวา พวกทานพงไดสงนนในทนแตทไหน เปนตน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 342 อนง บรรดาคณธรรมเหลาน ชาตทกขยอมไมมเพราะอโลภะ เพราะอโลภะเปนปฏปกษตอตณหา และชาตทกขมตณหาเปนมล. ชราทกขยอมไมมเพราะอโทสะ เพราะบคคลมโทสะกลาเปนผมสภาวะคอความชราเรวพลน.มรณทกขยอมไมมเพราะอโมหะ เพราะการตายของบคคลผหลงเปนทกข แต ทกขนน ยอมไมมแกบคคลผไมหลง. อนง การอยรวมกนเปนสขของคฤหสถทงหลายเพราะความไมโลภการอยรวมกนเปนสขของบรรพชตทงหลายเพราะความไมหลง การอยรวมกนเปนสขของคฤหสถและบรรพชตแมทงหมด เพราะความไมมโทสะ. อนง บรรดาคณธรรมเหลานน วาโดยพเศษ ความเกดขนในปตต-วสยยอมไมมเพราะความไมโลภ. จรงอย สตวทงหลายโดยมากยอมเขาถงปตตวสยเพราะตณหา ดวยวา ความไมโลภเปนปฏปกษตอตณหา. ความเกดในนรกยอมไมมเพราะความไมมโทสะ. จรงอย สตวทงหลายยอมเขาถงนรกเชนกบโทสะ เพราะความเปนผดรายดวยโทสะ ดวยวาอโทสะเปนปฏปกษตอโทสะ. การเกดในกาเนดสตวดรจฉานยอมไมมเพราะความไมหลง จรงอยบคคลทงหลายผหลงเปนนตยดวยโมหะยอมเขาถงกาเนดสตวดรจฉาน ดวยวาอโมหะเปนปฏปกษตอโมหะ. บรรดาคณธรรมเหลานน อโลภะยอมไมทาความเกยวของดวยอานาจแหงราคะ อโทสะยอมไมทาความเกยวของดวยอานาจแหงโทสะ อโมหะยอมไมทาความเปนกลางดวยอานาจแหงโมหะ. อนง วาโดยคณธรรมเหลานนแมทง ๓ ยอมไดสญญา ๓ เหลาน ตามลาดบ คอ เนกขมมสญญา อพยาปาทสญญา อวหสาสญญา และสญญา ๓ เหลาน คอ อสภสญญา อปปมาณสญญา ธาตสญญา กการเวนธรรมทสดคอกามสขลลกานโยคยอมมเพราะอโลภะ การเวนธรรมทสดคอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 343อตตกลมถานโยคยอมมเพราะอโทสะ การดาเนนไปดวยขอปฏบตอนเปนมชฌมายอมมเพราะอโมหะ อนง การทาลายอภชฌากายคณฐะยอมมเพราะอโลภะ การทาลายพยาปาทกายคณฐะยอมมเพราะอโทสะ การทาลายคณฐะทง ๒ทเหลอยอมมเพราะอโมหะ และสตปฏฐาน ๒ ขอเบองตน ยอมสาเรจดวยอานภาพ (ความยงใหญ) แหงคณธรรม ๒ ขอเบองตน สตปฏฐาน ๒ ขอหลงยอมสาเรจดวยอานภาพแหงคณธรรมขอหลงเทานน. อนง บรรดาคณธรรมเหลานน อโลภะยอมเปนปจจยแกความไมมโรคเพราะบคคลไมโลภแลวยอมไมเสพอสปปายะ แมเปนอารมณของโลภะ เพราะเหตนน บคคลผไมโลภจงไมมโรค. อโทสะยอมเปนปจจยแกความหนมสาวเพราะบคคลไมมโทสะประทษรายแลว กไมถกไฟคอโทสะอนนามาซงความเปนผมหนงเหยวยน และผมหงอกแผดเผาอย ยอมเปนหนมสาวไดนาน.อโมหะยอมเปนปจจยแกความมอายยน เพราะบคคลผไมหลงรสงทเปนประโยชน และไมเปนประโยชน กเวนสงทไมเปนประโยชน เสพสงทเปนประโยชน จงเปนผมอายยน. อนง บรรดาคณธรรมเหลานน อโลภะเปนปจจยแกโภคสมบต เพราะคนไมโลภแลวกเปนผไดเฉพาะซงโภคะ ดวยจาคะ. อโทสะเปนปจจยแกการไดมตตสมบต เพราะเมอบคคลไมมโทสะประทษรายแลว กไดมตรและการไมเสอมมตร. อโมหะเปนปจจยแกอตตสมบต เพราะบคคลไมหลง เมอทาประโยชนของตนนนแหละ ยอมชอวายงตนใหถงพรอม. อโลภะเปนปจจยแกทพยวหาร อโทสะเปนปจจยแกพรหมวหาร อโมหะเปนปจจยแกอรยวหาร. อนง บรรดาคณธรรมเหลานน บคคลผดบเขญในสตวและสงขารทงหลายฝายตนไดดวยอโลภะ เพราะสตวและสงขารเหลานนพนาศไป กไมม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 344ความทกขอนมความเกยวของกนเปนเหต ผดบเขญในสตวและสงขารทงหลายฝายอนไดดวยอโทสะ. เพราะบคคลไมมโทสะประทษรายแลว กไมมความสาคญแมในบคคลทงหลายทจองเวรกน. ผดบเขญในสตวและสงขารทงหลาย ในฝายความเฉยไดดวยอโมหะ. เพราะคนไมหลงกไมมความเกยวของทงหมด.การเหนอนจจงยอมมดวยอโลภะ เพราะบคคลโลภแลวยอมไมเหนสงขารแมไมเทยงโดยความเปนไมเทยง โดยมงจะใชสอย. การเหนทกขยอมมดวยอโทสะเพราะคนมอชฌาศยไมมโทสะ กาหนดสละอาฆาตวตถไดแลวยอมเหนสงขารนนแหละ โดยความเปนทกข. การเหนอนตตายอมมดวยอโมหะ เพราะคนไมหลงเปนผฉลาดในการถอเอาสภาวะตามความเปนจรง ยอมรขนธ ๕ ซงมใชผเปนใหญโดยมใชผเปนใหญ. การเหนอนจจงเปนตน ยอมมดวยคณธรรม๓ เหลานน ฉนใด แมคณธรรม ๓ เหลานน กยอมมดวยการเหนอนจจงเปนตนฉนนนเหมอนกน. จรงอย ความไมโลภยอมมเพราะการเหนอนจจลกษณะความไมโกรธยอมมเพราะการเหนทกขลกษณะ ความไมหลงยอมมเพราะการเหนอนตตลกษณะ. เพราะวา ชอวาใครรโดยชอบวา สงนเปนของไมเทยงดงนแลว พงใหความรกเกดขนเพอตองการสงไมเทยงนน หรอรอยวานเปนทกขในสงขารดงนแลว. พงยงความทกขทเกดจากความโกรธจด แมอนใหเกดซาอกทเดยว และรถงความวางเปลาแหงอตตาแลว กพงถงความหลงใหลอกเลา ดงน.

ความหมายของคาวา อนภชฌา

ธรรมทชอวา อนภชฌา เพราะไมเพงเลง. ชอวา อพยาบาทเพราะยงสขทางกายสขทางใจ ประโยชนในโลกน ประโยชนในโลกหนาและการไดเกยรต ทไดเฉพาะแลวดวยอานภาพแหงความดไมใหพนาศ. ชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 345สมมาทฏฐ เพราะยอมเหนโดยชอบ หรอเหนอนงาม. คาวา อนภชฌาเปนตนเหลานนเปนชอของธรรมมความไมโลภเปนตนนนแหละ กธรรมเหลานพงทราบวา ในตอนตนทานถอเอาดวยสามารถแหงความเปนมล ในทนพงทราบวา ทานถอเอาดวยสามารถแหงกรรมบถ. แมหรและโอตตปปะกพงทราบวา ในตอนตนทานถอเอาดวยอานาจแหงความเปนพละ ในทนพงทราบดวยอานาจแหงโลกบาล. จรงอยธรรมทง ๒ นยอมรกษาโลก เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลาย สกกธรรมทง ๒ เหลาน ยอมรกษาโลก ธรรม๒ ประการเปนไฉน ? คอ หรและโอตตปปะ ดกอนภกษทงหลาย สกกธรรม๒ เหลานแลยอมรกษาโลก ดกอนภกษทงหลาย ถาสกกธรรม ๒ เหลาน ไมพงคมครองโลกไซร ในโลกนกไมพงปรากฏ คาวา แม นา ปา ภรรยาของอาจารย หรอภรรยาของคร ชาวโลกจกถงแลวซงการปะปนกนเหมอนอยางพวกแพะ แกะ ไก สกร สนขบาน สนขจงจอก ดกอนภกษทงหลายกเพราะสกกธรรมทง ๒ เหลานยอมคมครองโลก ฉะนน จงยงปรากฏคาวาแม นา ปา ภรรยาของอาจารย หรอภรรยาของคร ดงน.

ความหมายของยคลธรรม

ความสงบกายชอวา กายปสสทธ ความสงบจตชอวา จตตปสสทธคาวา กาย ในคาวา กายปสสทธน ไดแก ขนธ ๓ มเวทนาขนธเปนตนอนง ปสสทธธรรมทง ๒ แมเหลานรวมกนแลว พงเหนวากายปสสทธและจตตปสสทธ มการระงบความกระวนกระวายทางกายและทางจตเปนลกษณะมการกาจดความกระวนกระวายทางกายและจตเปนรส มการเยอกเยนไม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 346เรารอนแหงกายและจตเปนปจจปฏฐาน มกาย (เจตสก) และจตเปนปทฏฐาน เปนปฏปกษตอกเลส มอทธจจะอนกระทาความไมสงบเปนตนแหงกายและจต. ความเบาแหงกาย ชอวา กายลหตา. ความเบาแหงจต ชอวาจตตลหตา. ลหตาทง ๒ นน พงเหนวา มความสงบความหนกกายและจตเปนลกษณะ มการกาจดความหนกกายและจตเปนรส มความไมชกชาแหงกายและจตเปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนปทฏฐาน เปนปฏปกษตอกเลสมถนมทธะเปนตนทกระทาความหนก. ความออนแหงกาย ชอวา กายมทตา. ความออนแหงจต ชอวาจตตมทตา. กายและจตตมทตาเหลานน มความสงบความกระดางกายและจตเปนลกษณะ มการกาจดความกระดางกายและจตเปนรส มการไมคบแคนใจเปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนปทฏฐาน พงเหนวา เปนปฏปกษตอกเลสมทฏฐและมานะเปนตน อนการทาความทกายและจตใหกระดาง. ความควรแกการงานของกาย ชอวา กายกมมญญตา ความควรแกการงานของจต ชอวา จตตกมมญญตา. กมมญญตาทง ๒ นน มการเขาไปสงบความไมควรแกการงานของกายและจตเปนลกษณะ มการกาจดการไมควรแกการงานของกายและจตเปนรส มการถงพรอมดวยการทากายและจต สมควรแกอารมณเปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนปทฏฐาน พงเหนวาเปนปฏปกษตอนวรณทเหลอ อนกระทาความไมควรแกการงานของกายและจต. และพงเหนกมมญญตาทง ๒ นน เปนธรรมนามาซงความเลอมใส ในวตถอนเปนทตงแหงความเลอมใสทงหลาย เปนการนามาซงความเกษมเหมาะสมในการทาประโยชนเกอกลดจความหมดจดแหงทอง ฉะนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 347 ความเปนแหงการคลองแคลวของกาย ชอวา กายปาคญญตา ความเปนแหงการคลองแคลวของจต ชอวา จตตปาคญญตา. ปาคญญตาทง ๒นน มการไมขดของของกายและจตเปนลกษณะ มการกาจดความขดของของกายและจตเปนรส มการปราศจากโทษเปนปจจปฏฐาน มกายและจตเปนปทฏฐาน พงเหนวา เปนปฏปกษตอกเลส คอความเปนผไมมศรทธาเปนตน อนกระทาความขดของของกายและจต. ความตรงของกาย ชอวา กายชกตา ความตรงของจต ชอวาจตตชกตา. อชกตาทง ๒ นน มการตรงของกายและจตเปนลกษณะ มการกาจดการคดของกายและจตเปนรส มการซอตรงของกายและจตเปนปจจปฏฐานมกายและจตเปนปทฏฐาน พงทราบวา เปนปฏปกษตอกเลส มมายาและสาเถยยะเปนตน อนกระทาความคดโคงของกายและจต. ธรรมทชอวา สต เพราะระลก ชอวา สมปชญญะ เพราะรตวอธบายวา ยอมรโดยประการตาง ๆ รอบดาน กบรรดาธรรมทง ๒ นน พงทราบสมปชญญะ ๔ ประเภทเหลาน คอ สาตถกสมปชญญะ สปปายสมปชญญะโคจรสมปชญญะ อสมโมหสมปชญญะ สวนธรรมมลกษณะเปนตนของสตและสมปชญญะเหลานน พงทราบโดยนยทกลาวในสตนทรย และปญญนทรยนน-แหละ คธรรมน ตรสไวในหนหลงแลว ในทนตรสไวอกดวยสามารถแหงความเปนธรรมมอปการะดวยประการฉะน. ธรรมทชอวา สมถะ เพราะสงบธรรมทเปนขาศกมกามฉนทะเปนตน.ชอวา วปสสนา เพราะเหนธรรมทงหลายโดยอาการตาง ๆ ดวยสามารถแหงความไมเทยงเปนตน โดยอรรถะวปสสนานกคอปญญานนเอง. ธรรมมลกษณะ เปนตนแหงสมถะและวปสสนาแมเหลานนมเนอความตามทกลาวไวแลวในหน-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 348หลงนนแล แตถอเอาในทนอกดวยสามารถแหงธรรมยคนทธะ (ธรรมเนองกนเหมอนแอก). ธรรมทชอวา ปคคาหะ เพราะประคองสหชาตธรรม. ทชอวาอวกเขปะ เพราะความไมฟงซานโดยปฏปกษตอความฟงซาน คอ อทธจจะธรรมมลกษณะเปนตน แมแหงธรรมทง ๒ น กลาวไวแลวในหนหลงนนแหละกธรรมทง ๒ น พงทราบวาถอเอาในทนเพอการประกอบวรยะและสมาธแล.

อธบายคาวา เยวาปนกนย

คาวา เยวาปน ตสม สมเย อเป อตถ ปฏจจสมปปนนาอรปโน ธมมา อเม ธมมา กสลา (กหรอวา ในสมยนน ธรรมทมใชรป ซงอาศยกนและกนเกดขน แมอนใดมอย ธรรมเหลานชอวา กศล)พงทราบวนจฉยดงตอไปน. กศลธรรมเกน ๕๐ (ปโรปณณาสธมมา) เหลาน พระผมพระภาคเจาทรงยกขนแสดงโดยลาดบวา ผสสะยอมม ฯลฯ อวกเขปะยอมมอยางเดยวกหาไม โดยทแททรงแสดงวา ในสมยใด มหาจตเปนอสงขารก ดวงทหนงสหรคตดวยโสมนสสตเหตกะฝายกามาวจรยอมเกดขน ในสมยนน ธรรมแมเหลาอนทเปนเยวาปนกธรรม ทสมปยตดวยธรรมเหลานนนนแหละ มผสสะเปนตน ซงอาศยปจจยอนสมควรแกตน ๆ เกดขน ชอวา อรป เพราะความไมมรป ซงกาหนดไดโดยสภาวะ ธรรมเหลานนแมทงหมดเปนกศล. พระผมพระภาคเจาผธรรมราชาครนแสดงธรรมเกน ๕๐ ทยกขนไวในบาลดวยอานาจแหงสวนประกอบของจตดวยพทธพจนมประมาณเทานแลวจงทรงแสดงธรรม ๙ อยาง แมอนอกดวยสามารถแหงเยวาปนกธรรม. จรงอยบรรดาบทพระสตรเหลานน ๆ ธรรม ๙ เหลานยอมปรากฏ คอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 349 ฉนทะ ๑ อธโมกข ๑ มนสการ ๑ ตตรมชฌตตตา ๑ กรณา ๑มทตา ๑ กายทจรตวรต ๑ วจทจรตวรต ๑ มจฉาชววรต ๑. อนง ในมหาจตดวงทหนงแมน ฉนทะในกศลธรรมของความเปนผใครเพอกระทากมอย แตไมไดยกไวในพระบาลดวยอานาจแหงสวนประกอบของจต ในทน ฉนทะนนทานจงถอเอาดวยสามารถแหงเยวาปนกธรรม.อธโมกขกม มนสการ ตตรมชฌตตตา และบรพภาคของเมตตากม เมออโทสะทรงถอเอาแลว บรพภาคของเมตตานนกเปนอนถอเอาดวยเหมอนกนถงบรพภาคของกรณา บรพภาคของมทตา บรพภาคของอเบกขากม แตเมอตตรมชฌตตตาทรงถอเอาแลว บรพภาคของอเบกขานนกยอมเปนอนถอเอา แลวโดยแท สมมาวาจากม สมมากมมนตะกม สมมาอาชวะกม แตทานไมไดยกขนไวในบาลดวยสามารถแหงสวนประกอบของจต ในทน ธรรมมสมมาวาจาเปนตน แมนนกถอเอาดวยอานาจแหงเยวาปนกธรรม แตในบรรดาธรรม ๙ อยางเหลานน ธรรม ๔ อยาง ทไดในขณะเดยวกน คอ ฉนทะ ๑อธโมกข ๑ มนสการ ๑ ตตรมชฌตตตา ๑ ทเหลอนอกนนไดในขณะตางกน. เหมอนอยางวา บคคลยอมละมจฉาวาจาดวยจตดวงน ยอมบาเพญสมมาวาจาดวยอานาจวรต ในกาลใด ในกาลนน ธรรม ๕ อยางเหลานน คอธรรม ๔ มฉนทะเปนตน และสมมาวาจายอมเกดในขณะเดยวกน. เมอใดบคคลยอมละมจฉากมมนตะ ยอมบาเพญสมมากมมนตะดวยอานาจวรต ฯลฯยอมละมจฉาอาชวะ ยอมบาเพญสมมาอาชวะดวยอานาจวรต ฯลฯ เมอใดกระทาบรกรรมดวยกรณา ฯลฯ ทาบรการดวยมทตา ในกาลนน ธรรม ๕ เหลานยอมเกดในขณะเดยวกน คอ ธรรม ๔ อยางมฉนทะเปนตน และบรพภาคของมทตา. กนอกจากนแลว เมอบคคลใหทาน บาเพญศล เจรญภาวนา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 350ยอมไดธรรม ๔ อยาง (ฉนทะ อธโมกข มนสการ ตตรมชฌตตตา) ซงเปนสวนประกอบทแนนอน.

อธบายฉนทะเปนตน

บรรดาเยวาปนกธรรมทง ๙ เหลาน ดงทพรรณนามาน คาวา ฉนทะเปนชอของกตตกมยตา เพราะฉะนน ฉนทะนน จงมความเปนผใครเพอจะทาเปนลกษณะ มการแสวงหาอารมณเปนกจ มการตองการอารมณเปนปจจปฏฐาน อารมณของฉนทะนนนนแหละเปนปทฏฐาน กฉนทะนในการยดอารมณ บณฑตพงเหนเหมอนจตเหยยดมอออกไป. ความนอมใจเชอ ชอวา อธโมกข อธโมกขนนมการตกลงใจเปนลกษณะ มการไมสายไปเปนรส มการตดสนเปนปจจปฏฐาน มธรรมทพงตกลงใจเปนปทฏฐาน อธโมกขนพงเหนเหมอนเสาเขอนเพราะความไมหวนไหวในอารมณ. การกระทา ชอวา การะ การกระทาไวในใจชอวา มนสการธรรมทชอวา มนสการ เพราะทาใจใหขนสวถจากภวงคจต. มนสการนนน ม ๓ ประการ คอ อารมมณปฏปาทกะ (สงขารขนธ) วถปฏปาทกะ (ปญจทวาราวชชนจต) ชวนปฏปาทกะ (มโนทวาราวชชนจต). บรรดามนสการทง ๓ นน มนสการททาจตใหรบอารมณ ชอวามนสการ เพราะกระทาไวในใจ. มนสการททาจตใหรบอารมณนน มการทาสมปยตตธรรมใหรบอารมณเปนลกษณะ มการประกอบสมปยตธรรม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 351ทงหลายไวดวยอารมณเปนรส มการมงตออารมณเปนปจจปฏฐาน นบเนองดวยสงขารขนธ (มอารมณเปนปทฏฐาน) พงเหนเหมอนสารถ เพราะยงสมปยตตธรรมใหดาเนนไปในอารมณ. สวนคาวา วถปฏปาทกะ น เปนชอของปญจทวาราวชชนจต. คาวา ชวนปฏปาทกะ น เปนชอของมโนทวารา-วชชนจต. มนสการทง ๒ เหลานน ทานไมประสงคเอาในทน. ความเปนกลางในธรรมเหลานน ชอวา ตตรมชฌตตตา ตตรมช-ฌตตตานน มการทรงไวซงจตและเจตสกใหเสมอกนเปนลกษณะ มการหามจตและเจตสกไมใหยงและหยอนเปนรส หรอมการตดขาดจากการตกไปในฝายใดฝายหนงเปนรส มความเปนกลางเปนปจจปฏฐาน ดวยอานาจแหงความวางเฉยตอจตและเจตสก (และมสมปยตตธรรมเปนปทฏฐาน) ตตรมชฌตตตานพงเหนเหมอนสารถผวางเฉยตอมาอาชาไนยทงหลายทวงไปเรยบรอย ฉะนน. กรณาและมทตาจกมแจงในนทเทสแหงพรหมวหาร อนทจรง กรณาและมทตานนมขอทแปลกกนอยเทานวา ทถงอปปนาเปนรปาวจร ในทนเปนกามาพจร. การงดเวนจากกายทจรต ชอวา กายทจรตวรต. วรต ๒ ทเหลอกนยนแหละ. กวรตแมทง ๓ เหลานนโดยลกษณะเปนตน มการไมกาวลวงวตถมกายทจรตเปนตนเปนลกษณะ อธบายวา มการไมยายสตวเปนลกษณะวรต ๓ นนมการเบอนหนาจากวตถมกายทจรตเปนตนเปนรส มการไมทากายทจรตเปนตนเปนปจจปฏฐาน มคณคอศรทธา หร โอตตปปะ และความปรารถนานอยเปนตนเปนปทฏฐาน พงเหนวรต ๓ นนเปนจตทเฉยตอการทาบาป. วาระแหงธมมทเทส (ธรรมททรงยกขนแสดง) น มบทธรรมแมทงหมด ๖๕ บท คอ ธรรม ๕๖ มผสสะเปนตน และธรรม ๙ ทตรสไวดวยอานาจเยวาปนกธรรม.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 352 บรรดาบทเหลานน บางคราวในขณะเดยวกนม ๖๑ บางคราวม ๖๐ บทถวน เพราะวา บทธรรมเหลานนทตรสไวดวยอานาจแหงการสมบรณดวยสมมาวาจาเปนตน กม ๖๑ บท ทเปนไปในฐาน ๕ (วรต ๓ อปปมญญา ๒)ในฐานะหนงพนจากฐาน ๕ เหลาน มฐานะ ๖๐ ถวนแตถาเวนเยวาปนกธรรมบทธรรมททานถอเอาดวยสามารถแหงรฬหศพทในพระบาลม ๕๖ บท. แตถาไมนบบททซากนในบาลน กมบทธรรม ๓. ถวน คอ หมวด ๕ แหงผสสะ(ผสสปจก ) วตก ๑ วจาร ๑ ปต ๑ จตเตกคคตา ๑ อนทรย ๕พละ ๒ คอ หรพละ โอตตปปพละ มล ๒ คอ อโทภะ อโทสะ ธรรม ๑๒ มกายปสสทธ จตตปสสทธเปนตน. บรรดาธรรม ๓๐ เหลานน ธรรม ๑๘ ทานไมจาแนกไว ธรรม ๑๒ทานจาแนกไว. ธรรม ๑๘ ประการเปนไฉน ? ธรรม ๑๘ ประการเหลาน คอ ผสสะ ๑ สญญา ๑ เจตนา ๑ วจาร ๑ ปต ๑ ชวตนทรย ๑ ธรรม๑๒ มกายปสสทธเปนตนทานไมจาแนกไว. ธรรม ๑๒ ประการเหลาน คอเวทนา ๑ จต ๑ วตก ๑ จตเตกคคตา ๑ สทธนทรย ๑ วรยนทรย ๑สตนทรย ๑ ปญญนทรย ๑ หรพละ ๑ โอตตปปพละ ๑ อโลภะ ๑ อโทสะ ๑ทานจาแนกไว. บรรดาธรรมเหลานน ธรรม ๗ ประการจาแนกไวในฐานะทง ๒ธรรมหนงจาแนกไวในฐานะทง ๓ ธรรมสองจาแนกไวในฐานะ ๔ ธรรมหนงจาแนกไวในฐานะ ๖ ธรรมหนงจาแนกไวในฐานะ ๗. ธรรม ๗ เหลาน คอ จต วตก ศรทธา หร โอตตปปะ อโลภะอโทสะ จาแนกไวในฐานะ ๒ อยางไร ? จรงอย บรรดาธรรม ๗ เหลานนจตกอนทานมงถงธรรมมหมวด ๕ แหงผสสะ ทานเรยกวา จต เพงถงอนทรยทานเรยกวา มนนทรย. วตกถงเปนองคฌานกเรยกวา วตก ถงเปนองคมรรค

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 353เรยกวา สมมาสงกปปะ ศรทธาเพงเปนอนทรยเรยกวา สทธนทรย เพงถงเปนพละเรยกวา สทธาพละ หรเพงถงเปนพละเรยกวา หรพละ เพงถงธรรมหมวด ๒ แหงโลกบาลเรยกวา หร. แมในโอตตปปะกนยนเหมอนกน. อโลภะเพงถงมลเรยกวา อโลภะ เพงถงกรรมบถเรยกวา อนภชฌา. อโทสะเพงถงมลเรยกวา อโทสะ เพงถงกรรมบถเรยกวา อพยาบาท. ธรรม ๗ เหลานจาแนกแลวในฐานะทง ๒. สวนเวทนา เพงถงธรรมหมวด ๕ แหงผสสะเรยกวา เวทนา เพงถงองคฌานเรยกวา สข เพงถงอนทรยเรยกวา โสมนสสนทรย. ธรรมหนงนจาแนกไวในฐานะ ๓ อยางน. สวนวรยะเพงถงอนทรยเรยกวา วรยนทรย เพงถงองคมรรคเรยกวาสมมาวายามะ เพงถงพละเรยกวา วรยพละ เพงถงปฏฐทกะ เรยกวาปคคาหะ แมสตเพงถงอนทรยกเรยกวา สตนทรย เพงถงองคมรรคเรยกวาสมมาสต เพงถงพละเรยกวา สตพละ เพงถงปฏฐทกะ เรยกวา สต.ธรรม ๒ เหลานนจาแนกไวในฐานะ ๔ ดวยประการฉะน. สวนสมาธเพงถงองคฌานเรยกวา จตเตกคคตา เพงถงอนทรยเรยกวาสมาธนทรย เพงถงองคมรรคเรยกวา สมมาสมาธ เพงถงพละเรยกวา สมาธ-พละ เพงถงปฏฐทกะ เรยกวา สมถะและอวกเขปะ ธรรมอยางหนงนจาแนกไวในฐานะ ๖ ดวยประการฉะน. สวนปญญาเพงถงอนทรย เรยกวาปญญนทรย เพงถงองคมรรคเรยกวาสมมาทฏฐ เพงถงพละ เรยกวา ปญญาพละ เพงถงมล เรยกวา อโมหะเพงถงกรรมบถ เรยกวา สมมาทฏฐ เพงถงปฏฐทกะ เรยกวา สมปชญญะและวปสสนา ธรรมหนงนจาแนกไวในฐานะ ๗ ดวยประการฉะน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 354 กถาบคคลไรๆพงทวงวา ในพระบาลน ขนชอวาบททไมเคยม หามไมเพราะพระองคทรงกาหนดธรรมททรงถอเอาแลวในหนหลงนนแหละมาทาบทใหเตมในฐานะนน ๆ กถาทไมมอนสนธเชนกบสงของอนพวกโจรลกมาสมกนไวเชนกบหญาทฝงโคเหยยบยาททางเดน อนพระพทธเจาไมทรงรแลวจงตรสไว ไซร บคคลนนพงถกกลาวปฏเสธวา ไมควรกลาวอยางนน ธรรมดาวาเทศนาของพระพทธเจาทงหลายทไมมอนสนธ หามไม เปนเทศนาทมอนสนธแมถอยคาทไมทรงทราบตรสไวกไมม เรองทงหมดพระองคทรงทราบแลวจงตรสไวทงนน. จรงอย พระสมมาสมพทธะทรงทราบหนาท (กจ) ของธรรมเหลานน ๆ ครนทรงทราบกจนนแลวจงทรงยกขนจาแนกไปตามหนาท ทรงทราบธรรม ๑๘ อยาง วามหนาทแตละอยาง จงทรงยกขนจาแนกไวในฐานะแตละฐานะ ทรงทราบธรรม ๗ อยาง มหนาทอยางละ ๒ จงทรงยกขนจาแนกในฐานะ ๒ ทรงทราบเวทนามหนาท ๓ ในฐานะ ๓ จงทรงยกขนจาแนกในฐานะ ๓ ทรงทราบวรยะและสตมหนาท ๔ อยาง จงทรงยกขนจาแนกในฐานะ ๔ ทรงทราบสมาธมหนาท ๖ อยาง จงทรงยกขนจาแนกในฐานะ ๖ ทรงทราบ ปญญาท ๗ จงทรงยกขนจาแนกในฐานะ ๗ ในขอนนมอปมา ดงน. ไดยนวา พระราชาพระองคหนงทรงเปนบณฑตเสดจประทบอยในท เฉพาะพระองคแลวทรงดารวา เราจกเพมสนจางอนสมควรแกผรศลปะโดยประการทไมพงเสยทรพยพระคลงหลวงน ทาวเธอจงตรสใหเรยกนกศลปะทงหมดประชมกน แลวตรสวา พวกเธอจงเชญคนทมความรเฉพาะอยางเดยวมา เมอพระองคตรสใหเรยกอยางน ชนทง ๑๘ กลกขนมาแลวกพระราชทานใหชนเหลานนคนละสวน. เมอพระราชาตรสวา ผรศลปะ ๒ อยางจงมา คน๗ คนพากนมาเฝา พระองคกทรงพระราชทานใหคนเหลานนคนละ ๒ สวน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 355เมอตรสวาผรศลปะ ๓ อยางจงมา มคนเพยงคนเดยวเขามาเฝา พระองคกพระราชทานใหคนนน ๓ สวน เมอพระองคตรสวา ผรศลปะ ๔ อยางจงมา กมคน ๒ คนเขามาเฝา พระองคกพระราชทานใหคนละ ๔ สวน เมอพระองคตรสวา ผรศลปะ ๕ อยางจงมา แมคนเดยวกไมมา เมอตรสวา ผรศลปะ๖ อยางจงมา มเพยงคนเดยวเทานนเขามา พระองคกพระราชทานให ๖ สวนแกเขา เมอตรสวา ผรศลปะ ๗ อยางจงมา มเพยงคนเดยวเทานนเขามาพระองคกพระราชทานใหเขาถง ๗ สวน. ในเรองนนมขออปมา ดงน. พระมาสมพทธะผทรงเปนธรรมราชาไมมใครยงกวา เปรยบเหมอนพระราชาผเปนบณฑต ธรรมทงหลายซงเกดขนดวยอานาจแหงการเปนองคของจต เปรยบเหมอนชนผรศลปะ การทพระองคทรงยกธรรมเหลานน ๆ ขนจาแนกดวยสามารถแหงหนาท เปรยบเหมอนการเพมคาจางใหสมควรแกผรศลปะ กธรรมเหลานแมทงหมดเปนกองแหงธรรม ๑๗ หมวด คอหมวดธรรม ๕ มผสสะเปนตน องคแหงฌาน ๑ อนทรย ๑ องคแหงมรรค ๑พละ ๑ มล ๑ กรรมบถ ๑ โลกบาล ๑ ปสสทธ ๑ ลหตา ๑ มทตา ๑กมมญญตา ๑ ปาคญญตา ๑ อชกตา ๑ สมปชญญะ ๑ สมถวปสสนา ๑ปคคาหาวกเขปะ ๑. จบกถาวาดวยธรรมทเทสวาร.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 356 บาลนทเทสวาร

[๑๗] ผสสะ มในสมยนน เปนไฉน ? การกระทบ กรยาทกระทบ กรยาทถกตอง ความถกตอง ในสมยนนอนใด นชอวา ผสสะมในสมยนน. [๑๘] เวทนา มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณ.ธาตทสมกน ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส ในสมยนน อนใด นชอวาเวทนา มในสมยนน. [๑๙ ] สญญา มในสมยนน เปนไฉน ? การจา กรยาทจา ความจา อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวา สญญามในสมยนน. [๒๐] เจตนา มในสมยนน เปนไฉน ? การคด กรยาทคด ความคด อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวา เจตนามในสมยนน. [๒๑] จต มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ* มโน มนายตนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวาจตมในสมยนน.* ธรรมชาตทผองใส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 357 [๒๒] วตก มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรก ความตรกอยางแรง ความดาร ความทจตแนบอยในอารมณ ความทจตแนบสนทอยในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ สมมา-สงกปปะ ในสมยนน อนใด นชอวา วตกมในสมยนน. [๒๓] วจาร มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรอง ความพจารณา ความตามพจารณา ความเขาไปพจารณาความทจตสบตออารมณ ความทจตเพงอารมณ ในสมยนน อนใด นชอวาวจารมในสมยนน. [๒๔] ปต มในสมยนน เปนไฉน ? ความอมใจ ความปราโมทย ความยนดยง ความบนเทง ความราเรงความรนเรง ความปลมใจ ความตนแตน ความทจตชนชมยนด ในสมยนนอนใด นชอวา ปตมในสมยนน. [๒๕] สข มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา สขมในสมยนน. [๒๖] เอกคคตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวา เอกคคตามในสมยนน. [๒๗] สทธนทรย มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 358 ศรทธา กรยาทเชอ ความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธาอนทรยคอศรทธา สทธาพละ ในสมยนน อนใด นชอวา สทธนทรยมในสมยนน. [๒๘] วรยนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ อนทรยคอวรยะ วรยพละ สมมา.วายามะ ในสมยนน อนใด นชอวา วรยนทรยในสมยนน. [๒๙] สตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจา ความไมเลอนลอย ความไมลม สต อนทรยคอสต สตพละ สมมาสตในสมยนน อนใด นชอวา สตนทรยมในสมยนน. [๓๐] สมาธนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบอนทรยคอสมาธ สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวาสมาธนทรยมในสมยนน. [๓๑] ปญญนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 359ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา อนทรยคอปญญา ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวาง คอ ปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐในสมยนน อนใด นชอวา ปญญนทรยมในสมยนน. [๓๒] มนนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ อนทรย คอมโนวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใดนชอวา มนนทรยมในสมยนน. [๓๓] โสมนสสนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา โสมนสสนทรยมในสมยนน. [๓๔] ชวตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? อาย ความดารงอย ความเปนไปอย กรยาทเปนไปอย อาการท สบเนองกนอย ความประพฤตเปนไปอย ความหลอเลยงอย ชวตนทรยคอชวต ของนามธรรมนน ๆ ในสมยนน อนใด นชอวา ชวตนทรยมในสมยนน. [๓๕] สมมาทฏฐ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 360ปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม ความเหนชอบ ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาทฏฐมในสมยนน. [๓๖] สมมาสงกปปะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรก ความตรกอยางแรง ความดาร ความทจตแนบอยในอารมณ ความทจตแนบสนทอยในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ ความดารชอบ ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาสงกปปะมในสมยนน. [๓๗] สมมาวายามะ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย วรยพละ ความพยายามชอบ ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาวายามะมในสมยนน. [๓๘] สมมาสต มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ควานไมลม สต สตนทรย สตพละ ความระลกชอบในสมยนน อนใด นชอวา สมมาสตมในสมยนน. [๓๙] สมมาสมาธ มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 361 ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย สมาธพละ ความตงใจชอบ ในสมยนน อนใด นชอวาสมมาสมาธมในสมยนน. [๔๐] สทธาพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ศรทธา กรยาทเชอ กรยาทปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธาสทธนทรย กาลงคอศรทธา ในสมยนน อนใด นชอวา สทธาพละ มในสมยนน. [๔๑] วรยพละ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย กาลงคอวรยะ สมมาวายามะในสมยนน อนใด นชอวา วรยพละ มในสมยนน. [๔๒] สตพละ มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต สตนทรย กาลงสต สมมาสต ในสมยนน อนใด นชอวา สตพละมในสมยนน. [๔๓] สมาธพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 362สมาธนทรย กาลงคอสมาธ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวา สมาธพละมในสมยนน. [๔๔] ปญญาพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย กาลงคอปญญาปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความ วจยธรรม สมมาทฏฐ ในสมยนน อนใด นชอวา ปญญาพละ มในสมยนน. [๔๕] หรพละ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทละอายตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาละอาย กรยาทละอายตอการประกอบอกศลบาปกรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาหรพละมในสมยนน. [๔๖] โอตปปพละ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทเกรงกลวตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาเกรงกลว กรยาเกรงกลวตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาโอตปปพละมในสมยนน. [๔๗] อโลภะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมโลภ กรยาทไมโลภ ความไมโลภ การไมกาหนด กรยาทไมกาหนด ความไมกาหนด ความไมเพงเลง กศลมลคออโลภะ ในสมยนนอนใด นชอวา อโลภะมในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 363 [๔๘] อโทสะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมคดประทษราย กรยาทไมคดประทษราย ความไมคดประทษราย ความไมพยาบาท ความไมคดเบยดเบยน กศลมลคออโทสะ ในสมยนน อนใด นชอวา อโทสะมในสมยนน. [๔๙] อโมหะ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความคนคด ความใครครวญ ปญญาเหมอนแผนดนปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐกศลมลคอ อโมหะ ในสมยนน อนใด นชอวา อโมหะมในสมยนน. [๕๐] อนภชฌา มในสมยนน เปนไฉน ? การไมโลภ กรยาทไมโลภ ความไมโลภ การไมกาหนด กรยาทไมกาหนด ความไมกาหนด ความไมเพงเลง กศลมลคออโลภะ ในสมยนนอนใด นชอวา อนภชฌามในสมยนน. [๕๑] อพยาปาทะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมคดประทษราย กรยาทไมคดประทษราย ความไมคดประทษราย ความไมพยาบาท ความไมคดเบยดเบยน กศลมลคออโทสะ ในสมยนน อนใด นชอวา อพยาปาทะ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 364 [๕๒] สมมาทฏฐ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม ความเหนชอบ ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาทฏฐมในสมยนน. [๕๓] หร มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทละอายตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาละอาย กรยาท ละอายตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาหรมในสมยนน. [๕๔] โอตตปปะ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทเกรงกลวตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาเกรงกลว กรยาทเกรงกลวตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาโอตตปปะมในสมยนน. [๕๕] กายปสสทธ มในสมยนน เปนไฉน ? การสงบ การสงบระงบ กรยาทสงบ กรยาทสงบระงบ ความสงบระงบแหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวากายปสสทธมในสมยนน. [๕๖] จตตปสสทธ มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 365 การสงบ การสงบระงบ กรยาทสงบ กรยาทสงบระงบ ความสงบระงบแหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตปสสทธมในสมยนน. [๕๗] กายลหตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความเบา ความรวดเรว ความไมเชองชา ความไมกระดาง แหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายลหตามในสมยนน. [๕๘] จตตลหตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความเบา ความรวดเรว ความไมเชองชา ความไมกระดาง แหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตลหตามในสมยนน. [๕๙] กายมทตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความออน ภาวะทออน ความไมกกขฬะ ความไมแขง แหงเวทนา-ขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายมทตามในสมยนน. [๖๐] จตตมทตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความออน ภาวะทออน ความไมกกขฬะ ความไมแขง แหงวญญาณ-ขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตมทตามในสมยนน. [๖๑] กายกมมญญตา มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทควรแกการงาน ความควรแกการงาน ภาวะทควรแกการงานแหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวากายกมมญญตา มในสมยนน. [๖๒] จตตกมมญญตา มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 366 กรยาทควรแกการงาน ความควรแกการงาน ภาวะทควรแกการงานแหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตกมมญญตามในสมยนน. [๖๓] กายปาคญญตา มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทคลองแคลว ความคลองแคลว ภาวะทคลองแคลว แหงเวทนา-ขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายปาคญญตามในสมยนน. [๖๔] จตตปาคญญตา มในสมยนน เปนไฉน ?กรยาทคลองแคลว ความคลองแคลว ภาวะทคลองแคลว แหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตปาคญญตา มในสมยนน. [๖๕] กายชกตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรง กรยาทตรง ความไมคด ความไมโคง ความไมงอ แหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายชกตามในสมยนน. [๖๖] จตตชกตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรง กรยาทตรง ความไมคด ความไมโคง ความไมงอ แหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตชกตา มในสมยนน. [๖๗] สต มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต สตนทรย สตพละ สมมาสต ในสมยนนอนใด นชอวา สตมในสมยนน. [๖๘] สมปชญญะ มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 367 ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐในสมยนน อนใด นชอวา สมปชญญะ มในสมยนน. [๖๔] สมถะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวา สมถะมในสมยนน. [๗๐] วปสสนา มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐในสมยนน อนใด นชอวา วปสสนา มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 368 [๗๑] ปคคาหะ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย วรยพละ สมมาวายามะในสมยนน อนใด นชอวา ปคคาหะ มในสมยนน. [๗๒] อวกเขปะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจตความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวา อวกเขปะมในสมยนน. *หรอวา นามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

ปทภาชนย จบ ปฐมภาณวาร จบ* คาวา หรอวา นามธรรม ฯลฯ ธรรมเปนกศล. ฉบบบาลไทยและพมาไมมขอ ของกรมเปนขอ ๗๓ ขอในบาลกบแปลจงไมตรงกนหลายขอ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 369 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

บดน ทรงประสงคจะจาแนกบทวาระวาดวยธมมทเทส (หวขอธรรม)๕๖ ทยกขนสพระบาลเหลานนทงหมด จงทรงเรมนทเทสวาร โดยนยมอาทวากตโม ตสม สมเย ผสโส โหต (ผสสะยอมมในสมยนน เปนไฉน)ดงน ควรทราบเนอความนแหงคาถามในนทเทสนนกอนแลวพงทราบใจความในคาถามทงหมดโดยนยมอาทวา กามาวจรมหากศลจตสหรคตดวยโสมนสเปนอสงขารกเกดขนในสมยใด ผสสะใดกยอมมในสมยนนดงน จงตรสวา ผสสะมในสมยนนเปนไฉน ? ดงน. คาวา ผสสะใดยอมมในสมยนน ความวา ผสสะอนใดทเกดขนดวยสามารถแหงธรรมทสมผส (กระทบ) ในสมยนน คาวา ผสสะนนน ชอวาเปนบทสภาวธรรมเพราะแสดงสภาวะของผสสะ. คาวา ผสนา ไดแกอาการทถกตอง คาวา สมผสนา คออาการทกระทบพรอมกนนนแหละทรงเพมบทอปสรรคแลวตรสวา สมผสนา. คาวา สมผสตตต ไดแกภาวะทถกกระทบกนแลว. กในนทเทสวารน มคาประกอบความดงตอไปนวา ผสสะอนใดดวยการถกตองยอมมในสมยนน ผสนา (กรยาทกระ-ทบ) อนใดยอมมในสมยนน สมผสนา (อาการทกระทบพรอมกน) อนใดยอมมในสมยนน สมผสตตต (ภาวะทถกกระทบพรอมกน) อนใดยอมมในสมยนน อกอยางหนง ผสสะอนใดยอมมดวยสามารถแหงธรรมทกระทบกน โดยปรยายอนทานเรยกวา ผสนา สมผสนา สมผสตตตา สภาวะนชอวา ผสสะยอมมในสมยนนดงน. ในนทเทสทงหลายแมแหงธรรมมเวทนา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 370เปนตน พงทราบโยชนาเฉพาะบทโดยนยน สวนขอวนจฉยในการจาแนก บทททวไปในบททงหมดในนทเทสวาร ดงตอไปน พระผมพระภาคเจาครนทรงจาแนกกามาวจรมหากศลจตดวงทหนงแลวเมอจะทรงจาแนกออกไป จงวางบทธรรมไวเกน ๕๐ บทดวยอานาจแหงมาตกาแลว จงทรงยกขนทละบทจาแนกอก บทธรรมเหลานน เมอถงการจาแนกยอมถงการจาแนกดวยเหต ๓ ประการ บทธรรมเหลานนเมอแตกตางกนกยอมแตกตางกนดวยเหต ๔ ประการ. กในนทเทสวารน การแสดงโดย ประการอน ยอมไดฐานะ ๒ ประการ ไดอยางไร จรงอย บทเหลานนยอมถงการจาแนกดวยเหต ๓ ประการเหลานน คอดวยอานาจพยญชนะ ๑ ดวยอานาจอปสรรค ๑ ดวยอานาจอรรถะ ๑. บรรดาเหต ๓ ประการเหลานน บณฑตพงทราบถงการจาแนกดวยสามารถแหงพยญชนะอยางนวา ความโกรธ (โกโธ) กรยาทโกรธ (กชฌนา)ความเปนผโกรธ (กชฌตตต ) ความประทษราย (โทโส) กรยาทประทษราย(ทสสนา) ความเปนผประทษราย (ทสสตต ) จรงอย ในเหตเหลานความโกรธอยางเดยวเทานนถงการจาแนกอยางนดวยอานาจแหงพยญชนะ. สวนการจาแนกดวยสามารถแหงอปสรรคพงทราบอยางนวา จาโร(การเทยวไป) วจาโร (การพจารณา) อนวจาโร (การตามพจารณา)อปวจาโร (การเขาไปพจารณา) พงทราบถงการจาแนกดวยอานาจแหงอรรถะอยางนวา ปณฑจจ (ความเปนบณฑต) โกสลล (ความเปนคนฉลาด)เนป (ความเฉลยวฉลาด) เวภพยา (ความเปนผรแจง) จนตา(ความคด) อปปรกขา (ความใครครวญ) บรรดาการจาแนกบทธรรมเหลา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 371นน การจาแนกแมทง ๓ เหลานนยอมไดในนทเทสแหงบทผสสะกอน จรงอยคาวา ผสโส ผสนา ไดแกการจาแนกดวยพยญชนะ คาวา สมผสนาไดแกการจาแนกดวยอปสรรค. คาวา สมผสตตต ไดแกการจาแนกดวยอรรถะ. พงทราบการจาแนกในนทเทสบททงปวงโดยนยน. สวนธรรมทงหลายแมเมอมบทตางกน ชอวา ยอมตางกนดวยเหตประการเหลานน คอ ความตางกนโดยชอ ความตางกนโดยลกษณะความตางกนโดยกจ (หนาท) ความตางกนโดยการปฏเสธ บรรดาความตางกนเหลานน พงทราบความตางกนโดยชออยางนในทนวา ความพยาบาทมในสมยนนเปนไฉน ? ความประทษราย กรยาทประทษรายอนใดมในสมยนนดงน ธรรมเหลานแมทง ๒ คอ ความพยาบาท หรอโทสะกคอความโกรธนนเอง แตถงความตางกนโดยชอ อนง ธรรมแม ๕ อยางชอวาขนธเพราะอรรถวา เปนกอง ธรรมหนงเทานนกเรยกวา ขนธ กขนธ๕ ยอมมความตางกนโดยลกษณะน คอ ในบรรดาขนธ ๕ เหลาน รปมความยอยยบไปเปนลกษณะ เวทนามการเสวยอารมณเปนลกษณะ สญญามการจาอารมณเปนลกษณะ เจตนามการกระตนเตอนสมปยตตธรรมเปนลกษณะวญญาณมการรอารมณเปนลกษณะ วาโดยความตางกนแหงกจ ความเพยรอยางเดยวเทานนมาแลวในฐานะทง ๔ อยางนวา สมมปปธาน ๔ คอ ภกษในศาสนาน ทาฉนทะใหเกด ประคองจตไว ทาความเพยร ฯลฯ เพอปองกนบาปอกศลธรรมทยงมเกดมใหเกดขน พงทราบความตางกนดวยสามารถความตางกนดวยกจ ดวยประการฉะน. กพงทราบความตางกนดวยความตางกนโดยการปฏเสธ ในประโยคมอาทอยางนวา อธรรม ๔ ประการคอ ความเปนผหนกในความโกรธมใชเปนผหนกในสทธรรม ๑ ความเปนผหนกในความลบหล

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 372มใชหนกในสทธรรม ๑ ความเปนผหนกในลาภมใชหนกในสทธรรม ๑ ความเปนผหนกในสกการะมใชหนกในสทธรรม ๑ ดงน. กความตางกน ๔ อยางเหลานน ยอมไดในผสสะเทานนกหาไม ยอมไดในธรรมแมทงหมด อนเปนหมวด ๕ มผสสะเปนตน จรงอย คาวา ผสโสเปนชอของผสสะ ฯลฯ คาวา จตต เปนชอของจต (นเรยกวาตางกนโดยชอ)กผสสะมการถกตองเปนลกษณะ เวทนามการเสวยอารมณเปนลกษณะ สญญามการจาอารมณเปนลกษณะ เจตนามการกระตนเตอนสมปยตตธรรมเปนลกษณะ วญญาณมการรอารมณเปนลกษณะ(นเรยกวาตางกนโดย ลกษณะ)อนง ผสสะมการถกตองเปนกจเทานน เวทนามการเสวยอารมณเปนกจสญญามการจาอารมณเปนกจ เจตนามการกระตนเตอนเปนกจ วญญาณมการรอารมณเปนกจ พงทราบความตางกน แหงกจอยางนดวยประการฉะน. ความตางกนในการปฏเสธในธรรมหมวด ๕ แหงผสสะไมม. แตในนทเทสแหงธรรมมอโลภะเปนตน พงทราบความตางกนดวยสามารถแหงความปฏเสธอยางนวา บคคลยอมโลภโดยนยเปนตนวา ความไมโลภ กรยาทไมโลภ ความเปนผไมโลภ พงทราบความตางกนแมทง ๔ อยาง ดวยสามารถแหงบททมอยในนทเทสบททงหมดดวยประการฉะน. สวนการแสดงโดยปรยายอนอก ยอมได ๒ ฐานะอยางน คอ ปทตถต(บทสดด) ทฬหกรรม (บททยาความ) จรงอย เมอพระผมพระภาคเจาตรสคาวา ผสสะเพยงครงเดยว ประดจการกดปลายไมเทาลง บทเดยวยงไมชอวาการประดบแลวตกแตงแลวซงบทสมผส เมอตรสบอย ๆ วา ผสสะ ผสนาสมผสนา สมผสตตตง ดวยสามารถแหงพยญชนะ ดวยสามารถแหงอปสรรคดวยสามารถอรรถ บทนนชอวา ประดบแลวตกแตงแลวซงบทผสสะ เปรยบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 373เหมอนพเลยงอาบนาใหพระราชกมารแลวเอาผาทชอบใจหมแลว เอาดอกไมทงหลายประดบแลว หยอดยาตาแลวตอจากนนกเอามโนศลา (สแดง) เจมหนาผากเพยงจดเดยวเทานน เพยงเทานยงไมชอวา มรอยเจมทสวยงาม แตเมอ พเลยงเอาสทงหลายมาเจมลอม จงชอวา มรอยเจมทสวยงาม ความอปมาเปนเครองเปรยบเทยบน พงเหนฉนนนเถด. นชอวา ปทตถตบท. กการกลาวบอย ๆ นนแหละ. ดวยสามารถแหงพยญชนะ อรรถะ และอปสรรค ชอวาทพหกรรมบทเปรยบเหมอนเมอกลาววา อาวโสกด ภนเตกด ยกษกด งกดไมชอวา กลาวยาความ แตเมอกลาววา อาวโส อาวโส ภนเต ภนเต ยกษยกษ ง ง ดงน จงชอวา กลาวยาความ ฉนใด เมอพระผมพระภาคเจาตรสบทวา ผสสะกฉนนนเหมอนกน เปนดจการกดปลายไมเทา ไมชอวาเปนการยาความ แตเมอตรสบอย ๆ วา ผสสะ ผสนา ผมผสนา สมผสตตตงดวยสามารถแหงพยญชนะ อปสรรคและอรรถนนแหละ จงชอเปนการตรสยาความ การแสดงโดยปรยายอนยอมไดฐานะ ๒ ดวยประการฉะน. บณฑต พงทราบเนอความในบททงหมด ในนทเทสแหงบททมอยดวยสามารถแหงผสสะแมนเถด. คาวา อย ตสม สมเย ผสโส โหต ความวา กามาวจร-มหากศลจตดวงทหนงยอมเกดขนในสมยใด ชอวา ผสสะนยอมมในสมยนนการพรรณนานทเทสบทแหงผสสะเพยงเทานกอน.

อธบายเวทนานทเทสเปนตน

กตอจากนไป ขาพเจาพรรณนาซงเหตสกความตางกนในนทเทสอน ๆแหงบทมเวทนาเปนตน คาทเหลอพงทราบโดยนยทกลาวไวในนทเทสแหงผสสะนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 374 ในคาวา ย ตสม สมเย น พระผมพระภาคเจาทรงเรมคามอาทวาเวทนาในสมยนนเปนไฉนดงนแมกจรง ถงอยางนนกตรสคาวา ย ไวดวยอานาจแหงบทสาตะะ (ความยนด) เวทนาตรสเรยกวา ตชชาในคาวา ตชชามโน-วาณธาตสมผสสช น เพราะเหมาะสม สมควรแกความสขอนเปนทยนดนน จรงอย ตชชาศพทนมอรรถวา เหมาะสมกม เหมอนอยางทตรสวา ตชช สารป กถ มนเตต (ชนพดถอยคาพอเหมาะพอสมควร) ดงน. อกอยางหนง ธรรมทชอวา ตชชา เพราะเกดแตธรรมมรปารมณเปนตนเหลานนและเกดแตปจจยแหงความสขนกม. มโนวญญาณนนแหละชอวา ธาต ดวยอรรถวาไมใชสตว เพราะฉะนน จงเรยกวา มโนวญญาณธาต.ธรรมใดเกดแตสมผส หรอเกดในสมผส เพราะเหตนน ธรรมนน จงชอวาสมผสสชะ. ชอวา เจตสกเพราะอาศยจต. ชอวา สาตะ เพราะอรรถวาชอบใจ. คานมอธบายวา เจตสกทเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณธาตทชอตชชา โดยความหมายดงทกลาวแลวเปนความยนดในสมยนนอนใด นชอวาเวทนาในสมยนนดงน. พงทราบการประกอบกบบททงปวงดวยประการฉะน. บดน ในคาวา เจตสก สข เปนตน พระผมพระภาคเจาทรงปฏเสธสขทางกายดวยบทแหงเจตสก ทรงปฏเสธทกขทางใจดวยบทแหงสข.บทวา เจโตสมผสสช ไดแก จตเกดในสมผส. หลายบทวา สาต สข เวทยตไดแก เสวยอารมณทนาชอบใจมใชอารมณทไมชอบใจ เสวยอารมณทเปนสขมใชอารมณทเปนทกข. สวนสามบทขางหนาตรสไวดวยอตถลงค. กเนอความในบททง ๓ นมเพยงเทานวา เวทนาทชอบใจมใชเวทนาทไมชอบใจ เวทนาทเปนสขมใชเวทนาทเปนทกข.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 375 ในนทเทสแหงสญญา คาวา ตชชามโนวาณธาตสมผสสชาไดแก สญญาเกดในสมผสแหงมโนวญญาณธาตอนสมควรแกกศลสญญานน.คาวา สญญา เปนชอสภาวะ. คาวา สชานนา ไดแก อาการทจาได.คาวา สชานตตต ไดแก ภาวะทจาได. แมในนทเทสแหงเจตนากพงทราบโดยนยน. ในนทเทสแหงจต ทชอวา จต เพราะความทจตเปนธรรมชาตวจตรชอวา มโน เพราะกาหนดรอารมณ. มโนนนแหละชอวา มานส จรงอยในคาถาวา อนตลกขจโร ปาโส ยวาย จรต มานโส เตน ตพาธยสสาม น เม สมณ มโนรมา (บวงใดมใจไปไดในอากาศ กาลงเทยวไป ขาพระองคจกคลองพระองคไวดวยบวงนน สมณะทานไมพนเรา) นตรสเรยกธรรมคอราคะทสมปยตดวยใจวา มานส. พระอรหต กตรสวา มานสดงในพระคาถานวา กถห ภควา ตยห สาวโก สาสเน รโต อปตตมานโส เสโข กาล กยรา ชเนสตา. ขาแตพระผมพระภาคเจาผปรากฏ ในหมชน สาวกของพระองคยนดในพระ- ศาสนา ยงไมบรรลพระอรหตเปนพระเสข บคคล เพราะเหตไรเลา จงทากาละเสย. แตในนทเทสน มโนนนเองชอวา มานส เพราะทานทาบทใหเจรญดวยพยญชนะ. คาวา หทย อธบายวา อก ทานเรยกวา หทย ในคานวาเราจกขวางจตของทานไป หรอจกผาหทยของทานเสย. จตเรยกวา หทยในประโยคนวา หทยา หทย มเ อาย ตจฉต (บตรชางทารถ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 376ยอมถากไมเหมอนจะรใจดวยใจ) หทยวตถเรยกวา หทย ในคานวา วกก หทย(มาม หวใจ) แตในนทเทสน จตเทานนเรยกวา หทย เพราะอรรถวาอยภายใน. จตนนแหละชอวา ปณฑระ เพราะอรรถวา บรสทธ. คาวา ปณฑระ น หมายเอาภวงคจต เหมอนอยางทตรสไววา ดกอนภกษทงหลายจตนประภสสร แตจตนนแลเศราหมองแลวดวยอปกเลสทจรมา ดงน อนงแมกศลกตรสเรยกวา ปณฑระเหมอนกน เพราะออกจากจตนน เหมอนแมนาคงคาไหลมาจากแมนาคงคา และแมนาโคธาวรไหลมาจากแมนาโคธวรฉะนน. สวนศพทมโน ในทนวา มโน มนายตน ดงน เพอแสดงมโนนนเองวาเปนอายตนะ. ดวยคาวา มโน มนายตน นน จงแสดงบทวามโนนน. มโนนชอวา มนายตนะ เพราะเปนอายตนะแหงใจนนแหละ เหมอนคาวา เทวายตน นหามได โดยทแทอายตนะ คอ มโนนนแหละ ชอวามนายตนะ ในคาวา มนายตนะนน บณฑตพงทราบวา ชอวา อายตนะเพราะอรรถวาเปนทอาศยอย เพราะอรรถวาเปนบอเกด เพราะอรรถวาเปนทประชม เพราะอรรถวาเปนถนเกด เพราะอรรถวาเปนการณะ. จรงอยางนน สถานทอยในโลก เรยกวา อายตนะ ดจในประโยค มอาทวา ทอยของพระอศวร (อสสรายตน ) ทอยของวาสเทพ (วาส-เทวายตน ) บอเกดเรยกวา อายตนะ ดจในประโยคมอาทวา บอเกดแหงทอง(สวณณายตน ) บอเกดแหงรตนะ (รตนายตน ) แตในศาสนา สถานทประชมเรยกวา อายตนะ ดจในประโยคมอาทวา เมอสถานทประชมอนเปนทรนเรงมอย นกทงหลายยอมพากนเสพทนน. ถนเกดเรยกวา อายตนะ ดจในประโยคมอาทวา ทกขณาบถ เปนถนเกดของโคทงหลาย. การณะเรยกวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 377อายตนะ ดจในประโยคมอาทวา เธอยอมถงความสามารถในธรรมทควรทาใหแจง...ในทนนน ๆ นนแหละได ในเมอมสต. กในทน ยอมควรแมทง ๓อรรถะ คอ ชอวา อายตนะ เพราะอรรถวาเปนถนเกด เพราะอรรถวาเปนสถานทประชม และเพราะอรรถวาเปนการณะ (เหต ). จรงอย ธรรมมผสสะเปนตน ยอมเกดพรอมกนในมนะน เพราะเหตนน มนะนจงชอวา ความเกดแหงอายตนะ แมเพราะอรรถวาเปนถนเกด.รปเสยงกลนรสโผฏฐพพะในภายนอก ยอมประชมลงในมนะน เพราะเหตนนมนะนจงชอวา อายตนะ แมอรรถวาเปนสถานทประชม. กมนะนพงทราบวาเปนอายตนะ เพราะอรรถวาเปนปจจยของผสสะเปนตน มสหชาตปจจยเปนตนบาง ดวยอรรถวาเปนเหต เพราะเปนการณะบาง มนนทรยมอรรถตามทกลาวมาแลวนนแหละ. ธรรมชาตทชอวา วญญาณ เพราะยอมรแจง ขนธคอวญญาณนนแหละเรยกวา วญญาณขนธ พงทราบเนอความแหงวญญาณขนธนน ดวยอานาจความเปนกองเปนตน. จรงอย ขนธพระผมพระภาคเจาตรสไวดวยความเปนกอง ในพระ-บาลนวา นาในมหาสมทร ยอมนบวาเปนกองนาใหญแท ดงน. ขนธตรสไวโดยอรรถวาคณ ดงในประโยคมอาทวา คณคอศล คณคอสมาธดงน. ขนธตรสไวโดยอรรถวาเปนเพยงบญญต ดงในประโยคนวา พระผมพระภาคเจาไดทรงเหนแลวแลซงทอนไมใหญ ดงน. แตในวญญาณขนธน ตรสขนธดวยรฬหศพท (คอตามทเขาใจกน) เพราะวา สวนแหงวญญาณขนธ เรยกวาวญญาณดวงหนง เพราะอรรถวาเปนกอง เพราะฉะนน วญญาณแมดวงเดยว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 378ซงเปนสวนหนงแหงวญญาณขนธ ทานกเรยกวา วญญาณขนธ ตามทรกนเหมอนคนตดสวนหนงแหงตนไม ทานกเรยกวา ตดตนไมฉะนน. คาวา ตชชมโนวาณธาต ไดแก มโนวญญาณธาตอนสมควรแกธรรม มผสสะเปนตน เหลานน. จรงอย ในบทนจตดวงเดยวเทานน ทานกลาวชอไว ๓ อยาง คอ ชอวา มโน เพราะอรรถวากาหนดอารมณ ชอวาวญญาณ เพราะอรรถวารแจง ชอวาธาต เพราะอรรถวาเปนสภาวะ หรอเพราะอรรถวามใชสตว. ในหมวด ๕ แหงผสสะน ตามทกลาวมาแลว จะกลาวผสสะกอนเพราะเปนผสสะเทานน มใชผสสะทเกดดวยสมผสสะทเปนตชชามโนวญญาณ-ธาต และเพราะจตเปนตชชามโนวญญาณธาตเทานน เพราะฉะนน พระองคจงไมทรงยกบญญตทเปนตชชามโนวญญาณธาตสมผสสชา ใน ๒ บทน แตกใชในบทวตกเปนตนไดบาง ทไมยกขนใชในนทเทสน เพราะมไดกาหนดไว. อนง พระผมพระภาคเจา เมอทรงจาแนกธรรมหมวด ๕ แหงผสสะเหลานจาแนกเปนแตละแผนกแลวทรงยกขนสบญญต ชอวา กระทาสงททาไดโดยยาก เมอบคคลใสนาตาง ๆ นามนตาง ๆ ลงในภาชนะหนงแลวกวนตลอดวน การมองดส หรอการสดกลน หรอการลมรสกอาจรความตาง กนได เพราะความตางกนแหงส กลน และรส แมจะเปนถงอยางนน เขาก กลาวกนวา การกระทานนเปนการกระทาไดยาก. แตพระสมมาสมพทธะเมอทรงจาแนกธรรมคอจตและเจตสกอนไมใชรปเหลาน ทเปนไปในอารมณ หนงกระทาใหเปนแผนก ๆ แลวทรงยกขนสบญญต ชอวา ทรงกระทาไดยากอยางยง. ดวยเหตนน พระนาคเสนเถระจงถวายพระพรพระยามลนทรวามหาบพตร พระผมพระภาคเจาทรงทาสงททาไดโดยยาก.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 379 พระยามลนทร : ทานพระนาคเสน พระผมพระภาคเจาทาอะไร ซงทาไดโดยยาก พระนาคเสน มหาบพตร : พระผมพระภาคเจาทรงบอกการกาหนดธรรมคอจตและเจตสกอนไมใชรปเหลาน ทเปนไปในอารมณเดยวกนวา น เปนผสสะ นเปนเวทนา นเปนสญญา นเปนเจตนา นเปนจต. พระยามลนทร : ขอพระผเปนเจาจงอปมาใหฟง. พระนาคเสน : มหาบพตร อปมาเหมอนคนบางคนขามสมทรดวยเรอ แลวใชองมอวกนาชมดกพงทราบหรอหนอวา นนาแมนาคงคา นนาแม-นายมนา นนาแมนาอจรวด นนาแมนาสรภ นนาแมนามห. พระยามลนทร : ขาแตทานนาคเสน รไดยาก. พระนาคเสน : มหาบพตร การทพระผมพระภาคเจาตรสบอกการกาหนดธรรมคอจตและเจตสก ซงไมใชรปเปนไปในอารมณเดยวกนวา นเปนผสสะ ฯลฯ นเปนจต ชอวา ทรงทาสงททาไดยากกวานนมาก.

อธบายวตกนทเทสเปนตน

ในนทเทสแหงวตก ธรรมทชอวา ตกกะเพราะตรก. บณฑตพงทราบความเปนไปแหงธรรมทชอวา ตกกะนน ดวยสามารถแหงการตรกอยางนวาทานตรกถงอะไร ? ทานตรกถงหมอ ตรกถงเกวยน ตรกถงโยชน ตรกถงครงโยชนหรอ นเปนบทแสดงสภาวะของการตรก. ธรรมทชอวา วตกเพราะอานาจแหงการตรกพเศษ คาวา วตกนเปนชอของความตรกทมกาลงมากกวา. ชอวา สงกปปะ เพราะการกาหนดอยางด. เอกคคจต ชอวาอปปนา เพราะแนบแนนในอารมณ. บททสองทรงเพมขนดวยอานาจอปสรรคอกอยางหนง อปปนาทมกาลงกวา ชอวา พยปปนา. ธรรมชาตทชอวา การ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 380ยกจตขน เพราะยกจต คอตงจตไวในอารมณ. ธรรมทชอวา สมมาสงกปปะเพราะเปนสงกปปะ (ความดาร) ทพระผมพระภาคเจาทรงสรรเสรญถงความเปนกศล เพราะเปนความดารตามความเปนจรง และเปนความดารนาสตวออกจากวฏฏะ. ในนทเทสแหงวจาร ธรรมทชอวา จาระ เพราะเทยวไปในอารมณบทนเปนบทแสดงสภาวะของจาระนน ทชอวา วจาร เพราะเทยวไปพเศษชอวา อนวจาร เพราะเทยวตามไป ชอวา อปวจาร เพราะเทยวไปใกล.บทเหลานนทานเพมมาดวยอานาจอปสรรค. ธรรมทชอวา ความสบตอจตเพราะการตงจตสบตอไวในอารมณ ดจการพาดลกศรทสายธน. ธรรมทชอวาการเขาไปเพง เพราะตงอย ดจการเพงอารมณ. ในนทเทสแหงปต บทวา ปต เปนบทแสดงสภาวะ ภาวะแหงบคคลผปราโมทยแลว ชอวา ปาโมชชะ อาการแหงการบนเทง ชอวา อาโมทนาอาการทรนเรง ชอวา ปโมทนา. การรวมกนแหงยาหรอนามน หรอนารอนและนาเยนเขาดวยกน ทานเรยกวา โมทนา ฉนใด แมปตนกฉนนน ชอวาโมทนาเพราะรวมธรรมทงหลายเขาดวยกน แตพระผมพระภาคเจาทรงประดบคาโมทนาดวยอปสรรคแลว ตรสวา อาโมทนา และปโมทนา ธรรมทชอวาหาสะ เพราะราเรง คาวา หาสะนเปนชอของอาการทราเรงยนด. ธรรมทชอวาวตตะ เพราะปลมใจ คาวา วตตะน เปนชอของทรพย กความปลมใจน ชอวาวตต เพราะเปนปจจยใหเกดโสมนส เพราะคลายกบความปลมใจเหมอนอยางวา คนมทรพยอาศยทรพยเกดโสมนส ฉนใด คนมปตกอาศยปตเกดโสมนสขน ฉนนน ดงนนจงเรยกปตวา วตต คาวา วตตน เปนชอของปตดารงอยดวยความยนด. กบคคลผมปตตรสเรยกวา อทคคะ เพราะพงขน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 381แหงกายและจต คอพงขนสงแหงกายและจต. ภาวะแหงคนทมกายและใจสงขนเรยกวา โอทคคะ ความเปนผมใจเปนของตน ชอวา อตตมนา จรงอยใจของบคคลผไมยนด (โกรธ) ไมชอวา เปนใจของคน เพราะเปนเหตเกด แหงทกข. อนง บคคลยนดแลว กชอวา มใจเปนของตน เพราะเปนเหตใหเกดสข. ดวยเหตตามทกลาวมาน ความเปนผมใจเปนของตน จงชอวาอตตมนา คอมใจเปนของตน. อธบายวา ความทบคคลเปนผมใจเปนของตนกเพราะความดใจนนมใชของใครอน เพราะความเปนผมใจเปนของตนเอง คอสภาพนน เปนของจตนนเอง อนง เพราะความผมใจเปนของตนนน มใชเปนธรรมอน คอมใชเปนเจตสกธรรม ฉะนน จงตรสวา ความเปนผมใจเปนของตน คอ จต. ในนทเทสแหงจตตสเสกคคตา ธรรมชาตทชอวา ฐต เพราะตงมนในอารมณอนไมหวนไหว. สองบทขางหนาทานเพมบทอปสรรคเขามา.อกอยางหนง ทชอวา สณฐต เพราะประมวลสมปยตตธรรมทงหลายมาตงไวดวยอารมณ. ทชอวา อวฏฐต เพราะหยงลงสอารมณ คอเขาไปแลวตงอย.จรงอย ธรรมทง ๔ คอ ศรทธา สต สมาธ ปญญา ยอมหยงลง คอยอมปรากฏในฝายกศล. ดวยเหตนนนนแหละ ธรรมคอศรทธา พระองคจงตรสวาโอกปปนา (การทาใจใหเชอมน ). ตรสเรยกสตวา อปลาปนตา (ความเปนผมใจไมฟนเฟอน). ตรสเรยกสมาธวา อวฏฐต (ความทใจตงมน). ตรสเรยกปญญาวา ปรโยคาหนา (การสองด). สวนในฝายอกศล ธรรม ๓ อยาง คอ ตณหา ทฏฐ และอวชชายอมหยงลงสอารมณ ดวยเหตนนนนแหละ ธรรมเหลานน พระองคจงตรสวาเปนโอฆะ แตในฝายอกศลน เอกคคตาแหงจตไมเปนสภาพมกาลง เปรยบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 382เหมอนบคคลเอานารดในทมฝน สถานทกเกลยงฝน ฝนยอมระงบไปเวลา เลกนอย เมอฝนแหง ฝนกตงขนเปนปกตอก ฉะนน. แตในฝายกศล เอกคคตาแหงจตมกาลงมาก เปรยบเหมอนบคคลเอาหมอนาลาดนาลงในทนนคลกเคลาดวยจอบกระทาการทบขยา ขดสไลทาใหปรากฏเหมอนในเงากระจกแมจะกาวเลยไปรอยปกเปนของวจตรเหมอนเวลาครหนง ฉะนน. ธรรมทชอวา อวสาหาระ เพราะเปนปฏปกษตอความฟงซานทเปนไปดวยอานาจอทธจจะและวจกจฉา. จตทดาเนนไปดวยอานาจแหงอทธจจะและวจกจฉา ชอวา ยอมฟงซาน แตความฟงซานนเชนอยางนนไมม เพราะเหตนน สภาพธรรมนนจงชอวา อวกเขปะ. จตทชอวา ฟงซานไปดวยอานาจแหงอทธจจะและวจกจฉาเทานน คอ อทธจจะและวจกจฉา ยอมนาไปทางนและทางโนนได แตอวกเขปะนเปนภาวะของใจทไมฟงซานดวยอาการอยางนนเพราะเหตนน จงชอวา ความเปนผมใจไมฟงซาน (อวสาหฎมานสตา). คาวา สมณะ ไดแก สมถะ ๓ อยาง คอ จตตสมถะ อธกรณสมถะและสพพสงขารสมถะ บรรดาสมถะทง ๓ นน เอกคคตาแหงจต (ความทจตแนวแน) ในสมาบต ๘ ชอวา จตตสมถะ จรงอย เพราะอาศยจตตสมถะนน ความดนรนแหงจต ความหวนไหวแหงจตยอมสงบ คอ เขาไประงบไว เพราะฉะนนสมถะนนจงตรสเรยกวา จตตสมถะ. สมถะ ๗ อยางมสมมขาวนยเปนตน ชอวาอธกรณสมถะ เพราะอาศยอธกรณสมถะนน อธกรณเหลานนยอมสงบ คอยอมระงบไว เพราะฉะนน สมถะนน จงตรสเรยกวา อธกรณสมถะ. อนงเพราะสงขารทงหมด อาศยพระนพพานยอมเขาไปสงบระงบ ฉะนน พระ-นพพานนน พระองคจงตรสเรยกวา สพพสงขารสมถะ. ในอรรถะน ทรง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 383ประสงคเอาจตตสมถะ จตตสมถะนนชอวา สมาธนทรย เพราะทาความเปนใหญกวาธรรมอนในลกษณะแหงสมาธ. ทชอวา สมาธพละ เพราะความ ไมหวนไหวไปในเพราะอทธจจะ สมาธตามความเปนจรง ชอวา สมมาสมาธสมาธฝายกศล ชอวา นยยานกสมาธ (สมาธทนาออก). ในนทเทสแหงสทธนทรย ธรรมทชอวา ศรทธา เพราะการเชอพทธคณเปนตน. อกอยางหนง ชอวา ศรทธา เพราะเชอ คอ ดาเนนไปสรตนะมพระพทธรตนะเปนตน. อาการแหงการเชอ ชอวา สททหนา. ทชอวาโอกปปนา (นอมใจเชอ) เพราะหยงลงเหมอนการทาลายแลวแทรกเขาไปในพทธคณเปนตน. ทชอวา อภปสาทะ (เลอมใสยง) เพราะเปนเหตใหสตวทงหลายเลอมใสอยางยงในพทธคณเปนตน หรอวาตวเองยอมเลอมใสยง.บดน เพราะพระผมพระภาคเจาครนทรงปรารภปรยายอนดวยบทสมาส (ความยอ) แหงสทธนทรยเปนอาท จงทรงถอเอาบทวา อาท มาทาการจาแนกบทขอนเปนเรองธรรมดาในพระอภธรรม ฉะนน พระองคจงตรสคาวา ศรทธาอก. อกอยางหนง อนทรยแหงหญง ชอวา อตถนทรย ฉนใด สทธนทรยนฉนนนหามได. กอนทรยนคอศรทธาเทานน จงชอวา สทธนทรย ดวยอาการอยางน จงตรสศรทธาอก เพอจะใหรถงภาวะทกระทาใหยงกวามอย. ในทานองเดยวกนน พงทราบการประกอบคาสาหรบบทวา อาท ในนทเทสแหงบททงปวงอก. ธรรมชาตทชอวา สทธนทรย เพราะทาความเปนใหญในลกษณะแหงอธโมกข (นอมใจเชอ) ทชอวาสทธาพละ. เพราความไมหวนไหวในเพราะความไมมศรทธา. ในนทเทสแหงวรยนทรย คาวา เจตสโก นทานกลาวเพอแสดงถงความทวรยะเปนเจตสกโดยนยม. จรงอย วรยะนแมจะกลาวอยวาเปนกายกะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 384คอเปนไปทางกายเพราะเกดขนแกบคคลผเดนจงกรมเปนตน ในสตรทงหลายม อาทวา ดกอนภกษทงหลาย วรยะเปนไปทางกายกเปนวรยสมโพชฌงควรยะทเปนไปทางใจกเปนวรยสมโพชฌงค วรยะนยอมมาสอทเทสดวยประการฉะน แตไมเปนไปทางกายเหมอนกายวญญาณ กเพอแสดงวาวรยะนนเปนไปทางใจอยางเดยว จงตรสวา เจตสโก (เปนเจตสก). คาวา วรยารมโภไดแก การเรม กลาวคอความเพยร. ดวยบทวา วรยารมโภ นทานปฏเสธการเรมความเพยรทเหลอนอกจากน. จรงอย อารมภศพทนมาในอรรถะมใชนอยคอ กรรม อาบต กรยา วรยะ หงสา (ความเบยดเบยน) วโกปนะ(การพราก). จรงอย กรรม มาในคาวา อารมภะ ดงในประโยคนวา ย กจ ทกข สมโภต สพพ อารมภปจจยา อารมภาน นโรเธน นตถ ทกขสส สมภโว ทกขทงหมดอยางใดอยางหนง ยอม เกดเพราะกรรมเปนปจจย เพราะกรรมดบ โดยไมเหลอ ทกขกยอมไมเกดขน. อาบตมาในคาวา อารมภะ ในประโยคนวา ภกษยอมตองอาบตและเปนผมวปฏสาร. กรยามการปกหลกบชายญมาในคาวา อารมภะ ในประโยคนวา มหายญ มกรยาใหญ แตมหายญเหลานน หามผลใหญไม. วรยะมาในคาวา อารมภะ ในประโยคนวา ทานทงหลายจงเพยร จงพยายาม จงขวนขวายในพระพทธศาสนา. ความเบยดเบยนมาในคาวา อารมภะ ในประโยคนวาชนทงหลายเบยดเบยนสตวอทศพระสมณโคดม. การพรากมการตดและการหกเปนตนมาในอารมภะ ในประโยคนวา พระสมณโคดมเวนขาดจากการพราก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 385พชคามและภตคาม. แตในนทเทสนทานประสงคเอาวรยะเทานน เพราะเหตนน จงตรสวา วรยารมโภ อธบายวา อารมภะคอความเพยร. จรงอย วรยะตรสเรยกวา อารมภะดวยอานาจแหงความรเรม คาวา อารมโภ นเปนบทแสดงสภาวะของวรยะ สภาวะทชอวา นกกมะ ดวยอานาจการออกไปจากการเกยจคราน. ทชอวา ปรกกมะ ดวยอานาจการกาวไปสประโยชนอยางยงขางหนา. ทชอวา อยยามะ ดวยอานาจความพยายามเขาถง. ทชอวา วายามะดวยอานาจความพากเพยร. ทชอวา อตสาหะ ดวยอานาจแหงความอดทน.ทชอวา อสโสฬห ดวยอานาจแหงความอตสาหะยง. ทชอวา ถามะ ดวยอรรถะวามนคง ทชอวา ธต เพราะทรงไวซงการสบตอกศล ดวยสามารถแหงการทรงไวซงจตและเจตสกทงหลาย หรอการเปนไปโดยไมขาดสาย. อกนยหนง กสภาวะนนชอวา นกกมะ เพราะบรรเทากามทงหลายชอวา ปรกกมะ เพราะตดเครองผกพน ชอวา อยยามะ เพราะการถอนโอฆะ ชอวา วายามะ ดวยอรรถะวาการถงฝง ชอวา อตสาหะ ดวยอรรถะวาเปนหวหนา ชอวา อสโสฬห ดวยอรรถวาเปนหวหนาใหญชอวา ถามะ เพราะอรรถวาถอดลมสลก ชอวา ธต เพราะการทาไดตามตองการ. วรยะนนกคอ ความบากบนไมยอทอดวยสามารถแหงการไมยอหยอนในปวตตกาลอยางนวา. . .จะเหลออยแตหนงเอนกระดกกตามดงน อธบายวาความบากบนมนคง ความบากบนเดดเดยว. กเพราะวรยะนไมทอดทงฉนทะไมทอดทงธระ ไมใหความเกยจครานไดโอกาส ไมสละ นาความพอใจไมทอถอยในฐานะเปนเครองสรางกศลกรรม ฉะนน จงตรสวา วรยะไมทอดทงฉนทะ ไมทอดทงธระ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 386 เหมอนอยางวา ในสถานทมโคลนตมตามธรรมชาต เจาของโค กลาววา พวกเธอจงเอาโคตวทนาธระไปไดมา โคนนแมจะคกเขายนทพนดนกสนาไปไมยอมใหแอกตกทพนดน ฉนใด วรยะกฉนนนเหมอนกน ยอมไมทอดทง ยอมประคองธระไปในฐานะเปนเครองสรางกศลกรรม ฉะนน พระ-ผมพระภาคเจาตรสวา วรยะเปนธรรมประคบประคองธระอยางด ( ธรสม-ปคคาโห ) ธรรมทชอวา วรยนทรย เพราะครองความเปนใหญในลกษณะแหงการประคบประคอง. ทชอวา วรยพละ เพราะไมหวนไหวในเพราะความ เกยจคราน. ชอวา สมมาวายามะ เพราะความพยายามในกศลอนนาออกจากสงสารวฏตามความเปนจรง. ในนทเทสแหงสตนทรย ธรรมทชอวา สต ดวยสามารถแหงการระลก. การระลกนเปนบทแสดงสภาวะของสต. ชอวา อนสสต ดวยสามารถการตามระลกเพราะการระลกบอย ๆ. ชอวา ปฏสสต ดวยอานาจการระลกเฉพาะโดยการระลกดจไปขางหนา. อกอยางหนง คาทกลาวแลวนเปนเพยงเพมเตมดวยอปสรรค. อาการทระลก ชอวา สรณตา กเพราะคาวา สรณตาเปนชอแหงการระลกทง ๓ ฉะนน เพอทจะปฏเสธคาทเปนชอทง ๓ นน จงกระทาสตศพท (คอตรสถงสต) อก. ในทนมอธบายวา ภาวะทระลกคอสต. สต ชอวา ธารณตา เพราะทรงจาสงทไดฟงและไดเรยนมา. ภาวะทไมเลอะเลอน ชอวา อปลาปนตา ดวยอรรถวาหยงลงคอการไหลเขาไปในอารมณเปรยบเหมอนกระโหลกนาเตาเปนตน ลอยอยบนนาไมจมนา ฉนใด สตกฉนนน ตงอยในอารมณไมจมลง เพราะสตยอมไปตามอารมณ ฉะนนพระผมพระภาคเจา จงตรสวา อภลาปนตา (ความไมเลอะเลอน). สต ชอวาอสมมสนตา (ความไมหลงลม) เพราะความไมหลงลมในการงานททาและคาพด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 387ทลวงมานานได. สต ชอวา อนทรย เพราะครองความเปนใหญในลกษณะแหงการอปการะ อนทรย คอ สต เรยกวา สตนทรย. สตนนเองเปนอนทรยเรยกวา สตนทรย. สต ชอวา สตพละ เพราะไมหวนไหวในเพราะความประมาท. สตชอวา สมมาสต เพราะเปนสตตามความเปนจรง เปนสตนาออก เปนสตในกศล. ในนทเทสแทงปญญนทรย ธรรมทชอวา ปญญา เพราะอรรถวาการประกาศใหร คอ กระทาเนอความนน ๆ ใหแจมแจง. อกอยางหนงชอวา ปญญา เพราะยอมรธรรมทงหลายโดยประการตาง ๆ มความไมเทยงเปนตนนน ๆ. คานเปนบทแสดงสภาวะของปญญานน. อาการทรทว ชอวาปชานนา. ปญญา ชอวา วจย เพราะคนหาธรรมมความไมเทยงเปนตนคาวา ปวจย นทานเพมอปสรรคเขามา. ปญญา ชอวา ธรรมวจยเพราะคนหาธรรม คอ สจจะ ๔ ธรรมทชอวา สลลกขณาดวยอานาจการกาหนดอนจจลกษณะเปนตนได. สลลกขณานนแหละ ตรสเรยกวา อปลกขณาปจจปลกขณา โดยความตางกนแหงอปสรรค. ความเปนแหงบณฑต ชอวาปณฑจจะ ความเปนแหงบคคลผฉลาด ชอวา โกสลละ. ความเปนแหงธรรมทละเอยด ชอวา เนปญญะ ความเปนแหงการทาใหแจงซงความไมเทยงเปนตนชอวา เวภพยา ปญญาทชอวา จนตา ดวยสามารถแหงการคดความไมเทยงเปนตน. อกอยางหนง ทชอวา จนตา เพราะเกดขนแกผใดยอมยงบคคลนนใหคดอนจจลกษณะเปนตน. ทชอวา อปปรกขา เพราะใครครวญอนจจลกษณะเปนตน. คาวา ภร เปนชอของแผนดน. จรงอยปญญานเรยกวา ภร ดจแผนดน เพราะอรรถวาตงมนและกวางขวาง เพราะเหตนนจงตรสเรยกแผนดนวา ภร. บคคลชอวา มปญญาดงแผนดน เพราะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 388ประกอบดวยปญญาอนกวางขวางไพบลเสมอดวยแผนดนนน. อกอยางหนงคาวา ภร นเปนชอของปญญา. ปญญาชอวา ภร เพราะยอมยนดในอรรถะท เปนจรง. ปญญาทชอวา เมธา เพราะทาลายเบยดเบยนกเลสเหมอนสายฟา ผาภเขาหน. อกอยางหนง ชอวา เมธา เพราะเรยนและทรงจาไดเรวพลน.ทชอวา ปรณายกา เพราะเกดแกผใด ยอมนาผนนไปในการปฏบตประโยชนเกอกล และในการแทงตลอดลกษณะตามความเปนจรงในสมปยตธรรม.ปญญาทชอวา วปสสนา เพราะยอมเหนแจงธรรมทงหลายดวยสามารถแหงอนจจลกษณะเปนตน. ทชอวา สมปชญญะ เพราะยอมรนจจลกษณะเปนตนโดยประการตาง ๆ โดยชอบ. ทชอวา ปโตทะ (ปฏก) เพราะแทงจตทคดโกงวงไปผดทางใหขนสทาง เหมอนปฏกแทงมาสนธพทวงไปผดทางใหไปถกทาง. ปฏกคอปญญานนแหละชอวา ปญญา คอ ปฏก. ทชอวาอนทรย เพราะครองความเปนใหญในลกษณะแหงการเหน. อนทรย คอปญญา เรยกวา ปญญนทรย. ปญญานนเองเปนอนทรยกชอวา ปญญนทรย.ทชอวา ปญญาพละ เพราะไมหวนไหวในเพราะอวชชา. ศาสตราคอปญญานนแหละชอวา ปญญาสตถะ เพราะอรรถวาตดกเลส. ปราสาท คอ ปญญานนแหละชอวา ปญญาปาสาทะ เพราะอรรถวาสงยง. แสงสวางคอปญญาเทยวชอวา ปญญาอาโลกะ เพราะอรรถวาการสองแสง. โอภาสคอปญญาเทยวชอวา ปญญาโอภาสะ เพราะอรรถวาสวาง. ประทปคอปญญาชอวา ปญญา-ปชโชตะ เพราะอรรถวาโชตชวง. จรงอย บคคลผมปญญานงแลวโดยบลลงกเดยว หมนโลกธาตกแสงสวางเปนอนเดยวกน มโอภาสเปนอนเดยวกนมการโชตชวงเปนอนเดยวกน ดวยเหตนนพระองคจงตรสพระดารสนนไวแลว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 389 กบทปญญาทง ๓ เหลาน แมบทเดยวกสาเรจเนอความได. พระผม-พระภาคเจาทรงแสดงพระสตรทงหลาย ( ในองคตตรนกายจตกนบาต ) ตามอธยาศยของสตวทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย แสงสวางเหลานนม ๔ อยางแสงสวาง ๔ อยางเปนไฉน ? คอแสงสวางแหงดวงจนทร แสงสวางแหงดวงอาทตย แสงสวางแหงไฟ แสงสวางแหงปญญา ดกอนภกษทงหลายแสงสวาง ๔ เหลานแล ภกษทงหลาย บรรดาแสงสวาง ๔ เหลาน แสงสวางแหงปญญาเปนเลศ. ดกอนภกษทงหลาย โอภาส ๔ เหลาน ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย ความโชตชวง เหลานนกฉนนน. แมในนทเทสนพระองคกทรงทาเทศนาโดยสมควรแกพระสตรนนเหมอนกน. เพราะวา เนอความเมอทรงจาแนกโดยอาการมใชนอย ยอมชอวาเปนการจาแนกดแลว. สตวทงหลายพวกหนงยอมตรสรไดโดยประการอยางหนง และพวกอนกตรสรไดโดยประการอน. กรตนะ คอ ปญญา เรยกวาปญญารตนะ ดวยอรรถวากระทาความยนด ดวยอรรถวาใหความยนด ดวยอรรถวาใหเกดความยนด ดวยอรรถวาปลมใจ ดวยอรรถวาปรากฏไดโดยยาก ดวยอรรถวาชง (เปรยบ)ไมได ดวยอรรถวาเปนเครองใชของสตวผไมตาทราม. ทชอวา อโมหะเพราะเปนเหตใหสตวทงหลายไมลมหลง หรอวา ตวปญญาเองยอมไมหลงในอารมณ หรอวา สงนนนเปนเพยงไมหลงใหลไปเทานน. บทแหงธรรมวจยะมเนอความตามทกลาวแลวนนแหละ ถามวา เพราะเหตไร จงตรสธรรมวจยะนอก. ตอบวา เพอแสดงความทอโมหะเปนปฏปกษตอโมหะ เพราะฉะนนจงแสดงธรรมวจยะน. อโมหะนนมใชเปนธรรม นอกจากโมหะอยางเดยวทแทเปนปฏปกษตอโมหะดวย ชอวา อโมหะ กลาวคอธรรมวจยะนนพระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในทน. ทฏฐทเปนจรง เปนเครองนาออกจากภพ และเปนกศล ชอวา สมมาทฏฐ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 390 ในนทเทสแหงชวตนทรย พระบาลวา โย เตส อรปน ธมมาน อาย ความวา สภาวธรรมทชอวา อาย เพราะอรรถวาเปนเครองตอสมปยตต-ธรรมทเปนอรปเหลานน. จรงอย เมออายนนมอย อรปธรรมทงหลายยอมมตอไป ดาเนนไป เปนไปทว เพราะฉะนน จงตรสวา อาย. บทวา อาย นเปนบทแสดงสภาวะของอายนน กเพราะเมออายยงมอยเทานน อรปธรรมเหลานนจงดารงอย ยอมนาไป ยอมใหนาไป ยอมเคลอนไหว ยอมเปนไปยอมรกษา ฉะนน จงตรสคาเปนตน วา ฐต. สวนความหมายถอยคาในบทนดงน ทชอวา ฐต เพราะเปนเหตใหตงอย. ทชอวา ยปนา เพราะนาไปชอวา ยาปนา กเหมอนกน แตพระองคทรงทาบทกอนใหสนดวยอานาจแหงสตวผตรสรดวยอาการอยางนน. ทชอวา อรยนา เพราะเปนเหตใหเคลอนไป. ทชอวา วตตนา เพราะเปนเหตใหเปนไป. ทชอวา ปาลนา เพราะรกษาไว ทชอวา ชวต เพราะเปนเหตใหสตวเปนอย. ทชอวา ชวตนทรยเพราะครองความเปนใหญในลกษณะแหงอนบาล. ในนเทสแหงหรพละ พระบาลวา ย ตสม สมเย ความวาในสมยนน. . . ดวยธรรมใด. อกอยางหนง ทานทาใหเปนลงควปลาสแลวพงทราบเนอความวา ในสมยนน ธรรมใดดงน กได. บทวา หรยตพเพนเปนตตยาวภตต ใชในอรรถทตยาวภตต อธบายวา ยอมละอายคอรงเกยจธรรมมกายทจรตเปนตน อนควรแกการละอาย. บทวา ปาปกาน ไดแกลามก. บทวา อกสลาน ธมมาน ไดแก ธรรมทเกดแตความไมฉลาด.แมคาวา สมาปตตยา นกเปนตตยาวภตตใชในอรรถแหงทตยาวภตต.อธบายวา ยอมละอายคอยอมรงเกยจซงการถงพรอม การไดเฉพาะ และการพรงพรอมแหง (อกศล) ธรรมเหลานน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 391 ในนเทสแทงโอตตปปะ บทวา โอตตปปตพพยตตเกน เปนตตยาวภตต ใชในอรรถแหงเหต อธบายวา ยอมหวนเกรง คอ ยอมกลวทจรตมกายทจรตเปนตน ซงควรแกความเกรงกลวอนเปนเหตแหงความควรเกรงกลว และการเขาถงมประการตามทกลาวแลวอนเปนเหตแหงความเกรงกลว. ในนเทสแหงอโลภะ ธรรมทชอวา อโลภะ เพราะความไมละโมบอกอยางหนง ชอวา อโลภะ เพราะยอมไมโลภ. บทวา อโลภะ นเปนบทแสดงสภาวะของความไมโลภนน. อาการทไมโลภ ชอวา อลพภนา(กรยาทไมโลภ) บคคลผพรงพรอมดวยโลภะ ชอวา ผละโมบ. บคคลผไมละโมบ ชอวา อลพภตะ (ผไมละโมบ). ภาวะแหงบคคลผไมละโมบชอวา ภาวะแหงความไมละโมบ. สภาวะทชอวา อสาราคะ (ความไมกาหนด) เพราะไมกาหนดโดยเปนปฏปกษตอความกาหนด. อาการทไมกาหนด ชอวา อสารชชนา (กรยาทไมกาหนด ). ภาวะแหงผไมกาหนดแลวชอวา อสารชชตตตะ (ความเปนผไมกาหนด ). สภาวะทชอวาอนภชฌา เพราะยอมไมเพงเลง. บทวา อโลโภ กสลมล ไดแก กศลมลคออโลภะ จรงอย อโลภะ ชอวา กศลมล เพราะอรรถวาเปนมลคอเปนปจจยแกกศลธรรมทงหลายบาง ชอวา กศลมล เพราะกศลนนดวยเปนมลดวย ดวยอรรถวาเปนปจจย ดงนบาง. ในนเทสแหงอโทสะ สภาวะทชอวา อโทสะ เพราะไมประทษราย.อกอยางหนง ชอวา อโทสะ เพราะยอมไมประทษรายบาง. บทวา อโทสะนเปนบทแสดงสภาวะของอโทสะนน. อาการทไมประทษราย ชอวา อทสสนา(กรยาทไมประทษราย) ภาวะแหงบคคลผไมประทษรายแลว ชอวาอทสสตตตะ (ความไมประทษราย) สภาวะชอวา อพยาบาท เพราะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 392ไมพยาบาทโดยเปนปฏปกษตอความพยาบาท. สภาวะทชอวา อพยาปชฌะ(ความไมเบยดเบยน) เพราะไมเบยดเบยนโดยเปนปฏปกษตอความทกข อนเกดแตความโกรธ. กศลมล คอ อโทสะ ชอวา อโทสะ เปนรากเหงาของกศล กศลมลนนมเนอความตามกลาวแลวนนแหละ. ในนทเทสแหงกายปสสทธเปนตน ขนธ ๓ (เวทนา สญญาสงขารขนธ) พระผมพระภาคเจาทรงประสงคเอาในคาวา กาย น เพราะฉะนน จงตรสวา เวทนากขนธสส เปนตน. สภาวะทชอวา ปสสทธ เพราะเปนเหตใหธรรมเหลานนสงบ คอ ปราศจากความกระวนกระวายถงความปลอดโปรง. บทท ๒ (ปฏปปสสทธ) ทรงเพมอปสรรค อาการทสงบชอวา ปสสมภนา (กรยาทสงบ). บทท ๒ (ปฏปปสสมภนา) กทรงเพมอปสรรค. ภาวะแหงขนธ ๓ ทสงบเพราะพรงพรอมดวยปสสทธ ชอวาปฏปสสมภตตตะ (ความเปนผสงบระงบ). ความสงบระงบแหงความกระวนกระวายของกเลส ของขนธ ๓ ทานกลาวไวแมดวยบททงหมด. ความสงบระงบความกระวนกระวายของวญญาณขนธ ทานกลาวไวดวยนยท ๒. อาการแหงภาวะทเบา ชอวา ลหตา. คาวา ลหปรณามตา ความวาธรรมเหลานน ชอวา ลหปรณามะ (การเปลยนไปเรว) เพราะธรรมเหลานนเปลยนไปเรว. ภาวะแหงลหปรณามธรรมเหลานน ชอวา ลหปรณามตา.อธบายวา สามารถเปลยนแปลงโดยฉบพลน. คาวา อทนธนตา เปนคาปฏเสธความหนก คอ ไมใชภาระหนก. คาวา อวตถนตา ไดแก ความ-ไมกระดาง เพราะความไมมภาระหนก คอ กเลสมถนะและมานะเปนตน.อกอยางหนง ความไมกระดางแหงภาระหนกแหงกเลสมถนะและมานะเปนตน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 393ชอวา อวตถนตา. พระผมพระภาคเจาตรสอาการคอความเบาแหงขนธทง ๓เหลานนโดยนยแรก ตรสอาการ คอ ความเบาแหงวญญาณขนธโดยนยท ๒. ความออน ชอวา มทตา คาวา มททวตา ความวา ความสนธ ความเกลยงเกลา ตรสเรยกวา มททวะ ความเปนมททวะนน ชอวา มททวตา.ภาวะทไมกกขฬะ ชอวา อกกขฬตา. ภาวะทไมกระดาง ชอวา อกถนตา.แมในนทเทสน พระผมพระภาคเจากตรสวา อาการ คอ ความออนแหงขนธ ๓ไวโดยนยแรก และของวญญาณขนธโดยนยหลง. ความสาเรจแหงกายงาน ชอวา กมมญญตา ความควรแกการงานคอ ความควรแกการประกอบในการทากศล. สองบททเหลอทานเพมมาดวยอานาจพยญชนะโดยแท. จรงอย แมโดยบททง ๒ พระองคกตรสอาการ คอความควรแกการงานของขนธทง ๓ โดยนยแรก และตรสอาการ คอ ความควรแกการงานแหงวญญาณขนธโดยนยหลง. ภาวะแหงความคลองแคลว ชอวา ปคณตา คอ ความไมชกชาความไมปวยไข. บททเหลอเปนบททเพมมาดวยอานาจพยญชนะ. แมในนทเทสน กตรสความคลองแคลวไมเปนไขนนแหละแหงขนธ ๓ โดยนยแรก ตรสความคลองแคลวไมปวยไขแหงวญญาณขนธโดยนยหลง. ภาวะแหงความซอตรง ชอวา อชตา คอ ความเปนไปโดยอาการอนตรง. ภาวะแหงขนธ ๓ อนตรงและวญญาณขนธอนตรง เรยกวา อชกตา.ความปฏเสธแหงความคดเหมอนมตรโค ชอวา อชมหตา (ความคลองแคลว).บทวา อวงกตา ไดแก ปฏเสธความโคงเหมอนวงจนทร. บทวา อกฏลตาไดแก ปฏเสธความคดเหมอนปลายงอนไถ. จรงอย. บคคลใดทาบาปแลวกลาววาเราไมไดกระทา บคคลนน ชอวา เปนผคดเหมอนมตรโค (เยยวโค)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 394เพราะความไปวกวน ผใดกาลงทาบาปแลวพดวา เราไมกลวบาปผนน ชอวาคด เหมอนวงจนทร เพราะความคดมาก ผใดกาลงทาบาป แตกลาววา ใครไมกลวบาปเลา ผนนชอวา คด เหมอนงอนไถ เพราะไมคดมาก. อกอยางหนง กรรมทวาร ๓ ของบคคลใดไมบรสทธ บคคลนนชอ เปนผคดเหมอนนามตรโค. กรรมทวาร ๒ แมอยางใดอยางหนงมอยแกบคคลใดไมบรสทธ บคคลนน ชอวา เปนผคดเหมอนวงจนทร. กรรมทวารหนงอยางใดอยางหนงของบคคลใดไมบรสทธ บคคลนน ชอวา เปนผคดเหมอนปลายงอนไถ. สวนอาจารยผเรยนทฆนกาย กลาววา ภกษบางรปในวยทงหมดยอมประพฤตอเนสนา ๒๑ และอโคจร ๖ ภกษนชอวา คดเหมอนนามตรโค.บางองคในปฐมวยยอมบาเพญจตปารสทธศล เปนผละอาย รงเกยจความชวใครการศกษา ในมชฌมวยและปจฉมวยเปนเชนภกษองคกอน ภกษน ชอวาเปนผคดเหมอนวงจนทร. บางองคในปฐมวยกด มชฌมวยกด ยอมบาเพญจตปารสทธศล มความละอาย มความรงเกยจบาป ใครการศกษา แตในปจฉมวยเปนเชนภกษองคกอน ภกษน ชอวา คดเหมอนปลายงอนไถ.ภาวะของบคคลผคดอยางนดวยอานาจกเลสนน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกวาชมหตา (ความคด) อวงกตา (ความโคง) อกฏลตา (ความงอ) พระ-ผมพระภาคเจาตรสความไมคดเปนตน โดยปฏเสธความคดเปนตนเหลานนแลวทรงแสดงโดยเปนขนธาธษฐาน จรงอย ความไมคดเปนตนน ยอมมแกขนธทงหลาย หามแกบคคลไม ดวยบทเหลานน แมทงหมดอยางน พระผม-พระภาคเจาตรสอาการ คอ ความตรงโดยนยแรก ตรสอาการ คอ ความตรงแหงวญญาณขนธโดยนยหลง เพราะฉะนน พงทราบวา พระองคทรงตรส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 395อาการ คอ ความตรงแหงอรปธรรมทงหลาย เพราะความไมมกเลส. บดนนทเทสเปนอนพระผมพระภาคเจาตรสแลวโดยสงเขปแหงธรรม ชอวา เยวา-ปนกะ นนแหละ ทแสดงไวในธมมทเทสวาระ โดยอปปนาวาระทตรสวาเย วา ปน นนดงน.

จบกถาวาดวยนทเทสวาร

ดวยคามประมาณเทาน เปนอนวาจบวาระวาดวยการกาหนดธรรมประดบดวยปรจเฉท ๘ ปรจเฉท คอ ในอทเทสวาร ๔ ปรจเฉทม ปจฉา ๑สมยนทเทส ๑ ธมมทเทส ๑ อปปนา ๑ และในนทเทสวาร ๔ ปรจเฉทมปจฉา ๑ สมยนทเทส ๑ ธมมทเทส ๑ อปปนา ๑ ดงนแล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 396 โกฏฐาสวาร

[๗๓] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ ฌานมองค ๕ มรรคมองค ๕ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ เวทนา ๑ สญญา ๑เจตนา ๑ จต ๑ เวทนาขนธ ๑ สญญาขนธ ๑ สงขารขนธ ๑ วญญาณขนธ ๑มนายตนะ ๑ มนนทรย ๑ มโนวญญาณธาต ๑ ธรรมายตนะ ๑ ธรรมธาต มในสมยนน หรอวา นามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๗๔] ขนธ ๔ มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เวทนาขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา เวทนาขนธ มในสมยนน สญญาขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? การจา กรยาทจา ความจา ในสมยนน อนใด นชอวา สญญาขนธมในสมยนน สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะสมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละปญญาพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 397อพยาปาทะ สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตาจตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปา-คญญตา จตตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมปชญญญะ สมถะวปสสนา ปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอย ในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธมในสมยนน วญญาณขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรย วญญาณวญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวา วญญาณ-ขนธ มในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา ขนธ ๔ มในสมยนน. [๗๕] อายตนะ ๒ มในสมยนน เปนไฉน? มนายตนะ ธรรมายตนะ มนายตนะ มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรย วญญาณวญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวา มนายตนะมในสมยนน ธรรมายตนะ มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ นชอวา ธรรมายตนะ มในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา อายตนะ ๒ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 398 [๗๖] ธาต ๒ มในสมยนน เปนไฉน ? มโนวญญาณธาต ธรรมธาต มโนวญญาณธาต มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวามโนวญญาณธาต มในสมยนน. ธรรมธาต มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ นชอวา ธรรมธาต มในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา ธาต ๒ มในสมยนน. [๗๗] อาหาร ๓ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสาหาร มโนสญเจตนาหาร วญญาณาหาร. ผสสาหาร มในสมยนน เปนไฉน ? ความถกตอง อาการทถกตอง กรยาทถตอง ภาวะทถกตอง ในสมยนน อนใด นชอวา ผสสาหาร มในสมยนน. มโนสญเจตนาหาร มในสมยนน เปนไฉน ? การคด กรยาทคด ความคด สมยนน อนใด นชอวา มโน-สญเจตนาหาร มในสมยนน. วญญาณาหาร มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรย วญญาณวญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวาวญญาณาหาร มในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา อาหาร ๓ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 399 [๗๘] อนทรย ๘ มในสมยนน เปนไฉน ? สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรยมนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย. สทธนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ศรทธา กรยาทเชอ ความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธาอนทรย คอศรทธา สทธาพละ ในสมยนน อนใด นชอวา สทธนทรยมในสมยนน. วรยนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ. วรยะ อนทรยคอวรยะ วรยพละสมมาวายามะ ในสมยนน อนใด นชอวา วรยนทรย มในสมยนน. สตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต อนทรยคอสต สตพละ สมมาสต ในสมยนน อนใด นชอวา สตนทรย มในสมยนน. สมาธนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบอนทรยคอสมาธ สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวาสมาธนทรย มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 400 ปญญนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา อนทรยคอปญญา ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจยธรรมสมมาทฏฐ ในสมยนน อนใด นชอวา ปญญนทรย มในสมยนน. มนนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ อนทรยคอมโนวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใดนชอวา มนนทรย มในสมยนน. โสมนสสนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา โสมนสสนทรย มในสมยนน. ชวตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? อาย ความดารงอย ความเปนไปอย กรยาทเปนไปอย อาการทสบเนองกนอย ความประพฤตเปนไปอย ความหลอเลยงอย ชวต อนทรยคอชวตของนามธรรมนน ๆ ในสมยนน อนใด นชอวา ชวตนทรย มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 401 สภาวธรรมเหลานชอวา อนทรย ๘ มในสมยนน. [๗๙] ฌานมองค ๕ มโนสมยนน เปนไฉน ? วตก วจาร ปต สข เอกคคตา. วตก มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรก ความตรกอยางแรง ความดาร ความทจตแนบอยในอารมณความทจตแนบสนทอยในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ สมมาสงกปปะในสมยนน อนใด นชอวา วตก มในสมยนน. วจาร มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรอง ความพจารณา ความตามพจารณา ความเขาไปพจารณาความทจตสบตออารมณ ความทจตเพงอารมณ ในสมยนน อนใด นชอวาวจาร มในสมยนน. ปต มในสมยนน เปนไฉน ? ความอมใจ ความปราโมทย ความยนดยง ความบนเทง ความราเรงความรนเรง ความปลมใจ ความตนเตน ความทจตชนชมยนด ในสมยนนอนใด นชอวา ปต มในสมยนน. สข มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา สข มในสมยนน. เอกคคตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 402สมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ ในสมยนน อนใด นชอวา เอกคคตามในสมยนน. สภาวธรรมนชอวา ฌานมองค ๕ มในสมยนน. [๘๐] มรรคมองค ๕ มในสมยนน เปนไฉน ? สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สมมาทฏฐ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจยธรรม ความเหนชอบ ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาทฏฐมในสมยนน. สมมาสงกปปะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรก ความตรกอยางแรง ความดาร ความทจตแนบอยในอารมณความทจตแนบสนทอยในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ ความดารชอบในสมยนน อนใด นชอวา สมมาสงกปปะ มในสมยนน. สมมาวายามะ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความ ตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 403ความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย วรยพละ ความพยายามชอบ ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาวายามะ มในสมยนน. สมมาสต มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความความระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต สตนทรย สตพละ ความระลกชอบในสมยนน อนใด นชอวา สมมาสต ในสมยนน. สมมาสมาธ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบแหงจต สมาธนทรย สมาธพละ ความตงจตไวชอบ ในสมยนน อนใดนชอวา สมมาสมาธ มในสมยนน. สภาวธรรมนชอวา มรรคมองค ๕ มในสมยนน. [๘๑] พละ ๗ มในสมยนน เปนไฉน ? สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ ปญญาพละ หรพละโอตตปปพละ. สทธาพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ศรทธา กรยาทเชอ ความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธาสทธนทรย กาลงคอศรทธา ในสมยนน อนใด นชอวา สทธาพละ มในสมยนน. วรยพละ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขงความหมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 404ทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย กาลงคอวรยะสมมาวายามะ ในสมยนน อนใด นชอวา วรยพละ มในสมยนน. สตพละ มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต สตนทรย กาลงคอสต สมมาสต มในสมยนน อนใด นชอวา สตพละ มในสมยนน. สมาธพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย กาลงคอสมาธ สมมาสมาธ ในสมยนนอนใด นชอวา สมาธพละมในสมยนน. ปญญาพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ควรเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย กาลงคอปญญาปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐ ในสมยนน อนใด นชอวา ปญญาพละมในสมยนน. หรพละ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทละอายตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาละอาย กรยาทละอายตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาหรพละมในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 405 โอตตปปะ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทเกรงกลวตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาเกรงกลว กรยาทเกรงกลวตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาโอตตปปพละ มในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา พละ ๗ มในสมยนน. [๘๒] เหต ๓ มในสมยนน เปนไฉน ? อโลภะ อโทสะ อโมหะ อโลภะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมโลภ กรยาทไมโลภ ความไมโลภ การไมกาหนด กรยาทไมกาหนด ความไมกาหนด ความไมเพงเลง กศลมลคอความไมโลภ ในสมยนน อนใด นชอวา อโลภะมในสมยนน. อโทสะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมคดประทษราย กรยาทไมคดประทษราย ความไมคดประทษ-ราย ความไมพยาบาท ความไมคดเบยดเบยน กศลมลคอความไมคดประทษราย ในสมยนน อนใด นชอวา อโทสะมในสมยนน. อโมหะ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ควานรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวาง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 406คอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐ กศลมลคออโมหะ ในสมยนน อนใด นชอวาอโมหะมในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา เหต ๓ มในสมยนน. [๘๓] ผสสะ ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? การกระทบ กรยาทกระทบ อาการทถกตอง ความถกตอง ในสมยนนอนใด นชอวา ผสสะ ๑ มในสมยนน. [๘๔] เวทนา ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา เวทนา ๑ มในสมยนน. [๘๕] สญญา ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? การจา กรยาทจา ความจา ในสมยนน อนใด นชอวา สญญา ๑มในสมยนน. [๘๖] เจตนา ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? การคด กรยาทคด ความคด ในสมยนน อนใด นชอวา เจตนา ๑มในสมยนน. [๘๗] จต ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มนส หทย ปณฑระ มโน มนายจนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวาจต ๑ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 407 [๘๘] เวทนาขนธ ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบายเปนสข อนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา เวทนาขนธ ๑ มในสมยนน. [๘๙] สญญาขนธ ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? การจา กรยาทจา ความจา ในสมยนน อนใด นชอวา สญญาขนธ ๑มในสมยนน. [๙๐] สงขารขนธ ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะสมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละปญญาพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌาอพยาปาทะ สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตาจตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปา-คญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมปชญญะ สมถะวปสสนา ปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใดเวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ มอยในสมยนน นชอวา สงขารขนธ ๑ มในสมยนน. [๙๑] วญญาณขนธ ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวาวญญาณขนธ ๑ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 408 [๙๒] มนายตนะ ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวามนายตนะ ๑ มในสมยนน. [๙๓] มนนทรย ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวามนนทรย ๑ มในสมยนน. [๙๔ ] มโนวญญาณธาต มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส ฯลฯ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนนอนใด นชอวา มโนวญญาณธาต ๑ มในสมยนน. [๙๕] ธรรมายตนะ มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ นชอวา ธรรมายตนะ ๑มในสมยนน. [๙๖] ธรรมธาต ๑ มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ นชอวา ธรรมธาต ๑ มในสมยนน. [๙๗] หรอวา นามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. โกฏฐาสวาร จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 409 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายสงคหวาร*

บดน พระผมพระภาคเจาทรงเรมสงคหวารโดยคาเปนตนวา ตสมโข ปน สมเย จตตาโร ขนธา โหนต (กในสมยนนแล ขนธ ๔ยอมม) กสงคหวารนนม ๓ อยาง คอ อทเทส นทเทส และปฏนทเทส. บรรดาสงคหวารทง ๓ เหลานน วาระทมคาเปนตนอยางนวา ตสมโข ปน สมเย จตตาโร ขนธา (กในสมยนนแลขนธ ๔ ยอมม) ดงน พงทราบวาเปนอทเทส. วาระทมคาเปนตน วา กตเม ตสม สมเย จตตาโรขนธา (ขนธ ๔ มใสมยนนเปนไฉน) ดงนพงทราบวาเปนนทเทส. วาระทมคาเปนตนวา กตโม ตสม สมเย เวทนากขนโธ (เวทนาขนธมในสมยนนเปนไฉน) ดงน พงทราบวาเปนปฏนทเทส. บรรดาวาระเหลานน วาระวาดวยอทเทสมคาวา จตตาโร ขนธาเปนตน มโกฏฐาส ๒๓ พงทราบเนอความโกฏฐาสเหลานน ดงตอไปน กามาวจรมหากศลจตดวงท ๑ ยอมเกดขนในสมยใด ในสมยนนธรรมทงหลายเกน ๕๐ ซงมาในพระบาลทเกดขนเปนสวนประกอบของจตเวนเยวาปนกธรรม เมอประมวลเขาดวยกนแมทงหมด ชอวา ขนธ ๔ ดวยอรรถวาเปนกอง ชอวา เปนอายตนะ ๒ เทานน ดวยอรรถวาเปนทตอตามทกลาวมาแลว ชอวา เปนธาต ๒ เหมอนกนนนแหละ ดวยอรรถวาเปนสภาวะ ดวยอรรถวาเปนสญญตะ ดวยอรรถวาเปนนสสตตะ. ในธรรมเหลานนชอวา เปนอาหารม ๓ เทานน ดวยอรรถวานามากลาวคอเปนปจจย ธรรมทเหลอไมใชเปนอาหาร.* บาล เรยกวา โกฏฐาสวาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 410 ถามวา ธรรมทเหลอเหลานนไมเปนปจจยของกนและกนหรอ หรอ วาไมเปนปจจยแกรปซงมธรรมนนเปนสมฏฐานหรอ ? ตอบวา ไมเปนปจจยหามได แตวาธรรมเหลานนยอมเปนปจจยอยางนนกได ยอมเปนโดยประการอนกได เพราะฉะนน ครนเมอความเปนปจจยแมมอย กยอมเปนปจจยเกนไปดงนน จงตรสวา ธรรมเหลานน วาเปนอาหาร. ถามวา ตรสวาอยางไร ? ตอบวา บรรดาอาหารเหลานน ผสสาหารเปนปจจยแกธรรมทงหลายทจตและเจตสกเปนปจจยเหลานน และยอมนามาซงเวทนา ๓. มโนสญเจตนาหารยอมเปนปจจยแกธรรมเหลานน และยอม นามาซงภพ ๓. วญญาณาหาร ยอมเปนปจจยแกธรรมเหลานน และยอมนามาซงปฏสนธ นามและรป. ถามวา วญญาณาหารนนเปนวบากอยางเดยว สวนวญญาณนเปนกศลวญญาณ มใชหรอ. ตอบวา เปนกศลวญญาณแมกจรง ถงอยางนนกศลวญญาณนน ทานกเรยกวา วญญาณาหารเหมอนกน เพราะเปนสภาพเหมอนกบวปากวญญาณาหารนน. อกยางหนง ธรรมทง ๓ เหลาน ตรสเรยกวา อาหาร เพราะอรรถวาเปนธรรมอปถมภ. จรงอย ธรรมเหลานเปนปจจยโดยเปนอปถมภกปจจย แกสมปยตตธรรมทงหลาย เหมอนกพฬงการา-หารเปนปจจยแกรปกาย เพราะเหตนนนนแหละ พระองคจงตรสวา อรป-อาหารยอมเปนปจจยแกสมปยตตธรรม และแกรปทงหลายทมอาหารนนเปนสมฏฐาน ดวยอาหารปจจย. อกนยหนง กธรรมทง ๓ เหลานน พระผมพระภาคเจา ตรสเรยกวาอาหาร ดจกพฬงการาหารเปนปจจยพเศษแหงสนตต (ความสบตอ) ในภายในจรงอย กพฬงการาหารเปนปจจยพเศษแกรปกายของสตวทงหลายผมกพฬงกา-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 411ราหารเปนอาหาร ในนามกายผสสะเปนปจจยพเศษแกเวทนา มโนสญเจตนาเปนปจจยพเศษแกวญญาณ. วญญาณเปนปจจยพเศษแกนามรป. เหมอนอยางทพระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย กายนดารงอยไดเพราะอาหาร อาศยอาหารจงดารงอย ไมอาศยอาหารกดารงอยไมได เชนกบท ตรสวา เพราะผสสะเปนปจจยจงมเวทนา เพราะสงขารเปนปจจยจงมวญญาณเพราะวญญาณเปนปจจยจงมนามรป ฉะนน. กธรรม ๘ เทานน (ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา มนะโสมนส ชวตะ) ชอวา อนทรย ดวยอรรถวาเปนอธบด ธรรมทเหลอไมชอวาเปนอนทรย เพราะเหตนน จงตรสวา อนทรย ๘ มในสมยนน.ธรรม ๕ เทานน ชอวา เปนองคฌาน เพราะอรรถวา เขาไปเพง เพราะเหตนน จงตรสวา ฌานมองค ๕ ดงน. ธรรม ๕ เทานน ชอวาเปนองคมรรคเพราะอรรถวานาออก และเพราะอรรถเปนเหต เพราะเหตนน จงตรสวามรรคมองค ๕ ดงน. จรงอย อรยมรรคมองค ๘ แมกจรง แตวาองคมรรคในโลกยจต ไมไดวรต ๓ พรอมกน เพราะฉะนน จงตรสวา มรรคมองค ๕. ถามวา แมมรรคทเปนบรพภาควปสสนากมองค ๘ เหมอนโลกตร-มรรค ดงในสตรนวา ดกอนภกษ คาวา ยถาคตมคโคต โข มคโค โหตน เปนชอของอรยมรรคประกอบดวยองค ๘ เพราะความทเนอความน เปนการแสดงตามยถาคตศพท แมโลกยมรรคกพงประกอบดวยองค ๘ มใชหรอ.ตอบวา โลกยมรรคไมพงประกอบดวยองค ๘ เพราะชอวา สตตนตกเทศนาน เปนปรยายเทศนา ดวยเหตนนนนแหละ พระผมพระภาคเจา จงตรสวาสวนกายกรรม วจกรรม อาชวะของเธอบรสทธดแลวในเบองตนเทยว ดงน.สวนเทศนานเปนนปปรยายเทศนา เพราะในโลกยจตไมไดวรต ๓ พรอมกนเพราะฉะนน จงตรสวา ในโลกยมรรคไดมรรคมองค ๕ เทานน ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 412 กธรรม ๗ เทานน (ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา หร โอตตปปะ) ชอวา พละ เพราะอรรถวาไมหวนไหว. ธรรม ๓ เทานน(อโลภะ อโทสะ อโมหะ) ชอวา เปนเหต เพราะอรรถวาเปนมล. ธรรมหนงเทานน ชอวา ผสสะ เพราะอรรถวาถกตอง. ธรรมหนงเทานน ชอวาเวทนา เพราะอรรถวา เสวยอารมณ. ธรรมหนงเทานน ชอวา สญญาเพราะอรรถจาได. ธรรมหนงเทานน ชอวา เจตนา เพราะอรรถวา การตงใจ.ธรรมหนงเทานน ชอวา จต เพราะอรรถวาคดและทาใหวจตร. ธรรมหนงเทานน ชอวา เวทนาขนธ เพราะอรรถวาเปนกองและเพราะอรรถวาเสวยอารมณ. ธรรมหนงเทานน ชอวา สญญาขนธเพราะอรรถวาเปนกอง และเพราะอรรถวาจาได. ธรรมหนงเทานน ชอวาสงขารขนธ เพราะอรรถวาเปนกอง และเพราะอรรถวาปรงแตง. ธรรมหนง เทานน ชอวา วญญาณขนธ เพราะอรรถวาเปนกอง และเพราะอรรถวาคดและกระทาใหวจตร. ธรรมนนแหละ ชอวา มนายตนะ เพราะอรรถวา รแจง และเพราะอรรถวาเปนอายตนะตามทกลาวแลว. ธรรมหนงเทานนชอวา มนนทรย เพราะอรรถวารแจง และเพราะอรรถวาเปนอธบด. ธรรมหนงเทานน ชอวา มโนวญญาณธาต. เพราะอรรถวารแจง และเพราะอรรถวาเปนสภาวะ เปนสญญตะ เปนนสสตตะ ธรรมทเหลอไมใชธรรม (ตามทกลาวมา) ธรรมแมทงหมดทเหลอเวนจต ชอวา เปนธรรมายตนะ หนง และเปนธรรมธาตหนงนนแหละ เพราะอรรถวาเปนอายตนะตามทกลาวแลว ดงน. กวาโดยอปปนาวารนวา เย วา ปน ตสม สมเย ดงน แมในทนทานกสงเคราะห คอ รวมเอาเยวาปนกธรรมตามทกลาวแลวในหนหลงดวย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 413คอวา เยวาปนกธรรม ในทนฉนใด ในททงปวงกฉนนน เพราะวา ตอจากนไป ขาพเจาจกไมวจารเทาน บณฑตพงทราบวาระในนทเทสและปฏนทเทสทงหลายโดยนยตามทกลาวมาแลวในหนหลงนนแหละ แมคาวาโกฏฐาสวารกเปนชอของสงคหวารนนแหละ. จบสงคหวาร

บาลสญญตวาร

จตดวงท ๑

[๙๘] กธรรม ขนธ อายตนะ ธาต อาหาร อนทรย ฌาน มรรคพละ เหต ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต เวทนาขนธ สญญาขนธสงขารขนธ วญญาณขนธ มนายตนะ มนนทรย มโนวญญาณธาต ธรรมายตนะธรรมธาต มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. [๙๙] ธรรม มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เหลานชอวาธรรม มในสมยนน. [๑๐๐] ขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เหลานชอวาขนธ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 414 [๑๐๑] อายตนะ มในสมยนน เปนไฉน ? มนายตนะ ธรรมายตนะ เหลานชอวา อายตนะ มในสมยนน. [๑๐๒ ] ธาต มในสมยนน เปนไฉน ? มโนวญญาณธาต ธรรมธาต เหลานชอวา ธาต มในสมยนน. [๑๐๓] อาหาร มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสาหาร มโนสญเจตนาหาร วญญาณาหาร เหลานนชอวา อาหารมในสมยนน. [๑๐๔] อนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรยมนนทรย โสมมนสสนทรย ชวตนทรย เหลานนชอวา อนทรย มในสมยนน. [๑๐๕] ฌาน มในสมยนน เปนไฉน ? วตก วจาร ปต สข เอกคคตา นชอวา ฌาน มในสมยนน. [๑๐๖] มรรค มในสมยนน เปนไฉน ? สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ นชอวา มรรค มในสมยนน. [๑๐๗] พละ มในสมยนน เปนไฉน ? สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ ปญญาพละ หรพละโอตตปปพละ เหลานนชอวา พละ มในสมยนน. [๑๐๘] เหต มในสมยนน เปนไฉน ? อโลภะ อโทสะ อโมหะ เหลานชอวา เหต มในสมยนน. [๑๐๙] ผสสะ มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวา ผสสะมในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 415 [๑๑๐] เวทนา มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวา เวทนามในสมยนน. [๑๑๑] สญญา มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวา สญญามในสมยนน. [๑๑๒] เจตนา มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวา เจตนามในสมยนน. [๑๑๓] จต มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวา จต มในสมยนน. [๑๑๔] เวทนาขนธ มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวาเวทนาขนธ มในสมยนน. [๑๑๕] สญญาขนธ มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวาสญญาขนธ มในสมยนน. [๑๑๖] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวาสงขารขนธ มในสมยนน. [๑๑๗] วญญาณขนธ มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวาวญญาณขนธ มในสมยนน. [๑๑๘] มนายตนะ มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวามนายตนะ มในสมยนน. [๑๐๙] มนนทรย มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวา มนนทรยมในสมยนน. [๑๒๐] มโนวญญาณธาต มในสมยนน เปนไฉน ฯลฯ นชอวามโนวญญาณธาต มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 416 [๑๒๑] ธรรมายตนะ มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ นชอวา ธรรมายตนะ มในสมยนน. [๑๒๒] ธรรมธาต มในสมยนน เปนไฉน ? เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ นชอวา ธรรมธาต มในสมยนน. [๑๒๓] หรอวา นามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. สญญตวาร จบ จตดวงท ๑ จบ

จตดวงท ๒

[๑๒๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยโสมนส สมปยตดวยญาณ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมกายชกจง ในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๒ จบ

จตดวงท ๓

[๑๒๕] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากญาณ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 417ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตาสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย มนนทรย โสมนสสนทรยชวตนทรย สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละวรยพละ สตพละ สมาธพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะอนภชฌา อพยาปาทะ หรโอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กาย-ปาคญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมถะ ปคคาหะอวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๒๖] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๗ฌานมองค ๕ มรรคมองค ๔ พละ ๖ เหต ๒ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๒๗] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ชวตนทรย สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสตสมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ หรพละ โอตตปปพละอโลภะ อโทสะ อนภชฌา อพยาปาทะ หร โอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตาจตตกมมญญตา กายปาคญญตา จคตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 418สมถะ ปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๓ จบ

จตดวงท ๔

[๑๒๘] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากญาณ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมการชกจง ในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๔ จบ

จตดวงท ๕

[๑๒๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยญาณ มรปเปนอารมณ หรอมเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ผสสะ เวทหา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขาเอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 419มนนทรย อเบกขนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ ปญญาพละหรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌา อพยาปาทะ สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ จตตปสสทธ กายปสสทธ กายลหตา จตตลหตากายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตาจตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมปชญญะ สมถะ วปสสนาปคคาหะ อวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใดอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๓๐] ผสสะ มในสมยนน เปนไฉน ? การกระทบ กรยาทกระทบ กรยาทถกตอง ความถกตองในสมยนนอนใด นชอวา ผสสะ มในสมยนน. เวทนา มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจกไมใช ความไมสบายทางใจกไมใช อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณธาตทสมกน ความเสวยอารมณทไมทกขไมสข อนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา เวทนา มในสมยนน ฯลฯ อเบกขา มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจกไมใช ความไมสบายทางใจกไมใช ความเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผส ในสมยนน อนใด นชอวา อเบกขา มในสมยนน ฯลฯ อเบกขนทรย มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 420ความสบายทางใจกไมใช ความไมสบายทางใจกไมใช ความเสวย อารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทไมทกขไมสขอนเกดแตเจโตสมผส ในสมยนน อนใด นชอวา อเบกขนทรย มในสมยนน. [๑๓๑] หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนนสภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๓๒] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ ฌานมองค ๔ มรรคมองค ๕ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๓๓] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ?ผสสะ เจตนา วตก วจาร เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะสมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธ-พละ ปญญาพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌาอพยาปาทะ สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตาจตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปา-คญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมปชญญะ สมถะวปสสนา ปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศย เกดขนแมอนใดมอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธนชอวาสงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๕ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 421 จตดวงท ๖

[๑๓๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยญาณ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใดๆ เกดขนโดยมการชกจง ในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๖ จบ

จตดวงท ๗

[๑๓๕] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากญาณ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใดผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขา เอกคคตาสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย มนนทรย อเบกขนทรยชวตนทรย สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละวรยพละ สตพละ สมาธพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะอนภชฌา อพยาปาทะ หร โอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตาจตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปา-คญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมถะ ปคคาหะอวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 422 สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๓๖] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๗ ฌานมองค ๔ มรรคมองค ๔ พละ ๖ เหต ๒ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ ธรรม-ธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๓๗] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา วตก วจาร เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ชวตนทรย สมมาสงกปปะ สมมาวายามะ สมมาสตสมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ หรพละ โอตตปปพละอโลภะ อโทสะ อนภชฌา อพยาปาทะ หร โอตตปปะ กายปสสทธจตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญตาจตตกมมญญตา กายปาคญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สตสมถะ ปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใดมอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๗ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 423 จตดวงท ๘

[๑๓๘] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากญาณ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอวา ปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมการชกจง ในสมยใด ผสสะ ฯสฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ จตดวงท ๘ จบ กามาวจรมหากศลจต ๘ จบ ทตยภาณวาร จบ

อธบายสญญตวาร

จตดวงท ๑

บดน พระผมพระภาคเจาทรงเรมสญญตวาร มคาวา ตสม โข ปนสมเย ธมมา โหนต ดงน สญญตวารนนกาหนดไว ๒ อยาง ดวยสามารถแหงอทเทส และนทเทส. บรรดาอทเทสและนทเทสเหลานน วาระวาดวยอทเทสจตไวเปน ๒ สวน รวมทงบทวา ธมมา โหนต. กในสวนทงปวงทานมไดกลาวกาหนดนบวา เปน ๔ เปน ๒ และเปน ๓ ดงน. ถามวาเพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะกาหนดไวในสงคหวารแลว ดวยวา ธรรมทงหลายทกาหนดไวในสงคหวารนนนนแหละทานกกลาวไว แมในสญญต-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 424วารน จรงอย ในสญญตวารน ยอมไมไดสตว หรอภาวะ หรออตตากธรรมทงหลาย ตรสไวเพอแสดงสญญตา (ความวาง) นวา ธรรมเหลานสกวาเปนธรรม ไมมสาระ ไมเปนปรณายก เพราะฉะนน ในวาระแหงอทเทสน พงทราบเนอความ อยางนวา ในสมยใด กามาวจรมหากศลจต ดวงท ๑ ยอมเกดขน ธรรมเกน๕๐ ทเกดขนดวยองคประกอบของจต ในสมยนน ธรรมนนแหละ ยอมมดวยอรรถวาเปนสภาวะ ไมใชอะไร ๆ อน คอ ไมใชสตว ไมใชภาวะไมใชชวะ ไมใชโปสะ ไมใชบคคล. อนง ธรรมนน ยอมชอวา ขนธเพราะอรรถวาเปนกอง. ในบททงปวงพงทราบการประกอบเนอความโดยนยกอนนนแหละ ดวยประการฉะน. กเพราะองคฌานอนจากฌาน หรอวาองคมรรคอนจากมรรคไมมฉะนน ในทนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา ฌานยอมม มรรคยอมม ดงน.จรงอย ทชอวา ฌาน กเพราะอรรถวาการเขาไปเพงโดยแท ทชอวา มรรคกเพราะอรรถวาเปนเหตนนแหละ สตวหรอวาภาวะ อยางใดอยางหนงอนไมมพงทราบการประกอบเนอความในบททงปวง อยางนดวยประการฉะน. นทเทส-วาร มเนอความงายทงนนแล. จบสญญตวาร และ จบการพรรณนาอรรถแหง ปฐมจตซงอธบายแลวประดบ ดวยมหาวารทง ๓

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 425 อธบายจตดวงท ๒

บดน เพอแสดงมหากศลจตมจตดวงท ๒ เปนตน จงเรมคาเปนตน วา กตเม ธมมา ดงนอก. แมในจตเหลานนทงหมด พงทราบมหาวาระดวงละ ๓ วาระโดยนยทกลาวแลวในปฐมจต และไมใชมหาวาระอยางเดยวเทานน แมอรรถแหงบททงปวงเชนกบคาทกลาวในปฐมจต กพงทราบโดยนยทกลาวแลวเหมอนกน. เพราะวา เบองหนานไปขาพเจาจกกระทาการพรรณนาตามลาดบบท เบองตนพงทราบวนจฉยในนทเทสแหงจตดวงท ๒ กอน. คาวา สส ขาเรน นเทานนเปนคายงไมเคยพรรณนา พงทราบเนอความแหงคาวา สส ขาเรน นน. ธรรมทชอวา สสงขาร (การชกชวน)เพราะเปนไปกบดวยสงขาร อธบายวา มสงขารนน คอ มการประกอบ มอบายมปจจยเปนหม จรงอย ปฐมจต (มหากศลจตดวงท ๑) ยอมเกดขนดวยหมแหงปจจยมอารมณเปนตน อนใด จตดวงท ๒ น กยอมเกดขนดวยหม แหงปจจยโดยมปโยคะ มอบายนนเหมอนกน. พงทราบความเกดขนแหงจตดวงท ๒ นน อยางนวา ภกษบางรปในพระธรรมวนยน อาศยอยในทสดแหงวหาร เมอถงเวลากวาดลานพระเจดยหรอถงเวลาบารงพระเถระ หรอถงวนฟงธรรม กคดวา เมอเราไปแลวกลบมาจกไกลยง เราจกไมไป ดงน แลวคดอกวา ชอวา การปดกวาดลานพระเจดย หรอการบารงพระเถระ หรอการไมไปฟงธรรมไมสมควรแกภกษเราจกไป ดงน จงไป. กศลจตทเกดขนแกภกษนน ผกระทาปโยคะของตนหรอถกผอนแสดงโทษในการไมทาวตรเปนตน และอานสงสในการกระทาแลวกลาวสอนอย หรอแกภกษทถกสงใหกระทาวา เจาจงมาจงกระทาสงน ดงนชอวา ยอมเกดขนโดยมสงขาร มหมแหงปจจย ดงน. จบจตดวงท ๒

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 426 อธบายจตดวงท ๓

ในจตดวงท ๓ บทวา าณวปปยตต ความวา จตไมประกอบ ดวยญาณ ชอวา ญาณวปปยต ถงจตญาณวปปยตนจะราเรงยนดแลวในอารมณ แตวาในจตดวงท ๓ นไมมญาณเปนเครองกาหนด เพราะฉะนน จตทเปนญาณวปปยตน บณฑตพงทราบวา ยอมเกดขนในกาลทพวกเดกเลก ๆเหนภกษแลวไหวดวยคดวา พระเถระนของพวกเราดงน และในกาลตาง ๆมการไหวพระเจดยและการฟงธรรมเปนตน โดยนยนนนนแหละ กในพระบาลจตดวงท ๓ น ไมมปญญาในท ๗ แหง คาทเหลอเปนไปตามปกต คอ เชนกบ ทกลาวมาแลวนนแล. จบจตดวงท ๓

อธบายจตดวงท ๔

แมในจตดวงท ๔ กนยนเหมอนกน แตจตดวงท ๔ น เพราะพระ-บาลวา สส ขาเรน (การชกชวน) พงทราบวา ยอมมในกาลทมารดาบดาจบศรษะเดกเลก ๆ ใหกมไหวพระเจดยเปนตน ถงแมเดกเหลานนไมปรารถนาจะไหวกราเรงยนด. จบจตดวงท ๔

อธบายจตดวงท ๕ เปนตน

ในจตดวงท ๕ บทวา อเปกขาสหคต ไดแก สมปยตดวยอเบกขาเวทนา เพราะวา อเบกขาสหคตะน ยอมเปนกลางในอารมณ ในจตดวงท ๕ น มญาณเปนเครองกาหนดโดยแท. กในจตดวงท ๕ นในบาล

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 427พระผมพระภาคเจาตรสวา อเบกขายอมมในหมวด ๔ แหงฌาน อเบกขนทรยยอมมในหมวด ๘ แหงอนทรย ดงน แลวทรงทาเทศหาโดยการปฏเสธสงท นายนด ไมนายนด สข ทกขในนทเทสแหงบทวา เวทนา เปนตน แมทงปวงแลวตรสอทกขมสขเวทนา พงทราบความทอทกขสขเวทนานนเปนอเบกขนทรยดวยสามารถแหงการครองความเปนใหญในลกษณะแหงมชฌตตา. อนง เมอวาโดยลาดบแหงบทไมมปตในฐานะหนงเลย เพราะฉะนน ธรรม ๕๕ ทานจงยกขนสพระบาลดวยสามารถแหงองคประกอบของจต พงทราบวนจฉยในโกฏฐาสทงปวง และในวาระทงปวงดวยสามารถแหงธรรมเหลานน. พงทราบจตดวงท ๖ ท ๗ ท ๘ โดยนยทกลาวแลวในจตดวงท ๒ท ๓ ท ๔ นนแหละ. ในจตดวงท ๖ ท ๗ ท ๘ เหลาน การเปลยนไปแหงเวทนาและการลดปตอยางเดยว. คาทเหลอ กบนยแหงการเกดขนเปนเชนนนเหมอนกน. แมในการบรกรรมของกรณาและมทตา ความเกดขนแหงจตดวงท ๖ ท ๗ ท ๘ เหลาน ไดรบรองแลวในมหาอรรถกถาทเดยว.จตเหลาน ชอวา กามาวจรกศลจต ๘ ดวง. กามาวจรกศลจตเหลานน แมทงหมดบณฑตพงแสดงดวยบญกรยา-วตถ ๑๐ ประการ ถามวาแสดงอยางไร ? ตอบวา พงแสดง ชอบญกรยาวตถ๑๐ เหลาน คอ ๑. ทานมย บญกรยาวตถสาเรจดวยทาน ๒. สลมย " " ดวยศล ๓. ภาวนามย " " ดวยภาวนา ๔. อปจตสหคตะ บญทสหรคตดวยนอบนอม ๕. เวยยาวจจสหคตะ " ดวยการขวนขวาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 428 ๖. ปตตานปทานมย บญสาเรจดวยการแผสวนบญ ๗. อพภานโมทนมย บญสาเรจดวยการอนโมทนา ๘. เทศนามย บญสาเรจดวยการแสดงธรรม ๙. สวนมย บญสาเรจดวยการฟงธรรม ๑๐. ทฏชกรรม. บรรดาบญกรยาวตถเหลานน ทานนนแหละชอวา ทานมย เปนการทาบญ (ปกรยา) การทาบญนนดวย เปนวตถ (คอทตง) แหงอานสงสทงหลายนน ๆ ดวย เพราะฉะนน จงชอวา บญกรยาวตถ. ในบญกรยาวตถแมทเหลอกนยนแหละ. บรรดาบญกรยาวตถเหลานน เมอบคคลใหปจจยเปนตน ในบรรดาปจจย ๔ มจวรเปนตน หรอในบรรดาอารมณ ๖ มรปเปนตน หรอทานวตถ๑๐ มการใหขาวเปนตนนน เจตนาทเปนไปในกาลทง ๓ คอ ในกาลเบองตน ๑ในกาลบรจาค ๑ ในการตามระลกถงดวยจตโสมนสในกาลภายหลง ๑ จาเดมแตการเกดขนแหงปจจยเปนตนนน ๆ ชอวาเปนบญกรยาวตถสาเรจดวยการให (ทานมย ). เจตนาทเปนไปของบคคลผสมาทานศล ๕ หรอศล ๘ หรอศล ๑๐หรอของผไปสวหารดวยคดวา เราจกบวชกด ผบวชอยกด ผยงมโนรถใหถงทสดแลวราพงวา เราบวชแลวเปนการดยงหนอดงนกด ผสารวมพระปาฏโมกขกด ผพจารณาปจจยทงหลายมจวรเปนตนกด ผสารวมทวารมจกขทวารเปนตนในรปเปนตนทมาสคลองกด ผชาระอาชวะใหบรสทธกด ชอวา บญกรยาวตถสาเรจดวยศล (สลมย ).

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 429 เจตนาทเปนไปของบคคลผพจารณาจกษโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ผพจารณาโสต ฯลฯ ผพจารณามนะ ฯสฯ ผพจารณารปทงหลาย ฯลฯ ผพจารณาธรรมทงหลาย ผพจารณาจกขวญญาณ ฯลฯผพจารณามโนวญญาณ. ผพจารณาจกขสมผส ฯลฯ ผพจารณามโนสมผส ผพจารณาเวทนาอนเกดแตจกขสมผส ฯลฯ ผพจารณาเวทนาอนเกดแต มโนสมผส ผพจารณารปสญญา ฯลฯ ผพจารณาชรามรณะโดยความเปนของไม เทยง เปนทกข เปนอนตตา โดยอบายแหงวปสสนา (วปสสนามคเคน)ทพระสารบตรเถระกลาวไวในปฏสมภทามรรค หรอวาเจตนาแมทงหมดทไมถงอปปนาในอารมณ ๓๘ อยาง ชอวา บญกรยาวตถ สาเรจดวยภาวนา(ภาวนามย ). พงทราบบญกรยาวตถทสหรคต โดยเหนผใหญแลวทาการตอนรบการรบบาตรจวร การอภวาท และการหลกทางใหเปนตน. พงทราบบญกรยาวตถทสหรคต ดวยการขวนขวายในกาลขวนขวายทางกาย ดวยสามารถทาวตรและทาวตรปฏบตแกภกษผเจรญกวากด โดยเหนภกษผเขาไปสบานเพอบณฑบาต แลวรบบาตรชกชวนใหเขาไปรบภกษาในบานกด โดยไดยนคาวา ทานจงไป จงนาบาตรมาใหภกษทงหลาย แลวรบไปนาบาตรมาใหเปนตนกด. เมอบคคลใหทาน กระทาการบชาดวยของหอมเปนตน แลวใหสวนบญวา ขอสวนบญจงมแกบคคลชอโนน หรอวา ขอสวนบญจงมแกสรรพสตวทงหลาย ดงน พงทราบวา เปนบญกรยาวตถอนเกดแตการใหสวนบญ.ถามวา กเมอบคคลใหอยซงสวนบญน บญยอมไมหมดไปหรอ ตอบวายอมไมหมดไป เหมอนอยางวา บคคลตามประทปใหโพลงอยหนงดวง แลว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 430กยงประทปหนงพนดวงใหสวางโพลงไดเพราะประทปหนงดวงนน ใคร ๆ ไมพงพดไดวา ประทปดวงแรกสนไปแลว แตวา แสงสวางแหงประทปดวงหลง ๆ กบประทปดวงแรกรวมกน แลวกเปนแสงสวางมากยง ฉนใด เมอบคคลใหอยซงสวนบญกฉนนนเหมอนกน ชอวาบญทงหลายทจะลดลงไปยอมไมม พงทราบวา ยอมมแตเจรญขนเทานน. พงทราบบญกรยาวตถทเกดจากการอนโมทนา ดวยสามารถแหงการอนโมทนาสวนบญทบคคลอนใหแลว หรอวาดวยบญกรยาอน ๆ ดวยการเปลงวา สาธ (ด) สฏ (ด) ดงน. ภกษรปหนงตงอยในความอยากโดยคดวา ชนทงหลายจกรจกเราวาเปนพระธรรมกถก ดงน แลวเปนผหนก (มาก) ดวยลาภแสดงธรรม การแสดงธรรมนนไมมผลมาก. สวนภกษรปหนง ไมหวงผลตอบแทนแสดงธรรม ทตนชานาญแกชนเหลาอน โดยอบายทจะใหบรรลวมตต การแสดงน ชอวาบญกรยาวตถ สาเรจดวยการแสดง (เทสนามย ). ภกษรปหนง เมอฟงธรรม ยอมฟงดวยคดวา ชนทงหลายจกรเราวาเปนผมศรทธา การฟงนนไมมผลมาก. สวนภกษรปหนง ยอมฟงธรรมดวยจตออนโยน ดวยการแผไปซงประโยชนเกอกลวา ผลมากจกมแกเราดวยอาการอยางน การฟงธรรมนน ชอวา บญกรยาวตถ สาเรจดวยการฟง(สวนมย ). เมอบคคลทาความเหนใหตรง ชอวา บญกรยาวตถ ทเกดจากการทาความเหนใหตรง. แตทานทฆภาณกาจารยกลาววา ทฏชกรรมเปนลกษณะนยม (คอเครองหมายแหงความสมบรณ) ของบญกรยาทงหมด เพราะวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 431เมอบคคลจะทาบญอยางใดอยางหนง ยอมเปนบญมผลมาก เพราะความเหนอนตรงนนเอง ดงน. กบรรดาบญกรยาวตถเหลานน บญกรยาวตถทเปนทานมยยอมเกดขนแกบคคลผคดอยวา เราจกใหทานกอน เมอบคคลกาลงใหทาน บญกรยาวตถทเปนทานมยกเกดขน เมอบคคลพจารณาอยวา ทานอนเราใหแลวดงนบญกรยาวตถทเปนทานมยกเกดขน ธรรมดาวา บญกรยาวตถทเปนทานมยจะมไดกเพราะทาเจตนาทง ๓ คอ บพเจตนา มญจนเจตนา อปรเจตนาใหเปนอนเดยวกน. แมศลมย กยอมเกดแกบคคลผคดอยวา เราจกบาเพญศลมยกยอมเกดขน ในเวลาทกาลงบาเพญศลใหบรบรณ ศลมยกเกดขน เมอพจารณาวา เราไดบาเพญศลแลว ศลมยกยอมเกดขน ธรรมดาวา บญกรยา วตถทเปนศลมยจะมไดกเพราะเจตนาแมทงปวงนนเปนอนเดยวกน ฯลฯ แมบญกรยาวตถทเปนทฏชกรรม เมอเกดกยอมเกดแกบคคลผคดวา เราจกทาความเหนใหตรง ดงน เมอบคคลกาลงทาความเหนใหตรง ทฏชกรรมกยอมเกดขน เมอบคคลพจารณาอยวา ความเหนอนเราทาใหตรงแลว ดงนทฏชกรรมกยอมเกดขน ธรรมดาบญกรยาวตถทเปนทฏชกรรมจะมไดกเพราะทาเจตนาแมทงหมดเหลานนใหเปนอนเดยวกน กบญกรยาวตถในพระสตรมมาเพยง ๓ เทานน. พงทราบการสงเคราะหบญกรยาวตถแมนอกน ลงในบญกรยาวตถ ๓เหลานน จรงอย ความประพฤตออนนอมและการขวนขวาย ยอมสงเคราะหเปนศลมยเทานน. การใหสวนบญและการอนโมทนาสวนบญสงเคราะหเขาในทานย. การแสดงธรรม การฟง และทฏชกรรมสงเคราะหเขาในภาวนามย.สวนชนเหลาใดกลาววา ทฏชกรรมเปนลกษณะแหงความสมบรณกวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 432บญกรยาทงปวง ทฏชกรรมของชนเหลานน ยอมถงการสงเคราะหลงในบญกรยาวตถแมทง ๓. บญกรยาวตถเหลานนโดยยอม ๓ โดยพสดารม ๑๐ดวยประการฉะน. บรรดาบญกรยาวตถเหลานน เมอบคคลคดอยวา เราจกใหทาน ดงนยอมคดดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงโดยแท. แมเมอให (ทาน)กยอมใหดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงนนแหละ แมเมอพจารณาวา ทานอนเราถวายแลวดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศลจต๘ ดวง ดวงใดดวงหนงเหมอนกน แมเมอคดวา เราจกบาเพญศลใหบรบรณดงน กยอมคดดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงนนแหละ แมกาลงบาเพญศลอย กบาเพญดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงนนแหละ แมพจารณาวา ศลเราบาเพญแลว กยอมพจารณาดวยกามาวจร-กศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงเหมอนกน แมเมอคดวา เราจกเจรญภาวนาดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงนนแหละแมเมอเจรญภาวนา กยอมเจรญดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงนนแหละ แมเมอพจารณาวา ภาวนาเราเจรญแลว ดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศล ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงเหมอนกน. แมเมอคดวา เราจกทาความออนนอมตอผใหญ กยอมคดดวยกามา-วจรกศลจต ๘ ดวง ดวงใดดวงหนงนนแหละ แมเมอจะกระทากยอมกระทาดวยกามาวจรกศลจต ๘ ดวง เหลานนดวงใดดวงหนง แมเมอพจารณาวาความออนนอมเรากระทาแลว ดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศล ๘เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอคดวา เราจกทากรรมคอการขวนขวายทางกาย แมเมอจะการทา แมเมอพจารณาวา เราทาการขวนขวายแลว กยอม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 433พจารณาดวยกามาวจรกศล ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอคดวา เราจกใหสวนบญ ดงน แมเมอกาลงให แมเมอพจารณา สวนบญอนเราใหแลวแมคดวาเราจกอนโมทนาสวนบญ หรอกศลทเหลอ ดงน กคดดวยกามาวจร-กศลจต ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมออนโมทนา กยอมอนโมทนาดวยกามาวจรกศล ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอจะพจารณาวา คาอนโมทนาเราอนโมทนาแลว ดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศล ๘ เหลานนดวงใดดวงหนง แมเมอคดวา เราจกแสดงธรรม กคดดวยกามาวจรกศล ๘เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอแสดง กยอมแสดงดวยกามาวจรกศล ๘เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอพจารณาวา เราแสดงเทศนาแลว ดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศล ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอคดวาเราจกฟงธรรม ดงน กยอมคดดวยกามาวจรกศล ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนงแมเมอฟงกยอมฟงดวยกามาวจรกศลจต ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอพจารณาวา เราฟงธรรมแลว ดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศล ๘เหลานน ดวงใดดวงหนง แมเมอคดวา เราจกกระทาทฏฐใหตรง ดงนกยอมคดดวยกามาวจรกศลจต ๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง กเมอจะกระทาความเหนใหตรง กยอมกระทาโดยญาณสมปยต ๔ ดวงใดดวงหนง กเมอจะกระทาพจารณาวา ทฏฐอนตรงเรากระทาแลว ดงน กยอมพจารณาดวยกามาวจรกศลจต๘ เหลานน ดวงใดดวงหนง.

วาดวยอนนตะ (สงไมมทสด) ๔ อยาง

ในฐานะ (แหงกามาวจรกศลจต ๘) น ทานถอเอาอนนตะ ๔ อยางจรงอย อนนตะ ม ๔ อยาง คอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 434 อากาโส อนนโต (อากาศไมมทสด) จกกวาฬาน อนนตาน (จกรวาลไมมทสด) สตตนกาโย อนนโต (หมสตวไมมทสด) พทธาณ อนนต (พทธญาณไมมทสด). จรงอย การกาหนดอากาศวา ในทศบรพา หรอในทศปจฉม ในทศอดร ในทศทกษณวามเทานรอยโยชน หรอเทานเปนโยชน ยอมไมได ถาวาเอาคอนเหลกเทาขนเขาสเนรทาแผนดนใหแยกเปนสวนแลวโยนไป คอนเหลกกพงตกไปขางลางโดยแท หามทรองรบไวไดไม ชอวา อากาศ เปนอนนตะ(คอไมมทสด) อยางน. การกาหนดแมจกรวาลทงหลายวามหลายรอย หรอวาหลายพน หรอวาหลายแสนจกรวาล หาไดไม. จรงอย แมถาวา ทาวมหาพรหมทง ๔ ผเกดในอกนฏฐภพ ผประกอบดวยความเรว ผสามารถผานแสนจกรวาลไปดวยเวลาเพยงเทาทลกศรทเรวมากของนายขมงธนผมกาลงแขงแรงผานเงาตนตาลดานขวาง พงวงไปโดยเรวนน ดวยคดวา เราจกดทสดจกรวาล ดงน ทาว-มหาพรหมเหลานน ไมทนเหนทสดแหงจกรวาล กจะพงปรนพพานเสยโดยแทชอวา จกรวาล ทงหลายเปนอนนตะ (คอไมมทสด) อยางน. กประมาณแหงสตวทอยในนา และทอยบนบกทงหลายในจกรวาลทงหลายมประมาณเทาน ยอมไมม หมสตวทงหลาย ชอวา เปนอนนตะ(คอไมมทสด) อยางน. พทธญาณ ชอวา เปนอนนตะ (คอไมมทสด) แมกวาอนนตะ ทง ๓ นนโดยแท. กศลจตทเปนกามาวจร สหรคตดวยโสมนสเปนญาณสมปยตเปนอสงขารก ยอมเกดขนมากมายแกสตวหนงของสตวทงหลายทไมมประมาณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 435ในจกรวาลทหาประมาณมได โดยประการฉะน กศลจตมากดวงยอมเกดขนแกสตวแมมาก. กศลจตเหลานนแมทงหมด ชอวา ยอมถงความเปนอนเดยวกน ดวยอรรถวาเปนกามาวจร ดวยอรรถวา สหรคตดวยโสมนส ดวยอรรถวาเปนญาณสมปยต ดวยอรรถวาเปนอสงขารก. มหาจตทสหรต ดวยโสมนส เปนตกเหตกะ เปนอสงขารก มดวงเดยวเทานน มหาจตเปนอสงขารกกเหมอนกน ฯลฯ จตทสหรคตดวยอเบกขาญาณวปยตเปนทเหตกะเปนสสงขารก กเหมอนกนแล. พระสมมาสมพทธเจาทรงกาหนดกามาวจรกศลจตแมทงหมดทเกดขนแกสตวทงหลายไมมประมาณในจกรวาลทไมมประมาณอยางน ดวยพระสพ-พญตญาณ เปนดจทรงชงอยดวยตราชงใหญ ดจใสในทะนานนบอยฉะนนทรงกระทาใหเปนสวน ๘ สวนเทานนแลวทรงแสดงจตเหลานนวา ๘ เทานน โดยสภาวะเปนเชนเดยวกน. ในฐานะน ชอวา การประมวลซงบญ ๖ อยาง ททรงถอเอาอก จรงอย บญทกระทาเอง (สยงการ ) กม บญทผอนกระทา (ปรงการ )กม บญททาดวยมอของตนกม บญทสงใหคนอนกระทากม บญทเกดดวย ความไมรกม บรรดาบญทง ๖ เหลานน บญททาตามธรรมดาของตน ชอวา สยงการ. บญทเหนคนอนกระทากกระทา ชอวา ปรงการ. บญททาดวยมอของตนเอง ชอวา สาหตถกะ. บญทใชใหบคคลกระทา ชอวา อาณตตกะ.บญทเชอกรรมและผลแลวกระทา ชอวา สมปชานกตะ. บญทไมรกรรมกดผลกดกระทาแลว ชอวา อสมปชานกตะ. บรรดาบญทง ๖ เหลานน บคคลแมเมอกระทาเองกยอมกระทาดวยกศลจต ๘ ดวงเหลาน ดวงใดดวงหนงนนแหละ เมอจะทาอาศยผอนกด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 436เมอกระทาดวยมอของตนกด เมอใชใหผอนกระทากด กยอมการทาดวยกศลจต๘ ดวงเหลาน ดวงใดดวงหนงเหมอนกน. แตการกระทาดวยความร ยอมประกอบดวยญาณ ๔ ดวง. การกระทาดวยความไมร ยอมไมประกอบดวยญาณ ๔ ดวง ในฐานะนแมอนอก พระผพระภาคเจาทรงถอเอา ทกขณา-วสทธ ๔ อยาง คอ ความทปจจยทงหลายเกดขนโดยธรรม ( ธมมกะ) ๑ความทเจตนามกาลงมาก (เจตนามหตตะ) ๑ วตถสมบต ๑ ความเปนผมากยงดวยคณ (คณาตเรกตา) ๑. บรรดาทกขณาวสทธ ๔ อยางเหลานน ปจจยทงหลายทเกดขนโดยชอบธรรม ชอวา ธมมกะ. กเมอบคคลเชอมนแนวแนแลวใหอย ชอวาเจตนามหตตะ. ความเปนแหงพระขณาเสพ ชอวา วตถสมบต. ความทพระขณาสพนนแหละออกจากนโรธสมาบต ชอวา คณาตเรกตา. เมอบคคลสามารถประมวลทกขณาวสทธ ๔ เหลานนมาแลวถวายอย กามาวจรกศลยอมใหวบากในอตภาพนโดยแท ดจกามาวจรกศลทใหวบากแกปณณกเศรษฐ นายกาลวลยะ และนายสมนมาลาการเปนตน. กเมอวาโดยยอ กามาวจรกศลจตนนแมทงหมด ชอวา เปนอยางเดยวเทานน ดวยอรรถวาจตเปนสภาพวจตร เพราะทาใหวจตร. วาดวยอานาจแหงเวทนาเปน ๒ อยาง คอ สหรคตดวยโสมนส และสหรคตดวยอเบกขา.อสงขารกมหาจต ทสหรคตดวยโสมนส เปนญาณสมปยต และอสงขารกมหาจต ทสหรคตดวยอเบกขา เปนญาณสมปยต เปน ๔ อยาง ดวยสามารแหงการแสดงจาแนกญาณ ชอวา เปนอยางเดยวเทานน เพราะอรรถวาเปนญาณสมปยต และเพราะอรรถวาเปนอสงขารก. สสงขารกทเปนญาณสมปยต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 437อสงขารกทเปนญาณวปปยต และสสงขารกทเปนญาณวปปยตกเหมอนกน อยางนดวยประการฉะน ในกามาวจรกศลจตนจงม ๔ อยาง ดวยสามารถแหงการแสดงการจาแนกญาณ วาโดยการจาแนกอสงขารและสสงขารแลวกไดกศลจต๘ ดวงเทานน คอ อสงขารก ๔ ดวง สสงขารก ๔ ดวง. พระผมพระภาคเจาผทรงเปนพระสพพญ ทรงเปนผประเสรฐกวาเจาคณะทงหลาย ทรงเปนมนผประเสรฐสด ทรงทราบกามาวจรกศลจตเหลานนตามความเปนจรงแลวจงทรงบอก ทรงแสดง ทรงบญญต ทรงแตงตง ทรงเปดเผย ทรงจาแนกทรงทาใหงาย ดงนแล. นทเทสวาดวยกามาวจรกศลจต ในอรรถกถาธรรมสงคหะชออฏฐสาลนจบบรบรณ

รปาวจรกศล กสณ ฌาน

จตกนย

[๑๓๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณประกอบดวยวตก วจาร มปตและสขอนเกดแตวเวกอย ในสมยใด ผสสะฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 438 [๑๔๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ ภายในผองใส เพราะวตกวจารสงบ จตถงความเปนธรรมชาตผดขนดวงเดยว ไมมวตกวจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธอยในสมยใด ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต ปต สข เอกคคตาสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรยโสมนสสนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะอวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๔๑] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ฌานมองค ๓ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๔๒] สงขารขนธ มอยในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะอวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 439 [๑๔๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม เพราะคลายปตไดอกดวย จงเปนผเพงโดยอปบต มสตสมปชญญะอย และเสวยสขดวยนามกายพระอรยะทงหลายยอมกลาวบคคลนนวาเปนผเพงโดยอปบต มสตอยเปนสขดงน เพราะฌานใด บรรลตตยฌานนนทมปฐวกสณเปนอารมณ อยในสมยใดผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต สข เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรยสมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะ อวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๔๔] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ฌานมองค ๒ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในในสมยนน. สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล ฯสฯ [๑๔๕] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะอวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 440 [๑๔๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลจตตถฌานทมปรวกสณเปนอารมณไมมทกขไมมสขเพราะละสขเเละทกขไดเพราะโสมนสและโทมนสดบสนทในกอน มสตบรสทธเพราะอเบกขาอยในสมยใด ผสสะเวทนา สญญา เจตนา จต อเบกขา เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรย อเบกขนทรย ชวตนทรยสมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะ อวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใดมอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๔๗] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ฌานมองค ๒ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๔๘] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะอวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. จตกนย จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 441 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายรปาวจรกศล

บดน เพอจะแสดงรปาวจรกศล พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาเปนตนวา กตเม ธมมา กสลา ( ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? ) ดงน.บรรดาคาเหลานน คาวา รปปตตยา มคค ภาเวต (พระโยคาวจรเจรญมรรคเพอเขาถงรปภพ) ดงน ความวา รปภพทานเรยกวา รป. คาวาอปปตต (ความเขาถง) ไดแก ความบงเกด คอความเกด ความเกดพรอม.คาวา มคโค ไดแก อบาย. กความหมายถอยคาในคาวา มรรค น ดงน. สภาวธรรมทชอวา มรรค เพราะอรรถวา ยอมคนหา คอ ยอม แสวงหา ยอมใหเกด ยอมใหสาเรจซงความเขาถงนน. มอธบายวา ความเขาถงความบงเกด ความเกด ความเกดพรอมยอมมในรปภพดวยมรรคใด พระ-โยคาวจรยอมเจรญมรรคนน ดงน. ถามวา กความเขาถงรปภพดวยมรรคนไดโดยนยมหรอ. ตอบวา ไมใชโดยนยม. พระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนวาดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงเจรญสมาธ บคคลผมจตตงมนแลว ยอมรชดยอมรพรอม ยอมเหนตามความเปนจรง ดงน เพราะวา แมการกาวลวงรปภพโดยสวนแหงการแทงตลอดยอมมไมได กแตวา ชอวามรรคอนนอกจากมรรคน เพอความเขาถงรปภพยอมไมม เพราะเหตนน จงตรสวา พระโยคาวจรเจรญมรรคเพอเขาถงรปภพ ดงน. อนง เมอวาโดยอรรถ ธรรมดามรรคน เปนเจตนากม เปนธรรมสมปยตดวยเจตนากม เปนทง ๒ คอ เปนทงเจตนาทงธรรมทสมปยตดวยเจตนากม. จรงอย เจตนา ชอวา มรรค ดงในประโยคนวา ดกอนสารบตรเรา (ตถาคต) ยอมรทวถงนรก และมรรค (เจตนา) ทใหสตวไปสนรก ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 442 ธรรมทสมปยตดวยเจตนา ชอวา มรรค (ทาง)ดงในประโยคนวา ธรรมเหลาน คอ ศรทธา หร กศล- ทาน เปนทางดาเนนของสตบรษ กสตบรษ ยอมกลาวทางนเปนทางทพย เพราะวา บคคลยอมไปสเทวโลกดวยทางน ดงน. เจตนากด ธรรมทสมยตดวยเจตนากด ชอวา มรรค ในพระสตรมสงขารปปตตสตรเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย นเปนมรรค นเปนปฏปทาดงน. แตในทนทรงประสงคเอาธรรมทสมปยตดวยเจตนา เพราะพระบาลวาฌาน ดงน. แตเพราะเจตนาสมปยตดวยฌาน ยอมเปนเหตใหปฏสนธ ฉะนนเจตนากด ธรรมทสมปยตดวยเจตนากด ยอมสมควรเหมอนกน. คาวา ภาเวต (ยอมเจรญ) ไดแก ยอมใหเกด คอยอมใหบงเกดยอมใหเจรญ. เนอความแหงความเจรญ (ภาวนา) ในทนมเพยงนกอน. แตในทอน วาดวยความหมายแหงอปสรรค มเนอความโดยเปนอกอยางหนงอยางนวา สมภาวนา (การยกยอง) ปรภาวนา (การอบรม) วภาวนา(การชแจง) บรรดาบททง ๓ เหลานน เนอความนวา ดกอนอทาย สาวกทงหลาย ของเราในศาสนาน ยอมยกเราในอธศลวา พระสมณโคตะมศลประกอบดวยศลขนธอยางยง ดงน ชอวา สมภาวนา ไดแกเชอมน.เนอความนวา สมาธอนศลอบรมแลวยอมมผลมาก มอานสงสมาก ปญญาอนสมาธอบรมแลวยอมมผลมาก มอานสงสมาก จตอนปญญาอบรมแลวยอมหลดพนจากอาสวะทงหลายโดยชอบทเดยว ดงน ชอวา ปรภาวนา ไดแก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 443การอบรม. เนอความนวา เชญทานชแจงรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณเถด ดงน ชอวา วภาวนา ไดแก การชแจงทาเปนขอ. สวนปฏทานวา ดกอนอทาย ยงมขออนอก เราไดบอกปฏปทาแกสาวกทงหลาย โดยประการทงสาวกทงหลายของเราปฏบตตามแลว ชอวายอมเจรญสตปฏฐาน ๔ ดงน ชอวา สาเรจแลวดวยภาวนา เพราะอรรถวาใหเกดคอใหเจรญ. ในทแมน ปฏปทานเทานนทรงประสงคเอาแลว เพราะเหตนน จงตรสวา ภาเวต ไดแก ยอมใหเกด คอใหบงเกดขน ใหเจรญขนดงน. ถามวา กเพราะเหตไร ในกามาวจรกศลนทเทส ทรงกระทาเทศนามธรรมเปนประธาน แตในรปวาจรนทเทสไมทาเหมอนอยางนน คอไดทรงทาเทศนาบคคลเปนประธาน. ตอบวา เพราะจะชาระปฏทาใหหมดจด. จรงอยรปาวจรนทเทสน พระโยคาวจรพงชาระใหหมดจดไดดวยปฏปทา ๔ อยางใดอยางหนง เวนจากปฏปทาเสยจะเกดเหมอนกามาวจรไดไม. อนง ธรรมดาปฏปทาน เมอบคคลผปฏบตยงมอย จงมอย เพราะฉะนน เพอจะแสดงเนอความนน จงทรงทาเทศนามบคคลเปนประธาน จงตรสวา พระโยคาวจรเจรญมรรคเพอเขาถงรปภพ ดงน. คาวา ววจเจว กาเมห ความวา สงดแลว คอเวนแลว กาวลวงแลวจากกามทงหลาย ก เอว อกษรในคาวา ววจเจว กาเมห น พงทราบวา ใชในอรรถวา นยม (แนนอน) กเพราะ เอวอกษรมอรรถวาแนนอน ฉะนน จงทรงแสดงซงความทกามทงหลายแมไมมอยในสมยเปนทเขาปฐมฌานอยนนเปนปฏปกษตอปฐมฌานนน และแสดงถงการบรรลปฐมฌานนน โดยการสละกามไดขาดแลว. ถามวา อยางไร ? ตอบวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 444กเมอบคลกาหนดไปอยางนวา สงดจากกามทงหลาย ดงน ฌานนจงปรากฏกกามทงหลายเปนปฏปกษตอฌานนแน เพราะกามทงหลายยงอย ฌานนกเปนไปไมได เปรยบเหมอนเมอความมดยงมอย แสงสวางแหงประทปกยง ไมม ฉะนน การบรรลฌานนนได เพราะการสละกามเหลานนนนแหละ เปรยบเหมอนละฝงนจงไปถงฝงโนนได เพราะฉะนน เอวอกษรนน จงทาความวาแนนอน ดงน. ในปฐมฌานนน พงมคาทวงวา กเพราะเหตไร เอวอกษรนทานกลาวไวในบทตนเทานนไมกลาวไวในบทหลง พระโยคาวจรแมสงดจากอกศลธรรม ทงหลายแลวพงเขาฌานอยไดหรอ ? ตอบวา ขอน ไมพงเหนอยางนนเพราะวา เอวอกษรนทานกลาวไวในบทตน เพราะการสลดออกซงกามนนดวยวา ฌานนเปนเครองสลดออกซงกามทงหลายนนเหละ เพราะเปนเหตกาวลวงกามธาต และเพราะเปนปฏปกษตอกามราคะ เหมอนอยางตรสไววาเนกขมมะ คอการสลดออกจากกามทงหลายน. อนง เอวอกษรน แมในบทหลงกควรนามากลาวไวในทนเหมอนดงทตรสไววา อเธว ภกขเว ปโมสมโณ อธ ทตโย สมโน (ดกอนภกษทงหลาย สมณะทหนง มในธรรมวนยนเทานน สมณะทสองกมในธรรมวนยนเหมอนกน ) ฉะนน. เพราะใคร ๆ ทยงไมสละอกศลธรรมกลาวคอนวรณ แมเหลาอนจากกามนแลว กไมอาจเขาฌานอยได ฉะนน พงใชเอวอกษรนแมในบททงสอง อยางนวาววจเจว กาเมห ววจเจว อกสเลห ธมเมห ดงน. กดวยพระดารส ทไมทวไปวา ววจจ น วเวกแมทงหมดมตทงควเวกเปนตน และกายวเวก เปนตน ยอมรวมลงแมในบททงสองกจรง ถงอยางนน ในทน พงเหนวเวก๓ เทานน คอ กายวเวก จตตวเวก วขมภนวเวก.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 445 กดวยบทวา กาเมห น วตถกามทงหลายทตรสไวในนทเทส โดยนยเปนตนวา วถถกามเปนไฉน ? คอรปทนาชอบใจ ดงน. และกเลสกาม ทงหลาย ตรสไวในนทเทสนนนนแหละ ในวภงคอยางนวา ฉนทะชอวากาม ราคะชอวากาม ฉนทราคะชอวากาม สงกปปกามชอวาราคะ กามสงกปป-ราคะชอวากาม ธรรมเหลานน เรยกวา กาม ดงน อกศลเหลานนแมทงหมดพงเหนวารวมกนในทนแล. กเมอเปนเชนน ชอความวา ววจเจว กาเมห(สงดจากกามทงหลาย) จะพงมความหมายวา สงดแลวจากวตถกามทงหลายบางกสมควร. ดวยคาวา ววจเจว กาเมห นน ตรสวาเปนกายวเวก. คาวา ววจจ อกสเลห ธมเมห (สงดแลวจากอกศลธรรมทงหลาย)อธบายวา สงดแลวจากกเลสกามทงหลาย หรออกศลธรรมทงหมด ดงนกสมควร. ดวยคาวา ววจจ อกสเลห ธมเมห นน ตรสถงจตตวเวก.กในบรรดาบททง ๒ เหลานน บทแรกยอมเปนอนตรสการสละความสขในกามเพราะตรสถงความสงด จากวตถกามทงหลายนนแหละ บททสอง ตรสอธบายถงการกาหนดความสขในเนกขมมะ เพราะตรสถงความสงดจากกเลสกามทงหลาย. กเพราะตรสถงความสงดจากวตถกามและกเลสกามดวยประการฉะนนนแหละ พงทราบความหมายวา บรรดาคาเหลานน ดวยบทแรกตรสการละสงดกเลสวตถ บททสองตรสการละสงกเลส. บทแรก ตรสสละเหตแหงความโลเลบททสองตรสการสละเหตความเปนพาล ดวยบทแรก ตรสปโยคสทธ บททสองตรสอบรมอธยาศยของจต ดงนกม. ในกามตามคาวา กาเมห น ในฝาย วตถกามมนยเพยงเทานกอน. สวนในฝายกเลสกาม กามฉนทะนนแหละมประเภทมใชนอยดวยคาเปนตนอยางน คอ ฉนทะชอวากาม ราคะชอวากามทานประสงคเอาวา กาม. กกามฉนทะนนแมนบเนองดวยอกศลธรรม แต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 446เพราะเปนปฏปกษตอองคฌาน จงตรสไวสวนหนงในวภงค โดยนยมอาทวาบรรดากามเหลานน กามฉนทะเปนไฉน ? อกนยหนง กามตรสไวในบทแรกเพราะเปนกเลสกาม ในบททสองตรสไวเพราะนบเนองในอกศล. กเพราะกามนนแยกมใชนอย จงไมตรสวา กามโต แตตรสวา กาเมห ดงน. อนง แมมธรรมเหลาอนทเปนอกศลธรรม แตตรสเฉพาะนวรณธรรมเทานน โดยทรงถอนวรณเปนขาศกและขดขวางองคฌานเบองสงไวในวภงค โดยนยมอาทวา ในมาตกาเหลานนธรรมเปนอกศลเปนไฉน ? คอ กามฉนทะ ดงน. จรงอย นวรณธรรมทงหลายเปนขาศกตอองคฌาน. อธบายวา นวรณทงหลายเปนปฏปกษ เปนตวกาจด เปนตวพฆาตองคฌานเหลานน. จรงอยางนน ในคมภรเปฏกะกลาวไววา สมาธเปนปฏปกษตอกามฉนทะ ปตเปนปฏปกษตอพยาบาทวตกเปนปฏปกษตอถนมทธะ สขเปนปฏปกษตออทธจจกกกจจะ วจารเปนปฏปกษตอวจกจฉา ดวยอาการอยางน ในบททง ๒ เหลานน ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมกามฉนทะดวยบทวา ววจเจว กาเมห น ตรสวเวก เปนเครองขมนวรณแมทง ๕ ดวยบทวา ววจจ อกสเลห น. อนง วาโดยนยทยงมไดอธบาย ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมกามฉนทะดวยบททหนง (ววจจเจว กาเมห) ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองละนวรณทเหลอดวยบททสอง (ววจจ อกสเลห). อนง ในบรรดาอกศลมล ๓ อยาง ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมโลกอนเปนอารมณแหงกามคณ ๕ ประเภท ดวยบททหนง (ววจเจ กาเมห) ดวยบททสอง(ววจจ อกสเลห) ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมโทสะและโมหะซงเปนอารมณอนตางดวยอาฆาตวตถเปนตน. อกอยางหนง บรรดาธรรมทงหลายม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 447โอฆะเปนตน ดวยบทแรก (ววจเจว กาเมห) ยอมเปนอนตรสวเวกอนเปนเครองขมกามโอฆะ กามโยคะ กามาสวะ กามปทาน อภฌากายคณฐะ และกามราคสญโญชน ดวยบททสอง (ววจจ อกสเลห) ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมโอฆะ โยคะ อาสวะ อปาทาน คณฐะและสญโญชนทเหลออนง ดวยบทตน (ววจเจว กาเมห) ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมตณหาและธรรมทสมปยตดวยตณหานน ดวยบททสอง (ววจ จ อกสเลห)ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมอวชชา และธรรมทสมปยตดวยอวชชานน.อกนยหนง ดวยบทแรก (ววจเจว กาเมห) พงทราบวา ตรสวเวกเปนเครองขมจต ๘ ดวงทสมปยตดวยโลภะ ดวยบททสอง (ววจจ อกสเลห)ยอมเปนอนตรสวเวกเปนเครองขมอกศลจ ต ๔ ดวงทเหลอ. การประกาศเนอความในคานวา ววจเจว กาเมห ววจจ อกสเลห ธมเมห ดงนเทานกอน.

วาดวยองคฌาน

กพระผมพระภาคเจาครนทรงแสดงองคทปฐมฌานละไดแลว ดวยคาประมาณเทานบดน เพอแสดงสมปโยคธรรม จงตรสคาเปนตนวา สวตกกสวจาร ดงน. บรรดาบทเหลานน ฌานตรสเรยกวา สวตก สวจารเพราะความเปนไปรวมกบวตกและวจาร ชอวา ถงความเปนรปาวจรเพราะสมปโยคะดวยอปปนา โดยการจาแนกลกษณะเปนตน ตามทกลาวในหนหลง ดจนไมทมดอกและผล ฉะนน. แตในวภงคทานทาเทศนาเปนปคคลาธฏฐาน โดยนยมอาทวาพระโยคาวจรเปนผเขาถงแลว เขาถงพรอมแลวดวยวตก ดวยวจารน. สวนเนอความในวภงคแมนน พงเหนตามทกลาวแลวนนแหละ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 448 พงทราบวนจฉยในคาวา วเวกช น ความสงดทานเรยกวา วเวกอธบายวา ปราศจากนวรณ. อกนยหนง ชอวา วเวก เพราะสงดแลวอธบายวา กองธรรมทสมปยตดวยฌานสงดจากนวรณ. ปตและสข ชอวา วเวกชะ (เกดแตวเวก) เพราะอรรถวา เกดแตวเวกนน หรอเกดในวเวกนน. พงทราบวนจฉยในคาวา ปต สข น ความวา ปตและความสขเปนคาทขาพเจาอธบายไวในหนหลงแลวนนแหละ. บรรดาปตและสขเหลานน ปต ๕ อยาง มประการตามทกลาวแลว ผรณาปตเปนมลรากแหงอปปนาสมาธ เจรญถงความเปนองคประกอบของสมาธ ทานประสงคเอาวา ปตในอรรถน ปตน แสะสขนมอยแกฌานน หรอในฌานน เพราะฉะนน ฌานน ทานจงเรยกวา มปตและสข ดงน. อกอยางหนง ปตและสข ชอวา ปตและสข เหมอนศพทวาธรรมและวนย ชอวา ธรรมวนยเปนตน. ปตและสขเกดแตวเวกมอยแกฌานนหรอในฌานน เพราะเหตนน ฌานนจงชอวา มปตและสข อนเกดแตวเวกแมดงพรรณนามาฉะน. เหมอนอยางวา ฌานมปตและสขเกดแตวเวก ฉนใดปตและสขในฌานน กเกดแตวเวกฉนนนเหมอนกน. อนง ปตและสขนนมอยแกฌานน เพราะฉะนน ทานกลาววาปตและสขเกดแตวเวกดวยบทเดยวเทานน กสมควร. แตในวภงค ทานกลาวไวโดยนยเปนตนวา สขนสหรคตดวยปตนดงน สวนความหมายพงเหนตามนยวภงคนนนนแล. พงทราบวนจฉยในคาวา ปมชฌาน น ตอไป ฌานทชอวา ทหนง เพราะนบตามลาดบ. ชอวา ทหนง เพราะเกดขนกอนดงนกม. ชอวา ทหนง เพราะพระโยคาวจร พงเขากอนดงนกม.การกาหนดแมนมใชแนนอน เพราะพระโยคาวจรผไดสมาบต ๘ มวสประพฤต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 449มาแลว ยอมสามารถเพอจะเขาฌานตงแตตนจนถงทสดกได สามารถเขาฌาน กระทาตงแตทสดลงมาถงเบองตนกได สามารถเขาฌานหนงภายในระหวางกไดกฌานนน ชอวา ทหนง เพราะอรรถวาเกดขนกอน ดวยประการฉะน. บทวา ฌาน ไดแก ฌาน ๒ อยาง คอ อารมมณปนชฌาน และลกขณปนชฌาน. บรรดาฌานทง ๒ นน สมาบต ๘ ยอมเขาไปเพงอารมณมปฐวกสณเปนตนเพราะเหตนน ฌานนนจงถงการนบวาเปนอารมมณปนชฌาน.สวนวปสสนา มรรค และผล ชอวา ลกขณปนฌาน. บรรดาวปสสนามรรคผลเหลานน วปสสนาชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะการเขาไปเพงลกษณะมอนจจลกษณะเปนตน. มรรคชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะกจทวปสสนาทาแลวสาเรจดวยมรรค. สวนผลชอวา ลกขณปนชฌาน เพราะเขาไปเพงลกษณะอนเปนความจรง คอนโรธสจจะ บรรดาอารมมณปนชฌานและลกขณปนชฌานทง ๒ นน ในทนทานประสงคเอาอารมมณปนชฌานเพราะฉะนน ฌานนน พงทราบวา ชอวา ฌาน เพราะเขาไปเพงอารมณหรอเพราะเปนเครองเผาธรรมทเปนขาศก ดงน. บทวา อปสมปชช ไดแก เขาถงแลว คอ บรรลแลว. อกอยางหนงอธบายวา ใหเขาถงแลว หรอใหสาเรจแลว. แตในวภงคกลาววา บทวาอปสมปชช ไดแก การได การไดเฉพาะ การบรรล การบรรลพรอมการถกตอง การทาใหแจง การเขาถงปฐมฌาน ดงน. ความหมายแมแหงฌานนนพงเหนเหมอนในวภงคนนนนแหละ. บทวา วหรต ไดแก ความพรงพรอมแหงฌานมประการตามทกลาวแลววา โดยการอยแหงอรยาบถอนสมควรแกฌานนน ยอมใหสาเรจ การเคลอนไหว การเปนไป การรกษา การดาเนนไป การใหดาเนนไป การเทยว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 450ไป การอยแหงอตภาพ สมจรงดงทตรสไวในวภงควา บทวา วหรต ไดแกยอมเคลอนไหว ยอมเปนไป ยอมคมครอง ยอมดาเนนไป ยอมใหดาเนนไปยอมเทยวไป ยอมอย เพราะเหตนน จงตรสวา วหรต ดงน. วาดวยปฐวกสณ

พงทราบวนจฉยในคาวา ปวกสณ น ตอไป แมปฐวมณฑล (วงกลมแหงพนดน) ทานกเรยกวา ปฐวกสณ เพราะอรรถวาเปนวตถสาหรบเพง. แมนมตทไดแลวเพราะอาศยปฐวกสณนนกชอวา ปฐวกสณ. แมฌานทไดเฉพาะแลวในนมต กชอวา ปฐวกสณ.บรรดาความหมายเหลานน ฌาน พงทราบวาเปนปฐวกสณ ในความหมายน.กในความหมายวา พระโยคาวจรเขาฌานกลาวคอปฐวกสณอย ดงน มเนอความยอดงน กกลบตรผใครบรรลพระอรหตกระทาบรกรรมในปฐวกสณน ยงฌานหมวด ๔ ฌานหมวด ๕ ใหเกดขนแลว เจรญวปสสนามฌานเปนปทฏฐานพงทาอยางไร ? เบองตน ควรชาระศล ๔ คอ ปาฏโมกขสงวรศล อนทรย-สงวรศล อาชวปารสทธศล ปจจยสนนสสตศลใหหมดจดกอน เมอดารงอยในศลดแลวกตดปลโพธทมอยในปลโพธ ๑๐ ประการทมอย มอาวาสปลโพธเปนตนนน แลวเขาไปหากลยาณมตรผใหกรรมฐาน ใครครวญกรรมฐานทสมควรแกจรตของตนในบรรดากรรมฐาน ๓๘ ประการ ทมมาในพระบาลถาปฐวกสณนสมควรแกจรงของตนกพงถอเอากรรมฐานนเทานน ละวหารท ไมสมควรแกการเจรญฌานอยในวหารทเหมาะสม ตดความกงวลเลก ๆ นอยๆรกษาบรกรรมและนมตกสณ เวนอสปปาย ๗ แหง เสพเสนาสนสปปายะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 451๗ แหง พงทาภาวนาวธทงหมดอนมอปปนาโกศล ๑๐ อยาง ไมใหตกหลนพงปฏบตเพอบรรลฌาน เนอความสงเขปมเพยงน. สวนความพสดาร พงทราบโดยนยทกลาวไวในวสทธมรรค. อนง ในกสณแมอนจากน กพงทราบเหมอนในปฐวกสณน จรงอย วธทงหมดแหงกรรมฐานทงปวงแหงวธการเจรญภาวนา ขาพเจาถอเอาโดยนยแหงอรรถกถาแลวขยายใหพสดารในวสทธมรรคแลว จะมประโยชนอะไรดวยวธการเจรญกรรมฐานนนในวธการทจะกลาวซาอกในทนน ๆเพราะฉะนน ขาพเจาจกไมขยายความอก. แตวา ขาพเจาจกไมทาเนอความทมาในพระบาลในหนหลง ใหตกหลนจะพรรณนาตามลาดบบทตดตอกนไป. บทวา ตสม สมเย ความวา ในสมยทเขาปฐมฌานอยนน ธรรม๕๖ ตามลาดบมประการตามทกลาวในกามาวจรกศลจตดวงหนงเหลาน คอผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ ยอมม กความแปลกกนในปฐมฌานนมอยางเดยวคอ ธรรม ๕๖ เหลานนเปนกามาพจร ธรรม ๕๖ ทกลาวนเปนมหคคตะเปนรปาวจร ธรรมทเหลอนอกจากนเปนเชนเดยวกนทงนน สวนเยวาปนก-ธรรมและธรรม ๔ อยางมฉนทะเปนตน ยอมหาไดในฌานน. โกฏฐาสวาระและสญญตวาระ ยอมเปนไปตามปกตนนแหละ ดงนแล. ปฐมฌานจบ

อธบายทตยฌาน

พงทราบวนจฉยในนทเทสแหงทตยฌาน ตอไป บทวา วตกกวจาราน วปสมา (เพราะวตกวจารสงบ) ความวาความสงบ คอ เพราะความกาวลวงธรรมทง ๒ เหลาน คอ วตกและวจารมอธบายวา เพราะความทวตกและวจารไมปรากฏในฌานท ๒ ในบรรดาฌาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 452ทง ๒ นน ธรรมทเปนปฐมฌานแมทงหมด ยอมไมมในทตยฌานแมโดยแทเพราะวา ธรรมทงหลายมผสสะเปนตน ในปฐมฌานกอยางหนง ในทตยฌานนกอยางหนงกจรง ถงอยางนน กพงทราบวา คาทตรสอยางนวา เพราะวตก และวจารสงบ เพอแสดงวา การบรรลทตยฌานเปนตนเปนอยางอนจากปฐมฌานยอมมเพราะกาวลวงองคหยาบ ๆ. ในบทวา อชฌตต (ภายใน) น ทานประสงคเอาภายในเปนของตนเองแตในวภงคตรสคามประมาณเทานวาเฉพาะตว ชอวา อชฌตตะ กเพราะบทวา อชฌตต น ทานประสงคเอาบทวา นยกชฌตต ฉะนนในบทวาอชฌตต จงมอธบายวา เกดในภายในของตน หรอเกดในสนดานของตน.ศรทธา เรยกวา ความผองใสในบทวา สมปสาทน น. แมฌานกเรยกวาความผองใส เพราะประกอบดวยความผองใส เหมอนผา ชอวา ผาเขยวเพราประกอบดวยสเขยว. อกอยางหนง เพราะฌานนนยงจตใหแจมใส เพราะประกอบดวยความผองใส และเพราะความสงบความกาเรบวตกและวจารฉะนนจงตรสวา สมปสาทน (ความผองใส). กในการกาหนดเนอความนพงทราบความสมพนธแหงบทอยางน วา สมปสาทน เจตโส แตในการกาหนดเนอความบทแรก บทวา เจตโส น พงประกอบกบบท เอโกทภาว . ในบทนนมการประกอบเนอความดงตอไปน. สมาธใด ยอมผดขนเปนเอก เพราะเหตนน สมาธนน จงชอวาเอโกท อธบายวา สมาธนนเปนภาวะทเลศประเสรฐผดขน เพราะวตกและวจารไมเจรญ (เกด) ขนในภายใน. จรงอย แมบคคลผประเสรฐทสด เขากเรยกวา เปนเอกในโลก ดงน. อกอยางหนง แมจะกลาววาสมาธทเวนวตกละวจารเปนเอกไมมสหายผดขน ดงนกควร. อกนยหนง สมาธใดยอมยง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 453สมปยตตธรรมใหผดขน เพราะเหตนน สมาธนน จงชอวา อท คอยอมใหสมปยตตธรรมตงขน สมาธนนเปนเอกเพราะอรรถวาประเสรฐดวย และยงสมปยตตรรมใหผดขนดวย เพราะเหตนน จงชอวา เอโกท. คาวา เอโกทน เปนชอของสมาธ. ทตฌานใดยอมยงสมาธชอวา เอโกทนใหเกดใหเจรญ เพราะเหตนน ทตยฌานนจงชอวา เอโกทภาวะ กเพราะสมาธนนนเปนเอกเปนสภาวะทยงสมปยตตธรรมใหผดขนยอมมแกจต มใชมแกสตวมใชมแกชวะ ฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสคานวา เจตโส เอโกทภาวดงน ถามวา ศรทธาน และสมาธมชอวา เอโกท น มอยแมในปฐมฌานมใชหรอ เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร ทตยฌานนนนแหละ พระผมพระ-ภาคเจาจงตรสวา เปนเครองผองใส และเปนเอโกทภาวะอกเลา. ตอบวาเพราะวา ปฐมฌานนนยงไมผองใสแทเพราะกาเรบดวยวตกวจาร เหมอนนาทขนเพราะระลอกคลน ฉะนน แมเมอศรทธามอย กไมตรสวา สมปสาทน(ความผองใส) อนง แมสมาธในปฐมฌานนกยงไมปรากฏ เพราะยงไมผองใสแทนนแหละ ฉะนน ปฐมฌานนน จงไมตรสวา เอโกทภาวะ แตในทตยฌานนศรทธามกาสงไดโอกาส เพราะไมมวตกและวจารเปนปลโพธ (กงวลใจ) แมสมาธกปรากฏเพราะการไดศรทธาเปนกาลงและเปนสหาย ฉะนน ทตยฌานนเทานนพงทราบวา ตรสไวอยางนน. สวนในวภงค ตรสไวเพยงเทานวาบทวา สมปสาทน (ผองใส) ไดแกศรทธา (ความเชอ) กรยาทเชอความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง. คาวา เจตโส เอโกทภาว (ธรรมเอกผดขนแกใจ) ไดแก ความตงอย การตงมนแหงจต ฯลฯ สมมาสมาธดงน.พงทราบการพรรณนาเนอความนกบพระดารสทตรสไวอยางนน ยอมไมผดเทยบเคยงกนอย ยอมลงกนได ฉะนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 454 บทวา อวตกก อวจาร (ไมวตกไมมวจาร) มวเคราะหวา ชอวาอวตก (ไมมวตก) เพราะอรรถวา วตกในทตยฌานน หรอของทตยฌานน ไมม เพราะความทวตกนนละไดแลวดวยภาวนา. ชอวา อวจาร (ไมมวจาร)โดยนยนเหมอนกน. แมในวภงคกตรสไว วตกน และวจารน ยอมสงบระงบเขาไประงบ ดบไป ดบไปอยางราบคาบ ถกทาใหพนาศไป ใหละลายไปถกทาใหแหงไป ถกทาใหผากไป ถกทาใหสนสด ดวยเหตนน จงตรสวาไมมวตก ไมมวจาร ดวยประการฉะน. ในขอนหากมผทวง แมดวยคานวา เพราะการเขาไปสงบวตกและวจารดงน พระผมพระภาคเจาตรส กสมบรณแลวมใชหรอ เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร จงตรสวา ไมมวตกไมมวจารอกเลา. ตอบวา ไดความหมายนสาเรจแลวอยางนนนนแหละ แตคาวาไมมวตกไมมวจารนเปนคาทแสดงความขอนนกหาไม ขาพเจาไดกลาวไวแลวมใชหรอวา พระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนวา วตกกวจาราน วปสมา ดงน เพอแสดงวา การบรรลทตยฌานเปนตนเปนอยางหนงจากปฐมฌาน ยอมมไดเพราะกาวลวงองคหยาบ ๆ ดงน. อกอยางหนง คานเปนเหตแสดงเหตแหงภาวะสมปสาททนะและเอโกทอยางนวา ทตยฌานน ชอวา สมปสาทนะ เพราะสงบวตกและวจาร มใชเขาไปสงบกเลสทกาเรบตามกาล ฌานนน ชอวา เอโกทภาวะสงบวตก และวจาร มใชละนวรณไดเหมอนอปจารฌาน มใชองคฌานปรากฏเหมอนปฐมฌาน. อนง ทตยฌานน ชอวา อวตกกะอวจาร เพราะเขาไปสงบวตกและวจาร มใชเพราะไมมเองเหมอนตตยฌานและจตตถฌาน และเหมอนจกขวญาณเปนตน เพราะฉะนน คาวา ไมมวตกไมมวจารน เปนคาแสดงเหตแหงความททตยฌานนนเปนธรรมชาตไมมวตกไมมวจาร มใชเปนคาแสดง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 455เพยงความไมมวตกไมมวจาร. สวนคาวา อวตกก อวจาร น เปนคาแสดงเพยงสกวาความไมมวตกและวจารเทานน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาครนตรสอวตกกะอวจารแลว กพงตรสอกโดยแท. บทวา สมาธช (เกดแตสมาธ) ความวา เกดแตสมาธในปฐมฌานหรอแตสมาธทสมปยตกน. บรรดาสมาธทง ๒ นนแมฌานทหนงเกดแตสมาธทสมปยตกนกจรง. แตทแท สมาธนเทานน ยอมควรกลาวคาวา สมาธเพราะเปนสมาธทไมหวนไหวเกนไป โดยเปนการเวนจากการกาเรบของวตกและวจาร และเพราะเปนเหตใหสมาธผองใสด ฉะนน เพอกลาวยกยองทตย-ฌานน พระผมพระภาคเจา จงตรสคาวา สมาธช นทเดยว. คาวา ปต สขน มนยตามทกลาวมาแลว. คาวา ทตย น ชอวา ทสองโดยลาดบแหงการนบ. ทชอวา ทสอง เพราะอรรถวา ยอมบรรลฌานทสองน ดงนกได. ในคาวา ตสม สมเย ผสโส โหต เปนตน พงทราบการลดบทวตกและวจารในฌานหมวด ๕ พงทราบการลดบทสมมาสงกปปะในหมวด ๕แหงมรรค. พงทราบวนจฉยบททมการจาแนกและไมมการจาแนกดวยสามารถแหงหมวด ๕ แหงฌานและหมวด ๕ แหงมรรคเหลานน. แมในโกฏฐาสวาระกมพระบาลมาวา ฌานประกอบดวยองค ๓ มรรคประกอบดวยองค ๔ ดงน.คาทเหลอนอกจากนเปนเชนกบปฐมฌานนนแล. ทตยฌานจบ

อธบายตตยฌาน

พงทราบวนจฉยในตตยฌานนทเทส ตอไป บทวา ปตยา จ วราคา (เพราะคลายปต ) ความวา ความรงเกยจหรอความกาวลวงปตมประการตามทกลาวแลว ชอวา วราคะ (ความคลายราคะ)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 456ก จ ศพทในระหวางศพททงสองมอรรถวา ประมวลมา คอยอมประมวลมาซงความสงบ หรอยอมประมวลมาซงความสงบและวจาร. ในการประมวล มาทง ๒ นน ในกาลใด จ ศพทยอมประมวลซงความสงบเทานน ในกาลนนพงทราบการประกอบความอยางนวา เพราะคลายปต และเพราะความสงบยงขนไปเลกนอย. เนอความทประกอบน พงเหนวา วราคะ (ความคลายราคะ)มอรรถวารงเกยจ. แตวา ในกาลใด จ ศพทยอมประมวลมาซงความสงบวตกและวจาร ในกาลนน พงทราบการประกอบเนอความอยางนวา เพราะคลายปตและเพราะความสงบวตกและวจารยงขนเลกนอย. กวาดวยการประกอบเนอความน วราคะ (ความคลายราคะ) มอรรถวากาวลวง เพราะฉะนน พงเหนเนอความนวา เพราะการกาวลวงปต และเพราะสงบวตกและวจารดงน. กวตกและวจารเหลานนสงบแลวในทตยฌานกจรง ถงอยางนน ทานกกลาวคาวา เพราะความสงบวตกและวจารนไวเพออธบายแนวทางของฌานน และเพอจะกลาวชมฌานน.จรงอย เนอกลาวคาวา วตกกวจาราน วปสมา ดงน ตตยฌานน ยอมปรากฏชดวา ความเขาไปสงบวตกและวจาร เปนอบายเครองบรรลฌานนแนแท. เหมอนอยางวาการละทานกลาวไวในอรยมรรคท ๓ อยางนวา เพราะละสญโญชนเบองตา ๕ มสกกายทฏฐเปนตน แมทยงมไดละดงน ยอมเปนการกลาวถงคณความด เพอใหเกดการอตสาหะแกบคคลผขวนขวายเพอบรรลมรรคนน ฉนใด การสงบวตกและวจาร แมทยงไมสงบตามทตรสไวในตตยฌานน ยอมเปนการกลาวชมเชยคณฉนนน เพราะเหตนน จงตรสเนอความนวา เพราะกาวลวงปต และเพราะความสงบวตกและวจารทงหลายดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 457ในคาวา อเปกขโก จ วหรต น มวเคราะหวา ธรรมทชอวาอเบกขา เพราะอรรถวา ยอมเหนโดยความเกดขน อธบายวา ยอมเหนเสมอคอเหนอยโดยไมตกไปเปนฝายไหน. พระโยคาวจรผพรงพรอมดวยตตยฌานตรสเรยกวา อเปกขโก (ผเขาไปเพง) เพราะประกอบดวยอเบกขาอนบรสทธไพบลมกาลงนน.

วาดวยอเบกขา ๑๐ อยาง

กอเบกขาม ๑๐ อยาง คอ ฉฬงคเบกขา (อเบกขาของพระขณาสพคอตตรมชฌตตตา) พรหมวหารเบกขา (อเบกขาในพรหมวหารคอตตรมชฌตตตา) โพชฌงคเบกขา (อเบกขาในสมโพชฌงคคอตตรมชฌตตตา) วรยเบกขา (อเบกขาคอความเพยร) สงขารเบกขา (อเบกขาในฌานและวปสสนาคอปญญา) เวทนเบกขา (อเบกขาเวทนา) วปสสนเบกขา (อเบกขาในวปสสนาคอปญญา) ตตรมชฌตตเบกขา (ตตรมชฌตตเจตสก) ฌานเบกขา (อเบกขาในฌานคอตตรมชฌตตตา) ปารสทธอเบกขา (อเบกขาทาสตใหบรสทธคอตตรมชฌตตตา). บรรดาอเบกขา ๑๐ เหลานน อเบกขาใดเปนธรรมบรสทธเปนปกตในคลองแหงอารมณ ๖ ทนาปรารถนาและไมนาปรารถนาในทวาร ๖ ของพระ-ขณาสพเปนอาการมอยทมาในพระบาลอยางนวา ภกษผเปนขณาสพในธรรมวนยนเหนรป ดวยจกษแลวไมดใจ ไมเสยใจ มสต มความรสกตว วางเฉยอยเทยว ยอมอย ดงน อเบกขาน ชอวา ฉฬวคเบกขา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 458 กอเบกขาใดมอาการเปนกลางในสตวทงหลาย มมาในพระบาลอยางนวา ภกษมใจประกอบดวยอเบกขา แผไปสทศหนงอย ดงน อเบกขานชอวาอเบกขาในพรหมวหาร. อเบกขาใดมความเปนกลางในสหชาตธรรมทงหลาย ทมาในพระบาลวา ภกษเจรญอเบกขาสมโพชฌงคอาศยวเวก ดงน อเบกขาน ชอวา อเบกขา-สมโพชฌงค. อเบกขาใด กลาวคอความเพยรทไมหยอนไมยงของความเพยรเกนไปมาในพระบาลอยางนวา ภกษมนสการนมตอเบกขาตลอดกาล ดงน อเบกขา-น ชอวา วรยเบกขา. อเบกขาใดมอาการเปนกลาง มการกาหนดพจารณานวรณเปนตนมมาในพระบาลอยางนวา สงขารเบกขาเทาไร ยอมเกดขนดวยอานาจสมาธสงขารเบกขาเทาไร ยอมเกดขนดวยอานาจวปสสนา สงขารเบกขา ๘ อยางยอมเกดขนดวยอานาจสมาธ สงขารเบกขา ๑๐ อยาง ยอมเกดขนดวยอานาจวปสสนา ดงน อเบกขารน ชอวา สงขารเบกขา. อเบกขาใดทหมายรในความไมใชทกข ไมใชสข ทมาในพระบาลอยางนวา กามาวจรกศลจต ยอมเกดขนในสมยนน ดงน อเบกขานชอวาเวทนเบกขา. อเบกขาใดมความเปนกลางในการคนหาพจารณา ทมาในพระบาลอยางนวา สงใดมอยเปนแลว ยอมละสงนนเสย ภกษยอมไดเฉพาะซงอเบกขาดงน อเบกขานชอวา วปสสนเบกขา. อเบกขาใดยงสหชาตธรรมใหเปนไปสมาเสมอ ทมาในเยวาปนกธรรมทงหลายมฉนทะเปนตน อเบกขานชอวา ตตรมชฌตตเบกขา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 459 อเบกขาใดเปนชาตตกไปในความสขแหงฌานนน แมเปนสขอนเลศทมาในพระบาลอยางนวา เปนผเพงอยดงน ชอวา ฌานเบกขา. อเบกขาใดบรสทธจากปจจนกธรรมทงปวง ไมตองขวนขวายแมในการสงบปจจนกธรรม ทมมาในพระบาลอยางนวา ฌานท ๔ มสตบรสทธ เพราะอเบกขา ดงน อเบกขานชอวา ปารสทธอเบกขา. บรรดาอเบกขาทง ๑๐ เหลานน ฉฬงคเบกขา พรหมวหารเบกขาโพชฌงคเบกขา ตตรมชฌตตเบกขา ฌานเบกขา ปารสทธอเบกขา โดยอรรถเปนอยางเดยวกน คอเปนตตรมชฌตตเบกขา. แตวาความแตกตางกนแหงอเบกขาตามทกลาวมานน เพราะแยกประเภทนน ๆ ไว ดจความแตกตางกนแหงคนแมคนเดยว คอโดยเปนเดก เปนหนม เปนผใหญ เปนเสนาบดและเปนพระราชาเปนตน เพราะฉะนน บรรดาฉฬงคเบกขาเปนตนเหลานน ในทใดไมมฉฬงคเบกขา พงทราบวาในทนนมโพชฌงคเบกขาเปนตน หรอวาในทใดไมมโพชฌงคเบกขา พงทราบวา ในทนนมฉฬงคเบกขาเปนตน. อนง อเบกขา ๖ เหลานน วาโดยอรรถมภาวะเปนอนเดยวกน ฉนใดแมสงขารเบกขาและวปสสนเบกขากเปนภาวะอนเดยวกน ฉนนน. กสงขาร-เบกขาและวปสสนเบกขานนคอปญญานนเอง แตกแยกเปน ๒ ดวยสามารถแหงกจ. เหมอนอยางวา เมอบรษถอไมมสณฐานเหมอนเทาแพะแสวงหางซงเขาไปสบานในเวลาเยน เหนงนนนอนในทหลบซอนในกองสงของกมองดอยดวยสงสยวา ใชงหรอไมหนอ เหนเครองหมายดอกจนทนกหมดความสงสยจงเปนผวางเฉยในการทจะวนจฉยวาเปนงหรอมใช ฉนใด เมอพระโยคาวจรผปรารภวปสสนาเหนไตรลกษณดวยวปสสนาญาณแลว ความเปนผวางเฉยในการทจะพจารณาสงขารทงหลายเปนของไมเทยงเปนตนยอมเกดขน ฉนนนความเปนผวางเฉย (มชฌตตตา) น ชอวา วปสสนาอเบกขา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 460 เหมอนอยางวา เมอบรษนนเอาไมมสณฐานเหมอนเทาแพะกดคองแลวแสวงหาอาการทจะปลอดภยวา โดยวธใด เราจะจบงนไมลาบาก และโดยอบายอยางไร เราจงจะไมใหงกดเราได ดงน การวางเฉย (มชฌตตตา)ในการจบจงม ฉนใด เมอพระโยคาวจรเหนภพทง ๓ ดจไฟตดทวแลว เพราะ เหนไตรลกษณ กมความวางเฉย (มชฌตตตา) ในการยดถอสงขารฉนนนเหมอนกน มชฌตตตาน ชอวา สงขารเบกขา. ดวยประการตามทกลาวมาน แมสงขารเบกขาจะสาเรจไดกเพราะวปสสนเบกขาสาเรจแลวโดยแท. กอเบกขา (คอปญญา) นแยกออกเปน ๒ อยางโดยกจน กลาวคอการวางเฉยในการพจารณา และในการยดถอ ดงน. สวนวรยเบกขา และเวทนเบกขาโดยอรรถตางกน และตางจากอเบกขาทเหลอดวย. บรรดาอเบกขาเหลานน ตามทกลาวมาในทน ทานประสงคเอาฌาน-เบกขา. ฌานเบกขานนมความวางตนเปนกลางเปนลกษณะ มความไมคานงถงเปนรส มการไมขวนขวายเปนปจจปฏฐาน มความคลายปตเปนปทฏฐาน. ในอธการแหงฌานท ๓ น หากมผคานวา ฌานเบกขานโดยอรรถกเปนตตรมชฌตตตเบกขามใชหรอ และตตรมชฌตตตเบกขานน กมอยในปฐมฌานและทตยฌาน เพราะเหตนน แมในปฐมฌานและทตยฌานนนฌานเบกขานกควรกลาววา อเปกขโก จ วหรต (ผเพงอย) ดงน เพราะเหตไร จงไมตรสฌานเบกขาไว. ตอบวา เพราะปฐมฌานและทตยฌานนมกจยงไมแจมแจง. จรงอย กจคอความแจมแจงในปฐมฌานและทตยฌานนนไมม เพราะถกธรรมอนเปนขาศกทงหลายมวตกเปนตนครอบงาแลว แตในตตยฌานน ไมมขาศกคอวตกวจารและปตครอบงาแลว เปนดจยกศรษะขนไดแลว มกจอนแจมแจงแลว เพราะฉะนน จงกลาวฌานเบกขาไวในตตยฌานนแล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 461 จบการพรรณนาความทงปวงแหงคาวา อเปกขโก จ วหรตเพยงน. บดน พงทราบวนจฉยในคาวา สโต จ สมปชาโน (มสตและสมปชญญะ ) นตอไป. บคคลใด ยอมระลกได เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา มสต.บคคลใด ยอมรทวโดยชอบ เพราะเหตนน บคคลนนจงชอวา มสมปชานะ(ผรทวโดยชอบ). พระผมพระภาคเจาตรสสตและสมปชญญะไวโดยปคคลา-ธษฐาน. บรรดาสตและสมปชญญะนน สตมการระลกเปนลกษณะ. มการไมหลงลมเปนรส มการอารกขาเปนปจจปฏฐาน... สมปชญญะมความไมหลงลมอารมณ (การรทวโดยชอบ) เปนลกษณะ มการพจารณา (หรอมการถงฝง) เปนรส มการใครครวญเปนปจจปฏฐาน... บรรดาฌานเหลานน สตและสมปชญญะน แมมอยในฌานเบองตนกจรง เพราะวา เมอพระโยคาวจรมสตหลงลม ไมมสมปชญญะ แมแตเพยงอปจารฌานกยอมไมสาเรจ จะปวยกลาวไปไยถงอปปนาเลา ถงอยางนนเพราะความทฌานทงหลาย (ปฐมฌานทตยฌาน) เหลานนเปนองคอนหยาบทางไป (คต ) ของจตจะตองเปนทางสบาย เหมอนทางไปของบคคลบนแผนดนฉะนน กจแหงสตและสมปชญญะในฌานตน ๆ นนยงไมมกาลงกลา แตเพราะฌานท ๓.นเปนฌานมอารมณสขม เพราะละองคฌานหยาบ ๆ ได การดาเนนไปแหงจตอนกจ (หนาท) ของสตและสมปชญญะประคองไวแลวนนแหละอนพระโยคพงปรารถนา เหมอนบรษเดนไปในทแหลมคม ฉะนน เพราะเหตนน สตและสมปชญญะ จงตรสไวในตตยฌานนเทานน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 462 พงทราบเนอความนใหยงขนอกหนอยหนงวา เปรยบเหมอนลกโค ซงยงดมนมแมโค เจาของพรากออกไปแลวไมรกษาไว ยอมกลบมาหาแมโคอกนนแหละ ฉนใด สขในตตยฌานนกฉนนน อนพระโยคาวจรพรากจากปตไดแลว สขนนไมรกษาไวดวยสตและสมปชญญะ กพงกลบมาหาปตอกนนแหละสขนนกเพงสมปยตดวยปตโดยแท. อนง สตวทงหลายยอมยนดในสข และสขน(ตตยฌาน) กมสขทชอบใจยง เพราะไมมสขอนยงกวาน แตดวยอานภาพแหงสตและสมปชญญะในตตยฌานน ไมมความยนดในสข หาใชดวยอานภาพอนไม เพราะฉะนน เพอแสดงความตางกนแหงเนอความแมน จงตรสคาวาสตและสมปชญญะไวในตตยฌานนทเดยว. บดน พงทราบวนจฉยในคาวา สขจ กาเยน ปฏส เวเทต(และเสวยสขดวยนามกาย) นตอไป. ความผกใจในการเสวยเฉพาะความสข ของบคคลผพรงพรอมดวยตตยฌานยอมไมมแมกจรง แมเมอเปนเชนนน เพราะความสขของพระโยคาวจรนนสมปยตดวยนามกาย หรอวา พระโยคาวาวจรนนพงเสวยสขใดนนอนสมปยต ดวยนามกาย หรอเพราะรปอนประณตยง อนตงขนดวยนามกายนนถกตองรปกายของพระโยคาวจรนน แมเธอออกจากฌานแลว กยงเสวยความสขเพราะความทกายนนอนรปประณตยงถกตองแลว เพราะฉะนน เมอจะแสดงเนอความนนจงตรสคาวา สขจ กาเยน ปฏส เวทต ดงน. บดน พงทราบอธบายในคาวา ยนต อรยา อาจกขนต อเปกขโกสตมา สขวหาร (พระอรยะทงหลายยอมกลาววา บคคลผเพงเฉย มสต อยเปนสข) ดงนตอไปวา พระอรยทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ยอมบอก ยอมแสดง ยอมบญญต ยอมแตงตง ยอมเปดเผย ยอมจาแนก ยอมกระทาใหงาย ยอมประกาศ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 463ยอมสรรเสรญซงบคคลผพรงพรอมดวยตตยฌานนน เพราะฌานใดเปนเหตเพราะฌานใดเปนการณะ. ถามวา ยอมสรรเสรญ อยางไร ? ตอบวา ยอมสรรเสรญวา เปนผเพงเฉยมสตอยเปนสข. บณฑตพงทราบการประกอบเนอความในขอนน อยางนวา พระ-โยคาวจรเขาถงฌานท ๓ นนอย. เพราะเหตไร พระอรยะทงหลายจงสรรเสรญพระโยคนนอยางน เพราะทานเปนผควรแกการสรรเสรญ. จรงอย พระโยคาวจรนเปนผเพงเฉยในตตยฌานอนมความสขทชอบใจยง แมถงทสดแหงความสขกไมถกความตดใจในสขดงมาในตตยฌานนน และชอวาเปนผมสต เพราะมสตตงมนโดยประการทปตจะไมเกดขน และยอมเสวยทไมเศราหมอง ทพระอรยะใคร ทอรยชนเสพแลวนนแหละดวยนามกาย เพราะเหตนน พระโยคนนจงควรเพอสรรเสรญ. ดวยประการดงกลาวมาน บณฑตพงทราบวา พระอรยเจาเหลานน เมอจะประกาศคณอนเปนเหตควรแกการสรรเสรญอยางน พระโยคาวจรนนเปนผเพงเฉย มสตอยเปนสข เพราะทานควรแกการสรรเสรญดงน. คาวา ตตย (ท ๓) คอ ชอวา เปนท ๓ เพราะนบตามลาดบ.ฌานน ชอวา ท ๓ เพราะอรรถวา ยอมเขาถงครงท ๓. พงทราบวนจฉยในบททจาแนกและไมจาแนกในคาเปนตนวา ตสม สมเย ผสโส โหต ดงน ในหมวด ๕ แหงฌาน แมบทแหงปตกตองลดไปดวยสามารถแหงฌานแมนน. แมในโกฏฐาสวาระกตรสวา ฌานมองค ๒ คาทเหลอเปนเชนกนทตยฌานนนแหละ ดงนแล. ตตยฌานจบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 464 อธบายจตตถฌาน

พงทราบนทเทสแหงจตตถฌาน ตอไป. บทวา สขสส จ ปหานา ทกขสส จ ปหานา (เพราะละสขและทกขได) ไดแก การละสขทางกาย และทกขทางกาย. คาวา ปพเพวคอ การละนนมในกาลกอนทเดยว มใชมในขณะแหงจตตถฌานไม. คาวาโสมนสสโทมนสสาน อตถงคมา (เพราะโสมนสและโทมนสดบสนท)ความวา เพราะถงการตงอยไมไดแหงธรรมทง ๒ เหลาน คอ สขทางใจและทกขทางใจ คานทานอธบายวา เพราะละเสยแลว. ถามวา กการละสขและทกขทางใจเหลานนมในกาลไร. ตอบวา ในขณะแหงอปจารฌานทง ๔. จรงอย พระโยคาวจรละโสมนสไดในขณะแหงอปจาระของฌานท ๔เทานน สวนทกข โทมนส และสขยอมละไดในขณะแหงอปจาระของฌานทหนง ทสอง และทสาม. โดยประการฉะน บณฑตพงทราบการละสข ทกขโสมนส และโทมนส แมไมตรสไวโดยลาดบแหงการละองคฌานเหลานน แตกตรสแมในฌานท ๔ น โดยลาดบแหงอทเทสแหงอนทรยทงหลาย ในอนทรยวภงคนนแล. ถามวา กองคฌานเหลานน พระโยคาวจรยอมละไดในขณะอปจาระของฌานนน ๆ ไซร เมอเปนเชนน เพราะเหตไร จงตรสความดบในฌานทงหลาย อยางนวา กทกขนทรย เกดขนแลว ยอมดบไปไมมสวนเหลอในทไหน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนย สงดจากกามสงดจากอกศลธรรม เขาปฐมฌาน มวตกวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย ทกขนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมสวนเหลอใน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 465ทน.. กโทมนสสนทรย ฯลฯ สขนทรย ฯลฯ โสมนสสนทรยเกดขนดวยแลว ยอมดบไปไมมสวนเหลอในทไหน ดกอนภกษทงหลายภกษในธรรมวนยน เขาจตตถฌานไมมทกข ไมมสข เพราะละทกขและสข และดบโสมนสและโทมนสกอน ๆ ได มอเบกขาเปนตน ใหสตบรสทธอย โสมนสสนทรยทเกดขนแลว ยอมดบไปไมมสวนทเหลอในทน ดงน. ตอบวา เพราะความดบดยง. อนทจรง ความดบองคฌานเหลานนในปฐมฌานเปนตน กเปนการดบดยงเหมอนกน แตการดบในขณะแหงอปจารฌานไมชอวา ความดบทดยงจรงอยางนน เมอทกขนทรยแมดบแลวในอปจาระแหงปฐมฌานในอาวชชนะตาง ๆ ความเกดขนแหงทกขนทรย จะพงมไดเพราะสมผสอนเกดแตเหลอบยงเปนตน หรอวา เพราะความลาบากเกดแตการนงในทอนไมเสมอ สวนภายในอปปนา ทกขนทรยนนหาเกดขนไม. อกอยางหนง ทขนทรยในอปจารฌานแมน ยงไมดบอยางสนทเพราะยงมไดถกปฏปกขธรรม (คอฌาน) ปราบปราม แตวา ภายในอปปนากายทงปวงไดหยงลงสความสขแลวดวยการแผไปแหงปต ทกขนทรยของพระ-โยคาวจรผมกายอนหยงลงแลวในความสข ยอมเปนธรรมดบสนท เพราะอนปฏปกขธรรมกาจดแลว อนง โทมนสสนทรยแมพระโยคาวจรละไดแลวในอปจารแหงทตย-ฌานในอาวชชนจตตาง ๆ นนแหละ โทมนสสนทรยนกจะพงเกดขน เพราะความลาบากกาย และความคบแคนใจ อนมวตกและวจารเปนปจจยยงมอยแตเมอไมมวตกและวจาร โทมนสสนทรยจะไมเกดเลย แตเมอวตกและวจารมอยในทใด โทมนสสนทรยกยอมเกดขนในทนน คอวา วตกและวจารในอปจาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 466แหงทตยฌานอนพระโยคาวจรยงละไมได เพราะฉะนน โทมนสสนทรยกพงเกดขนในทนน เพราะความทวตกและวจารเปนปจจยทยงละไมได สวนในทตยฌาน โทมนสสนทรยเกดไมไดเลย เพราะความทวตกและวจารเปนปจจยนนทานละไดแลว. อนง ในอปจารแหงตตยฌาน สขนทรยแมพระโยคาวจรละไดแลวจะพงเกดขนแกกายทรปอนประณตมปตเปนสมฏฐานถกตองแลว สวนในตตยฌาน สขนทรยจะเกดไมไดเลย เพราะวา ปตซงเปนปจจยแกสขในตตยฌานยอมดบไปโดยประการทงปวง. อนง ในอปจารแหงจตตถฌาน โสมนสสนทรยแมพระโยคละแลวกพงเกดขนได เพราะความเปนสภาวะใกลตอสข และเพราะยงไมกาวลวงโดยชอบ โดยทไมมอเบกขาทถงอปปนา สวนในจตตถฌาน โสมนสสนทรยจะเกดไมไดเลย เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสกระทาใหถอเอาโดยไมมสวนเหลอในทนน ๆ อยางนวา กทกขนทรยเกดขนแลวยอมดบไปไมมสวนเหลอในทน ดงน. ในอธการแหงจตตถฌานน มผทวงวา ถาเวทนาเหลานนแมพระโยคละแลวในอปจารแหงฌานนน ๆ ดวยอาการอยางนแลว เพราะเหตไร ในทน จงนามาตรสอกเลา. ตอบวา เพอใหเขาใจ. จรงอย เวทนาทไมใชทกขไมใชสขนใด ซงตรสไวในองคแหงฌานนวา ไมใชทกข ไมใชสข ดงน เวทนานนสขมรไดโดยยาก ใคร ๆ ไมอาจเขาใจไดโดยงาย เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงนาเวทนาเหลานทงหมดมาอกเพอใหกาหนดไดโดยงาย เปรยบเหมอนนายโคบาลตองการจบโคดตวหนงทใคร ๆ ไมอาจ เพอจะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 467เขาไปจบโดยวธใดวธหนง จงตอนโคทงหมดเขาไปในคอกเดยวกน ทนนเขาจงตอนออกไปทละตว มนกออกมาโดยลาดบ จงชใหจบวา โคตวน คอโคดนน พวกทานจงจบมน ฉนใด ขอนกฉนนนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงเวทนาเหลานน ททรงประมวลมาดวยอาการอยางนแลว ใคร ๆ กอาจเพอใหบคคลกาหนดเวทนานนไดวาสภาวะใดไมใชสข ไมใชทกข ไมใชโสมนส ไมใชโทมนส สภาวะนเปนอทกขมสขเวทนา ดงน. อกอยางหนง พงทราบวา พระผมพระภาคเจาตรสเวทนาเหลานนเพอทรงชถงปจจยเพอเจโตวมตต (คอ ความหลดพนแหงใจ) ทไมมทกขและสข เพราะวา การละสขและทกขเปนเปนปจจยเพอเจโตวมตตนน เหมอนอยาง พระธรรมทนนาเถร กลาวไววา *จตตาโร โข อาวโส ปจจยาอทกขมสขาย เจโตวมตตยา สมาปตตยา ฯเปฯ สมาปตตยาดกอนทานผมอาย ปจจยแหงสมาบต ทเปนเจโตวมตต อนไมมทกข ไมมสข ม ๔ อยางแล ดกอนทานผมอาย ภกษในพระธรรมวนยน เขาถงจตตถ-ฌานอนไมมทกขและสข เพราะละสขและทกข และดบโสมนสโทมนสในกอนเสยได มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย ดกอนทานผมอาย ปจจยแหงสมาบตทเปนเจโตวมตตอนไมมทกขไมมสข ๔ อยางนแล. อกอยางหนง พงทราบวา สงโยชนมสกกายทฏฐเปนตน ทพระอรย-เจาละไดแลวในมรรคอน (ปฐมมรรคเปนตน ) พระผมพระภาคเจา เพอจะทรงยอยองมรรคท ๓ จงตรสวา ละแลวในมรรคท ๓ นน ดงน ฉนใด*ม. ม เลม ๑๒. ๕๐๓/๕๔๓

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 468เพอทรงยกยองฌานนน จงตรสถงอทกขมสขเวทนานน ในฌานท ๔ นฉนนน.หรออกอยางหนง พงทราบตรสอทกขมสขนน เพอแสดงถงความทราคะและ โทสะเปนสภาพไกลยงในฌานท ๔ น โดยขจดปจจยไดแลว จรงอย บรรดาฌานเหลานน สขเปนปจจยแกโสมนส โสมนสเปนปจจยแกราคะ ทกขเปนปจจยแกโทมนส โทมนสเปนปจจยแกโทสะ ราคะและโทสะพรอมทงปจจยอนจตตถฌานขจดแลว เพราะขจดความสขเปนตนไดแลว เพราะฉะนน ราคะและโทสะ จงชอวา มอยในทไกลยง ดงน. คาวา อทกขมสข ความวา ชอวา อทกข เพราะความไมมทกขชอวา อสข เพราะความไมมสข. ดวยคาวา อทกขมสข น ยอมทรงแสดงเวทนาท ๓ อนเปนปฏปกษตอทกขและสข ในจตตถฌานน มใชทรงแสดงเพยงความไมทกขไมสข แตตรสวา ความไมทกข ไมสข ชอวา เวทนาท ๓ เปนอเบกขาดงนกม. อเบกขาเวทนานน พงทราบวา มการเสวยอารมณตรงกนขามกบอฏฐารมณและอนฏฐารมณเปนลกษณะ มความเปนกลางเปนรส มการไมปรากฏชดเปนปจจปฏฐาน มการดบความสขเปนปทฏฐาน. คาวา อเปกขาสตปารสทธ (มสตบรสทธเพราะอเบกขา) ไดแกมสตบรสทธ อนอเบกขาใหเกดขนแลว เพราะในฌานน สตบรสทธดแลวกความบรสทธของสตนอนอเบกขาทาแลว มใชธรรมอนทาให เพราะเหตนนจตตถฌานน จงชอวา มสตบรสทธ เพราะอเบกขา ดงน. แมในวภงคพระผมพระภาคเจากตรสวา สตน อนอเบกขาน เปดแลว เปนธรรมชาตบรสทธผองแผว เพราะเหตนน จงตรสวา มสตบรสทธเพราะอเบกขา ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 469อนง ความบรสทธแหงสตในฌานนยอมมไดดวยอเบกขาใด อเบกขานน วาโดยเนอความ พงทราบวา เปนตตรมชฌตตตา ดงน กในจตตถฌานน สตเทานนบรสทธแลวดวยอเบกขานนเพยงอยางเดยวกหาไม ทแทสมปยตตธรรม แมทงหมดกบรสทธเพราะอเบกขาเหมอนกน แตตรสเทศนาไวโดยยกสตเปนประธาน บรรดาฌานเหลานน อเบกขาน แมจะมอยในฌานเบองตา ๓ กจรงถงอยางนน กไมทาใหสตและสมปยตตธรรมบรสทธผดผอง เปรยบเหมอนดวงจนทรแมมอยในกลางวนกไมบรสทธผองใส เพราะกลางวนถกรศมพระอาทตยขม และเพราะไมไดราตรอนเปนสภาคะ โดยเปนราตรแจมใส หรอราตรทอปการะแกตนฉนใด แมดวงจนทร คอ ตตรมชฌตตตเบกขานกฉนนนเหมอนกน เพราะถกเดชแหงธรรมอนเปนขาศกมวตกเปนตนครอบงา และไมไดราตรอนเปนสภาวะคออเบกขาเวทนา แมจะมอยในฌานมปฐมฌานเปนตน กไมบรสทธ เปรยบเหมอนดวงจนทรไมบรสทธผดผองในเวลากลางวน รศมแหงดวงจนทร กไมบรสทธ แมสหชาตธรรมมสตเปนตนกไมบรสทธเหมอนกน เพราะฉะนน ในบรรดาฌานเหลานน แมฌานหนงกไมตรสวา มสตบรสทธเพราะอเบกขา แตในจตตถฌานน ดวงจนทร คอตตรมชฌตตตเบกขาน บรสทธยงนก เพราะไดราตร คอ อเบกขาเวทนาเปนสภาคะ เพราะไมถกเดชแหงขาศกมวตกเปนตนครอบงา เพราะเหตทอเบกขานนเปนธรรมบรสทธ แมสหชาตธรรมมสตเปนตนกบรสทธผองแผว ดจรศมแหงดวงจนทรทบรสทธแลว เพราะฉะนน พงทราบวา จตตถฌานนเทานน พระผมพระภาคเจาตรสวา มสตบรสทธ เพราะอเบกขา ดงน. คาวา จตตถ แปลวา ท ๔ โดยลาดบแหงการนบ. ฌานน ชอวาฌานท ๔ เพราะอรรถวา ยอมบรรลครงท ๔. ในคาวา ผสโส โหต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 470เปนตน พงทราบในผสสปญจกะ (หมวด ๕ แหงผสสะ) วา เวทนานนเปนอเบกขาเวทนาเทานน. อนง ในหมวด ๕ แหงฌาน และหมวด ๘ แหงอนทรย กตรสวา เปนอเบกขา เปนอเบกขนทรยนนแล. บททเหลอนอกน ไมมในฌานท ๓ แมในฌานท ๔ น กไมมเหมอนกน. แมในโกฏฐาสวาร กตรสวา ฌานมองค ๒ คานพงทราบดวยสามารถแหงอเบกขาและจตเตกคคตานนแหละ. คาทเหลอทงปวงเปนเชนกบตตยฌานนนแล. ฌานจตกนยจบ

ปญจกนย

[๑๔๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๕๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานทม ปฐวกสณเปนอารมณ ไมมวตก มแตวจาร กบปตและสขอนเกดจากสมาธอยในสมยใด ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วจาร ปต สข เอกคคตา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 471สทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรยโสมนสสนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะอวกเขปะ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๕๑] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ ฌานมองค ๔ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓. ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๕๒] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา วจาร ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศย เกดขนแมอนใด มอยในสมยนนเวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๕๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลตตยฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ ภายในผองใส เพราะวตกวจารสงบ ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต ปต สข เอกคคตา สทธนทรย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 472วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรย โสมนสสนทรยชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะ อวกเขปะ มในสมยนนหรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๕๔] กขนธ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ ฌานมองค ๓ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมมายตนะ ๑ ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๕๕] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะอวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๕๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม เพราะคลายปตไดอกดวย ฯลฯ บรรลจตตถฌานทมปฐวกสณเปนอารมณอยในสมยใด ผสสะเวทนา สญญา เจตนา จต สข เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรยสมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะ อวกเขปะ มในสมยนน. หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด อยในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 473 สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๕๗] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ฌานมองค ๒ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ธรรมธาต ๑ มในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๕๘] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนนเวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๕๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลปญจมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ ไมมทกขไมมสข เพราะละสขและทกขได ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต อเบกขา เอกคคตาสทธนทรย วรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรยอเปกขนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯ ปคคาหะ อวกเขปะมในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 474 [๑๖๐] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๘ฌานมองค ๒ มรรคมองค ๔ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ ฯลฯ ธรรมายตนะ ๑ ธรรมธาต ๑ มในสมยใด หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๑๖๑] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรย สตนทรยสมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย สมมาทฏฐ สมมาวายามะ ฯลฯปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนนเวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ นชอวา สงขารขนธ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ปญจกนย จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 475 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายฌานปญจกนย

บดน พระผมพระภาคเจาทรงเรมปญจกนย (นยแหงฌานหมวด ๕)วา กตเม ธมมา กสลา (ธรรมเปนกศล เปนไฉน) ดงน. ถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงฌานปญจกนยตอบวา เพราะแสดงตามอธยาศยของบคคล และเพราะความงามแหงเทศนาไดยนวา ในเทวบรษททประชมกน วตกของเทวดาบางพวกเทานนปรากฏเปนของหยาบ สวนวจาร ปต สข เอกคคตาจตปรากฏเปนของสงบ พระ-ศาสดาทรงจาแนกชอทตยฌานมองค ๔ ซงไมมวตกมแตวจารดวยสามารถแหงสปปายะแกเทวดาเหลานน บางพวกมวจารปรากฏโดยเปนของหยาบ ปต สขเอกคคตาจตปรากฏโดยเปนของสงบ พระศาสดากทรงจาแนกชอตตยฌานมองค ๓ ดวยสามารถสปปายะแกเทวดาเหลานน บางพวกมปตปรากฏโดยเปนของหยาบ สขเอกคคตาจตปรากฏโดยความสงบ พระศาสดากทรงจาแนกชอจตตถฌาน มองค ๒ ดวยสามารถสปปายะแกเทวดาเหลานน บางพวกมสขปรากฏโดยเปนของหยาบ อเบกขาและเอกคคตาจตปรากฏโดยความสงบพระศาสดากทรงจาแนกชอปญจมฌานมองค ๒ ดวยสามารถแหงสปปายะแกเทวดาเหลานน นชอวา อธยาศยของบคคลกอน. สวนชอวา เทศนาทถงความงามแหงเทศนา เพราะธรรมธาตใดอนเวไนยสตวแทงตลอดดแลว ธรรมธาตนน พระตถาคตทรงแทงตลอดมา ดแลว เพราะฉะนน พระศาสดาผทรงบรรลถงความงามแหงเทศนา ผฉลาดในวธเทศนาเพราะทรงมพระญาณใหญ ทรงกาหนดเทศนาไดตามพระประสงค

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 476ดวยสามารถแหงองคนน ๆ ในทน ทรงจาแนกปฐมฌานมองค ๕ ทตยฌานมองค ๔ คอไมมวตกมแตวจาร ตตยฌานมองค ๓ จตตถฌานมองค ๒ปญจมฌานกมองค ๒ นนแหละ นชอวา เทศนาวลาส (ความงามแหงเทศนา). อกอยางหนง พระผมพระภาคเจาทรงแสดงสมาธ ๓ เหลาใดในพระ-สตรวา ดกอนภกษทงหลาย สมาธ ๓ เหลาน คอ สวตกกสวจารสมาธ อวตกกวจารมตตสมาธ อวตกกอวจารสมาธ. บรรดาสมาธเหลานน สวตกกสวจารสมาธ และอวตกกอวจารสมาธ พระผมพระภาคเจาทรงจาแนกแสดงไวในหนหลงแลว. สวนอวตกกวจารมตต-สมาธยงมไดทรงแสดงไว เพราะฉะนน พงทราบวา เพอแสดงอวตกวจาร-มตตสมาธนน จงทรงเรมปญจกนยน. ในนทเทสแหงทตยฌานในปญจกนยนน บรรดาธรรมมผสสะเปนตน ธรรมมเพยงวตกทลดลง สวนในโกฏฐาสวารเนอความวา ฌานมองค ๔ มรรคมองค ๔ ดงน เทานนทแปลกกน คาท เหลอทงหมดเชนกบปฐมฌานนนแหละ. และฌานท ๒ ท ๓ ท ๔ ในจตกนย เปนฌานท ๓ ท ๔ ท ๕ ในปญจกนยน เพอแสดงลาดบการบรรลฌานเหลานน พงทราบนยดงตอไปน. ไดยนวา บตรของอามาตยคนหนง มาสพระนครจากชนบทเพอเขาเฝาพระราชา เขาเฝาพระราชาเพยงวนเดยวเทานน แลวผลาญทรพยทงหมดดวยการดมสรา วนหนง พวกนกเลงแกผาเขาซงเมาสรา แลวเอาเสอลาแพนเกา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 477มาปดไว แลวเอาออกจากโรงสรา ผรวชาดลกษณะคนหนงเหนเขานอนหลบทกองหยากเยอ จงสนนษฐานวา บรษคนนจกเปนทพงแกมหาชนได เราควรชวยบรษน จงใหอาบนาชาระรางกาย ใหนงหมผาเนอหยาบคหนง แลวใหอาบดวยนาหอมอก แลวใหนงหมผาทกลเนอละเอยด ใหขนสปราสาท ใหบรโภคโภชนะอยางด แลวมอบคนปรนนบตใหดวยคาวา พวกเธอจงบาเรอผนอยางน แลวหลกไป. ตอจากนนพวกคนใชเหลานน กยกเขาใหขนสทนอนกเพอปองกนไมใหเขาไปรานดมสรา คนปรนนบต ๔ คน ไดยนกดมอและเทาเขาไวคนหนงนวดเทา คนหนงเอาพดใบตาลมาพดโบก คนหนงนงดดพณขบ กลอมอย. เขาหายเมอยแลว เพราะหลบบนทนอนหนอยหนงแลวตนขนไมสามารถทนการกดมอและเทาได จงคกคามดวยคาวา ใครมากดเทากดมอเราไว จงออกไป คนเหลานนกออกไปเพยงคาเดยวเทานน เขากหลบไปอกหนอยหนงแลวกตนขน ทนการนวดเทาไมได จงพดวา ใครมานวดเทาของเราจงออกไป แมคนนวดเทานนกหลกไปเพยงคาเดยวนนแหละ เขาหลบไปอกหนอยหนงตนขนทนลมพดใบตาลเหมอนลมเจอฝนไมได จงพดวา นนใครจงออกไป แมคนนนกหลกไปเพยงคาเดยวเทานน เขาหลบไปอกหนอยหนงตนขนทนเสยงเพลงขบเหมอนหลาวแทงหไมได จงคกคามคนดดพณ แมคนดดพณกออกไปเพยงคาเดยวเหมอนกน ทนนเขาละอปทวะ (ความรบกวน)คอความเมอยลา การถกกด การบบนวด การถกลมพด และเพลงขบประโคมจงนอนสบาย ตนขนแลวไดไปเฝาพระราชา แมพระราชากไดพระราชทานความเปนใหญใหแกเขา เขาไดเปนทพงแกมหาชนเกดขนแลว. ในเรองนน พงเหนกลบตรผครองเรอนถงความเสอมโทรม เพราะความพนาศไปแหงทรพยเปนอเนกน เปรยบเหมอนบตรแหงอามาตยผถงความเสอมโทรม เพราะพนาศไปดวยการดมนาเมานน. พระตถาคตเปรยบเหมอน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 478บคคลผรวชาดลกษณะ การทพระตถาคตทรงสนนษฐานวา กลบตรนจกเปนทพงแกมหาชนได สมควรจะบรรพชา ดงน เปรยบเหมอนบรษผรวชาด ลกษณะ สนนษฐานวา บคคลนจกเปนทพงแกมหาชน สมควรจะชวยเหลอตอมากลบตรไดบรรพชา เปรยบเหมอนบตรอามาตยนนไดอาบนาทาความชาระรางกาย ตอมากลบตรน ไดนงหมผาคอศล ๑๐ เหมอนบตรอามาตยนน นงผาเนอหยาบ การทกลบตรนไดอาบนาหอม คอ ปาฏโมกขสงวรศลเปนตนเปรยบเหมอนบตรของอามาตยนนไดอาบนาหอมอก. การทกลบตรนไดนงหมผาทกลพสตร คอถงพรอมดวยศลวสทธตามทกลาวแลว เปรยบเหมอนบตรของอามาตยนน ไดนงหมผาทกลเนอละเอยดอก. การทกลบตรน นงหมผาทกลคอศลวสทธขนสปราสาท คอสมาธภาวนา เปรยบเหมอนบตรของอามาตยนนนงหมผาทกลเนอละเอยดขนสปราสาท. ตอจากนนกลบตรนไดการบรโภคอมตธรรม มสตและสมปชญญะเปนตนซงมอปการะตอสมาธ เปรยบเหมอนบตรของอามาตยนนบรโภคอาหารอยางด. การทกลบตรน ถกวตกและวจารยกขนสอปจารแหงฌานเปรยบเหมอนบตรของอามาตยนนบรโภคอาหารแลว ถกผบาเรอทงหลายยกขนสทนอน. เนกขมมวตกของกลบตรน บบคนจตในอารมณเพอปองกนมงหนาตอกามสญญา เปรยบเหมอนชาย ๔ คน กดเทากดมอของบตรแหงอามาตยนนไว เพอมใหไปสโรงดมอก. วจารทเคลาเคลยจตในอารมณของกลบตรน เปรยบเหมอนบรษบบนวดเทาของอามาตยนน. ปตอนใหซงความเยอกเยนใจของกลบตรน เปรยบเหมอนการใหบรษเอาพด ใบตาลพดโบกใหบตรของอามาตยนน. โสมนสอนเคราะหจตของกลบตรนเปรยบเหมอนนกดนตรทาการอนเคราะหโสตของบตรของอามาตยนน. การทกลบตรบรรเทาความเมอยคอปราศจากนวรณ โดยอาศยอปจารฌานเขาถงปฐมฌานน เปรยบเหมอนบตรของอามาตยนน บรรเทาความเมอยลาหนอยหนง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 479ดวยการเขาไปสทนอนแลวหลบไป. การทกลบตรนออกจากปฐมฌานเหนโทษวตก เพราะทนวตกบบคนจตไมได จงละวตกเขาฌานทเปนอวตกกวจาร-มตตสมาธ (ไมมวตกมเพยงวจาร) เปรยบเหมอนการทบตรของอามาตยหลบแลวตนขนคกคามคนผกดมอกดเทา เพราะทนตอการกดมอกดเทาไมได เพราะ คนเหลานนหลกไป จงหลบหนอยหนง. ตอจากนน การทกลบตรนออกจากทตยฌานเปนตนบอยๆ เหนโทษวจารเปนตน โดยลาดบ เพราะไมอาจทนตอวจารเปนตน ซงมโทษตามทกลาวแลว และเพราะละวจารเปนตนเหลานน จงเขาฌานทไมมวตก ไมมวจารไมมปต ละโสมนสไดแลว เปรยบเหมอนบตรอามาตยนนนอนหลบแลวตนขนบอย ๆ คกคามคนผบบนวดเทาเปนตน โดยลาดบตามทกลาวแลวเพราะไมอาจทนตอการบบนวดเทาเปนตน และเพราะคนนวดเทาเปนตนเหลานนออกไปแลว จงเขาถงความหลบหนอยหนงบอย ๆ. กเมอกลบตรแมนออกจากปญจมฌานเขาถงวปสสนามรรคบรรลพระอรหต เปรยบเหมอนบตรของอา-มาตยนนลกจากทนอนไปเฝาพระราชา แลวถงพรอมดวยอสรยยศ. แมความ ทกลบตรแมนบรรลพระอรหตแลวเปนทพงแกชนเปนอนมาก พงทราบเหมอนความทบตรของอามาตยนนไดอสรยยศแลวเปนทพงแกชนเปนอนมาก ฉะนน.จรงอย ดวยความเกดขนแหงพระอรหตมประมาณเทาน กลบตรน กชอวาเปนบญเขตอนยอดเยยมฉะนแล. ฌานปญจกนยจบ ดวยคามประมาณเทาน ยอมเปนอนประกาศชอ สทธกนวกะ (ความบรสทธ ๙ ) อนตางโดยฌานจตกนย และฌานปญจกนย แตเมอวาโดยอรรถสทธกนวกะนนพงทราบวาเปนฌานปญจกนยนนเอง เพราะฌานจตกนยรวมเขาในฌานปญจกนยได.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 480 ปฏปทา ๔

[๑๖๒] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวาธรรมเปนกศล. [๑๖๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณเปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๖๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณเปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 481 [๑๖๕] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณเปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๖๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯบรรลปญจมฌาน ทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญาฯลฯ ทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ ทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ ทมปฐวกสณ เปนอารมณเปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ปฏปทา ๔ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 482 อารมณ ๔

[๑๖๗] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๖๘ ] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๖๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๗๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 483 โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงด จากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๗๑] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯบรรลปญจมฌาน ทมปฐวกสณเปนอารมณ มกาลงนอย มอารมณเลกนอยฯลฯ มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯมกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. อารมณ ๔ จบ

แจกฌานอยางละ ๑๖

[๑๗๒] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 484 สภาวธรรมเหลานนชอวา เปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๗๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 485ทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อรกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากการ สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๗๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 486 โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 487 สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๗๕ ] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ เปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 488สขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก เปนอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๗๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯบรรลปญจมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ. เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 489 เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. แจกฌานอยางละ ๑๖ จบ

[๑๗๗] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมอาโปกสณเปนอารมณ ฯลฯทมเตโชกสณเปนอารมณ ฯลฯ ทมวาโยกสณเปนอารมณ ฯลฯ ทมนลกสณเปนอารมณ ฯลฯ ทมปตกสณเปนอารมณ ฯลฯ ทมโลหตกสณเปนอารมณฯลฯ ทมโอทาตกสณเปนอารมณ ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. กสณ ๘ แจกอยางละ ๑๖ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 490 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายปฏปทา ๔

บดน เพอแสดงประเภทลาดบปฏปทา เพราะธรรมดาวาฌานนยอมสาเรจดวยลาดบปฏปทานน ฉะนน จงทรงปรารภคามอาทวา กตเม ธมมากสลา อก. ในปฏปทาเหลานน ฌานทชอวา ทกขาปฏปทา เพราะอรรถวาฌานนนปฏบตลาบาก ทชอวา ทนธาภญญา เพราะฌานนนรไดยาก ดวยประการฉะน แมคาทง ๓ คอ ทกขาปฏปทากด ทนธาภญญากด ปฐวกสณกดเปนชอของฌานทงนน. แมในคาเปนตน วา ทกขาปฏปท ขปปาภกนยนเหมอนกน. บรรดาปฏปทาเปนตนเหลานน การเจรญฌานตงแตเรมตงใจครงแรก จนถงอปจารแหงฌานนน ๆ เกดขนเปนไป เรยกวา ปฏปทา. สวนปญญาทดาเนนไปตงแตอปจาร จนถงอปปนา เรยกวา อภญญา. กปฏปทานนน ยอมเปนทกขแกบคคลบางคนอธบายวา ชอวา ปฏบตยาก ไมไดเสพความสขเพราะความทปจจนกธรรมมนวรณเปนตนทาใหฟงขน. ปฏปทาของบางคนเปนสข เพราะไมมปจจนกธรรมเชนนน แมอภญญาของบางคนกชาคอเปนธรรมชาตออน ไมเปนไปโดยรวดเรว อภญญาของบางคนรวดเรว คอไมชา เปนไปโดยรวดเรว เพราะฉะนน บคคลใด เมอขมกเลสทงหลายดวย วปสสนาญาณตงแตตน ลาบากอย ยอมขมไดโดยยาก พรอมทงสงขารและสมปโยคะ ปฏปทาของบคคลนน ชอวา ทกขาปฏปทา (ปฏบตลาบาก). สวนบคคลใด ขมกเลสไดแลวอบรมอปปนาอย ยอมบรรลถงความเปนองคฌานไดโดยกาลชานาน ปฏปทาของบคคลนน ชอวา ทนธาภญญา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 491(รไดชา). บคคลใดยอมบรรลถงความเปนองคฌานไดโดยเรว ปฏปทาของ บคคลนน ชอวา ขปปาภญญา (รไดเรว). บคคลใดเมอขมกเลสทงหลายไมลาบากขมไดโดยงาย ปฏปทาของบคคลนน ชอวา สขาปฏปทา (ปฏบตสะดวก). ในอธการแหงฌานเหลานน สปปายะและอสปปายะกด บรพกจมการตดปลโพธเปนตนกด อปปนาโกศลกด ขาพเจาอธบายไวในจตภาวนานทเทสในวสทธมรรคแลว ในปฏปทามสปปายะเปนตนเหลานน บคคลใดเสพอสปปายะ ปฏปทาของบคคลนนกเปนทกขาปฏปทา และทนธาภญญา. บคคลใดเสพสปปายะ ปฏปทาของบคคลนนกเปนสขาปฏปทา และขปปาภญญา. สวนบคคลใดเสพอสปปายะในสวนเบองตน ยอมเสพสปปายะในเวลาภายหลง หรอวา เสพสปปายะในกาลสวนเบองตน เสพอสปปายะในกาลภายหลง บณฑตพงทราบวาปฏปทาและอภญญาของบคคลนนปะปนกน. อกอยางหนง พงทราบวา พระโยคาวจรไมทาบรพกจมการตดปลโพธเปนตนอยางนนใหสาเรจกอนแลวเจรญภาวนา ปฏปทาของเขา เปนทกขาปฏป-ทา โดยปรยายตรงกนขาม เปนสขาปฏปทา อนง เมอพระโยคาวจรไมทาอปปนา-โกศลใหสาเรจ อภญญาของเขากเปน ทนธาภญญา เมอทาอปปนาโกศลใหสาเรจอภญญาของเขากเปน ขปปาภญญา. อกอยางหนง พงทราบประเภทแหงปฏปทาและอภญญาเหลานนดวยอานาจตณหาและอวชชา และดวยอานาจแหงการบาเพญสมถะและวปสสนา.จรงอย ปฏปทาของบคคลผถกตณหาครอบงาแลว เปนทกขาปฏปทา ปฏปทาของผไมถกตณหาครอบงาแลว เปนสขาปฏปทาและปฏปทาของบคคลผถกอวชชาครอบงาแลว เปนทกขาภญญา ปฏปทาของผไมถกอวชชาครอบงาแลว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 492เปนขปปาภญญา อนง บคคลใด ไมสรางความดในสมถะไว ปฏปทาของบคคล นนเปนทกขาปฏปทา ปฏปทาของบคคลผสรางความดในสมถะไว เปนสขาปฏ-ปทา. กบคคลใดไมทาอธการไวในวปสสนา ปฏปทาของบคคลนนเปนทนธา-ภญญา ปฏปทาของผทาอธการไวในวปสสนาเปนขปปาภญญา. อกอยางหนง พงทราบประเภทแหงปฏปทาและอภญญาเหลานนดวย สามารถแหงกเลส และอนทรย. จรงอย ปฏปทาและอภญญาของบคคลมก-เลสกลา มอนทรยออนกเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา. สวนปฏปทาและอภญญาของผมอนทรยกลากเปนขปปาภญญา. ปฏปทาและอภญญาของบคคลผมกเลสออน อนทรยออนกเปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา. สวนปฏปทาและอภญญาของบคคลผมอนทรยกลากเปนขปปาภญญา. บรรดาปฏปทาและอภญญาเหลาน โดยประการทกลาวมาน บคคลใดยอมบรรลฌาน เพราะปฏบตลาบากและรไดชา ฌานนนของบคคลนน เรยกวาทกขาปฏปทา ทนธาภญญา. แมคาทเหลอกนยนเหมอนกน. ในอธการแหงฌานนน บณฑตพงทราบวา สตเปนสภาพสมควรแกปฐมฌานเปนตนนนยอมตงโดยชอบ ปญญาเปนฐตภาคน (มสวนตงมน) และพงทราบปฏปทาในการขมไวดวยสตตามทกลาวแลวอยางน หรอดวยความใครในฌานนน ๆ และพงทราบอภญญาในการอบรมอปปนาของผบรรลอปจารฌานนน ๆ. อนง ปฏปทาและอภญญายอมมแมดวยสามารถแหงการบรรลกไดเหมอนกน. เพราะวา แมทตยฌานทบคคลบรรลปฐมฌานทเปนทกขาปฏปทาทนธาภญญาแลว บรรลกเปนเชนเดยวกนนนแหละ แมในฌานท ๓ ฌานท ๔กนยนแหละ พงทราบความตางกน ๔ อยางดวยสามารถแหงปฏปทาแมในฌานปญจกนย เหมอนในฌานจตกนย. พระผมพระภาคเจาตรสฌาน ๒ นย เปนหมวด ๙ เปน ๔ เพราะอานาจแหงปฏปทา ดวยประการฉะน. ในฌานหมวด ๙

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 493ปฏปทา ๔ เหลานน วาโดยพระบาล ไดจต ๓๖ ดวง แตวาโดยอรรถ(ใจความ) ไดจต ๒๐ ดวงเทานน เพราะความทฌานจตกนยกรวมอยในฌาน ปญจกนยแล. ปฏปทา จบ

อธบายอารมณของฌาน ๔

บดน ชอวา ฌานนม ๔ อยาง แมโดยประเภทอารมณ เหมอนประเภทปฏปทา เพราะฉะนน เพอทรงแสดงประเภทอารมณนนแหงฌานนนจงเรมคาเปนตน วา กตเม ธมมา กสลา ดงนอก. พงทราบวนจฉยในรปาวจรกศลฌานนนมคาเปนตน วา ปรตต ปรต-ตารมมณ (ฌานมกาลงนอย มอารมณเลกนอย) ตอไป ฌานใดไมคลองแคลว(มคณนอย) ไมสามารถเปนปจจยแกฌานในเบองบน ฌานน ชอวา ปรตตะสวนฌานใด เปนไปในอารมณมนมตเทากระดง หรอเทาขนนา ซงขยายขนไมได ฌานนชอวา ปรตตะ อารมณเปนปรตตะของฌานนมอย เพราะเหตนนฌานนน จงชอวา ปรตตารมณ (มอารมณเลกนอย). ฌานใดคลองแคลวอบรมดแลว สามารถเปนปจจยแกฌานเบองบน ฌานน ชอวา อปปมาณ. ฌานใดเปนไปในอารมณอนกวางขวาง ฌานนนก ชอวา อปปมาณ เพราะกาหนดนมตทเจรญได. อารมณเปนอปปมาณ มอยแกฌานนน เพราะเหตนน ฌานนนจงชอวา อปปมาณารมณ (อารมณไมมประมาณ). อนง พงทราบนยทเจอกนเพราะความทลกษณะตามทกลาวแลวเจอกน พระผมพระภาคเจาตรสธรรมหมวด ๙ ไว ๔ หมวด แมดวยสามารถแหงอารมณ ดงพรรณนามาฉะน อนง การนบจตในประเภทแหงอารมณน เหมอนกบประเภทแหงปฏปทานนแล. อารมณของฌาน ๔ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 494 อธบายอารมณและปฏปทาเจอกน

บดน เพอแสดงนย ๑๖ ครง เจอดวยอารมณและปฏปทา จงทรงเรมคาเปนตนวา กตเม ธมมา กสลา ดงน. บรรดานยเหลานน ฌานพระผม-พระภาคเจาตรสไวในนยแรกชอวา หนะ เพราะเหต ๔ อยาง คอ เพราะเปนทกขาปฏปทา (ปฏบตลาบาก) เพราะเปนตนทนธาภญญา (รไดชา) เพราะเปนปรตตะ (ไมชานาญ) เพราะเปนปรตตารมมณะ (มอารมณเลกนอย) ฌานท ตรสไวในนยท ๑๖ ชอวา ปณตะ เพราะเหต ๔ อยาง คอ เพราะเปนสขาปฏปทา เพราะเปนขปปาภญญา เพราะเปนอปปมาณะ (ชานาญ) เพราะเปนอปปมาณารมมณะ (มอารมณไมมประมาณ). ในนยทเหลอ ๑๔ นย พงทราบความเปนหนะและปณตะ ดวยเหตหนงเหตสองและเหตสาม. ถามวา กนยนทานแสดงไวเพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะความเกดขนแหงฌาน เปนเหต. จรงอย พระสมมาสมพทธเจา ทรงแสดงสทธกฌานในปฐวกสณดวย สามารถแหงฌานจตกนย และฌานปญจตกนย ทรงแสดงสทธกปฏปทา และสทธการมณในปฐวกสณดวยสามารถแหงฌานจตกนย และฌานปญจกนยเหมอนกน. บรรดาจตกนยและปญจกนยทงสองเหลานน เทวดาเหลาใด ยอม อาจเพอจะตรสรสทธกฌานในปฐวกสณทพระองคแสดงอยดวยสามารถแหงฌานจตกนย กทรงแสดงจตกนยในสทธกฌานดวยสามารถแหงสปปายะแกเทวดาเหลานน. เทวดาเหลาใด ยอมอาจเพอจะตรสรสทธกฌานในปฐวกสณทพระองคทรงแสดงดวยสามารถแหงฌานปญจกนย กทรงแสดงปญจกนย ดวยสามารถแหงสปปายะแกเทวดาเหลานน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 495 เทวดาเหลาใด ยอมอาจเพอจะตรสรสทธกฌานในสทธกปฏปทา และ ในสทธการมณ ททรงแสดงดวยสามารถจตกนยกทรงแสดงจตกนยในสทธก-ปฏปทา และในสทธการมณ ดวยสามารถสปปายะแกเทวดาเหลานน. เทวดาเหลาใด ยอมอาจเพอจะตรสรสทธกฌานในสทธกปฏปทาและในสทธการมณ ททรงแสดงดวยสามารถแหงปญจกนย กทรงแสดงปญจกนยในสทธกปฏปทา และสทธการมณ ดวยสามารถแหงสปปายะแกเทวดาเหลานน.พระผมพระภาคเจาทรงทาเทศนาดวยสามารถแหงอธยาศยของบคคลตามทกลาวดวยประการฉะน. อนง พระผมพระภาคเจาทรงเปนผเทศนาไพเราะ ทรงแตกฉานในปฏสมภทา ทรงมพระทศพลญาณและเวสารชชญาณบรสทธ สามารถกาหนดเทศนาดวยอานาจแหงนยใด ๆ กได เพราะความทพระองคฉลาดในการบญญตธรรม โดยทธรรมทงหลายพระองคทรงแทงตลอดดแลวตามความเปนจรงพรอมทงรสและลกษณะ. เพราะฉะนน พระองคจงทรงทาเทศนาดวยสามารถแหงฌานสทธกจตกนยเปนตนในปฐวกสณนน เพราะเหตททรงเทศนาไพเราะน (เทสนาวลาส). กชนเหลาใดเหลาหนงยงฌานใหเกดขน เวนอารมณและปฏปทากไมสามารถจะใหฌานเกดขนได เพราะฉะนน จงตรสนยสน ๑๖ ครงนเพราะการบรรลฌานเปนเหตโดยการกาหนด ดวยคามประมาณเทาน เปนอนตรสหมวด๙ ไว ๒๕ นย คอ สทธกนวกะ ๑ นย ปฏปทานวกะ ๔ นย อารมมณนวกะ๔ นย และนวกะ ๑๖ นยนแหละ บรรดานวกธรรม ๒๕ นยเหลานน ในนวกะหนง ๆ มนย ๕๐ คอ จตกนย ๒๕ ปญจกนย ๒๕. บรรดานย ๕๐ เหลานนวาโดยพระบาลไดฌานจต ๒๒๕ ดวง คอ นย ๒๕ ในจตกนย ได ๑๐๐ นย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 496(๒๕ X ฌาน ๔) ในปญจกนยได ๑๒๕ นย แตเมอวาโดยอรรถไดจต ๑๒๕ ดวงเทานน เพราะความทฌานจตกนยกรวมเขาในฌานปญจกนย. กในนทเทสแหงจตแตละดวงในบรรดาจต ๒๒๕ ดวงเหลานน ในพระบาล มมหาวาระ คอ ธรรมววฏฐานะเปนตน มอยางละ ๓. กมหาวาระเหลานนในทนน ๆ ทานยอ แสดงพอเปนนยเทานน ดงนแล. ปฐวกสณ จบ

อธบายอาโปกสณเปนตน

บดน ฌานเหลาน ยอมเกดขนแมในอาโปกสณเปนตน เพราะฉะนนเพอแสดงฌานเหลานน จงทรงเรมคาเปนตนวา กตเม ธมมา กสลาดงนอก. ในฌานเหลานน นยแหงบาลทงหมด การอธบายเนอความ การนบจานวนจต การยอวาระ พงทราบโดยนยทกลาวไวในปฐวกสณนนแหละแตนยแหงภาวนาแมทงหมดตงแตทาบรกรรมกสณ ขาพเจาประกาศไวใน วสทธมรรคทงนน. กแตวาในมหาสกลทายสตร ทานกลาวกสณไว ๑๐ อยางในกสณ ๑๐ เหลานน มหคคตวญญาณทเปนไปในอากาศกด วญญาณญจายตน-สมาบต ทเกดขนเพราะกระทาบรกรรมในอากาศนนกด รวมเทศนาไวในอรปโดยประการทงปวง เพราะฉะนน วญญาณกสณ พระผมพระภาคเจา จงไมตรสไวในทน. กกสณคฆาฏมากาศ (อากาศทเพกกสณทง ๙ ออกเวนอากาสกสณ)กด ขนธทงหลายทเปนไปเพราะทาอากาศทเพกนนใหเปนอารมณกด ปรจ-เฉทากาศมนมตทพงถอเอาในชองฝาเปนตนอยางใดอยางหนงกด ฌานจตกนยและฌานปญจกนยทเกดขนเพราะทาอากาศนนใหเปนอารมณกด เรยกวาอากาส-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 497กสณ. บรรดาอากาสกสณทง ๔ นน นยเบองตน (๒ นยแรก) รวมอยในอารปเทศนา นยหลง (๒ นยหลง) รวมอยในรปาวจรเทศนา ดวยประการฉะน อากาสกสณ จงไมกลาวไวในรปาวจรเทศนานเพราะความเปนของปะปนกน แตฌานทเกดขนในการกาหนดปรจเฉทากาศ ยอมเปนมรรคเพราะความเขาถงรปภพ เพราะฉะนน จงควรถอเอาฌานนน ฌานทเปนจตกนยเเละปญจกนยเทานน ยอมเกดขนในปรจเฉทากาศนน อรปฌานยอมไมเกดขน. ถามวา เพราะเหตไร จงไมเกด. ตอบวา เพราะไมไดเพกกสณออก. จรงอย อากาสกสณนนแมเพกอยบอย ๆ กเปนอากาศนนแหละ ยอมไมไดการเพกกสณขนในอรปฌานนน เพราะฉะนน ปรจเฉทากาศฌาน ซงเกดขนในทนน จงเปนไปเพออยเปนสขในปจจบนเปนเหตแหงอภญญา เปนบาทใหวปสสนา ไมเปนบาทใหนโรธ แตวา การดบโดยลาดบในรปาวจรฌานนจนถงปญจมฌานเปนเหตแหงวฏฏะเทานน กฌานน (ปรจเฉทากาศ) ฉนใดแมฌานทงหลายทเกดขนในกสณกอนกฉนนน แตความทกสณกอนเปนบาทแหงนโรธ จงเปนการแปลกกนในปรจเฉทากาศนน. คาทเหลอในทน คาใดทควรจะกลาวในอากาสกสณ คาทงหมดนนไดกลาวไวในวสทธมรรคนนแล. สวนพระโยคาวจรผปรารถนาแสดงฤทธตาง ๆ นยอาทวา แมคนเดยวกเปนหลายคนได ดงน ทาสมาบต ๘ ใหเกดในกสณ ๘ อนเปนเบองตนแลวพงฝกจตโดยอาการ ๑๔ อยางเหลาน คอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 498 ๑. กสณานโลมโต (เขาฌานลาดบกสณ) ๒. กสณปฏโลมโต (เขาฌานยอนกสณ) ๓. กสณานโลมปฏโลมโต (เขาฌานตามสาดบและยอนกสณ) ๔. ฌานานโลมโต (เขาตามลาดบฌาน) ๕. ฌานปฏโลมโต (เขายอนลาดบฌาน) ๖. ฌานานโลมปฏโลมโต (เขาฌานตามลาดบและยอนฌาน) ๗. ฌานกนตกโต (เขาฌานโดยขามลาดบ ) ๘. กสณกนตกโต (เขาฌานโดยขามกสณ) ๙. ฌานกสณกนตกโต (ขามทงฌานและกสณ) ๑๐. องคสงกนตโต (เขาฌาน ๕ โดยกาวลวงองค) ๑๑. อารมมณสงกนตโต (เขาฌานโดยเปลยนอารมณ) ๑๒. องคารมมณสงกนตโต (เขาตามลาดบฌานและกสณ ) ๑๓. องคววฏฐานโต (กาหนดรองคฌาน) ๑๔. อารมมณววฏฐานโต (กาหนดรอารมณ). เรองพสดารแหงการฝกจตเหลานน ขาพเจากลาวไวในวสทธมรรคทงนนแล กพระโยคาวจรไมเคยอบรมมากอน เปนอาทกมมกะ ไมฝกจตโดยอาการ ๑๔ อยาง อยางน จกยงการแสดงฤทธตาง ๆ ใหสาเรจ ดวยประการทกลาวมาน นนมใชฐานะทมได จรงอย แมการบรกรรมกสณของพระ-โยคาวจรผเรมเปนภาระ (ของยาก) กบรรดาผเรมบรกรรมกสณตงรอยองคพนองค องคเดยวยอมสามารถ. พระโยคาวจรผทากสณบรกรรมแลว การท

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 499จะทานมตใหเกดขนกเปนภาระ (ของยาก) ในบรรดารอยองค พนองคองคเดยวเทานนยอมสามารถ. เมอนมตเกดขนแลว ขยายนมตใหเจรญขน แลวบรรลอปปนากเปนภาระ (ของยาก) ในรอยองคพนองค องคเดยวเทานน ยอมสามารถ แมผบรรลอปปนาไดแลว การฝกจตโดยอาการ ๑๔ กเปนภาระ(ของยาก) ในรอยองคพนองค องคเดยวยอมสามารถ แมผฝกจตโดยอาการ๑๔ อยางแลว ชอวา การแสดงฤทธตาง ๆ กเปนภาระ (ของยาก) ในรอยองคพนองค องคเดยวเทานนยอมสามารถ แมผแสดงฤทธไดแลว ชอวาการเขาฌานไดรวดเรวกเปนภาระ (ของยาก) ในบรรดารอยองคพนองคจะมองคหนงเทานนเขาฌานไดรวดเรว เหมอนพระรกขตเถระผมพรรษา ๘โดยการอปสมบท ในบรรดาทานผมฤทธประมาณสามแสนองค ผมาพยาบาลพระมหาโรหณคตตเถระผอาพาธในเถรมพตถลวหาร เรองพสดารในวสทธมรรคนนแล. กสณกถา จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 500 อภภายตนะ

[๑๗๘] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรม สญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

ปฏปทา ๔

[๑๗๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 501รปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เปนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 502รปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯเปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ปฏปทา ๔ จบ

อารมณ ๒

[๑๘๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 503กาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานมกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯมกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อารมณ ๒ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 504 แจกฌานอยางละ ๘

[๑๘๑] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 505 สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงเลกนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 506 สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 507 เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณเลกนอย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณเลกนอย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. แจกฌานอยางละ ๘ จบ [๑๘๒] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย มสงามหรอสไมงาม ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลวบรรลปฐมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทเลกนอย มสงามหรอสไมงาม ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน ฯลฯ อยในสมยใดผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อภภายตนะแมนกแจกอยางละ ๘

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 508 [๑๘๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

ปฏปทา ๔

[๑๘๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรม สญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 509ทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 510สขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ทนธา-ภญญา ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธา-ภญญา ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ปฏปทา ๔ จบ

อารมณ ๒

[๑๘๕] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารป นน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน มกาลง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 511นอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯมกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อารมณ ๒ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 512 แจกฌานอยางละ ๘ อกอยางหนง

[๑๘๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย อารมณไพบลย ฯลฯ อยในในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 513 สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรเหนครอบงารปรปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯสฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 514 ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรม สญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงา นน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงานน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปน สขา-ปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรลจตตถฌาน ฯลฯบรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 515 เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงนอย มอารมณไพบลย ฯลฯ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มกาลงมาก มอารมณไพบลย ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. แจกฌานอยางละ ๘ อกอยาง จบ [๑๘๗] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย มสงามหรอมสไมงาม ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลวบรรลปฐมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทไพบลย ทงมสงามและมสไมงามตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯบรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อภภายตนะแมน กแจกอยางละ ๘

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 516 [๑๘๘] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทเขยว มวรรณเขยว เขยวแท มรศมเขยวตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย แลว บรรลปฐมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญา ในรปภายใน เหนรปภายนอกทเหลอง มวรรณเหลอง เหลองแทมรศมเหลอง ฯลฯ เหนรปภายนอกทแดง มวรรณแดง แดงแท มรศมแดง ฯลฯ เหนรปภายนอกทขาว มวรรณขาว ขาวแท มรศมขาว ตงใจวาจะรจะเหนครอบงารปนน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรล-ปฐมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อภภายตนะแมเหลาน กแจกอยางละ ๑๖

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 517 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายอภภายตนะ

พระผมพระภาคเจาครนทรงแสดงรปาวจรกศลในกสณ ๘ ดวยอาการอยางนแลว บดน เพอทรงแสดงรปาวจรกศลกลาวคออภภายตนะแมอนอกทเปนไปในกสณ ๘ เหลาน เพราะความทอภภายตนะเปนภาวะทไมเหมอนกนในภาวนาในอารมณแมทมอยนน เพราะฉะนน จงเรมคาเปนตนวา กตเมธมมา กสลา ดงนอก. พงทราบวนจฉยในคาวา กตเม ธมมา เปนตน. บทวา อชฌตต อรปส (ไมมบรกรรมรปสญญาในภายใน)ความวา เวนบรกรรมสญญาในอชฌตตกรป เพราะการไมไดอชฌตตกรป หรอวา เพราะไมมอชฌตตกรป. บทวา พหทธา รปาน ปสสต ความวายอมเหนรปในกสณ ๘ ในภายนอกเหลานน ดวยอานาจบรกรรม และอานาจอปปนา เพราะความททาบรกรรมในกสณ ๘ ภายนอก. บทวา ปรตตาน(เลกนอย) ไดแก มอารมณขยายไมได. บทวา ตาน อภภยย (ครอบงารปเหลานน) ความวา บคคลผยงดวยญาณ ผมญาณนบรสทธคดวา จะมประโยชนอะไรทตนพงเขาสมาบตในอารมณอนเลกนอยน เพราะฉะนน รป-ธรรมน จงไมใชภาระของเรา ดงน จงครอบงา (เวน ) รปเหลานนเสยแลวเขาสมาบต คอ ยงอปปนาใหเกดขนในฌานน พรอมกบการเกดขนแหงนมต เปรยบเหมอนบคคลผบรโภคอาหารไดขาวมาเพยงทพพเดยวกคดวา เราจะพงบรโภคอยางไร ในภตเพยงชอนเดยวน จงรวมทาเปนเพยงคาเดยวเทานนฉะนน. กบรพภาคของฌานนน ทานกลาวไวดวยบทนวา ชานาม ปสสาม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 518(เรายอมรยอมเหน) แตทานกลาวไวในอรรถกถาในนกายทมาทงหลายวาทาน กลาวถงการผกใจของฌานนน ดวยบทวา ชานาม ปสสาม น. กความผกใจนนยอมมแกพระโยคาวจรผออกจากสมาบตแลว มใชมในภายในสมาบต.บทวา อปปมาณาน ไดแก มอารมณกวางใหญ. กในคาวา อภภยย น มอธบายวา บคคลผยงดวยญาณ ผมญาณบรสทธ คดวา ประโยชนอะไรทเราจะเขาอรปฌานน อรปฌานนไมมอารมณกวางใหญ การทาจตใหแนวแนหาใชเปนภาระของเราไม เพราะฉะนน จงครอบงา (เวน ) อารมณนนเสย แลวเขาสมาบต คอยงอปปนาสมาธใหเกดขนในอรปฌานน พรอมกบใหนมตเกดขน เหมอนคนทกนจไดภตทเขาคดใหสวนหนง กคดวา สวนอน ๆ ยงมอก เพราะฉะนน ภตสวนนจกทาประโยชน อะไรใหแกเรา ดงน จงไมเหนภตสวนนนวามาก ฉะนน. ในคาวา ปรตต ปรตตารมมณ อปปมาณ ปรตตารมมณ(มกาลงนอย มอารมณเลกนอย มกาลงมาก มอารมณเลกนอย) น มไดทรงถอเอาอรปฌานมอารมณหาประมาณมได เพราะไดตรสมาแลววา เปนปรตตะ คอมกาลงนอย สวนในนยทสองมไดทรงถอวา อรปฌานนนมอารมณไมมประมาณ เพราะไดตรสขางหนาวา อปปมาณาน และในอรรถกถากไดกลาวไวอยางนน แตในทนมไดทรงถอเอาอารมณอยางละ ๔ แตทรงถอเอาอยางละสองเทานน. ถามวา เพราะเหตไร ตอบวา เพราะเมอถอเอาอยางละ ๔เทศนากจะเปน ๑๖ ครง และเทศนา ๑๖ ครงกจะเปนเทศนาโดยกวาง ดจหวานเมลดงาบนเสอลาแพน ในทนพระองคมอธยาศยเพอทรงทาเทศนาแกสตวเพยง ๘ ครง เพราะฉะนน พงทราบวา พระองคทรงถอเอาอยางละ ๒เทานน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 519 บทวา สวณณทพพณณาน (มสงามและไมงาม) ความวา มส บรสทธและไมบรสทธ จรงอย อารมณมสเขยวเปนตนทบรสทธ ทรงประสงคเอาวาสงาม และอารมณมสไมบรสทธ ทรงประสงคเอาสไมงามในทน. สวนในอรรถกถาทมาในนกายทงหลายกลาววา พระผมพระภาคเจาทรงแสดงอภภายตนะเหลานน ดวยอานาจทเปนปรตตารมณ และอปปมาณารมณเทานนวาเปนอารมณทมสงาม และอารมณทมสไมงาม. อนง ในอภภายตนะ ๔ เหลานอภภายตนะทเปนปรตตารมณสมควรแกบคคลผมวตกกจรต อภภายตนะทเปนอปปมาณารมณสมควรแกบคคลผมโมหจรต อภภายตนะทมสงามสมควรแกบคคลผมโทสจรต อภภายตนะทมสไมงามสมควรแกบคคลผมราคจรต เพราะอารมณเหลานเปนสปปายะแกบคคลเหลานน. และความทอารมณเหลานนเปนสปปายะแกบคคลเหลานน ขาพเจากลาวไวในจรตนทเทส ในวสทธมรรคโดยพสดารแลว. ถามวา กเพราะเหตไร ในพระอภธรรมน จงตรสวา ความทบคคลมความสาคญในรปภายในวามใชรป ในอภภายตนะแมทง ๔ ไมตรสเหมอนทตรสในพระสตรซงมคาเปนตนวา บคคลคนหนง มความสาคญในรปภายในวาเปนรป เหนรปภายนอกวามอารมณเลกนอย อยางนเลา ? ตอบวา เพราะไมครอบครองถงรปในภายใน จรงอย ในพระสตรนนหรอในพระอภธรรมน ตรสคาเปนตนวา เหนรปภายนอกมอารมณเลกนอยดงน รปภายนอกนนแหละพระโยคาวจรครอบครองได เพราะฉะนน จงตรสไวในพระสตรบาง ในพระอภธรรมบางวา รปภายนอกเหลานนพงกลาวถงโดยจากด ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 520 กในคาวา อชฌตตอรปส นเปนเพยงความงามของเทศนา ของพระศาสดาเทานน. นเปนการพรรณนาตามลาดบบทในอภภายตนะทง ๔กอน. สวนความแตกตางแหงปฏปทาในสทธกนยในทน พงทราบในอภภายตนะแตละอยางโดยนยทกลาวไวในปฐวกสณนนแหละวา กปฐวกสณในพระสตรนน อภภายตนะมอารมณ ๔ อยาง ในพระอภธรรมน มอารมณ ๒ อยาง และในปฐวกสณนนแสดงอภภายตนะไว ๑๖ ครง อภภายตนะในอภธรรมนแสดงไว๘ ครง ขอความทเหลอเปนเชนเดยวกนนนแหละ บรรดาอภภายตนะ ๔ เหลาน อภภายตนะแตละอยางมนวกะ ๑๕ คอ สทธกนวกะ ๑ ปฏปทานวกะ ๔อารมมณนวกะ ๒ นวกะทมอารมณเจอกปปฏปทาม ๘ หมวด พงทราบวาในอภภายตนะแมทง ๔ รวมเปนนวกะ ๖๐ หมวดพอด. บทวา นลาน (เขยว) ในอภภายตนะท ๕ เปนตน ตรสไวโดย รวมอภภายตนะทงหมด. บทวา นลวณณาน (สเขยว) นตรสไวดวยการเปรยบเทยบวา วาโดยสเปนสเขยวแท. มอธบายวา เขยวไมปรากฏมชองวางเขยวไมเจอปน เปนสเขยวลวนทเดยว. กบทวา นลนภาสาน (รศมเขยว) น ตรสดวยอานาจการสองแสง อธบายวา การสองแสงสเขยวเปนการประกอบดวยรศมเขยว ดวยคาวารศมเขยวน พระผมพระภาคเจาทรงแสดงถงความทรปเหลานนเปนรปบรสทธดแลว เพราะฉะนน จงตรสอภภายตนะ ๔ เหลานดวยอานาจสทบรสทธดแลวนนแหละ แมในคาเปนตนวา ปตาน (เหลอง)กพงทราบเนอความโดยนยน กการทากสณกด การบรกรรมกด อปปนากดในนลกสณน ซงมคาเปนตนวา พระโยคาวจรผศกษานลกสณ ยอมถอเอานมตเขยวในดอกไม หรอในวตถ หรอในวรรณธาต ทงหมดขาพเจากลาวไวโดยพสดาร ในวสทธมรรคนนแล. ในอภภายตนะแตละอยางในนลกสณนพงทราบนวกะ ๒๕ นนแหละ เหมอนในปฐวกสณแล. อภภายตนกถาจบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 521 วโมกข ๓

[๑๘๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม เปนผไดฌานมรปภายในเปนอารมณ เหนรปทงหลาย สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน เหนรปภายนอก สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม ผกใจอยในวรรณ-กสณวางาม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานฯลฯ อย ในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. แมวโมกข ๓ น กแจกอยางละ ๑๖

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 522 พรหมวหารฌาน ๔

[๑๙๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ทสหรคตดวยเมตตา ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานทสหรคตดวยเมตตา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม เพราะคลายปตไดอกดวย ฯลฯ บรรลตตยฌานนน ทสหรคตดวยเมตตา อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ทสหรคตดวยเมตตา ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 523 ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานทสหรคตดวยเมตตา ไมมวตก มแตวจาร กบปตและสขอนเกดจากสมาธอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลตตยฌานทสหรคตดวยเมตตา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม เพราะคลายปตไดอกดวย ฯลฯ บรรลจตตถฌานนน ทสหรคตดวยเมตตา อยในสมยใดผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ทสหรคตดวยกรณา ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 524 โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌานนน ทสหรคตดวยกรณา อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ทสหรคตดวยมทตา ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌานฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌานนน ทสหรคตดวยมทตา อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลจตตถฌานทสหรคตดวยอเบกขา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. พรหมวหารฌาน ๔ แจกอยางละ ๑๖

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 525 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายวโมกข ๓

ธรรมดาวา รปาวจรกศลน ยอมเกดขนดวยอานาจอภภายตนะเพราะครอบงาอายตนะ คอ อารมณอยางเดยวเทานนกหามได โดยทแท รปตายนะนยอมเกดขนดวยอานาจแหงวโมกขดวย เพราะฉะนน บดน เพอจะทรงแสดงนยแมนน พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาวา กตเม ธมมา กสลา ดงน อก. ถามวา กธรรมคอวโมกขน บณฑตพงทราบไดอยางไร ตอบวาพงทราบได ดวยอรรถวาหลดพน. อะไรเลา ชอวา อรรถวาหลดพนน.กอรรถวาหลดพนน เปนการหลดพนอยางดจากปจจนกธรรมทงหลาย และเปนการหลดพนอยางดดวยอานาจแหงความยนดยงในอารมณ มอธบายวาธรรมคอวโมกขนยอมเปนไปในอารมณ โดยความไมเกยวของกบปจจนกธรรมและความยนดยงในอารมณ เพราะความไมยดถอ เหมอนทารกปลอยอวยวะนอยใหญ นอนบนตกของบดา ฉะนน. กเพอทรงแสดงรปาวจรกศลทถงความเปนวโมกขดวยลกษณะอยางนจงทรงเรมนยน. บรรดาบทเหลานน บทวา รป (มรป) มวเคราะหวา ทชอวารป เพราะอรรถวา รปของบคคลนนมอย คอ รปฌานทใหเกดขนในโกฏฐาสมผมเปนตนในภายใน. จรงอย พระโยคาวจรเมอทาบรกรรมนลกสณในภายในยอมกระทาทผม หรอทนาด หรอทดวงตา เมอจะกระทาปตกสณ ยอมทามนขน หรอทผวหนง หรอทฝามอฝาเทา หรอทตาสเหลอง เมอจะทาบรกรรมโลหตกสณ กยอมทาทเนอ หรอทเลอด หรอทลน หรอทฝามอฝาเทาหรอทสแดงแหงลกตา เมอจะทาบรกรรมโอทาตกสณ กยอมทาทกระดก

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 526หรอทฟน หรอทเลบ หรอทสของลกตา. คาวา รป น พระผมพระภาคเจาตรสหมายเอาบคคลคนหนง ในบรรดาบคคลผพรงพรอมดวยฌานทเกดขนเพราะทาบรกรรมดวยอาการอยางน. บทวา พหทธาน รปาน ปสสต (เหนรปทงหลายในภายนอก)ไดแก ยอมเหนรปมนลกสณเปนตนแมในภายนอก ดวยฌานจกษ (ดวยจกษคอฌาน) ดวยคาวา ยอมเหนในรปในภายนอก น ทรงแสดงการไดฌานในกสณวตถทงในภายในทงในภายนอก. บทวา อชฌตต อรปส (ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน)ความวา ไมมความสาคญในรปภายใน อธบายวา บคคลนนไมมรปาวจรฌานทใหเกดขนในโกฏฐาสทงหลายมผมเปนตนของตน ดวยคาวา ไมมบรกรรมสญญาในรปภายใน น ทรงแสดงถงความทพระโยคาวจรไดฌานในอารมณภายนอก เพราะทาบรกรรมในวตถภายนอก. ดวยบทวา สภ (งาม) นทรงแสดงฌานทงหลายในวรรณกสณมสเขยวเปนตนทบรสทธดแลว. บรรดาฌานทเปนไปในวรรณกสณเหลานน ความผกใจวา งาม ไมมในอปปนาในภายใน แมกจรง ถงอยางนน พระโยคาวจรใดทาสภกสณทบรสทธดแลวใหเปนอารมณอย พระโยคาวจรนนผกใจอยในวรรณกสณวา งาม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลวเขาถงปฐมฌานอย ทตยฌานเปนตนกเหมอนกน เพราะฉะนน พระองคจงทรงทาเทศนาไวอยางน แตในปฏสม-ภทามรรค ทานกลาววา สภาวธรรม ทชอวา วโมกข เพราะอรรถวาเปนผนอมไปในคาวา งาม ดงน เปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนมจตสหรคต (ประกอบ) ดวยเมตตาแผไปสทศหนง ฯลฯ อย สตวทงหลาย ยอมเปนผไมปฏกล เพราะเจรญเมตตา ภกษมจตสหรคตดวยกรณา. . .มทตา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 527. . .อเบกขา แผไปสทศหนง ฯลฯ อย สตวทงหลาย ยอมเปนผไมปฏกล เพราะเจรญอเบกขา พระผมพระภาคเจาตรสคาวา ชอวา วโมกข เพราะอรรถวา เปนผนอมไปในอารมณวา งาม ดงน ดวยประการฉะน แตในพระอภธรรมน พระองคทรงปฏเสธนยนน เพราะความทพรหมวหารมาแลวในพระบาลขางหนานนแหละ ทรงตรสอนญาตสภวโมกขไวดวยอานาจนลกสณทด ปตกสณทด โลหตกสณทด โอทาตกสณทด นลกสณทบรสทธ ปตกสณทบรสทธ โลหตกสณทบรสทธ โอทาตกสณทบรสทธเทานน ดวยประการฉะนคาวา กสณ หรอคาวา อภภายตนะ หรอคาวา วโมกข กคอรปาวจรฌานนนเอง. จรงอย รปาวจรฌานนน ตรสวา ชอวา กสณ เพราะอรรถวาทวไปแกอารมณ ชอวา อภภายตนะ เพราะอรรถวา ครอบงาอารมณชอวา วโมกข เพราะอรรถวา นอมใจไปในอารมณ และเพราะอรรถวาหลดพนจากธรรมอนเปนขาศกทงหลาย บรรดาเทศนากสณ อภภายตนะและวโมกขเหลานน เทศนากสณ พงทราบวา ตรสไวดวยอานาจพระอภธรรมสวนเทศนา ๒ อยางนอกจากน ตรสไวดวยอานาจการเทศนาในพระสตร. นเปนการพรรณนาบทตามลาดบในวโมกขน แตวา วโมกขแตละขอ พงทราบนวกนย ๗๕ หมวด โดยทาเปนขอละ ๒๕ ดจปฐวกสณแล. วโมกขขกถาจบ

อธบายพรหมวหารฌาน

บดน เพอแสดงรปาวจรกศลเปนไปดวยอานาจพรหมวหารมเมตตา-ฌานเปนตน พระผมพระภาคเจาจงทรงเรมคาเปนตนวา กตเม ธมมา กสลาดงน อก. พงทราบวนจฉยในคาวา กตเม ธมมา กสลา เปนตนนนตอไป.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 528 คาวา เมตตาสหคต (สหรคตดวยเมตตา) ไดแก ประกอบดวย เมตตา แมในคาวา สหรคตดวยกรณาเปนตนขางหนากนยนเหมอหกน. กพระ-โยคาวจรนนปฏบตแลวโดยวธใด จงเขาถงฌานอนสหรคตดวยเมตตาเปนตนอยวธการเจรญเมตตาเปนตนนน ขาพเจาใหพสดารไวในวสทธมรรคแลว สวน เนอความพระบาลทเหลอ พงทราบโดยนยทกลาวไวในปฐวกสนนนแหละ.กแตวาในปฐวกสณไดธรรมหมวด ๙ รวม ๒๕ หมวดเทานน ในพรหมวหารน ไดธรรมหมวด ๗ รวม ๒๕ หมวด ดวยสามารถแหงพระบาล มคาวาตกฌาน (ฌานหมวด ๓) และจตกฌาน (ฌานหมวด ๔) เปนตน ในพรหมวหาร ๓ขางตน แตละหมวดได ๒๕ หมวด ดวยอานาจแหงฌานท ๔ ในอเบกขา แตในฌานทสหรคตดวยกรณาและมทตา ยอมมเยวาปนกธรรมแมเหลาน คอ กรณาและมทตา กบธรรม ๔ มฉนทะเปนตน. อนง ความเปนทกขาปฏปทาเปนตนในพรหมวหารน พงทราบการ ขมพยาบาทดวยเมตตากอน พงทราบการขมวหงสาดวยกรณา พงทราบการขม อรตดวยมทตา พงทราบการขมราคปฏฆะดวยอเบกขา มอยดวยประการฉะน.สวนเนอความทแปลกกนมวา ความเปนปรตตารมณยอมไมมดวยอานาจแหงสตวจานวนมากเปนอารมณ สวนความเปนอปปมาณารมณยอมมดวยอานาจมสตวมากเปนอารมณ ดงน คอทเหลอเปนเชนเดยวกนทงหมด. บณฑตครนทราบพรหมวหารเหลาน อนพระผมพระภาคเจาผเปนพรหมอนสงสด ตรสแลวดวยอาการอยางนกอนแลวพงทราบ แมปกณณกกถา ในพรหมวหารฌานเหลาน ใหยงขนไป.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 529 จรงอย บรรดาพรหมวหาร คอ เมตตากรณามทตาอเบกขาเหลานน วาโดยอรรถ ธรรมทชอวา เมตตา เพราะอรรถวา ยอมรกใคร คอวายอมเสนหา. อกอยางหนง ทชอวา เมตตา เพราะอรรถวา ธรรมนมในมตรหรอวา ยอมเปนไปเพอมตร. ธรรมทชอวา กรณา เพราะอรรถวา ยอมกระทาหทยของสาธชนทงหลายใหหวนไหว ในเพราะคนอนมทกข. อกอยางหนง ชอวา กรณา เพราะอรรถวา ยอมบาบด หรอยอมเบยดเบยน คอยอมยงทกขของผอนใหพนาศ. อกอยางหนง ทชอวา กรณา เพราะอรรถวายอมทาใหกระจายไปใหออกไปดวยการแผไปในสตวผเปนทกข. ธรรมทชอวามทตา เพราะอรรถวา เปนเครองบนเทงของผพรงพรอมดวยมทตานนหรอยอมยนดเอง. หรอวา เปนเพยงความยนดเทานน. ธรรมทชอวา อเบกขาเพราะอรรถวา ยอมแลดดวยการละความพยาบาทมอาทวา ขอสตวทงหลายจงเปนผไมมเวรเถด ดงน และดวยความเขาถงความเปนกลาง. อนง ในพรหมวหารเหลาน วาโดยลกษณะเปนตน พงทราบวาเมตตามความเปนไปแหงอาการทเปนประโยชนเกอกลเปนลกษณะ มการนอมเขาไปซงประโยชนเปนกจ มการกาจดความอาฆาตเปนปจจปฏฐาน มการดแตสงทนาพอใจของสตวเปนปทฏฐาน เมตตานมการสงบพยาบาทเปนสมบตมการเกดขนแหงเสนหาเปนวบต. กรณา มการเปนไปแหงอาการชวยบาบดทกขเปนลกษณะมการกาจดทกขผอนเปนรส มความไมเบยดเบยนเปนปจจปฏฐาน มการเหนสตวผถกทกขครอบงาแลว เปนผไมมพงเปนปทฏฐาน กรณาน มความสงบจากความเบยดเบยนเปนสมบต มความเกดขนแหงความโศกเปนวบต.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 530 มทตา มการบนเทงใจเปนลกษณะ มความไมรษยาในความดเปนรส มความกาจดอรตเปนปจจปฏฐาน มการเหนสมบตของสตวทงหลายเปนปทฏฐานมทตานมการสงบอรตเปนสมบต มการเกดขนแหงความราเรงเปนวบต. อเบกขา มการเปนไปโดยอาการเปนกลางในสตวทงหลายเปนลกษณะมความเหนสตวทงหลายโดยความเสมอกนเปนรส มการเขาไปสงบความโกรธและความรกเปนปจจปฏฐาน มความเหนสตวมกรรมเปนของตน อยางนวาสตวทงหลายมกรรมเปนของ ๆ ตน สตวเหลานนจกมความสข หรอจกพนจากทกข หรอจกไมเสอมจากสมบตตามความพอใจของใครดงน เปนปทฏฐานอเบกขานน มความสงบความโกรธและความรกเปนสมบต มความเกดขนแหงอญญาณเบกขาซงอาศยเรอนเปนวบต. กความสขในวปสสนา และภวสมบตเปนสาธารณประโยชนของพรหมวหารเหลานนแมทง ๔ แตความกาจดพยาบาทเปนตนเปนประโยชนเฉพาะองค. จรงอย ในอภธรรมน เมตตามการกาจดพยาบาทเปนประโยชนพรหมวหาร ๓ แมนอกนมการกาจดความเบยดเบยน ความไมยนด และราคะเปนประโยชน. ขอน สมดงคาททานกลาวไววา ดกอนอาวโสทงหลายเพราะธรรมชาต คอ เมตตาเจโตวมตตน เปนเครองสลดออกซงความพยาบาท...ดกอนอาวโสทงหลาย เพราะธรรมชาต คอ กรณาเจโต-วมตตน เปนเครองสลดออกซงความเบยดเบยน... ดกอนอาวโสทงหลายเพราะธรรมชาต คอ มทตาเจโตวมตตน เปนเครองสลดออกซงอรต...ดกอนอาวโสทงหลาย เพราะธรรมชาต คออเบกขาเจโต-วมตตน เปนเครองสลดออกซงราคะ ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 531 กในพรหมวหารเหลานน มธรรมทเปนขาศกอยางละ ๒ โดยอานาจ แหงความเปนขาศกใกลและไกล จรงอย เมตตาพรหมวหารมราคะเปนเหตใกล เพราะเหนวาเปนคณเทากน เหมอนศตรของบรษผเทยวไปใกลกน.ราคะนนยอมไดโอกาสได เพราะฉะนน พงรกษาเมตตาใหดจากราคะนนพยาบาทเปนขาศกไกล เพราะความเปนสภาคะและวสภาคะ เหมอนศตรของบรษซงอาศยอยในทรกชฏมภเขาเปนตน เพราะฉะนน พระโยคาวจร พงแผเมตตาออกไปโดยปราศจากความกลวตอพยาบาทนน ขอทวา บคคลจกแผเมตตาและจกโกรธพรอมกน นนมใชเหตทมได. โทมนสอาศยเรอนทตรสไวโดยนยเปนตนวา บคคลเมอเลงเหนความไมไดเฉพาะซงรปทรไดดวยจกษ อนนาปรารถนา นาใครนาชอบใจ เปนทรนรมยแหงใจ ประกอบดวยโลกามส โดยเปนของอนตนไมไดเฉพาะ หรอหวนระลกถงรปทเคยไดเฉพาะในกาลกอนอนลวงไปแลว อนดบไปแลว แปรปรวนไปแลว ยอมเกดโทมนสโทมนสเชนน เราเรยกวา โทมนสอาศยเรอน ดงน เปนขาศกไกลของกรณาพรหมวหาร เพราะเหนความวบตเหมอนกน ความเบยดเบยนเปนขาศกไกล เพราะเปนวสภาคะตอสภาคะ ขอทวา ชอวา บคคลจกทากรณา และจกเบยดเบยนสตวดวยการประหารดวยฝามอเปนตนพรอมกน ดงน นนมใชเหตทเปนไปได. โสมนสอาศยเรอนทตรสไวโดยนยวา บคคลเมอเลงเหนความไดเฉพาะซงรปทรไดดวยจกษ อนนาปรารถนา นาใคร นาชอบใจเปนทรนรมยแหงใจ อนประกอบดวยโลกามส โดยเปนของอนตน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 532ไดเฉพาะ หรอหวนระลกถงรปทเคยไดเฉพาะแลวในกาลกอน อน ลวงไปแลว อนดบไปแลว แปรปรวนไปแลว ยอมเกดโสมนสโสมนสเชนน เรยกวา โสมนสอาศยเรอน ดงน เปนขาศกใกลของมทตาพรหมวหาร เพราะเหนวาเปนสมบตเสมอกน อรตเปนขาศกไกล เพราะเปนวสภาคะตอสภาคะ เพราะฉะนน พงเจรญมทตาไปโดยปราศจากความกลวตอขาศกนน ขอทวา บคคลจกเปนผชนชมยนด และจกเบอหนายในเสนาสนะอนสงดและในกศลธรรมอนยงพรอมกน ดงน มใชฐานะทเปนได. อญญาณเบกขา ทอาศยเรอน ทตรสโดยนยเปนตน วา เพราะเหนรปดวยจกษ อเบกขาจงเกดขนแกปถชนคนโงเขลา ยงไมชนะกเลสยงไมชนะวบาก ไมเหนโทษ ไมไดสดบ เปนคนหนาแนน อเบกขาเชนนนน ไมละเลยรปไปได เพราะฉะนน จงเรยกวา อเบกขาอาศยเรอน ดงน เปนขาศกไกลของอเบกขาพรหมวหาร เพราะเปนธรรมเสมอกนดวยอานาจแหงการไมใครครวญถงโทษและคณ ราคะและปฏฆะเปนขาศกไกล เพราะเปนวสภาคะตอสภาคะ เพราะฉะนน พงแผอเบกขาไปโดย ปราศจากความกลวแตขาศกนน ขนชอวา บคคลจกแผอเบกขาไป จกยนดจกโกรธพรอม ๆ กนนน มใชเหตทมได. อนง ความพอใจใครเพอจะทา (กตตกมยตาฉนโท) เปนเบองตนการขมนวรณเปนตน เปนทามกลาง อปปนาเปนปรโยสานของพรหมวหารเหลานนแมทงหมด สตวตนหนง หรอมาก เปนอารมณของพรหมวหารนนโดยบญญตธรรม อารมณบญญตธรรมนน เมอถงอปจาระหรออปปนาแลวจงขยายอารมณได.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 533 ในอธการวาดวยพรหมวหารนน มลาดบแหงการขยายอารมณ ดงตอ ไปน. พระโยคาวจรพงกาหนดอาวาสหนงกอนทเดยวแลว พงเจรญเมตตาไปในสตวทงหลายในอาวาสนนน โดยนยวา สตตา อเวรา โหนต ขอใหสตวทงหลายจงเปนผไมมเวรเถด ดงนเปนตน เหมอนชาวนาผฉลาดกาหนดสถานทตนพงไถแลวจงไถ ฉะนน พระโยคาวจรพงทาจตใหออนและควรแกการงานในอาวาสนน แลวพงกาหนดอาวาส ๒ แหง จากนนกกาหนดอาวาส๓ แหง ๔ แหง ๕ แหง ๖ แหง ๗ แหง ๘ แหง ๙ แหง ตรอกหนงกงหมบาน หนงหมบาน ชนบทหนง รฐหนง ทศหนง จนกระทงจกรวาลหนง หรอยงกวานน แลวเจรญเมตตาไปในสตวนน ๆ กรณาพรหมวหารเปนตนกเหมอนกน นเปนลาดบแหงการขยายอารมณในพรหมวหาร ๔ ดงน. ในพรหมวหาร ๔ เหลาน อเบกขาพรหมวหารเปนผลไหลออกของพรหมวหาร ๓ ขางตน เหมอนรปสมาบตเปนผลไหลออกของกสณทงหลายเนวสญญานาสญญายตนะเปนผลไหลออกของอรปสมาธ ผลสมาบตเปนผลไหลออกของวปสสนา นโรธสมาบตเปนผลไหลออกของสมถะและวปสสนาฉะนน เหมอนอยางวา บคคลสรางบานยงไมไดยกเสาทงหลายขนตง ยงมไดยกขอและอกไก กไมสามารถจะยกยอดเรอนและกลอนหลงคาตงไวในอากาศไดฉนใด พระโยคาวจรเวนตตยฌานทเกดขนในเบองตน กไมอาจเพอจะเจรญจตตถฌานไดฉนนน กแตวา อเบกขาพรหมวหารน ยอมไมเกดขนแมแกบคคลผยงตตยฌานใหเกดขนแลวในกสณทงหลาย เพราะเปนอารมณมสวนไมเสมอกน. กในพรหมวหารเหลานน หากจะมคาถามวา เพราะเหตไร เมตตากรณามทตาอเบกขา จงตรสเรยกวา พรหมวหาร ? เพราะเหตไร พรหมวหาร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 534จงม ๔ และลาดบของพรหมวหารเหลานนเปนอยางไร ? เพราะเหตไร ในวภงค จงตรสเรยกวา เปนอปปมญญาเลา ? ตอบวา ความเปนพรหมวหารในธรรมมเมตตาเปนตนเหลาน พงทราบ ดวยอรรถวาประเสรฐ และความเปนธรรมไมมโทษกอน. จรงอย ธรรมเหลาน ชอวา เปนธรรมเครองอยอนประเสรฐ เพราะเปนความปฏบตโดยชอบในสตวทงหลาย กพรหมทงหลายมจตปราศจากโทษอยฉนใด พระโยคทงหลายผประกอบดวยพรหมวหารเหลานน ยอมเปนผเสมอกบพรหมอยฉนนนเหมอนกน เพราะฉะนน จงตรสเรยกธรรมเหลานนวาพรหมวหาร เพราะอรรถวาประเสรฐและความเปนธรรมปราศจากโทษ. สวนปญหามคาวา เพราะเหตไร จงเปน ๔ เปนตน มคาวสชนาดงนวา พรหมวหาร ชอวาม ๔ เพราะเปน ทางหมดจดเปนตน อนง ลาดบแหงพรหม- วหารเหลานนยอมม เพราะอาการม ประโยชนเกอกลเปนตน และพรหมวหาร เหลานน ยอมเปนไปในอารมณไมมประมาณ เพราะฉะนน จงเรยกวา อปปมญญา ดงน. จรงอย บรรดาพรหมวหารเหลานน เมตตาเปนทางหมดจดของบคคลผมากดวยพยาบาท กรณาเปนทางหมดจดของบคคลผมากดวยวหงสา มทตาเปนทางหมดจดของบคคลผมากดวยอรต อเบกขาเปนทางหมดจดของบคคลผมากดวยราคะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 535 อนง มนสการในสตวทงหลายของพรหมวหารกม ๔ อยางนนแหละดวยอานาจการนอมเขาไปซงประโยชนเกอกล ๑ การนาออกซงสงทไมเปนประโยชน ๑ การพลอยยนดดวยสมบตผอน ๑ และการไมผกใจ ๑. เหมอนอยางวา มารดามลก ๔ คน บรรดาลก ๔ คนเปนเดกคนหนงเปนคนปวยคนหนง เปนหนมสาวคนหนง และกาลงประกอบกจทงปวงคนหนงมารดายอมปรารถนาใหลกคนเลกเจรญเตบโต มความปรารถนากาจดความปวยไขของลกทปวย มความปรารถนาใหลกผเปนหนมสาวดารงอยในสมบตแหงความเปนหนมสาวตลอดกาลนาน และไมไดขวนขวายกจการงานในการงานอะไร ของลกคนทประกอบการแลว ฉนใด แมพระโยคาวจรผม อปป-มญญาเปนเครองอยกฉนนน พงเจรญไปดวยอานาจแหงอปปมญญามเมตตาเปนตนในสตวทงปวง เพราะฉะนน อปปมญญาจงม ๔ อยาง เพราะอานาจแหงทางหมดจดเปนตนน. กพระโยคาวจรผใครจะเจรญอปปมญญาเหลานนแมทง ๔ พงปฏบตในสตวทงหลายดวยอานาจแหงความเปนไปดวยอาการอนเปนประโยชนเกอกลกอน ดวยวา เมตตามการเปนไปแหงอาการเกอกลแกสตวเปนลกษณะ แตนนกพงปฏบตในสตวทงหลาย ดวยอานาจความเปนไปแหงอาการทเหน หรอไดฟง หรอกาหนดสตวทงหลายผอนความทกขครอบงาทตนปรารถนาจะเกอกลดวยประการฉะนแลวชวยนาทกขออกไป ดวยวากรณา มการเปนไปแหงอาการนาทกขออกไปเปนลกษณะ ลาดบนน กพงปฏบตในสตวทงหลาย ดวยอานาจ ความยนดในสมบต เพราะเหนสมบต (คอการถงพรอม) แหงสตวทตน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 536ปรารถนาเกอกลแลว มทกขไปปราศแลวเหลานน ดวยวา มทตามการบนเทงใจ ตอสมบตผอนเปนลกษณะ เบองหนาแตนน กพงปฏบตในสตวทงหลาย โดยอาการแหงความเปนกลาง กลาวคอ ความเปนผวางเฉย เพราะความไมมกจทพงทาอก ดวยวา อเบกขามความเปนไปแหงอาการแหงความเปนกลางเปนลกษณะ เพราะฉะนน จงตรสเมตตาไวกอน ดวยอานาจแหงความเปนไปดวยอาการมการเกอกลเปนตน ตอจากนนกพงทราบวา ลาดบน คอ กรณามทตา และอเบกขาโดยประการดงกลาวมาน. กอปปมญญาเหลานทงหมดยอมเปนไปในอารมณไมมประมาณ ดวยเหตนน ทานจงกลาวไววา จรงอย สตวไมมประมาณเปนอารมณของอปป-มญญาเหลาน และพงเจรญเมตตาเปนตนไปในประเทศเทานตอสตวหนง ดงนแลว ไมถอเอาประมาณอยางน แลวใหเปนไปดวยอานาจแหงการแผไปทงสนนนแหละ เพราะฉะนน จงเรยกวา อปปมญญา ดวยเหตนน ขาพเจาจงกลาววา พรหมวหาร ชอวาม ๔ เพราะเปน ทางหมดจดเปนตน อนง ลาดบแหงพรหม วหารเหลานนยอมม เพราะอาการมประ- โยชนเกอกลเปนตน และพรหมวหารเหลา นน ยอมเปนไปในอารมณไมมประมาณ เพราะฉะนน จงเรยกวา อปปมญญา ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 537 กอปปมญญาเหลานน แมมอารมณเปนลกษณะอยางเดยวกน โดยความเปนอารมณไมมประมาณอยางน แตอปปมญญา ๓ ขางตนยอมเปนไปใน ฌาน ๓ และฌาน ๔. เพราะเหตไร เพราะฌานเหลานนยงไมปราศจากโสมนส.กเพราะเหตไร อปปมญญา ๓ ขางตน จงยงไมปราศจากโสมนส เพราะ อปปมญญา ๓ ขางตนเปนธรรมสลดพยาบาทเปนตน อนมโทมนสเปนสมฏฐานออกไป สวนอปปมญญาขอสดทายฌานเดยวทไมมโสมนสเหลอ เพราะเหตไรเพราะประกอบดวยอเบกขาเวทนา จรงอย อเบกขาในพรหมวหารเปนไปโดยอาการเปนกลางในสตวทงหลาย เวนอเบกขาเวทนา ยอมเปนไปไมไดเลย. พรหมวหารกถาจบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 538 อสภฌาน

[๑๙๑ ] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ทสหรคตดวยอทธมาตกสญญาฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกาม สงด จากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ทสหรคตดวยวนลกสญญา ฯลฯทสหรคตดวยวปพพกสญญาฯสฯ ทสหรคตดวยวจฉททกสญญาฯลฯ ทสหรคตดวยวกขายตกสญญา ฯลฯ ทสหรคตดวยวกขตตกสญญา ฯลฯ ทสหรตดวย หตวกขตตกสญญา ฯลฯ ทสหรคตดวยโลหตกสญญา ฯลฯ ทสหรคตดวย ปฬวกสญญา ฯลฯ ทสหรคตดวยอฏฐกสญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อสภฌานแจกอยางละ ๑๖ รปาวจรกศล จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 539 อธบายอสภฌาน

วาดวยรปาวจรกศล

บดน เพอแสดงรปาวจรกศลทเปนประโยชนเกอกลสมควรแกสตวผมราคจรต ซงเปนไปดวยอานาจฌานเดยวในอารมณตางๆ นนแหละ จงทรงเรมคาเปนอาทวา กตเม ธมมา กสลา ดงนอก. บรรดาบทเหลานน พงทราบวนจฉยในบทวา อทธมาตกสาสหคต (สหรคตดวยอทธมาตกสญญา) เปนตนตอไป. ซากศพ ชอวา อทธมาตะ เพราะพองขนโดยความพองอดขนตามลาดบเพราะสนชวต เหมอนลกหนงพองดวยลมฉะนน. ซากศพทชอวาอทธมาตะ นนเอง ชอวา อทธมาตกะ. อกอยางหนง ชอวา อทธมาตกะเพราะอรรถวา เปนซากศพพองขนนาเกลยด เพราะเปนของปฏกล คาวาอทธมาตกะ นเปนชอของซากศพอยางนน. ซากศพทมผวแตกออกโดยประการตาง ๆ (ทเนา ) ทานเรยกวา วนลกะ ซากศพทชอวา วนละ นนเองชอวา วนลกะ อกอยางหนง ชอวา วนลกะ เพราะเปนของนาเกลยดมสเขยวคลาเพราะปฏกล. กคาวา วนลกะ น เปนชอของซากศพทมสแดงในทมเนอมาก มสขาวในทบมดวยนาหนอง และมสเขยวโดยมากในทสเขยวเชนกนคลมดวยผาสเขยว. ซากศพทมนาหนองอนไหลออกไปในทแตกออกแลว ชอวา วปพพะ (นาหนองไหลออก) ซากศพทมนาหนองไหลออกนนเองชอวา วปพพกะ อกอยางหนง ทชอวา วปพพกะ เพราะอรรถวา นาเกลยดมนาหนองไหลออกเพราะเปนของปฏกล. คาวา วปพพกะ นเปนชอชองซากศพทเปนเชนนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 540 ซากศพทขาดเปน ๒ ทอน เรยกวา วฉททะ ซากศพทชอวา วฉททะนนเอง ชอวา วฉททกะ อกอยางหนง ชอวา วฉททกะ เพราะอรรถวานาเกลยดเปนทอนตาง ๆ เพราะเปนของปฏกล. คาวา วฉททกะนเปนชอของ ซากศพทขาดในทามกลาง. ซากศพทงหลายทมสนขบานและสนขจงจอกกดกนโดยอาการตาง ๆ โดยกระจดกระจายไป ชอวา วกขายตะ ซากศพทชอวา วกขายตะ นนเองชอวา วกขายตกะ อกอยางหนง ทชอวา วกขายตกะ เพราะอรรถวาเปนของนาเกลยด เปนของสตวกดกน เพราะเปนของปฏกล. คาวาวกขายตกะนเปนชอของซากศพเชนนน. ซากศพทกระจดกระจายไป ชอวา วกขตตะ ซากศพทชอวา วก-ขตตกะ นนเอง ชอวา วกขตตกะ อกอยางหนง ทชอวา วกขตตกะเพราะอรรถวา เปนของนาเกลยด เปนของกระจดกระจายไป เพราะเปนของปฏกล. คาวา วกขตตกะ นเปนชอซากศพทกระจดกระจายไปแตทนน ๆอยางนคอ มอไปทางหนง เทาไปทางหนง ศรษะไปทางหนง. ซากศพทถกฟนยบเยน กระจดกระจายโดยนยกอนนนแหละ ชอวาหตวกขตตกะ คาวา หตวกขตตกะน เปนชอของซากศพทถกสบฟนดวยศสตราในอวยวะนอยใหญ โดยอาการดงเพยงกากบาทกระจดกระจายโดยนยทกลาวแลวนนแหละ. ซากศพทมโลหตหยดเรยไหลไปขางโนนขางน ชอวา โลหตกะคาวา โลหตกะน เปนชอของซากศพทเปอนโลหตไหลไป.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 541 หมหนอนทงหลาย ทานเรยกวา ปลวา ซากศพทเกลอนไปดวยหม หนอนชอนไช ชอวา ปลวกะ คาวา ปลวกะ นเปนชอของซากศพทเตมไปดวยหมหนอน. ซากศพทมกระดกเทานน เรยกวา อฏฐกะ อกอยางหนง ชอวาอฏฐกะ เพราะอรรถวา เปนกระดกอนนาเกลยด เพราะเปนของปฏกลคาวา อฏฐกะน เปนชอของซากศพทมรางกระดกบาง มกระดกทอนหนงบางกซากศพเหลานแหละเปนชอของนมตทเกดขน เพราะอาศยซากศพทขนพองเปนตนเหลานบาง ของฌานทไดในนมตทงหลายบาง. พงทราบวนจฉยในคาวา อทธมาตกสญญาเปนตนเหลานนตอไป.สญญาทเกดขนดวยสามารถอปปนา ในซากศพทขนพองเปนนมต ชอวาอทธมาตกสญญา. จตทสหรคตดวยอทธมาตกสญญานน เพราะอรรถวาเปนสมปโยคะ ชอวา อทธมาตกสญญาสหคตะ แมในจตทสหรคตดวยวนลก-สญญาเปนตน กนยนเหมอนกน. แตในอธการแหงอสภะน วธเจรญอนใดทพงกลาว วธเจรญนนขาพเจากลาวไวแลวในวสทธมรรค แมโดยประการทงปวงการพรรณนาพระบาลทเหลอ พงทราบโดยนยทกลาวไวแลวนนแหละ กในอสภะน แตละหมวดมหมวดละ ๒๕ ดวยอานาจแหงปฐมฌานอยางเดยวเหมอนในอเบกขาพรหมวหารมดวยอานาจจตตถฌาน เพราะความทอารมณทเปนอสภะไมพงขยาย. อารมณนมตทเกดขนในทซากศพอทธมาตกะมเลกนอยพงทราบวาเปนปรตตารมณ ทเกดขนในอทธมาตกะอนใหญเปนอปปมาณารมณแมในอสภะทเหลอ กนยนเหมอนกน. (บาลปกณณกกถาวา)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 542 อต อสภาน สภคโณ ทสสตโลจเนน ถตกตต ยาน อโวจ ทสพโล เอเกกชฌานเหตน. เอว ปาลนเยเนว ตาว สพพาน ตาน ชานตวา เตเสว อย ภยโย ปกณณกกถาป วเยยา. พระผมพระภาคเจาทศพลทรงพระ- คณอนงาม ทรงพระเกยรต ควรแกการ สรรเสรญ ดวยการแลเหนตงพน ควรแกการ อสภะทงทลาย อนเปนเหตแหงฌาน แตละ อยางไว ดวยประการฉะน. บณฑตทราบอสภะทงหมดเหลานน โดยนยแหงพระบาลอยางนกอนแลว พง ทราบแมกถาเบดเตลดนในอสภะเหลานน นนแหละใหยงขนไป. จรงอย บคคลยอมปราศจากความประพฤตโลเล (ความดนรน )ได ในเพราะอสภะใดอสภะหนงในบรรดาอสภะเหลานน เหมอนผมราคะไปปราศแลว เพราะความทาราคะอนตนขมไวในฌานทบรรลแลว แมเมอเปนเชนนน ประเภทแหงอสภะนใด ประเภทแหงอสภะนน พงทราบวา ตรสไวโดยการถงความเปนไปเองแหงซากศพ และดวยอานาจแหงการทาลายราคจรต เพราะซากศพเมอความเปนของปฏกล กจะพงถงสภาพขนพองของซากศพหรอถงสภาพเปนซากศพอยางใดอยางหนงมสเขยวคลาเปนตน ดวยเหตนกลบตรพงกาหนดนมตในอสภะอยางใดเทาทจะหาไดอยางนวา ซากศพทพอง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 543ขนเปนของปฏกล ซากศพทสเขยวคลาเปนของปฏกลเปนตน พงทราบวาตรสประเภทอสภะ ๑๐ อยาง ดวยสามารถการถงความเปนเองของซากศพดงน.

วาดวยสปปายะ ๑๐ อยาง

อนง วาโดยความแปลกกนในอสภะ ๑๐ เหลานน ซากศพทเปนอทธมาตกะ (พองขน) เปนสปปายะแกบคคลผยนดในสรรสณฐาน เพราะประกาศความพบตลงสรรสณฐาน. ซากศพทมสเขยวคลาเปนสปปายะแกบคคลผยนดในสรรวรรณะ เพราะประกาศความพบตความยนดในผว. ซากศพทมนาหนองไหลเปนสปปายะแกบคคลผยนดในกลนแหงสรระทปรงแตงขนดวยดอกไมและของหอมเปนตน เพราะประกาศความเปนกลนเหมนอนเนองดวยชนดของศพ. ซากศพทถกตดเปนทอนเปนสปปยะแกบคคลผยนดในความเปนฆนะ (แทง) แหงสรระ เพราะประกาศความโพรงแหงกายในภายใน. ซากศพทถกสตวแทะกนเปนสปปายะแกบคคลผยนดในทมเนอนนในสวนแหงรางกายมถนเปนตน เพราะประกาศความพนาศแหงการสมบรณดวยเนอนน. ซากศพทมอวยวะกระจดกระจายไปเปนสปปายะแกบคคลผยนดในการเยองกรายแหงอวยวะนอยใหญ เพราะประกาศความกระจดกระจายแหงอวยวะนอยใหญ. ซากศพทถกตดเปนทอน ๆ เปนสปปายะแกบคคลผยนดในการถงพรอมแหงโครงรางกาย เพราะประกาศความพการของโครงรางกาย. ซากศพทมเลอดตดเปนสปปายะแกบคคลผยนดในความงามอนเกดแตการประดบตกแตง เพราะประกาศความปฏกลโดยการเปอนเลอด. ซากศพทมหมหนอนชอนไชเปนสปปายะแกบคคลผยนดในรางกายวาเปนของเรา เพราะประกาศ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 544ถงความทรางกายเปนของสาธารณะแกตระกลหมหนอนมใชนอย. ซากศพท เหลอแตกระดกเปนสปปายะแกบคคลผยนดในการสมบรณแหงฟน เพราะ ประกาศความเปนของปฏกลแหงกระดกในสรระ พงทราบวา ประเภทแหงอสภะ ๑๐ อยาง พระผมพระภาคเจาตรสไวแมดวยอานาจการทาลายราคจรต ดวยประการฉะน. กในอสภะ ๑๐ อยางน จตจะสงบดารงอยไดโดยกาลงของวตกเทานนเวนวตกแลวกไมอาจดารงอยได เพราะความทอารมณมกาลงทรามโดยทเปน ของปฏกล เหมอนเรอจอดอยทแมนามกระแสอนไหลเชยวไหลไปยอมหยดไดดวยกาลงไมถอเทานน เวนจากไมถอกไมอาจจอดอยได ฉะนน เพราะฉะนนในอสภกรรมฐานน ยอมมเพยงปฐมฌานเทานน ทตยฌานเปนตนหามไดไม. อนง ในอารมณแมเปนของปฏกลน ปตและโสมนสกยอมเกด เพราะความทพระโยคาวจรเหนอานสงสอยางนวา เราจกพนจากชราและมรณะเพราะปฏปทานแนแท และเพราะละความเรารอนแหงนวรณไดเหมอนคนเทดอกไมเหนอานสงสวา วนนเราจกไดคาจางมาก จงเกดปตโสมนสในกองคถ และเหมอนคนมโรคเปนทกข เพราะพยาธทเกดขน มความปตโสมนสในการเปนไปแหงการถายยา ฉะนน. กอสภะนแมทง ๑๐ อยาง โดยลกษณะกมอยางเดยวเทานน ดวยวาอสภะแม ๑๐ อยางน มความเปนของปฏกลโดยเปนของไมสะอาดมกลนเหมนนารงเกลยดเทานนเปนลกษณะ โดยลกษณะน อสภะนนนจงไมปรากฏในสรระทตายแลวอยางเดยว ยอมปรากฏแมในรางกายทยงมชวตอย เหมอนพระมหาตสสเถระผอยในวหารเจตยบรรพตเกาะสหลผเหนกระดกฟน และ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 545เหมอนปรากฏแกสามเณรอปฏฐาก พระสงฆรกขตเถระซงแลดพระราชาผประ-ทบเหนอคอชาง ฉะนน เพราะวา รางกายทตายแลวเปนอสภะฉนใด แม สรระทกาลงเปนอยกเปนอสภะฉนนนนนแหละ แตวา ในรางกายทยงเปนอยนลกษณะแหงอสภะ ยอมไมปรากฏ เพราะเครองประดบจรมาปดบงไว ฉะนแล. อสภกถาจบ

ถามวา กรปาวจรอปปนาน มปฐวกสณเปนตน มอฏฐกสญญาเปนปรโย-สานเปนอารมณเทานนหรอ หรอแมอยางอนกมอย. ตอบวา แมอยางอนทเปนอารมณกมอย. แตในอภธรรมน ไมไดตรสอานาปานฌานและกายคตาสตภาวนาไว แมไมตรสไวกจรง ถงอยางนน ทานกระบถงวาโยกสณไว จงเปนอนระบถง แมอานาปานฌานโดยแท. อนง เมอระบถงวรรณกสณทงหลาย กเปนอนระบถงกายคตาสตทเกดขนดวยจตกฌาน และปญญจกฌานในโกฏฐาสมผมเปนตน. และในอสภะ ๑๐ อยางทรงถอเอาแลว กายคตาสตทเปนไปดวยอานาจแหงฌานทมนสการปฏกลในอาการ ๓๒ และดวยอานาจแหงฌานอนเกดขนแตวรรณะในปาชา ๙ ชนด กยอมเปนอนทรงถอเอาแลวเหมอนกน. อปปนาทเปนรปาวจรแมทงหมด ยอมเปนอนตรสไวแลวในทน ดวยประการฉะน. รปาวจรกถาจบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 546 อรปาวจรกศล

อรปฌาน ๔

[๑๙๒] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวงรปสญญาโดยประการทงปวง เพราะความดบไปแหงปฏฆสญญา เพราะไมมนสการซงนานตตสญญา จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวยอากาสานญ-จายตนสญญา สหรคตดวยอเบกขา ไมมทกขไมมสข เพราะละสขและทกขไดเพราะโสมนสและโทมนสดบสนทในกอน มสตบรสทธเพราะอเบกขา อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวง อากาสานญจายตนะโดยประการทงปวง จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวยวญญาณญจายตนสญญา สหรคตดวยอเบกขา ไมมทกขไมมสข ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวงวญญาณญจายตนะโดยประการทงปวง จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 547อากญจญญาตนสญญา สหรคตดวยอเบกขา ไมมทกขไมมสข ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวงอากญจญญายตนะโดยประการทงปวง จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวยเนวสญญานาสญญายตนสญญา สหรคตดวยอเบกขา ไมมทกขไมมสข ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อรปฌาน ๔ แจกอยางละ ๑๖ อรปาวจรกศล จบ

อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

วาดวยอรปาวจรกศล ๔

บดน เพอทรงแสดงอรปาวจรกศล จงทรงเรมคาเปนตนวา กตเมธมมา กสลา ดงนอก. บรรดาบทเหลานน บทวา อรปปปตตยา ความวา อรปภพเรยกวา อรป ความเกดขนในอรปเหนปานน เรยกวา อรปปปตต. พระ-โยคาวจรเจรญมรรคปฏปทา เพอเขาถงอรปภพนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 548 บทวา มคค ภาเวต ความวา ยอมยงอบาย คอ เหต คอ การณะ ใหเกดขน คอ ใหเจรญขน. บทวา สพพโส ไดแก โดยอาการทงปวงอกอยางหนง อธบายวา ทงหมดไมมเหลอ. บทวา รปสาน ไดแกรปาวจรฌานทตรสไวโดยมสญญาเปนประธานและเปนอารมณของฌานนน.จรงอย แมรปาวจรฌานกตรสเรยกวา รป เหมอนในประโยคมคาเปนตนวาผมรปยอมเหนรปทงหลาย ดงน แมอารมณแหงรปาวจรฌานนน กตรสวารป เหมอนในประโยคมอาทวา ยอมเหนรปภายนอกซงมผวพรรณดและไมดเพราะฉะนน ในทน คาวา รปสาน น จงเปนชอของรปาวจรฌานตามทกลาวไวโดยมสญญาเปนประธาน อยางนวา สญญาในรป ชอวา รปสญญา ดงน รปาวจรฌานทชอวา รปสญญา เพราะอรรถวา มรปเปนเครองหมาย อธบายวา รปเปนชอของฌานนน. อนง คาวา รป นกพงทราบวาเปนชอของอารมณของฌานนน อนตางดวยรปมปฐมวกสณเปนตน. บทวา สมตกกมา (เพราะกาวลวง) ไดแก เพราะสารอก และดบสนท. คานมอธบายไวอยางไร ? ทานอธบายวา พระโยคาวจรเขาอากาสา-นญจายตนะอย เพราะสารอก และดบสนท คอเหตทสารอกและเหตทดบสนทซงรปสญญาทงหลายคอฌาน ๑๕ โดยกศล วบาก และกรยาเหลานน และรปสญญาทงหลาย คอ อารมณ ๘ อยาง ดวยสามารถปฐวกสณเปนตนเหลานน โดยอาการทงปวง หรอวาโดยไมมสวนเหลอ. จรงอย พระโยคาวจรไมสามารถเขาอากาสานญจายตนะนน โดยยงมไดกาวลวงรปสญญาโดยประการทงปวงในรปสญญาเหลานน เพราะผยงไมคลายความยนดในอารมณกกาวลวงสญญาไปไมได และเมอกาวสญญาทงหลายไดแลว อารมณกยอมเปนอนกาวลวงไปไดเหมอนกน เพราะฉะนนจงไมตรสถงการกาวลวงอารมณ ตรสแตการกาวลวงสญญาทงหลายเทานนไวในวภงค อยางนวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 549 คาวา เพราะกาวลวงรปสญญาโดยประการทงปวง มอธบายวา รปสญญาเปนไฉน ? การจา กรยาทจา ความจาของพระโยคาวจรผเขารป-สมาบต หรอของผอบตในรปภม หรอของพระอรหนตผอยเปนสขในทฏฐธรรมเหลาน เรยกวา รปสญญา ภกษกาวลวงแลว ขามแลว ขามพนแลวซงรปสญญาเหลาน ดวยเหตนน จงเรยกวา เพราะกาวลวงรปสญญา โดยประการทงปวง ดงน. กเพราะสมาบตเหลาน พงกลาวดวยการกาวลวงอารมณ มใชกลาวในอารมณหนงเทานน เหมอนปฐมฌานเปนตน ฉะนนพงทราบวาการพรรณนาเนอความน ทรงทาไวดวยอานาจการกาวลวงอารมณ. คาวา ปฏฆสาน อตถงคมา (เพราะความดบไปแหงปฏฆสญญา)ความวา สญญาทเกดขนเพราะการกระทบวตถมจกษเปนตน และอารมณมรปารมณเปนตน ชอวา ปฏฆสญญา คาวา ปฏฆสญญา น เปนชอของรปสญญาเปนตน. เหมอนอยางทตรสในวภงควา คาวา เพราะความดบไปแหงปฏฆสญญา ดงน มอธบายวา ปฏสญญาเปนไฉน ? รปสญญาสททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา เหลาน เรยกวาปฏฆสญญา ดงน. มอธบายวา เพราะดบ คอเพราะละ คอเพราะความไมเกดขน ไดแกกระทาไมใหเปนไป โดยประการทงปวงแหงปฏฆสญญาแมทง ๑๐ คอ กศลวบาก ๕ อกศลวบาก ๕ แหงปฏฆสญญาเหลานน. กปฏฆสญญาเหลานน ยอมไมมแมแกผเขาฌานมปฐมฌานเปนตนโดยแท เพราะในสมยนน จตยอมไมเปนทางการปญจทวาร. แมเมอเปนอยางนน พงทราบคาทตรสถงปฏฆสญญาเหลานน ในอภธรรมน ดวยสามารถแหงการยกยองฌานนเพอการยงฌานนใหเกดขน เหมอนการกลาวถงสขและทกขอนละไดแลว ใน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 550ฌานอนไวในฌานท ๔ และเหมอนการกลาวถงสกกายทฏฐเปนตน อนละไดแลวในมรรคอนไวในมรรคท ๓ ฉะนน. อกอยางหนง ปฏฆสญญาเหลานไมมอยแกผเขารปาวจรฌานกจรงแตยอมไมมเพราะละไดแลวกหาไม เพราะวา การเจรญรปาวจรมใชเปนไปพรอมเพอความคลายความยนดในรป. อนง ปฏฆสญญาเหลานยอมเปนไปพรอมเพราะอาศยรป แตภาวนานยอมเปนไปพรอมเพอคลายความยนดในรปเพราะฉะนน สมควรจะกลาวไดวาปฏฆสญญาเหลานน พระโยคาวจรละไดแลวในฌานน. อนง ไมใชเพยงการกลาวเทานน แมการทรงจาไวอยางน โดย สวนเดยวนนแหละกสมควร จรงอย พระผมพระภาคเจาตรสวา เสยงเปนหนาม (ขาศก) ของผเขาปฐมฌาน ดงน เพราะยงละไมไดในกาลกอนแตกาลน แตในทนพระองคตรสความทอรปสมาบตทงหลายเปนอเนญชา และความทอรปสมาบตทงหลายเปนสนตวโมกข เพราะละ (ปฏฆสญญา) ไดแลวโดยแท กอาฬารดาบสกาลามโคตรเขาอรปฌาน ไมไดเหนและไมไดยนเสยงเกวยนประมาณหารอยเลมซงผานไปใกลทอาศย. บทวา นานตตสาน อมนสการา (เพราะไมมนสการซงนานตตสญญา) ความวา สญญาทงหลายทเปนไปในอารมณตางกน หรอสญญาทงหลายตางกน กในทนประสงคเอาสญญาเหลาน ทตรสจาแนกไวในวภงคอยางนวา ในสญญาเหลานน นานตตสญญาเปนไฉน ? สญญา กรยาทจาไดความเปนผจาไดของผไมเขาสมาบต หรอวา ผพรงพรอมดวยมโนธาต หรอวาผพรงพรอมดวยมโนวญญาณธาต เหลานนเรยกวา นานตตสญญาทงหลาย และ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 551สญญาทพรงพรอมดวยมโนธาต และมโนวญญาณธาตของผไมเขาสมาบตยอมเปนไปในอารมณอนมความแตกตางกน และสภาวะทตางกนซงตางกนดวยรปและเสยงเปนตน. อนง สญญาเหลานแมทง ๔๔ อยางน คอ กามาวจรกศลสญญา ๘ อกศลสญญา ๑๒ กามาวจรกศลวปากสญญา ๑๑ อกศลวปากสญญา ๒ กามาวจรกรยสญญา ๑๑มความตางกน มสภาวะตางกน ไมเหมอนกน เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา นานตตสญญา เพราะไมมนสการ เพราะไมใครครวญ เพราะไมคานง เพราะไมนามา เพราะไมพจารณานานตตสญญาเหลานน โดย ประการทงปวง ทานอธบายไววา เพราะไมใครครวญ ไมมนสการ ไมพจาร-ณาสญญาเหลานน กเพราะในอากาสานญจยตนะนน รปสญญา ปฏฆสญญาขางตน ยอมไมมแมในภพทเกดขนดวยฌานน จะปวยกลาวไปไยถงในกาลทเขาฌานนในภพนนอย เพราะฉะนน จงตรสความไมมสญญาแมทง ๒ นนดวยคาวา เพราะความกาวลวง เพราะความดบไปแหงปฏฆสญญาเหลานนดงน. แตในนานตตสญญาทงหลาย สญญา ๒๗ อยางน คอ กามาวจร-กศลสญญา ๘ กรยาสญญา (มหากรยา ๗ มโนทวาราวชชน ๑) ๙ อกศลสญญา(เวนโทสะ ๒) ๑๐ไมมในภพทเกดแลวดวยฌานน เพราะฉะนน พงทราบวาคานตรสไววา เพราะไมมนสการสญญาเหลานน เพราะวา แมในการเกดขน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 552เมอพระโยคาวจรเขาฌานนอย กเขาฌานเพราะไมมนสการสญญาเหลานนเลย แตเมอมนสการสญญาเหลานนกยอมไมเปนอนเขา ดงน กเมอวาโดยยอในสญญาเหลานน ตรสการละรปาวจรธรรมทงปวง ดวยคานวา รปสานสมตกกมา (เพราะการกาวลวงรปสญญาทงหลาย) ดงน และพงทราบวาตรสการละและการไมมนสการจตและเจตสกทเปนกามาพจรทงปวง ดวยคานวาปฏฆสาน อตถงคมา นานตตสาน อมนสการา เพราะความดบไปแหงปฏฆสญญา เพราะไมมนสการซงนานตตสญญา เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสชแจงอากาสานญจายตนสมาบตไวดวยบททง ๓ คอดวยการกาวลวงรปสญญา ๑๕ อยาง ดวยการดบไปแหงปฏฆสญญา ๑๐ อยางดวยการไมมนสการมานตตสญญา ๔๔ อยาง. หากมคาถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงทรงชแจงอยางนนตอบวา เพอจะใหเกดความอตสาหะ และเพอประโลมใจ (ทาใหเบกบานใจ)แกผฟงทงหลาย กถาหากอาจารยบางพวกซงมใชบณฑตจะพงกลาววา พระ-ศาสดายอมตรสวา พวกทานจงทาอากาสานญจายตนสมาบตใหเกด ดงน กอะไรหนอเปนประโยชน อะไรหนอเปนอานสงสของอากาสานญจายตนสมาบตทเกดขนนน เพราะฉะนน พระองคจงทรงชแจงสมาบตดวยเหตเหลาน โดยพระดารวา ขอชนเหลานนอยาไดเพอกลาวอยางนเลย ดงน. จรงอย ชนเหลานนไดฟงพระดารสนนแลว กจกคดวา ไดยนวา สมาบตนจกเปนเชนน จกสงบอยางน จกประณตอยางน พวกเราจกยงสมาบตนนใหเกด ทนนพวกเขาจกพากนทาอตสาหะเพอใหสมาบตนนใหเกดขน ดงน. กอกอยางหนง พระผมพระภาคเจาตรสยกยองอากาสานญจายตน-สมาบตน แกพระโยคาวจรเหลานนเพอประโลมใจ เหมอนพอคางบนาออย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 553ชอ วสกณฐกะ ทานเรยกวสกณฐกพาณชวา ผคางบนาออย ไดยนวาพอคางบนาออยนน ใชเกวยนบรรทกนาออยงบและนาตาลกรวดเปนตนไปปจจนตคามแลวโฆษณาวา พวกทานจงมารบนาออยงบวสกณฐกะ พวกทาน จงนารบนาออยงบ วสกณฐกะ ดงน. พวกชาวบานฟงโฆษณานนแลวกคดวา สงนรายนก ชอวา มพษ บคคลใดเคยวกนมน บคคลนนตองตายแมหนามแทงแลวกใหตายได สงทง ๒ นรายนก มนจะมประโยชนอะไร ดงนจงพากนปดประตบาน และใหพวกเดกหนไป. พอคาเหนการกระทานนแลวจงคดวา ชาวบานเหลานนไมฉลาดในโวหาร เอาเถอะเราจกใชเขาซอไปดวยอบาย จงโฆษณาวา พวกทานจงมารบนาผงหวาน พวกทานจงมารบนาตาลอรอย พวกทานจะไดนาออยงบและนาตาลกรวดราคาพอสมควร จะเอามาสกปลอม และกหาปณะปลอมเปนตนมาซอกได ดงน. พวกชาวบานฟงคานนแลว ตางกพากนราเรงดใจไปใหราคาแมมากถอเอาแลว. ในคาเหลานน พงเทยบเคยงอปมาพระดารสทพระผมพระภาคเจาตรสวา พวกเธอจงยงอากาสานญจายตนสมาบตใหเกดดงน เปรยบเหมอนการโฆษณาของพอคาวา พวกทานจงรบงบนาออยวสกณฐกะ ดงน. พระผม พระภาคเจาตรสวา พวกเธอพงทาอากาสานญจายตนะใหเกดดงน เปรยบเหมอนพวกชาวบานพากนคดวา สงทง ๒ นรายกาจนก อะไรเลา เปนประ-โยชนในทน. คนทฟงกจะคดวา อะไรหนอเปนอานสงสในทน พวกเรายอมไมทราบคณของสงน ทนน เมอพระผมพระภาคเจาประกาศอานสงส มการกาวลวงรปสญญาเปนตน เหมอนเมอพอคานนโฆษณาคาเปนตนวา พวกทานจงมารบเอานาผงหวานไปเถด ดงน. พระผมพระภาคเจาตรสสรรเสรญคณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 554อากาสานญจายตนสมาบต กเพอใหเกดความอตสาหะ และเพอประโลมใจดวยทรงพระดารวา ชนเหลานอนพระองคใหรนเรงพอใจแลว ดวยอานสงสนจกทาอตสาหะใหญแลวจกยงสมาบตใหเกด ดงน เหมอนชาวบานทงหลายเหลานนฟงคาโฆษณาพอคา แลวใหราคาแมมาก ถอเอางบนาออย ฉะนน

วนจฉยคาวาอากาสานญจายตนะ

พงทราบวนจฉยในคาวา อากาสานจายตนสาสหคตดงตอไปน. อากาศทชอวา อนนตะ เพราะอรรถวา ไมมทสด. อากาศนนแหละไมมทสด ชอวา อากาสานนตะ อากาสานนตะนนแหละ ชอวาอากาสานญจะ อากาศอนไมมทสดนน ชอวา อายตนะ เพราะอรรถวาเปนทตงมนของฌานพรอมทงสมปยตธรรมน ดจทตงอยของเทพทงหลาย ชอวา เทวายตนะ เพราะฉะนน ฌานนจงชอวา อากาสานญจายตนะดวยประการฉะน อากาสานญจะนนดวย เปนอายตนะดวย เพราะฉะนนจงชอวา อากาสานญจายตนะ คาวา อากาสานญจายตนะน เปนชอของกส-ณคฆาฏมากาส (อากาศทเพกกสณ). ฌานทสหรคตกบสญญาทถงอปปนาในอากาสานญจายตนะนน ชอวา อากาสานญจายตนสญญาสหคตะ กในทอนตรสวา อากาศเปนอนนตะ (ไมมทสด) ฉนใด ในทนมไดทรงถอเอาอากาศอนไมมทสด หรอวา เลกนอยฉนนน เพราะเมอทรงถอเอาอากาศอนไมมทสด กไมถอเอาอากาศเลกนอย เมอถอเอาอากาศเลกนอยกไมถอเอาอากาศอนไมมทสด ครนเมอเปนเชนนน อารมณ ๔ หมวดกไมสมบรณเทศนากไมได ๑๖ ครง แตพระอธยาศยของพระสมมาสมพทธเจาเพอทาเทศนาในทน ๑๖ ครง เพราะฉะนน จงไมตรสคาวา ไมมทสด หรอวาเลกนอย แต

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 555ตรสวา อากาสานญจายตนสญญาสหคตะ (สหคตดวยอากาสานญจายตน-สญญา) กเมอเปนเชนนน คาแมทง ๒ กยอมเปนคาททรงถอเอาเหมอนกนอารมณ ๔ หมวดกสมบรณ เทศนากถง ๑๖ ครง เนอความพระบาลทเหลอ พงทราบโดยนยทกลาวไวในหนหลงแล. อนง ในอากาสานญจายตนะน ชอวา ทกขาปฏปทา เพราะความลาบากในการสนไปแหงนกนตในรปาวจรจตตถฌาน ชอวาเปนทนธาภญญาเพราะความชกชาในการอบรมอปปนาของผมความยนดในนกนตอนสนไปแลว.และพงทราบสขาปฏปทา และขปปาภญญา โดยปรยายตรงกนขาม. กฌานทเปนไปในอากาศทเพกกสณเลกนอย พงทราบวาเปนปรตตารมณ ฌานทเปนไปในอากาศทเพกกสณกวางขวางพงทราบวาเปนอปปมาณารมณ. แมในฌานน มธรรมหมวดละ ๒๕ ดวยอานาจจตตถฌาน เหมอนในอเบกขาพรหมวหารกในอากาสานญจายตนะน ฉนใด แมในวญญาณญจายตนะเปนตน นอกจากนกมธรรมหมวดละ ๒๕ ฉนนน แตขาพเจาจกพรรณนาเหตสกวาการตางกนในวญญาณญจายตนะเปนตนเหลานนเทานน. พงทราบวนจฉยในคาวา อากาสานจายตน สมตกกมา (เพราะกาวลวงอากาสานญจายตนะ) นตอไป. กอากาสานญจะ ชอวา อายตนะเพราะอรรถวาเปนทตงมนของฌานนนโดยนยทกลาวไวกอนนนแหละ เพราะเหตนน แมฌานนกชอวา อากาสานญจายตนะ. แมอารมณของอากาสา-นญจายตนะนน กพงทราบโดยนยทกลาวแลว พระโยคาวจรพงกาวลวงธรรมแมทง ๒ คอ ฌานนและอารมณน ดวยการไมทาใหเปนไปและไมมนสการแลวพงเขาถงวญญาณญจายตนะนอย เพราะฉะนน พงทราบวา ทรงรวมสงทง ๒ น แลวตรสคานวา เพราะการกาวลวงอากาสานญจายตนะ ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 556 พงทราบวนจฉยในคาวา วาณจายตนสาสหคต นตอไปทสดแหงวญญาณนนไมม ดวยสามารถทพงทาไวในใจวา อนนตง เพราะเหต นน วญญาณนนจงชอวา อนนตะ อนนตะนนแหละ ชอวา อานญจง พระ-ผมพระภาคเจา ไมตรสวาวญญาณอนไมมทสด ชอวา วญญาณานญจะ แตตรสวา วญญาณญจะ ดงน เพราะวา ในคาวา วญญาณญจะน เปนรฬหศพท(ศพททนยมใชกน ). วญญาณญจะนนแหละ ชอวา อายตนะ เพราะอรรถวาตงมนดวยสญญาน เพราะเหตนน จงชอวา วญญาณญจายตนะ ฌานท สหรคตดวยสญญาทเปนไปในวญญาณญจายตนะนน เพราะเหตนน ฌานนนจงชอวา วญญาณญจายตนสญญาสหคตะ คาวา วญญาณญจายตนสญญา-สหคตะ นเปนชอของฌานซงมวญญาณทเปนไปในอากาศเปนอารมณ. ในวญ-ญาณญจายตนะนเปนทกขาปฏปทา เพราะลาบากในความสนไปแหงนกนตในอากาสานญจายตนสมาบต เปนทนธาภญญา เพราะความชกชาในการอบรมอปปนาของผมนกนตใหสนไป เปนสขาปฏปทาและเปนขปปาภญญาโดยปรยายตรงกนขาม พงทราบฌานนวาเปนปรตตารมณ เพราะปรารภสมาบตทมการเพกกสณเลกนอยเปนอารมณเปนไป พงทราบวา เปนอปปมาณารมณ โดยปร-ยายตรงกนขาม คาทเหลอเชนเดยวกบคากอนนนแหละ. พงทราบวนจฉยในคาแมนวา วาณจายตน สมตกกมา(เพราะกาวลวงวญญาณญจายตนะ) ตอไป. วญญาณญจะ ชอวา อายตนะ เพราะอรรถวาเปนทตงมนของฌานนนโดยนยทกลาวไวในกอนนนแหละ เพราะฉะนน แมฌานกชอวา วญญา-ณญจายตนะ แมอารมณของฌานนนโดยนยทกลาวแลวนนแหละ กเรยกวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 557วญญาณญจายตนะ พระโยคาวจรกาวลวงสงทง ๒ คอ ฌานน และอารมณนดวยประการฉะน ดวยการไมใหเปนไป และดวยไมมนสการ แลวจงเขาถงอากญจญญายตนะนอย เพราะฉะนน พงทราบวา ทรงรวมสงทง ๒ นเขาดวย กนแลวตรสคานวา เพราะกาวลวงวญญาณณญจายตนะ ดงน. พงทราบวนจฉยในคาวา อากจายตนสาสหคต นตอไป กฌานน ชอวา อากญจนะ เพราะอรรถวา ไมมอะไรแมหนอยหนงมอธบายวา โดยทสดแมเพยงภงคขณะกไมพงเหลอ คอ มไดมอย. ดงน.ความเปนแหงความไมมอะไรหนอยหนง ชอวา อากญจญญะ. คาวาอากญจญญะน เปนชอของฌานทปราศจากอากาสานญจายตนะและวญญาณเปนอารมณ. อากญจญญะนน เปนอายตนะดวยอรรถวาเปนทตงมนดวยสญญานเพราะฉะนน ฌานนจงชอวา อากญจญญายตนะ ฌานทสหรคตดวยสญญาเปนไปในอากญจญญายตนะนน ชอวา อากญจญญายตนสหคตะ คาวาอากญจญญายตนสหคตะน เปนชอของฌานทมอารมณปราศจากวญญาณทเปนไปในอากาศ. ในอากญจญญายตนะน เปนทกขาปฏปทา เพราะลาบากในการสนแหงนกนต แหงวญญาณญจายตนสมาบต เปนทนธาภญญา เพราะความชาในการอบรมอปปนาของผใครในการสนไป เปนสขาปฏปทา และขปปาภญญาโดยปรยายตรงกนขาม พงทราบชอวา ความเปนปรตตารมณ เพราะความมอารมณปราศจากวญญาณทเปนไปในอากาศทเพกกสณเลกนอย ชอวา ความเปนอปปมาณารมณ โดยปรยายตรงกนขามกบปรตตารมณ. คาทเหลอเชนกบนยกอนทงนนแล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 558 พงทราบวนจฉยแมในคาวา อากจายตน สมตกกมา น ตอไป. อากญจญญะ โดยนยกอนนนแหละชอวา เปนอายตนะ เพราะอรรถวาเปนทตงมนของฌานนน เพราะฉะนน แมฌานกชอวา อากญจญ-ญายตนะ แมอารมณชอวา อากญจญญายตนะ โดยนยทกลาวแลวนนแหละ คาทเหลอเชนกบนยกอนทงนน พงทราบการกาวลวงสงแมทง ๒คอ ฌานนนดวย อารมณนนดวย โดยการกระทาไมใหเปนไป และโดยไมมนสการ และพงเขาถงเนวสญญานาสญญานอย เพราะฉะนน พงทราบวา พระผมพระภาคเจาทรงรวมสงทง ๒ นแลวตรสวา เพราะการกาวลวงอากญ-จญญายตนะ ดงน. พงทราบวนจฉยในคาวา เนวสานาสายตนสหคต นตอไป. กฌานนน ตรสเรยกวา เนวสญญานาสญญายตนะ เพราะสภาวะแหงสญญาใด สญญานนยอมมแกผปฏบตอยางไร เพอแสดงสญญานนนกอน จงทรงยกบทวา เนวสญญนาสญญ ขนในวภงค แลวตรสวา พระโยคาวจรยอมมนสการอากญจญญายตนะนนนนแหละโดยสงบ ยอมเจรญสมาบตอนมสงขารเหลออย เพราะเหตนน จงตรสเรยกวา เนวสญญนาสญญ ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สนตโต มนสกโรต (ยอมมนสการโดยความสงบ) ไดแก ยอมมนสการวา สมาบตนสงบหนอ เพราะทาแมความไมมใหเปนอารมณตงอยได แลวมนสการสมาบตนน วาเปนความสงบเพราะอารมณสงบ. ถามวา ถามนสการโดยความสงบแลว การกาวลวงจะมอยางไร ตอบวา เพราะความเปนผตองการจะไมนกถง. จรงอย พระโยคาวจรนนยอม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 559มนสการฌานนนโดยความสงบแมกจรง ถงอยางนน การคานง การประมวลมามนสการนนยอมไมมแกพระโยคนนวา เราจกนกถง เราจกเขา เราจกอธฐานเราจกออก เราจกพจารณาฌานนน ดงน. ถามวา เพราะเหตไร ? ตอบวา เพราะเนวสญญานาสญญายตนะเปนธรรมสงบกวา ประณตกวาอากญจญญายตนะ. เหมอนอยางวา พระราชาเสดจขนทรงบนคอชางตวประเสรฐ เสดจเทยวไปในทางพระนคร โดยอานภาพแหงพระราชาผเปนใหญ ทรงทอดพระเนตรคนมศลปะมชางแกะสลกงาเปนตนนงผาผนหนง โผกผาผนหนงทศรษะทะมดทะแมงมตวเกลอนกลนดวยผงงาเปนตนกาลงทาศลปะแกะสลกงาเปนตนมใชนอย กทรงพอพระทยในความฉลาดของชางเหลานน อยางนวานาอศจรรยหนอ อาจารยผฉลาดสามารถกระทาศลปะทงหลายชอแมเชนนไดดงน แตมไดมพระดารอยางนวา โอหนอ ตวเรากพงสละราชสมบตแลวเปนนกศลปะเชนน ดงน ขอนนเปนเพราะเหตไร เพราะความทราชสมบตมคามากพระองคกทรงเสดจผานนกศลปะทงหลายไป ฉนใด พระโยคาวจร กฉนนนเหมอนกน ยอมมนสการสมาบตนนโดยสงบแมกจรง ถงอยางนน ทานกไมคานง ไมประมวลมา ไมมนสการวา เราจกนกถง จกเขาสมาบต จกอธษฐานจกออก จกพจารณาสมาบตน ดงน เมอมนสการสมาบตนนโดยสงบอยยอมบรรลสญญาถงอปปนาอนละเอยดอยางยงนนโดยนยทกลาวไวในกาลกอนนนแหละ ชอวา เนวสญญนาสญญ ยอมมดวยสมาบตใด ตรสเรยกสมาบตนนวา พระโยคยอมเจรญสมาบตมสงขารทเหลอเปนอารมณ ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 560 คาวา สมาบตมสงขารทเหลอเปนอารมณ คออรปสมาบตท ๔ มสงขารถงความละเอยดทสด. บดน เพอทรงแสดงพระดารส ทตรสวา เนวสญญานาสญญายตนะดวยสามารถแหงสญญาทพระโยคาวจรบรรลอยางนโดยเนอความ จงตรสวาบทวา เนวสญญานาสญญายตนะ ไดแก ธรรมทงหลาย คอ จตและเจตสกของบคคลผเขาสมาบตเนวสญญานาสญญายตนะ หรอผบงเกดขนในเนวสญญา-นาสญญายตนภพ หรอพระขณาสพผอยเปนสขในทฏฐธรรม. บรรดาทานทง ๓เหลานน ในทนทรงประสงคเอาธรรม คอ จตและเจตสกของผเขาสมาบต. สวนวจนตถะในฌานนนพงทราบดงน. ฌานทชอวา เนวสญญา-นาสญญา (มสญญากมใช ไมมสญญากมใช) เพราะอรรถวา สญญาของ ฌานพรอมทงสมปยตธรรมมอยกมใชไมมสญญากมใช คอ ไมมสญญาหยาบมแตสญญาละเอยด ฌานนนเปนสภาวะทมสญญา กมใชไมมสญญากมใชดวยเปนอายตนะเพราะนบเนองดวยมนายตนะและธรรมายตนะดวย เพราะเหตนนฌานนน จงชอวา เนวสญญานาสญญายตนะ. อกอยางหนง สญญาในฌานน ชอวา เนวสญญา (ไมใชสญญา)เพราะไมสามารถทากจของสญญาไดโดยเฉพาะ และชอวา นาสญญา (ไมมสญญา) เพราะเปนธรรมมอยโดยละเอยดแหงสงขารทเหลอ เพราะฉะนน ฌานนนจงชอวา เนวสญญานาสญญา. ฌานทชอวา เนวสญญานาสญญานนดวย ชอวา เปนอายตนะ เพราะอรรถวาเปนทตงมนแหงธรรมทเหลอดวย เพราะเหตนน จงชอวา เนวสญญานาสญญายตนะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 561 อนง ในเนวสญญานาสญญายตนฌานน สญญาเปนเชนนอยางเดยว กหาไม โดยทแท แมเวทนากชอวา เนวเวทนานาเวทนา (มเวทนากมใชไมมเวทนากมใช) แมจต กชอวา เนวจตตนาจตตะ (มจตกมใช ไมมจตกมใช) แมผสสะ กชอวา เนวผสสนาผสสะ (มผสสะกมใชไมมผสสะกมใช). ในสมปยตตธรรมทเหลอกนยน. แตเทศนานพงทราบวา ทรงกระทาสญญาใหเปนประธาน. บณฑตพงทราบเนอความนดวยอปมาทงหลายตงแตเรองนามนทาบาตรเปนตน. ไดยนวา สามเณรเอานามนทาบาตรวางไว ในเวลาดมขาวยาคพระเถระกลาวกะสามเณรวา สามเณรจงนาบาตรมา สามเณรเรยนทานวาในบาตรมนามนขอรบ ทนนพระเถระจงกลาววา สามเณรจงนามา เราจกใสใหเตมทะนานตวงนามน สามเณรจงเรยนวา ทานขอรบนามนไมม. ในการอปมานน นามน ชอวา มอย เพราะอรรถวาเปนของไมควรกบขาวยาค เพราะความมอยในภายใน นามนนน ชอวา ไมม เพราะความไมมใสวตถทงหลายมทะนานเปนตน ฉนใด สญญาแมนนกฉนนน ชอวาสญญากมใช เพราะไมสามารถเพอทากจของสญญาโดยเฉพาะ และชอวาไมมสญญากไมใช เพราะความมอยโดยความเปนของละเอยดแหงสงขารทเหลอ. ถามวา กในฌานน กจของสญญาเปนอยางไร ? ตอบวา กจของสญญาคอการจาไดหมายรอารมณ และการเขาถงความเปนอารมณแหงวปสสนาแลวเกดความเบอหนาย. จรงอย สญญานนไมอาจทากจคอการจาไดหมายรโดยฉบพลน ดจเตโชธาตในนา (เดอดจน) แหง ไมสามารถทากจคอการเผาไหม. สญญาน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 562ไมอาจเพอทาแมเขาถงความเปนอารมณแหงวปสสนาแลวใหเกดความเบอหนาย เหมอนสญญาในสมาบตอนทเหลอ (เวนสญญาในฌานน) เพราะวา ภกษไมไดอาศยขนธเหลาอนทาไว จงชอวา ไมสามารถเพอพจารณาขนธ คอเนวสญญานาสญญายตนะแลวบรรลนพพทา. ถงทานพระสารบตรเถระผเหนแจงโดยปกต และทานทมปญญามากพงสามารถเชนกบพระสารบตร แมทานนนกพงเหนไดดวยสามารถการพจารณาเปนกลาปะ (กอง ๆ) เทานนอยางนวานยวาธรรมเหลานไมมแลวกม ครนมแลวกปรวนแปรไป มใชเหนดวยสามารถแหงวปสสนาธรรมตามบท สมาบตน ถงความละเอยดอยางน บณฑตพงทราบเนอความนดวยการอปมาเหมอนนาในหนทาง เหมอนอปมาดวยนามนทาบาตรตอไป. ไดยนวา สามเณรเดนไปขางหนาพระเถระผเดนทางเหนนาหนอยหนงแลวเรยนพระเถระวา ทานขอรบ มนา โปรดถอดรองเทาเถอะครบ ลาดบนนพระเถระกลาววา ถามนา เธอจงนาผาอาบนามา ฉนจกสรงนา สามเณรเรยนวานาไมมขอรบ ดงน. ในคาอปมานนพงทราบวา ชอวา นามอย ดวยอรรถวาเพยงเปยกรองเทา ทชอวา ไมม ดวยอรรถวาไมพอทจะอาบ ฉนใด สมาบตนนกฉนนนชอวา เนวสญญา (ไมมสญญา) เพราะไมสามารถทากจของสญญาโดยฉบพลนได ชอวา ไมมสญญากมใช เพราะสญญามอย โดยความเปนของละ-เอยดแหงสงขารทเหลอ และมใชจะเปรยบดวยขออปนาเหลานเทานน พงยงเนอความนใหแจมแจงดวยอปมาทสมควรแมอนอก. โดยนยทกลาวมา ฌานชอวา เนวสญญานาสญญายตนสญญา-สหคตะ เพราะอรรถวา สหรคตดวยสญญาทเปนไปในเนวสญญานาสญญายตนะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 563น หรอสหรคตดวยสญญาทเปนเนวสญญานาสญญายตนะ คานเปนชอของฌาน ทมอารมณ (กาวลวง)อากญจญญายตนสมาบต. ในฌานน ชอวา เปนทกขาปฏปทา เพราะเปนทกขในการสนไปแหงนกนตในอากญจญญายตน-สมาบต ทชอวา ทนธาภญญา เพราะความชกชาในการอบรมอปปนาของผมนกนตทสนไป ชอวาเปนสขาปฏปทาและขปปาภญญา โดยปรยายตรงกนขาม. พงทราบความเปนปรตตารมณ เพราะปรารภสมาบตมอารมณปราศจากวญญาณทเปนไปในอากาศซงเพกกสณขนเลกนอยเปนไป พงทราบความเปนอปปมาณารมณโดยปรยายตรงกนขาม คาทเหลอเชนกบนยกอนนนแหละ. พระพทธเจาผทรงเปนนาถะ มพระ- รปไมมใครเสมอเหมอน ตรสอรปฌาน ๔ อยางอนใดไว พระโยคครนทราบอรปฌาน ๔ นนแลว พงรแมกถาปกณณกะในอรป ฌานนน ตอไป.เพราะอรปสมาบต แมทง ๔ เหลาน ยอมมเพราะการ กาวลวงอารมณ นกปราชญผมปญญาไม ปรารถนา จะละเลยอธบายขององคแหงสมาบต เหลานน. จรงอย บรรดาสมาบตเหลานน พงทราบอรปสมาบตทง ๔ ซงเกดขนโดยการกาวลวงอารมณโดยประการทงปวง คอ อรปสมาบตทหนงกาวลวงฌานทมรปนมต อรปสมาบตท ๒ กาวลวงอากาศ อรปสมาบตท ๓ กาวลวงวญญาณทเปนไปในอากาศ อรปสมาบตท ๔ กาวลวงโดยการปราศจากวญญาณทเปนไปในอากาศ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 564 แตบณฑตทงหลายไมปรารถนาการกาวลวงองคในสมาบตเหลานน ซงไมมเหมอนรปาวจรสมาบต ดวยวาในรปาวจรสมาบตทงหมดเหลานน ยอมมองคของฌาน ๒ เทานน คอ อเบกขา และเอกคคตาจต. แมเมอเปนเชนนน สมาบตทเกดหลง ๆ ในทน กเปน สภาพประณตดกวาสมาบตกอน ๆ พงทราบ อปมาในสมาบตเหลานน ดจพนปราสาท และผาสาฎก ตอไป. เหมอนอยางวา ปราสาท ๔ ชน ปราสาทชนลางสดมกามคณ ๕ อน ประณตดวยอานาจแหงการฟอนรา ขบรอง ประโคมดนตร กลนหอมดอกไมอนนาพอใจ เครองดมโภชนะมรสอนด มทนงทนอน และเสอผาอนเปนทพยเปนตนปรากฏแลว ปราสาทชนท ๒ มกามคณเหลานนประณตกวาชนทหนง ปราสาทชนท ๓ มกามคณเหลานนประณตกวาชนทสอง ปราสาทชนท ๔ มกามคณเหลานนประณตกวาทกชน. ในปราสาทเหลานน พนของปราสาทแมทง ๔ เหลานน ไมมความตางกนแมกจรง ถงอยางนน ปราสาทชนบน ๆกประณตกวาปราสาทชนลาง ๆ เพราะวเศษกวาดวยสมฤทธแหงกามคณ ๕และเปรยบเหมอนผาสาฎก ๔ ชน ๓ ชน ๒ ชน และ ๑ ชนของดายอยางหยาบ อยางละเอยด อยางละเอยดกวา อยางละเอยดทสดซงหญงคนหนงกรอไวโดยกวางและยาวเทากน บรรดาผาสาฎกเหลานน แมทง ๔ มกวางยาวเทากนไมแปลกกน แตวา ผาททอครงหลง ๆ ประณตกวาททอครงกอน ๆ โดยมสมผสสบาย มเนอละเอยด และมคามาก ฉนใด ในอรปฌานสมาบตแมทง๔ เหลาน กฉนนน เหมอนกน องคฌานเหลานมเพยง ๒ อยาง คอ อเบกขา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 565และเอกคคตาจตเทานนกจรง ถงอยางนน ในทนพงทราบวา องคฌานหลง ๆประณตดกวา โดยความประณตและประณตกวาองคฌานเหลานน เพราะการเจรญวเศษโดยแท กฌานเหลานนประณตและประณตโดยลาดบ ดวยประการ ฉะน. (พงทราบอปมาตอไป) บรษคนหนง ยนเกาะมณฑปในท ไมสะอาด อกคนหนง ยนอาศยบรษผนน อกคนหนง ไมอาศยยนอยภายนอก อก คนหนง อาศยคนทอยภายนอกยนอย บณฑตผมปรชา พงทราบอรปแมทง ๔ โดยความเปนสภาวะเสมอกน ดจบรษ๔ คน เหลาน โดยลาดบ. ในคาถานน พงทราบการประกอบเนอความ ดงตอไปน. ไดยนวา มณฑปหลงหนงตงอยในทไมสะอาด ภายหลงบรษคนหนงเดนมาจากบรษ ๔ คนเหลานน โดยลาดบ รงเกยจอยซงทอนไมสะอาดนน จงเอามอยดมณฑปนนยนอย ดจยดตดทมณฑปนน ภายหลงอกคนหนงมายนพงบรษซงตดทมณฑปนน ตอมาคนอนอกมาแลวคดวา บคคลคนทยนเกาะมณฑป และบรษทยนพงทง ๒ คนนยนไมด และเขาทง ๒ นนจะตกไปในบอทไมสะอาดของมณฑป เอาเถอะเราจกยนในภายนอกมณฑป ดวยเหตนน เขาจงไมยนอาศยคนทยนพงนน แลวไปยนอยภายนอกมณฑปทเดยว ตอมามบรษอกคนหนงมาแลวคดเหนวา บรษคนทยนเกาะมณฑป และบรษคนท

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 566ยนพงบรษนนไมมความเกษม รวาคนทยนอยภายนอกมณฑปยนดแลว จงไดยนพงบรษคนนน. ในคาเหลานน บณฑตพงเหนอากาศทเพกกสณขน พงเหนเหมอน มณฑปในประเทศทไมสะอาด. อากาสานญจายตนฌานซงมอากาศเปนอารมณเพราะรงเกยจรปนมต พงเหนเหมอนบรษยนเกาะมณฑป เพราะรงเกยจของไมสะอาด. วญญาณญจายตนฌานทปรารภอากาสานญจายตนฌานซงมอากาศเปนอารมณเปนไปแลว พงเหนเหมอนบรษคนยนพงคนทยนเกาะมณฑป.อากญจญญายตนฌาน ไมทาอากาสานญจายตนฌานใหเปนอารมณ ทาความไมมแหงอากาสานญจายตนะนนใหเปนอารมณ เปรยบเหมอนบรษคดถงความไมเกษมของบรษแมทงสองนน จงไมอาศยบรษนนแลวไปยนภายนอก.เนวสญญานาสญญายตนฌานทปรารภอากญจญญายตนะซงตงอยในประเทศภายนอก กลาวคอความไมมวญญาณเปนไปแลว พงเหนเหมอนบรษคดวาบรษผยนเกาะมณฑป และบรษผยนพง ทงสองนนไมมความเกษม รวาบรษผยนอยภายนอกเปนผยนดแลว จงยนพงบรษนนอย ฉะนน. กเนวสญญานา-สญญายตนะ เมอจะเปนไปไดอยางน ยอมกระทาอรปฌาน ๓ น ใหเปน อารมณ เพราะความไมมอารมณอนเหมอน ประชาชนยกพระราชาครองราชย แมท ตนเหนวาไมด เพราะเหตแหงการเปนอย. จรงอย เนวสญญานาสญญายตนะน ยอมทาอากญจญญายตนะนนแมอนเหนแลวไมดอยางนวา อากญจญญายตนสมาบตน มวญญาณญจายตนะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 567เปนขาศกใกลใหเปนอารมณ เพราะความไมมอารมณอน. ถามวา เหมอน อะไร. ตอบวา เหมอนประชาชนยกพระราชาทตนเหนวาไมดขน ครองราชยเพราะเหตแหงการเปนอยเปนเหต. เหมอนอยางวา พระราชาผเปนใหญในทวปทงหมด องคหนง ไมสารวมมความประพฤตทางกาย วาจา และทางใจหยาบคาย ประชาชนเหนโทษอยางนวา พระราชาองคนมวาจาหยาบคาย แตเมอไมไดความเปนอยในทอน จงตองอาศยพระราชาพระองคนน เพราะเหตแหงการเปนอย ฉนใด เนวสญญานาสญญายตนะน เมอไมไดอารมณอน กกระทาอากญจญญายตนะ แมทตนเหนแลววาไมดนนใหเปนอารมณ ฉนนนนนแหละ อนง ฌานคอเนวสญญานาสญญายตนะน เมอทาอยดวยอาการอยางน ยอมอาศยอรปฌานท ๓ น จงเปน ไปไดแล เหมอนบคคลขนบนไดยาวพงเกาะ แมบนไดไว และเหมอนบคคลขนสยอดภ- เขาพงเกาะยอดภเขา หรอเหมอนบคคลขน สภเขาศลา กตองอาศยเขาของตนเทานน ฉะนน. อรปาวจรกศล จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 568 เตภมกกศลธรรม ๓ ประเภท

กามาวจรกศล

[๑๙๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยโสมนส สมปยตดวยญาณ เกดขนเปนอยางตา ฯลฯ เปนอยางกลาง ฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบดฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯเปนวรยาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางตาฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? กามาวจรกศลจต สหรคตดวยโสมนส สมปยตดวยฌาน เกดขนโดยมการชกจง ฯลฯ สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากญาณ เกดขน ฯลฯสหรคตดวยโสมนส วปปยตจากญาณ เกดขนโดยมการชกจง ฯลฯ สหรคต ดวยอเบกขา สมปยตดวยญาณ เกดขน ฯลฯ สหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยญาณ เกดขนโดยมการชกจง ฯลฯ สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากฌาณ เกดขน ฯลฯ สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากญาณ เกดขนโดยมการชกจง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 569เปนอยางตา ฯลฯ เปนอยางกลาง ฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบดฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยา-ธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางประณตฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตา-ธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. กามาวจรกศล จบ

รปาวจรกศล

[๑๙๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม สงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานทมปฐวกสณเปนอารมณ ฯลฯเปนอยางตา ฯลฯ เปนอยางกลาง ฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทา-อธบด ฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯเปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯเปนวรยาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางตาฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 570 ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงรปภม บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯบรรลปญจมฌาน ทมปฐวกสณเปนอารมณ ฯลฯ เปนอยางตา ฯลฯ เปนอยางกลาง ฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบดฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯเปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยา-ธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางประณตฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตา-ธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางตา ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. รปาวจรกศล จบ

อรปาวจรกศล

[๑๙๕] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวงรปสญญาโดยประการทงปวง เพราะความดบไปแหงปฏฆสญญา เพราะไม มนสการซงนานตตสญญา จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวยอากาสานญจาย-ตนสญญาไมมทกขไมมสข เพราะละสขและทกขได เพราะโสมนสและโทมนสดบสนทในกอน มสตบรสทธ เพราะอเบกขาเปนอยางตา ฯลฯ เปนอยางกลางฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 571เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางประณตฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตา-ธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวงอากาสานญจายตนะโดยประการทงปวง จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวยวญญาณญจายตนสญญา ไมมทกขไมมสข ฯลฯ เปนอยางตา เปนอยางกลางฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯเปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯเปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยา-ธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางประณตฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตา-ธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางตา ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวงวญญาณญจายตนะโดยประการทงปวง จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 572อากญจญญายตนสญญา ไมมทกขไมมสข ฯลฯ เปนอยางตา ฯลฯ เปนอยางกลาง ฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯเปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวรยา-ธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางประณตฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนจตตา-ธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางตา ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคปฏปทาเพอเขาถงอรปภม เพราะกาวลวง อากญจญญายตนะโดยประการทงปวง จงบรรลจตตถฌาน อนสหรคตดวยเนวสญญานาสญญายตนสญญา ไมมทกขไมมสข ฯลฯ เปนอยางตา ฯลฯเปนอยางกลาง ฯลฯ เปนอยางประณต ฯลฯ เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ เปนจตจาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางตา ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนฉนทาธบดอยางประณตฯลฯ เปนวรยาธบดอยางตา ฯลฯ เปนวรยาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวรยา-ธบดอยางประณต ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางตา ฯลฯ เปนจตตาธบดอยางกลางฯลฯ เปนจตตาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางกลาง ฯลฯ เปนวมงสาธบดอยางประณต อยในสมยนน ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อรปาวจรกศล จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 573 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ อธบายกศลทเปนไปในภม ๓

บดน กศลทเปนไปในภม ๓ แมทงหมดเหลาน ยอมเปนไปโดยประเภท ๓ มประเภทตาเปนตน กเพอแสดงประเภทนนแหงธรรมเหลานน จงทรงเรมคาเปนตน วา กตเม ธมมา กสลา ดงนอก. บรรดาบทเหลานน บทวา หน (ตา) ไดแก ลามก คอ หยาบพงทราบกศลตาดวยสามารถแหงการประมวลมา กศลทมในทามกลางแหงหนะและอตตมะ ชอวา มชฌมะ (อยางกลาง) กศลทนาไปสความเพยรชอวา ประณต ไดแก กศลทสงสด บณฑตพงทราบกศลแมเหลานน ดวยอานาจการประมวลมานนแหละ. จรงอย ในขณะทประมวลมาซงกศลใด จะเปนฉนทะ หรอวรยะหรอจตตะ หรอวมงสาเปนหนะ (อยางตา) มอย กศลนน ชอวา ตา.ธรรมเหลานนเปนมชฌมะ เปนประณตแหงกศลใด กศลนน ชอวา มชฌมะและปณตะ. กกศลใดประมวลมาซงฉนทะคอความเปนผใครเพอจะทา ทาฉนทะใหเปนธระ ใหเปนใหญ ใหเปนประธาน กศลนนชอวา ฉนทาธปไตยเพราะความทกศลมาแลวโดยฉนทาธบด และในวรยาธปไตยเปนตน กนยนแหละ. แตในทน พงถอเอานยทงหลายทตงไวแลว คอ นยทจาแนกไวกอนเปนนย ๑ คาวา หนะ เปนนย ๑ คาวา มชฌมะ เปนนย ๑ คาวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 574ปณตะ เปนนย ๑ และคาวา ฉนทาธปไตย เปนนย ๑ นยทง ๕ เหลานในฉนทาธปไตยเทานกอน. แมในวรยาธปไตยเปนตนกอยางน เพราะฉะนนปญจกนยทง ๔ จงเปน ๒๐ นย. อกอยางหนง เปน ๒๐ นย แมอยางน คอ นยแรกเปนสทธกนย ๑ นย ๓ นยมคาวา หนะเปนตน (มชฌมะ และปณตะ)นย ๔ นยมคาวา ฉนทาธปไตยเปนตน (วรยะ จตตะ วมงสา) และนย ๑๒นยมคาวา ฉนทาธปเตยเย หน (ฉนทะเปนตน กบหนะเปนตน ) นยเหลานเปนมหานย ๒๐ กอน. ถามวา ทรงจาแนกนยเหลานนไวในทไหน ? ตอบวา ในหนตกะ ในมหาปกรณ. แตในฐานะน พงถอเอากองธรรมมชฌมะจากหนตกะ แลวแบงเปน ๓สวน ดวยอานาจหนะ มชฌมะ ปณตะ พงเวนกองธรรมมชฌมะแมจากหนตกะนนแลวถอเอาหนะและปณตะ แลวแบงออกอยางละ ๙ สวน เพราะวาในหนะนนแหละ กศลธรรมทตากม กศลธรรมทปานกลางกม กศลธรรมทประณตกม ถงแมในปณตะเลา กศลธรรมทตากม กศลธรรมทปานกลางกม กศลธรรมทประณตกม. อนง ในธรรมทเปนหนะและหนะ กศลธรรมทเปนหนะ (ตา)กม ในธรรมทเปนหนะและหนะ กศลธรรมทเปนมชฌมะกม ในธรรมทเปนหนะและหนะ กศลธรรมทเปนปณตะกม ในธรรมทเปนหนะและมชฌมะ กศล-ธรรมทเปนหนะกม ในธรรมทเปนหนะและมชฌมะ กศลธรรมทเปนมชฌมะกม ในธรรมทเปนหนะและมชฌมะ กศลธรรมทเปนปณตะกม ในธรรมทเปนหนะและปณตะ กศลธรรมทเปนหนะกม ในธรรมทเปนหนะและปณตะ กศล

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 575ธรรมทเปนมชฌมะกม ในธรรมทเปนหนะและปณตะ กศลธรรมทเปนปณตะกม นเรยกวา นวกะหนง. แมในธรรมทเปนปณตะและหนะ ชอวา กศลธรรมทตากม ในธรรมทเปนปณตะและหนะ กศลธรรมทเปนมชฌมะกม ในธรรมทเปนปณตะและหนะ กศลธรรมทเปนปณตะกม. อนง ในธรรมทเปนปณตะและมชฌมะกศลธรรมทตากม ในธรรมทเปนปณตะและมชฌมะ กศลธรรมทเปนมชฌมะกม ในธรรมทเปนปณตะและมชฌมะ กศลธรรมทเปนปณตะกม ในธรรมทเปนปณตะและปณตะกศลธรรมทเปนหนะ (ตา) กม ในธรรมทเปนปณตะและปณตะ กศลธรรมทเปนมชฌมะกม ในธรรมทเปนปณตะและปณตะ กศลธรรมทเปนปณตะกม นเปนนวกะท ๒ รวมนวกะทงสองเปนธรรม ๑๘. ธรรม๑๘ เหลาน ชอวา กรรมทวาร. วาดวยกรรมทวารเหลาน พงทราบวากษตรย ๑๘ พราหมณ ๑๘ แพทย ๘ ศทร ๑๘ โคตรจรณะ ๔๘ เพราะความเปนผอบรมแลวดวยกรรมทวาร ๑๘ เหลาน. บรรดากศลธรรมทเปนไปในภม ๓ เหลาน กามาวจรกศล เปนทเหตกะโดยการไมประกอบญาณสมปยตบาง แตรปาวจรและอรปาวจร เปนตเหตกะอยางเดยว คอเปนญาณสมปยตเทานน. กในกศลทเปนไปในภม ๓เหลานน กามาวจรกศลยอมเกดรวมกบอธบดบาง เวนจากอธบดบาง แตรปาวจรและอรปาวจรกศลยอมสมปยตดวยอธบดโดยแท. และในกศลประกอบดวยภม ๓ น ในกามาวจรกศลยอมไดอธบด เพยง ๒ เทานน คอ อารมมณา-ธปต สหชาตาธปต. ในรปาวจรและอรปาวจรกศลยอมไมไดอารมมณาธปตยอมไดเฉพาะสหชาตาธปตเทานน ในสหชาตาธปตเหลานน ตรสความเปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 576จตตาธปไตยของจตไวดวยอานาจสมปยตธรรมทงหลาย. แตเพราะจต ๒ ดวงไมมพรอมกน ชอวา จตตาธปต ของสมปยตตจตกไมม. อนง ฉนทาธปตเปนตน แหงธรรมมฉนทะเปนตนกเชนเดยวกน แตอาจารยบางพวกยอมปรารถนาชออธบด ดวยสามารถแหงการมาอยางนวา กศลจตดวงอนอกกระทาจตใดใหเปนธระใหเปนใหญ ประมวลมาแลวอยางนวา ถากศลธรรมมอยเเกบคคลผมจตไซร กศลธรรมกจกมแกเรา ดงน จตดวงเดมนนของบคคลนน ชอวาเปนจตตาธปต จตนชอวา จตตาธปไตย เพราะมาจากจตดวงนน ดงน.กนยนไมปรากฏในพระบาลและอรรถกถา เพราะฉะนน พงทราบความเปนอธบดโดยนยทกลาวแลวนนแหละ. กในมหานย ๑๙ เหลาน มจตทงหลายประมาณตามทกลาวในสทธกนยตน และมนวกะทงหลาย และวาระแหงพระบาลทงหลาย เพราะฉะนนพงทราบประเภท จตตะ นวกะ และวาระ ซงคณดวย ๒๐ โดยประมาณทกลาวในญาณสมปยต และคณดวย ๑๖ ในญาณวปปยต ๔ ดงน นชอวาปกณณกถา ในกศลเปนไปในภม ๓ ดงนแล. กศลทเปนไปในภม ๓ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 577 โลกตตรกศลจต มรรคจตดวงท ๑

[๑๙๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญาประกอบดวยวตก วจาร มปตและสขอนเกดแตวเวก อยในสมยใด ผสสะเวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา สทธนทรยวรยนทรย สตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย มนนทรย โสมนสสนทรยชวตนทรย อนญญตญญสสามตนทรย สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจาสมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละวรยพละ สตพละ สมาธพละ ปญญาพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะอโทสะ อโมหะ อนภชฌา อพยาปาทะ สมมาทฏฐ หร โอตตปปะ กายปสสทธจตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา กายกมมญญตาจตตกมมญญตา กายปาคญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตาสตสมปชญญะ สมถะ วปสสนา ปคคาหะ อวกเขปะ มในสมยนน หรอวานามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๑๙๗] ผสสะ มในสมยนน เปนไฉน ? การกระทบ กรยาทกระทบ กรยาทถกตอง ความถกตอง มในสมยนน อนใด นชอวาผสสะ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 578 [๑๙๘] เวทนา มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณ-ธาตทสมกน ความเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผส ในสมยนน อนใด นชอวา เวทนามในสมยนน. [๑๙๙] สญญา มในสมยนน เปนไฉน ? การจา กรยาทจา ความจา อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญานธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวาสญญา มในสมยนน. [๒๐๐] เจตนา มในสมยนน เปนไฉน ? การคด กรยาทคด ความคด อนเกดแตสมผสแหงมโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวา เจตนา มในสมยนน. [๒๐๑] จต มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ มนนทรยวญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนน อนใด นชอวาจต มในสมยนน. [๒๐๒] วตก มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรก ความตรกอยางแรง ความดาร ความทจตแนบอยในอารมณ ความทจตแนบสนทอยในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ สมมาสง-กปปะ อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนนอนใด นชอวาวตก มในสมยนน. [๒๐๓] วจาร มในสมยนน เปนไฉน ?

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 579 ความตรอง ความพจารณา ความตามพจารณา ความเขาไปพจารณาความทจตสบตออารมณ ความทจตเพงอารมณ ในสมยนนอนใด นชอวาวจาร มในสมยนน. [๒๐๔] ปต มในสมยนน เปนไฉน ? ความอมใจ ความปราโมทย ความยนดยง ความบนเทง ความราเรงความรนเรง ความปลมใจ ความตนเตน ความทจตชนชมยนด ปตสมโพชฌงคในสมยนน อนใด นชอวาปต มในสมยนน. [๒๐๕] สข มในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบาย เปนสข อนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบายเปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวาสข มในสมยนน. [๒๐๖] เอกคคตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ สมาธสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรคนบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวาเอกคคตา มในสมยนน. [๒๐๗] สทธนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ศรทธา กรยาทเชอ ความปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธาอนทรย คอศรทธา สทธาพละ อนใด นชอวา สทธนทรย มในสมยนน. [๒๐๘] วรยนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 580หมน ความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ อนทรย คอวรยะ วรยพละ สมมา-วายามะ วรยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมย นน อนใด นชอวา วรยนทรย มในสมยนน. [๒๐๙] สตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต อนทรยคอสต สตพละ สมมาสต สตสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา สตนทรย มในสมยนน. [๒๑๐] สมาธนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบอนทรยคอสมาธ สมาธพละ สมมาสมาธ สมาธสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา สมาธนทรย มในสมยนน. [๒๑๑] ปญญนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา อนทรยคอปญญา ปญญาพละ ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 581แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา ปญญนทรย มในสมยนน. [๒๑๒] มนนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? จต มโน มานส หทย ปณฑระ มโน มนายตนะ อนทรยคอมโน-วญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาตทสมกน ในสมยนนอนใด นชอวามนนทรย มในสมยนน. [๒๑๓] โสมนสสนทรย ในสมยนน เปนไฉน ? ความสบายทางใจ ความสขทางใจ ความเสวยอารมณทสบาย เปนสขอนเกดแตเจโตสมผส กรยาเสวยอารมณทสบาย เปนสขอนเกดแตเจโตสมผสในสมยนน อนใด นชอวา โสมนสสนทรย มในสมยนน. [๒๑๔] ชวตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? อาย ความดารงอย ความเปนไปอย กรยาทเปนไปอย อาการทสบเนองกนอย ความประพฤตเปนไปอย ความหลอเลยงอย ชวต อนทรยคอชวตของนามธรรมนน ๆ ในสมยนน อนใด นชอวา ชวตนทรย มในสมยนน. [๒๑๕] อนญญตญญสสามตนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญาญนทรย ปญญาพละ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 582ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวาง คอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง. ความวจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรคนบเนองในมรรค เพอรธรรมทยงไมเคยร เพอเหนธรรมทยงไมเคยเหนเพอบรรลธรรมทยงไมเคยบรรล เพอทราบธรรมทยงไมเคยทราบ เพอทาใหแจงธรรมทยงไมเคยทาใหแจงนน ๆ ในสมยนน อนใด นชอวา อนญญ-ตญญสสามตนทรย มในสมยนน. [๒๑๖] สมมาทฏฐ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจย สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวาสมมาทฏฐ มในสมยนน. [๒๑๗] สมมาสงกปปะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรก ความตรกอยางแรง ความดาร ความทจตแนบอยใน อารมณ ความทจตแนบสนทอยในอารมณ ความยกจตขนสอารมณ ความดารชอบ อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนนอนใด นชอวาสมมาสงกปปะ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 583 [๒๑๘] สมมาวาจา มในสมยนน เปนไฉน ? การงด การเวน การเลกละ เจตนาเครองเวน การไมทา การไมประกอบ การไมลวงละเมด การไมลาเขต การกาจดตนเหตวจทจรต ๔ วาจาชอบ อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวาสมมาวาจา มในสมยนน. [๒๑๙] สมมากมมนตะ มในสมยนน เปนไฉน ? การงด การเวน การเลกละ เจตนาเครองเวน การไมทา การไมประกอบ การไมลวงละเมด การไมลาเขต การกาจดตนเหตกายทจรต ๓การงานชอบ อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา สมมากมมนตะ มในสมยนน. [๒๒๐] สมมาอาชวะ มในสมยนน เปนไฉน ? การงด การเวน การเลกละ เจตนาเครองเวน การไมทา การไมประกอบ การไมลวงละเมด การไมลาเขต การกาจดตนเหตมจฉาชพ การเลยงชพชอบอนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรคในสมยนน อนใดนชอวา สมมาอาชวะ มในสมยนน. [๒๒๑] สมมาวายามะ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมนความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย วรยพละ ความพยายามชอบวรยสมโพชฌงคอนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา สมมาวายามะ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 584 [๒๒๒] สมมาสต มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมลม สต สตนทรย สตพละ ความระลกชอบสตสมโพชฌงคอนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา สมมาสต มในสมยนน. [๒๒๓] สมมาสมาธ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนคงแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ สมาธนทรย สมาธพละ ความตงใจชอบ สมาธสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาสมาธมในสมยนน. [๒๒๔] สทธาพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ศรทธา กรยาทเชอ กรยาทปลงใจเชอ ความเลอมใสยง ศรทธาสทธนทรย กาลงคอศรทธา ในสมยนน อนใด นชอวา สทธาพละมในสมยนน. [๒๒๕] วรยพละ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยงทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนา ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมนความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ ความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย กาลงคอความเพยร สมมาวายามะวรยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา วรยพละ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 585 [๒๒๖] สตพละ มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอยลอย ความไมลม สต สตนทรย กาลงคอสต ความระลกชอบสตสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา สตพละ มในสมยนน. [๒๒๗] สมาธพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนคงแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบสมาธนทรย กาลงคอสมาธ สมมาสมาธ สมาธสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา สมาธพละมในสมยนน. [๒๒๘] ปญญาพละ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเปนเครองทาลายกเลส ปญญาเปนเครองนาทางความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย กาลงคอปญญา ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญาแสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค มในสมยนน อนใด นชอวา ปญญาพละมในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 586 [๒๒๙] หรพละ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทละอายตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาละอาย วรยาทละอายตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวา หรพละ มในสมยนน. [๒๓๐] โอตตปปพละ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทเกรงกลวตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาเกรงกลว กรยาทไมประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวา โอตตปป-พละ มในสมยนน. [๒๓๑] อโลภะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมโลภ กรยาทไมโลภ ความทไมโลภ การไมกาหนด กรยาทไมกาหนด ความไมกาหนด ความไมเพงเลง กศลมลคออโลภะ ในสมยนนอนใด นชอวา อโลภะ มในสมยนน. [๒๓๒] อโทสะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมคดทษราย กรยาทไมคดประทษราย ความไมคดประทษรายความไมพยาบาท ความไมคดเบยดเบยน กศลมลคออโทสะ ในสมยนนอนใด นชอวา อโทสะ มในสมยนน. [๒๓๓] อโมหะ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 587ปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรคนบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา อโมหะ มในสมยนน. [๒๓๔] อนภชฌา มในสมยนน เปนไฉน ? การไมโลภ กรยาทไมโลภ ความไมโลภ ความไมกาหนด กรยาทไมกาหนด ความไมกาหนด ความไมเพงเลง กศลมลคออโลภะ ในสมยนนอนใด นชอวา อนภชฌา มในสมยนน. [๒๓๕] อพยาปาทะ มในสมยนน เปนไฉน ? การไมคดประทษราย กรยาทไมคดประทษราย ความไมคด-ประทษราย ความไมพยาบาท ความไมคดเบยดเบยน กศลมลคออโทสะในสมยนน อนใด นชอวา อพยาปาทะ มในสมยนน. [๒๓๖] สมมาทฏฐ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครควรญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจยธรรม ความเหนชอบ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรคนบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา สมมาทฏฐ มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 588 [๒๓๗] หร มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทละอายตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาละอาย กรยาทละอายตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาหร มในสมยนน. [๒๓๘] โอตตปปะ มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทเกรงกลวตอการประพฤตทจรตอนเปนสงทนาเกรงกลว กรยาทเกรงกลวตอการประกอบอกศลบาปธรรมทงหลาย ในสมยนน อนใด นชอวาโอตตปปะ มในสมยนน. [๒๓๙] กายปสสทธ มในสมยนน เปนไฉน ? การสงบ การสงบระงบ กรยาทสงบ กรยาทสงบระงบ ความสงบ ระงบแหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ปสสทธสมโพชฌงค ในสมยนน อนใด นชอวา กายปสสทธ มในสมยนน. [๒๔๐] จตตปสสทธ มในสมยนน เปนไฉน ? การสงบ การสงบระงบ กรยาทสงบ กรยาทสงบระงบ ความสงบระงบแหงวญญาณขนธ ปสสทธสมโพชฌงค ในสมยนน อนใด นชอวาจตตปสสทธ มในสมยนน. [๒๔๑] กายลหตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความเบา ความรวดเรว ความไมเชองชา ความไมหนก แหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายลหตามในสมยนน. [๒๔๒] จตตลหตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความเบา ความรวดเรว ความไมเชองชา ความไมหนก แหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตลหตา มในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 589 [๒๔๓] กายมทตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความออน ภาวะทออน ความไมกกขฬะ ความไมแขง แหงเวทนาขนธสญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายมทตา มในสมยนน. [๒๔๔] จตตมทตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความออน ภาวะทออน ความไมแขง ความไมกระดาง แหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตมทตา มในสมยนน. [๒๔๕] กายกมมญญตา มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทควรแกการงาน ความควรแกการงาน ภาวะทควแกการงานแหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวากายกมมญญตา มในสมยนน. [๒๔๖] จตตกมมญญตา มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทควรแกการงาน ความควรแกการงาน ภาวะทควรแกการงานแหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตกมมญญตา มในสมยนน. [๒๔๗] กายปาคญญตา มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทคลองแคลว ความคลองแคลว ภาวะทคลองแคลว แหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กาย-ปาคญญตา มในสมยนน. [๒๔๘] จตตปาคญญตา มในสมยนน เปนไฉน ? กรยาทคลองแคลว ความคลองแคลว ภาวะทคลองแคลว แหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตปาคญญตา มในสมยนน. [๒๔๙] กายชกตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรง กรยาทตรง ความไมคด ความไมโคง ความไมงอแหงเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา กายชกตามในสมยนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 590 [๒๕๐] จตตชกตา มในสมยนน เปนไฉน ? ความตรง กรยาทตรง ความไมคด ความไมโคง ความไมงอแหงวญญาณขนธ ในสมยนน อนใด นชอวา จตตชกตา มในสมยนน. [๒๕๑] สต มในสมยนน เปนไฉน ? สต ความตามระลก ความหวนระลก สต กรยาทระลก ความทรงจาความไมเลอนลอย ความไมหลงลม สต สตนทรย สตพละ ความระลกชอบสตสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา สต มในสมยนน. [๒๕๒] สมปชญญะ มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวาง คอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความ วจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา สมปชญญะ มในสมยนน. [๒๕๓] สมถะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนคงแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 591สมาธนทรย สมาธพละ ความตงใจชอบ สมาธสมโพชฌงคอนเปนองคแหง มรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา สมถะ มในสมยนน. [๒๕๔] วปสสนา มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลงความวจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรคนบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา วปสสนา มในสมยนน. [๒๕๕] ปคคาหะ มในสมยนน เปนไฉน ? การปรารภความเพยร ความขะมกเขมน ความบากบน ความตงหนาความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมนความกาวไปอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระความประคบประคองธระ วรยะ วรยนทรย วรยพละ สมมาวายามะ วรย-สมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใดนชอวา ปคคาหะ มในสมยนน. [๒๕๖] อวกเขปะ มในสมยนน เปนไฉน ? ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนคงแหงจต ความไมสายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 592สมาธนทรย สมาธพละ สมมาสมาธ สมาธสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรค นบเนองในมรรค ในสมยนน อนใด นชอวา อวกเขปะ มในสมยนน. [๒๕๗] หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๒๕๘] กขนธ ๔ อายตนะ ๒ ธาต ๒ อาหาร ๓ อนทรย ๙ ฌานมองค ๕ มรรคมองค ๘ พละ ๗ เหต ๓ ผสสะ ๑ เวทนา ๑ สญญา ๑ เจตนา ๑จต ๑ เวทนาขนธ ๑ สญญาขนธ ๑ สงขารขนธ ๑ วญญาณขนธ ๑ มนายตนะ ๑มนนทรย ๑ มโนวญญาณธาต ๑ ธรรมายตนะ ๑ ธรรมธาต ๑ มในสมยนนหรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มในสมยนน สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. [๒๕๙] สงขารขนธ มในสมยนน เปนไฉน ? ผสสะ เจตนา วตก วจาร ปต เอกคคตา สทธนทรย วรยนทรยสตนทรย สมาธนทรย ปญญนทรย ชวตนทรย อนญญตญญสสามตนทรยสมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมา-วายามะ สมมาสต สมมาสมาธ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละปญญาพละ หรพละ โอตตปปพละ อโลภะ อโทสะ อโมหะ อนภชฌาอพยาปาทะ สมมาทฏฐ หรโอตตปปะ กายปสสทธ จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญตา กายปา-คญญตา จตตปาคญญตา กายชกตา จตตชกตา สต สมปชญญะ สมถะวปสสนา ปคคาหะ อวกเขปะ หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด เวนเวทนาขนธ สญญาขนธ วญญาณขนธ มอยในสมยนน นชอวา สงขารขนธมในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 593 มหานย ๒๐

สทธกปฏปทา

[๒๖๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากการ สงดจากอกศล-ธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. [๒๖๑] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศล-ธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๒๖๒] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากาม สงดจากอกศล-ธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 594 [๒๖๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศล-ธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. [๒๖๔] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน บรรลทตยฌาน ฯลฯบรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌานเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญาฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. สทธกปฏปทา จบ

สญญตะ

[๒๖๕] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลก นาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดสญญตะ ฯลฯ อยในสมยใดผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 595 ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจม-ฌาน ชนดสญญตะ ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. สญญตะ จบ

สญญตมลกปฏปทา

[๒๖๖] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดสญญตะ เปนทกขาปฏปทาทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลาน ชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดสญญตะ เปนทกขาปฏปทาขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 596 ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดสญญตะ เปนสขาปฏปทาทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดสญญตะ เปนสขาปฏปทาขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจม-ฌาน ชนดสญญตะ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ ชนดสญญตะ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ ชนดสญญตะ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญาฯลฯ ชนดสญญตะ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. สญญตมลกปฏปทา จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 597 อปปณหตะ

[๒๖๗] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฎฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดอปปณหตะ ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌานชนดอปปณหตะ ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อปปณหตะ จบ

อปปณหตมลกปฏปทา

[๒๖๘] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดอปปณหตะ เปนทกขาปฏปทาทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 598 สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพานเพอละทฎฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดอปปณหตะ เปนทกขาปฏ-ปทา ขปปาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน ชนดอปปณหตะ เปนสขาปฏปทาทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌาน ชนดอปปณหตะ เปนสขาปฏปทา ขปปา-ภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน บรรลทตยฌาน ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 599บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌานฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรล ปญจมฌาน ชนดอปปณหตะ เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ ชนดอปปณหตะ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา ฯลฯ ชนดอปปณหตะ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ ชนดอปปณหตะ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญาฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล. อปปณหตมลกปฏปทา จบ

[๒๖๙] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสตปฏฐานเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสมมปปธานเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญอทธบาทเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญอนทรยเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญพละเปนโลกตระ ฯลฯเจรญโพชฌงคเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสจจะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสมถะเปนโลกตระ ฯลฯ เปนเจรญธรรมเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญขนธเปนโลกตระ ฯลฯเจรญอายตนะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญธาตเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญอาหารเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญผสสะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญเวทนาเปนโลกตระ ฯลฯเจรญสญญาเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญเจตนาเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญจตเปนโลกตระอนเปนเครองออกไปจากโลก นาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ มหานย ๒๐ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 600 อธบด

[๒๗๐] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบดฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญาฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน บรรลทตยฌาน ฯลฯบรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลปญจมฌาน เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนวรยาธบด ฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯเปนวมงสาธบด เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญมรรคเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสตปฏฐานเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสมมปปธานเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญอทธบาทเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญอนทรยเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญพละเปนโลกตระ ฯลฯเจรญโพชฌงคเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสจจะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญสมถะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญธรรมเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญขนธเปนโลกตระ ฯลฯ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 601เจรญอายตนะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญธาตเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญอาหาร เปนโลกตระ ฯลฯ เจรญผสสะเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญเวทนาเปนโลกตระฯลฯ เจรญสญญาเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญเจตนาเปนโลกตระ ฯลฯ เจรญจตเปนโลกตระ ฯลฯ อนเปนเครองออกไปจากโลก นาไปสนพพาน เพอละทฏฐเพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนฉนทาธบด ฯลฯ เปนจตตาธบด ฯลฯ เปนวมงสาธบด เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ อธบด จบ มรรคจตดวงท ๑ จบ

อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายโลกตรกศล

พระผมพระภาคเจาครนทรงแสดงกศลทยงสมบตในสามภพใหเกดขนอยางนแลว บดน เพอแสดงโลกตรกศลเพอกาวลวงภพทงหมดจงเรมพระบาลมอาทวา กตเม ธมมา กสลา (ธรรมเปนกศล เปนไฉน) อก. พงทราบวนจฉยในคาวา กตเม ธมมา เปนตนตอไป. บทวา โลกตตร ถามวา ธรรมทชอวา โลกตระ เพราะอรรถวากระไร ? ตอบวา ทชอวา โลกตระ เพราะอรรถวา ยอมขามโลก ชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 602โลกตระ เพราะอรรถวา ขามพนโลกไป ชอวา โลกตระ เพราะอรรถวา กาวลวง ครอบงาโลกทงสามตงอย. บทวา ฌาน ภาเวต (เจรญฌานโลกตระ) ไดแก. พระโยคาวจรยงอปปนาฌานอนประกอบดวยขณะจตดวงหนงใหเกด คอใหเจรญ. อธบายวาโลกตรฌาน ชอวา นยยานกะ เพราะอรรถวา ออกไปจากโลก ออกไปจากวฏฏะ อกนยหนง ทชอวา นยยานกะ เพราะอรรถวา เปนเครองออกไปจากโลกและจากวฏฏะนน จรงอย บคคลผพรงพรอมดวยโลกตรฌานนนเมอกาหนดรทกข ชอวา ยอมออกไป เมอละสมทยชอวายอมออกไป เมอกระทาใหแจงซงนโรธชอวายอมออกไป เมอเจรญมรรคกชอวายอมออกไปเพราะฉะนน โลกตรฌานนน จงชอวา นยยานกะ. กกศลอนเปนไปในภมสามยอมกอจตและปฏสนธทาใหเจรญในวฏฏะเพราะฉะนน กศลนนจงชอวา อาจยคาม ฉนใด โลกตรกศลนเปนเชนนนหามได กโลกตรกศลน รออยทาลายอยซงจตและปฏสนธ อนกศลในภมสามสรางไว โดยกระทาใหขาดแคลนซงปจจยไป เปรยบเหมอนเมอบรษคนหนงสรางกาแพงสง ๑๘ ศอก แตอกคนหนงเอาคอนใหญรออย ทาใหกระจดกระจายอยซงทอนบรษนนกอแลว ๆ พงไป ฉะนน เพราะเหตนนโลกตรฌานนน จงชอวา อปจยคาม (นาไปสพระนพพาน). ในบทวา ทฏ คตาน ปหานาย (เพอละทฏฐ) น ทฏฐทงหลาย นนเอง ชอวา ทฏฐคตะ เหมอนคาเปนตนวา คถคต (คถ) มตตคต(มตร). อกอยางหนง ทชอวา ทฏฐคตะ แมเพราะอรรถวา ไปแลวในทฏฐทงหลายเพราะหยงลงในภายในแหงทฏฐ ๖๒. อกอยางหนง ธรรมชาตท ชอวา ทฏฐคตะ แมเพราะอรรถวา มทฏฐเปนไป อธบายวา สภาวะทม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 603การไปเชนเดยวกบทฏฐ คอ สภาทเปนไปทวเชนกบทฏฐ. ถามวา กสภาวะ ทเปนไปทวเชนกบทฏฐนน เปนอยางไร ? ตอบวา ไดแกสกกายทฏฐ วจกจฉาสลพพตปรามาส และอกศลมราคะ โทสะ โมหะ พรอมสมปยตตธรรมของทฏฐนนซงยงสตวใหไปสอบาย เพราะสภาวธรรมเหลานน ทานเรยกวาสภาวะทมการไปเชนกบทฏฐ เพราะมสภาพเปนไปจนถงมรรคทหนงเกดเพราะฉะนน ทฏฐทงหลายดวย สภาวะทมการไปของทฏฐทงหลายดวย จงชอวา ทฏฐคตะ. บทวา ปหานาย (เพอละ) ไดแก เพอละทฏฐคตะเหลานนดวยอานาจสมจเฉทประหาณ. บทวา ปมาย (เบองตน) ไดแก ชอวาเบองตนดวยอานาจแหงการนบบาง ดวยอานาจแหงการเกดขนครงแรกบาง. บทวา ภมยา (ภม) ความวามหาปฐพน ทานเรยกวา ภม กอน ดจในประโยคมอาทวา อนนตรหตายภมยา (บนพนอนปราศจากเครองปลาด). จตปบาท (ความเกดขนแหงจต)กเรยกวา ภม ดจในประโยคมอาทวา สขภมย กามาวจเร (ในกามาวจรเปนภมแหงความสข ). แตในทนทรงประสงคเอาสามญผล ดวยวาสมปยตตธรรมเหลานน ตอเกดในสามญผลน เพราะฉะนน สามญผลนจงชอวา ภม เพราะความเปนทอาศยของสมปยตตธรรมเหลานน. อกอยางหนงเมอความเปนโลกตระแมมอย สามญผลยอมเกดขนปรากฏไดเอง มใชไมปรากฏเหมอนนพพาน เพราะฉะนน จงเรยกวา ภม. ถามวา เพราะเหตไร จงตรสคาวา ภม น ตอบวา เพอแสดงการบรรลภมเบองตน ในขอน พงทราบเนอความอยางนวา เพอบรรล คอเพอประโยชนการไดเฉพาะสามญผลทหนง กลาวคอ โสดาปตตผล. บทวาววจจ (สงด ) คอสงดแลว เวนแลวดวยอานาจสมจเฉทวเวก.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 604 บดน เพราะความเปนผใครจะแสดงถงโลกยฌานเวนปฏปทายอมไม สาเรจโดยแท ครนความไมสาเรจแมมอยในโลกตรกศลน จงทรงละสทธกนยเสยแลวกระทาโลกตรฌานใหหนกพรอมกบปฏปทานนแหละ จงตรสคาเปนตนวา ทกขาปฏปท ทนธาภ ดงน. พงทราบวนจฉยในคาเปนตนวา ทกขาปฏปทา นนตอไป. โยคาจรบคคลใด เมอขมกเลสทงหลายตงแตเรมตน ลาบากอยดวยการขวนขวายพรอมกบสงขารอนยากเขญ จงขมไวได ปฏปทาของทานนนเปนทกขาปฏปทา สวนโยคาวจรบคคลใดมกเลสขมไวแลว เมออบรม วปสสนาอยโดยกาลนานจงถงความปรากฏแหงมรรค การตรสรของทานนนเปนทนธาภญญา. ดวยประการตามทกลาวแลว วาระอยางใดอยางหนงชอวา ทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ดงนเปนตน ทานอธบายไวแลว. ถามวา กวาระไหน ทานพระอรรถกถาจารยชอบใจ. ตอบวา ในวาระใด กเลสทงหลายทโยคาวจรขมไวครงเดยวแลวกฟงขนอก ขมแลวครงทสองกยอมฟงขนอก แตเมอขมครงทสามจงทาการขมไวไดเหมอนอยางนนทเดยว แลวจงใหถงการถอนขนดวยมรรค กวาระน ทานพระอรรถกถาจารยชอบใจ ทานตงชอวาระนวา ทกขาปฏปทา ทนธาภญญา. กดวยคาเพยงเทาน วาระนกยงไมชดเจน เพราะฉะนน ในอธการนพงทราบการอธบายตงแตตนอยางนวา กโยคาวจรบคคลใดกาหนดมหาภตรป ๔ แลวจงกาหนดอปาทารป กาหนดอรปได แตเมอกาหนดรปและอรปกลาบากอยดวยความทกข ดวยความลาบาก ยอมสามารถเพอกาหนดได ปฏปทาของ ทานจงชอวา ทกขาปฏปทา สวนโยคาวจรบคคลใดมรปและอรปกาหนด

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 605ไดแลว ในการเจรญวปสสนา เพราะความชกชาแหงความปรากฏของมรรค อภญญาของโยคาวจรบคคลนน จงชอวา ทนธาภญญา. แมโยคาวจรบคคลใดกาหนดรป และอรปไดแลว เมอกาหนดแยกนามรป ลาบากอยดวยความทกข ดวยความลาบาก จงกาหนดแยกได และเมอกาหนดแยกนามรปไดแลว เจรญวปสสนาอยโดยกาลนาน จงสามารถใหมรรคเกดขนได ปฏปทาของทานแมนน จงเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา. อกรปหนง กาหนดนามรปไดแลว กาหนดแมปจจยทงหลาย แทงตลอดลกษณะทงหลาย ลาบากอยดวยความทกข ความยาก จงกาหนดได ครนกาหนดปจจยแทงตลอดลกษณะไดแลว เจรญวปสสนาอยโดยกาลนาน จงยงมรรคใหเกดขน แมดวยอาการอยางนกชอวา ทกขาปฏปทา ทนธาภญญา. รปอกกาหนดแมปจจยทงหลายแลว แทงตลอดลกษณะทงหลายลาบากอยดวยความทกข ความยาก จงแทงตลอดได และทานทมลกษณะอนแทงตลอดแลว เจรญวปสสนาอยโดยกาลนาน จงยงมรรคใหเกด แมดวยอาการอยางน กชอวา ทกขาปฏปทา ทนธาภญญา. รปอนอกแทงตลอดลกษณะทงหลายนาวปสสนาญาณอนคมกลาและผองใสมา เมอครอบงานกนตแหงวปสสนาทเกดขน ลาบากอยดวยความทกขความยาก จงครอบงาได ครนครอบงานกนตไดแลว เจรญวปสสนาอยโดยกาลนาน จงยงมรรคใหเกด แมดวยอาการอยางนกชอวา ทกขาปฏปทาทนธาภญญา. วาระน พระอรรถกถาจารยพอใจ และตงชอวาระนไวแลว.พงทราบปฏปทา ๓ ขางหนา (ทเหลอ) โดยอบายน. ในบรรดาบททงหลายมคาเปนตนวา ผสโส โหต (ผสสะยอมม) มอธกบท ๔ คอ อนญญตญญสสามตนทรย ๑ สมมาวาจา ๑ สมมากมมนตะ ๑

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 606สมมาอาชวะ ๑ และบทมคาเปนตนวา มคคงค ในนทเทสมวตกกะเปนตนในนทเทสวาร เปนอธกบท. คาทเหลอทงหมดเชนเดยวกบทกลาว แลวนนแหละแตในอธการน มความแปลกกนดวยสามารถความตางกนแหงภม เพราะเปน. โลกตระ. บรรดาอธกบททง ๔ เหลานน บทวา อนญญตญญสสามตนทรยไดแก อนทรยอนเกดขนโดยสวนเบองตนน ของโยคผปฏบตดวยมนสการวาเราจกรทวซงอมตบท คอ สจจธรรม ๔ นนแหละ ทยงไมเคยรแลวในสงสารวฏซงมเบองตนและทสดทบคคลรไมไดแลว. สวนคามลกษณะเปนตน ของอนญญตญญสสามตนทรยนน พงทราบโดยนยทกลาวไวในปญญนทรยใน หนหลงนนแหละ. วาจาด หรอวาจาทบณฑตสรรเสรญ ชอวา สมมาวาจา คาวาสมมาวาจาน เปนชอของการงดเวนมจฉาวาจา เพราะเปนวาจาถอนขนซงวจทจรต. สมมาวาจานนมการกาหนดเปนลกษณะ มการงดเวนเปนกจ มการ ละมจฉาวาจาเปนปจจปฏฐาน. การงานทดหรอทบณฑตสรรเสรญ ชอวา สมมากมมนตะ คาวาสมมากมมนตะนเปนชอของการงดเวนปาณาตบาตเปนตน เพราะเปนการงานทถอนขนซงมจฉากมมนตะ สมมากมมนตะนนมการตงขนดเปนลกษณะ มการ งดเวนเปนกจ มการละมจฉากมมนตะเปนปจจปฏฐาน. อาชวะดหรอทบณฑตสรรเสรญ ชอวา สมมาอาชวะ คาวาสมมาอาชวะนเปนชอของการงดเวนมจฉาอาชวะ สมมาอาชวะนนมความผอง-แผวเปนลกษณะ มการเปนไปแหงอาชวะชอบธรรมเปนกจ มการละมจฉาอาชวะเปนปจจปฏฐาน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 607 อกอยางหนง พงทราบขอธรรมมลกษณะเปนตน ในสมมาวาจาเปนตน เหลานน ดวยสามารถแหงคาทกลาวแลวในวรต ๓ ในหนหลง. พงทราบมรรค๕ ทกลาวไวในหนหลงดวยสามารถแหงธรรม (วรต) ๓ เหลาน ดวยประการฉะน ในทนพงทราบมรรค และในเยวาปนกธรรมทงหลาย ไมมสมมาวาจาเปนตนเหลานน กรณาและมทตากไมมเหมอนกน ดวยวา ธรรมทง ๓(มสมมาวาจาเปนตน) เหลาน เพราะความทกลาวไวในบาลน จงไมถอเอาในเยวาปนกธรรมทงหลาย สวนกรณาและมทตามสตวเปนอารมณ กธรรม(กรณา มทตา) เหลานเปนอดต อารมณทเยนสงบ ทานไมถอเอาในโลกตระนเนอความทตางกนในอทเทสวารเพยงเทาน. กพงทราบวนจฉยในคานวา มคคงค (เปนองคแหงมรรค) มคค-ปรยาปนน (นบเนองในมรรค) ในนทเทสวารกอน. ธรรมทชอวา มคคงคะ เพราะอรรถวา เปนองคแหงมรรค อธบายวาเปนสวนแหงมรรค เหมอนอยางวา สงทนบเนองในปา ชอวา อรญญปร-ยาปนนะ ฉนใดธรรมทนบเนองในมรรค ชอวา มคคปรยาปนนะ ฉนนนอธบายวา อาศยมรรค. ในขอวา ปตสมโพชฌงค น สมโพชฌงคคอปตนนแหละ ชอวาปตสมโพชฌงค. อกอยางหนง ในคาวาปตสมโพชฌงคเหลานน ธรรมทชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา เปนองคแหงธรรมสามคคเครองตรสรหรอของบคคลผตรสร คานมอธบายวา ธรรมสามคคน ตรสเรยกวาโพธ เพราะทานายวา พระอรยสาวกยอมตรสรดวยธรรมสามคคกลาวคอสต ธรรมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ และอเบกขา อนเกดขนในขณะแหงโลกตรมรรค ซงเปนปฏปกษตออปทวะมใชนอยมความหดห ถนะ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 608อทธจจะ ปตฏฐานคอกเลสเปนเครองยดไว อายหนะ คอ กเลสเปนเครอง ประกอบไว กามสขลลกานโยค อตตกลมถานโยค และอภนเวสะ คอ ยดมน ในสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐเปนตน. คาวา ยอมตรสร คอ ยอมลกขนจากความหลบ คอความสบตอแหงกเลส หรอยอมตรสรอรยสจ ๔ หรอกระทาใหแจงซงพระนพพานนนแหละ องคแหงโพธกลาวคอธรรมสามคคนน มอยเหตนน ธรรมนนจงชอวา โพชฌงค เหมอนองคฌานและองคแหงมรรคเปนตน. พระอรยสาวกแมน กเรยกวา โพธ เพราะทาอธบายวา ยอมตรสร ดวยธรรมสามคคมประการตามทกลาวแลวนน. แมองคแหงโพธ คอพระอรยสาวกผตรสรนน ทานกเรยกวา โพชฌงค เหมอนองคแหงเสนาและองคแหงรถเปนตน ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยทงหลายจงกลาววาชอวา โพชฌงค เพราะเปนองคแหงบคคลผตรสร. อกอยางหนง พงทราบอรรถแหงโพชฌงคแมโดยนยปฏสมภทามรรคนวา คาวา โพชฌงค ถามวา ธรรมทชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวากระไร ? ตอบวา ทชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา ยอมเปนไปพรอมเพอการตรสร. ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา ยอมตรสร. ชอวา โพชฌงคเพราะอรรถวา ยอมตรสรตาม. ชอวา โพชฌงค เพราะอรรถวา ยอมตรสรเฉพาะ ชอวา สมโพชฌงค เพราะอรรถวา ยอมตรสรพรอม ดงน. โพชฌงคอนบณฑตสรรเสรญแลวดวย เปนโพชฌงคอนดดวย ชอวา สม-โพชฌงค. ดวยประการฉะน สมโพชฌงคคอปตนนแหละ ชอวา ปตสม-โพชฌงค ดงน. แมในนทเทสแหงเอกคคตาแหงจตเปนตน บณฑตพงทราบโดยนยนแล.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 609 บทวา เตส ธมมาน (ธรรมเหลานน) ไดแก ธรรมคอสจจะ ๔ ยอมถงการแทงตลอดในสมยนน ชอวา ธรรมเหลานน. บทวา อตาน(ทยงไมเคยร) ความวา ธรรมเหลานนอนโยคาวจรชอวา รแลวดวยปฐม-มรรคแมกจรง ทานกกลาวอปมาไววา บคคลมาสวหารทไมเคยตามปรกต แมยนอยในทามกลางวหารกยอมพดวา ขาพเจามาสทไมเคยมา เพราะอาศยความเปนผไมมาตามปกตฉนใด และเหมอนบคคลประดบดอกไมทไมเคยประดบตามปกต นงผาทยงไมเคยนง (ผาใหม) บรโภคอาหารทไมเคยบรโภคเพราะอาศยความเปนผไมเคยบรโภคตามปกต จงพดวา ขาพเจาบรโภคอาหารทยงไมเคยบรโภค ฉนใด แมในขอน กฉนนน เพราะธรรมเหลาน อนบคคลนไมรตามปกต ฉะนน จงกลาววา ทยงไมเคยร ดงน. แมในคาวา ทยงไมเคยเหน เปนตน กนยนแหละ. บรรดาบทเหลานน บทวา อทฏาน (ทยงไมเคยเหน) ไดแกไมเคยเหนดวยปญญาจกษในกาลกอนแตกาลน. บทวา อปปตตาน (ทยงไมเคยบรรล) คอทยงไมเคยบรรลดวยสามารถแหงความร. บทวา อวทตาน(ทยงไมเคยทราบ) คอทยงไมปรากฏดวยญาณ. บทวา อสจฉกตาน (ทยงไมเคยทาใหแจง คอทยงไมเคยทาใหประจกษ. บทวา สจฉกรยาย (เพอทาใหแจง) คอทาใหประจกษ. พงประกอบเนอความแมกบบททเหลอกบบทนอยางนวา เพอรธรรมทยงไมเคยร เพอเหนธรรมทยงไมเคยเหน เพอบรรลธรรมทยงไมเคยบรรล เพอทราบธรรมทยงไมเคยทราบ ดงน. ในบททงหลายมอาทวา จตห วจทจจรเตห (วจทจรต ๔) บทวาวจ พงทราบวาเปนเครองหมายใหรทางวาจา (วจวญญต). ธรรมทชอวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 610ทจรต เพราะอรรถวา ความประพฤตอนโทษสามอยางใดอยางหนงประทษรายแลว. ทจรตทเปนไปทางวาจา ชอวา วจทจรต อกอยางหนง ทจรตทสาเรจดวยคาพดเรยกวาวจทจรต. เจตนาทชอวา อารต เพราะยอมงดหางไกลจากวจทจรตเหลานน. ชอวา วรต เพราะยอมเวนหางไกลจากวจทจรตเหลานน ชอวา ปฏวรต (การเลกละ) เพราะเปนผถอยจากวจทจรตนน ๆ และงดเวนจากวจทจรตเหลานน. อกอยางหนง บททงสามนทานเพมคาอปสรรค บททงสามนเปนชอของการงดเวนทงหมด. ทชอวา เวรมณ เพราะอรรถวาการยาย คอทาใหพนาศ. แมคาวา เวรมณ นกเปนชอของการงดเวนนนแหละกบคคลเมอกลาวมสาวาทเปนตน. ชอวา ยอมทาดวยเจตนาใด วรตในโลกตรมรรคน เกดขนแลวยอมไมไหเพอกระทากรยานน ยอมตดขาดทางแหงการทา เพราะฉะนน จงชอวา อกรยา (การไมทา). อนง การไมใหเพอการกระทานน ยอมตดขาดทางเปนเครองกระทา เพราะเหตนน จงชอวาอกรณะ (การไมประกอบ). อนง บคคลเมอกลาววจทจรต ๔ อยางดวยเจตนาใด ชอวา ยอมลวงละเมด วรตในโลกตรมรรคนเกดขนแลว ยอมไมใหเพอลวงละเมดเหมอนอยางนน เพราะเหตนน จงชอวา อนชฌาปตต(การไมลวงละเมด). ในบทนวา เวลาอนตกกโม (การไมลาเขต ) อธบายวา กาลตรสเรยกวา เวลา เหมอนในประโยคมอาทวา ตาย เวลาย (ในกาลนน)ดงนกอน. ราส (กอง) ตรสเรยกวา เวลา ในคานวา อรเวลาย วหรตประทบอยทตาบลอรเวลา (กองทราย) สมา (เขตแดน) ตรสวาเวลาในคานวา ตธมโม เวล นาตวตตต (ผมธรรมดารงอยยอมไมประพฤตลาเขต)

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 611แมในอธการนทรงประสงคเอาเวลาคอเขตเทานน จรงอย วจสจรต ๔ ทรง ประสงคเอาเวลา (คอเขต) เพราะอรรถวา ไมควรกาวลวง ดวยประการฉะน บคคลเมอกาวลวงวจทจรต ๔ ดวยเจตนาใด ชอวา ยอมกาวลาเขต วรตในโลกตรมรรคน เกดขนแลวยอมไมใหเพอกาวลวงเขตนน เพราะเหตนนจงตรสวา การไมลวงลาเขต ดงน. อกอยางหนง ชอวา เวลา เพราะอรรถวายอมใหยอยยบไป อธบายวา ทาใหพนาศ ใหกระจดกระจายไป. ถามวาทาอะไรใหยอยยบไป. ตอบวา ทาวจทจรต ๔ ดวยประการฉะน จงชอวาเวลา เพราะทาใหยอยยบไป. ทชอวา อนตกกมะ (การไมกาวลา) เพราะอรรถวา ไมกาวลวงประโยชนสขของบคคลใหเปนไป. พงทราบอรรถแมดวยอานาจบททง ๒ ในคาวา เวลาอนตกกโม น ดวยประการฉะน. ธรรมทชอวา เสตฆาต เพราะอรรถวา ยอมฆาซงเหต (เสต) คอฆาทางแหงวจทจรต ๔ อธบายวา ฆาปจจย. ปจจยตรสเรยกวา เสต ในทน.ในคาวา เสตฆาต นน มความหมายถอยคาดงตอไปน. ปจจยแหงวจทจรต ๔มราคะเปนตน ยอมเชอม คอ ยอมผกพนบคคลไวในวฏฏะ เพราะเหตนนปจจยนน จงชอวา เสต. การฆาซงปจจยทชอวาเสตนน ชอวา เสตฆาตคาวา เสตฆาต นเปนชอของวรต เพราะถอนขนซงปจจยแหงวจทจรต.แตวรตน คอ สมมาวาจา ยอมไดในจตตาง ๆ ในสวนเบองตน เพราะยอมงดเวนมสาวาทดวยจตดวงหนง ยอมงดเวนจากเปสญญวาทเปนตนดวยจตดวงอน แตในขณะแหงโลกตรมรรคยอมไดในจตดวงเดยวเทานน เพราะวรตคอสมมาวาจาดวงเดยวเกดขนทาการตดทางของเจตนาในวจทจรต ๔ ยงองคมรรคใหบรบรณ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 612 บทวา กายทจจรเตห ไดแก ทจรตทเปนไปทางกาย หรอทจรตมปาณาตบาตเปนตนอนใหสาเรจดวยกาย. คาทเหลอพงทราบโดยนยกอนนนแล. วรตแมน กลาวคอสมมากมมนตะยอมไดในจตตาง ๆ ในกาลเบองตน เพราะปาณาตบาตยอมงดเวนดวยจตดวงหนง ในอทนนาทานและมจฉาจารกไดในจต ดวงอน แตในขณะแหงโลกตรมรรคยอมไดจตดวงเดยวเทานน ดวยวา วรต ดวงเดยวเกดทาการตดทางแหงเจตนาในกายทจรต ๓ อยาง ยงองคมรรคใหบรบรณ. พงทราบวนจฉยในบทเปนตนวา อกรยา (การไมทา) ในนทเทสแหงสมมาอาชวะ ตอไป. บณฑตพงประกอบเนอความโดยนยนวา บคคลเลยงชพอยชอวายอมกระทากรยามจฉาชพดวยเจตนาใด โลกตรเจตนานเกดขนแลวยอมไมใหเพอทากรยานน เพราะเหตนน เจตนานนจงชอวา อกรยา (การไมทา). อนงชอวา อาชวะ น เปนเฉพาะสวนหนงมไดม เมอสมมาวาจาและสมมากมมนตะโยคาวจรถอเอาแลว สมมาอาชวะกเปนอนถอเอาแลวเหมอนกน เพราะความทสมมาอาชวะนนเปนไปในฝกฝายแหงวาจาและกายนน แตอาชวะนนพระองคทรงนาออกจากวาจาและกายนน แสดงไวดวยอานาจแหงการเสพอาศยอยเปนนตย เมอเปนเชนนน สมมาอาชวะกไมมหนาทของตน มรรค ๘ กยอมไมบรบรณ เพราะฉะนน สมมาอาชวะพงมหนาทของตน องคมรรค ๘ กพงบรบรณ เพราะฉะนน ในอธการน พงทราบนยดงตอไปน. ขนชอวา อาชวะ แมเมอแตกกยอมแตกในกายทวารและวจทวารนนแหละ ชอวาการแตกแหงอาชวะในมโนทวารหามไม แมเมอบรบรณกยอมบรบรณในสองทวารนนนนเอง ชอวาความบรบรณแหงอาชวะมไดม

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 613ทางมโนทวาร เพราะฉะนน สมมาอาชวะกพงทากจของตน องคแหงมรรค ๘กพงบรบรณ นเปนนยในอาชวะนน กการกาวลวงในกายทวารมอาชวะเปนเหตบาง ไมมอาชวะเปนเหตบาง ในวจทวารกเหมอนกน. บรรดาทวารทงสองนน พระราชาและมหาอามาตยของพระราชาเปนผขวนขวายในการเลน เมอจะแสดงความเปนผกลาหาญ ยอมทาการลาเนอบาง ปลนคนเดนทางบาง ลวงเกนภรรยาของผอนบาง ใด ๆ นชอวากายกรรมเปนอกศล. แมเจตนางดเวนจากอกศลกายกรรมแลว กชอวาสมมากมมนตะ อนง พระราชาและมหาอามาตยของพระราชายอมกลาววจทจรต ๔ มใชมอาชวะเปนเหต นชอวา วจกรรมอนเปนอกศล แมงดเวนจากวจกรรมอนเปนอกศลนน กชอวา สมมาวาจา. แตวา นายพรานและชาวประมงเปนตน เพราะอาชพเปนเหต ยอมฆาสตว ยอมถอเอาสงของทเขาไมให ยอมประพฤตมจฉาจารใด นชอวามจฉาอาชวะ การงดเวนจากมจฉาอาชวะนน ชอวา สมมาอาชวะ พวกชนทรบคาจางแมใดยอมกลาวมสา ยอมยงเปสญญวาท ผรสวาท สมผปปลาปะใหเปนไป กรรมแมน กชอวา มจฉาอาชวะ แมการงดเวนจากมจฉา-อาชวะนน กชอวา สมมาอาชวะ. กพระมหาสวเถระกลาวไววา การกาวลวงกายทวารและวจทวาร มอาชวะเปนเหต หรอไมมอาชวะเปนเหตกตาม ยอมนบวาเปนกายกรรมและวจกรรมฝายอกศลโดยแท แมการงดเวนจากกายกรรมและวจกรรมฝายอกศลจงเรยกวา สมมากมมนตะ สมมาวาจาได กถามคนถามวา อาชวะไปไหนเสยเลา ? กจะพดวา บคคลอาศยกหนวตถ (เรองโกหก) ๓ อยาง ยงปจจย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 614๔ ใหเกดขนแลวบรโภคปจจยนน กอนนเปนมจฉาอาชวะถงทสด การงดเวนจากมจฉาอาชวะนน ชอวา สมมาอาชวะ. สมมาอาชวะแมน ในสวนเบองตนยอมไดในจตตาง ๆ เพราะการงดเวนจากการกาวลวงทางกายทวารกจตอยางหนง จากวจทวารกไดจตอยางหนง แตในขณะแหงโลกตรมรรคยอมไดจตดวงเดยวเทานน เพราะวรตดวงเดยวเกดขนกระทาการตดทางของเจตนา ความเปนผทศล คอมจฉาอาชวะอน เกดขนดวยสามารถแหงกรรมบถ ๗ คอ กายกรรมและวจกรรมในกายทวารและวจทวารยงองคมรรคใหบรบรณ เพราะฉะนน ความนจงแปลกกนในนทเทสวาร. แตในอนทรยทงหลายทรงเพมอนญญตญญสสามตนทรย และในองคแหงมรรคทรงเพมสมมาวาจาเปนตนนน ตรสวา อนทรย ๙* มรรคมองค ๘ดงน ในสงคหวารดวยสามารถแหงอนญญตญญสสามตนทรย และสมมาวาจาเปนตนเหลานน. สญญตวาระเปนไปตามปรกตนนแหละ กความเบองตนนแปลกกนในสทธกปฏปทา. สทธปฏปทา จบ

กถาวาดวยสญญตาเปนตน

เบองหนาแตนไป เปนประเภทแหงเทศนา คอ สทธกสญญตา ๑ สญญตปฏปทา ๑ สทธกอปปณหตะ ๑ อปปณหตปฏปทา ๑* ขออนอรรถกถาฉบบไทยเปน สงคหวาเรน วรยนทรยาน อฏงคโก มคโค ฉบบพมาเปนสงคหวาเร นวนทรยาน อฏงคโก มคโค

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 615 บรรดาประเภทแหงเทศนา ๔ เหลานน คาวา สญญตา นเปนชอของโลกตรมรรค จรงอย โลกตรมรรคนน ยอมไดชอเพราะเหต ๓ อยาง คอเพราะการบรรล ๑ เพราะคณของตน ๑ เพราะอารมณ ๑. ถามวา ขอน เปนอยางไร ? ตอบวา ภกษในพระธรรมวนยน อาศยอยโดยความเปนอนตตายอมเหนสงขารโดยความเปนอนตตา แตธรรมดาวา การออกจากสงขตธรรมดวยมรรค (มรรควฏฐานะ) ยอมไมมโดยเพยงเหนโดยความเปนอนตตาเทานนการเหนโดยความเปนของไมเทยงบาง โดยความเปนทกขบาง จงสมควรเพราะฉะนน เธอจงยกขนสอนปสสนา ๓ อยาง คอ อนจจง ทกขง และอนตตา แลวพจารณาอยทองเทยวไป กวปสสนาอนเปนวฏฐานคามนของภกษนน ยอมเหนสงขารทงหลายแมอนเปนไปในภม ๓ โดยความเปนของสญ(วางเปลา) ทเดยว วปสสนานชอวา สญญตา วปสสนานนดารงอยในฐานะทควรบรรล จงใหชอมรรคของตนวา สญญตะ มรรคยอมไดชอวา สญญตะเพราะการบรรลดวยประการฉะน. แตเพราะมรรคนนสญจากราคะเปนตนฉะนน จงไดชอวา สญญตะ ดวยคณของตน. แมพระนพพาน ทานกเรยกชอวา สญญตะ เพราะเปนสภาวะสญจากราคะเปนตน. มรรคยอมไดชอสญญตะ โดยอารมณเพราะความทมรรคนนทาพระนพพานใหเปนอารมณเกดขน. บรรดาเหตทง ๓ เหลานน โลกตรมรรคยอมไดชอโดยคณของตนบางโดยอารมณบาง โดยปรยายอนมในพระสตตนตะ เพราะปรยายนเปนปรยาย-เทศนา สวนอภธรรมกถาเปนนปปรยายเทศนา เพราะฉะนน ในอภธรรมกถานโลกตรมรรค ยอมไมไดชอโดยคณของตน หรอโดยอารมณ ยอมไดโดยการ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 616บรรลเทานน เพราะวา การบรรลนนเปนธระ (กจ) การบรรลนน ม ๒ อยางคอ การบรรลดวยวปสสนา การบรรลดวยมรรค ในการบรรลทง ๒ นนการบรรลดวยวปสสนาเปนธระในฐานแหงมรรคถงแลว การบรรลดวยมรรคเปนธระในฐานแหงผลมาแลว ในอภธรรมน เพราะความทมรรคมาแลว การบรรลดวยวปสสนาเทานน จงเปนธระเกดขน. พงทราบวนจฉยแมในคานวา อปปณหตะ ตอไป. คาวา อปปณหต นเปนชอของมรรค มรรคยอมไดชอแมนดวยเหต ๓ เหมอนกน. ไดอยางไร ? คอภกษในพระธรรมวนยน อาศยอยโดยความเปนทกขแตตนเทยว ยอมเหนสงขารทงหลายโดยความเปนทกขเทานน กเพราะธรรมดามคควฏฐาน (การออกจากสงขตธรรมดวยมรรค)ยอมไมมเพยงการเหนทกขเทานน การเหนโดยความไมเทยงบาง โดยอนตตาบาง จงสมควรฉะนน เธอจงยกขนสอนปสสนา ๓ อยาง คอ ความไมเทยงเปนทกข เปนอนตตา พจารณาอย ยอมเทยวไป กวปสสนาอนเปนวฏฐาน-คามนของภกษนนยงปณธ (ความปรารถนา) ในสงขารทงหลายในภม ๓ ใหเหอดแหง ใหสนไปจงปลอยวาง วปสสนาน ชอวา อปปณหตะ วปสสนานน ดารงอยในฐานควรบรรล จงใหชอมรรคของตนวา อปปณหตะ มรรคยอมไดชอวา อปปณหตะ เพราะการบรรลอยางน กการดารงไวซงราคะโทสะแสะโมหะในมรรคนนมไดม ฉะนน มรรคนนจงไดชอดวยคณของตนนนแหละวา อปปณหตะ ดงน. แมพระนพพาน กตรสเรยกวา อปปณหตะเพราะความไมมทตงอยแหงราคะเปนตนเหลานน. มรรคยอมไดชอวา อปปณ-หตะ เพราะทาพระนพพานนนใหเปนอารมณเกดขน. บรรดาเหตทง ๓ เหลานน มรรคยอมไดชอโดยคณของตนบาง โคยอารมณบาง โดยปรยาย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 617แหงพระสตตนตะ เพราะเทศนานเปนปรยายเทศนา แตอภธรรมกถาเปน นปปรยายเทศนา ฉะนน ในอภธรรมกถาน โลกตรมรรคจงไมไดชอโดยคณของตนบาง โดยอารมณบาง ยอมไดชอโดยการบรรลเทานน. กการบรรลเทานนเปนธระ การบรรลนน ม ๒ อยาง คอ การบรรลดวยวปสสนา การบรรลดวยมรรค ในการบรรล ๒ อยางนน การบรรลดวยวปสสนาเปนธระในฐานแหงมรรคมาแลว การบรรลดวยมรรคเปนธระในฐานแหงผลมาแลว ในอภ-ธรรมกถาน เพราะความทมรรคมาแลว การบรรลดวยวปสสนาเทานนจงเปนธระเกดขน. ถามวา กมรรคมชอ ๓ อยาง คอ สญญตะ อนมตตะ อปปณหตะมใชหรอ ? เหมอนอยางทตรสวา ดกอนภกษทงหลาย วโมกขเหลานม ๓ อยางคอ สญญตวโมกข อนมตตวโมกข อปปณหตวโมกข ในบรรดามรรคทมชอ ๓ เหลานน ในอภธรรมน ถอเอามรรค ๒ เพราะเหตไร จงไมถอเอาอนมตตวโมกขเลา ? ตอบวา เพราะไมมการบรรล. จรงอย อนมตตวปสสนาดารงอยในฐานทควรบรรลเองไมอาจใหชอมรรคของตน. กพระสมมาสมพทธเจาไดตรสอนมตตวปสสนาแกพระราหลเถระผเปนโอรสของพระองควา อนมตตจ ภาเวห มานานสยมชชห ตโต มานาภสมยา อปสนโต จรสสส เธอจงเจรญอนมตตวปสสนา (พจาร- ณาโดยความเปนของไมเทยง) จงละมานา- นสยเสย แตนน เธอจกเปนผเขาไปสงบ เทยวไปเพราะละมานะเสยได ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 618 จรงอย วปสสนายอมถอนขนซงนมตวาเทยง ซงนมตวายงยน ซงนมตวาอตตา ซงนมตวาเปนสข ฉะนน จงตรสวา อนมต (ไมมนมต ) วปสสนา แมนนยอมถอนขน ซงนมตนนแมกจรง ถงอยางนนวปสสนานนจงมชอวานมตนนเอง เพราะยอมเทยวไปในนมตธรรมทงหลายเอง เพราะฉะนน ตนเองดารงอยในฐานทพงบรรล จงไมอาจเพอใหชอมรรคของตน. อกนยหนง ธรรมดาพระอภธรรมเปนปรมตถเทศนา และอนมตของมรรคเปนการบกพรองแหงเหตโดยปรมตถทเดยว. มการบกพรองอยางไร ?คอ อนมตตวโมกขตรสไวดวยอานาจแหงอนจจานปสสนา สทธนทรยมประมาณยงดวยวโมกขนน สทธนทรยนนไมเปนแมองคหนงในอรยมรรค เพราะมใชองคมรรค จงไมอาจใหชอมรรคของตนโดยปรมตถได สวนวโมกข ๒ นอกนสญญตวโมกข ตรสไวดวยอานาจแหงอนตตานปสสนา อปปณหตวโมกขตรสไวดวยอานาจแหงทกขานปสสนา. บรรดาวโมกขเหลานน ปญญนทรยมกาลงยงดวยสญญตวโมกข สมาธนทรยมกาลงยงดวยอปปณหตวโมกขปญญนทรยและสมาธนทรยเหลานน เพราะความเปนองคแหงอรยมรรค จงสามารถใหชอมรรคของตนโดยปรมตถได. จรงอย ในเวลาทฉนทะและจตตะเปนอธบดในการจาแนกธรรมแหงมคคาธปต แมในมคคารมมณตกะ พระองคมไดตรสความเปนมคคาธปตไวเพราะความทธรรม คอ ฉนทะและจตตะเหลานนมใชเปนองคมรรค พงทราบถอยคาทถงพรอมแลวอยางนนเถด เนอความนเปนวนจฉยเฉพาะ ของอาจารยรปหนงนอกจากอรรถกถาในเรองน. อนมตตวปสสนาแมโดยประการทงปวงอยางน ตงอยในฐานะทพงบรรลไดเอง จงไมสามารถใหชอมรรคของตนไดเพราะฉะนน พระองคมไดทรงถอเอามรรคทเปนอนมตตะ.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 619 แตอาจารยบางพวกกลาววา มรรคทเกดดวยอนมตตะ แมไมไดชอโดยการบรรล แตกไดชอโดยคณของตน และโดยอารมณ โดยปรยายแหง พระสตร ครนอาจารยพวกนนกลาวแลวกถกสกวาทอาจารยคดคานวา เมอมรรคอนเกดขนดวยอนมตตะไดชอโดยคณของตนและโดยอารมณ แมมรรคทเกดแตสญญตะและอปปณหตะกพงไดชอนตามคณของตนและโดยอารมณ แตกไมได เพราะเหตไร ? เพราะวา ธรรมดามรรคนยอมไดชอดวยเหต ๒ อยางคอโดยหนาทของตนและโดยเปนปจจนก คอวา โดยสภาวะและโดยการปฏเสธ.ในเหตทง ๒ นน มรรคทเกดขนดวยสญญตะและอปปณหตยอมไดชอโดยกจของตนบาง โดยเปนปจจนกบาง จรงอย มรรคทเกดดวยสญญตะและอปป-ณหตะ ยอมไดชอโดยกจของตนอยางนคอ ชอวา วาง เพราะวางจากราคะเปนตน และเพราะไมมทตงโดยไมมทตงแหงราคะเปนตน และยอมไดชอโดยเปนปจจนกอยางน คอ มรรคทเกดขนเปนสญญตะเปนปฏปกษตอการยดถออตตา มรรคทเกดเปนอปปณหตะเปนปฏปกษตอธรรมเปนทตง สวนมรรคทเกดขนดวยอนมตตะ ยอมไดชอโดยกจของตนเทานน เพราะไมมนมตแหงราคะเปนตน และนมตวาเทยงเปนตน มใชไดชอโดยความเปนขาศก ดวยวามรรคอนมตตะนนเปนปฏปกษตออนจจานปสสนา ซงมสงขารนมตเปนอารมณหามได กอนจจานปสสนาตงอยในความเปนอนโลมแกมรรคนน เพราะฉะนนมรรคทเกดดวยอนมตตะนน จงไมมโดยปรยายแหงพระอภธรรมแมโดยประการทงปวง ฉะนแล. แตวา โดยปรยายแหงพระสตร มรรคทเกดขนดวยอนมตนน พระ-องคนามาแสดงไวอยางน กในวาระใด มการออกจากกเลสดวยมรรค ลกษณะทง ๓ ยอมมาสคลองดจอาวชชนะเดยวกน กขนชอวา การมาสคลองแหง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 620ลกษณะทง ๓ พรอมกนมไดม แตเพอแสดงความแจมแจงแหงกรรมฐานพระองคจงตรสไวอยางน กความยดถอในทใดทหนงตงแตตนจงยกไว แตวา วปสสนาอนเปนวฏฐานคามนพจารณาธรรมใด ๆ แลวยอมออกจากกเลสตงอยในฐานทควรบรรลดวยสามารถแหงธรรมนนๆ นนแหละยอมใหชอมรรคของตนขอน เปนอยางไร ? กพระโยคาวจรอาศยธรรมใดธรรมหนง ในบรรดาลกษณะมความไมเทยงเปนตน กสมควรเหนลกษณะทง ๒ นอกนอกทเดยว ธรรมดาการ ออกจากกเลสดวยมรรคโดยเพยงการเหนลกษณะเดยวนนยอมไมม เพราะฉะนน ภกษตงมนแลวโดยความไมเทยง ยอมออกไปแมจาก (กเลส ) โดยความเปนของไมเทยง แมโดยความเปนทกขอยางเดยวหามได ยอมออกไปจาก (กเลส)โดยความเปนอนตตาดวยนนแหละ แมในความตงมนอยโดยความเปนทกข กนยนแหละ. ดวยประการฉะน การยดถอสงใดสงหนงเปนอารมณตงแตตนจงยกไว กวปสสนาทเปนวฏฐานคามนพจารณาธรรมใด ๆ ยอมออกไปดารงอยในฐานทควรบรรลดวยสามารถแหงธรรมนน ๆ แลวใหชอมรรคของตน. ในบรรดาลกษณะเหลานน เมอพระโยคาวจรออกจากอนจจลกษณะมรรคกเปนอนมตตะ เมอออกจากทกขลกษณะ มรรคกเปนอปปณหตะ เมอออกจากอนตตลกษณะ มรรคกเปนสญญตะ ดงน ทรงนานมตตมรรคมาแสดงโดยปรยายแหงพระสตรดวยประการฉะน. ถามวา กวปสสนาทเปนวฏฐานคามน มอะไรเปนอารมณ ? ตอบวา มลกษณะเปนอารมณ. ขนชอวา ลกษณะ มคตเปนบญญต เปนธรรม ทไมควรกลาวถง แตวาภกษใดกาหนดลกษณะ ๓ คอ อนจจง ทกขง อนตตา ขนธ ๕ ของภกษนนยอมเปนดจซากศพผกทคอ ญาณมสงขารเปนอารมณนนแหละยอมออกไป

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 621จากสงขาร. เหมอนอยางภกษรปหนง ตองการจะซอบาตรเหนบาตรทพอคาบาตรนามาแลวกมความยนดราเรง คดวา เราจกถอเอาบาตร ดงน เมอทดลองด จงเหนรทะล ๓ แหง ภกษนนหมดความอาลยในรทะลทงหลายกหาไม ทแทหมดความอาลยในบาตร ฉนใด ภกษกาหนดลกษณะทง ๓ แลวจงเปนผหมดความอาลยในสงขารทงหลาย ฉนนนเหมอนกน พงทราบวา วปสสนานนยอมออกไปจากสงขารดวยญาณมสงขารเปนอารมณนนแหละดงน. แมอปามาดวยผา กนยนเหมอนกน. พระผมพระภาคเจาเมอทรงจาแนกฌานโลกตระ จงทรงนานยแมทง ๒คอ จตกนย และปญจกนย จากสทธกปฏปทามาดวยประการฉะน. ในสทธก-สญญตา ในสญญตปฏปทา ในสทธกอปปณหต ในอปปณหตปฏปทากทรงนานยทง ๒ คอ จตกนย และปญจกนย มาแสดงไวเหมอนกน. ถามวา เพราะเหตไร จงทรงนามาอยางน ? ตอบวา เพราะอชฌาสยของบคคล และเพราะความงามแหงเทศนาพงทราบแมทง ๒ นยนน โดยนยทกลาวแลวในหนหลงแล. ในคาวา เจรญโลกตรฌานน อยางน พระองคทรงจาแนกนยทง ๒ดวยอานาจจตกนยและปญจกนยจากสทธกปฏปทา ในทเหลอกเหมอนกนเพราฉะนน จงจาแนกนยทง ๑๐ ในสวนทง ๕ สวนทงหมด. ในโลกตรฌานนน พงทราบขอธรรมปกณณกะดงน ธรรมภายใน (อชฌตตจ) ธรรม ภายนอก (พหทธา) ในรปและอรปทง ๕ การเปลยนองคมรรค ๗ และ ๘ นมต ปฏปทา และอธบด.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 622 จรงอย ในโลกตรมรรค ภกษอาศยธรรมภายในยอมออกจากธรรม ภายใน อาศยธรรมภายในแลวยอมออกจากธรรมภายนอก อาศยธรรมภายนอกแลวยอมออกจากธรรมภายนอก อาศยธรรมภายนอกแลวยอมออกจากธรรมภายใน ภกษอาศยรปแลวยอมออกจากรป อาศยรปแลวยอมออกจากอรปอาศยอรปแลวออกจากอรป อาศยอรปแลวยอมออกจากรป ยอมออกจากขนธ ๕พรอมกน. คาวา เปลยนองคมรรค ๗ และ ๘ อธบายวา กมรรคนนนมองค ๘ บาง มองค ๗ บาง แมโพชฌงคเปน ๗ กม เปน ๖ กม ถงฌานมองค ๕ กม มองค ๔ กม มองค ๓ กม มองค ๒ กม พงทราบการเปลยนองคม ๗ และ ๘ เปนตนอยางนดวยประการฉะน. คาวา นมต ปฏปทา และอธบด อธบายวา คาวา นมต ไดแกแดนเปนทออก. คาวา ปฏปทาและอธบด ไดแก พงทราบความหวนไหวและไมหวนไหวแหงปฏปทาและอธบดเทานน. ในบรรดาคาเหลานน พงทราบวนจฉยในคาเปนตนวา อาศยธรรมภายในแลวออกจากธรรมภายในนนกอน. กภกษบางรปในพระศาสนาน ยอมอาศยขนธ ๕ อนเปนภายในจาเดมแตตน ครนอาศยแลวยอมเหนขนธ ๕เหลานนโดยความเปนของไมเทยงเปนตน โดยมนสการวา ภกษในธรรมวนยนเบองตนยอมออกจากธรรมภายในดงน แตเพราะการออกดวยมรรค ยอมมเพยงการเหนธรรมภายในลวน ๆ เทานนหามได พงเหนแมธรรมภายนอกทเดยว ฉะนน จงพจารณาขนธของคนอนบาง สงขารขนธอนไมมใจครองบางวาเปน อนจจง ทกขง และอนตตา ดงน ภกษนนยอมพจารณาเหนธรรมภายในโดยกาลอนควร ยอมพจารณาเหนธรรมภายนอกตามกาลอนควร

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 623ดงน เมอเธอพจารณาอยอยางน. ในกาลทพจารณาธรรมภายใน ยอมเชอม ตอกบมรรคดวยวปสสนา ดวยอาการฉะน ชอวา อาศยธรรมภายในออกจากธรรมภายใน กถาในเวลาพจารณาธรรมภายนอกของเธอ ยอมเชอมตอกบมรรคดวยวปสสนา ดวยอาการอยางน ชอวา อาศยธรรมภายในยอมออกจากธรรมภายนอก. แมในการออกเพราะอาศยธรรมภายนอกแลวยอมออกจากธรรมภายนอก และธรรมภายใน กนยนเหมอนกน. กภกษอกรปหนง ยอมอาศยรปตงแตตน ครนอาศยแลวกกาหนดภตรป และอปาทารป ยอมเหนโดยความไมเทยงเปนตน แตเพราะการออกดวยมรรค ยอมมเพยงการเหนรปลวน ๆ กหาไม พงเหนแมอรปโดยแทฉะนน ภกษนนทารปนนใหเปนอารมณ แลวกาหนดเวทนา สญญา สงขารวญญาณซงเกดขนแลววา นเปนอรปดงน ยอมเหนโดยความไมเทยงเปนตนภกษนนยอมพจารณาเหนรปโดยกาลอนควร เหนอรปโดยกาลอนควร เมอเธอพจารณาอยอยางน ในการพจารณารป ยอมเชอมตอกบมรรคดวยวปสสนาดวยอาการอยางน ชอวา อาศยรปแลวยอมออกจากรป. กถาในการพจารณาอรปของเธอ ยอมเชอมตอกบมรรคดวยวปสสนา ดวยอาการอยางนชอวา อาศยรปแลวยอมออกจากอรป. แมในการออกจากอรป และรปเพราะอาศยอรป กนยนเหมอนกน. กในกาลทภกษอาศยธรรมอยางน วาธรรมอยางใดอยางหนงมความเกดขนเปนธรรมดา ธรรมนนทงหมดมความดบเปนธรรมดา ดงน แลวออกไปจาก (สงขตะ) ธรรม อยางนนนแหละชอวา ยอมออกจากขนธ ๕ พรอมกนทเดยว. นเปนวปสสนาของภกษผมปญญามาก ผเหนแจงดวยปญญาอนคมกลา.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 624 เหมอนอยางวา บคคลวางกอนคถในทามกลางโภชนะแลวนอมถาด อนเตมดวยโภชนะมรสอนเลศตาง ๆ ไปเพอบรษผมความอดอยาก บรษผอดอยากนนเอามอเขยกบขาวออกเหนกอนคถแลวพดวา นอะไร เมอเขากลาววากอนคถ ดงน จงกลาววา ถย ๆ จงเอาออกไป เปนผหมดความอาลยทงในอาหารทงในถาด ฉนใด คาอปมาทนามาเปรยบน พงทราบฉนนน. จรงอย กาลทภกษนถอขนธ ๕ วา เปนเรา ของเราในกาลทยงเปนพาลปถชน พงทราบเหมอนกาลทบรษอดอยากนนมใจยนดในการเหนถาดโภชนะกาลทกาหนดลกษณะ ๓ พงทราบเหมอนบรษนนเหนกอนคถ. กาลทภกษผมปญญามาก ผมความเหนแจงดวยปญญาอนคมกลาเหนวา สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรม สงนนทงหมดลวนมความดบไปเปนธรรมดา ดงนแลวออกจากขนธ ๕ พรอมกนนนแหละ พงทราบเหมอนกาลทบรษอดอยากนน หมดความอาลยทงโภชนะทงถาด ฉะนน. ในคาวา การเปลยนองคมรรค ๗ และ ๘ น พงทราบการเปลยนองคธรรมมประเภทตามทกลาวนโดยประการทมอย. จรงอย สงขารเบกขาญาณเทานน ยอมกาหนดความตางกนแหงโพชฌงค (องคธรรมเครองตรสร)องคมรรค (มคคงคะ) และองคฌาน (ฌานงคะ) แตพระเถระบางพวกกลาววา ฌานทเปนบาทยอมกาหนดความตางกนแหงโพชฌงค องคมรรคและองคฌาน ดงน. พระเถระบางพวกกลาววา ขนธทงหลายทเปนอารมณแหงวปสสนายอมกาหนด ดงน. พระเถระบางพวกกลาววา อธยาศยของบคคลยอมกาหนด ดงน. ในวาทะทงหลายของพระเถระแมเหลานนพงทราบวา วปสสนาทเปน บรพภาคกลาวคอสงขารเบกขาญาณ และวปสสนาทเปนวฏฐานคามนน ยอมกาหนด ในขอน มถอยคาตามลาดบ ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 625 จรงอย วาโดยการกาหนดแหงวปสสนา มรรคทเกดขนแกพระ-สกขวปสสกกด มรรคทเกดขนแกบคคลผไดสมาบตทไมทาฌานใหเปนบาทกดมรรคทเกดขนเพราะทาปฐมฌานใหเปนบาทแตพจารณาปกณณกสงขารกด ยอมเปนมรรคประกอบดวยปฐมฌานทงนน. ในมรรคจตทงหมดยอมมโพชฌงค ๗มรรคมองค ๘ และองคฌาน ๕ ดวยวา วปสสนาทเปนบรพภาคแหงมรรคแมเหลานน เปนสภาพสหรคตดวยโสมนสบาง สหรคตดวยอเบกขาบาง แตในกาลเปนทออกไป (วฏฐานคามนวปสสนา) ถงความเปนสงขารเบกขาญาณยอมสหรคตดวยโสมนสอยางเดยว. ในปญจกนย ฌานในมรรคทเกดขนเพราะทาทตยฌาน ตตยฌานจตตถฌานใหเปนบาท มองค ๔ องค ๓ และองค ๒ โดยลาดบนนแหละกในมรรคแมทงหมด ยอมมองคมรรค ๗ ในฌานท ๔ มโพชฌงค ๖ น เปนความแตกตางกนโดยกาหนดทาฌานใหเปนบาท และโดยการกาหนดแหงวปสสนา. เพราะวปสสนาทเปนบรพภาคแหงมรรคเหลานน สหรคตดวย โสมนสบาง สหรคตดวยอเบกขาบาง แตวปสสนาทเปนวฏฐานคามนเปนธรรมสหรคตดวยโสมนสอยางเดยว. สวนในมรรคทพระโยคาวจรทาปญจมฌานใหเปนบาทแลวใหเกดขนองคฌานม ๒ ดวยสามารถแหงอเบกขาและเอกคคตาจต ไดโพชฌงค ๖ มรรคมองค ๗ เทานน ความแปลกกนแมน ยอมมดวยสามารถแหงการกาหนดทง ๒อยางเพราะในนยน วปสสนาทเปนบรพภาค ยอมสหรคตดวยโสมนส หรอสห-รคตดวยอเบกขา. สวนวปสสนาทเปนวฏฐานคามนสหรคตดวยอเบกขาเทานนแมในมรรคทพระโยคาวจรทาอรปฌานใหเปนบาทแลวใหเกดขน กนยนแหละสมาบตทพระโยคาวจรออกในสวนทใกลชดแหงมรรคททานออกจากฌานทเปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 626บาทดวยอาการอยางน แลวพจารณาสงขารอยางใดอยางหนงใหเกดแลว ยอม ทาภาวะเชนเดยวแกตน ดจสพนดนกระทาเหย ใหมสเชนเดยวกนฉะนน. แตในวาทะของพระเถระองคท ๒ มอธบายวา มรรคทพระโยคาวจรออกจากสมาบตใด ๆ แลวพจารณาธรรมในสมาบตใด ๆ เกดขน มรรคกเปนเชนสมาบตนน ๆ นนแหละ คอเชนเดยวกบสมาบตททานพจารณาแลว กถาทานพจารณาธรรมอนเปนกามาวจรทงหลาย มรรคกเปนอนประกอบปฐมฌาน.พงทราบการกาหนดวปสสนาแมน โดยนยทกลาวแลวในวาทะนนนนแหละ ในวาทะของพระเถระองคท ๓ มอธบายวา มรรคทพระโยคาวจรกระทาฌานใด ๆ ใหเปนบาท หรอพจารณาธรรมใด ๆ ในฌาน สมควรแกอธยาศยแกตนวา โอหนอ เราพงบรรลมรรคประกอบดวยองค ๗ หรอองค ๘ดงนใหเกดขน มรรคกเปนเชนเดยวกบฌานนน ๆ แหละ กแตวามรรคนน เวนฌานทเปนบาท หรอฌานทพจารณาแลว ยอมไมสาเรจ เพยงอธยาศยอยางเดยว. เนอความนนน บณฑตพงแสดงดวยนนทโกวาทสตร (ในมชฌมนกายสฬายตนวรรค). จรงอย พระดารสนพระผมพระภาคเจาตรสไววา ดกอนภกษทงหลายในวนอโบสถ ๑๕ คานน ชนเปนอนมากยอมไมมความเคลอบแคลง หรอสงสยวา ดวงจนทรพรองหรอเตมหนอ แตทแทดวงจนทรกเตมแลวทเดยวฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ภกษณเหลานนเปนผชนชมธรรมเทศนาของนนทกะและมความดารอนบรบรณแลว ฉนนนเหมอนกนแล ดกอนภกษทงหลาย บรรดาภกษณทง ๕๐๐ รปเหลานน รปททรงคณตายงเปนถงพระ-โสดาบน มความไมตกตาเปนธรรมดา แนนอนทจะตรสรในเบองหนา ดงน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 627 กบรรดาภกษณเหลานน ภกษณรปใดมอปนสยแหงโสดาปตตผล ภกษณรปนน กไดมความดาร (สงกปปะ) บรบรณแลวดวยโสดาปตตผลเทานน ฯลฯ รปใดมอปนสยแหงพระอรหต รปนนกมความดารบรบรณแลวดวยพระอรหตเทานน. มรรคทพระโยคาวจรการทาฌานใด ๆ ใหเปนบาท หรอพจารณาธรรมในฌานใด ๆ โดยสมควรแกอธยาศยของตนเกดขนแลว ยอมเปนเชนเดยวกบฌานนน เหมอนกนนนแหละ กมรรคทเปนเชนเดยวกบฌานนน ๆเวนฌานทเปนบาท หรอเวนฌานทพจารณาแลว ยอมไมสาเรจโดยเพยงเปนอธยาศยเทานน เพราะฉะนน พงทราบการกาหนดวปสสนาโดยนยทกลาวแลวในวาทะนแล. บรรดาวาทะของพระเถระเหลานน พระจฬนาคเถระผทรงพระไตร-ปฎกมวาทะอยางนวา ฌานทเปนบาทเทานนยอมกาหนด ดงน ไดถกอนเตวาสกถามวา ขาแตทานผเจรญ ในทใดมฌานทเปนบาทอยกอน ในทนน ฌานทเปนบาทนนกกาหนดได แตในทใด (อรปภพ) ฌานทเปนบาทไมม ในทอรปภพนนอะไรยอมกาหนด พระเถระตอบวา ดกอนอาวโส แมในทนน ฌานทเปนบาทเทานนกยอมกาหนด ดวยวา ภกษใดไดสมาบต ๘ ทาปฐมฌานใหเปนบาทยงโสดาปตตมรรคและผลใหเกดขนแลว เปนผมฌานไมเสอม ทากาละเกดในอรปภพ ออกจากสมาบตแหงโสดาปตตผลอนประกอบดวยปฐมฌานเรมตงวปสสนายงมรรคและผล ๓ ในเบองบนใหเกดขน มรรคและผลเหลานนของทานกประกอบปฐมฌานเทานน แมในมรรคผลทประกอบกบทตยฌานเปนตน กนยนเหมอนกน ฌานทเปนหมวด ๓ หมวด ๔ ในอรปยอมเกดขนกฌานหมวด ๓ หมวด ๔ นนแลเปนโลกตระ มใชโลกยะ ดกอนอาวโส

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 628แมดวยอาการอยางนกเหมอนกน ฌานทเปนบาทเทานนยอมกาหนด. พวก อนเตวาสกเรยนวา ทานขอรบ ปญหาทานกลาวดแลว ดงน. แมพระมหาทนธเถระผอยทโมรวาปวหารผมวาทะอยางนวา ขนธทงหลายทเปนอารมณของวปสสนายอมกาหนด ดวยวาพจารณาธรรมใด ๆแลวออก มรรคยอมเปนเชนกบธรรมนน ๆ นนแหละ ดงน ถกพวกอนเตวาสกถามวา ทานขอรบ ในวาทะของทานขอควรตาหนยอมปรากฏ ดวยวา ภกษผพจารณารปแลวออก (จากสงขตอารมณ) ไดแลว มรรคกพงเปนอพยากตะเหมอนรป พระโยคาวจรกาหนดเนวสญญานาสญญายตนะโดยนยแลวออกไปกพงเปนมรรคถงความเปนเนวสญญานาสญญายตนะเชนเดยวกนกบเนวสญญา-นาสญญายตนะนน ดงน พระเถระตอบวา ดกอนอาวโส เปนเชนนนหามไดเพราะโลกตรมรรค ชอวา ไมถงอปปนา มไดม เพราะฉะนน ภกษพจารณารปแลวออกไปได มรรคประกอบดวยองค ๘ ยอมสหรคตดวยโสมนสเมอพจารณาเนวสญญานาสญญายตนะแลว แมออกไปได ยอมเปนเชนนนโดยอาการทงปวงหามได สวนมรรคทสหรคตดวยอเบกขา ยอมเปนมรรคมองค ๗ ดงน. แมพระจฬาภยเถระผทรงพระไตรปฎก ซงมวาทะวา อชฌาสยแหงบคคลยอมกาหนด ดงน ไดถกพวกอนเตวาสกนาวาทะของทานไปถามพระ-จฬนาคเถระผทรงพระไตรปฎก พระจฬนาคเถระจงกลาววา ฌานทเปนบาทมอยแกบคคลใด อชฌาสยแหงบคคลยอมกาหนดแกบคคลนน ฌานทเปนบาทนนไมมแกภกษใด อชฌาสยอะไรเลาจกกาหนดแกภกษนน เพราะฉะนนสภาวะนน ยอมเปนดจเวลาทแสวงหากาไรของบคคลไรทรพย ฉะนน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 629 พวกอนเตวาสกไดนาเรองนน มาเรยนแกพระจฬาภยเถระผทรง พระไตรปฎก. พระเถระนนกลาววา ดกอนอาวโสทงหลาย ถอยคานทานกลาวสาหรบบคคลผมฌานเปนบาท เหมอนอยางวา อชฌาสยของบคคลแมผมฌานเปนบาท ฉนใด แมบคคลผมฌานอนพจารณาแลว กพงทราบฉนนนเหมอนกนเพราะมรรคทพระโยคาวจรออกจากปญจมฌานเกดขน โดยพจารณาปฐมฌานเปนตน ประกอบดวยปญจมฌาน กยอมประสบตามวาทะของพระเถระรปแรก และมรรคทประกอบดวยปฐมฌานเปนตน กยอมประสบตามวาทะของพระเถระรปทสอง เพราะเหตนน วาทะแมทง ๒ ยอมผด แตในฌานเหลานน ในวาทะของพระเถระท ๓ วา พระโยคาวจรยอมปรารถนาฌานใดมรรคกประกอบดวยฌานนน ดงนน วาทะเหลานนของทานจงไมผด และภกษนนกเปนผมอชฌาสยเปนไปกนดวยประโยชน ดงน พระเถระแมทง ๓ รปเปนบณฑต เปนผฉลาด เปนผสมบรณดวยคณธรรมอนเจรญ ดวยเหตนนอนเตวาสกเหลานน จงทาวาทะของพระเถระทง ๓ เหลานน ใหเปนแบบแผนกในอภธรรมนขาพเจาจงยกอรรถนนแหละขนแสดงวา กวปสสนายอมกาหนดวาทะทง ๓ น ดงน. บดน พงทราบวนจฉยในคานวา นมตตปฏปทาปต (นมต ปฏปทาและอธบด) ตอไป. ถามวา กาลเกดขนแหงมรรคซงเปลยนองคอยางน โคตรภยอมออกไปจากทไหน มรรคยอมออกไปจากทไหน ? ตอบวา โคตรภยอมออกจากนมตกอน แตไมอาจตด (กเลส) ทเปนไปได เพราะโคตรภนนมการออกไปอยางเดยว มรรคยอมออกจากนมต ยอมตด (กเลส) ทเปนไปไดเพราะมรรคนมการออกไปทง ๒ อยาง. บรรดาการออกไปแหงโคตรภและมรรคนน พงทราบนยทเกดขน ดงตอไปน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 630 กในวาระ (คอในมรรควถ) ใด มการออกไปดวยมรรค ในวาระนน ไมมอนโลมดวงเดยว ไมมอนโลมดวงท ๕ เพราะอนโลมมครงเดยวยอมไมไดอาเสวนปจจย อนโลมดวงท ๕ ยอมหวนไหว เพราะใกลตกภวงค เพราะวาในคราว (ขณะ) จตใกลภวงคดวงท ๕ นนชอวา จตตกไปแลว เพราะฉะนน อนโลมจงไมมดวงเดยว ไมมในดวงท ๕. กบคคลผมปญญามากมอนโลม ๒ ดวง ดวงท ๓ เปนโคตรภ ดวงท ๔เปนมรรคจต มผลจต ๓ ดวง จากนนจตกลงสภวงค. สวนบคคลผมปญญาปานกลาง อนโลมม ๓ ดวง ดวงท ๔ เปนโคตรภ ดวงท ๕ เปนมรรคจต มผลจต ๒ ดวง จากนนกลงสภวงค. สาหรบคนมปญญานอย (มนทปญญา) อนโลมม ๔ ดวง ดวงท ๕เปนโคตรภ ดวงท ๖ เปนมรรคจต ดวงท ๗ เปนผลจต จากนนจตกลงสภวงค. บรรดาพระโยคาวจร ๓ ประเภทนน ขาพเจาไมกลาวดวยสามารถแหงทาน ผมปญญามากและมปญญานอย แตพงกลาวดวยสามารถแหงทานผมปญญาปานกลาง เพราะในวาระคอ (วถแหงมรรค) ใด มการออกไปดวยมรรค มโนวญญาณธาตทเปนอเหตกกรยา เปนธรรมสหรคตดวยอเบกขา เปนมโน-ทวาราวชชนจตใหภวงคเคลอนไปกระทาขนธทงหลาย ทเปนอารมณแหงวปสสนาใหเปนอารมณ ถดจากนนไป ชวนะดวงแรก ชออนโลมญาณกเกดขนถอเอาขนธทมโนทวาราวชชนจตนนถอเปนอารมณ อนโลมญาณนน กเปนไปในขนธเหลานนวา ไมเทยงบาง เปนทกขบาง เปนอนตตาบางบรรเทาความมดทหยาบๆ ซงปกปดสจจะ กระทาลกษณะทง ๓ ใหแจมแจงยงๆขนกดบไป ถดจากนนอนโลมญาณดวงท ๒ กเกดขน ในบรรดาอนโลมญาณ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 631๒ ดวงนน ดวงแรกไมมอาเสวนปจจย ดวงท ๒ มดวงแรกเปนอาเสวนปจจย ดวงท ๒ นนมอาเสวนปจจยไดแลวจงเปนญาณ คมกลา ผองใสเปนไปในอารมณนนนนแหละ โดยอาการนนเหมอนกน บรรเทาความมดปานกลางซงปกปดสจจะไว การทาลกษณะ ๓ ใหแจมแจงยง ๆ ขนแลวดบไป ในลาดบนน อนโลมญาณดวงท ๓ กเกดขนมอนโลมญาณดวงท ๒ เปนอาเสวนปจจย แมอนโลมญาณดวงท ๓ แมนนเพราะมอาเสวนปจจยไดแลวจงคมกลาผองใสเปนไปในอารมณนนนนแหละ โดยอาการนนเหมอนกน บรรเทาความมดอนละเอยดทเหลอซงปกปดสจจะนน กระทาใหหมดไป กระทาลกษณะ ๓ แจมแจงยงๆ ขนแลวดบไป เมออนโลมญาณ ๓ บรรเทาความมดปกปดสจจะอยางนแลวลาดบนน โคตรภญาณกเกดขนการทาพระนพพานใหเปนอารมณ. ในขอนน มอปมา ดงน ไดยนวา บรษมจกษดคนหนง คดวา เราจกประกอบดาวฤกษ (ดดวงชะตา) จงออกไปในเวลาราตรแหงนดดวงจนทร ดวงจนทรไมปรากฏแกเขาเพราะวลาหก (เมฆ) ทงหลายปดบงไว ขณะนนลมหนงตงขนแลวพดวลาหกหนา ๆ (หยาบ) ทงหลายใหกระจดกระจายไป ลมอนอกตงขนพดวลาหกอยางกลาง ลมอกอยางหนงกตงขนพดวลาหกแมทละเอยดใหกระจดกระจายไป.ลาดบนน บรษนนจงเหนดวงจนทรนนบนทองฟาทปราศจากวลาหกทงหลายไดรแลวซงการประกอบดาวฤกษ. ในคาอปมาเหลานน ความมดคอกเลสอยางหยาบ อยางกลาง อยางละเอยดอนปกปดซงสจจะเปรยบเหมอนวลาหก (เมฆ) ๓ กลม. อนโลมจต ๓ดวงเปรยบเหมอนลม ๓ ชนด. โคตรภญาณเปรยบเหมอนบรษผมตาด. พระ-นพพานเปรยบเหมอนพระจนทร. การบรรเทาความมดอนปกปดซงสจจะของ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 632อนโลมจตแตละดวง เปรยบเหมอนลมแตละชนดทาลายเมฆ ๓ ชนดโดยลาดบ. เมอความมดอนปกปดซงสจจะปราศจากไปแลว โคตรภญาณกทาพระนพพานอนบรสทธใหเปนอารมณเปรยบเหมอนการทบรษนนเหนพระจนทรบรสทธบนทองฟาทปราศจากวลาหก ฉะนน. เหมอนอยางวา ลม ๓ ชนดยอมสามารถเพอกาจดวลาหก อนปกปดดวงจนทรนนแหละ ฉนใด อนโลมญาณทงหลายกสามารถเพอกาจดความมดอนปกปดสจจะ ฉนนนเหมอนกน แตไมอาจกระทาพระนพพานใหเปนอารมณบรษยอมอาจเพอเหนดวงจนทรนนแหละ แตไมอาจกาจดวลาหกทงหลายไดฉนใด โคตรภญาณกยอมอาจเพอทาพระนพพานนนแหละใหเปนอารมณไดแตไมอาจกาจดความมดคอกเลสได ฉนนน. อนโลมญาณมสงขารเปนอารมณโคตรภญาณมพระนพพานเปนอารมณ ดวยอาการอยางน. กผวาโคตรภญาณพงรบอารมณทอนโลมญาณรบไวแลว อนโลมญาณอกดวงหนงกพงผกพนโคตรภญาณ (คาวาผกพนคอมอารมณเดยวกน) นน เพราะฉะนน การออกดวยมรรคนนแหละกไมพงม แตวา โคตรภญาณไมรบอารมณของอนโลมญาณกระทาอนโลมญาณอารมณ ใหเปนไปขางหลง โคตรภญาณเองแมมใชอาวช-ชนะแตกตงอยในฐานะแหงอาวชชนะ เปนดจใหสญญาแกมรรคนนดวยคาวาทานจงเกดขนอยางนแลวกดบไป. แมมรรคกมไดละสญญาทโคตรภนนใหแลวผกพนอยซงญาณนน ดวยอานาจแหงความสบตอ ดจกระแสคลน (ตดตอกนไปไมขาดระยะ) ยอมบงเกดขนเจาะแทงอย บดทาลายอยซงกองโลภะกองโทสะ กองโมหะ ซงไมเคยเจาะแทง ไมเคยทาลาย. ในขอนน มอปมาดงน ตอไปน

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 633 ไดยนวา นายขมงธนคนหนงใหตงโลไวรอยโลในทไกลสดชวรอยธน เอาผาผกหนาแลวเหนบลกศรไดยนอยในทบนลอยนต บรษคนอนหมนลอยนต เมอใดแผนโลตรงหนานายขมงธน ในกาลนนกจะใหสญญาดวยทอนไมเลก ๆในทนน นายขมงธนไมละสญญาทอนไมเลก ๆ เลย ปลอยลกศรออกไปเจาะแผนโลตงรอยได. ในขออปมานน โคตรภญาณเปรยบเหมอนทอนไมเลก ๆ. มรรคญาณเปรยบเหมอนนายขมงธน. การทมรรคญาณไมละสญญาทโคตรภญาณใหแลวนนแหละ ทาพระนพพานใหเปนอารมณทเดยวและเจาะบดทาลายกองโลภะเปนตน ทไมเคยเจาะแลว ไมเคยบดทาลายแลว เปรยบเหมอนการทนายขมงธนไมละสญญาทอนไมเลก ๆ แลว ยงเจาะแผนโลตงรอยได ฉะนน. แมการเจาะบดทาลายกองโลภะเปนตน น ทานกกลาววา การถอนขนซงกเลสทไดภมแลว คอ กเลสทเปนเหตแหงวฏฏะ ดงนเหมอนกน เพราะกจของมรรคมอยางเดยวเทานน คอการละอนสย. มรรคนนเมอละอนสยทงหลายชอวา ยอมออกจากนมต ชอวา ยอมตดความเปนไป. คาวา นมต คอนมตแหงรปเวทนาสญญาสงขารและวญญาณ. คาวา ปวตต (ความเปนไป) ตอความเปนไปของรปเวทนาสญญาสงขารและวญญาณนนแหละ ปวตตะคอความเปนไปนนม ๒ อยาง ไดแก อปาทนนกะและอนปาทนนกะ ในสองอยางนนอาจารยบางพวกกลาววา ฉายาแหงการออกไปจากอนปาทนนกะ ยอมปรากฏแกมรรค ดงน แลวกลาววา ยอมออกจากอนปาทนนกขนธ ดงน. จรงอย อกศลจต ๕ ดวง คอ ทสมปยตดวยทฏฐ ๔ ดวง และทสมปยตดวยวจกจฉา ๑ ดวง ยอมละไดดวยโสดาปตตมรรค. อกศลจต ๕ ดวงเหลานนยอมยงรปใหตงขน รปนนเปนอนปาทนนกะ เปนรปขนธ จต ๕ ดวง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 634เหลานน คอ วญญาณขนธ อรปขนธ ๓ คอเวทนาสญญาและสงขารขนธท สมปยตดวยวญญาณขนธนน. บรรดามรรคเหลานน ถาพระโสดาบนจกไมใหโสดาปตตมรรคเกดขนไซร อกศลจตทง ๕ เหลานกพงถงการกลมรมในอารมณทง ๖. กโสดาปตตมรรค เมอจะหามการเกดกลมรมของอกศลเหลานนจงทาการถอนขนซงเสตคอเหตใหไมมภาวะทควรจะเกดขน จงชอวา ยอมออกจากอนปาทนนกขนธ. สกทาคามมรรค ยอมละอกศลจต ๖ ดวง ทเปนกามราคะและพยาบาทอยางหยาบ คอ จต ๔ ดวงทเปนทฏฐวปปยต และจต ๒ ดวงทเปนโทมนสสสหคตะ. อนาคามมรรค ยอมละจต ๖ ดวงเหลานนนนแหละทเปนกามราคะและพยาบาทอยางละเอยด. อรหตมรรค ยอมละอกศลจต ๕ คออกศลจต ๔ ดวงทเปนทฏฐวปปยต และจตทสหรคตดวยอทธจจะ. บรรดาอกศลจตเหลานน ถาพระอรยะเหลานนไมพงเจรญมรรคใหเกดขนไซรอกศลจตเหลานนกพงถงการกลมรมในอารมณ ๖ แตมรรคเหลานน เมอหามการเกดขนกลมรมแหงจตเหลานนจงทาการถอนขนซงเสตคอเหตใหมภาวะทไมควรเกดขนได จงชอวา ยอมออกจากอนปาทนนกขนธ. อาจารยทงหลายกลาววา ฉายาแหงการออกไปจากอปาทนนกขนธดงน แลวกลาววา ยอมออกจากอปาทนนกขนธ ดงน. กถาพระโสดาบนจกไมเจรญใหโสดาปตตมรรคเกดแลว ความเปนไป แหงอปาทนนกขนธกพงเปนไปในสงสารวฏอนมเบองตนและทสดทบคคลรไมไดแลว เวนไว๗ ภพ. เพราะเหตไร ? เพราะเหตแหงความเปนไปของอปาทนนกขนธนน ยงมอย กโสดาปตตมรรคเมอเกดขนนนแหละยอมถอนขนซงกเลส ๕ เหลานคอ สญโญชน ๓ อยาง ทฏฐานสย และวจกจฉานสย บดน ความเปนไป

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 635แหงอปาทนนกะ จกเปนในสงสารวฏทมเบองตนและทสดซงบคคลรไมไดแลวของพระโสดาบนเวน ๗ ภพแตทไหน. โสดาปตตมรรคเมอกระทาความเปนไปแหงอปาทนนกขนธไมใหเปนไป ชอวา ยอมออกจากอปาทนนกขนธดวยประการฉะน. ถาพระสกทาคามจกไมเจรญสกทาคามมรรคใหเกดขนไซร ความเปนไป ของอปาทนนกะกพงเปนไปในภพทง ๕ เวน ๒ ภพ เพราะเหตไรเพราะเหตแหงความเปนไปของอปาทนนกขนธนนยงมอย. กสกทาคามมรรคนนเมอเกดขนนนแหละ ยอมถอนขนซงกเลสทง ๔ คอ กามราคะปฏฆสญโญชนอยางหยาบ กามราคานสยอยางหยาบ ปฏฆานสยอยางหยาบ.บดน ความเปนไปแหงอปทนนกขนธของพระสกทาคามจกเปนไปในภพทง ๕เวน ๒ ภพแตทไหน. สกทาคามมรรคเมอทาความเปนไป แหงอปาทนนก-ขนธไมใหเปนไป ชอวา ยอมออกจากอปาทนนกขนธ ดวยประการฉะน. ถาพระอนาคามจกไมเจรญอนาคามมรรคใหเกดไซร ความเปนไปแหงอปาทนนกะกพงเปนไปในภพท ๒ เวน ๑ ภพ. เพราะเหตไร ? เพราะเหตแหงความเปนไปแหงอปาทนนกขนธยงมอย กอนาคามมรรคนน เมอเกดขนนนแหละยอมถอนขนซงกเลส ๔ เหลาน คอ กามราคสงโยชนอยางละเอยด ๑ ปฏฆสงโยชนอยางละเอยด ๑ กามราคานสยอยางละเอยด ๑ปฏฆานสยอยางละเอยด ๑. บดน ความเปนไปแหงอปาทนนกขนธของพระ-อนาคามจกเปนไปในภพท ๒ เวนภพเดยว แตทไหน. อนาคามมรรคเมอกระทาปวตตะแหงอปาทนนกขนธไมใหเปนไป ชอวา ยอมออกจากอปาทนนกขนธ ดวยประการฉะน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 636 ถาพระอรหนตจกไมอบรมอรหตมรรคใหเกดไซร ความเปนไปแหง อปาทนนกขนธ กพงเปนไปในรปภพและอรปภพ เพราะเหตไร ? เพราะเหตทงหลายแหงความเปนไปในอปาทนนกขนธยงมอย. กอรหตมรรคนนเมอเกดขนนนแหละ ยอมถอนขนซงกเลส ๘ เหลาน คอ รปราคะ ๑ อรปราคะ ๑มานะ๑ อทธจจะ ๑ อวชชา ๑ มานานสย ๑ ภวราคานสย ๑ อวชชานสย ๑.บดน ปวตตะแหงอปาทนนกขนธ ของพระขณาสพจกเปนไปในภพใหมไดแตทไหน. อรหตมรรคเมอกระทาปวตตะแหงอปาทนนกขนธไมใหเปนไปนนแหละ ชอวา ยอมออกจากอปาทนนกขนธ ดวยประการฉะน. กบรรดามรรคทง ๔ เหลานน โสดาปตตมรรคยอมออกจากอบายภพสกทาคามมรรคยอมออกจากเอกเทศแหงสคตกามภพ อนาคามมรรคยอมออกจากกามภพ อรหตมรรคยอมออกจากรปภพและอรปภพ อาจารยบางพวกกลาววา อรหตมรรคยอมออกแมจากภพทงปวง ดงนทเดยว. กเพอความแจมแจงเนอความน พงทราบบาลตอไปน. ธรรม คอนามและรปเหลาใด พงเกดขนในสงสารวฏซงมเบองตนและทสด อนบคคลรไมไดแลวเวน ๗ ภพ ธรรมเหลานนยอมดบ คอ ยอมสงบ ยอมตงอยไมไดยอมระงบไปในทนน เพราะการดบไปแหงอภสงขารวญญาณ ดวยโสดา-ปตตมรรคญาณ. ธรรมคอนามและรปเหลาใดนนแหละ พงเกดขนใน ๕ ภพเวน ๒ ภพ ธรรมเหลานนยอมดบ คอ ยอมสงบ ยอมถงการตงอยไมไดยอมระงบไปในทนน เพราะการดบไปแหงอภสงขารวญญาณ ดวยสกทา-คามมรรคญาณ. ธรรม คอ นามและรปเหลาใดพงเกดขนใน ๒ ภพ เวนภพหนง ธรรมเหลานนยอมดบ คอ ยอมสงบ ยอมถงการยงอยไมได ยอมระงบไปในทนน เพราะการดบไปแหงอภสงขารวญญาณ ดวยอนาคามมรรค-

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 637ญาณ. ธรรม คอ นามและรปเหลาใดพงเกดขนในรปธาตบาง อรปธาตบางธรรมเหลานนยอมดบ คอ ยอมสงบ ยอมถงการตงอย ไมได ยอมระงบไป ในทนนแหละ เพราะการดบไปแหงอภสงขารวญญาณ ดวยอรหตมรรคญาณเมอพระอรหนตกาลงปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาต ธรรมเหลาน คอปญญา สต นาม และรป ยอมดบ คอ ยอมสงบ ยอมถงการยงอยไมไดยอมระงบไปในทนน เพราะการดบไปแหงวญญาณดวงสดทาย (คอ จตจต )ดงน วนจฉยในนมต (คอความเปนไปแหงขนธ ๕) เทาน. พงทราบวนจฉยในคาวา ปฏปทา และอธปต นตอไป. ถามวา ปฏปทายอมหวนไหว หรอไมหวนไหว ? ตอบวา ยอมหวนไหว. กมรรคแมทง ๔ ของพระตถาคต และพระสารบตรเถระไดเปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา มรรคแรกของพระมหาโมคคลลานเถระเปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา แตมรรค ๓ เบองบนของทานเปนทกขาปฏปทาขปปาภญญา เพราะเหตไร ? เพราะทานถกความหลบครอบงา. ไดยนวา พระสมมาสมพทธเจาเฝาดพระเถระดจเปนเดกนอยตลอด๗ วน. แมพระเถระกนงหลบอยตลอดวน ครงนน พระศาสดาตรสกะทานวาดกอนโมคคลลานะ เธอโงกงวงหรอ ดกอนโมคคลลานะ เธอโงกงวงหรอหนอเปนตน.๒ ปฏปทาของพระสาวกผบรรลมหาอภญญาแมเหนปานนยงหวนไหวปฏปทาของพระสาวกทเหลอจกไมหวนไดอยางไร. จรงอย มรรค ๔ ของภกษบางรปเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญาบางรปเปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญา บางรปเปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา๑. ข. จนทเทส เลม ๓๐. ๘๙/๒๒ ๒. อ . สตตก เลม ๒๓. ๕๘/๘๗

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 638บางรปเปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา. มรรคท ๑ ของภกษบางรปเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา มรรคท ๒ เปนทกขาปฏปทา ขปปาภญญามรรคท ๓ เปนสขาปฏปทา ทนธาภญญา มรรคท ๔ เปนสขาปฏปทา ขปปาภญญา. อนง อธบดกยอมหวนไหวเหมอนปฏปทานนแหละ จรงอย มรรคแมทง ๔ ของภกษบางรปยอมเปนฉนทาธปไตย ของบางรปเปนวรยาธปไตยของบางรปเปนจตตาธปไตย ของบางรปเปนวมงสาธปไตย อนง มรรคท ๑ของบางรปเปนฉนทาธปไตย มรรคท ๒ เปนวรยาธปไตย มรรคท ๓ เปนจตตาธปไตย มรรคท ๔ เปนวมงสาธปไตย ดงนแล. ปกณณกกถาจบ

บดน พระโยคาวจรเมอเจรญโลกตรกศล ยอมเจรญฌานดวยอรรถวาเขาไปเพงอยางเดยวเทานนกหาไม ทแทยอมเจรญแมมรรคดวยอรรถวานาออกยอมเจรญแมสตปฏฐานดวยอรรถวาการตงมน ยอมเจรญแมสมมปปธานดวยอรรถวาการทาความเพยร ยอมเจรญแมอทธบาทดวยอรรถวาการสาเรจ ยอมเจรญแมอนทรยดวยอรรถวาความเปนใหญ ยอมเจรญแมพละดวยอรรถวาไมหวนไหว ยอมเจรญแมโพชฌงคดวยอรรถวาการตรสร ยอมเจรญแมสจจะดวยอรรถวาเปนธรรมจรง ยอมเจรญแมสมถะดวยอรรถวาความไมฟงซาน ยอมเจรญธรรมแมดวยอรรถวาความเปนสญญตะ ยอมเจรญแมขนธดวยอรรถวาเปนกองยอมเจรญแมอายตนะดวยอรรถวาเปนบอเกด ยอมเจรญแมธาตดวยอรรถวาเปนสภาวสญและเปนนสสตตธรรม ยอมเจรญแมอาหารดวยอรรถวาเปนปจจย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 639ยอมเจรญแมผสสะดวยอรรถวากระทบ ยอมเจรญแมเวทนาดวยอรรถวาเสวย-อารมณ ยอมเสวยแมสญญาดวยอรรถวาควรจาได ยอมเจรญแมเจตนาดวยอรรถวาความจงใจ ยอมเจรญแมดวยอรรถวาการร เพราะฉะนน เพอทรงแสดงนย ๑๙ แหงธรรมเหลานน จงตรสคาเปนตนวา กตเม ธมมากสลา ดงนอก. พระองคทรงแสดงนย ๒๐ โดยอชฌาสยของบคคลและโดยเทศนาวลาสดวยพระดารส วา บคคลยอมเจรญธรรมแมน ยอมเจรญธรรมแมน ดวยประการฉะน. จรงอย ในเทพบรษทผนงฟงธรรม เทพเหลาใด เมอพระองคตรสวาชอวา โลกตรฌาน เพราะอรรถวาเขาไปเพง ดงน ยอมตรสรได พระองคกตรสคาวา ฌาน ดงน ดวยสามารถแหงสปปายะแกเทพเหลานน ฯลฯ เทพเหลาใด เมอพระองคตรสวา แมจต เพราะอรรถวาการร ดงน ยอมตรสรไดพระองคกตรสคาวา จต ดวยสามารถสปปายะแกชนเหลานน. นเปนอชฌาสยแหงบคคลในอธการน. กพระสมมาสมพทธเจา เพราะความทพระองคตรสรแลว และมโพธญาณอนด และเพราะประกอบทศพลญาณ จตเวสารชชญาณ ปฏสมภทา ๔และอสาธารณญาณ ๖ จงทรงกาหนดเทศนาแสดงธรรมตามความพอพระหฤทยได เมอพระองคทรงปรารถนากยอมแสดงวา โลกตรฌานดวยอรรถวาเขาไปเพง ดงน เมอปรารถนากทรงแสดงคาวา มรรค ดวยอรรถวานาออก ดงนฯลฯเมอทรงปรารถนากทรงแสดงคาวา โลกตรจต ดวยอรรถวาการรอารมณ ดงนนชอวา เทศนาวลาส ในเทศนาวลาสนนทรงจาแนกนยไว ๑๐ ในทตรสวา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 640โลกตรฌาน ฉนใด พงทราบนยเหลานนแมมคาวา มรรคเปนตน ฉนนนนนแหละ ดวยประการฉะน ยอมเปนอนทรงจาแนกนย ๒๐๐ นย การทาในฐานะ ๒๐ นยไวเปนฐานะละ ๑๐ นย. บดน เพอทรงแสดงประเภทแหงอธบด จงเรมคาวา กตเม ธมมากสลา ดงนอก. บรรดาคามฌานเปนตนเหลานน โลกตรฌานทพระโยคาวจรทาฉนทะใหเปนธระ ใหเปนใหญ ใหเปนประธานเกดขนแลว ชอวา ฉนทา-ธปไตย. แมในคาทเหลอกนยนเหมอนกน พระธรรมราชาทรงแสดงปฐมมรรคจาแนกโดยพนนย คอ ใน (โลกตรฌาน) เบองตนลวน ๆ ๒๐๐ นย และธรรมมฉนทาธปไตยเปนตน อยางละ ๒๐๐ นย (๒๐๐ X ๔) ดวยประการฉะน. มรรคจตดวงท ๑ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 641 มรรคจตดวงท ๒

[๒๗๑] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอบรรลภมท ๒ เพอบรรเทากามราคะและพยาบาทใหเบาบางลง สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌานเปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อญญนทรยฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ มรรคจตทดวงท ๒ จบ

มรรคจตดวงท ๓

[๒๗๒] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอบรรลภมท ๓ เพอละกามราคะและพยาบาทไมใหมเหลอสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขา-ปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ มอยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อญญนทรย ฯลฯอวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ มรรคจตดวงท ๓ จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 642 มรรคจตดวงท ๔

[๒๗๓] ธรรมเปนกศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคคลเจรญฌานเปนโลกตระ อนเปนเครองออกไปจากโลกนาไปสนพพาน เพอบรรลภมท ๔ เพอบรรลราคะ อรปราคะ มานะอทธจจะ และอวชชา ไมใหมเหลอ สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลายแลว บรรลปฐมฌาน เปนทกขาปฏปทา ทนธาภญญา ฯลฯ อยในสมยใด ผสสะ ฯลฯ อญญนทรย ฯลฯ อวกเขปะ มในสมยนน ฯลฯ สภาวธรรมเหลานชอวา ธรรมเปนกศล ฯลฯ [๒๗๔] อญญนทรย มในสมยนน เปนไฉน ? ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรมความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทรภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละปญญาเหมอนศสตรา ปญญาเหมอนปราสาท ความสวางคอปญญา แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอนประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม สมมาทฏฐ ธรรมวจยสมโพชฌงค อนเปนองคแหงมรรคนบเนองในมรรค เพอรธรรมทรแลว เพอเหนธรรมทเหนแลว เพอบรรลธรรมทบรรลแลว เพอทราบธรรมททราบแลว เพอทาใหแจงซงธรรมททาใหแจงแลว ในสมยนน อนใด นชอวา อญญนทรย มในสมยนน ฯลฯ นชอวา อวกเขปะมในสมยนน หรอนามธรรมทองอาศยเกดขนแมอนใด มอยในสมยนน. สภาวธรรมเหลานนชอวา ธรรมเปนกศล. มรรคจตดวงท ๔ จบ โลกตตรกศลจต จบ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 643 อรรถกถาจตตปปาทกณฑ

อธบายมรรคจตดวงท ๒ บดน เพอทรงแสดงมรรคทสองเปนตน จงเรมตรสคาวา กตเมธมมา กสลา ดงนอก. บรรดาคาเหลานน คาเหลานวา กามราคพยาปาทาน ตนภาวาย(เพอบรรเทากามราคะและพยาบาท) ไดแก เพอบรรเทาสงกเลสทงหลายในคาวาเพอบรรเทาสงกเลสเหลานน พงทราบการทาใหเบาบางดวยเหต ๒ อยางคอ การเกดขนบางคราวและการกลมรมอยางออน. จรงอย กเลสทงหลายยอมไมเกดขนเนองๆ แกพระสกทาคาม เหมอนมหาชนผทองเทยวไปในวฏฏะ ยอมเกดขนบางครงบางคราว แมเมอเกดขนกเปนการเกดขนทเบาบาง เหมอนหนอพชในนาทเขาหวานไวหาง ๆ แมเมอเกดขนกแผไปปกปดเบาบาง ไมเกดขนทาการมดมนเหมอนมหาชนผทองเทยวไปในวฏฏะ กเพราะถกมรรคทงสองประหาณแลวจงเกดขนเบาบาง ยอมเกดขนเปนสภาพเบาบางเหมอนแผนหมอกบาง ๆ และเหมอนปกแมลงวน ฉะนน. ในขอน พระเถระบางพวกกลาววา กเลสเกดขนแกพระสกทาคามนาน ๆ ครงแมกจรง ถงอยางนนกเปนกเลสหนาเทยวเกดขน เพราะวา พระ-สกทาคามนนยงมบตรและธดาปรากฏอย ดงน. แตขอนไมเปนประมาณ เพราะวาบตรและธดายอมมดวยเหตสกวาการลบคลาอวยวะนอยใหญกม แตความทกเลสยงหนาไมมเพราะความททกเลสทงหลายทานละดวยมรรคทงสองแลว. พงทราบความเบาบางแหงกเลสทงหลายของทานดวยเหตทง ๒ คอ ดวยการเกดขนบางคราวและเพราะกลมรมอยางออน ดวยการฉะน.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 644 คาวา ทตยาย (ท ๒) ไดแกชอวา ท ๒ ดวยการนบบาง ดวยการ เกดขนครงท ๒ บาง. บทวา ภมยา ปตตยา (เพอบรรลภม) ไดแก เพอประโยชนแกการไดสามญผล. แมในคาวา เพอบรรลภมท ๓ ท ๔ กนยนแหละ ขาพเจา จกกลาวแตเฉพาะเนอความทตางกนเทานน. บทวา อ นทรย (อญญนทรย) ไดแก อนทรยทรทว มอธบายวาอนทรยทรสจจธรรมทง ๔ เหลานนนนแหละ อนสกทาคามมรรคนนรแลวไมเกนขอบเขตทปฐมมรรคร. แมในนทเทสวารแหงอญญนทรยนนกพงทราบเนอความโดยนยแมน. ในโกฏฐาสวาระรวมกบอนทรยนกเปนอนทรย ๙.คาทเหลอพงทราบโดยนยกอนนนแหละ. ทตยมรรคจบ

ในมรรคจตดวงท ๓ บทวา อนวเสสปปหานาย (เพอละไมใหมเหลอ) ไดแก เพอประโยชนแกการละสงโยชนเหลานนนนแหละทเบาบางดวยอานาจสกทาคามมรรคมใหเหลอ. ในมรรคจตดวงท ๔ คาวา เพอละรปราคะ อรปราคะ มานะอทธจจะ และอวชชา มใหมเหลอ ไดแกเพอประโยชนแกการละอทธม-ภาคยสงโยชน ๕ เหลานน มใหเหลอ. บรรดาอทธมภาคยสงโยชนเหลานน บทวา รปราโค ไดแกความกาหนดดวยอานาจความพอใจในรปภพ. บทวาอรปราโค ไดแก ความกาหนดดวยอานาจความพอใจในอรปภพ. บทวามาโน ไดแก มานะทพระอรหตพงฆานนแหละ. อทธจจะและอวชชาทพระ-อรหตพงฆาเหมอนกน. กในมรรคจตทง ๒ (ท ๓ ท ๔) เหลาน เปนอญญนทรยท ๙ ทเดยว.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 645 วาดวยมรรคจตพนนยเปนตน

ในมรรคทงหมดมบท ๖๐ ถวน โดยลาดบ รวมกบองคอปณณกะ(ไมผดกน) ๔ เปน ๖๔ บท กบททไมปะปนกน ๓๓ บทในโกฏฐาสวาร และสญญตวาร ตามปกตนนแหละ. พระธรรมราชาทรงจาแนกมรรคทง ๔ แสดงไว๔,๐๐ นย คอ แมในมรรคจตดวงท ๒ เปนตน กเปนดวงละพนนยเหมอนปฐมมรรคนนแหละ. กในสจจวภงค พระองคทรงตงโลกตระไว ๖ หมนนย ดวยอานาจแหงมรรคจตเหลานนนนแหละ ในสตปฏฐานวภงคทรงตงโลกตระไว ๒ หมนนยในสมมปปธานวภงค ๒ หมนนย ในอทธบาทวภงค ๓ หมน ๒ พนนย ในโพชฌงค ๓ หมน ๒ พนนย ในมรรควภงคทรงตงโลกตระไว ๒ หมน๘ พนนย ดวยอานาจมรรคจตเหลานนแหละ. แตในทน ทรงตงโลกตระไว ๔ พนนย ในมรรคจตทง ๔ ดวง ในบรรดามรรคจตเหลานน ในมรรคจตดวงทหนงประกอบดวยปฐมฌาน ทรงจาแนกองคไว ๘ ในทตยมรรคเปนตนกเหมอนกน. บรรดาองคมรรคเหลานน สมมาทฏฐในมรรคทหนง ชอวา สมมาทฏฐ เพราะอรรถวา ยอมละมจฉาทฏฐมรรคแมมสมมาสงกปปะเปนตนกพงทราบ เพราะอรรถวาการละมจฉาสงกปปะเปนตนนนแหละ. ถามวา เมอเปนเชนน ชอวา ทฏฐ อนมรรคเบองบน ๓ พงละกไมมเพราะความททฏฐ ๖๒ อนมรรคทหนงเทานนละไดแลว ชอวา สมมาทฏฐในมรรคเบองบน ๓ นนยอมมอยางไร.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 646 ตอบวา พษงมอยกตาม ไมมอยกตาม งทานกเรยกวางนนแหละ ฉนใด มจฉาทฏฐมอยกตามไมมอยกตาม สมมาทฏฐ น กชอวา สมมาทฏฐฉนนนเหมอนกน. ถามวา ผวาคาวา มจฉาทฏฐอยางนกเปนเพยงชอเทานน แตสมมา-ทฏฐไมมกจมอยใน ๓ มรรคเบองบน องคมรรคกไมบรบรณ๑ เพราะฉะนนสมมาทฏฐ จงควรมกจทตองกระทา องคมรรค จงจะบรบรณ มใชหรอ. ตอบวา กสมมาทฏฐมกจในสามมรรคเบองบนน พงแสดงโดยกาหนดตามทได ความจรง ยงมมานะอกหนงทมรรคเบองบน ๓ พงฆา มานะนนยอมตงอยในฐานะแหงทฏฐ สมมาทฏฐนนชอวา สมมาทฏฐ เพราะอรรถวายอมละมานะนน. กสมมาทฏฐในโสดาปตตมรรคยอมละมจฉาทฏฐ แตมานะทสกทาคา-มมรรคพงฆามอยแกพระโสดาบน สมมาทฏฐของพระสกทาคามนนชอวาสมมาทฏฐ เพราะอรรถวา ยอมละมานะนน. สงกปปะทเกดขนพรอมกบอกศลจต ๗ ดวง๒ กยงมอยแกพระโสดาบนนนนนแหละ การเคลอนไหวองคแหงวาจากมอยดวยอกศลจตเหลานนแหละ การเคลอนไหวองคแหงกายกมอยดวยอกศลจตเหลานนแหละ การบรโภคปจจย (มจวรเปนตน ) กมอย ความเพยรทเกดพรอมกนกมอย ความไมมสตกมอย เอกคคตาแหงจตทเกดพรอมกนกมอย ทงหมดเหลานน ชอวา มจฉาสงกปปะเปนตน. สงกปปะเปนตนในสกทาคามมรรค พงทราบวา สมมาสงกปปะเปนตน เพราะละมจฉาสงกปปะ๑. ตรงนบาลไทยเปน มคคงคาน ปน ปรปเรนต พมาเปน มคคงคาน น ปรปเรนต๒ อกศลจต ๗ คอ โทสมลจต ๒ ดวง โลภมลจตทเปนวปปยต ๔ ดวง โมหมลจตสมปยตดวยอทธจจะ ๑ ดวง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 647เปนตนเหลานน. องคมรรค ๘ ในสกทาคามมรรคมาทากจของตน ดวยประการฉะน. มานะของพระสกทาคามทพงฆาดวยอนาคามมรรคยงมอย มานะนนยอมตงอยในฐานะแหงทฏฐ สงกปปะเปนตนทเกดพรอมกบอกศลจต ๗ ดวงกยงมอยแกพระสกทาคามนนนนแหละ พงทราบความทองคมรรค ๘ ในอนาคามมรรคกระทากจของตน ดวยการละมจฉาสงกปปะเปนตนเหลานน.มานะของพระอนาคามทพงฆาดวยอรหตมรรคมอย มานะนนยอมตงอยในฐานะแหงทฏฐ. อนง อกศลจต ๕ ดวง* เหลาใด มอยแกพระอนาคามนน มจฉาสงกปปะเปนตนทเกดรวมกบอกศลจตเหลานน ยงมอย พงทราบความทองคมรรค ๘ ในอรหตมรรค ทากจดวยการละมจฉาสงกปปะเปนตนเหลานน. ถามวา บรรดามรรคทง ๔ เหลาน ปฐมมรรคเหนสจจะทง ๔มรรคสามเบองบนยอมเหนสจจะทปฐมมรรคเหนแลวนนแหละ หรอยอมไมเหนสจจะทปฐมมรรคไมเหนแลวหรอ ? ตอบวา ถอยคาทเหมอนกนของพวกอาจารยนวา มรรคสามเบองบนยอมเหนสจจะทปฐมมรรคเหนแลวนนแหละดงน. แตอาจารยวตณฑวาทกลาววา มรรคสามเบองบนยอมเหนสจจะท ปฐมมรรคมไดเหนดงน. พงโตอาจารยวตณฑวาทนนวา อนทรยในปฐมมรรคเปนไฉน จงแจงมา ดงน เมออาจารยวตณฑวาทรอยกจกกลาววา อนญญ-ตญญสสามตนทรย ดงน แมทวงวา ในมรรคเบองบนเปนอนทรยไหน ดงนกยอมบอกวา อญญนทรย. พงกลาวกะทานวตณฑวาทอกวา เมอการเหน* ๕ ดวง คอ โลภมลจตทเปนทฏฐวปปยต ๔ ดวง โมหมลจตทสมปยตดวยอทธจจะ ๑ ดวง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 648สจจะทปฐมมรรคไมเหนมอย กจงแจกอนญตญญสสามตนทรย แมในมรรคเบองบน ดงน ดวยอาการอยางน ปญหาของทานกจกสงบ. ถามวา กมรรคอยางหนงยอมละกเลสอยางหนง คอยอมละกเลสทยงไมไดละ มใชหรอ ? ตอบวา ผวา มรรคอยางหนงยอมละกเลสดงน มรรคอยางหนงกยอมละกเลสอยางหนง ทยงมไดละไซร บคคลกพงมวาทะอยางนวา มรรคสามเบองบนยอมเหนแมสจจะทงหลายทปฐมรรคมไดเหนแลวนนแหละ ดงนพงถามคานวา ชอวา สจจะทงหลาย มเทาไร ? เมอทราบกจกตอบวาม ๔ พงทวงทานวา ในวาทะของทาน สจจะปรากฏถง ๑๖ อยาง ทานยอมเหนสจจะแมพระพทธเจาไมทรงเหนแลว ชอวา มสจจะมาก ทานอยาถอเอาอยางนเลย การเหนสจจะทยงไมเคยเหนยอมไมม แตมรรคยอมละกเลสทงหลายทยงมไดละ ดงน.

การอปมาดวยหบรตนะ

ในขอทวาการเหนสจจะทไมเคยเหนมากอนไมมในอธการแหงมรรคนน ทานถอเอาการเปรยบเทยบดวยหบรตนะดงตอไปน. ไดยนวา บรษคนหนงวางหบรตนะ ๔ ใบไวในหองอนเปนทเกบรตนะอนสงสด เขามหนาททาเกดขนในหบ ในเวลากลางคนจงเปดประตจดประทปใหโพลง เมอความมดถกประทปขจดแลว หบทงหลายกปรากฏ เขาทาธระในหบนนแลวปดประตออกไป ความมดกปกคลมตามเดม แมในครงท ๒แมในครงท ๓ กไดกระทาเหมอนอยางนน ในครงท ๔ เมอเขาจะทดลองดวาเมอเปดประตแลว หบรตนะจะปรากฏในความมดหรอไมนนแหละ พระอาทตย

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 649กโผลขน เมอความมดถกแสงพระอาทตยขจดแลว เขากทาธระในหบทงหลายเสรจแลวออกไป. ในบรรดาคาเหลานน สจจะ ๔ เปรยบเหมอนหบรตนะ ๔ ใบ.เวลาทวปสสนามงไปสโสดาปตตมรรค เปรยบเหมอนเวลาทบรษนนมกจเกดขนในหบรตนะแลวเปดประต. ความมดอนปกปดสจจะ เปรยบเหมอนความมดของราตร. แสงสวางแหงโสดาปตตมรรค เปรยบเหมอนแสงสวางแหงประทป.ความทสจจะทงหลายปรากฏแกมรรคญาณ เปรยบเหมอนความทหบรตนะทงหลายปรากฏแกบรษนนในเพราะความมดถกขจดไป. กสจจะทงหลายท ปรากฏแกมรรคญาณยอมปรากฏแกบคคลผพรงพรอมดวยมรรคนนแหละ.เวลาทโสดาปตตมรรคละกเลสทตนควรละแลวดบไป เปรยบเหมอนเวลาทบรษนนทาธระในหบรตนะทงหลายแลวไป. ความมดอนปกปดสจจะทพงฆาดวยมรรคสามเบองบน เปรยบเหมอนความมดทครอบงาตอไป. เวลาทวปสสนามงไปสสกทาคามมรรค เปรยบเหมอนเวลาทบรษนนเปดประตในครงทสอง. แสงสวางแหงสกทาคามมรรค เปรยบเหมอนแสงสวางแหงประทป เวลาทสกทาคามมรรคละกเลสทตนพงละแลวดบไป เปรยบเหมอนเวลาทบรษนนทาธระในหบรตนะทงหลายเสรจแลวไป ความมดทปกปดสจจะทมรรคสองเบองบนพงฆา เปรยบเหมอนความมดทครอบงาตอไป. เวลาทวปสสนามงไปสอนาคามมรรค เปรยบเหมอนเวลาทบรษนน เปดประตในครงทสาม. แสงสวางแหงอนาคามมรรค เปรยบเหมอนแสงสวางแหงประทป. เวลาทสกทาคามมรรคละกเลสทตนพงละแลวดบไป เปรยบเหมอนบรษทาธระในหบทงหลายเสรจแลวไป ความมดทปกปดสจจะทอรหตมรรคเบองบนพงฆา เปรยบเหมอนความมดทวมทบอก.

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 650 เวลาทวปสสนามงไปสอรหตมรรค เปรยบเหมอนเวลาทบรษเปด ประตในครงท ๔. การเกดขนแหงอรหตมรรค เปรยบเหมอนการขนไปแหงพระอาทตย. การกาจดความมดอนปกปดสจจะแหงอรหตมรรค เปรยบเหมอนการกาจดความมด. ความทสจจะทง ๔ ปรากฏแกอรหตมรรคญาณ เปรยบเหมอนความทหบรตนะทงหลายปรากฏแกบรษนน ในเพราะความมดถกขจดไป. กสจจะทงหลายปรากฏแกญาณ ยอมปรากฏแกบคคลผพรงพรอมดวยมรรคนนแหละ การทอรหตมรรคยงกเลสทงหมดใหสนไป เปรยบเหมอนเวลาทบรษทากจในหบรตนะทงหลายเสรจแลวไป. ความไมมความมดปกปดสจจะอกจาเดมแตเวลาเกดขนแหงอรหตมรรค เปรยบเหมอนเวลาทแสงสวางนนแหละเปนไปจาเดมแตการโผลขนแหงดวงอาทตย ฉะนน. นเปนคาอปมาในความไมมการเหนสจจะทยงไมเคยเหนเพยงเทาน. ในขอวา กมรรคสามเบองบนยอมเหนสจจะอนปฐมมรรคเหนแลวนนแหละ แตวามรรคอยางอนยอมละกเลสอน ๆ น ทานถอเอาชออปมาดวยนาดางตอไป บรษคนหนง ไดมอบผาทสกปรกแกชางยอม ชางยอมกแชในนาดาง๓ ชนด คอ นาดางเกลอ นาดางขเถา นาดางโคมย เขารวานาดางกดสงสกปรกแลวกเทนาทงชกชาระมลทนหยาบ ๆ แตนนเขากรวา ผายงไมสะอาดพอจงแชในนาดางเหมอนอยางนนแหละในครงท ๒ แลวเทนาทงซกลางมลทนทละเอยดกวานน แตนนเขากรวายงไมสะอาดพอ จงแชในนาดางเหมอนอยางนนนนแหละ ในครงท ๓ เทนาทงแลวซกลางมลทนทละเอยดกวานน แตนนกรวา ผายงไมสะอาดพอ จงแชในนาดางเหลานน แมครงท ๔ เทนาทงแลว

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 651ซกลางมลทนมใหมเหลอแมเปนไปในเสนดายแลวจงมอบใหแกเจาของ เจาของนนกพบเกบไวในหบอบกลนยอมนงหมในเวลาทตนปรารถนาแลว ๆ. บรรดาคาเหลานน จตทเปนไปตามกเลส เปรยบเหมอนผาทเปอนแลวเวลาทเปนไปแหงการทาอนปสสนาทง ๓ เปรยบเหมอนการแชดวยนาดาง ๓ชนด การยงกเลส ๕ อยาง* ใหสนไปดวยโสดาปตตมรรค เปรยบเหมอนการเทนาทงแลวซกลางมลทนหยาบ ๆ การรวา จตนยงไมบรสทธพอ แลวยงการงานใหเปนไปในอนปสสนา ๓ เหลานนนนแหละ เปรยบเหมอนการแชนาดางเหลานน แมครงท ๒. การยงสงโยชนอยางหยาบ ๒ อยางใหสนไปดวยสกทาคา-มมรรค เปรยบเหมอนการซกลางมลทนทละเอยดกวานน การทเขาคดวาจตนบรสทธไมพอ แลวยงการกระทาการงานใหเปนไปในอนปสสนา ๓ เหลานน นนแหละ เปรยบเหมอนเขาคดวาผานสะอาดไมพอ แลวจงใสนาดาง ๓ อยางใหกดอก. การยงสงโยชนอยางละเอยด ๒ อยาง ใหสนไปดวยอนาคามมรรค เปรยบเหมอนซกลางมลทนผาทละเอยดกวานน. การทรวา จตนนยงสะอาดไมพอ แลวการงานใหเปนไปในอนปสสนา ๓ เหลานนแหละใหเปนไป เปรยบเหมอนชางยอมรวาผานยงสะอาดไมพอ จงใสแชในนาดาง ๓ อยางอก. การทจตของพระขณาสพบรสทธเพราะกเลส ๘ อยางอนอรหตมรรคใหสนไปแลว ยบยงอยดวยวหารธรรม คอ ผลสมาบตในขณะทปรารถนาแลว ๆ เปรยบเหมอนการนงหมผาทบรสทธ เพราะซกฟอกมลทนทอยภายในเสนดายออกไป ดวยการซกลางจากผาน เชนกบแผนเงน ทเกบไวในผอบหอม ในขณะทตนปรารถนาแลว ๆ ฉะนน. นเปนการอปมาในขอวา มรรคอยางอนยอมละกเลสอยางอน ๆดงน.* กศลจต คอ โลภมลทเปนทฏฐคตสมปยต ๔ และโมหมลจตทสมปยตดวยวจกจฉา

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 652 ขอน สมดวยคาททานพระเขมกะกลาวไววา* ดกอนอาวโสทงหลาย ผาสกปรกเปอนมลทน เจาของทงหลายพงมอบผานนนแกชางซกฟอก ชางซกฟอกผฉลาดขยผานนแชในนาดางเกลอ ในนาดางขเถา หรอในนาดางโคมยแลวเอาซกในนาสะอาด ผานนยอมเปนของสะอาดผองใสแมกจรง แตผานนยงไมหมดกลนนาดางเกลอ กลนนาดางขเถาหรอกลนโคมยทละเอยด ชางซกฟอกมอบผานนใหแกเจาของทงหลาย เจาของทงหลายเกบผานนใสไวในหบอบกลน แมผานนยงไมหมดกลนนาดางเกลอนาดางขเถา หรอกลนโคมยทละเอยด แมกลนนนยอมหายไป ฉนใด ดกอนอาวโสทงหลาย สงโยชนเบองตา ๕ พระอรยสาวกละไดแลวกจรง แตทานกยงถอนมานะ ฉนทะ อนสยอยางละเอยดในอปาทานขนธ ๕ วา เรามไมไดสมยตอมา ทานพจารณาเหนความเกดขนและความเสอมในอปาทานขนธ ๕ อยวารป อยางน ความเกดขนแหงรป อยางน ความดบแหงรป อยางน เวทนาอยางน ฯลฯ สญญา อยางน ฯลฯ สงขาร อยางน ฯลฯ วญญาณ อยางนความเกดขนแหงวญญาณ อยางน ความดบแหงวญญาณ ดงน เมอทานพจารณาเหนความเกดขนและความเสอมในอปาทานขนธ ๕ เหลานอย แมทานยงถอนมานะ ฉนทะ อนสยอยางละเอยดในอปาทานขนธ ๕ วา เราม ไมไดแตมานะ ฉนทะ และอนสยนน ยอมถงการถอนขน ฉนนนเหมอนกน. บรรดามรรคเหลานน โสดาปตตมรรคยอมละอกศลจต ๕ ดวงพรอมกบบาปธรรมทเกดขนดวยอานาจองคของจต. โทมนสสสหคตจต ๒ ดวงพรอมกบบาปธรรมทเกดขนดวยอานาจองคจต ยอมบรรเทาดวยสกทาคามมรรค.โทมนสสสหคตจต ๒ ดวงเหลานนนนแหละ พรอมกบสมปยตธรรม ยอมละดวยอนาคามมรรค. อกศลจต ๕ ดวงพรอมกบบาปธรรมทเกดขนดวยอานาจ* ส ขนธวารวคค เลม ๑๗. ๒๒๙/๑๖๐

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 653องคจต ยอมละดวยอรหตมรรค. จาเดมแตกาลทอกศลจต ๑๒ ดวงเหลานละไดแลว ชอวา กเลสทตดตามไปอก ดวยอานาจองคจต ยอมไมมแกพระขณาสพ. ในขอทกเลสไมตดตามไปอกนน มอปมา ดงน. ไดยนวา พระราชาผใหญพระองคหนง พระราชทานอารกขาปจจนต-ชนบท แลวเสวยความเปนอสรยยศในมหานครอย ภายหลงปจจนตะของพระองคเกดจลาจล สมยนน มพวกหวหนาโจร ๑๒ คน พรอมกบบรษหลายพน พากนไปปลนแวนแควน มหาอามาตยผอยปจจนตประเทศสงขาวกราบทลแดพระราชาวา ปจจนตะเกดจลาจล ดงน พระราชาทรงสงพระราชสาสนไปวา จงปราบใหหมด เราจกตอบแทนพวกทาน อามาตยเหลานนฆาหวหนาโจร ๕ คน กบบรษโจรหลายพนคนโดยการประหารครงแรกนนแหละ หวหนาโจร ๗ คน ทเหลอพาบรวารของตน ๆ เขาไปยงภเขา. พวกอามาตยกสงขาวกราบทลความเปนไปนนแดพระราชา พระราชาจงทรงสงพระราชทรพยไป ดวยพระราชสาสนวา เราจกรสงทควรทาแกพวกทาน พวกทานจงปราบโจรแมทเหลอเหลานน พวกอามาตยเหลานนกประหารหวหนาโจร ๒ คน โดยการประหารครงท ๒ ไดกระทาแมบรวารของพวกโจรเหลานนใหทรพล พวกโจรเหลานนแมทงหมด กพากนหนไปยงภเขา พวกมหาอามาตยสงขาวสาสนความเปนแมนนไปกราบทลพระราชาพระราชาทรงสงพระราชทรพย ดวยพระราชสาสนวา พวกทานจงปราบพวกโจรใหสน พวกอามาตยเหลานนฆาหวหนาโจร ๒ คน พรอมกบบรษสหายโจรโดยการประหารครงท ๓ แลวสงขาวสาสนกราบทลแดพระราชา พระราชากสงพระราชทรพย พรอมดวยพระราชสาสนวา พวกทานจงปราบโจรอยาใหเหลอ

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 654พวกอามาตยเหลานน กฆาหวหนาโจร ๕ คน พรอมกบบรวารโจรโดยการ ประหารครงท ๔. จาเดมแตพวกหวหนาโจร ๑๒ คน ถกฆาตายแลว ชอวาโจรไร ๆ มไดม. ชนบทถงความเกษม ยอมอยดจใหบตรฟอนราบนอกฉะนน. พระราชาทรงแวดลอมดวยโยธาผพชตสงคราม เสดจขนสปราสาทอนประเสรฐ เสวยมหาสมบต. ในคาเหลานน พระธรรมราชา เปรยบเหมอนพระราชาผใหญ กลบตรผโยคาวจร เปรยบเหมอนอามาตยผอยปจจนตชนบท. อกศลจต ๑๒ ดวง*เปรยบเหมอนหวหนาโจร ๑๒ คน. บาปธรรมทเกดขนดวยอานาจองคจต เปรยบเหมอนบรษสหายหลายพนของหวหนาโจรเหลานน. เวลาทกเลสทงหลายเกดขนในอารมณแลวกราบทลพระศาสดาวา ขาแตพระองคผเจรญ กเลสทงหลายเกดขนแกขาพระองค ดงน เปรยบเหมอนเวลาอามาตยสงขาวสาสนกราบทลพระราชาวา ปจจนตะเกดจลาจล. การทพระธรรมราชาตรสบอกกรรมฐานวา ภกษ เธอจงขมกเลสเสย ดงน เปรยบเหมอนการพระราชทาน-ทรพย พรอมกบพระราชสาสนวา พวกเธอจงปราบใหหมด ดงน. การละ อกศลจต ๕ ดวงพรอมทงสมปยตดวยโสดาปตตมรรค เปรยบเหมอนเวลาทอามาตยฆาหวหนาโจร ๕ คนพรอมทงบรวาร. การกราบทลคณทตนไดแลว แดพระสมมาสมพทธเจา เปรยบเหมอนการสงขาวถวายพระราชา. การทพระผมพระภาคเจาตรสบอกวปสสนาแหงสก-ทาคามมรรค เปรยบเหมอนการพระราชทานทรพยอก พรอมกบพระดารสวาจงปราบพวกโจรทเหลอ. การบรรเทาโทมนสจต ๒ ดวงพรอมดวยสมปยตธรรมดวยสกทาคามมรรค เปรยบเหมอนการกระทาหวหนาโจร ๒ คน พรอมทงบรวารใหทพพลภาพดวยการประหารครงท ๒.* เปนอกศลเจตสก ๑๔ ดวง

พระอภธรรมปฎก ธรรมสงคณ เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท 655 การกราบทลคณทตนไดแดพระศาสดา เปรยบเหมอนการสงขาวถวาย พระราชาใหทรงทราบความเปนไปอก. การทพระผมพระภาคเจาตรสบอกวปสสนาแหงอนาคามมรรค เปรยบเหมอนการพระราชทานทรพยอกพรอมกบขาวสาสนวา จงปราบโจรใหหมดสน. การละโทมนสจต ๒ ดวง พรอมทง สมปยตธรรมดวยอนาคามมรรค เปรยบเหมอนการฆาหวหนาโจร ๒ คนพรอมทงบรวาร ดวยการประหารครงท ๓. การกราบทลคณทตนไดแลวแดพระผมพระภาคเจา เปรยบเหมอนการสงขาวถวายพระราชาใหทรงทราบอก. การทพระผมพระภาคเจาตรสบอกวปสสนาแหงอรหตมรรค เปรยบเหมอนการพระราชทานทรพยอก พรอมคาดารสไปวา จงปราบโจรใหสน. ความไมมอกศลธรรมอนเกดขนดวยอานาจองคจตอก จาเดมแตอกศลจต ๑๒ ดวง ในเพราะอกศลจต ๕ ดวงพรอมดวยสมปยตธรรมอนอรหตมรรคละแลว เปรยบเหมอนเวลาทชนบทเปนแดนเกษมจาเดมแตกาลทอามาตยฆาหวหนาโจร ๕ คน พรอมดวยบรวาร ดวยการประหารครงท ๔ พงทราบการเสวยสขดวยผลสมาบตตามทพระโยคาวจรปรารถนาแลว ในสขทงหลายมสมาบตอนตางดวยสญญตะ อนมตตะ อปปณหตะของพระธรรมราชาผมพระขณาสพแวดลอมแลว เปรยบเหมอนการเสวยมหาสมบต ของพระราชาผพชตสงคราม ผแวดลอมดวยอามาตยบนประสาทอนประเสรฐ ฉะนนแล. พรรณนาบทวาธรรมเปนกศลจบเพยงน