Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο * Σ Υ Λ Λ Ο Γ Ο * Π Λ Ρ Ν Α * * 0 *

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

ΠΕ Ρ Ι ΟΑΟΖ ΛΕΥΤΕΡΑ

ΤΟΜΟΣ Τ ' ΑΡ. 2 ( ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 15>64)

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν ΑΤΕΛΛΟΥ Αγρα .......................................... "Εκλογή άπό τό ποιητικόν του έργονCari, WTiaiam Blkgen . . . Ό "Όμηρος, ό Στράβων καί ή Πόλος του Νεστορος

( Μελέτη )A. Ν. Ζουμπου ................Καντιανά στοιχεία έν ταΐς κρίσεσι : « Credo quia absur-

dum est» καί «Credo u t intelligam » (Μελέτη),θ . 1. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ................Μία έξιστόρήσις της καταλήψεως τής Χίου ύπό των

"Ενετών ( 1694 ) ( "Ανακοίνωσις )An. Β. Δαςκαλακη ................Ό τύπος καί ή νεοελληνική άναγέννησις ( Μελέτη )Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥ . . . "Επίγραμμα καί λόγος παραμυθητικός επί τφ θανάτφ

Μιχαήλ Ράλη ( 1466 ) ( Μελέτη ).Κ. ΠαπαπΑΝΟ^Τ...............................Τό πνεΰμα της θυσίας στήν έπιτυχία τοΰ αγώνα.Ιο. ΞΑΝΘΑΚΗ . . . . "Η νέα έπιστήμη τοΰ διαστήματος καί ό άνθρωπος ( Μελέτη )Γ ερ . Κο ν ιδ α ρη ................"Ιστορικοί Αναμνήσεις Από τήν προετοιμασίαν τοΰ Αγώνος

τής Κύπρου ( "Η 7*ι Μαρτίου 1952 ).Π. Γ. Μα ςτρο δη μ η τρη ........................... Ή λειτουργία της Έμπνεύσεως ( Μελέτη )★ . . . . . Ταξιδιωτικά Κείμενα (« Πορτολάνος » —Α. "Αργυρού «Περιγραφικά

σημειώματα » — "Ιω. Θολοΐτου « Τό παιδομάζωμα » ). Μάριου - Βύρωνος Ρ α ϊζ η ................... Τό δράμα « "Ελλάς » τοΰ Σέλλεϋ ( Μελέτη )

Γ . θ . Ζ............................A ...................................Φ. Κ. Μ. - Π. ΠΑΡΡΗ . Σπ. ΠανλγιωτοπουλουΓ. Σ κλάβου ................★ ...............................

ΧΡΟΝΙΚΑ• · · ....................Τής Συντάξεως ( Σημείωμα )....................... ... ...................Πνευματική Κίνησις• ............................... Βιβλιοκριτικά σημειώματα• ...........................................Εικαστικοί Τέχναι.................................................. Μουσική κίνησις. . . "Η κίνησις τοΰ Παρνασσού - Νέα Βιβλία

Π Α Ρ Ν Α Σ Σ Ο ΣΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ

ΚΑΤΑ ΤΡΙΜΗΝΙΑΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΟΝ

Γ ρ α φ ε ί α : Π λ α τε ία *Α γ. Γεωργίου Καρότση 8 — Ά β ή ν α ι

ΔΙΕΥΘΥΝΟΥΣΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗΙα. Κλ λ λ ιτ ζ ο υ ν α κ η ζ : Προεδρεύων Φιλολογικοί Συλλόγου ΠαρνασσόςΓ ΐΡ . ΚΟΝΙΑΑΡΗΖ : Γεν. Γραμματέας Φιλολογικού Συλλόγου ΠαρναοσόςΓ. θ . ZQPAZ : Πρόεδρος Φιλολογικού τμήματος Παρνασσού,

'Υπεύθυνος περιοδικού Φ. Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΑΙΔΗΖ : Γραμματεός συντάξεως

ΒΤΗΖΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ( συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών ) : 'Εσωτερικού Δρχ. 80 'Εξωτερικού Δολ. 6

Διά Συλλόγους, Σχολεία καί 'Επιχειρήσεις Δρχ. 120 Δι* 'Οργανισμούς, Τραπέξας, Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 900

Τιμή έκαστου τεύχους Δρχ. 20

'Εμβάσματα άποστέλλονται έπ* όνόματι Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός »

Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δόν Ιπιστρέφονται. Διευθύνσεις συμφώνως τφ Νόμφ 1092/1988 Ά ρ θ ρ . 6 | 1 :

'Υπευθύνου περιοδικού, Γ. Θ. Zq pa : Πολυτεχνείου 5· Ά θήναι. Προϊσταμένου τυπογραφείου, L Δ. ΜΥΡΤΙΔΗ : Σεΐζάνη 5 Άθήναι.

ΠΑΡΝΑΣΣΟΣΤΟΜΟΣ <Γ' ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 1964 APIO. 2

ΤΕΛΛΟΤ ΑΓΡΑ

ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟΝ TOT ΕΡΓΟΝ

[*Η κατωτέρω ανθολογία'à nò τα πλέον γνωστά καί χαρακτηριστικά ποιήματα του Τέλλου *Αγρα δημοσιεύεται εις τόν « Παρνασσόν », έπΐ τη συμπληρώσει εΐκοσιν έτών ànò του Θανάτου του (1944-1964)].

Παν

Σώπα! ΤΩρες - ώρες, δεν άκοϋς, βαθιά άπ* το περιβόλι; Θρηνούν οι αγροτικοί θεοί την πράσινή τους σκόλη, γιά εϊν’ οι φλογέρες πού γλυκά λαλούν ή μιά ’ς την άλλη;

(*Σ τις στέρνες είναι ή δψι σου, Χινόπωρο, καί πάλι!)

'Ως τόσο χτες — ή ξαστεριά δε μ είχε ξεπλανέσει — τον είδα: δρόμο γύρευε *ς των άμπελιών τη μέση: το μαδημένο του έτρεμε *ς τή ράχη τό τομάρι κί εστάθη' απάνω χάραζε καλόβουλο φεγγάρι.

Ξάφνω, τάφτί έστησε μακριά, ’ς την αύρα πού διαβαίνει, μ ’ ακοή καί μάτια μιάν ηχώ ζητώντας νεκρωμένη.

νΗταν ή ώρα πού ή νυχτιά *ς τήν παγωνιά μουδιάζει.

Κ ’ εύτύς τή σύριγγά του αρπάει *ς τά χείλη του τή βάζει...

Παράτονος, μά γλυκερός, μίσος πνιχτά *ς τά γέλια, ό ξωτικός σκοπός κακά φυσούσε από ταμπέλια, γοεράς σκοπός και σκόρπισεν άγνωρη ανατριχίλα...

Μά νά χορέψουν σήκωσε τά πεθαμένα φύλλα !

Ποίημα Ερωτικό

Animula vagala, blandula, hospes, comesque corporis, qua nunc abibis in loca? Pallidula rigida, nudula, nec, ut soles, dudis jocos.

A d r ia n u s

Ψυχούλα άστεγη, χαϊδεμένη, ξενιτεμένη τοϋ κορμιού συντρόφισσα, γιά που μισσενεις ;Χλωμοϋλα, τρεμουλιάρα ολόγυμνη μηδε θά κάνξ,ς π là χαρές, σάν πρώτα.

Α δ ρ ι α ν ο ς

Κάτω άπ’ τίς ελιές, οι ώρες σιωπηλές παίρνουνε τη μέρα πεθαμένη.Κάτω απ' τις λιγνές, τις σκόρπιες αγριελιές, άφωνο, πικρό το λείψανο διαβαίνει.

’Ά χ , τη νιότη σου, ξανθοϋλα μου ’Ερωμένη, με την ώχρα του έχει ό θάνατος βαμμένη.

Μέσ ’ς το άγέρινο, πού φεύγει, δειλινό, το πορτραιτο της 'ς τον ήλιο πώς χλομαίνει! Σΰρε! ’ Σ τη ζωήν ακόμη ν' άγρυπνώ

— έτσι μοϋ 'μελλεν, αγάπη σταυρωμένη !

Ξέβγαλαν τη Μέρα πεθαμένη.Μάς εχώρισαν, χλομοϋλα μου ’Ερωμένη !

Κ * εϊν* ή νύχτα πιά, πού μαρτυρικιά, γνώριμη, χωρίς μυστήριο, βασιλεύει...Κ ' εϊν’ ή νύχτα πιά, πού κρύα καί πληχτικιά,

’ς τά βαθιά, βαθιά μου δυναστεύει.

νΑκου: Σιγανά παραμιλεϊ ένα φύλλο!Κάποιο φως μαβύ γλυστρά απ' τά μονοπάτια.

ΤΩ ψυχή μου, ώ σφάλισε τά μάτια!

'Αμάξι 9ς τή βροχή

"Ωρα προσμένει μοναχή ή άμαξα, κάτω απ' τή βροχή,

καί δεν τή μέλει’

είναι σά να την τύραννό, πιότερο ή ξένη γειτονιά,

που δεν τη θέλει.

Τάλογατάκια της, σιμά, κάτω άπ’ τον ίδιο μουσαμά

κάνουν καρτέρι'’ς τον τόπο αυτόν, το θλιβερό, πράμα δε μένει από καιρό

να τό ’χουν ταίρι.

Γρίλλιες δεν είναι, μήτε αυλές, περιπλοκάδες βαθουλές'

δεν εμειν’ ένα απ' τα φανάρια *ς τη σειρά με τά δυο μπρούντζινα φτερά

τά σταυρωμένα.

Τάνώφλια επέσαν κ’ οι αγκωνές κ οι άνεμοπέραστες, στενές,

οι γαλαρίες'κ’ έφυγαν έντρομες, πολλές, κ’ οι θύμησες, σάν τις καλές,

σεμνές κυρίες.

”Αδεια «βιττώριαα καί φτωχή πάρε μου εμένα την ψυχή

πάρε με εμένα γιά ταξιδιώτη σου : κ’ ευθύς πάμε, δθε κίνησες, νά ρθής

*ς τά περασμένα.

"Ερρανον τον τάφον

Μέσ* ’ς τά θλιβερά τάρμάρι τοϋ σπιτιού νά τα, τά κεριά τοϋ ’πιταφιοϋ, τά παλιά, τά κρύα κεριά τοϋ πιταφιοϋ!

Oi πράοι ψαλμο'ι καί τα ιερά χρυσάφια — τής ένορίας έρχονταν τά ’πιτάφια... έτρεμε ώς κάτω ό δρόμος, ό άνοιχτός, το κινημένο πλήθος τής νυχτός'

κι δλο εφτάναν απ’ έξω, έξω απ’ τά σπίτια, καί τα κεριά δλο έκαίαν, έκαίαν πλήθια, κ’ ερχόνταν οι άλαφρειές, οι εαρινές «έρανον τον τάφον» οι φωνές...

(Μέσ’ ’ς το θλιβερά τάρμάρι τον σπιτιού είναι τά κεριά τού ’πιταφιοϋ, τά παλιά, σμιχτά κεριά τού ’πιταφιοϋ).

Μοιρασμένη μου έφευγε ή ψυχή απ’ ταγιάζι κι απ’ την προσευχή, μοιρασμένη σάλευε, καθώς έπαιζεν δ αθέρας δ ξανθός,

καί ’ς δλο τάπά μέσα τού σπιτιού φέγγαν τά κεριά τού *πιταφιοϋ,’ς δλο τά από μέσα τού σπιτιού τρέμανε άπ’ ταγιάζι τού Μαρτιοϋ,

κ’ είχαν έλεος οι όψεις ταπεινά των δικών μου γύρω κι δλωνών, κ* οι αλαφρότατες φωτιές των χρυσαφιών έτρεχαν τούς γύρους των ματιών, —

έκλαιε ή σάρκα, έκλαιε, τών χεριών άπ’ την τόση δόξα τών κεριών!

Μέσ’ ’ς τά ταπεινά τάρμάρι τού σπιτιού ξεφλουδίζω τά κεριά τού ’πιταφιοϋ, τά παλιά, παλιά κεριά τού ’πιταφιοϋ...

Τέλη Αύγούϋτου

’Απόψε, πώς νά παρομοιάσης τών πιπεριών την ταραχή ;Κ ’ είναι — ’ς τού δρόμου την άρχή κάτω— σάν μήνυμα θαλάσσης...

Αύγουστος μήνας. Πάει τά θέρος κιόλας, καί πάει δίχως σκοπό. Φθινόπωρο — πώς νά σέ πώ ; — πιά δέν αργείς πολύ, τά ξέρω.

Το άσπρο τό πεζοδρόμι άν πιάσης θε νά 'βγής τάχα οπού καί 'χτές ; Πέρα, είναι σχέδια ώσάν ακτές κ' ένα προμάντεμα Θαλάσσης...

Κ ' έξαφνα άπό τά περασμένα τοϋ οργάνου λύνεται ή φωνή: έδώ είναι κάπου — καί πονεϊ, μέσα 'ς τον κόσμο, 'ς τα χαμένα.

3 Σ τον ήσκιο χύνονται τοϋ τόπου από νότες εσπερινοί: έδώ είναι κάπου — καί πονεϊ ή αμαρτωλή ψυχή τοϋ ανθρώπου.

—Κλειδιά καί κόκκαλα καί τέλια καί λαθεμένη μετρική, ποιος ακούει τή σπαραχτική, ποιος, τήν παράτονή σου εντέλεια ;

Τά κιόσκια, γύρω · γύρω, αδειάζουν. Κ 3 εσύ; τής θάλασσας τά λές ακόμα, κάτω απ' τις ψιλές τις πιπεριές, πού συννεφιάζουν ;

3Απόψε, ώ δεν το ξέρουν δλοι πώς προ μην ρς, γιά τή βραδειά, τις μεταμέλειες ' ς τήν καρδιά και τή δαρτή βροχή 3ς τήν πόλι!

"Εφυγε; ή — στάσου : ξαναρχίζει! Γλώσσα, πού δεν έχεις γραφή, Σοφία! 'Η κάθε μιά στροφή δική σου, δλη τή γνώση αξίζει...

Μ à γιατί κιόλας νά σωπάσης ;* Αχ, είναι γιά νά ξαναρθή πάλι το μάντεμα, βαθύ τής δλο ερχόμενης θαλάσσης;

*Η *ο αρμόνικα, ή κιΰ'άρα...

'Η ’σαρμόνικα, ή κιθάρα καί ταγάρια συντροφιά.Γέμισε ή βραδειά λαχτάρα καί πρωτάκουστη ομορφιά.

Κι δλη ή πίκρα, σάν τή σκόνη, πού καθόταν ’ς τήν ψυχή, σά νά παίρνη καί βουρκώνει χτυπημένη άπό βροχή.

Στάζει ή γόησσα ή κιθάρα βαρείες νότες, σκοτεινές, κ3 ή σαρμόνικα ή κλαψιάρα πάει ξοπίσω απ' τις φωνές...

Τό παλιό μας το τραγούδι πού το λέγαμε μαζί...

Λλπαθιωτης

Καί γιά μένα πού — δσοι χρόνοι πάνω μου ήθελαν διαβή — δμως πάντα, άμα νυχτώνει, ξαναγίνομαι παιδί,

το διπλό τραγούδι μοιάζει οχι ανάσταση διπλή, μά σάν αίμα πού φωνάζει κι άπ3 τό εγώ μου αντιλαλεί.

Μαύρη ή γης, πάραπονιάρα* τάστρα, απάνω, άλαλαγμός...

—μιά καμπάνα εϊν’ ή κιθάρα κ' ή *σαρμόνικα, ψαλμός.

Θά * ναι έργάτες καί τεχνίτες πού τους έσμιξε ή βραδειά,

— οΐ στρατιώτες κ* οί πολίτες όλοι αμούστακα παιδιά.

Ποιος, πηλίκιο και κασκεττο καί ποιος, χύμα τα μαλλιά

— το γαρύφαλλο *ς το πέττο κ' ή ' σαρμόνικα, αγκαλιά.

Σκοτεινή κοιμάται ή *Αθήνα— κι αυτοί πιάσαν, ’ς τή γραμμή,

τάγνωστα τραγούδια εκείνα, πού, λες, τά *πλάσε ή στιγμή.

01 παράταιροι κ’ οι ξένοι ’ς τα σοκκάκια τά φτωχά

— έξι αγόρια, πού τά δένει το τραγούδι μοναχά.

'Αλλά οί δυό μας, πού άκκουμποϋμε ’ς το παράθυρο μπροστά,’ς τά ίδιο τά τραγούδι, άκοϋμε τά πώς ζοϋμε χωριστά:

Σοϋ είν εσένα ή γλώσσα ξένη τούτη ή γλώσσα ή σκοτεινή πού σάν ηδονή άμαρταίνει καί σάν αμαρτία πονει.

Μά ή καρδιά μου; πώς το ξέρει το αίμα τούτο τά ζεστό, το φιλί καί τά μαχαίρι καί το γηχομαχητό ;

Κάποια ενθύμησι — δπού μοιάζει κι άπ τή μνήμη πιο θολή — με ποιά δόξα με τρομάζει, με ποιο μίσος με φιλεϊ;

Κάτι, δπού το νοιώθω μόνος, λες τάκούει, καί νοσταλγεί'

— μιά ερημιά, ένας μαύρος πόνος πότε μ ’ έσπειραν ’ς τή γη ;

Κάποιο βάνει δ νούς μου σχήμα τέτοιες ώρες, σάν κι αυτές : ποιας ζωής με καίει το κρίμα πού δεν τό ’πραξα ποτές ;

C A R L W IL L IA M B L E G E NΚαφηγητοΰ τής ’Αρχαιολογίας èv τφ ΠανεπιστημΙφ τοΰ Cincinnati

Ο ΟΜΗΡΟΣ, Ο ΣΤΡΑΒΩΝ ΚΑΙ Η ΠΥΛΟΣ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΟΣ

’Αναρίθμητοι μελετητα'ι αφιέρωσαν πολύν χρόνον καί σκέψιν εις το πρόβλημα τοΰ καθορισμού τής θέσεως τής Πΰλου τοΰ Νέστορος. Το θέμα τοΰτο φαίνεται ότι το πρώτον άνεφΰη καί άντεμετωπίσθη σοβαρώς εις την ’Αλεξάνδρειαν, κατά τούς Ελληνιστικούς χρόνους. Ώ ς μανθάνομεν, εκ τής Ελληνικής παραδόσεως, το άνάκτορον κατεστράφη όλοσχερώς κατά την κάθο­δον των Δωριέων οι δέ κάτοικοι εγκατέλειψαν την χώραν καί έκτοτε ό τόπος ήρημώθη. Κατά τον 5ον π.Χ. αιώνα ούδαμοΰ αναγνωρίζονται ίχνη τής Πΰ­λου τοΰ Νέστορος ή δέ ακριβής θέσις της ήτο τελείως άγνωστος. Έ ν τοΰ- τοις ποιηταί, ιστορικοί καί άλλοι συγγραφείς από τής εποχής τοΰ Πινδάρου δυνατόν δέ καί από αύτοΰ τούτου τοΰ Ησιόδου έ'φερον τον Νέστορα ώς Μεσσήνιον καί ήτο γενικώς παραδεδεγμένον ότι ή Πΰλος έ'κειτο εις την Δυτικήν Μεσσηνίαν. Έ κ τοΰ Θουκυδίδου πληροφοροΰμεθα ( IV 3.2. ) ότι «απέχει γάρ σταδίονς μάλιστα ή Πόλος τής Σπάρτης τετρακοσίονς και εστιν εν τή Μεσσηνία ποτέ οϋση γή, καλοΰσι δε αυτήν οι Λακεδαιμόνιοι Κορν- ψάσιον».

Κατά τούς Αλεξανδρινούς χρόνους, ότε ή δημιουργική Ελληνική φιλο­λογία περιέπεσεν εις μαρασμόν ή εστράφη προς άλλας κατευθύνσεις, oî μελε- τηταί τής εποχής αφιέρωσαν τήν ερευνάν των εις εντατικήν συλλογήν καί σχολαστικήν μελέτην τής Φιλολογίας τών κλασσικών καί τών πρωίμων ακόμη χρόνων. 'Επέστησαν ίδίρ τήν προσοχήν των εις τήν Γραμματικήν, τήν ετυ­μολογίαν καί Λεξικογραφίαν, τήν προσφδίαν, τήν μυθολογίαν, τήν αρχαιο­λογίαν, τήν ιστορίαν καί τήν γεωγραφίαν καθώς επίσης καί τήν ερμηνείαν εν γένει. Ή 'Αρχαιολογία βεβαίως, ώς τήν νοοΰμεν σήμερον, δηλ. έρευνα καί άνασκαφή, δέν άνεπτύχθη ώς Ιδιαίτερος κλάδος επιστημονικών επιδιώ­

ξεων ή μελέτης. Περιγραφική δέ Γεωγραφία έρειδομένη επι προσωπικών παρατηρήσεων καί τοπογραφική εξερεύνησις του εδάφους δέν είχεν ακόμη εξελιχθή είς άξιοσημείωτον βαθμόν. Παρά ταΰτα συγγραφείς γεωγραφικών θεμάτων άνεδείχθησαν πολλοί, μερικοί δέ εξ εκείνων oî όποιοι είχον ταξι- δεΰσει, περιέγραψαν κατά το μάλλον ή ήττον διά μακρών ό,τι ειδον ή ήκου- σαν. Άλλα συστηματική καί ακριβής χωρομέτρησις ως καί άπλή ακόμη χαρ­τογραφική μελέτη ήσαν άγνωστα καί έπέπρωτο να εμφανισθοΰν το πρώτον εις το άπώτερον μέλλον·

Δέν δυνάμεθα βεβαίως να άρνηθώμεν τήν ΰπαρξιν Γεωγράφων καί ’Αρχαιολόγων. Άντιθέτως μάλιστα, πολλοί μελετηταί επέδειξαν ζωηρόν ενδιαφέρον προς τα πεδία ταΰτα τής επιστήμης, τα όποια άλλωστε τόσον στενώς είναι συνδεδεμένα μέ τήν ιστορίαν. Πολλά έργα εγράφησαν καί εκυ- κλοφόρησαν κατά πρώτον, ίσως, προς σχολιασμόν καί ερμηνείαν κλασσικών καί προκλασσικών κειμένων, άργότερον δέ ως γενικώτεραι διατριβα'ι καί πραγματεΐαι επί των τοιοΰτων θεμάτων* επί πολύν χρόνον εν τοΰτοις αι τοιοΰτου είδους προσπάθειαι προς Τοπογραφικήν καί Χωρογραφικήν έρευ­ναν δέν εβασίσθησαν επί μακρόν χρόνον επί προσωπικής άντιλήψεως καί επιτόπιου εξετάσεως, άλλ’ υπήρξαν προϊόν επιμελούς καί επιπόνου ερευνητι­κής περιεργείας κα'ι ερμηνείας παντός, όπερ είχε συλλεγή καί άναφερθή υπό τών προγενεστέρων συγγραφέων. *Όσφ δέ αρχαιότερος ή άξιοσεβαστότερος ήτο ό συγγραφεύς εις τον όποιον άνεφέροντο οί επιγενόμενοι συγγραφείς, τόσφ περισσότερον εξετιμάτο καί τόσφ περισσότερον αΰθεντικα'ι εθεω- ροΰντο αι απόψεις του. Τοιοΰτος βεβαίως ήτο ό δημιουργός τών ομηρικών Ε πώ ν, όστις και προσέφερεν τό ne plus u ltra ως αυθεντικήν πηγήν γνώ­σεων καί σοφίας επί παντός είδους γνώσεως άφορώσης είς τήν ιστορίαν, τον πολιτισμόν καί τήν ζωήν τής προκλασσικής περιόδου καί του Τρωϊκοΰ Πολέμου. ,

Δύο χωρία του Στράβωνος διαφωτίζουν τάς αντιλήψεις καί τάσεις τών συγγραφέων τής εποχής. Εις τήν περιγραφήν τής “Ηλιδος αναφέρει χαρα­κτηριστικούς : «Λέγω δέ ταΰτα ανμβάλλων τά τε νϋν καί τα νφ* ' Ομηρον λεγάμενα : ανάγκη γάρ άντεξετάζεσθαι ταΰτα εκείνοις διά τήν τον ποιητον δόξαν καί σνντροφίαν προς ημάς, τότε νομίζοντος εκάστον κατορθοϋσθαι τήν παρούσαν πρόθεσιν, όταν ή μηδέν άντιπίπτων τοΐς οϋτω σφόδρα πιοτενθεΐσι περί τών αντών λόγοις' δεϊ δή τά τε όντα λέγειν καί τά τον ποιητον παρα- τιθέντας εφ* δσον προσήκει προσκοπεΐν».

*Ότε δέ ό Γεωγράφος Στράβων άφικνεΐται ε!ς Μεσσηνίαν επαναλαμ­βάνει τήν κρατούσαν ως ανωτέρω αρχήν ως προς τήν μέθοδον, τήν οποίαν ακολουθεί εν τή εκτελέσει του έργου του : 8, 3, 32 : «Ονκ άν δ* έξητάζομεν ίσως επί τοσοϋτον τά παλαιά, άλλα ήρκει λέγειν ώς έχει νϋν εκαστα, εΐ μη τις εκ παίδων ήμϊν παραδεδομένη φήμη περί τούτων' άλλων δ’ άλλα είπόν-

των ανάγκη δίαιταν. Πιστεύονται δε ώς επί το πολύ οι ενδοξότατοι τε καί πρεσβύτατοι καί κατ’ εμπειρίαν πρώτοι, ' Ομήρου δε εις ταϋτα υπερβεβλημέ­νου πάντας, ανάγκη συνεπισκοπεΐν καί τα ύπ εκείνου λεχθέντα καί συγκρί- νειν προς τα νϋν, καθάπερ καί μικρόν έμπροσθεν εφαμεν».

Μεγίστη εξοικείωσις προς τα ομηρικά έπη άπετέλει προφανώς εν των θεμελιωδών αιτημάτων τής 'Ελληνικής παιδείας από τοΰ 4ου π.Χ. αιώνος καί εντεύθεν δν όχι καί παλαιότερον.

"Απαντες γάρ καθ’ *Ομηρον μεμαθήκεσαν.

Τα προαναφερθέντα χωρία τοΰ Στράβωνος άπηχοΰν τον προς τον "Ομηρον σεβασμόν των μεταγενεστέρων συγγραφέων επί παντός είδους γνώ- σεως. ”Αν και πολλοί μελετηταί δεν εδίστασαν να εΰρουν αναχρονισμούς καί σφάλματα τοΰ ποιητοΰ επί διαφόρων θεμάτων, αί πληροφορίαι καί αί κρί­σεις αΐ μεταδοθεΐσαι διά των επικών ετυχον σχεδόν γενικής επιδοκιμασίας ύφ* ολοκλήρου τής μεταγενεστέρας ελληνικής παιδείας. Έπιστεΰετο δτι τα υπό τοΰ 'Ομήρου λεγάμενα απέδειξαν την αλήθειαν κατά το πλειστον. Εις πολλάς δμως περιπτώσεις « αρχαιοπρεπείς » εκφράσεις άφορώσαι είς την κοινωνίαν καί τα έθιμα παλαιοτάτων χρόνων, ίσως καί ή χρήσις λέξεων τό πρώτον εμφανιζομένων ή μη οίκείων πλέον εις την ζώσαν μορφήν τής γλώσ- σης, των οποίων ή ακριβής σημασία ήτο ασαφής καί αμφίβολος, εδημιοΰρ* γουν προβλήματα κατανοήσεως. Ούτως έρμηνεΐαι άπέβησαν άναγκαΐαι καί διαφοραί απόψεων άνεφΰησαν μεταξύ τών μελετητών.

Κατά τήν υστέραν Ελληνιστικήν περίοδον δλαι αί περιλαμβανόμενοι λεπτομέρειαι αί σχετικαί μέ τήν Γεωγραφίαν, αί συγκεντρωθεισαι είς τα έργα τών προγενεστέρων κατά τό παρελθόν, εσημειώθησαν καί συνελέγησαν μετά μεγίστου ενδιαφέροντος καί, ώς ήρμοζεν, έγιναν άντικείμενον συγκριτι­κής μελέτης προς τήν τότε σύγχρονον πραγματικότητα. Πλεΐστα βεβαίως τών σημαντικωτέρων τοπωνυμίων τών χρόνων επέζησαν μέ μικρόν ή ούδεμίαν αλλαγήν' πολλά εχάθησαν εφ* δσον αΰταί αύται αί περιοχαί ήρημώθησαν ή εγκατελείφθησαν επ’ ολίγον καί κατφκήθησαν εκ νέου μέ συνέπειαν τήν αλλα­γήν ονόματος. Διά τούς άρχαιοτέρους χρόνους ό υπό πολλών ερευνητών μελε­τηθείς « Νεών Κατάλογος * παρέσχεν άφθονον τήν ύλην είς διατριβάς αύτοΰ τοΰ είδους. Τα επεισόδια άλλωστε καί αί εξιστορήσεις τών 'Ομηρικών Ε πώ ν παρέσχον λίαν ενδιαφέρουσαν ύλην διά τήν τοπωνυμίαν τών διαφόρων περιο­χών τής Ελλάδος. Αί ονομασίαι αύται προεκάλεσαν τό ζωηρόν ενδιαφέρον τών Λογίων Γεωγράφων, οί όποιοι άπεπειράθησαν να τας προσαρμόσουν είς τήν τοπογραφίαν τής Ή ρωϊκής εποχής, τήν οποίαν καί επεζήτουν να άποκαταστήσουν.

Ή Ίλιας καί ή 'Οδύσσεια άπετέλεσαν άναμφιβόλως τας πρωταρχικός πηγάς τής γεωγραφίας τών ομηρικών χρόνων’ οί ’Αλεξανδρινοί, ώς ήτο φυσι*

κόν, ήρχισαν από τοϋ Νεών Καταλόγου, όστις αποτελεί την παλαιοτέραν δια- σωθεϊσαν γενικήν χωρογραφικήν πραγματείαν των διαφόρων περιοχών καί πόλεων ολοκλήρου σχεδόν τής Ελλάδος, αληθή θησαυρόν τοπωνυμιών τών Μυκηναϊκών βασιλείων καί πόλεων. Σχετικώς μέ το βασίλειον του Νέστορος χρήσιμος ύπήρξεν δια τούς ’Αλεξανδρινούς μελετητάς ό γνωστός κατάλογος τών Εννέα Πόλεων τού Καταλόγου τών Νεών κα'ι δή :

OÎ δε Πνλον τ’ ενέμοντο και Άρήνην ερατεινήν καί Θρνον, Άλφειοΐο πόρον, καί ενκτιστόν ΑΙπύ, καί Κνπαρισσήεντα καί ’Αμφιγένειαν εναιον, καί Πτελεόν καί "Ελος και Δώρων,...

Μόνη ή θέσις τού Θρύου είναι ακριβώς καθωρισμένη : εκειτο παρά τον 'Αλφειόν, εκεί δπου ό ποταμός ήτο διαβατός. Τού Κυπαρισσήεντος είναι σχε­δόν ασφαλής ή ταύτισις προς τήν σύγχρονον Κυπαρησσίαν, ήτις φαίνεται δτι διετήρησεν το δνομά της από τών Μυκηναϊκών χρόνων μέχρι τών Μεσαιω­νικών. Ή Άρήνη άναφέρεται καί αλλαχού τής Ίλιάδος ως κειμένη επ'ι ή παρά το στόμιον τού Μινυηίου Ποταμού, ούχΐ μακράν τού 'Αλφειού :

εστι δε τις ποταμός Μιννήϊος εις άλα βάλλωνέγγύθεν Ά ρ ή ν η ς , ..........................ενθεν .............................................................................ιερόν ρόον ’Αλφειοΐο.

“Όσον αφορά εις τάς ετέρας τοποθεσίας τάς άποδιδομένας ύπό τού Καταλόγου Νεών είς το Βασίλειον τού Νέστορος δύσκολον είναι να προσ- διορισθούν άκριβέστερον αύται εκ τών ενδείξεων τού ως άνω χωρίου.

Δυνατόν δμως να συναγάγωμεν άσφαλέστερον συμπέρασμα εκ τής συγ- κρίσεως τού χωρίου τούτου τού Νεών Καταλόγου μεθ’ ενός άλλου καταλό­γου άναφερομένου εις το I τής Ίλιάδος. Πρόκειται περί τού καταλόγου απολογισμού τών προσφορών τού άνακτος τών άνδρών Άγαμέμνονος προς τον Άχιλλέα κατά τήν « λύσιν » τής προς άλλήλους εριδος. Μεταξύ άλλων τα οποία προτίθεται να τού προσφέρη προσθέτει καί επτά πόλεις καί δή :

'Επτά δε οι δώσει εϋ ναιόμενα πτολίεθρα,Καρδαμνλην Ένόπην τε καί 'Ιρήν ποιήεσσαν Φηράς τε ζαθέας ήδ' *Ανθειαν βαθύλειμον, καλήν τ Αϊπειαν καί Πήδασον άμπελόεσσαν.Πάσαι δ’ εγγύς άλός, νεαται Πύλου ήμαθόεντος' εν δ’ άνδρες ναίονσι πολύρρηνες πολνβοϋται.

Ή Καρδαμύλη εκειτο ασφαλώς εις τήν ανατολικήν πλευράν τού Μεσ- σηνιακού κόλπου* αί Φηραί, πιθανώς, δπου σήμερον αί Καλάμαι. Ή “Αν-

θεία θά ήτο ’ίσως ή Μυκηναϊκή πρόδρομος τής Θούριας' ή Πήδασος ταυτί­ζεται γενικώς προς τήν Μυκηναϊκήν πόλιν τήν κειμένην δπου ή σημερινή Μεθώνη. Πάντως πλεΐσται των πόλεων τούτων εκειντο προφανώς εις τον Μεσσηνιακόν κόλπον, το δέ χωρίον ΰποδηλοΐ σαφώς δτι άπετέλουν μέρος τής χώρας τής Πΰλου ήτις παρέκειτο προς Δυσμάς :

πάσαι <5’ εγγύς άλός νέαται Πύλου ήμαθόεντος.

*0 συγγραφεύς του ως άνω επεισοδίου εν τφ I τής *Ιλιάδος επίστευεν δτι ή Πΰλος έ'κειτο ασφαλώς εις το δυτικόν μέρος τής Μεσσηνίας. Ύπεστη- ρίχθη καί μάλιστα εύλόγως, δτι ό κατάλογος αυτός τών επτά πόλεων άπετέ- λει ποτέ ακέραιον μέρος του Νεών Καταλόγου καί δτι παρενεβλήθη εκ του Β εις το I, εις τήν περίοδον τής επεξεργασίας τών επών οπότε τοϊς εδόθη ή σημερινή των μορφή.

Ή υπό του Στράβωνος διδομένη ερμηνεία του Καταλόγου τών Νεών είναι δλως διάφορος εκείνης τήν οποίαν δίδουν αί ως άνω παράγραφοι. ‘Ο Γεωγράφος φαίνεται δτι πιστεύει δτι δλαι αί προαναφερθεΐσαι πόλεις πρά­γματι ήσαν είς τήν Τριφυλίαν: Πύλος, *Αρήνη, Θρΰον, Αίπΰ, Κυπαρισ- σήεις, Άμφιγένεια, Πτελεόν, "Ελος καί δυνατόν τό Δώριον, τό όποιον οι μέν τό εθεώρουν δρος, οι δέ τό ωνόμαζον πεδιάδα. Προς τοΰτοις τινές τό έ'φερον ως « αυλώνα Μεσσηνίας » δηλ. τήν κοιλάδα τήν εκτεινομένην εκ τής άνω Μεσσηνιακής Πεδιάδος προς τό Ίόνιον Πέλαγος. ‘Ο Στράβων δέν σχο­λιάζει καν τήν φράσιν του καταλόγου τών επτά πόλεων του I τής Ίλιάδος :

Πάσαι ό* εγγύς άλός, νέαται Πύλου ήμαθόεντος.

Παραβλέπει ωσαύτως τήν όμοίαν φράσιν, ή οποία άναφέρεται είς τήν Θρυόεσσαν

εστι δέ τις Θρνόεσσα πόλις, αίπεϊα κολώνη,τηλοϋ επ’ Άλφειω, νεάτη Πύλου ήμαθόεντος'

δπου προφανώς ή λέξις « Θρυόεσσα » ΰποδηλοΐ τό Θρΰον (Άλφειοιο Πόρον) του Καταλόγου τών Νεών.

Φαίνεται δτι αί εν λόγφ φράσεις εθεωρήθησαν υπό του Γεωγράφου ως παραβλάπτουσαι τήν θεωρίαν του, ήτις τοποθετεί τήν Πΰλον εις τήν Τρι- φυλίαν.

Πλεΐσται βεβαίως μνεϊαι περί τής Πΰλου εΰρίσκονται παρεμπιπτόντως είς τήν Ίλιάδα καί τήν Όδΰσσειαν. Εις τάς περισσοτέρας τών περιπτώσεων άναφέρεται ή λέξις Πΰλος μάλλον προς ΰποδήλωσιν αυτής ταΰτης τής χώρας ή μόνης τής φερωνΰμου πόλεως, έφ’ δσον άμφότεραι εδηλοΰντο διά του αΰτοΰ ονόματος. ’Ανάλογοι περιπτώσεις, ιδία δτε τό ό'νομα συναντάται άνευ επιθετικού προσδιορισμού, οΰδεμίαν παρέχουν τοπογραφικήν διαφώτισιν.

\

01 'Αλεξανδρινοί δμως εσκέφθησαν δτι τινές των τυπικών τούτων φράσεων, όνομα-επίθετον, ίσως ύπέκρυπτον γεωγραφικός ή τοπογραφικάς νύξεις. Τα επίθετα τα χαρακτηρίζοντα την Πΰλον δεν είναι ολίγα : "Εν τούτων « ήγα- θέη » ΰποδηλοΐ τήν Ιερότητα του τόπου καί χαρακτηρίζει μάλλον την πόλιν τής Πΰλου ή ολόκληρον τήν περιοχήν, άλλα δεν παρέχει σαφή πληροφορίαν διά τήν γεωγραφικήν θέσιν τής πόλεως. Συνήθης είναι ωσαύτως δ χαρακτη­ρισμός τής Πόλου ώ ς«ήμαθόεις» ερμηνευόμενος κατά το πλειστον ως «αμμώδης». Μελετηταί τινές Ιτυμολογούν το επίθετον εκ του ποταμού « Άμάθου ». OÎ μελετηταί του 'Ομήρου των 'Αλεξανδρινών χρόνων ήρέ- σκοντο να λαμβάνουν το Ιπίθετον « ήμαθόεις » ως κατ' εξοχήν προσδιορι- στικόν τής Τριφυλίας, του τόπου είς τον όποιον, κατ' αύτους, εκειτο ή Πό­λος. Ά λλ' αμμώδεις άκταί άπαντώσιν είς δλην τήν εκτασιν τής περιοχής εκ τής “Ιλιδος προς το Κορυφάσιον καί τον κόλπον του Ναυαρίνου. Καί βεβαίως τό επίθετον « αμμώδεις » δυνατόν να άποδοθή ευστόχως είς πλείστας δσας τοποθεσίας καί ούχί μόνον εις τήν Τριφυλίαν. Καί άλλοι επιθετικοί προσ­διορισμοί τής Πόλου ή « Μήτηρ Μήλων » ( προβάτων ), « 'Ιερός », « Ίαρά » κλπ., ουδόλως διαφωτίζουν τα τοπογραφικά της προβλήματα.

*0 Στράβων καί ο! 'Αλεξανδρινοί μελετηταί του 'Ομήρου, τούς οποίους καί ήκολουθησεν, εχρησιμοποίησαν επίσης τάς λεπτομέρειας τής συναρπαστι­κής διηγήσεως τού Νέστορος εις τό A τής Ίλιάδος διά τήν γεωγραφίαν τής Πόλου. ΕΙς τό έν λόγψ χωρίον ό Γερήνιος Νέστωρ εξιστορεί είς τον Πάτροκλον τα περί τής Βοηλασίας καί τής Ιπακολουθησάσης μάχης μεταξύ Ή λείων καί Πυλίων. Ά φηγεΐται λοιπόν είς τον άπεσταλμένον τού Άχιλ- λέως Πάτροκλον τα δεινά τών 'Αχαιών κατά τήν μόλις προ ολίγου πραγμα- τοποιηθεΐσαν αψιμαχίαν μετά τών Τρώων. Χολωθείς δ Νέστωρ εκ τής στά­σεως τού Άχιλλέως δστις δν καί γενναίος :

έσθλός έών Δαναών ον κήδεται ονδ' έλεαίρει.

παραπονεΐται διότι δεν είναι καί αυτός νέος ώστε να βοηθήση πάση δυνάμει τούς Αχαιούς :

....................................... ον γάρ μη Ιςεσθ1 οΐη πόρος όσκεν évi γναμπτοϊσι μέλεσσιν. εϊθ* ώς ήβώοιμι βίη δέ μοι εμπεδος ειη, ώς όπότ’ Ή λείοισι καί ήμϊν νεϊκος έτυχθη άμφί βοηλασίη,...........................................

Ούτως ευρίσκει τήν ευκαιρίαν να ενθυμηθή καί να άναφέρη νεανικούς του άθλους, δτε εφόνευσεν τόν Ίτυμονήα, τόν ηγήτορα τών Έ πειών ενψ οι Πυλιοι προσεπάθουν νά ανακτήσουν τά κλαπέντα παλαιότερον υπό τών Έ πειών εκ τής χώρας των. *Ητο τφ δντι λαμπρά ή νίκη τού νεαρού τότε Νέστορος διότι οί Πυλιοι άπήγαγον εκ τού πεδίου τής μάχης ώς λάφυρα :

Πεντηκοντα βοών αγέλας, τόσα πώεα οίών, τόσσα συών συβόσια, τόσ’ αΐπόλια πλατέ' αιγών, ίππους δε ξανθάς εκατόν καί πεντήκοντα, πάσας θηλείας, πολλησι δε πώλοι ύπήσαν.

Ταΰτα ωδηγήθησαν κατά την νύκτα είς τήν Πΰλον. Ό Γηραιός Νη- λεύς, περιχαρής καί υπερήφανος διά τα ανδραγαθήματα του νεαρού κα'ι απεί­ρου ακόμη υιού του, έλαβεν κατά τήν διανομήν των λαφύρων μέγα μέρος, ως αδικηθείς καί ΰβρισθείς παλαιότερον υπό του γείτονος βασιλέως Αύγείου :

τα ôè άλλα, λέγει δ ποιητής, είς τόν δήμον διένειμε... πόλεσιν γάρ Έπειοϊ χρεΐος δφειλον.

*Ότε λοιπόν επερατώθη ή διανομή καί προσεφέρθησαν θυσίαι υπό τής πόλεως εις τούς θεούς, κατά τήν τρίτην ήμέραν είσήλθον εις τήν γην των Πυλίων οί εχθροί :

................. οι ôè τρίτφ ή μάτι πάντεςήλθον όμώς αυτοί τε πόλεις καί μώνυχες ίπποι πανσυδίγ).

πολιορκούντες καί λεηλατούντες τήν Θρυόεσσαν :

εστι δέ τις Θρυόεσσα πόλις, αίπεϊα κολώνη,τηλοϋ επ* *Αλφειφ, νεάτη ( έσχατη ) Πύλου ήμαθόεντος.

Τότε κατήλθεν ή θεά * Αθήνα νύκτωρ : «Θέουσα άπ’ *Ολυμπου» ϊνα προτρέψη τούς Πυλίους να Ιτοιμασθούν διά μάχην. Καί τφ όντι εύρεν αυτούς ετοίμους καί «μαλ* έσσυμένους πολεμίζειν». Ούτως οί ιππείς καί τα « εθνεα πεζών εκινήθησαν προς τόν ποταμόν Μινυήϊον, δστις εκβάλλει είς τήν θάλασσαν εγγύθεν (τής πόλεως) Άρήνης, δπου, λέγει δ Νέστωρ, «μείναμεν ήώ δίαν», μέχρι πρωίας κατόπιν εβαδίσαμεν προς τόν ιερόν ρόον Άλφειοΐο, δπου άφιχθέντες περί τήν μεσημβρίαν εθυσιάσαμεν είς τόν Δία’ Ταύρον προσεφέραμεν είς τόν ’Αλφειόν, ταύρον δέ Ποσειδάωνι, καί Ά θηναίη γλαυ- κώπιδι βούν άγελαίην. “Επειτα δ στρατός εδείπνησεν καί εκοιμήθη ένοπλος είς τάς δχθας τού ποταμού. Μέ τήν ανατολήν τού ήλίου :

εϋτε γάρ ήέλιος φαέθων ύπερέσχεθε γαίης

συμφερόμεσθα μάχη, ενεπλάκημεν είς μάχην μετά των Έπειών. Ό Νέστωρ, πεζός, ήγούμενος των Πυλίων πρώτος εφόνευσεν τόν Μούλιον, τόν αρχηγόν τών Έπειών καί γαμβρόν τού Αύγείου, τότε

........................................... . μεγάθυμοι ΈπειοΙέτρεσαν άλλυδις άλλος, επεί ϊδον άνδρα πεσόντα ήγεμόν* ίππήων, . . .

διεσκορπίσθησαν προς δλας τάς κατευθύνσεις. Οί ΓΓΰλιοι τούς κατεδίωξαν, σφάζοντες τούς άνδρας καί συλλαμβάνοντες τα άρματα κα'ι τα δπλα των μέχρι τού Βουπρασίου κα'ι « πέτρης Ώλενίης » κα'ι τού λόφου τού ονομαζό­μενου Άλείσιον. ’Εκεί ή Άθηνά επενέβη κα'ι παρώτρυνε τούς Πυλίους να επιστρέφουν ο’ίκαδε. Οι νικηταί λοιπόν εκ τού Βουπρασίου κατηυθΰνθησαν μετά των ίππων των προς Πΰλον, εύχαριστούντες εκ των Θεών μέν τον Δία, εκ δε των ’Ανδρών τον Νέστορα ».

"Αν κα'ι ό Γερήνιος Νέστωρ διέθετεν προφανώς ζωηρόν φαντασίαν, ως δυνάμεθα να άντιληφθώμεν εκ της συναρπαστικής διηγήσεώς του, εν τού- τοις δεν θά ήδΰνατο να ύποψιασθή καν οποίαν χρησιμότητα θά είχον μετά μίαν χιλιετηρίδα ακόμη κα'ι αί παραμικρότεραι λεπτομέρειαι τής εξιστορή- σεώς του δια τούς Αλεξανδρινούς Γραμματικούς καί Γεωγράφους. Έάν βεβαίως είχε φαντασθή δτι οΐ μελετητα'ι θά έκαμνον τοιαΰτην διΰλισιν τών ζωηρών του αναμνήσεων εξετάζοντες καί τάς πιθανότητας προς επίλυσιν τών άναφυέντων τότε τοπογραφικών προβλημάτων, ίσως να είχεν άναφερθή εις ώρισμένα σημεία μετά μεγαλυτέρας ακρίβειας. Άναμφιβόλως δμως εθεώρη- σεν τούς προσωπικούς του άθλους περισσότερον ενδιαφέροντος ή τήν σχο­λαστικήν αναγραφήν χρονολογιών κα'ι χιλιομέτρων. ‘Οπωσδήποτε οι ’Αλε­ξανδρινοί εμελέτησαν μετά μεγίστης προσοχής παν το άναφερόμενον εις τήν εν λόγφ άφήγησιν καί εδημιούργησαν μίαν θεωρίαν βασιζομένην επί τών παρατηρήσεων καί τών συμπερασμάτων, τα όποια μετά πεποιθήσεως εξήγα- γον· ’Ιδιαιτέρως εμελέτησαν τον άπαιτηθέντα χρόνον δΓ εκάστην τών δια­φόρων μετακινήσεων αί όποΐαι έλαβον χώραν κατά τήν μάχην. Τό γεγονός τούτο αξίζει να εξετασθή εκτενέστερον.

Αί συλληφθεΐσαι κατά τήν επίθεσιν τών Πυλίων άγέλαι μετεφέρθησαν εις τήν Πΰλον τού Νηλέως ως λέγει ό Νέστωρ, « εννΰχιοι » εν καιρφ νυ- κτός. « Καί τα μέν ήλασάμεσθα Πΰλον Νηλήιον εΐσω εννΰχιοι προτί άστυ». Τήν λέξιν « εννΰχιοι » ερμηνεύει ό Στράβων, πιθανώς ακολουθών τήν γνώ­μην παλαιοτέρου μελετητού, « κατά τήν διάρκειαν τής νυκτός » μετά τήν επιδρομήν. Έ κ τούτου συνάγει καί τό εύ'λογον συμπέρασμα δτι ή άπόστα- σις ήτο μικρά. Διότι τούτο ( τό εννΰχιοι ) θά ύπεδήλου δτι ή Πΰλος ή πρω­τεύουσα πόλις, έ'κειτο σχετικώς πλησίον τών συνόρων μεταξύ τής χώρας τών Πυλίων καί τής *Ήλιδος, διότι βεβαίως ή επιδρομή έγένετο εντός τής χώρας τών Έπειών. ’Αλλά καί αν ακόμη δεχθώμεν δτι ή διανυθεισα άπόστασις ήτο εξαιρετικώς μικρά θα ήδΰνατο τις να άναρωτηθή πώς ή τόσον πλούσια ζωοπομπή, ή περιγραφομένη υπό τού Νέστορος ήτο δυνατόν να προωθηθή εν μιφ νυκτί ; Διότι πρέπει να άναμνησθώμεν δτι άπετελεΐτο από «πεντή- κοντα βοών άγέλας, τόσα πώεα οΐών ( = ποίμνια προβάτων ) τόσα σνών σνβόσια ( = αγριόχοιρων ) τόσ’ αΐπόλια πλατέ* αιγών ίππους δε ξανθός εκα­τόν καί πεντήκοντα, πάσας θηλείας, πολλ-ησι δε πώλοι νπήσαν». ’Επί πλέον

είναι βέβαιον δτι κατά την επίθεσιν οι Πΰλιοι εισέδυσαν εντός Ήλείου εδά­φους, πέραν των συνόρων, τα όποια προφανώς εσχημάτιζεν ό Αλφειός’ τούτον λοιπόν τον ποταμόν έπρεπε να διασχίσουν μετά των ποιμνίων καί των αγελών. ’Ασφαλώς υπάρχει κάτι το ανακριβές εις το δρομολόγιον τών ’Αλεξανδρινών. Όσηδήποτε καί αν ήτο ή άπόστασις, ή μεταφορά τών λαφύ­ρων δεν ήτο δυνατόν να επετελέσθη εν μιφ νυκτί. Προς τούτο θά κατηνα- λώθη πολύ περισσότερος χρόνος. Όσοσδήποτε δμως κα'ι δν ήτο, ό ποιητής δεν εθεώρησεν απαραίτητον να κάμη μνείαν τού ακριβούς δρομολογίου τό όποιον ήκολούθησεν ή μακρά θριαμβική λαφυροπομπή. Θά ήτο ορθότερον να εκλάβωμεν τό « εννύχιοι » μέ τήν συνήθη έννοιαν τού « εν καιρφ νυκτός » ή απλώς «νύκτα», άλλα ποία ειδικώς νύξ είναι δύσκολον να προσδιορισθή μετ' ακρίβειας.

'Ωσαύτως ό καθορισμός τού χρόνου τής επακολουθησάσης επιθέσεως κα'ι άναχαιτίσεως τών Έπειών είναι περισσότερον περιπεπλεγμένος. Λέγει ό ποιητής :

...................................οι δε τρίτφ ήματι πάντεςήλθον δμως αυτοί τε πόλεις καί μώνυχες ίπποιπαναυόίχι......................εστι δε τις Θρυόεσσα πόλις, αίπεϊα κολώνη, τηλον έπ* Άλφειώ, νεάτη Πύλου ήμαθόεντος

*Ητο λοιπόν τό τρίτον τούτο ήμαρ «ή τρίτη μετά τήν βοηλασίαν ημέρα, ως θεωρούν τινες ’Αλεξανδρινοί ή ήτο ή τρίτη ημέρα μετά τήν δια­νομήν τών λαφύρων καί τήν τέλεσιν τών νενομισμένων καί τών εορτών ; τό δεύτερον φαίνεται πιθανώτερον, διότι δταν οί Έ πειοί είχον ήδη εισβάλει εις τήν πεδιάδα, ήλθεν « άγγελος », ως λέγει ό ποιητής, ή Θεά * Αθήνα έννυ- χος προτρέπουσα τούς Πυλίους είς προετοιμασίαν μάχης

άλλ' δτε παν πεδίον μετεκίαθον, αμμι δ’ Άθήνη άγγελος ήλθε θέουσ’ απ’ Όλυμπου θωρήσσεσθαι εννυχος, ούι5’ άεκοντα Πύλον κατά λαόν αγειρεν, αλλά μάλ' εσ συ μένους πολεμίζειν.

*Η νύξ λοιπόν αύτη, πρέπει να ήτο εκείνη ή μετά τό τρίτον ήμαρ."Οτε δε οι Πύλιοι ετράπησαν προς συνάντησίν τού εχθρού, εκεί όπου

εστι δε τις ποταμός Μινυήϊος είς άλα βάλλων εγγύθεν Άρήνης, δθι μείναμεν Ή ώ δίαν Ιππήες Πυλίων, τά ό’ έπέρρεον εθνεα πεζών.

Διά τού δευτέρου τούτου στίχου «δθι μείναμεν Ή ώ δίαν» δυσκόλως υπονοείται ή πρωία τής επομένης τής νυκτός τής αγγελίας τής Άθηνάς. Θά πρέπει λοιπόν να παρήλθεν μία ολόκληρος ακόμη ήμέρα διά να έτοιμα-

σθούν καί^νά φθάσουν εις την Άρήνην. "Οταν δέ οι ιππείς καί τα άρματα ήνώθησαν μετά του υπολοίπου στρατού τότε εβάδισαν πορείαν ήμισείας ήμέ* ρας καί περ'ι τήν μεσημβρίαν ήλθον είς

Ιερόν ρόον Άλφειοϊο. ' ,

Έ δώ διήλθον το απόγευμα θυσιάζοντες εις τούς θεούς καί συμποσιού- μενοι* εν συνεχείς δέ κατεκλίθησαν ένοπλοι. Ή αυγή τής επομένης

εύτε γάρ ήέλιος φαέθων ύπερέσχεθε γαίης,σνμφερόμεσθα μάχη, Δ ιί τ ’ ευχόμενοι καί Άθήνη

εάν ύπολογίζωμεν δρθώς, πρέπει να είναι ή τρίτη μετά τήν « αγγελίαν » τής ’Αθήνας. 01 Έ πειοί ήττήθησαν καί έτράπησαν είς άτακτον φυγήν. Οί Πΰλιοι τούς κατεδίωξαν επιμόνως καί εντός αυτού τού εδάφους των μέχρι τού Βουπρασίου, τής Πρωτευοΰσης των Έ πειώ ν’ τούτο είρήσθω εν παρόδφ, τοποθετείται δπου ό Λάρισος Ποταμός, δστις ορίζει τήν Άχαΐαν είς άπό- στασιν δηλ. 50 ή 60 χιλμ. από τον ’Αλφειόν,

δθεν αϋτις άπέτραπε λαόν Άθήνη.

Ούτω από Βουπρασίου επέστρεψαν προς Πύλον έ'χοντες «ώκέας ίππους» καί άλλα πλούσια λάφυρα. Ό Στράβων επίστευσεν δτι ό στρατός εγύρισεν είς τήν Πύλον κατ’ αυτήν τήν ήμέραν τής αψιμαχίας. Άλλ* ό Νέστωρ δεν καθορίζει ακριβώς τον χρόνον τον διαρρεύσαντα ούτε κατά τήν μάχην ούτε κατά τήν περαιτέρω καταδίωξιν τού ήττηθέντος εχθρού είς αυτήν τήν χώραν τής "Ηλιδος. Ακαθόριστος είναι επίσης δ χρόνος τής επιστροφής από Βου­πρασίου είς Πύλον. ’Αλλά βεβαίως ή Ίλιας είναι ποίημα καί δχι κατάλογος δρομολογίων σιδηροδρόμων.

Έ κ τής ερμηνείας λοιπόν κυρίως τού χωρίου τούτου τού A τής Ίλιά- δος, τινές των ’Αλεξανδρινών μελετητών καί ό Στράβων συνεπέραινον, δτι ή Πύλος τού Νέστορος πρέπει να έ'κειτο εις τήν Τριφυλίαν καί ούχί είς τήν Μεσσηνίαν ως επιστεύετο υπό άλλων. Έ ν τή προσπαθείς των περαιτέρω επιβεβαιώσεως ήρευνήθησαν δλα τα σχετικά χωρία τής Όδυσσείας καί τής Ίλιάδος, είς τα όποια άνεφέρετό τι περί Πύλου. Μνεία τις γενομένη είς το Ε τής Ίλιάδος (στίχος 545) φαίνεται να είναι συναφής. Ά φ ορς τήν Γεν- νεαλογίαν τών Κρήθωνος καί Αρχιλόχου, οί όποιοι εσφάγησαν είς τήν Τροίαν υπό τού Αΐνείου, οΐτινες, ως λέγει ό "Ομηρος, κατήγοντο εκ Θεού Αλφειού

δς τ’ ευρύ ρέει Πυλίων διά γαίης.

Έφ* δσον ό Αλφειός, ως γνωστόν, κεΐται μακράν τής Μεσσηνιακής γής, οί ’Αλεξανδρινοί εξέλαβον τήν διατύπωσιν ταύτην ώς άποκλείουσαν καθ’ ολοκληρίαν τήν δυνατότητα τοποθετήσεως τής Πύλου εις τήν Μεσσηνίαν.

Τούτο είναι αληθές, άλλ* εάν δεχθώμεν τον στίχον τούτον εν τη κυριολεξίφ του, τότε θα πρέπει να άποκλείσωμεν αυτομάτως κα'ι δλας τάς άλλας δυνα- τότητας.*Ίσως δμως κα'ι να πρόκειται περί άπλοΰ σφάλματος εκ παραδρομής του Ποιητοϋ ή ενός των πρώτων εκδοτών ή περί τυχαίας μετρικής φράσεως.

Σχετικώς με την τοπογραφίαν τής Πΰλου ίσως θά έπρεπε να έξετάσω- μεν καί το θέμα των Καυκώνων. ‘Ο Στράβων λέγει (εν 8, 3, 17).

«Πλείους δέ είσι λόγοι περί των Καυκώνων καί γάρ ’Αρκαδικόν έθνος φασί' vwl δέ περί των εν Τριψνλία Κανκώνων έτι καί ταντα προσιστορητέον. Οι μεν γάρ καί δλην την νυν *Ηλείαν από τής Μεσσηνίας μέχρι Δνμης Καυ- κωνίαν λεχθήναι φασίν. ’Αντίμαχος γονν καί Έπειονς καί Κανκωνας δπαντας προσαγορεύει. Τινές δε δλην μεν μη κατασχειν αυτούς δίχα δέ μεμερισμένους οίκεϊν, τούς μέν προς τη Μεσσηνία κατά την Τριφυλίαν τους δέ προς τη Δύμη κατά την Βουπρασίδα καί την κοίλην ΤΗλιν».

Διά βραχέων άναφέρονται ωσαύτως καί εις το γ τής Όδυσσείας εις την «Του Τηλεμάχου Αποδημίαν» κατά τα «εν Πΰλψ», δτε ό υιός του Όδυσσέως επισκέπτεται τον Γερήνιον Νέστορα. Ό Νέστωρ προσκαλει τον Τηλέμαχον επ'ι ξενίφ είς το άνάκτορόν του. Ή ’ Αθήνα υπό την μορφήν του Μέντορος προτρέπει τον Τηλέμαχον να δεχθή τήν ξενίαν προτείνει δέ είς τον Γερήνιον ιππότα Νέστορα να στείλη ένα των υιών του τήν επομένην να συνοδευση τον Τηλέμαχον μέ άρμα εις τήν Σπάρτην. Αυτή δέ ή γλαυκώ· πις θεά λέγει δτι θά επιστρέψη εις τα πλοία κα'ι κατόπιν θά έ'λθη ε!ς τήν χώραν τών Καυκώνων :

. . . άτάρ ήώθεν μετά Καύκωνας μεγάθυμους είμ* ένθα χρεΐός μοι οφέλλεται, οϋτι νέον γε ονδ* ολίγον

ούδεμία λοιπόν σαφής ένδειξις παρέχεται εΐς τό χωρίον τοΰτο περί τής κατοικίας τών Καυκώνων.

Άλλ* ούδε'ις φαίνεται εκ τών περιστοιχιζόντων τον Νέστορα να θεωρή τήν περιπλάνησιν ταυτην παράδοξον, εκτός τόπου" τήν στάσιν ταυτην ακρι­βώς εκλαμβάνει δ Στράβων ως συνηγορούσαν υπέρ τής άπόψεώς του περί τής χώρας τών Καυκώνων καί τής τοποθετήσεως τής Πΰλου εις τήν Τριφυ- λίαν. Φέρει δέ ως επιχείρημα, τό δτι εάν οι Καΰκωνες εύρίσκοντο μόνον εντός Πυλίου εδάφους, θα ήτο πρακτικώτερον διά τήν επίφανείσαν ως Μέν- τορα *Αθηναν να διανυκτερεΰση εις τό Πυλιακόν άνάκτορον καί τήν επομέ­νην να συνοδευση τον Τηλέμαχον μέ τό άρμα, τό οποίον κατευθυνόμενον είς Σπάρτην θά διέσχιζεν, ως φαίνεται, τήν χώραν τών Καυκώνων. Αυτή είναι ή αιτιολογία τής επιμόνου γνώμης του Στράβωνος δτι θά επρεπε να ΰπάρχη καί ετέρα εγκατάστασις Καυκώνων βορειότερον είς τήν "Ηλιδα.

Περί τών Καυκώνων αυτών εν γένει ολίγα γνωρίζομεν. Ό Ηρόδοτος11

(εις 1, 147 καί 148) αναφέρει δτι έζων εις την Δυτικήν Πελοπόννησον καί «τούτους εξελάσαντες (οι Μινΰαι ) εκ της χώρας σφέας αυτούς εξ μοίρας διειλον καί έπειτα έκτισαν πόλιας τάσδε εν αύτοΐσι Λέπρεον, Μάκιστον, Φρι- ξάς, Πύργον, “Επιον, Νούδιον». Το επιχείρημα λοιπόν του Στράβωνος, το όποιον πιθανώς ήρΰσθη εκ παλαιοτέρου σχολιαστού, είναι κάπως συγκεχυ- μένον καί ουδόλως πειστικόν. Έ π ί πλέον όΰδέν έρεισμα θέτει διά την τοπο- θέτησιν τής Πΰλου εις την Τριφυλίαν ή την Μεσσηνίαν. Μικρόν άλλωστε εμπιστοσύνην εμπνέει ή υποθετική ερμηνεία ενός φανταστικού ταξιδιού, το όποιον είναι, εν τή εμπνεΰσει τής στιγμής, μία φιλική καί αβλαβής πανουρ* γία τής θεότητος προς αποφυγήν τής αμηχανίας της. Ή όλη συζήτησις δεν είναι ειμή εν « δόλωμα » διά να περιπλέξη τήν άναζήτησιν τής Πΰλου καί διά τούτο δεν πρέπει να λαμβάνεται σοβαρώς ύπ’ όψιν-

Ενδιαφέρον είναι να σημειωθή ότι ή επάνοδος του Τηλεμάχου εκ τής Πΰλου (Ο , X V ) εις τήν ’Ιθάκην αποτελεί διά τον Στράβωνα εν περαιτέρω επιχείρημα ίνα τεκμηριώση τήν πίστιν του ότι ή Πΰλος έκειτο εν Τριφυλίςι. Άναφέρεται είς τήν Όδΰσσειαν :

βάν δε παρά Κρουνούς καί Χαλκίδα καλλιρέεθρον.Δύσετό τ’ ήέλιος σκιόωντό τε πάσαι άγυιαί. η δε Φεας επεβαλλεν επειγομενη Ζΐιός οϋρφ, ηδέ παρ' *Ιλιδι δίαν, δθι κρατέουσιν Έπειοί.

Ό Στράβων, όστις τοποθετεί τούς Κρουνούς καί τήν Χαλκίδα εις τήν Τριφυλίαν, αναφέρει το γεγονός τούτο τής Όδυσσείας ως άποκλεΤον τήν δυνατότητα να θεωρηθή ή ’Ηλιακή Πΰλος ως έδρα τού Νέστορος. Διότι εν πλοΐον άποπλέον εκ τής ’Ηλιακής Πΰλου, ή οποία άλλως τε θά έκειτο εις τήν ενδοχώραν, μακράν άπό τήν εκ τής ακτής, θά έπρεπε να κατευθυνθή πρώτον προς Νότον καί κατόπιν να οπισθοδρόμηση προς Βορράν, διά να διαπλεΰση τάς προαναφερθείσας κατά σειράν τοποθεσίας. Ή όλη επιχειρη­ματολογία τού Στράβωνος διά τήν Ηλιακήν Πΰλον δεν δΰναται να εκληφθή ώς σοβαρά διότι ή Πΰλος αύτη δεν είχε καμμίαν δυνατότητα να εκληφθή ώς κατοικία τού Νέστορος.

‘Ο Στράβων αποκλείει καί τήν δυνατότητα ότι ό Νέστωρ έξη είς τήν Μεσσηνιακήν Πΰλον, διότι ή άπόστασις από ταΰτης, 400 σταδίους προς Νό­τον τής Τριφυλιακής Πΰλου, είναι πολύ μεγάλη καί τό ταξίδιον θά άπήτει περισσότερον χρόνον. Έ π ί πλέον θά διήρχετο καί εκ πολλών άλλων τόπων μή άναφερομένων υπό τού ποιητού, ώς οΐ Νέδα, ’Ακιδών καί ’Αλφειός πριν ή άφιχθούν είς τούς ήδη μνημονευθέντας. 'Οπωσδήποτε ή άπόστασις ώς καί ό άπαιτοΰμενος χρόνος είναι λίαν αβέβαια στοιχεία εφ’ ών έρειδόμενοι να διατυπούμεν θεωρίας. "Αλλωστε ό ποιητής ρητώς αναφέρει ότι ή Γλαυκώπις θεά έστειλε ισχυρόν ού'ριον άνεμον :

τοΐσιν δ’ Ιήμενον οϋρον ΐει γλανκώπις Άθήνη, λάβρον επαιγίζοντα δι' αίθέρος, δφρα τάχιστα νηϋς άνύσειε θεούσα θαλάσσης αλμυρόν ύδωρ.

Ποιος όμως θά ήμπορούσε να ΰπολογίση επακριβώς καί να άναγάγη εις κοι­νούς αριθμούς των θνητών την ταχύτητα κα'ι τον χρόνον πλοίου πλέοντος χάριτι και βοηθείςι ’Ολυμπίου θεότητος; Και εις την εν λόγφ περίπτωσιν θά πρέπει να εΐμεθα έτι επιφυλακτικώτεροι, διότι δεν ήτο μόνον ή εύ'νοια τής ’Αθήνας, αλλά, ως μας λέγει ό ποιητής, καί αυτός ούτος ό Ζεύς ήλθεν αρωγός εις την επίσπευσιν τού πλού :

επειγομένη Διος οϋρω...

‘Υπό τοιούτους οιωνούς βεβαίως οίοσδήποτε πλοίαρχος θα ήδΰνατο νά πλεύση προς τον ποθητόν προορισμόν, δσον μακράν καί αν ήτο μη λαμβά- νων ύπ’ δψιν καθωρισμένον χρόνον. Είναι άξιοσημείωτον δτι ό Στράβων όμιλών περί τής επανόδου τού Τηλεμάχου δεν αναφέρει τήν συμπαράστασιν τών αθανάτων, τήν οποίαν δ ποιητής εξαιρεί δεόντως. Άναφερόμενοι εις τάς παρατηρήσεις τού Γεωγράφου περί τών τόπων καί τών ποταμών τούς οποίους θά έπρεπε να παραπλεύσουν καί οι όποιοι δεν άναφέρονται είς τό έπος, δυνάμεθα μόνον να άναρωτηθώμεν : Τίς δύναται να προσβλέψη είς τήν σκέ- ψιν τού ποιητού καί να διακρίνη πώς καί διατί προετίμησεν να περιλάβη ταύτην ή εκείνην τήν λεπτομέρειαν καί διά ποιαν αιτίαν παρέλειψεν άλλα γεγονότα, τα όποια τινές τών μελετητών θεωρούν δτι δεν επρεπε να παράλειψη.

Έ άν εξετάσωμεν κριτικώς έν προς εν τα επιχειρήματα τα όποια ό Στρά­βων καί οί όμοφρονούντες ’Αλεξανδρινοί μελετηταί παρέθεσαν, ϊνα υποστη­ρίξουν τήν ύπόθεσιν τής τοποθετήσεως τής Πύλου εν Τριφυλίςι, θά ίδωμεν δτι είναι διάφορα ποιοτικώς καί ελάχιστα πειστικά. Κατ’ ούδένα τρόπον δε ή θεωρία αύτη ήτο παραδεκτή υπό πάντων τών συγχρόνων μελετητών τής ’Αλεξανδρείας' άπετέλει δμως, άναμφιβόλως, θέμα ζωηροτάτων συζητήσεων καί αντιθέσεων είς τούς πεπαιδευμένους κύκλους. Τάς πληροφορίας περί τής διαφωνίας τών αντιθέτων απόψεων τών μελετητών επί τής γνωστής θεωρίας άρυόμεθα σχεδόν άποκλειστικώς εκ τού Στράβωνος, ό όποιος κατ’ εξοχήν ήσχολήθη μέ τό πρόβλημα τής τοποθετήσεως τής Πύλου καί ενθέρμως ύπε- στήριζεν τήν Τριφυλιακήν θεωρίαν. Βεβαίως δεν παραδίδει τα ονόματα τών άντιφρονούντων, άλλα διά σθεναρών επιχειρημάτων καταφέρεται εναντίον μερικών εκ τών αντιρρήσεων, τάς οποίας εξέφραζον.

Διά να μή σας κουράσω περισσότερον δεν άναφέρομαι είς τα περί τού βίου καί τού έργου τού Στράβωνος. ’Άλλωστε ό Γεωγράφος δεν είναι άγνω­στος είς τούς μελετητάς τής κλασσικής φιλολογίας. Ά λλ’ ’ίσως δέν θά εΐμεθα εκτός θέματος εάν άναφέρωμεν δια βραχέων τα περί τής καταγωγωγής, τής παιδείας καί τών έργων του.

Έγεννήθη εις την Άμάσιαν του Πόντου περί το 64 ή 63 π.Χ. καί έζησεν εις τούς χρόνους τού Καίσαρος Αύγουστου καί Τιβερίου. "Ελκων αριστοκρατικήν καταγωγήν, "Ελλην εκ μητρός, έλαβεν εξ ολοκλήρου Ελλη­νικήν μόρφωσιν. Έχρημάτισεν το πρώτον μαθητής τού Φιλοσόφου ’Αριστο­δήμου εις τήν Νύσαν. Άργότερον, κατά τήν εις Ρώμην παραμονήν του, ήκουσε τον γραμματικόν Τυραννίωνα καί πιθανώς παρηκολούθησεν μαθή­ματα τού Ξενάρχου, Περιπατητικού φιλοσόφου. Πιθανώς ήκουσε καί τον στωϊκόν Ποσειδώνιον. ‘Ως προς τάς φιλοσοφικός του πεποιθήσεις μανθάνο- μεν εκ τού Ιδιου δτι ήτο οπαδός τών Στωϊκών. Έθαΰμαζεν βαθύτατα τούς Ρωμαίους, ιδιαιτέρως δέ τήν εξαιρετικήν των πολιτικήν Διοίκησιν. Φαίνεται δτι διέμεινεν ικανόν χρόνον εις τήν Ρώμην ως καί τήν ’Αλεξάνδρειαν, δπου είχε τήν τύχην να κάμη χρήσιν καί να εξοικειωθή μέ τήν μεγάλην Ελληνι­κήν βιβλιοθήκην’ περιηγήθη τήν Αίγυπτον, άνέπλευσεν τον Νείλον μέχρι τής Σύνης τού σημερινού Άσουάν. Κυρίως εταξίδευσεν εις τήν 'Ανατολήν κα'ι επεχείρησεν πολλά ταξίδια εκ τής Μ. ’Ασίας εις τήν Ρώμην, πιθανώς ως οδηγός ή cicerone προσωπικοτήτων.

Ό Στράβων, κυρίως ιστορικός, είχε τήν φιλοδοξίαν να γράψη σύγ­γραμμα εκ τεσσαράκοντα τριών βιβλίων μέ τον τίτλον « Υπομνήματα ‘Ιστο­ρικά », τού οποίου διεσώθησαν ελάχιστα αποσπάσματα. Μέχρις ημών δμως διεσώθησαν μόνον τα «Γεωγραφικά» του, εκ δέκα επτά βιβλίων. 'Αποτε­λούν αληθή θησαυρόν γνώσεων, παρέχοντα πλήθος πληροφοριών άφορωσών είς τήν ‘Ιστορίαν, τήν Γεωγραφίαν, τήν Φιλολογίαν, τήν Λαογραφίαν καί άλλα σχετικά θέματα. Πολύτιμοι είναι ωσαύτως πλεισται δσαι μνεΐαι καί άναφοραί εις πολλούς συγγραφείς, τών οποίων τα έργα έχουν χαθή ανεπι­στρεπτί. *Η Γεωγραφία του αποτελεί τήν παλαιοτέραν πραγματείαν τού είδους τούτου. Δι* δλίγας δμως τών περιγραφομένων χωρών δ Στράβων κάμνει χρήσιν γνώσεων εκ προσωπικής εμπειρίας κτηθεισών κατά τάς περιη­γήσεις του’ τό μεγαλύτερον μέρος βεβαίως συνέταξεν επί τή βάσει έργων προγενεστέρων ερευνητών. "Ολως παραδόξως φαίνεται δτι τήν Ελλάδα ελά- χιστον εγνώρισεν αυτός δ ’ίδιος, πλήν τής Κορίνθου εκ τής δποίας διήλθεν μεταβαίνων είς Ρώμην ( Η, 379, 21 ).

Εις τό Η ' βιβλίον δμιλει περί τής άναβάσεώς του είς τον Άκροκόριν- θον απ’ δπου άπεθαύμασε τήν θέαν τού Παρνασσού, τού Έλικώνος, τού Κορινθιακού κόλπου καί τών πλησίον περιοχών. « Ίδίςι, λέγει, ήδυνήθην να παρατηρήσω τήν πόλιν τών Κλεωνών κειμένην νοτιώτερον δγδοήκοντα στα- δίους» ( δηλ. περίπου δέκα τέσσαρα χιλιόμετρα ). Ελάχιστα λοιπόν, ως φαί­νεται, εγνώριζεν τα τής λοιπής Ελληνικής χερσονήσου.

’Εκτός τής περιγραφής τής Κορίνθου καί τών παρακειμένων τόπων, τα τρία βιβλία τών Γεωγραφικών του τα άναφερόμενα είς τήν Ελλάδα δει­κνύουν μικράν 3ν μή ούδεμίαν προσωπικήν γνώσιν τής χώρας. Κατά βάσιν

αποτελούν συνεράνισμα εκ του καταλόγου των Νεών (του Β τής Ίλιάδος) καί εκ των σχολίων, τα όποια εγράφησαν υπό των μελετητών του Όμηρου, οί περισσότεροι των οποίων πιθανώς έστερούντο καθαράς προσωπικής εξοι- κειώσεως ή κα'ι απλής γνωριμίας ακόμη, μέ το μεγαλΰτερον μέρος τών χωρών τάς οποίας επραγματεύοντο. Ό λοι, εν τούτοις, είχον άκράδαντον πίστιν είς τον Όμηρον.

Ή περιγραφή τής ’Ήλιδος, Τριφυλίας καί Μεσσηνίας υπό του Στρά­βωνος είς το Η ' βιβλίον τών Γεωγραφικών του δεν είναι εκ τών αρίστων δειγμάτων του έργου του. Είναι μάλλον συγκεχυμένη καί οΰχί καλώς συντε­θειμένη, ως εάν μη είχε πλήρως κατανοήσει καί συνδυάσει τάς πληροφο­ρίας, τάς οποίας ήρΰσθη εκ τών φιλολογικών πηγών. Έ κ παραλλήλου φαί­νεται ότι αποβλέπει κυρίως είς την εδραίωσιν τών ιδίων του απόψεων περί τής θέσεως τής Πύλου τού Νέστορος καί προβάλλει προς τούτο τα επιχει- ρήματά του εν άκρςι λεπτομερείς. Τα συμπεράσματά του εξήγαγεν κατά τό πλεΐστον εκ τών σχολίων τού ’Απολλοδώρου, πιθανώς καί τούτου άρυομένου εξ άλλων συγγραφέων καί δή εκ τού έργου τού Δημητρίου Σκηψίου «Τ ρω ι­κός Διάκοσμος». Ό Στράβων άναφέρεται ωσαύτως συχνάκις είς την Γεω­γραφίαν τού Άρτεμιδώρου εξ ’Εφέσου, σπανιώτερον δε είς τον Έρατοσθέ- νην εκ τού οποίου άναμφιβόλως ήντλησεν ικανά επιχειρήματα.

Ή θεωρία αυτή βασίζεται εξ ολοκλήρου επί ερμηνείας καί εικασιών. Οί πρεσβεύοντες τήν θεωρίαν ταύτην συγγραφείς έζων είς τήν ’Αλεξάνδρειαν άνετον καί ακαδημαϊκόν βίον, μελετώντες εις βιβλιοθήκας άπομεμακρυσμένοι εκ τών χωρών, τάς οποίας τότε εμελέτων καί περιέγραφον, καί τάς οποίας ποτέ δεν εξήτασαν καί πιθανώς ούτε είδον. ’φκοδόμησαν λοιπόν τάς θεω­ρίας των ούχί εξ αυτοψίας, αλλά βασιζόμενοι είς σταχυολογηθείσας πληρο­φορίας' ταύτας ήρμήνευσαν έχοντες προ οφθαλμών τάς μεμβράνας καί τα χειρόγραφα μελετητών τού παρελθόντος, οί όποιοι εΐμεθα σχεδόν βέβαιοι, ότι κατά τον αυτόν τρόπον εμελέτησαν ακόμη παλαιότερα κείμενα ελάχιστα τών όποιων, αν μή ούδέν, εβασίζοντο επί πραγματικής γεωγραφικής γνώ- σεως τών περιοχών αυτών τής Δυτικής Πελοποννήσου. Πάντως ούδένα υπεύθυνον γεωγράφον εκ τής 'Ελληνικής άρχαιότητος γνωρίζομεν, όστις να εξηρεύνησεν καί να περιέγραψεν συστηματικώς τήν εν λόγφ περιοχήν. Ούδείς εκ τών λαβόντων μέρος είς τήν συζήτησιν τού θέματος τής θέσεως τής Πύ­λου φαίνεται ότι εσκέφθη να πραγματοποιήσω εξερευνητικόν ταξίδιον προς άναγνώρισιν τού εδάφους. Ούδείς συγγραφεύς τής προ - Ελληνιστικής περιό­δου, τού οποίου τα έργα διεσώθησαν μέχρις ήμών, αναφέρει μίαν πραγμα­τικήν Πύλον τοποθετημένην είς τήν Τριφυλίαν. Προς τούτοις ούδεμία τοπική παράδοσις άναγομένη είς τήν προδωρικήν εποχήν κάμνει οίονδήποτε ειδικόν καί άναμφισβήτητον υπαινιγμόν περί τής Πύλου εν τή θέσει τούτη. Ό θεν ή όλη ύπόθεσις εμφανίζεται ως καθαρόν δημιούργημα καί πλάσμα

της φαντασίας, άνευ ερείσματος επί στερεού ή αυταποδείκτου γεγονότος.Ή δημιουργία καί έξέλιξις του μύθου τοΰτου περί Τριφυλιακής Πΰλου

ως καί ή εΰρεΐα διάδοσίς του, αν καί αυτός δεν εγινεν όμοθυμαδόν παραδε­κτός, άπηχούν εν πολύ ενδιαφέρον δσφ καί διασκεδαστικόν φαινόμενον : Οι άνθρωποι είναι ευεπίφοροι προς πίστιν καί δταν ακούσουν να όμιλή τις ως αυθεντία καί ιδίςι δταν διάφοροι γνώμαι συμπίπτουν κα'ι επαναλαμβάνωνται τότε νέος μύθος εύρίσκεται εν τη γενέσει. Νέα στοιχεία κα'ι επιβεβαιωτικαί λεπτομέρειαι άναμφιβόλως προσετίθεντο βαθμηδόν εις την ’Αλεξάνδρειαν υπό των επερχομένων γενεών των ομηριστών μελετητών. Ή εξέλιξις τής απλής ταύτης ΰποθέσεως εις θεωρίαν επετελέσθη υπό σοβαρών υπευθύνων, οι όποιοι ούδαμώς εσκόπευον να εισάγουν ΐδικάς των επινοήσεις καί εφευ­ρέσεις άλλα προσεπάθουν να εξηγήσουν δ,τι έκρινον δτι ήτο δυνατόν να γίνη ασφαλώς κατανοητόν εξ αυτών τούτων τών λέξεων τού ποιητού. Πεπεισμέ­νοι δτι εύρίσκοντο εν δικαίφ, επεζήτουν μετά ζήλου περαιτέρω φιλολογικός μαρτυρίας ως έρεισμα τών απόψεων των. Συμπληρωματικά επιχειρήματα κα'ι ενδείξεις προσετίθεντο, ώς φαίνεται, από καιρού εις καιρόν καί κατ’ αυ­τόν τον τρόπον το άρχεΐον επλουτίζετο συνεχώς.

‘Η κορύφωσις τής πυραμίδος τού υποθετικού οικοδομήματος εμφανί­ζεται εις την περιγραφήν τής Τριφυλίας τού Στράβωνος, είτε ύπ’ αυτού τούτου άνεγερθεισα, είτε υπό τού ’Απολλοδώρου ή Άρτεμιδώρου ή τινων άλλων προγενεστέρων οικοδομηθεισα.

Ό Γεωγράφος, λοιπόν, μετ’ άξιοσημειώτου ακρίβειας καί άληθοφα- νείας καί έκ τής μακράν εύρισκομένης ’Αλεξανδρείας, δπου εζη, καθώρισε την ακριβή θέσιν, δπου επίστευεν δτι εκειτο ή Πύλος τού Νέστορος, είς μίαν άπομεμακρυσμένην περιοχήν, τήν οποίαν ουδέποτε είδε. ‘Η τοποθεσία αύτη, λέγει, απέχει από τήν θάλασσαν τριάκοντα ή δλίγον περισσότερον στα- δίους καί γειτνιάζει με τήν περιοχήν πλησίον τής εκβολής τού ’Αλφειού ποταμού, είς τήν οποίαν ΰπήρχον πολλά ιερά, είδικώς δέ τής Άλφειονίας Άρτέμιδος. Εις το Σαμικόν ύπήρχεν εις κατ’ εξοχήν τιμώμενος ναός τού Σαμίου Ποσειδώνος. Μεταξύ δέ Σαμικού καί Λεπρέου τοποθετεί τήν Τρι- φυλιακήν Πύλον τήν καί Λεπρεατικήν λεγομένην καί συχνάκις περιγραφομέ- νην ως ήμαθόεντα, ό,τιδήποτε καί αν σημαίνη τούτο.

Ή τοπογραφία είναι σχεδιασμένη μετά πλείστων αυθεντικών λεπτομε­ρειών : «Προς εω δέ εστιν δρος τής Πύλου πλησίον επώνυμον Μίνβης. ΟύχΙ μακράν δέ, τέμενος εστιν *Αιδον προς τώ δρει κα'ι Δήμητρος άλσος νπερκεί- μενον τον Πυλιακοϋ Πεδίου' το δε πεδίον εϋγεών έστι τοϋτο. τη θαλάττη δέ σννάψαν, παρατείνει παρ’ άπαν το μεταξύ του Σαμικοϋ καί Ποταμού Νέδας διάστημα. Θινώδης δέ καί στενός εστιν ό τής Θαλάττης αίγιαλός. Προς άρκτον δέ δμορα ήν τω Πνλω δύο Πολείδια Τριφνλιακά "Υπανα καί Τνμπανέαι ών το μέν είς τΗλιν συνφκίσθη το <5’ εμείνε. Καί ποταμοί δέ δύο εγγύς ρέουσιν

ο τε Δαλιών και δ Άχερω ν εμβάλλοντες εις τον Αλφειόν. Τοϋ δέ Πύλου προς Νότον εστι το Λέπρεον».

Αί ανωτέρω τοπογραφικαί λεπτομέρειαι θά ήτο δυνατόν να φανούν, εκ πρώτης όψεως, δτι προσθέτουν τι εις την πειστικότητα των φερομένων επι­χειρημάτων υπό των πρεσβευόντων την θεωρίαν περί Τριφυλιακής Πύλου. Καί ασφαλώς θά πρέπει να παραδεχθώμεν ou τινές των τοπογραφικών λεπτομερειών προέρχονται εκ πληροφοριακών πηγών, αί δποϊαι παρέσχον άξιόλογον τφ δντι γνώσιν τής Τριφυλίας καί τών ομόρων περιοχών. Άλλα δεν πρέπει να λησμονώμεν δτι ολοι οί μετ’ ακρίβειας άναφερόμενοι τόποι εις το εν λόγφ χωρίον άνταποκρίνονται εΐς την κατάστασιν τών Ελληνιστι­κών χρόνων καί ελαχίστην μόνον αν μή ούδεμίαν αξίαν έχουν διά την Μυ­κηναϊκήν εποχήν. Ό Στράβων επί παραδείγματι, βέβαιοι δτι εις τό Ιερόν του Ποσειδώνος άπεβιβάσθη ό Τηλέμαχος τό πρώτον, δταν ήλθεν εις Πΰλον προς επίσκεψιν του Νέστορος. Ε κεί εΰρεν τούς Πυλίους : * Θυσιάζοντας επί θιν'ι θαλάττης ταύρους παμμέλανας, Ένοσίχθονι κυανοχαίττ)... ». Ά λλ' οΰδείς ναός άναφέρεται εις τήν άνάλογον διήγησιν τής ’Οδύσσειας, ή οποία καί αποτελεί τήν μόνην πηγήν περί τής εορτής ταΰτης τών Πυλίων προς τιμήν τού Ποσειδώνος παρά θιν’ άλός. Προφανώς ό ναός τού Στράβωνος είναι περί αναχρονισμού τής Ελληνιστικής εποχής καί ουδόλως άνταποκρίνεται εις τα πράγματα τής εποχής τού Γερηνίου Βασιλέως.

Καί αυτή αύτη ή Τριφυλία αποτελεί αναχρονισμόν, εφ' δσον όμιλούμεν περί τοπογραφίας εΐς τό έπος, διότι ούτε τό όνομα ούτε ή Ιδέα ήτο δυνατόν να ήσαν γνωστά εις τον "Ομηρον, ούτε καί εις αυτούς ακόμη τούς άοιδούς καί τούς ραψφδοΰς, οί όποιοι συνέθεσαν κατά τούς Μυκηναϊκούς χρόνους τα μέλη καί τα ςίσματα, εξ ών προήλθον εν τελεί ή Ίλιάς καί ή ’Οδύσσεια. Ή Τριφυλία είναι μεταδωρικόν δημιούργημα μιας εποχής, καθ’ ήν δλοι σχε­δόν οί Μυκηναϊκοί οικισμοί τής Δυτικής Πελοπόννησου εΐχον καταστραφή καί εγκαταλειφθή. Τότε εΐς νέος λαός ήλθεν καί κατέλαβεν τήν χώραν, καί νέαι πόλεις ίδρύθησαν καί, ώς ήτο φυσικόν, έλαβον νέα ονόματα.

Ή κλασσική καί μετά - κλασσική Τριφυλία φαίνεται δτι εξετείνετο από τού ’Αλφειού μέχρι τού Νέδα. Ή το σχετικώς μικρά περιοχή, εκτάσεως 35 περίπου χιλιομέτρων από Βορρά προς Νότον καί ολιγώτερόν πως εξ ’Ανα­τολών προς Δυσμάς, εάν δεχθώμεν δτι ό ’Αλφειός άπετέλει τό ανατολικόν δριον. Εις τήν μικροτάτην λοιπόν αυτήν περιοχήν τοποθετεί ό Στράβων τήν δλην επικράτειαν τού βασιλείου τού Νέστορος μετά τών εννέα πόλεών του. Δια τον Στράβωνα αύτη είναι ή Πύλος ή άναφερομένη υπό τού ποιητού εις τον Νεών κατάλογον δτι προσέφερεν « ένενήκοντα γλαφυρός νηας» διά τον πόλεμον τής Τροίας. Ταύτην δέ ό αυτός ποιητής τοποθετεί σχεδόν ασφαλώς ως έκτεινομένην μέχρις τού κόλπου τής Μεσσηνίας καί είς τας υπώρειας τού Ταϋγέτου. Άλλ* εφ’ δσον είναι σύμφορον προς τήν ίδικήν του θεωρίαν,

παραλείπει δ Στράβων τήν ειδικήν λεπτομερειακήν ταΰτην πληροφορίαν, ώς καί τήν επιβεβαίωσιν αυτού τούτου του Νέστορος ότι ή Θρυδεσσα - το Θρΰον, ώς λέγεται εις τον Κατάλογον των Νεών, ήτο «πόλις κειμένη τηλοϋ έπ’ ’Α λ­φειόν, νεάτη Πύλου ήμαθόεντος». Πράγματι φαίνεται δτι δ Γεωγράφος δεν ήτο εξ δλοκλήρου πεπεισμένος περί τής Τριφυλίας του, διότι σχολιάζων μίαν φράσιν του Δημητρίου του Σκηψίου περί των « ύπεναντιοτήτων » του εδά­φους της λέγει : «Καί γάρ εϋκαρπός εστι καί Έρυσίβη γεννά καί Θρνον ή Τριφυλία διόπερ αντί μεγάλης φοράς πυκνός αφορίας γίνεσθαι συμβαίνει κατά τούς τόπους».

Ή 'Ομηρική Πΰλος πάντως εξετείνετο εκ του Μεσσηνιακοΰ κόλπου εις τήν περιοχήν τής δυτικής χερσονήσου καί κατά μήκος τής δυτικής ακτής μέχρι του 'Αλφειού. Βασίλειον πλούσιον καί πολυάνδρωπον, ίκανόν να προσ- φέρη ναυτικήν δύναμιν ενενήκοντα εξωπλισμένων πλοίων, σχεδόν τόσφ μεγά- λην δσην προσέφερε μόνος δ 'Αγαμέμνων. Καί φαίνεται άκρως άπίδανον δτι ή πρωτεύουσα πόλις, το καί διοικητικόν κέντρον, ήτο δυνατόν να εύρίσκεται μακράν, προς Βορράν, εις άπόστασιν ολίγων χιλιομέτρων από των συνόρων.

Εις τούς Μυκηναϊκούς χρόνους, ώς απεικονίζεται είς τα έπη, ή Πύλος καί ή Ή λις έγειτνίαζον χωριζόμεναι μόνον υπό του 'Αλφειού. Πυλιακαί πόλεις τινές έκειντο εις τήν περιοχήν, ήτις άργότερον κατέληξεν να λέγεται Τριφυλία. *Αλλ* ώς μανδάνομεν εκ τής αρχαιολογικής ερεύνης, ή μεγίστη συγκέντρωσις Μυκηναϊκών πόλεων καί οικισμών εύρίσκετο πολύ μακράν, νοτιώτερον, είς τήν Δυτικήν Μεσσηνίαν. Το βασίλειον λοιπόν τούτο εξετεί­νετο εκ τού στομίου τού Αλφειού προς το 'Ακρωτήριον τού 'Ακρίτα, εκτά- σεως εκατόν δέκα περίπου χιλιομέτρων. Το βασίλειον τούτο, αν καί μικρό- τερον βεβαίως τής περιοχής κτήσεως τού Άγαμέμνονος, δυναται να συγκριδή προς ταΰτην, καί ούτω αί άναλογοΰσαι μοΐραι πλοίων, ώς άναφέρονται είς τον Νεών Κατάλογον, δεν δα εφαίνοντο εξ δλοκλήρου δυσανάλογοι.

*Η Ίλιάς καί ή Όδΰσσεια είναι βεβαίως κατ’ αρχήν επικά ποιήματα, δημιουργικά έργα τέχνης. Ού'τε το εν, ούτε το άλλο ήτο προωρισμένον να χρησιμοποίησή ώς Baedeker ή Guide Bleu διά να όδηγήση περιηγητάς ή Γεωγράφους άνά τήν Μυκηναϊκήν Ελλάδα καί να παράσχη κατόπιν είς ήμάς μίαν ακριβή καί λεπτομερή περιγραφήν τών διαφόρων τόπων τής χώρας. Πολλοί λόγιοι πιστεύουν, καί είς εμέ άποκλειστικώς φαίνεται άναμφισβήτη- τον, δτι είς τα έπη ύπόκειται ιστορικόν γεγονός άφορών είς τον Τρωικόν πόλεμον. Ή Ίλιάς πολλάκις σκηνοδετεί επεισόδια είς μέρη τα δποΤα τφ δντι ύπήρχον, παρουσιάζει πρόσωπα, τα όποια ασφαλώς ελήφδησαν εκ τής καθημερινής ζωής καί διαπραγματεύεται γεγονότα, εις τα όποια τα πρόσωπα ταύτα έλάμβανον ενεργόν μέρος. Αί αναμνήσεις διετηρήδησαν άναμφιβόλως εν μέρει είς τα ςίσματα τών άοιδών, οί όποιοι συνώδευσαν τήν εκστρατείαν καί δχι μόνον εγνώριζον άλλ’ είχον εξοικειωδή με τα «πρόσωπα τού δρά­

ματος »' είδον δέ δι* ιδίων οφθαλμών τούς άναφερομένους τόπους καί παρέ- στησαν αύτόπται μάρτυρες των διαφόρων κατορθωμάτων. Κατ’ ούδένα τρό­πον εν τοΰτοις, είναι απαραίτητον να εκλάβωμεν όλους τούς ήρωας καί τα μετά τούτων άλληλένδετα επεισόδια ως άπηχούντα άναντίλεκτον « Ευαγγελι­κήν ρήτραν ». Ζωηρά φαντασία, εφευρετικότης επινοήσεως καί δημιουργικόν πνεύμα, χαρακτηρίζουν εξ ολοκλήρου το δλον εργον.

Κατά την μακροτάτην χρονικήν περίοδον καθ* ήν τα ομηρικά ποιήματα ετυχον βαθμηδόν επεξεργασίας καί ελαβον τήν τελικήν των μορφήν, ως παρου­σιάζονται σήμερον ή Ίλιάς καί ή Όδύσσεια, αναρίθμητα πρωτότυπα στοι­χεία εχάθησαν άναμφιβόλως, ενφ πλειστα νέα παρεισέφρυσαν καί άπετέλεσαν άναπόσπαστον μέρος τής όλης επικής δημιουργίας. Εις τήν Ελληνιστικήν ’Αλεξάνδρειαν, πολύ προ τής αρχαιολογικής ερεύνης καί άνασκαφής ούδεμία ασφαλής άναπαράστασις ή άποκατάστασις τού Μυκηναϊκού πολιτισμού, κυρίως δσον άφορφ εις τήν πολιτικήν, τήν κοινωνικήν, τήν οικονομικήν καί τήν εν γένει μορφήν του, ήτο δυνατόν να γίνη, ερειδομένη μόνον είς τήν μελέτην των επικών ποιημάτων. Ούτε καί ή ακριβής τοπογραφία των πολυα­ρίθμων μικρών βασιλείων τού Μυκηναϊκού κόσμου ήτο δυνατόν να άπεικο- νισθή επί χάρτου μετά πιθανοτήτων βεβαιότητάς τίνος. Έπισταμένη εξέτα- σις των λεπτομερειών τών διαφόρων αφηγήσεων καί επεισοδίων θά ώδήγει ολίγον επέκεινα πιθανολογίας. Μόνον ολίγα ελεύθερα καί γενικά συμπερά­σματα ήδύναντο να εξαχθούν μετά τίνος πεποιθήσεως. Καί πράγματι μόνον δτε κατέστη δυνατόν τα σταχυολογήματα ταύτα εκ τών επικών ποιημάτων να ύποστηριχθούν καί να συμπληρωθούν ύπό τών αποτελεσμάτων τής συγχρό­νου αρχαιολογικής ερεύνης, τότε παρετηρήθη οποία τις ουσιαστική πρόοδος.

Ή ’Αλεξανδρινή Θεωρία περί τής Πύλου τού Νέστορος, δπως άπεικο- νίσθη υπό τού Στράβωνος, περιώρισεν το Πυλιακόν βασίλειον εντός μιας μικρας καί στενής σχετικώς λωρίδος, ή οποία είχε μήκος μικρότερον τών πεντήκοντα χιλιομέτρων. Τούτο βεβαίως θά πρέπει να είναι πλάνη, πλάσμα τής φαντασίας τών ’Αλεξανδρινών μελετητών. Το δλον θέμα επεξειργάσθη- σαν εξ ολοκλήρου ως ακαδημαϊκόν πρόβλημα, το οποίον ενόμισαν δτι ήτο δυνατόν να επιλύσουν μόνον κατόπιν προσεκτικής μελέτης τών ομηρικών λέξεων άνευ προσωπικής εμπειρίας ή επιτόπιου αυτοψίας τού χώρου. ’Επί πλέον έκαμαν μίαν εκλεκτικήν προφανώς εξέτασιν, διότι δεν εδιδον τήν δφειλομένην προσοχήν εις χωρία, τα όποια εύρίσκοντο εις άντίθεσιν προς τήν ύποστηριζομένην θεωρίαν. Έ ν τφ συνόλφ, ή ύπόθεσις αύτη είναι άρι- στον δείγμα τής τυπικής ακαδημαϊκής σχολαστικότητος.

Το θέμα τής διαλέξεώς μας ήτο « ό Στράβων καί ή Πύλος τού Νέστο­ρος » καί το διεπραγματεύθημεν ίσως διεξοδικώτερον τού δέοντος. Πριν ή περατώσωμεν τούτο, θά πρέπει πάντως να άναφερθώμεν δι* ολίγων εις τήν σύγχρονον επιβίωσιν αυτής τής ’Αλεξανδρινής θεωρίας, ήτις τοποθετεί τό

βασίλειον του Νέστορος είς την Τριφυλίαν. 'Η θεωρία αυτή ύπεστηρίχθη εντόνως υπό τινων συγχρόνων ομηριστών, οι όποιοι εχρησιμοποίησαν τα αυτά Ιπιχειρήματα των ’Αλεξανδρινών, αλλά ενίοτε μετά περισσότερός τόλ­μης εν τη αποβολή στίχων, εφ’ όσον βέβαια οΰτοι θεωρούνται εμβόλιμοι — μεθομηρικαί προσθήκαι— κα'ι οι όποιοι είναι δΰσκολον να συμβιβασθούν με την τοποθέτησιν τής Πόλου εις Τριφυλίαν.

‘Ο Dôrpfeld τφ 1907 άπεκάλυψεν τήν πρώτην καί μόνην αρχαιολογι­κήν μαρτυρίαν, ήτις εφαίνετο ότι παρεΐχεν σταθερόν έρεισμα, εφ’ ου ήδύ- νατο να βασισθή ή θεωρία αυτή.

Εις Κακόβατον εν Τριφυλίςι, σχεδόν είς τήν αυτήν θέσιν τήν οποίαν είχεν εκλέξει ό Στράβων, μεταξύ Σαμικοΰ καί Λεπρέου, εύρεν ό Dôrpfeld τρεις θολωτούς τάφους καί επί τού ύπεράνω τούτων λόφου λείψανα οικοδο­μήματος, τα όποια εξέλαβεν ότι άνήκον εις άνάκτορον. ”Αν καί εύρέθησαν σεσυλημένοι, οί τάφοι απέδωσαν θαυμάσια αγγεία διακεκοσμημένα κατά τον « ανακτορικόν ρυθμόν » καί σαφώς χρονολογούμενα εις τάς άρχάς τού 15ου αίώνος π.Χ. Συνελέγησαν επίσης μεταγενέστερα αγγεία κάτωθεν τού λόφου, πιθανώς άνήκοντα είς μίαν Κάτω Πόλιν* άλλα αί ενδείξεις περί τούτου είναι είσέτι ανεπαρκείς. Ό Οικισμός εν πάση περιπτώσει είναι μικρός, όμοιάζων με πολλούς άλλους συνοικισμούς, είκοσι ή πλέον, οί όποιοι επεσημάνθησαν διεσκορπισμένοι εις τήν Δυτικήν Πελοπόννησον καί ίδίρ εις τήν Μεσσηνίαν καί οί όποιοι συνήθως ύποσημαίνονται υπό δύο ή τριών θολωτών τάφων καί μιας άκροπόλεως μέτριου μεγέθους. ‘Ο οικισμός τού Κακοβάτου δεν φαίνεται ότι είναι δυνατόν να ήτο ή πρωτεύουσα ενός εκτεταμένου καί ση­μαντικού βασιλείου.

Κατά τήν τελευταίαν δωδεκαετίαν, από τού 1952 μέχρι τού 1963, εις τήν δυτικήν Μεσσηνίαν, επάνω είς ένα υψηλόν λόφον άποκαλούμενον Έγ- κλιανόν, δεσπόζοντα τού κόλπου τού Ναυαρίνου, άπεκαλύφθη Μυκηναϊκόν άνάκτορον τής Ιδ1!? εκατονταετηρίδος π.Χ. Τό άνάκτορον αυτό περιλαμβά- νον τέσσαρα μεγάλα κτίρια καί τινας μικροτέρας οικίας, είναι τό μοναδικόν κτιριακόν συγκρότημα αυτού τού είδους, τό όποιον μέχρι σήμερον έχει άνευρεθή καθ’ όλην τήν δυτικήν Πελοποννησιακήν άκτήν καί τό όποιον είναι δυνατόν να συγκριθή ως προς τό οικοδομικόν σχέδιον, τάς διαστάσεις καί τήν διακόσμησιν, με τα σύγχρονα αυτού άνάκτορα είς τήν Τίρυνθα καί τάς Μυκήνας. "Οπως εκείνα, ύφίστατο καί αυτό κατά τήν χρονικήν περίοδον τού Τρωικού πολέμου. ‘Η αίθουσα τού θρόνου εις τόν Έγκλιανόν, με τήν εύρεΐαν εστίαν, είναι εφάμιλλος με τήν άντίστοιχον τών Μυκηνών, καί αί τοιχογραφίαι είναι άντάξιαι τών τής Τύρινθος καί τών Θηβών.

Τό άνάκτορον εις τήν πρωτεύουσαν — Έγκλιανόν — ήτο τό διοικητι­κόν κέντρον ευρέως Ικτεταμένου Μυκηναϊκού Βασιλείου, ώς άποδεικνύεται άπό τα άφθονα οικονομικά άρχεΐα, καταγεγραμμένα με τήν γραφήν Linear

B. Script επί των πινακίδων Ικ πηλού, αί όποΐαι εύρέθησαν εντός τής οικο­δομής, τό όνομα τής πρωτευοΰσης Πΰλος μνημονεύεται εις πλέον των 50 πινακίδων. Πινακίδες τινές άναφέρονται ομοίως εις εννέα υποτελείς τοπο­θεσίας ή πόλεις μιας διοικητικής περιφέρειας κα'ι επτά άλλας προφανώς εις άλλην περιφέρειαν·

Οί πλούσιοι καί ισχυροί μονάρχαι, οί όποιοι κατφκησαν είς τό άνάκτο- ρον τούτο, ήσαν αναμφιβόλους ισότιμοι (είς αξίωμα) μέ τούς συγχρόνους των Βασιλείς τής Άργολίδος καί άλλων τμημάτων του Μυκηναϊκού κόσμου. *Η κλασσική ελληνική παράδοσις συνεκράτησε τό όνομα μιας μόνον τοιαύ- της Βασιλευούσης δυναστείας εν Μεσσηνίφ, κατά τούς υστέρους Μυκηναϊ­κούς χρόνους. Ούτοι ήσαν οί Νηλεΐδαι, των οποίων ό φημισμένος εκπρόσω­πος Νέστωρ διεκρίθη εξαιρετικά είς τον πόλεμον εναντίον των Τρώων. Ούτως έ'χομεν εξ ενός ενα άνάκτορον μέ τα προσήκοντα στοιχεία εις διαστά­σεις, ποιότητα, τοποθεσίαν καί χρονικήν περίοδον, καί εξ ετέρου ενα μόνον γνωστόν εύλογον διεκδικητήν. *Αντί να απόρριψη κανείς το άνάκτορον ως ανώνυμον κτίσμα καί ν* άφήση τον Νέστορα άνέστιον, πιστεύω μαζί μέ πολλούς άλλους αρχαιολόγους, ότι είναι πολύ λογικώτερον καί συνετόν να ταύτιση κανείς τήν τοποθεσίαν τού Έγκλιανού μέ τού Νέστορος καί των Νηλείδων τό ενδιαίτημα.

A. N. ΖΟΥΜΠΟΥ δ .φ .

ΚΑΝΤΙΑΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΝ ΤΑΙΣ ΚΡΙΣΕΣΙ : «CREDO QUIA ABSURDUM EST»ΚΑΙ «CREDO UT INTELLIGAM»

'Ενταύθα διαβλέπει τις, δτι, αι δυο ανωτέρω κρίσεις, αϊτινες προέρχον­ται εκ του Τερτυλλιανοΰ ( 160-222) καί του Άνσέλμου του Canterbury (1033-1106) παρέχουσι, πλήν των οικείων εξηγήσεων των άναφερομένων, ως εϊκός, εν ταΐς διδασκαλίαις των εϊρημένων φιλοσόφων, άφορμάς καί εις ερμηνείας, αϊτινες άπηχοΰσιν εν πολλοΐς το πνεΰμα του Κάντιου.

I. Έ ν πρώτοις ό Τερτυλλιανός διά τής έννοιας « absurdum est » υπο­νοεί εκείνο, το όποιον κεΐται «υπέρ λόγον» καί οΰχί «παρά λόγον»1, ήτοι το μη δυνάμενον να γίνη άντικείμενον τής γνωστικής του ανθρώπου δυνάμεως.

Τοιαΰτα αντικείμενα, άτινα εύρίσκονται εκτός τής σφαίρας του λογικού, τουτέστι πέραν πάσης εμπειρίας καί κατ' αΐσθησιν αντιλήψεως, τυγχάνουσι διάφοροι τής χριστιανικής διδασκαλίας άρχαί. Των ανωτέρω αρχών, αϊτινες συνυφαίνουσι καί τα δόγματα τής ως άνω διδασκαλίας, δυνάμεθα να κατα- στώμεν μέτοχοι ούχϊ διά του νοΰ, άλλα μόνον δια τής πίστεως. ‘Η έκφρασις « credo» ήτοι πιστεύω, διότι είναι υπέρ λόγον (quia absurdum est), ενθυ­μίζει εϊς ήμάς Καντιανήν γνωσιολογικήν θεωρίαν. Ώ ς γνωστόν, ό K ant φρο­νεί δτι διά πράγματα, από τα όποια ελλείπει ό εμπειρικός παράγων, ό νους αδυνατεί να προβή εις περαιτέρω ενεργείας, δσον αφορά εϊς την θεώρησιν των ανωτέρω από γνωσιολογικής επόψεως, διό καί άρκεΐται εις την « γνώ- σιν » τούτων, άνευ τής βοήθειας τοΰ νοΰ, ό όποιος αντικαθίσταται ενταύθα δια τής έννοιας τής πίστεως καί τρόπον τινά ή γνωσιολογία εν προκειμένφ αποβαίνει κυρίως ηθική’ επομένως εν νέον στοιχεΐον εϊσάγεται προς έ'ρευναν τοΰ ύπερφυσικοΰ ( Transzendent ), ή πίστις (F ideism us).

Πάντα ταΰτα δηλοΰσι τα υπό τοΰ K ant άργότερον χαρακτηρισθέντα ώς αιτήματα (Postu lat), ύποδηλοΰντα ώρισμένας προτάσεις, ας ό « Θεωρητικός Λόγος» δέν ήδΰνατο να εξετάση ώς κειμένας πέραν πάσης εμπειρίας, μόνον

1. Ε πομένω ς δέν εύσταθεΐ ή σκόπιμος διαστροφή τής ανωτέρω έκφράσεως υπό τοΰ F r. N ietzsch e εϊς « credo quia absurdus sum » ήτοι πιστεύω, διότι παρά­λογός είμι.

δέ ή ηθική άπήτει πίστιν είς αΰτάς. Διά των ανωτέρω λεχθέντων κατθίσταται σαφές, δτι τόσον ό Τερτυλλιανός, δσον και δ K ant εισάγουρι την έννοιαν τής πίστεως εις την γνώσιν, δταν ή τελευταία αδύνατή να συμβάλη εις τήν σΰλληψιν εννοιών, των οποίων το κύρος δεν αποτελεί ΰπόθεσιν τής γνωσιο­λογίας, αλλά τουναντίον τής μεταφυσικής.

Έ ν ολίγαις λέξεσιν ή Μεταφυσική δΰναται να εδραιώση τήν θέσιν τής γνωσιολογίας, διά πράγματα, άτινα διά τήν ΰπαρξιν αυτών άπαιτοΰσι καί επιβάλλουσι κανόνες ηθικής.

II. "Επειτα ή του Άνσέλμου του Canterbury κρίσις « credo u t intel- ligam », ήτοι « πιστεύω, ινα νοήσω », δηλοΐ πλήν τών άλλων καί αρχήν τινα του Κάντιου, τήν λεγομένην « κανονίζουσαν αρχήν» (prinzip regulativ). Διά του ανωτέρω, ούτως είπεΐν, κανόνος, ό νους δΰναται να χωρήση λογι- κώς εις τήν περαιτέρω Οεμελίωσιν εννοιών τινων, τών οποίων τήν « γνώ­σιν » είχεν επιτύχει οΰτος προηγουμένως διά τής πίστεως.

Θα ήδΰνατο να δμολογήση τις, δτι ή έννοια του Αιτήματος, οΰτινος υποκείμενον τυγχάνει ή έννοια τής πίστεως, δΰναται νά άποτελέση φανταστι­κήν τινα ’Αρχήν, ήτις κατορθοΐ να δδηγήση τον νουν είς τήν θεώρησιν δια­φόρων προβλημάτων' έπειτα δ νους έχει ανάγκην τοιοΰτων «δεδομένων», έστω και φανταστικών, δπως οΰτος βασιζόμενος επ’ αυτών χωρήση, προϊόν­τος του χρόνου, εις περαιτέρω ερεΰνας καί άνεΰρη κατ’ αυτόν τον τρόπον θεμελιώδεις δημιουργικός έννοιας' βεβαίως, ως γνωστόν, δ θεωρητικός νους ελλείψει του « ύλικοϋ τών αισθήσεων», εν άλλαις λέξεσι του κόσμου τής εμπειρίας, δσον αφορά εις τήν γνώσιν ΰπερεμπειρικών εννοιών αδυνατεί να κινηθή εις τήν σΰλληψιν τοΰτων καί, ως εικός, δ πρακτικός νους αναλαμβά­νει τήν κτήσιν τών ανωτέρω διά τής πίστεως, δημιουργών οΰτω τα γνωστά εις ήμάς Αιτήματα.

Άλλα θά ήδΰνατο να παρατηρήση τις δτι τα αιτήματα ταΰτα δΰνανται κάλλιστα να θεωρηθώσιν ως τα αληθώς κίνητρα του θεωρητικού νοΰ δι* άλλας πάλιν « θεωρίας», έστω καί εάν ταΰτα δεν προσεπόρισαν τήν εις αυτόν πραγματικήν καί αληθή γνώσιν.

Προσθετέον ετι, δτι ως ή έννοια τής κατηγορίας αποτελεί τήν βάσιν είς πάσαν γνώσιν, ήτις προέρχεται εκ του εμπειρικού κόσμου, ούτως ακρι­βώς καί ή έννοια του Αιτήματος εδει να θεωρήται ως βάσις « λογική », ϊνα δ νους επ’ αυτής ίστάμενος θεωρήση εν καιρφ ετέρας έννοιας. ’Επί παρα- δείγματι ή έννοια του αιτήματος « περί ύπάρξεως του Θείου » θέλει κινή­σει καί μεταβάλει τον νυν πρακτικόν νουν εΐς θεωρητικόν, ινα εξ αυτής δυνηθή οΰτος να άνεΰρη τήν αρχικήν λ.χ. περί « κατασκευής του κόσμου » Αιτίαν. Τοιουτοτρόπως δ εν άκινησίφ πρακτικός Λόγος αποβαίνει διά τής νυν νοητικής αΰτοΰ επεξεργασίας προς εΰρεσιν τής ως άνω αιτίας « Λόγος Θεωρητικός ».

*Εν κατακλεΐδι των ώς άνω λεχθέντων δ νους δέον να εχη πρότασίν uva, άναγκαίως ύπ* αύτοΰ παραδεκτέαν, ήτις θά άπέβαινεν εις αυτόν δ γνώ· μων (prinzip regulativ), ως θά έ'λεγεν δ K ant, προς εξαγωγήν περαιτέρω συμπερασμάτων, ώφελών εν προκειμένφ νυν ούχί την ηθικήν, άλλα τουναν­τίον αυτήν ταΰτην τήν περί κόσμου θεωρίαν.

Διά των ενταύθα ρηθέντων επειράθημεν διά βραχέων, δπως ΰποβάλω- μεν υπό τήν ερμηνείαν τής Καντιανής διδασκαλίας τάς δύο, ούτως είπεΐν, ανωτέρω κρίσεις.

Γ. ΛΙΒΑΘΥΝΟΠΟΥΛΟΥ

ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ - ΣΤΡΑΤΗΓΗΣ ( ’Αναμνήσεις)

Σαν περνάω έξω από tò παλιό ξενοδοχείο του Μελά, στόν άλλοτε πλά­τανο τής Κηφισιάς, μου έρχονται πάλι στο νοΰ δυο φυσιογνωμίες, πού γνώ­ρισα ανταμωμένες κεΐ μέσα: Τούς ποιητές Μαλακάση καί Στρατήγη.

’Ηταν ένα καλοκαίρι του 29-30· Πάνε δηλαδή από τότε πάνω από τριάντα χρόνια. Tò ξενοδοχείο δεν είχε τις παλιές του δόξες, είχε γίνει πια ξενοδοχείο δεύτερης κατηγορίας. Tò καλοκαίρι κάθονταν οίκογένειες μικροα­στικές, πού ήθελαν την ήσυχία τους, πού άπέφευγαν τον πολύ θόρυβο, το πολυέξοδο Κεφαλάρι. Τον χειμώνα γίνονταν ενα από τα τόσα απομακρυ­σμένα από το κέντρο ξενοδοχεία, πού δέχονταν περαστικά ζευγάρια.

Στο πρώτο πάτωμα, κοντά στα τώρα ρημαγμένα σαλόνια, είχε ενα δω­μάτιο δ Μαλακάσης για το καλοκαίρι. Σ ’ ενα δωμάτιο τού δευτέρου πατώ­ματος καθόταν χειμώνα - καλοκαίρι δ Στρατήγης.

Τον Μαλακάση επισκέπτονταν διάφοροι παλιοί γνωστοί του καί ή γραμ- ματεύς, πού είχε στην βιβλιοθήκη τής Βουλής. Τον Στρατήγη κανένας. Μόνος

' κ* έρημος έκανε τον απογευματινό του περίπατο. "Ένα περίπατο μακρυνό πού έπιανε τις μάλλον απίθανες γωνιές τής Κηφισιάς.

Ό Μαλακάσης διατηρούσε δλη την παλιά του φιλαρέσκεια: έβγαινε πάντα μ* ένα καπέλλο κ* ένα μπαστούνι, πού δέν το χρησιμοποιούσε καθόλου για να στηριχθή. ’Έβαζε το μονόκλ του τάχα για να δή. Κοίταζε περισσό­τερο τις παλιές του φωτογραφίες, όχι για να θυμηθή παλιά ( δέν τού άρεσαν καθόλου οι αναμνήσεις), μα για να διαλέξη ποιά θά ταίριαζε καλύτερα να μπή σέ κανένα δημοσίευμα γι’ αυτόν. Μια φορά θυμάμαι δτι γύρεψε την γνώμη μου «ποια απ’ δλες προσαρμόζεται προς την τωρινή κατάντεια», άλλα καί επί τέλους τον δείχνει «καλά». Γιατί δέν ήθελε να μπή «κάπως νεώτερη ».

Ό άλλος, δ Στρατήγης, πολλές φορές στούς απογευματινούς του περι­πάτους εκαυτηρίαζε τούς «θεατρινισμούς» τού Μαλακάση, καθώς έλεγε: « Δέν ύποφέρεται... δέν ύποφέρεται... ». Μά έλα ντέ, πού έκανε καί τήν συν­τροφιά του κάθε πρωί, σαν πήγαιναν, πριν οι άλλοι σηκωθούν, στοΰ « Βάρ-

σου », πού ήτανε στην πίσω μεριά τού ξενοδοχείου Μελά. Πήγαιναν από ένα μικρό πορτάκι πού υπήρχε τότε.

Ό Μαλακάσης έλεγε τ'ις γνώμες του για δλα, για δλους πρωτότυπες... κατά τήν δική μου γνώμη τότε. Μερικούς μεγάλους τούς θεωρούσε μικρούς, μερικούς, ασήμαντους για τούς πολλούς, σπουδαίους.

*0 Στρατήγης συμφωνούσε. Δεν είχε αντιρρήσεις. Μα τό απόγευμα... « Τί είναι αυτός ; τί είναι αυτές οι ιδέες ; *Ό,τι θέλει λέει. Μα πάντα ήτανε έτσι », κι άρχιζε να μού άραδιάζη οικογενειακές Ιστορίες τού πρώτου, κου­τσομπολιά !...

"Ακουγα τις κουβέντες καί των δύο. Μα κάποτε κατάλαβα δτι ό πρώτος ήτανε πια στη ζωή πιο πραγματικιστής παρ* δσο φαινότανε. Κα'ι οι δύο λέγανε δτι γράφανε στίχους ακόμη.

Ό πρώτος δέν άπέκρυβε δτι έγραφε ερωτικά ποιήματα. « Θέλω να τα δημοσιεύσω, μα πρέπει να τούς βάλω άλλη ήμερομηνία, πρέπει να μη μέ πούνε τρελλό».

Ό Στρατήγης στα καφενεδάκια πού καθόμαστε μ’ αυταρέσκειες μού ’λεγε « γράφω κάθε μέρα* έχω γράψει χιλιάδες στίχους ». Μού ’δώσε μια παλιά του μετάφρασι τού Φάουστ σέ μια απίθανη καθαρεύουσα. Μπορούσε να άμφι- βάλχί κανένας άν ήτανε ό ποιητής τού « Ματρόζου ».

"Ητανε ό αυθόρμητος Στρατήγης, δ κάποτε κομψός ποιητής τών σαλο- νιών, καθώς μού είπαν. Μα τότε, γέρος πιά, πού ωστόσο δέν τού *λειπε δ αυθορμητισμός, πού είχε φύγει τελικά απ' τήν καθαρεύουσα κ* έμεινε στήν δημοτική καί τό δεκαπεντασύλλαβο τού Βαλαωρίτη.

Σαν άντίθεσι σ’ αυτό, δ Μαλακάσης έμεινε πάντοτε δ εκζητητής τού ωραίου, εκείνος πού δέν μπορούσε να φύγη άπ* τή κομψή καλαίσθητη εμφά- νισι, πού ήξερε πώς δ στίχος μόνο μ’ αυτή τή καλαισθησία στεκότανε. Τον στίχο τον είχε κάμει σκέψι, βίωμα. Τήν δημοτική τήν αισθανότανε, τήν ζούσε. Γιατί ήτανε ωραία καί δέν μπορούσε να κάνη παραχωρήσεις σ' αυτό.

Σαν δύο αντίποδες τούς γνώρισα. Μα ο! αντιθέσεις δέν ήτανε παρά αντιθέσεις ρίμας καί ρυθμού.'Αντιθέσεις πού προσαρμοζόντανε μέσ’ στο γα­λήνιο περιβάλλον τού παλιού «ντεμοντέ» ξενοδοχείου, πού ήτανε τριγυρι- σμένο από πανύψηλα δένδρα κι δλοπράσινη φύσι. Φύσι πού δίνει τον αέρα τής ποίησης καί τού αρμονικού λόγου.

ΘΩΜΑ I. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥΚαΦηγητοΰ τής Φιλολογίας

ΜΙΑ ΕΞΙΣΤΟΡΗΣΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΛΗΨΕΩΣ ΤΗΣ ΧΙΟΤ ΤΠΟ ΤΩΝ ΕΝΕΤΩΝ (1694)

Δια την άτυχή κατάληψιν υπό των Ένετικών πλοίων τής νήσου Χίου κατά το έτος 1694 υπάρχει άφθονον υλικόν καί πλήθος ειδήσεων, προερχό­μενων κυρίως από πηγάς τής Βενετίας. 'Αρκετόν από τό υλικόν αυτό, εκτός από τον Γ. Ζολώταν1, συνεκέντρωσε καί εξέδωκεν δ Philip A rgen ti1 2 εϊς δγκώδη τόμον3.

Έ ν τουτοις τα ζητήματα δεν άπεσαφηνίσθησαν ακόμη καί κυρίως δεν κατέστη δυνατόν να καθορισθή κατά πόσον ή μετά εξάμηνον από τής κατα- λήψεως ταπεινωτική φυγή των Ένετικών δυνάμεων από τήν νήσον ώφείλετο εϊς ανικανότητα του ναυάρχου άρχηγοΰ Antonio Zeno4 5 ή όχι. Αι μέχρι τοΰδε πηγαι παρουσιάζονται διχασμένοι. Αί μέν προσκείμενοι πρός τον Zeno ή εξ αΰτοΰ τουτου προερχόμενοι 6 βεβαιουν δτι ό διάδοχος του F r. Moro- sini εις τήν ήγεσίαν των ενετικών ναυτικών δυνάμεων υπήρξε συνεπής εϊς τάς υποχρεώσεις του, ικανός στρατιωτικός και εκαμε παν τό άνθρωπίνως δυ­νατόν, διά να άποτρέψη τήν καταστροφήν.

Τό δεύτερον μέρος των πηγών άντιθέτως μετά πάθους καταφέρεται κατά του Zeno καί θεωρεί αυτόν ως μόνον καί κύριον αίτιον τής επακο-

1. Βλ. Γ. I. Ζ ο λ ώ τ α , ‘Ιστορία τής Χίου, Ά θήναι 1926, τ. 3α, σσ. 175-280.2. Βλ. P h . A r g e n t i , The occupation of Chios by the Venetians ( 1694),

described in contemporary diplomatic reports and officials dispatches, edited with an introduction... [L ondon] 1935.

3. Διά τήν βιβλιογραφίαν τήν άναφερομένην εϊς τόν έν λόγφ πόλεμον βλ. P h i ­l i p A r g e n t i , Bibliography of Chios, Oxford 1940, a . 818 κ.έ.

4. *0 Ant. Zeno ήτο Capitan Generale, διάδοχος τοΰ Fr. Morosini, ό όποιος άπέθανεν εις Ναΰπλιον τήν 6 ’Ιανουάριου 1694.

5. Πρβλ. G i r o l a m o A l b r i z z i , Distintissima descrittione della Città,Porto et Isola di Scio, conquistata dalle armi della Sereniss. Repubblica di Venetia... (Venetia 1694). ’Εξαίρετοι ένταΰθα ή υπό τοΰ Zeno έπιδειχθεϊσα κατά τήν επιχείρησιν ανδρεία.

λουθησάσης θλιβερός καταστάσεως, εκ τής οποίας το γόητρον τής Γαληνό­τατης εταπεινώθη άνεπανορθώτως \

’Επί του προκειμένου πρέπει να εΐμεθα επιφυλακτικοί είς τήν παρα­δοχήν τής μιας ή τής άλλης γνώμης, άναλογιζόμενοι τάς προσωπικός αντι­θέσεις πού ήμπορεΐ να ΰπηγόρευσαν τάς εκατέρωθεν επικρίσεις.

Διά τούτο σημαντικήν αξίαν έχουν πληροφορίαι προερχόμενοι εκ τρί­των προσώπων. ‘Ως γνωστόν εις τήν εκστρατείαν εκείνην, πού με τόσον καλούς οιωνούς ήρχισεν, είς τον ενετικόν στόλον προσήλθον δυνάμεις επι­κουρικοί εκ τού παπικού κράτους καί εκ τής Μάλτας. *Από τής πλευράς αυτής άτυχώς πολύ δλίγας πληροφορίας εχομεν περί των γεγονότων πού διεδραματίσθησαν τότε. Έ ξ δσων γνωρίζομεν, σύντομον εκθεσιν τού αρχη­γού των παπικών πλοίων εύρε καί εν μεταφράσει άνεδημοσίευσεν ό Κ. Και- ροφύλας8-

Πρό καιρού με ερευνάν των καταλοίπων Λέοντος τού Άλλατίου ασχο­λούμενοι8 εύρομεν μίαν εκθεσιν τοιαύτην, αρκετά εκτενή, συνοδευομένην καί από τέσσαρας χαρτογραφίας άναφερομένας εις τήν νήσον Χίον καί τήν ναυ­μαχίαν περί τής οποίας ό λόγος. TÒ κείμενον εν άντιγράφφ υπάρχει εις τον ύπ* αριθμόν CXVI τόμον, fasciculum 34. *0 τόμος, ό όποιος δεν εχει φύλλων άρίθμησιν, άναφέρεται υπό τού άτελώς καταλογραφήσαντος E . Mar­t in i4, τό εν λόγφ δμως fasciculum παραλείπεται Ή εκθεσις περιλαμβάνει τα φφ. τού fase. 10α-29α (ή άρίθμησις ιδική μας), διαστάσεων 20X27 εκ. περίπου, γεγραμμένα κατά τό ήμισυ τής επιφάνειας των. *0 εκθέτων τα γεγονότα ώνομάζετο Giovanni B attista Pieri καί, ώς ό ίδιος εις τον τίτλον αναφέρει, ήτο Ιατρός είς τα παπικά πλοία πού ελαβον μέρος ώς επικουρικά είς τήν επιχείρησιν. Περί αυτού δεν ήδυνήθημεν να εύρωμεν στοιχεία ούτε τό πρότυπον τής συγγραφής του, παρά τάς ερεύνας μας εις Ρώμην καί κυρίως εις τήν Βιβλιοθήκην καί τό Άρχεΐον τού Βατικανού6. 1 2 3 4 5

1. Πρβλ. P h . A r g e n t i , The occupation..., ενθ’ άν., σ. 79 καί 85 δπου επιστολή τοΰ Bianchi, κ α ί‘Ανωνύμου ( τοΰ Pietro Garzoni ; Βλ. P h . A r g e n t i , The occup..., ενθ’ άν., σ. 354 ) : Descrizione della Fortezza e Città di Scio..., In Trento 1710, σ. 68.

2. Βλ. Κ ώ σ τ α Κ α ι ρ ο φ ΰ λ α , Ή άλωσις τής Χίου υπό των Βενετών κατά τό 1694. Μία εκθεσις τοΰ παπικού Ναυάρχου προς τον Πάπαν, « ’Ελληνικά», τ. 3 ( 1930), σσ. 540- 542.

3. Βλ. Θ. I. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ, Al «Carte Allacciane» τής έν Ρώμη Βι­βλιοθήκης Vallicelliana, «Παρνασσός» Ε ' ( 1963), σ. 35 κ.έ.

4. Βλ. E m i d i o M a r t i n i , Catalogo di m anoscritti greci esistenti nelle biblioteche Italiane, vol. II : Catalogue Codicum Graecorum qui in Bibliotheca Vallicellana adservantur, Milano 1902, σ. 220.

5. Είς τό Άρχεΐον τοΰ Βατικανοΰ υπάρχει μόνον ( Epistolae ad Principes 81, φ. 22 ) ή συγχαρητήριος επιστολή Ίννοκεντίου ΙΒ' πρός τον Δόγην τής Βενετίας

Ό άντιγράψας είναι ό Ραφαήλ Βερνάτζας* 1, ό οποίος, ώς συνήθως, παραλείπει να άναφέρη πόθεν αντιγράφει τό κείμενον καί τάς μετ* αυτό χαρτογραφίας.

Πιθανόν από κάποιον έντυπον ή χειρόγραφον πού άνεκάλυψε κατά την ύπερτριακονταετή υπηρεσίαν του ως γραφέως είς τό Βατικανόν. Ενίοτε, καθ’ όσον γνωρίζομεν, ούτος αντέγραφε κα'ι ενδιαφέρουσας ειδήσεις, προ παντός άφορώσας εις τήν γενέτειραν Χίον, από χειρόγραφα ευρισκόμενα εις τάς ίδιωτικάς σύλλογός συγχρόνων φίλων του λογίων.

Ή Ιδιοτυπία τής εκθέσεως έγκειται εις τό δτι αύτη περιγράφουσα τα γεγονότα από τής ημέρας τής εκ Ρώμης εκκινήσεως των παπικών δυνάμεων, παρέχει ειδήσεις δι* δλα τα μέρη, ιταλικά καί ελληνικά, όπόθεν διήλθον, έως δτου φθάσουν είς Χίον. Καί δεν κάμει μνείαν τής μετ* ολίγον αποτυχίας (αφού αί επικουρικοί δυνάμεις άνεχώρησαν μετά τήν πρώτην επιτυχή έκβα- σιν ), ούτε φαίνεται να γνωρίζη ό γράφων καλώς στρατιωτικός λεπτομέρειας τών άντιμαχομένων. Έ ξ άλλου δ ίδιος δεν ήτο εξ επαγγέλματος στρατιωτι­κός, άλλα συνοδεΰων τα πλοία ιατρός, πού εκράτει προφανώς έν είδος προ­σωπικού ήμερολογίου διά τα συμβάντα. Έ ν τοΰτοις ή έλλειψις Ιδιαιτέρου συμφέροντος καί ή απουσία πάθους δίδουν εις τάς ειδήσεις του αντικειμε­νικότητα πού πλησιάζει περισσότερον τήν αλήθειαν κυρίως εις δ,τι άφορφ είς τήν ευθύνην τού Ενετού ναυάρχου Antonio Zeno. ’Εμμέσως δ γράφων θά κατηγορήση μέ πικρίαν τον ναύαρχον αρχηγόν καί θά άφήκη να διαφανή δτι τό μεγαλύτερον βάρος τής ευθύνης άνήκεν εις αυτόν καί τήν άτυχή εκμε- τάλλευσιν τών ευκαιριών πού επαρουσιάσθησαν.

Αί χαρτογραφίαι, διά χειρός Βερνάτζα εκπονηθεΐσαι, εύρίσκονται είς τό ύπ’ άριθ. 35 fase, τού τόμου. Αυτών προτάσσεται επεξηγηματικόν φύλ- λον ( ή γραφή εδώ δεν είναι χειρός Βερνάτζα ) μέ παραπομπάς άπό τούς εν λόγφ χάρτας.

'Ο πρώτος (28X 39 εκ.) παρουσιάζει τήν πόλιν τής Χίου, τον λιμένα της καί ένα μέρος τής νήσου. ‘Ο δεύτερος (23X 32 εκ. ) είκονίζει τα πλοία

( ήμερομ. 27 Νοεμβρ. 1694) δημοσιευθεΐσα ύπό Γ. Ζολώτα ( ενθ-’ άν·, σ. 225-226 ) καί Ph. Argenti ( Diplomatie Archives of Chios 1577 - 1841, Cambridge 1954, τ. II, σ. 878 ), ώς καί βραχεία "Εκθεσις τών γεγονότων τής κατακτήσεως υπό Anto­nio Zeno (M s. Carpegna 59, f. 52) μέ ήμερομηνίαν Scio 29 Sept. [16]94.

1. Περί αύτοϋ βλ. S. G. M e r c a t i , Testi volgari Neoellenici tra le Carte Allacciane della Biblioteca Vallicelliana, είς περ. «S tudi Bizantini e Neoelle­nici », Roma, vol. I l i ( 1931 ), σ. 283 κε. — M a r i o V i t t i , Στίχοι τοΰ Χίου Ρα­φαήλ Βερνάτζα για τήν Κύπρο (1751), είς περ. «Παρνασσός», τ. 2 ( 1960 ), σσ. 577 - 580, — B ô r g e K n ô s, D’histoire de la littérature N éo-G recque, Stock­holm 1962, σ. 354. — Θ. I. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Ό λατινικός ύμνος «Dies Irae » καί αί μεταφράσεις του είς τήν ελληνικήν, είς περ. « Παρνασσός » Ε ' ( 1963 ), σ. 555 κέ|·

τής ναυμαχίας : 15 Τουρκικά εις παράταζιν γωνίας, 9 ενετικά είς εύθύγραμ- μον. *0 τρίτος χάρτης (11,5X 20 εκ. ) άναφέρεται εις χήν πόλιν, τον λιμένα καί το κάστρον τής Χίου, εικονίζει δέ είς τάς βάσεις του δυο κανόνια. *0 τελευταίος (31X 42 εκ. ) παρουσιάζει εκ νέου την διάταξιν των πλοίων, σχε­δόν όμοίαν μ* εκείνην του δευτέρου χάρτου.

Ό Βερνάτζας δεν αναφέρει 3ν οι χάρται έχουν σχέσιν μέ τον Giov. Batt. Pieri. ’Από άπόψεως ειδήσεων πάντως δεν φαίνεται να περιέχουν κάτι σημαντικόν. Σημειωτέον δτι δεν έχουν σχέσιν μέ τον υπό του G. Albrizzi (ένθ* αν.) παρατιθέμενον.

Τό κείμενον τής Έκθέσεως του Pieri εν μεταφράσει έχει ως ακολούθως :

Cod. V allicellianus (A lla t ia n u s ) CXVI, fase. 34, ff. lOr - 29r.

"ΕκΘεσις του ταξιδιού του γενομένου άπύ τάς παπικάς γαλέρας είς τήν ‘Ανατολήν καί της είς τό Αίγαιον πέλαγος κατακτήσεως της νήσου καί πό- λεως Χίου, γραφεΐσα ύπ’ εμού Giovanni B attista Pieri, ιατρού κατ’ έκεί- νους τούς χρόνους των παπικών πλοίων ι.

22 Ιουνίου 1694 άπο Civitavecchia.Άφοΰ έτακτοποιήθησαν δλα τά άναγκαϊα είς τάς 22 Ιουνίου καί ώραν

4 μ.μ. ή παπική μοίρα άποτελουμένη άπο πέντε καλώς έξωπλισμένας γαλέ­ρας καί μίαν φορτηγίδα μέ τάς προμήθειας, ύψωσε τάς άγκύρας καί άπέ- πλευσε προς τήν ’Ανατολήν.

Τήν πρωίαν τής 23ης του μηνύς εϊδομεν τήν Terracina, σύνορον του ’Εκκλησιαστικού Κράτους καί τού βασιλέως τής Νεαπόλεως καί μακρύτερον άκόμη τήν πόλιν Gaetta. Καί αύτάς μέν προς τά άριστερά τού δρόμου μας εύρισκομένας* προς δέ τά δεξιά πολλάς νησίδας, δπως Ponsi, Foria καί άλλας. Πλέοντες μέ ευνοϊκόν άνεμον καί άφοϋ μακρόθεν εϊδομεν τό οχυρόν Baia, άφίχθημεν καί έσταματήσαμεν τήν πρωίαν τής 24ης, ήμέραν κατά τήν οποίαν ή μνήμη του 'Αγίου Ίωάννου τού Βαπτιστου έορτάζεται, είς τον λι­μένα του Pozzolo, διά νά φροντίσωμεν δι’ δ,τι έχρειάζετο είς τά πλοία. Έν τώ μεταξύ έθαυμάσαμεν τάς καλλονάς τού κράτους τής Νεαπόλεως. ’Αντίθε­τος άνεμος μάς ήνάγκασε νά παραμείνωμεν είς τύ Pozzolo έως τήν εσπέραν τής 29ης, ήμέρας κατά τήν οποίαν έωρτάσθη μετ’ έπισημότητος καί τιμών έκ μέρους δλων τών πλοίων ή μνήμη τού 'Αγίου Πέτρου. Τήν αύτήν έσπέραν εύνοοΰντος του άνέμου άπεπλεύσαμεν καί ταχέως είσήλθομεν είς τύν εύρύν κόλ­πον τού Salerno, δπου καί έπλέομεν έπί 24 συνεχείς ώρας μέ ισχυρόν άνεμον είς τήν πλώρην, περισσότερον έκείνου πού έχρειάζετο. Πλησιάζοντες τήν νή- 1

1. ’Αρχηγός τών παπικών πλοίων ήτο ό Cav. Antonio Domenico Bussi.

σον Σικελίαν παρεπλεύσαμεν τήν νησίδα Stronegoli ( = Stromboli ) , υψηλόν ορος, εις τήν κορυφήν του οποίου καί άπύ τήν δυτικήν πλευράν εξέρχεται έξακολουθητικώς μέ μεγάλην ορμήν λάβα καί καπνοί μέ συνεχείς κρότους καί εκρήξεις. Ά πο έκεϊ διήλθομεν ταχέως τά άφρώδη κύματα τής Σκύλας καί Χαρύβδιδος καί ήγκυροβολήσαμεν εις τόν φημισμένον λιμένα της Μεσσήνης. Εις τούς χαιρετισμούς μας άπήντησε το οχυρόν της πόλεως, το San Salva­tore μέ τέσσαρας κανονιοβολισμούς. Κατά το μεσονύκτιον τής 2ας του μηνύς ’Ιουλίου άνεχωρήσαμεν έκ νέου καί, διελθόντες τον φάρον, εύρέθημεν προς τά άριστερά εχοντες τήν Καλαβρίαν. Παραπλέοντες επί μακρον τάς άκτάς τής περιοχής ταύτης, έπλησιάσαμεν τήν Cotrone, πόλιν παραλιακήν τής Καλα­βρίας, δπου μας άνέμενον αί γαλέραι τής Μάλτας *, επτά τον άριθμύν καί τρεις φορτηγίδες διά τάς προμηθείας. Τάς έχαιρετήσαμεν έπισήμως, μάς άπήντησαν ομοίως καί έξήλθον εις προϋπάντησίν μας. Άφοΰ έγένοντο έκατέ- ρωθεν αί συνήθεις έπισκέψεις καί ένιαΐος ό σχηματισμός των ίδικών μας πλοίων καί των ίδικών τους, δλοι μαζί ήγκυροβολήσαμεν είς τον προαναφερ- θέντα λιμένα. Ά πο έκεΐ άνεχωρήσαμεν τήν έπομένην νύκτα καί διελθόντες τόν κόλπον του Τάραντος, έφθάσαμεν τήν πρωίαν τής 6ης ’Ιουλίου καί ήγκυροβο­λήσαμεν είς τον λιμένα τής πόλεως Gallipoli, ή οποία εΐναι πρωτεύουσα τής Άπουληίας, πλούσια είς προϊόντα καί ιδιαιτέρως είς τήν παραγωγήν έλαίου. Ά πο έκεΐ τήν εσπέραν τής 7ης του μηνύς άπεπλεύσαμεν καί διελθόντες τήν πρωίαν τής όγδοης τύ άκρωτήριον Santa Maria, πού εύρίσκεται είς τήν έσχάτην άκραν τής ξηράς ( ultimis finibus terrae ), άφήκαμεν δπισθεν τήν ώραίαν Ιταλίαν καί έπλέομεν είς τύ Άδριατικύν πέλαγος (il canale di Ve­nezia ). Πλησιάσαντες είς τήν Αλβανίαν έφθάσαμεν καί άνεπαύθημεν έκείνην τήν έσπέραν είς τήν Casopoli, τόπον ευρισκόμενον άπέναντι τής κερκυραικής άκρας, δπου ύπήρχον έρείπια μιας άρχαίας πόλεως άπύ τήν οποίαν σώζεται σήμερον μόνον μία μικρά έκκλησία, συντηρουμένη άπύ "Ελληνας. Ά πύ έκεΐ άνεχωρήσαμεν τήν πρωίαν τής 9ης τού μηνύς καί διαπλεύσαντες τύ στενύν τής θαλάσσης, πού χωρίζει τήν Αλβανίαν άπύ τήν Κέρκυραν, ήγκυροβολήσα­μεν τήν αυτήν έσπέραν είς τύν λιμένα τής Κερκύρας. Πρώτα έχαιρετήσαμεν ήμεΐς μέ τέσσαρας κανονιοβολισμούς εξ έκάστης γαλέρας καί μάς άντεχαιρέ- τησάν καί έκεΐνοι μέ δώδεκα τύν άριθμύν κανονιοβολισμούς άπύ τύ φρούριον τής νήσου. Εκείνη ή πόλις είναι αρκετά ισχυρά καί ύπερασπίζεται διά πέντε άπορθήτων φρουρίων ώχυρωμένων καί διά ύψηλοτάτων βράχων. 'Η Κέρκυρα ή όποια εΐναι τύ κλειδί τής Εύρώπης, κυριαρχείται άπύ τήν Βενετίαν καί κατοικεΐται άπύ 'Έλληνας, Αλβανούς καί Βενετούς. Ή περίμετρός της εΐναι 1

1. ’Αρχηγός των πλοίων της Μάλτας ήτο δ Generale Conte di Thun, δ δποΐος θά άναλάβη τήν ήγεσίαν καί των δύο έπικουρικών δυνάμεων ( βλ. Ρ h. A r g e n t i , The occupation..., ένθ’ άν., σ. 32).

500 μίλια καί είναι εύφορος καί πλούσια. Εις τάς 3 ή ώρα μετά τά μεσάνυ- κτα της 10ης του μηνός άπεπλεύσαμεν μέ κατεύθυνσιν προς την Ζάκυνθον. Διελθόντες κατά πρώτον τον κόλπον τής 'Αγίας Μαύρας, είσήλθομεν εις το στενόν πού σχηματίζουν αί δύο νήσοι, ή μεγάλη Κεφαλληνία προς τά δεξιά καί ή μικρά Κεφαλληνία ( = ’Ιθάκη) προς τά άριστερά, άμφότεραι πεφυτευ- μέναι δι* άμπέλων, άπό οπού παράγεται καί ό πλέον έκλεκτός οίνος τής ’Ανατολής.

Τήν πρωίαν τής 13ης του μηνος εϊδομεν άπο μακριά την πόλιν καί το φρούριον τής Ζακύνθου καί, άφου έπεράσαμεν τον κόλπον τής Ναυπάκτου, ένεφανίσθη προς τά άριστερά μας ό Μοριάς, πρωτεύουσα του όποιου είναι τό Gastei Tornese *, κείμενον είς τήν κορυφήν ενός ορούς. Προς τά δεξιά μας ύστερον εϊδομεν πολλάς νησίδας, άλλ’ έσταθμεύσαμεν τήν πρωίαν τής 14ης τού μηνος μόνον εις μίαν, τήν Prodono, διά τήν προμήθειαν ξύλων. Έσυνε- χίσαμεν παραπλέοντες τον Μωρίαν καί εϊδομεν άπό μακράν τό παλαιόν Ναυα- ρϊνον καί μετά έπτά περίπου μίλια τό Ναυαρΐνον τό νέον, πόλεις κατακτη- θείσας ήδη, εύρισκομένας επί τής κορυφής μικρών βράχων. "Υστερον έπλη- σιάσαμεν τον λιμένα τής Μεθώνης καί έσταθμεύσαμεν προς ΰδρευσιν είς τήν άπέναντι κειμένην νήσον Σαπιέντζαν. 'Η άναχώρησις έγινε τήν αύτήν εσπέραν καί άφου έπεράσαμεν τον κόλπον τής Καλαμάτας εύρέθημεν τήν 15ην τού μηνός πλησίον τού άκρωτηρίου M atapam ( = Μεζάπιον ; ), τού έχοντος απέ­ναντι τήν νησίδα Diana. Μετά τον λιμένα Quaglia, άπέναντι άπό τήν νήσον τών Έλάφων ( = Έλαφόνησον), έπλησιάσαμεν το άκρωτήριον τού Sant’An­gelo ( = Μαλέα), κοντά είς τό όποιον εύρίσκεται ή νήσος Τσιρίγο. Ά πό έκεϊ εισέρχεται κανείς είς τό πέλαγος καί δύναται νά φθάση είς τήν Κρήτην καί τά Χανιά. 'Ημείς δμως εχοντες προσυνεννοηθή μέ τήν Ένετικήν άρμάδα, πού εύρίσκετο είς τήν Νεάπολιν τής Ρωμανίας (=Ν αύπλιον), έξηκολουθήσαμεν νά παραπλέωμεν τον Μωρίαν καί τήν 16ην του μηνος εϊδομεν μακρόθεν τήν Μονεμβασίαν ( Malvasia ) μέ φρούριον κείμενον είς τήν κορυφήν βράχου έπί νησΐδος έλάχιστα άπεχούσης άπό τής άλλης ξηράς. ’Ακριβώς είς τήν ξηράν αύτήν έσταθμεύσαμεν ολίγον ύστερον προς ύδρευσιν καί έκ νέου άναχωρήσαν- τες άφήκαμεν προς τά δεξιά μας τήν νήσον Abbruggiata. Τέλος τήν 17η τού μηνός διεκρίναμεν έξ άποστάσεως δέκα μιλιών τήν Νεάπολιν τής Ρωμα­νίας. 'Η ένετική άρμάδα, πού εύρίσκετο είς έκεϊνον τον λιμένα, μάς άντελή- φθη καί έστειλε δύο γαλέρας, δηλ. τήν ναυαρχικήν καί τήν έπικουρικήν, είς 1

1. Πρόκειται περί τοΰ φρουρίου Κλερμόν ή Χλεμοϋτσι κειμένου πλησίον της Κυλ­λήνης. Έκτίσθη ύπό τών Φράγκων μεταξύ 1219 - 1222. Άργότερον, δταν ήλθον οί ‘Ενε­τοί, τό ώνόμασαν Gastei Tornese. Βλ. ’Α θ ή ν α ς Τ α ρ σ ο ύ λ η , Τό Χλεμοϋτσι, περ. « Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά», τ. 6 (1962), σσ. 303 - 305. Χαλκογραφίαν του φρου­ρίου ύπό Ρ. Μ. Koronelli ( 1686 ) βλ. άναδημοσιευομένην είς « Πελοποννησιακή Πρω­τοχρονιά », τ. 4 (1960), σ. 41.

προϋπάντησήν μας, μέ άναπεπταμένας τάς συνθηματικάς καί τάςάλλας σημαίας. 'Όταν έπλησίασαν, μάς έχαιρέτησαν καί μία γαλέρα της Μάλτας άπήντησε διά τριών χαιρετιστήριων κανονιοβολισμών. Μετά τάς συνήθεις φιλοφρονήσεις έπέστρεψαν εις τον λιμένα τής Νεαπόλεως καί ημείς κατηυθύνθημεν ολίγον μακρότερον διά νά προμηθευθώμεν ΰδωρ καί ξύλα διά την ημέραν εκείνην. Τήν πρωίαν της 18ης του μηνός άνεχωρήσαμεν, διά νά ύπάγωμεν νά ένωθώ- μεν μέ τήν άρμάδα, ή οποία είχεν απλώσει τάς σημαίας της καί δλα τών πλοίων της τά διακοσμητικά άντικείμενα. "Οταν επλησιάζομεν, έκινήθη ολό­κληρος ή Ένετική άρμάδα προς συνάντησίν μας, τεραστία άλλά εύκίνητος καί εις άρίστην τάξιν. 'Όταν τά πλοία της μάς έφθασαν, έτοποθετήθησαν εκα­τέρωθεν ημών, έχοντα προς τά άριστερά ημάς καί προς τά δεξιά τά πλοία της Μάλτας. Καί έχαιρετίσθη έπισήμως άπό ημάς ή άρμάδα τών Ενετών, άπήντησαν δέ ομοίως αί γαλέραι της, τά πλοία, αί γαλεάτσαι καί οποίον άλλο πλεούμενον ήξιζε τον κόπον νά σημάνη τήν παρουσίαν του κατ’ εκείνην τήν ώραν. fH περί της όποιας ό λόγος ένετική άρμάδα άπετελεΐτο άπό 32 γαλέ- ρας, 22 πολεμικά σκάφη, 6 παλάνδρας, 6 γαλεάτσας, άλλας τόσας μαρτυλιά- νας καί 24 γαλεόττας μέ πολλάς άλλας φορτηγίδας καί πλεούμενα μεταφοράς εφοδίων. Ούτω διά τής προσθήκης καί τών δύο έπικουρικών στόλων, άποτε- λουμένων άπό 12 γαλέρας καί διαφόρους φορτηγίδας μέ προμήθειας, ώμοία- ζεν εκείνη ή περιοχή περισσότερον μέ δάσος παρά μέ θάλασσαν. Οί άξιωμα- τικοί τής Μάλτας έπήγαν νά χαιρετήσουν τόν ναύαρχον τής Βενετίας καί καθώς άνέβαινον επί τής ναυαρχικής γαλέρας, δπου καί εύρίσκετο ό ναύαρχος ό ίδιος, έχαιρετίσθη σαν διά κανονιοβολισμών έξ όλης τής ένετικής άρμάδας. Μετ’ ολί­γον έπήγε καί ό έπικεφαλής του Παπικού στόλου καί οί άλλοι άξιωματικοί νά χαιρετήσουν. Καί αυτοί έγένοντο δεκτοί καί έχαιρετίσθησαν κατά τήν άφι- ξιν καί άναχώρησίν των έκ τής ναυαρχικής γαλέρας ως άνωτέρω άνεφέρθη, πλήν όμως μόνον διά κανονιοβολισμών καί δχι διά τιμητικών πυροβολισμών άλλων. Ά πό κοινού είσεπλεύσαμεν εις τόν λιμένα, δπου καί ήρχίσαμεν τάς φροντίδας δι* δ,τι ήτο άναγκαΐον.Έκεΐ παρεμείναμεν μέχρι τής 3ης Αύγούστου. 'Ολόκληρος ό στρατός τών 'Ενετών ήτο έστρατοπεδευμένος εις τάς έξοχάς τής Νεαπόλεως, προς τό μέρος του "Αργους καί συγκεντρωμένος τό πεζικόν είς μίαν περιοχήν πού ονομάζεται Μύλοι, τό δέ ιππικόν πλησιέστερον πρός τό Ά ρ ­γος. Τό Ά ργος είναι Ιν οχυρόν κείμενον είς τήν κορυφήν όρους καί άπέχει πέντε μιλιά άπό τήν Νεάπολιν. Τούς πόδας του ορούς τούτου βρέχει ό ποτα­μός "Ιναχος. Αυτό τό φρούριον κατά τάς άρχαίους χρόνους ήτο πολύ όνομα­στόν καί ύπήρξεν ή έδρα τών Άργείων. Τήν Κυριακήν πρώτην Αύγούστου ολόκληρος ό στόλος άνεχώρησεν άπό τόν λιμένα καί έπλευσεν είς τούς Μύλους, δπου ήτο εστρατοπεδευμένον τό πεζικόν. "Ηρχισε νά γίνεται ή έπιβίβασίς του είς τά πλοία, ως καί 400 ίππων. Τό υπόλοιπον τού ιππικού έβάδισε διά ξηράς πρός τό στενόν τής Κορίνθου.

Τήν πρωίαν της 3η? του μηνάς 1, άφοΰ έτελέσθη λειτουργία είς τήν παρα­λίαν, ηύλογήθη άπύ τον έπίσκοπον Νεαπόλεως ολόκληρος 6 στόλος καί ήρχι- σεν ό άπόπλους. Τήν έσπέραν ήγκυροβολήσαμεν είς τήν νήσον "Υδραν καί άνε- μείναμεν καί τον ύπόλοιπον στόλον, πού είχε καθυστερήσει λόγω του ασθε­νούς άνέμου. Κατά τάς δύο μετά τά μεσάνυκτα άπο τήν ναυαρχικήν γαλέραν τής Βενετίας έδόθη σήμα άποπλεύσεως. ’Αμέσως έκινήθη ό στόλος ολόκληρος. Ή ναυαρχική γαλέρα, ως καί ή επικεφαλής των πλοίων, εΤχον άνημμένους τούς φανούς των. Έπλέομεν ολόκληρον τήν νύκτα άπομακρυνόμενοι άπο τον Μωρίαν καί προσπερνώντες πολλάς έρήμους προς τά δεξιά μας νησίδας. Τήν 4ην πρωινήν έσταθμεύσαμεν ολίγον μακρύτερον του λιμένος του Πόρου. ’Από εκεί έξεκίνησεν ολόκληρος ό ένετικύς στόλος, διά νά ύπάγη καί νά άποβιβάση τμήμα του πεζικού προς φρούρησιν εκείνου του περάσματος. Τήν 9ην του μηνύς είδοποιήθημεν δτι ό ένετικύς στόλος κατηυθύνετο ήδη προς τήν Αίγι­ναν, δπου καί θά μάς άνέμενεν. Τήν ιδίαν έσπέραν άνεχώρησαν οί δύο βοηθη­τικοί στόλοι καί, παρ’ δλον τον άντίθετον άνεμον, τήν αυγήν τής έπομένης είδομεν μακρόθεν τον στόλον των Ενετών, ολίγον άπέχοντα άπύ τάς Α θή­νας, παλαιάν έδραν των Ελλήνων.

Ή περιοχή αυτή είναι κατεστραμμένη σήμερον καί μόνον ολίγα ερείπια παραμένουν άπύ τύ άρχαΐον μεγαλεΐόν της. Παραπλέοντες τήν Άχαιαν ( ! ) έφθάσαμεν δλοι μαζύ καί έσταθμεύσαμεν είς τύ Capo Colonna ( = Σούνιον ) τύ όποιον διακρίνεται έπί τής κορυφής ένύς λόφου περιβρεχομένου ύπύ τής θαλάσσης. Δέκα οκτώ στήλαι μαρμάριναι υπάρχουν εδώ μέ τάς δοκούς των ύπεράνω καί άπύ τήν διάταξίν των ομοιάζουν μέ διάδρομον. Λέγουν δτι κατά τήν άρχαιότητα ύπήρχεν ένταυθα ναύς άφιερωμένος είς τήν Σουνίαν 1 2, ή οποία ώνομάσθη ούτως άπύ παρακείμενον φρούριον, του οποίου μόνον ερείπια σώ­ζονται. Εϊμεθα έν τούτοις υποχρεωμένοι νά άναχωρήσωμεν άπύ τύν τόπον αύτόν, λόγφ έλλείψεως ΰδατος, διότι ή περιοχή είναι κατάξηρος καί μόνον ολίγα φρέατα ύπήρχον μέ ύδωρ ύφάλμυρον. Τήν έσπέραν τής 14ης του μηνύς έδωκε σήμα άναχωρήσεως ή ναυαρχίς, άφου πρώτα έθέσαμεν πυρ είς τήν περιοχήν, ή όποια άνήκεν είς τύν εχθρόν. Τύ πυρ έκαμεν άπύ εκείνους τούς καταξήρους τόπους νά φύγουν πολλαί πέρδικες καί λαγοί καί νά φθάσουν μέχρι τής παραλίας. Έκυνηγήσαμεν καί έξ αύτών συνελάβομεν πολλά. Έν τούτοις άντίθετος άνεμος μάς ήνάγκασε νά έπιστρέψωμεν μετ’ ολίγον καί νά σταθμεύσωμεν πάλιν είς τύν αύτύν τόπον. Περί τύ μεσονύκτιον ό άνεμος ήσύ-

1. Αύγούστου καί 6χι Σεπτεμβρίου, ώς έσφαλμένως άναφέρεται ύπύ άνωνύμου περιγράφοντος τύ ταξίδιον (βλ. Ρ h. A r g e n t i , The occupation..., ένθ’ άν., σ. 191). Πρβλ. καί P h . A r g e n t i , αύτόθι, σ. 222.

2. Πρόκειται περί του Ναοϋ τοϋ Ποσειδώνος, ό όποιος έκ λάθους ένομίζετο μέχρι τύ 1898 ώς Ναύς της Σουνιάδος ’Αθήνας (βλ. καί Σ. I. Β ο υ τ υ ρ ά , Λεξικύν 'Ιστορίας καί Γεωγραφίας, Κωνσταντινούπολή 1889, τ. 7ος, σ. 807).

χάσε καί άνεχωρήσαμεν κατευθυνόμενοι προς τόν κόλπον του Νεγρεπόντε, έγκαταλείποντες πρός τά άριστερά την ξηράν καί προς τά δεξιά την νήσον Λόγκαν, περιοχάς ερήμους. Πλησίον όμως τής νήσου Νεγρεπόντε, εις τό λεγό­μενον Κάβο Ντόρο, έξεσηκώθη έκ νέου άγριος άνεμος καί ήνάγκασε τον έλα- φρόν στόλον νά όπισθοδρομήση καί νά ποδίση τμήμά του είς την νήσον "Αν­δρον, τμήμά του είς την Κέαν καί την Σύρον. Είς τάς 16 του μηνός, πραϋ- θέντος του άνέμου, ήνώθη ολόκληρος ό στόλος είς την Κέαν, νήσον εύφορον άπό κάθε άποψιν, ίδίςι όνομαστήν διά την μέταξάν της. "Ολαι αύταί αί νήσοι πληρώνουν φόρον ύποτελείας είς τούς Τούρκους καί είς τούς Ενετούς. Την αύτήν εσπέραν άπεπλεύσαμεν καί κατηυθύνθημεν έκ νέου πρύς την νήσον του Νεγρεπόντε, ό άφυπνισθείς όμως άνεμος ήτο ισχυρότερος παρά ποτέ άλλοτε. 'Υπήρχε κίνδυνος νά έξοκείλωμεν. Άπεφασίσθη λοιπόν ν’ άπομακρυνθώμεν ολίγον άπο την άκτήν. Κατά την άπομάκρυνσίν μας τά πλοία άλληλοσυνε- κρούοντο, έμπερδεύοντο αί άγκυραι καί τά σχοινιά του ενός μέ του άλλου, είς τρόπον πού διετρέχομεν τόν κίνδυνον νά άπολέσωμεν πλοία πολλά. Ήναγκά- σθημεν τότε νά κόψωμεν πολλά σχοινιά καί νά άφίσωμεν τάς άγκύρας νά πέσουν είς την θάλασσαν. ’Επιτέλους κατά την εσπέραν κατωρθώσαμεν νά άράξωμεν είς την Σύρον, οπού ολίγον μακρύτερον είχε καταφύγει ό βαρύς στόλος. Εϊχομεν άπολέσει πολλάς φορτηγίδας. Είς άλλα πλοία είχαν αί κώ- παι θραυσθή κατά την άλληλοσύγκρουσίν των καί άρκετοί ναυτικοί μας εύρον τον θάνατον είς εκείνην την κόλασιν. Διά τής θείας βοήθειας ό κίνδυνος εύτυ- χώς είχε παρέλθει.

'Η νήσος Σύρος έχει ένα ώραΐον λιμένα. Οί κάτοικοί της είναι πτωχοί, άλλ’ άληθεΐς καθολικοί. Πληρώνουν φόρον είς τον Τούρκον καί το κατ’ εξο­χήν προϊόν τής νήσου είναι τά σύκα. Παρεμείνα^χεν εδώ έως τάς 22 του μη­νός, επειδή ό άνεμος είς το πέλαγος έξηκολούθει νά μαίνεται. Τύ άπόγευμα είς τάς 5 ή ώρα τής ήμέρας έκείνης άπεπλεύσαμεν, διά νά συναντήσωμεν τά βαρέα πλοία του στόλου, τά όποια είς το μεταξύ εΐχον άράξει έκ νέου είς τήν νήσον "Ανδρον. *0 άνεμος όμως δεν μάς έπέτρεψε καί έπεστρέψαμεν άπρακτοι είς τήν Σύρον. Τήν 24ψ του μηνάς έτελέσθη λειτουργία είς τήν Σύρον τή συμμετοχή καί των 22 καθολικών ιερέων τής νήσου ταύτης καί τήν αύτήν εσπέραν άποπλεύσαντες συνηντήθημεν είς τήν "Ανδρον μέ τά με­γάλα πλοία τών Ενετών. Καί ένταυθα ήναγκάσθημεν νά παραμείνωμεν έπί πολλάς ήμέρας. ’Επί τέλους, έννοοΰντες ότι κατά τά φαινόμενα δέν ήτο δυνα­τόν νά έπιχειρήσωμεν ό,τι ειχομεν προσχεδιάσει1, έρρίφθη ή ιδέα νά κατευ-

1. Παλαιότερον καί δή έπί άρχηγίας Fr. Morosini (1686) είχε σχεδιασθή ή κα- τάληψις της Χίου. Λόγφ δμως άλλων άπασχολήσεων τοϋ Ένετικοϋ στόλου δέν έτέθη είς εφαρμογήν τό σχέδιον άμέσως (βλ. Γ. Ζ ο λ ώ τ α , b d ’ άν., σ. 175). Έν τέλει άπε­φασίσθη δράσις έντός του 1694 καί έξ όλων τών πρός κατάκτησιν μερών (Νεγρεπόντε,

θυνθώμεν κατά πρώτον είς Μυτιλήνην καί έν συνεχεία εις Χίον. Εΐχεν δμως παρέλθει ό καιρός καί δεν εϊχομεν χρόνον διά τοιουτον δρομολόγιον.

Τοιουτοτρόπως την εσπέραν της 3η? Σεπτεμβρίου άτίεπλεύσαμεν, προη­γουμένων των μεγάλων πλοίων. Έσταθμεύσαμεν εις την μικρόν άπέχουσαν Τήνον, άπύ δπου ειχομεν περάσει καί πρίν, όταν μας έταλαιπώρει ή καταιγίς. Αυτή ή νήσος υπήρξε πάντοτε κυριαρχία των Ενετών. Είναι ώχυρωμένη θαυμασίως καί οί εμπειροπόλεμοι κάτοικοί της έταπείνωσαν τον τύραννον Τούρκον, οσάκις επεχείρησε νά την κατακτήση. Έδώ έχει την έδραν του ένας κυβερνήτης Ενετός, ό όποιος καί παρακολουθεί τάς κινήσεις τών Τούρ­κων κατά θάλασσαν. Ή νήσος εΐναι εύφορος καί έχει ιδία άφθονίαν μεταξωτών.

Την πρωίαν τής 6ης Σεπτεμβρίου έτελέσθη θεία λειτουργία εις την άκτήν καί έδόθη σήμα έκκινήσεως προς συνάντησιν καί τών μικροτέρων πλοίων, πού ϊσταντο άναμένοντα ολίγον μακρύτερον. 'Όλοι τότε μαζύ άπεπλεύσαμεν διά την Χίον, ή οποία άπεΐχε περί τά 90 μίλια άπό τό σημεΐον εκείνο, δπου εύρισκόμεθα. Έπλέομεν μέ βραδύτητα ολόκληρον τήν ημέραν καί την νύκτα.

Την αύγήν τής 7ης του μηνύς έφθάσαμεν εις το άκρωτήριον τής νήσου καί είσήλθομεν εις το στενόν πού σχηματίζει ή νήσος καί ή Μ. ’Ασία (N a­tòlia ). Έξηκολουθήσαμεν νά παραπλέωμεν τήν άκτήν, τήν θαυμασίαν τόσον διά τά άπο μακράν διακρινόμενα χωρία, δσον καί διά τά περιβόλια, τάς ελαίας, τούς άγρούς. Περί τήν μεσημβρίαν έφθάσαμεν εις τύ άκρωτήριον τής 'Αγίας Ελένης, άπο δπου, έξ άποστάσεως τριών μιλίων περίπου, διακρίνεται ή πόλις καί τά προάστια ( borghi ) αυτής. Έγένετο συμβούλιον καί άπεφασίσθη ή προσβολή τής πόλεως καί ή άποβίβασις στρατού διά τον σκοπόν αυτόν τήν πρωίαν τής επομένης.

Έ ν τφ μεταξύ οί Τούρκοι, οί όποιοι εϊχον άντιληφθή τύν στόλον μας, συνεκέντρωσαν άρκετύν άριθμύν ιππέων καί πεζών, τούς οποίους παρέταξαν εις θέσιν μάχης εις το σημεΐον τής ξηράς τύ άκριβώς άπέναντι του στόλου μας. Οί σκιαβώνοι δμως, οί όποιοι έπέβαινον εις τάς γαλεάτσας, άφου έπλη- σίασαν εις τήν ξηράν, τούς έτρεψαν εις φυγήν διά μόνης τής έκτοξεύσεως λίθων. Έ ν τούτοις μερικοί έξ αύτών έπανήλθον, ένω άλλοι ήγειρον έπί τής άκτής πρόχωμα, προφανώς διά νά έμποδίσουν τήν άποβίβασίν μας. Άντελή- φθημεν έπίσης γύρω άπό τον λιμένα καί εις τήν πόλιν νά έπικρατή μεγάλη κίνησις καί σύγχυσις είς τάς τάξεις τών Τούρκων. Άνεμείναμεν δλην έκείνην τήν ήμέραν, διά νά τακτοποιήσωμεν δ,τι έχρειάζετο διά τήν προσεχή άποβί­βασίν μας. Τήν έπομένην 8ψ του μηνύς έξημέρωνεν ή έορτή τής γεννήσεως

Χίου, Μυτιλήνης, Χανίων) έπροτιμήθη ή Χίος ώς πρώτη 6 χ ι λόγω διαφωνιών είς το πολε­μικόν συμβούλιον, ώς ό Garzoni παραδίδει ( βλ. P. G a r z ο n i, Istoria della Repubblica di Venezia, — 1720, σ. 547), άλλά λόγιο άντιξόων καιρικών συνθηκών, ώς μαρτυρεΐται καί άλλου ( βλ. P h . A r g e n t i , The occupation..., σ. 36, 37, κ.ά. ) καί ένταΰθα.

της Άειπαρθένου Μαρίας. Εκείνη ή νύκτα μας έφάνη μακροτέρα παρά ποτέ άλλοτε καί ή αυγή δεν έλεγε νά έλθη. 'Όταν όμως ήλθεν, έστεψε μέ επιτυ­χίαν την άποβίβασίν μας. Πρώτος έπεχείρησεν ό Καπετάν Μανέττα, ό όποιος, επικεφαλής των σκιαβώνων, έπλησίασε τάς γαλεάτσας του είς την ξηράν καί έτρεψεν είς φυγήν τούς Τούρκους, πού έτάχθησαν νά τούς έμποδίσουν. *Η ορμή των σκιαβώνων επέτυχε να συλλάβη αιχμαλώτους άρκετούς Τούρκους, ένφ πολλούς διεμέλισαν τά κανόνια τά ίδικά μας καί τής Μάλτας, καθώς τα πλοία μας, πλησιάζοντα προς τήν ξηράν, έστειλαν βροχήν τάς οβίδας των, διά νά χαιρετήσουν τον εχθρόν. Έ ν τω μεταξύ μέγας άριθμύς μικρών φορτη­γίδων άπεβίβασεν είς τήν ξηράν τάς δυνάμεις μας. ’Αμέσως παρετάχθημεν είς θέσιν άμύνης. Σενετελέσθη ούτως ή άποβίβασις δλων τών δυνάμεών μας άνερχομένων είς υπέρ τάς 8 χιλιάδας πεζούς καί 400 Ιππείς, τούς οποίους ετοποθετήσαμεν είς τήν δεξιάν πτέρυγα. Έ ν τω μεταξύ οί σκιαβώνοι είχον άπομακρυνθή ολίγον, διά νά έρευνήσουν μήπως έκεΐ πλησίον ύπήρχε καμμιά πηγή διά ύδρευσιν. Κατά τάς 7 το άπόγευμα έκινήθημεν δλοι μαζύ καί, δια- σχίσαντες έκείνην τήν θαυμασίαν πεδιάδα μέ τά ωραία περιβόλια, άνήλθομεν επί μερικών λοφίσκων καί έν συνεχείς κατηυθύνθημεν πρός τήν πόλιν, ή οποία άντηχοΰσε άπύ τούς συχνούς κανονιοβολισμούς. Κατελήξαμεν νά σταθμεύσω- μεν είς άπόστασιν ενός μιλίου άπύ τήν πόλιν καί τά περίχωρά της καί νά παραμείνωμεν έκεϊ έν έπιφυλακή ολόκληρον τήν νύκτα. Τήν πρωίαν τής 9ης του μηνύς έγινε μία μικρά συμπλοκή μεταξύ τών ίδικών μας καί τών Τούρ­κων. Επειδή έφοβήθημεν μήπως οί Τούρκοι τρέψουν είς φυγήν τούς ολιγάρι­θμους ίδικούς μας, έσπευσαν προς ένίσχυσιν οί σκιαβώνοι καί ύστερον τό παπικόν τάγμα καί το τής Μάλτας. Δέν παρέστη δμως άνάγκη έπιμονής, διότι οί Τούρκοι ταχέως ύπεχώρησαν, άφοΰ πολλοί έξ αύτών εύρον τον θάνα­τον. Τήν αυτήν εσπέραν, κατά τήν 9ην ώραν, διετάχθησαν τύ παπικόν τάγμα καί τής Μάλτας νά έπιχειρήσουν τήν κατάκτησιν τών προαστίων.

’Αφού ό ίερεύς τού Τάγματος μας έδωκε τήν παπικήν ευλογίαν, έσπεύ- σαμεν νά έκτελέσωμεν τά διαταχθέντα. Ήρχίσαμεν νά περικυκλώνωμεν τά προάστια. Καθώς έβαδίζαμεν, εΐδομεν νά προβαίνουν άπύ τά παράθυρα αί Έλληνίδες, αί όποιαι παρηκολούθουν τήν προέλασίν μας καί μάς έρριπτον άνθη καί άρώματα, έκράτουν δέ ίεράς εικόνας καί εξω άπό τάς οικίας είχον τοποθετήσει σταυρούς καί τήν εικόνα τής Παναγίας1. Οί 'Έλληνες καθολικοί ίσταντο είς τάς θύρας μέ δοχεία πλήρη δροσερού ύδατος καί μάς έδιδον νά πίωμεν. Είς τάς θύρας τών οικιών είχον κάμει το σημεΐον τού σταυρού, διότι

1. Δέν άναφέρεται έδώ φυγή τρόμου τών Ελλήνων κατοίκων τών προαστίων, όπως ύπδ τοϋ Garzoni ( βλ. Ρ. G a r z o n i , ένθ* άν., σ. 580- 581 ), ούτε έπίσκεψις προτέρα τών δύο έπισκόπων, ’Ορθοδόξου καί Λατίνου ( πρβλ. Ρ. G a r z o n i , αύτόθι, καί P h. A r g e n t i , The occupation, ένθ’ άν., σ. 43).

παλαιότερον πολλοί είχον λεηλατήσει οικίας εύρισκομένας ιδίως εις την εξο­χήν, αί όποίαι τώρα είχον έγκαταλειφθή άπύ τούς ένοικους των. Μερικοί μά­λιστα είχον άποτολμήσει νά ληστεύσουν καί αύτάς τάς έλληνικάς έκκλησίας καί νά κλέψουν σκεύη προοριζόμενα διά τάς ιεροτελεστίας, δπως δισκοπότηρα, ιερά άμφια καί άλλα. 'Όταν άνεκαλύφθησαν, τά μέν κλοπιμαία έπεστράφησαν άπο δπου διηρπάγησαν, πολλοί δέ σκιαβώνοι διά το σφάλμα των αύτό καί δι’ άλ­λους βανδαλισμούς πού διέπραξαν έμαστιγώθησαν δημοσία εις το στρατόπε- δον. Έ ν τω μεταξύ ή προέλασίς μας διά την κατάκτησιν των προαστίων έσυνεχίσθη καί δταν έφθάσαμεν κοντά είς την είσοδον της πόλεως, δεν ύπήρ- χον πλέον αί ώραίαι Έλληνίδες διά νά μάς ρίπτουν άνθη, άλλ’ ήρχισαν οί Τούρκοι άπύ την πόλιν νά έξακοντίζουν τάς οβίδας των. Είς την προσπάθειάν μας νά κερδίσωμεν έδαφος έπί του χείλους της τάφρου ( contrascarpa ) πολ­λοί άπο ημάς έφονεύθησαν ή έπληγώθησαν. "Οταν μέ πολλάς θυσίας το κατωρ- θώσαμεν, έστήσαμεν τον σταυρόν έπί τού χείλους τής τάφρου πού περιβάλλει τήν πόλιν. Οί Τούρκοι άπήντησαν μέ βροχήν πυροβολισμών καί λυσσώδεις των κανονιών των έκπυρσοκροτήσεις. Είς αύτούς άνταπήντησαν ομοίως οί στρατιώται τού Παπικού Τάγματος καί τής Μάλτας, οί όποιοι μέχρι τής 11ης τήν νύκτα τής επομένης ήμέρας έσυνέχισαν άπύ τον κατακτηθέντα τόπον νά φέρουν είς δύσκολον θέσιν τούς Τούρκους. Έν τω μεταξύ αί δυνάμεις τών Ενετών μετέφερον άπύ τά πλοίά των εως τάς παρυφάς τής πόλεως κανόνια, πυρομαχικά καί δποιον άλλον ύλικύν υπήρχε κατάλληλον διά μάχην. * Η μετα­φορά ήτο τόσον ταχεία καί μετά τοιαύτης έγένετο ορμής, ώστε κάτι παρό­μοιον ούδέποτε πριν είχε γίνει είς άναλόγους περιπτώσεις. Μετεφέρθησαν άκόμη πολιορκητικά μηχανήματα καί ξυλεία, ως καί κάθε άλλο άναγκαίον διά τον σχηματισμόν κοντά είς τύ τείχος ικανοποιητικού πεδίου έφόδου. "Ολον αύτύ τύ υλικόν είχε μεταφερθή άπύ τήν Νεάπολιν τής Ρωμανίας.

Είς τάς 10 τού μηνύς καί περί τήν ένδεκάτην νυκτερινήν είς τύ πεδίον τής έφόδου μάς ύποκατέστησαν οί ένετοί στρατιώται. Η μ είς άπεσύρθημεν καί έστρατοπεδεύσαμεν είς τήν έξωτερικήν γραμμήν τής πολιορκίας, πέραν άπύ τά προάστια. Κατά τήν άναχώρησίν μας, έπειδή είμεθα ύποχρεωμένοι νά περάσωμεν άπύ περιοχάς έλεγχομένας έκ τού Τουρκικού φρουρίου, πολλοί άπύ ήμάς έπληγώθησαν. Έ ν τψ μεταξύ είς τύ πεδίον τύ πρύ τής τάφρου είχε περατωθή ή τακτοποίησις τών πολιορκητικών μας έφοδίων. Τότε ή πόλις ήρχισε νά δοκιμάζη τήν φωτιάν τών βομβών μας καί τάς συνεχείς έκπυρσο- κροτήσεις τών κανονιών άπύ πολλάς κατευθύνσεις. Ά πύ τούς κανονιοβολι­σμούς ή πόλις έφλέγετο καί ό εύνοϊκύς άνεμος ένίσχυε τύ πΰρ, πού συνεχώς έτροφοδοτείτο άπύ τά κανόνια μας. Οΰτω μετ* ολίγον ή πόλις ολόκληρος έφλέγετο καί μέσα είς τήν νύκτα ή άναλαμπή της διεκρίνετο άπύ μίλια μα­κριά. Οί βάρβαροι δεν έφαίνοντο νά πτοώνται παρ’ δλα αύτά καί μέ άδιάκο- πον λύσσαν έχειρίζοντο τά κανόνια καί τά άλλα δπλα τους. Καί ήμεΐς δμως

είς ούδέν έστερούσαμεν αυτών. "Οταν έρρίψαμεν τάς πρώτας βόμβας, αί όποΐαι άντί πυρίτιδος περιεΐχον χώμα, οί Τούρκοι, βλέποντες δτι ούδεμία έπροξε- νεΐτο ζημία, ούρλιασαν έμπαικτικώς. Αί έπόμεναι όμως βόμβαι μας τούς έκαμαν νά ουρλιάσουν κατ’ άλλον τρόπον.

Εις την άκραν τής άποβάθρας εύρίσκετο ένα μικρόν οχυρόν, ύπερασπι- ζόμενον άπό 60 Τούρκους καί ένα Άγαν. ’Ακριβώς έκεΐ πλησίον έρρίφθη μία μπάλλα πυρομαχικών, ή οποία έκραγεισα διεμελίσθη εις πολλάς βόμβας. Μία άπο αύτάς έκαμε ένα θαυμάσιον παιγνίδι, διότι έπεσε άκριβώς εντός τού οχυρού καί έφόνευσε πολλούς Τούρκους, μεταξύ τών οποίων καί τον ίδιον τύν Άγαν. Οί έπιζήσαντες, μετά άπο σύντομον σύσκεψιν, άπεφάσισαν νά παρα­δώσουν το οχυρόν. ’Αμέσως τούτο κατελήφθη άπο τούς σκιαβώνους, οί όποιοι καί έστησαν την σημαίαν τού Αγίου Μάρκου. Εύρέθησαν έπί τόπου 12 κανό­νια καί άφθονον υλικόν. Ά πο έκεΐ ήρχισαν νά κτυποΰν το φρούριον μέ μεγά- λην επιτυχίαν.

Παρετηρήθησαν κατ’ έκείνην τήν νύκτα είς την άπέναντι παραλίαν της Μ. ’Ασίας μεγάλαι φωτιαί, σημεΐον επικουρικών δυνάμεων διά τούς πολιορ- κουμένους.

"Οταν αί βόμβαι κατηυθύνοντο προς το φρούριον, οί Τούρκοι ούρλιαζον, είδοποιοΰντες οΰτω τούς εντός αύτοΰ νά προφυλαχθοΰν. Το πΰρ έσυνεχίσθη τήν 11ην καί 12ην τού μηνάς κι άπο τά δύο μέρη. Τήν δεκάτην ώραν έσπερι- νήν της 12ης τού μηνύς οί άρχηγοί της Μάλτας καί οί ίδικοί μας ( Παπικοί ) διετάχθησαν νά οδηγήσουν τά τάγματά των έκ νέου είς τήν πρώτην γραμμήν τού πυρός. Έξετελέσθη ή διαταγή μετά πολλής προθυμίας, μολονότι ώφείλο- μεν νά διέλθωμεν άπο περιοχάς λίαν έκτεθειμένας είς το έχθρικύν πΰρ. Έξη- κολουθήσαμεν νά κρατώμεν τά οχυρά μας, παρ’ όλας τάς ζημίας πού είχον προκαλέσει είς αύτά τά κανόνια τών Τούρκων. Ά πο άτύχημα ήρπασαν φωτιά δύο βαρέλια τών ένετών πλήρη πυρίτιδος, άκριβώς είς το σημεΐον δπου εύρί­σκετο ή φρουρά τού παπικού Τάγματος. Έκάησαν 35 άτομα καί άλλοι άπύ άλλα τάγματα, έξ αύτών δέ άπέθανον άρκετοί. ’Επίσης μία βόμβα έκραγεισα προεκάλεσε πυρκαϊάν είς τούς ξυλίνους οίκίσκους ευρισκομένους άκριβώς έπί τού χείλους τής τάφρου. Έγένοντο μεγάλαι προσπάθειαι διά τήν κατάσβεσιν. Κατ’ αύτάς άνεδείχθη άληθής ήρως ό άξιωματικύς τού παπικού τάγματος Crispoli, ό όποιος άνήλθεν είς τάς στέγας τών καιομένων οίκίσκων καί, παρά τήν βροχήν τών έχθρικών πυρών, προσεπάθει, διά τού υδατος πού άφθόνως τού έπρομήθευον οί στρατιώται καί οί "Ελληνες, νά κατασβέση τήν πυρκαϊάν.

Τήν έπομένην ήμέραν οί Τούρκοι έξεσφενδόνιζαν «πανιά» ήλειμμένα μέ πίσσαν, μέ σκοπόν νά έξαπλώσουν τήν πυρκαϊάν καί νά κάψουν καί τά προά­στια, πράγμα όμως πού άντεμετωπίσθη άπό ήμάς ως έπρεπεν.

Τήν έσπέραν τής 13ης μάς έδόθη διαταγή νά άποσυρθώμεν άπό τήν πρώτην γραμμήν τής μάχης καί νά τακτοποιηθώμεν είς τήν περιοχήν τήν

οποίαν οί Τούρκοι έκτύπων, άνευ δμως ζημιών. Έ κ ε ΐ άκριβώς εΐχον κρημνι- σθή τά τείχη πολλών περιβολιών.

'Υπήρχεν όμως φόβος άποβιβάσεως τουρκικών επικουρικών δυνάμεων, κίνησιν την οποίαν πολλάκις αί γαλέραι μας είχον άντιληφθή εις το άκρωτή- ριον Κεφαλέρνον, πού ολίγον άπέχει άπύ την πόλιν. Έ ν τφ μεταξύ έγινε προσπάθεια άνατινάξεως μέρους τής τάφρου, διά νά διευκολυνθή ούτως ή έφοδός μας. Έ ξ άλλου ένα κανόνι τών 60 είχε διανοίξει Ικανοποιητικήν δίο­δον άνάμεσα από τά διπλά τείχη τής πόλεως.

Ή έκρηξις έγένετο τήν πρωίαν τής 15ης μέ άριστα άποτελέσματα, παρ’ ύλον δτι προεκάλεσεν άτύχημα εις τήν έκεΐ πλησίον εύρισκομένην φρουράν μας καί έφονεύθησαν μερικοί - στρατιώταί μας, κυρίως άπο τά έκσφενδονι- σθέντα έκ τής άνατινάξεως υλικά τών πλησιεστέρων οίκίσκων. Ταυτοχρόνως έρρίφθησαν πολλαί βόμβαι εις το φρούριον, εις τρόπον ώστε κατ’ εκείνην τήν ώραν ένόμιζε κανείς δτι ήνοίχθησαν οί πύλαι τής κολάσεως.

Επειδή αί πληροφορίαι έλεγον δτι ή τουρκική βοήθεια όλονέν καί έπλη- σίαζεν, οί δέ έκ τού πολιορκουμένου φρουρίου φυγάδες δτι ή θέσις τών έντύς αυτού είχε καταστή κρίσιμος, ό στρατηγός άπεφάσισε νά καλέση τούς πολιορ- κουμένους εις συνεννόησιν καί εις παράδοσιν τού φρουρίου. Καί δέν ήστόχη- σεν, διότι πράγματι έγένετο άποδεκτή ή πρότασις άπύ τύν Πασάν, έδόθησαν εκατέρωθεν έγγυήσεις καί καθωρίσθησαν οί δροι παραδόσεως.

Τότε δλοι ήμεϊς διετάχθημεν νά έπιβιβασθώμεν έπί τών πλοίων, πράγμα δμως πού έγένετο μετά μεγάλης δυσκολίας λόγ<ρ τής θαλασσοταραχής, πού έπεκράτει άκριβώς έκεΐ πού εύρίσκετο ό στόλος μας. ''Υστερον ή άρμάδα ήλθεν άπέναντι τού λιμένος καί άνέμενε τήν τακτοποίησιν δλων.

Τοιουτοτρόπως τήν 15ην τού μηνύς περιήλθεν εις χεΐρας τών Καθολικών ή νήσος καί ή πόλις τής Χίου, κατάκτησις ιδιαιτέρως σημαντική, καθ’ δσον αύτή άποτελεΐ το κλειδί τού άρχιπελάγους δσον άφορα εις το έμπόριον μεταξύ Βερβερίας, Κωνσταντινουπόλεως, Νεγρεπόντε, Σμύρνης καί ’Αλε­ξανδρείας.

Εις τήν πόλιν εύρέθησαν 236 κανόνια, σχεδόν δλα άπύ χαλκόν, καί |ξ άποθήκαι πλήρεις παντός εΐδους πολεμικών ύλικών. Σώα μόνον αυτά εύρέθη­σαν ύστερον άπύ τήν τρομακτικήν πυρκαϊάν του πολέμου.

Μίαν ήμέραν μετά τήν παράδοσίν των οί Τούρκοι έπεβιβάσθησαν δλοι έπί πολλών καΐκίων, τά όποια εύρίσκοντο εις τον λιμένα. 'Υπεχρεώθησαν νά περιμένουν επ’ αύτών έπί πολλάς ήμέρας, διότι έκ τής Χίου έλειπον πολλοί κάτοικοι, ύπηρετοΰντες εις τούρκικα πλεούμενα ευρισκόμενα εις διαφόρους τόπους. Έζητήθη λοιπόν άπύ τον Τούρκον Πασάν ή έπιστροφή δλων αύτών, μετά άπύ τήν οποίαν θά έπετρέπετο εις τούς έπί τών καϊκίων Τούρκους νά άποπλεύσουν.

Τήν πρωίαν τής 18η? τού μηνύς έξεκινήσαμεν προς συνάντησιν τού Τουρ-

κικοΰ επικουρικού στόλου, ό όποιος είχε περάσει το άκρωτήριον Κεφαλέρνον καί έπλεε προς τόν κόλπον της Μυτιλήνης. 'Όταν έπλησιάσαμεν, είδομεν πολλά σκάφη πολεμικά καί μετ’ ολίγον άπό τά άριστερά μας καί εις άρκετήν άπόστάσιν άλλας 17 γαλέρας καί 10 γαλεόττας1. Αύτά τά εΐχομεν ίδει καί προηγουμένως. "Υστερον όμως είχον έξαφανισθή, διότι έκρύβησαν εις τό στε­νόν πρός τό μέρος της Κωνσταντινουπόλεως. "Επλευσε λοιπόν ό στόλος μας προς συνάντησιν αύτών των τελευταίων Τουρκικών πλοίων, τά όποια, λόγψ έλλείψεως άνέμου, είχον σταματήσει.

Την 19ην του μηνός εύρισκόμεθα εις άπόστασιν βολής κανονίου άπό αύτά άλλά δέν προέβημεν εις καμμίαν ένέργειαν. Την 20ήν οί δύο Τουρκικοί στό­λοι ηνωμένοι εύρίσκοντο πάλιν εις την αύτήν άπό ημάς άπόστασιν καί τά ίδικά μας πλοία ήσαν έτοιμα δι’ έπίθεσιν. "Ηδη εΤχον άναρτηθή αί σημαΐαι του πολέμου καί αί εικόνες των άγιων προστατών κάθε έθνους, δηλαδή επί τών ένετικών πλοίων ή του 'Αγίου Μάρκου, επί τών Μαλτέζων του 'Αγίου Γεωργίου, επί τών ίδικών μας της 'Αγίας Παρθένου. ’Ακόμη καί αί σάλπιγ­γες ήσαν έτοιμαι διά την έπίθεσιν, καί διά φωνής κι ένός κανονιοβολισμού είχομεν περί αύτής ειδοποιήσει τόν εχθρόν. Ό λοι άνέμενον μέ άνυπομονησίαν την μεγάλην έκείνην στιγμήν, έχοντες επιθυμίαν μεγαλυτέρας νίκης. "Ηθελον νά γράψουν ΐήν ιστορίαν τής ήμέρας έκείνης μέ αίμα έχθρικόν.

Τότε άκριβώς όμως ή ναυαρχίς τών Ενετών ήρχισε σιγά σιγά νά άπο- μακρύνεται άπό τό πεδίον του άγώνος, πράγμα τό όποιον προεκάλεσε μεγά­λην σύγχυσιν καί δυσαρέσκειαν εις όλους εκείνους οί όποιοι, έμπειροι περί τά πολεμικά, έβλεπον νά χάνεται μία μεγάλη εύκαιρία ολοσχερούς συντριβής τών βαρβάρων. Έ ν τφ μεταξύ ένεφανίσθη ελαφρός άνεμος, πού έβοήθησε τά Τουρκικά πλοία νά κατευθυνθοΰν πρός την Νέαν Φώκαιαν καί πρός τό στε­νόν τής Σμύρνης 1 2.

Ό ναύαρχος ήραξεν εις την πλησίον εύρισκομένην νήσον τής Μυτιλήνης πρός ύδρευσιν. "Τστερον ήκολούθησε μέ οκνηρίαν τόν ϊδιον δρόμον πού είχον κάμει τά Τουρκικά πλοία προηγουμένως, έλπίζων ότι θά ήδύνατο την πρωίαν τής 21ης τού μηνός νά εύρεθή έκ νέου άντιμέτωπος πρός αύτά. "Οταν όμως

1. Τής έπικουρικής αύτής τουρκικής δυνάμεως έπικεφαλής ήτο ένας φοβερός φιλο­πόλεμος καί έμπειρότατος ’Αφρικανός, πρώην πειρατής, ό όποιος άπειράκις είχε πλη- γωθή είς μάχας καί κάποτε, έγκαταλειφθείς ώς νεκρός καί έπιζήσας, έλαβε προσωνυ­μίαν καί άντί διά τοϋ όνόματός του Χασάν, έκαλεΐτο Mezzomorto ( βλ. A l b . G u ­g l i e l m o t t i , Storia della marina Pontificia [Roma 1893], v. V il i , σ. 457, καί P h. A r g e n t i , The occupation..., ένθ’ άν., σ. X IX , ύποσ. 2 ) .

2. Ή άδικαιολόγητος αύτή στάσις του Zeno δέν καυτηριάζεται έδώ μετά πάθους, όπως γίνεται άπό πολλούς άλλους διά τά αύτά γεγονότα γράψαντας ( βλ. Al b . G u ­g l i e l m o t t i , ένθ’ άν., σ. 458, S. R o m a n i n , Storia documentata di Venezia, έκδ. 1914, voi. VII, σ. 512, κ.ά.).

ήλθεν ή αύγή, ήπατήθη, διότι τά τουρκικά πλοία δέν διεκρίνοντο πλέον. Ή ελπίς ήλθε μετ’ ολίγον καί πάλιν εις τάς καρδίας μας, όταν τά προπορευό- μενα ένετικά πλοία ειδοποίησαν δτι διέκρινον έκ νέου τά πλοία του εχθρού. Περί αύτοΰ έβεβαιώθησαν κατόπιν καί τά παπικά καί της Μάλτας τά πλοία, τά όποια άνέπτυξαν ταχύτητα ( δέν γνωρίζω, αν άπό επιθυμίαν νά τεθούν επί κεφαλής του δλου στόλου, ή άπό προσπάθειαν νά παρακινήσουν καί τά πλοία των Ενετών προς ταχύτερον πλοΰν). Τά τελευταία δμως έκινοΰντο μέ μεγά- λην απάθειαν, παρ’ δλον δτι παρεκινήθησαν έπανειλημμένως άπό τον ναύαρχον της Μάλτας, ό όποιος, ως έγνώσθη την έπομένην ημέραν, έζήτησε νά έπι- τραπ^ εις αυτόν νά άναλάβη τήν έπίθεσιν μέ μόνα τά ίδικά του πλοία, τά παπικά καί τάς 4 γαλέρας πού είχον έλθει πριν άπό ολίγον άπό τήν Χίον δι* ένίσχυσιν, χωρίς ό Στρατηγός νά άπασχολήση τόν στόλον του ολόκλη­ρον1. 'Η πρότασίς του δμως δέν έγένετο δεκτή.

Έ ν τφ μεταξύ, ένψ τά εχθρικά πλοία έσπευδον νά προστατευθοΰν άπό τά κανόνια του φρουρίου της Σμύρνης, οί Ενετοί έδειξαν μίαν κάποιαν σπου­δήν, πλήν δμως επί ματαίψ, διότι οί Τούρκοι είχον ήδη έξασφαλισθή εις τόν λιμένα της Σμύρνης. Η μ είς εις τόν λιμένα αύτόν έπλησιάσαμεν εις άπόστα- σιν βολής κανονιού, άμφιβάλλοντες αν έπρεπε νά κάμωμεν ή οχι κάποιαν προσπάθειαν. Διεκρίναμεν άρκετήν σύγχυσιν είς τόν λιμένα καί τούτο διότι, ως έμάθομεν ύστερον, οί Τούρκοι είχον μεταφέρει τά κανόνια έκ των πλοίων γιά νά ένισχύσουν εκείνα του φρουρίου. Έ ν τω μεταξύ ήλθεν ή νύκτα. Τότε προσήλθον είς τήν ναυαρχίδα οί Πρόξενοι τής Γαλλίας, 'Ολλανδίας καί ’Αγ­γλίας διαμαρτυρόμενοι, ίδίφ ό πρώτος, έπειδή ύπήρχον είς εκείνον τόν λιμένα πλοία του βασιλέως του καί πολλά εμπορικά καταστήματα ίδικά των. Διά τούτο δέν έπρεπε νά έπιχειρηθή βομβαρδισμός κατά τής πόλεως. Είς αύτούς, ώς έγνώσθη ύστερον, έδόθη ή άπάντησις, δτι έν δσψ εύρισκόμεθα είς πόλεμον μέ τούς Τούρκους, όφείλομεν νά κτυπήσωμεν αύτούς δπου καί αν τόν συναν- τήσωμεν, άνευ ούδενός έμποδίου, δπως άκριβώς έκαμον καί άλλοι είς παρό­μοιας περιπτώσεις1 2. Τήν νύκτα δμως δέν έκάμομεν καμμίαν προσπάθειαν,

1. Ή πρότασίς αύτή τοϋ Thun κατά τόν Alb. Guglielm otti ( £νθ’ άν., σ. 488) έγένετο ύπό τοϋ Bussi, άρχηγοΰ των παπικών πλοίων. 'Ο Ρ. Garzoni ( £νθ’ άν., δκδ. Venezia 1705, σ. 587) αναφέρει μόνον δτι έπαρουσιάσθη προς τόν Zeno ό Contarmi καί τόν έξώρκισε νά έξασφαλίση ένεργών τήν κατάκτησιν της νήσου κι δτι è Thun άπλώς το αύτό τοϋ παρήγγειλεν. ‘Ο Zeno δμως, παρασυρθείς άπό άνοήτους συμβουλάς τοϋ «Provveditore Straordinario dell’Arm ata)) Pietro Quirini, άπήντησεν δτι ό και­ρός δέν έπήρκει πρός συνέχισιν της τουρκικής καταδιώξεως. Μόνον ό Zeno είς έκθεσίν του ( βλ. Ρ h. A r g e n t i , The occupation..., ένθ’ άν., σ. 64 ) έχει άντίθετον γνώμην, ύποστηρίζων δτι ήναγκάσθη νά πράξη ούτως υπό τοϋ Thun, ό όποιος τόν έπίεζε, έπειγόμε- νος νά άναχωρήση διά τούς ιταλικούς λιμένας μέ τά πλοία των δύο έπικουρικών δυνάμεων!

2. Ή γενναία αύτή άπάντησις, μή βεβαιουμένη άπό τά ύστερον γεγονότα, μαρτυ- ρεΐται καί άλλοθεν ( πρβλ. P h . A r g e n t i , The occupation..., ένθ’ άν., σ. 68). Έν

άλλ’ έσπεύσαμεν, προτού άνατείλη ή επομένη ημέρα, νά άπομακρυνθώμεν καί νά γυρίσωμεν όπίσω.

Μετά άπό μίαν ημέραν ήράξαμεν εις μίαν έρημον νησίδα της *Ασίας προς ΰδρευσιν. "Υστερον, παραπλέοντες τάς άκτάς της * Ασίας καί άφοΰ έπε- ράσαμεν τον κόλπον της Σμύρνης, έσταματήσαμεν είς το άκρωτήριον εκείνο της Χίου, δπου πριν είχον άράξει τά πλοία των Τούρκων τά επί ματαίφ προς βοήθειαν έλθόντα, έπειδή έν τω μεταξύ οί έντός του φρουρίου είχον δεχθή την έξ αυτού επί δροις άπομάκρυνσίν των. Είς το άκρωτήριον αύτύ ύπήρχον πολλά εξαρτήματα πλοίων καί άγκυραι, τά όποια είχον οί Τούρκοι όλίγας ημέρας προηγουμένως έγκαταλείψει, δταν έγένετο άντιληπτός δ έρχο- μός μας καί αύτοί, προτού τούς ίδωμεν καί ημείς, εδρον χρόνον ν’ άπομα- κρυνθοΰν. Έ κεΐ άκριβώς ήραξε τώρα καί ό ναύαρχος μέ δλα του τά πλοία, διά νά φροντίση διά την επισκευήν των καί διά ύδωρ, τού οποίου είχομεν μεγάλην άνάγκην. Οί δύο βοηθητικοί στόλοι δμως άνεχώρησαν διά τήν Χίον, διά νά έτοιμασθοΰν έκεί διά τήν έπιστροφήν. Δύο ήμέρας κατόπιν ήλθεν είς Χίον καί ό Ενετός Ναύαρχος, ό όποιος έχαιρετίσθη διά βολών τού κανονιού της πόλεως καί των πλοίων μας. Τήν έπομένην έψάλη τό «Te Deum » είς τό μεγαλύτερον τζαμίον της πόλεως καί έτελέσθη ή θεία Λειτουργία με επι­κεφαλής τούς ’Επισκόπους, Λατίνον καί 'Έλληνα, καί τη συμμετοχή ολοκλή­ρου τού κλήρου άμφοτέρων των δογμάτων1. Αύτό τό τζαμίον, προτού νά κατακτήσουν οί Τούρκοι τήν νήσον, ήτο ναός τού 'Αγίου Δομηνίκου* 1 2. Μετά δμως τήν κατάκτησιν τής νήσου άπό ήμάς ό ναός άπεδόθη καί πάλιν είς τούς Δομηνικανούς, οί όποιοι κατφκουν είς τήν νήσον, ως καί άλλα θρησκευτικά δόγματα, έν άπολύτω ελευθερία, δπως θά λεχθή καί κατωτέρω κατά τήν βρα- χεΐαν τής πόλεως περιγραφήν.

Ή πόλις τής Χίου κείται είς τό άνατολικόν μέρος τής νήσου, άκριβώς άπέναντι άπό τήν ’Ασίαν καί δή τήν περιοχήν τής Νατολίας ( Natòlia ), άπύ τήν όποιαν τήν χωρίζει στενόν πλάτος 10 χιλιομέτρων. Τό σχήμα τής πόλεως είναι περίπου κυκλικόν καί περιβάλλεται ( όχι άπό τό μέρος τής θαλάσσης ) υπό διπλού τείχους, ένισχυμένου διά πολλών πύργων, κατά τό παλαιόν σύ­

τούτοις καί διά τούτο θά κατηγορηθη ό Zeno ( βλ. S. R o m a n i η, ένθ’ άν.. σ. 5 12 ), ώς δήθεν ύποχωρήσας λόγψ τής πιέσεως των ξένων προξένων.

1. Al έκ Βενετίας πηγαΐ άναφέρουν δτι ή λειτουργία έγινε μετά τήν άναχώρησιν των βοηθητικών δυνάμεων καί υπό τήν ευλογίαν τοϋ Λατίνου έπισκόπου μόνον ( βλ. P h. A r g e n t i , The ocoupation..., ένθ’ άν., σ. XLIII καί 65, καί Γ. Ζ ο λ ώ τ α , ένθ’ άν., σσ. 215 - 216 ).

2. Περί τοϋ ναοϋ αύτοΰ βλ. Α ι μ ι λ ί α ς Κ. Σά ρ ο υ , Τό Κάστρον τής Χίου, Άθήναι 1916, σσ. 100 -105. Ή ΑΙμ. Σάρου (ένθ’ άν., σ. 123) πιστεύει δτι ό ναός οΰτος έγινε τζαμίον μετά τήν άναχώρησιν των Ενετών. Έδώ μαρτυρεϊται δτι τζαμίον είχε καταστή παλαιότερον καί, φυσικά, θά έγινε πάλιν μετά τήν φυγήν τών Ενετών. Βλ. καί Γ. Ζ ο λ ώ τ α , ένθ’ άν., σσ. 215-216.

στημα. Έ χε ι μίαν καλήν τάφρον, ή οποία μετ’ εύκολίας ήμπορεί νά γεμισθή διά θαλασσίου ΰδατος. Μετά τήν τάφρον άμέσως άκολουθοΰν αί άντηρίδες του τείχους. ’Εδώ δέν ύπάρχει παρά έλάχιστον μόνον έδαφος ομαλόν, όπου οί Τούρκοι έθαπτον τούς νεκρούς των. Είς το ύπόλοιπον εύρίσκονται μικραί άγροικίαι των Τούρκων, πού τάς έχρησιμοποίουν δι* άποθήκας καφέ, οίνου καί κα7τνοΰ. Αύταί είναι ώς επί το πλεϊστον έκ ξύλου καί φθάνουν μέχρι των παρυφών τών προαστίων. Μετά άπύ τάς καλουμένας « μπαράκας » άκολου­θουν τά ευρύχωρα προάστια, πού περιβάλλουν τήν πόλιν άπύ δλας τάς κατευ­θύνσεις καί χωρίζονται μεταξύ των μέ εύρείας οδούς. 'Υπάρχουν ωραία οικο­δομήματα, σχεδόν δλα κατά τό παλαιόν ιταλικόν σύστημα ωκοδομημένα καί μόνον αί στέγαι των έχουν διαφορετικήν άρχιτεκτονικήν. Κατοικοΰνται τά οικοδομήματα αύτά άπό μέγαν άριθμόν 'Ελλήνων, Λατίνων καί σχισματικών, ώς καί ικανόν άριθμόν άληθινών ’Ιταλών καθολικών καταγομένων άπό τήν Γένοβαν. Δέν επιτρέπεται είς τούς 'Έλληνας καί τούς χριστιανούς νά κατοι­κούν είς τήν πόλιν, παρά μόνον είς τούς Τούρκους καί τούς Εβραίους. Είς τήν πόλιν επίσης ύπηρχον άρκετά ώραΐαι οίκοδομαί κατά τήν ιταλικήν άρχι- τεκτονικήν, είς πολλάς άπό τάς οποίας διακρίνεται άκόμη τό οίκόσημον της οίκογενείας τών Giustiniani, πού ύπήρξαν άλλοτε άρχοντες τού τόπου. 'Υπάρ­χει ένας άνετος καί σημαντικός λιμήν, φυσικός έν άρχή, διά τεχνικών μέσων τελειοποιηθείς ύστερον, καί δή διά δύο μώλων, οί όποιοι σχηματίζουν μίαν ώραίαν προς τόν λιμένα είσοδον. 'Η είσοδος αύτή φυλάσσεται καί προστα­τεύεται μέ άλυσσον. ’Εδώ ύπάρχουν καί τρία μικρά οχυρά, έκ τών οποίων τό μεσαϊον είναι έφωδιασμένον μέ φάρον, διά νά κατευθύνη τά πλεούμενα εισερ­χόμενα. Δύο άπό τά οχυρά αύτά ήσαν έπηνδρωμένα μέ φρουράς καί είχον 12 κανόνια έκαστον. Πίσω άπό τόν μώλον ύπηρχον πολλοί άνεμόμυλοι, δπως καί είς άλλα μέρη γύρω άπό τά προάστια καί είς τά ένδότερα. Μετά άπό τά προάστια άρχίζουν τά περιβόλια μέ άφθονίαν κάθε είδους άνθέων καί όπω- ρικών. Συνήθως περιφράσσονται διά τείχους καί περιέχουν καί κατοικίας άρ- κετάς άνέτους. Είς τήν υπόλοιπον νήσον, καθ’ δσον είδομεν παραπλέοντες τό άνατολικόν τμήμα αύτής, ύπάρχουν πολλά καί μεγάλα χωρία μέ έδαφος άρι­στα καλλιεργημένον. 'Ο πληθυσμός ολοκλήρου τής νήσου είναι 80 χιλιάδες άτομα περίπου, ή δέ πόλις καί τά προάστια έχουν 40 χιλιάδες κατοίκους. Έ ξ αυτών αί 6 χιλιάδες είναι Τούρκοι, αί 5 χιλιάδες Καθολικοί καί οί ύπό- λοιποι "Ελληνες. Ε κ ε ί έχει τήν έδραν του ό Λατίνος έπίσκοπος μέ ικανόν άριθμόν κλήρου ώς καί τό έπισκοπικόν του οίκημα δπου εργάζεται συνεχώς. 'Υπάρχουν τέσσαρα θρησκευτικά τάγματα καθολικών, δηλαδή τών ’Ιησουι­τών, τών Δομηνικανών, τών Zoccolanti1 καί τών Καπουτσίνων. Είς τούς

1. Z o c c o l a n t i : Λαϊκή όνομασία τών Fra tri Minori άπό τά Zoccoli ( = ξύ­λινα πέδιλα) τά όποια έφερον ( βλ. Diz. Encicl. Italiano, vol. X II, p. 1004).

Καθολικούς εΐχεν έπιτραπή υπό των Τούρκων νά κάμουν τάς θρησκευτικάς των λειτουργίας δημοσίφ.

*Η νήσος καί ή πόλις τής Χίου εΐχον ως διοικητήν τον Χασάν Πασάν, γαμβρόν του Σουλτάνου, ό όποιος μέ δύο χιλιάδας ενόπλους έτέθη εις ύπερά- σπισιν τής νήσου. Έκτος άπό τά πληρώματα των τριών γαλερών, πού έχρη- σίμευον δι’ ένίσχυσιν καί πού εΐχον κινήσει άπό τύ Νεγρεπόντε καί εΐχον είσέλθει εις τον λιμένα ολίγον προ τής άφίξεώς μας, μέσα εις την πόλιν εύρί- σκοντο έπίσης ό μέγας Μουφτής, σημαίνουσα προσωπικότης καί άνθρωπος εύφυής, ό όποιος, επειδή συνεβούλευσε τόν Σουλτάνον νά μή διαλύση τήν ειρήνην με τόν Αύτοκράτορα, ως μή ορθόν διά τάς συμφοράς πού έκ τής ένεργείας αύτής θά προεκαλουντο εις τήν ’Οθωμανικήν αυτοκρατορίαν, καί έπειδή τό προηγούμενον έτος εΐχον άντιταχθή εις τό σχέδιον του Σουλ­τάνου νά χρησιμοποιήση τά πλούτη ώρισμένων τζαμιών διά σκοπούς πολε­μικούς, εΐχεν ύποπέσει εις δυσμένειαν καί έξαπεστάλη είς έκείνην τήν νή­σον. Ή το έπίσης ό Μπεκεή Πασάς, προκεχωρημένης ήλικίας άνθρωπος, è όποιος, έ'χων περατώσει τήν μακροχρόνιον είς τόν στρατόν θητείαν του, εΐχεν είς τήν νήσον άποσυρθή, διά νά χαρή τό ύπόλοιπον του βίου του. Εύρίσκετο άκόμη κατά τύχην εκεί ό Ραμανδάν Πασάς, βέης τής Τυνη­σίας, σταθμεύσας κατά τό ταξίδιόν του άπό τήν Βαρβερίαν είς Κωνσταν­τινούπολή. ’Επίσης ένας άλλος όνομαστός κουρσάρος, υιός κουρσάρου πατρός, ό καλούμενος Ματζαμάμα. "Ολοι αύτοί ήσαν επιφανή πρόσωπα, πού δέν ήδυνήθησαν έν τούτοις νά ύπερασπισθουν τήν πόλιν έκείνην περισσότερον άπό όκτώ ημέρας.

Είς τόν λιμένα εύρίσκοντο πέντε καΐκια καί μία λόντρα φορτωμένα μέ διάφορα έμπορεύματα. Τά έμπορεύματα τούτων όλων άνηρπάγησαν ώς έπί τό πλειστον άπό τούς σκιαβώνους. Ύπήρχον άκόμη τρεις γαλέραι, μεταξύ των όποιων καί ή ναυαρχική άπό τό Νεγρεπόντε. Αύταί περιήλθον είς χειρας των Ενετών.

Μετά τήν κατάκτησιν τής πόλεως ήλευθερώθησαν άπό τόν τυραννικόν ζυγόν 600 περίπου χριστιανοί σκλάβοι. Περί τούς 70 εΐχον φονευθή άπό τάς βόμβας κατά τήν πολιορκίαν. Οί περισσότεροι εΐχον ελθει μέ τάς τρεις γαλέ- ρας άπό τό Νεγρεπόντε, ολίγον πρό τής άφίξεώς μας, ώς προηγουμένως άνεφέρθη...1

Ούδέν άξιοσημείωτον κατά τήν έπιστροφήν μας. Άνεχωρήσαμεν τήν Π ψ Σεπτεμβρίου άπό τόν λιμένα τής Χίου καί κατηυθύνθημεν πρός Δυσμάς, άκολουθήσαντες τήν ίδιαν πορείαν τήν όποιαν καί κατά τήν άφιξίν μας. Δέν μάς συνέβη τίποτε τό δλως ιδιαιτέρως, έκτος βεβαίως άπό μερικάς κακοκαι­

1. ’Ακολουθούν οί δροι παραδόσεως τών Τούρκων πολιορκουμένων σχεδόν δπως έκτίθενται ύπό Γ. Ζολώτα ( ένθ’ άν., σσ. 190 -191).

ρίας, al όποΐαι μας ήνάγκασαν νά σταθμεύσωμεν δι* ασφάλειαν εις άρκετούς λιμένας κα'ι άκτάς.

Έ ν τέλει τήν Νοεμβρίου, άφου προηγουμένως έδοκιμάσθημεν άποσφοδροτάτην τρικυμίαν, πού μας ήνάγκασε νά παραμείνωμεν έπΐ έπταήμερον εις τον λιμένα του Έρκολε, κατωρθώσαμεν μέ τον στόλον μας σφον καί ακέ­ραιον νά φθάσωμεν εις τον ποθητόν λιμένα τής Civitavecchia. Μετά άπο δύο ημέρας εϊδομεν πάλιν τήν ώραίαν Ρώμην.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Β. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΚαθηνητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου ΆΦηνων

Ο ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣI

Ό Τύπος, υπό την έννοιαν τής δημοσιογραφίας, εις τάς νεωτέρας κοι­νωνίας αποτελεί το βαρόμετρον τής διανοητικής καί ηθικής καταστάσεως, των πολιτικών ελευθεριών, τών τάσεων καί τών εν γένει εκδηλώσεων τής εθνικής ΰπάρξεως ενός λαού. Άλλ’ υπό τον ζυγόν τών Τούρκων οΰδεμία τών εκδηλώσεων αυτών ήτο επιτετραμμένη ή δυνατή. Επομένως ματαίως ήθέ- λομεν αναζητήσει, έστω κα'ι ίχνος εφημεριδογραφίας εντός τών ελληνικών χωρών μέχρι τής ενάρξεως τοΰ άγώνος τής άναγεννήσεως. Ή ελληνική δημο­σιογραφία έπρεπε κατ* ανάγκην να εμφανισθή εις το εξωτερικόν, δπου εΰνοϊ- κώταται συνθήκαι διηυκόλυνον την άνάπτυξιν και την έκπλήρωσιν τής απο­στολής της. Τυπογραφεία ελληνικά καί "Ελληνες, χειριζόμενοι την ελληνικήν γλώσσαν, τυπογράφοι, βεβαίως δέν έλειπον. Άφ* ής έφηυρέθη ή τυπογρα­φία καί από τής εποχής τών περιφήμων εν Βενετίφ ελληνικών τυπογραφείων τοΰ Άλδου Μανουτίου κα'ι τών εκ Κρήτης Ελλήνων Καλλέργη και Βλα- στοΰ, από τοΰ τέλους δηλαδή τοΰ 15ου αιώνος καί εντεΰθεν, δλαι αί σπου- δαίαι διά τα Πανεπιστήμιά των καί τήν ακμήν τών γραμμάτων πόλεις τής Ευρώπης εκαυχώντο διά τά ελληνικά τυπογραφεΐά των, ένθα, συνήθως υπό τήν διεΰθυνσιν Ελλήνων λογίων, εξεδίδοντο τα έργα τής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας καί φιλοσοφίας χάριν τής διψώσης τον φωτισμόν τής μαθήσεως Δΰσεως. Άλλα προκειμένου περί εκδόσεως ελληνικής εφημερίδος, άπητοΰντο πολλά άλλα πλεονεκτήματα, ταΰτα δέ συνεδΰαζε μόνον μία ευρωπαϊκή πόλις, ή Βιέννη. Έ κεΐ περ'ι τα τέλη τοΰ 18ου αΐώνος το ελληνικόν εμπόριον ήκ- μαζε, μεγάλη καί πλουσιωτάτη ελληνική κοινότης είχε σχηματισθή, είχε δέ συγκεντρωθή μέγα μέρος τών Ελλήνων λογίων, ούτως ώστε να θεωρήται, δικαίως, ως κέντρον τής ελληνικής διανοήσεως. Έ π ί πλέον, λόγφ τής κεν­τρικής θέσεως τής Βιέννης, τα ελληνικά έντυπα ήδΰναντο να κυκλοφορήσουν εΰκολώτερον κα'ι ταχΰτερον προς δλας τάς διευθύνσεις τής Ευρώπης, δπου ΰπήρχον "Ελληνες ή κα'ι εις τάς ελληνικός χώρας μεταξύ τών υποδούλων, μέσφ τών ήγεμονιών τής Μολδοβλαχίας.‘Υπήρχεν δμως εν σοβαρόν κώλυμα διά τήν έκδοσιν ελληνικών εφημερίδων εν Βιέννη κα'ι αυτό ήτο το δεσποτι- κόν καθεστώς τών Άψβοΰργων, το όποιαν δέν επέτρεπεν ευκόλως τήν έκδο-

σιν άλλογλώσσων εφημερίδων καί μάλιστα έλληνογλώσσων, απευθυνόμενων δηλαδή προς το πολυτάραχον ελληνικόν στοιχεΐον, δυνάμενον ευκόλως να παρασυρθή δια τής δημοσιογραφίας προς απελευθερωτικά κινήματα, τα όποια υπήρχε κίνδυνος να μεταδοθούν και εις τούς όμορους τής ’Οθωμα­νικής αυτοκρατορίας υπό τον ζυγόν των Αυστριακών λαούς. Καί αν επί τέλους κατόπιν μακρών αγώνων παρείχετο τοιαΰτη άδεια, το περιοδικόν έντυ­πον ύπεβάλλετο εις αυστηρόν καί άνάλγητον λογοκρισίαν, ό δέ εκδότης του ετίθετο υπό την αυστηρόν επιτήρησιν τής μυστικής αστυνομίας. Έ π ί πλέον, ή Πύλη έφοβεΐτο την κυκλοφορίαν ελληνικών εφημερίδων καί προέβαινεν είς συνεχείς παραστάσεις προς ματαίωσιν τής παροχής τοιαύτης άδειας. Διά τούτο πολλαι αιτήσεις καί άλλαι ενέργειαι Ελλήνων προς άδειαν εκδόσεως εφημερίδος άπερρίφθησαν. Φαίνεται πάντως ότι εις Έλλην λόγιος εκ Ζα­κύνθου, αυστριακός υπήκοος καί ιδιοκτήτης ελληνικού τυπογραφείου εν Βιέννη, ό Γεώργιος Βεντότης, κατόπιν πολλών προσπαθειών επέτυχε τήν χορήγησιν τοιαύτης άδειας. Πηγαί τινες τής εποχής εκείνης παρέχουν τήν βεβαιότητα ότι ό Βεντότης κατά τό έτος 1784 εξέδωσεν εν Βιέννη εφημε­ρίδα, τής όποιας ούδέν φύλλον διεσώθη, άγνοούμεν δέ καί τό όνομα. Τότε ή Πύλη εθορυβήθη και κατά διασωθείσαν έ'κθεσιν τού εν Κωνσταντινουπό- λει Αυστριακού ή τής Γερμανικής αυτοκρατορίας, ως ελέγετο άκόμη, πρε- σβευτού, ό μέγας Βεζύρης Χαμιτ πασάς διεμαρτυρήθη εντόνως, άπαιτήσας τήν παύσιν τής ελληνικής εφημερίδος, ή οποία, κυκλοφορούσα μεταξύ τών ραγιάδων, άπετέλει σοβαρόν κίνδυνον διά τήν ήσυχίαν καί άσφάλειαν τού ’Οθωμανικού κράτους. Μολονότι αι αύστριακα! ύπηρεσίαι άντέδρασάν πως εν άρχή, προβάλλουσαι τό επιχείρημα ότι υπάρχουν εντός τών κόλπων τής αυτοκρατορίας πολυάριθμοι "Ελληνες εχοντες άνάγκην δημοσιογραφικού οργάνου ως συνεκτικού κρίκου καί ότι ή εφημερίς των αυτή υποβάλλεται εις αύστηράν λογοκρισίαν, τελικώς, μετά δίμηνον άπό τής εκδόσεως, ή αυστριακή κυβέρνησις ύπέκυψεν εις τάς διαμαρτυρίας καί διέταξε τήν παύσιν τής ελλη­νικής αυτής εφημερίδος, περ'ι τής οποίας ούδέν άλλο γνωρίζομεν.

Είς τήν Βιέννην επίσης εξεδόθη ή πρώτη γνωστή είς ημάς ελληνική εφημερίς τήν 31 Δεκεμβρίου 1790 άπό τούς εκ Σιατίστης τής Μακεδονίας "Ελληνας άδελφούς Γεώργιον καί Πούλιον Μαρκίδας Πούλιου. Έφερε τον τίτλον «Ε φ ημερίς» , αυτήν δηλαδή ταύτην τήν λέξιν, ή οποία άπό τής άρχαιότητος εχρησιμοποιεΐτο προς ΰποδήλωσιν τών καθ’ ημέραν επικαίρων, είς δέ τήν νεοελληνικήν γλώσσαν επεκράιησεν είς τήν έννοιαν τού καθημε­ρινού Τύπου. Τό πρώτον φύλλον τής 31 Δεκεμβρίου 1790 φέρει είς τήν προμετωπίδα εικόνα παριστώσαν γυναίκα, προφανώς τήν Ελλάδα, καθημέ- νην επί ουρανίου θόλου, ενφ ό άνατέλλων ήλιος διαλύει τα γύρωθεν νέφη. ‘Η πτεροφόρος αυγή ή ή φήμη ηχεί τήν σάλπιγγα, ενφ μακρόθεν διακρί- νονται κυψέλη καί κρουνός. Άγγελος μέ μορφήν παιδιού προσφέρει είς τήν

Ελλάδα, τείνουσαν τήν χεΐρα, την εφημερίδα, επί τής όποιας διακρίνεται ό τίτλος «Έφημερίς ». Υπέροχος συμβολισμός τής νεοελληνικής άναγεννήσεως διά τής άναφαινομένης ελληνικής δημοσιογραφίας.

Ή « Έφημερ'ις » εξεδίδετο δ'ις τής έβδομάδος εις τέσσαρας έως οκτώ σελίδας εις σχήμα τέταρτον, βραδΰτερον δε εις δεκαέξ εως είκοσι σελίδας εις σχήμα βιβλίου. Ή ΰλη της ήτο περίπου εκείνη των σημερινών εφημερίδων λαμβανομένης ύπ* όψιν καί τής διαφοράς των τεχνικών εξελίξεων. Έδημο- σίευεν φιλολογικός διατριβάς, ανταποκρίσεις, ειδήσεις, περιγραφάς πολέμων κα'ι άλλων επικαίρων πολιτικών γεγονότων, κοσμικά τής ελληνικής παροι­κίας, ανέκδοτα, ακόμη καί διαφημίσεις. Έ ν τοΰτοις, ό εθνικός χαρακτήρ της ούδένα διέφευγε. Βεβαίως ή επαγρυπνούσα αυστριακή λογοκρισία δεν επέ­τρεπε να καταχωρισθούν ειδήσεις ή κρίσεις αντίθετοι προς τάς Ιδέας του δεσποτικού συστήματος τών 'Αψβοΰργων ή εξάρσεις περί ελευθερίας καί ατομικών δικαιωμάτων ή καί υπαινιγμοί κατά τής τυραννίας του Σουλτάνου καί υπέρ τής πολιτικής άποκαταστάσεως τών Ελλήνων. Άλλ* οί εκδόται τής « Έφημερίδος», άλλοτε μεταφέροντες ή ελαφρώς τροποποιούντες δσα εγρά- φοντο υπό τών ξένων εφημερίδων, άλλοτε προτάσσοντες ευχάριστα καί νομι- μόφρονα, άφίνοντες δε τα υπονοούμενα διά τό μέσον ή τό τέλος, καί άλλοτε δΓ αλληγοριών ή υπαινιγμών, κατώρθωνον να διαφεύγουν από τήν επαγρύ- πνησιν τών λογοκριτών καί να δίδουν εις τούς συμπατριώτας των ύλην άνά- λογον προς τα εθνικά των φρονήματα καί τούς πόθους τής άπελευθερώσεως. Πολλάκις ή « Έφημερ'ις » υπό τύπον ιστορικών αναγνωσμάτων άναφέρεται εις τό παρελθόν τού ελληνικού λαού καί προβαίνει είς περιγραφάς εκ τής ελληνικής ιστορίας, είς τάς οποίας προβάλλονται οί αγώνες καί αί θυσίαι υπέρ ελευθερίας, οί ήρωϊσμοί καί αί δόξαι τής φυλής. “Αλλοτε πάλιν προσ­φεύγει είς τούς άφθονούντας κατά τήν εποχήν εκείνην Έλληνας κλασσικί- ζοντας λογίους, διά νά δημοσιεύση υπό μορφήν ελεγείων καί επιγραμμάτων αρχαίους στίχους, εις τούς οποίους εξαίρεται ή ελευθερία καί προβάλλονται αί δόξαι τού ελληνικού παρελθόντος, ταΰτα δέ διέφευγον τούς μετρίως ελλη­νομαθείς ξένους λογοκριτάς. Σημειωτέου δτι οί εκδόται αδελφοί Πούλιου ήσαν ακραιφνείς δημοκράται, οπαδοί τών αρχών τής Γαλλικής επαναστά- σεως, βραδύτερου δέ άπεκαλύφθη δτι εχρησίμευον ως μυστικοί πράκτορες διαδόσεως επαναστατικών εντύπων.

Ή « Έφημερ'ις» εκυκλοφόρει ευρύτατα όχι μόνον άνά τάς ελληνικός παροικίας τού εξωτερικού, αλλά καί άνά τήν Μολδοβλαχίαν καί άνά τάς ελληνικός χώρας. Έδιαβάζετο άπλήστως υπό τών Ελλήνων καί είχε γίνει ό συνεκτικός κρίκος τής εθνικής των ύπάρξεως. Εις τήν Τουρκίαν άπηγο- ρεύετο αύστηρώς οίαδήποτε έκδοσις εφημερίδων, αυτό δέ τό καινοφανές ελληνικόν έντυπον, τό όποιον εκυκλοφόρει από χειρός είς χεΐρα καί έφθανε μέχρι τών γραφείων ήγεμόνων καί μεγάλων διερμηνέων, εσκανδάλιζε τρο-

μέρα τας υπηρεσίας τού Σουλτάνου. Διαμαρτυρίαι εκ μέρους τής Πύλης άπηυθύνθησαν προς την κυβέρνησιν τής Βιέννης, διότι παρείχε την άδειαν έκδόσεως καί κυκλοφορίας ενός τόσον επικίνδυνου δια την ήσυχίαν των ραγιάδων έντυπου, ό δε αυστριακός πρέσβυς εν Κωνσταντινουπόλει ενίσχυε τας διαμαρτυρίας αύτάς συνιστών την παΰσιν τής « Έφημερίδος », την όποιαν εχαρακτήριζε « ρυπαρόν δργανον διασποράς αναρχικών ιδεών καί δηλητηριάσεως τών συνειδήσεων».

Άλλ’ ή « Έφημερίς » είχε μίαν άλλην εθνικήν περιπέτειαν, ή οποία την ωδήγησεν εις ένδοξον τέλος. Ό πρωτομάρτυς τής ελληνικής ελευθερίας Ρήγας Βελεστινλής, εγκατεστημένος από τών μέσων του 1796 εις τήν Βιέν­νην, εξύφαινε τήν μεγάλην επανάστασιν τών Ελλήνων μέ τήν συμμετοχήν τών λοιπών λαών τής Βαλκανικής κα'ι μέ τήν ένίσχυσιν τών στρατιών τής Γαλλικής δημοκρατίας. Εις τα επαναστατικά του σχέδια είχε μυήσει πολ­λούς "Ελληνας τής Βιέννης καί μεταξύ τούτων τούς εκδότας τής «Έ φ ημε­ρίδος» αδελφούς Ποΰλιου. Οι αδελφοί Μαρκίδαι Πούλιου, στενώς συνδεδε- μένοι μέ τον Ρήγαν, μετεΐχον ενεργώς εις τας επαναστατικάς του ενεργείας, δ νεώτερος δ’ εξ αυτών, ταξιδεύων δήθεν χάριν συνδρομών τής εφημερίδος και βιβλιεμπορίαν άνά τήν Αυστροουγγαρίαν κα'ι Μολδοβλαχίαν, εχρησί- μευεν ώς σύνδεσμος μεταξύ τών μεμυημένων ομογενών είς τήν εθνεγερτι- κήν συνωμοσίαν. Κάτι περισσότερον, προσέφερον τα τυπογραφεΐά των προς λαθραίαν εκτύπωσιν τών επαναστατικών εντύπων τού Ρήγα. Κα'ι πρά­γματι, εις τα τυπογραφεία τής «Έ φημερίδος» κατά Νοέμβριον τού 1797 ό Ρήγας ετύπωσε μέ απόλυτον μυστικότητα τον περίφημον « Θούριον », τό δημοκρατικόν πολίτευμα, τήν επαναστατικήν προκήρυξιν κα'ι μερικά άλλα επαναστατικά έ'ργα του.Ώς άπεκάλυψεν άργότερον, μετά τήν σύλληψίν του, ή αυστριακή άνάκρισις, 6 Ρήγας είχε κλεισθή επί δύο ημερονύκτια εΐς τας τυπογραφικός εγκαταστάσεις τής « Έφημερίδος », επιβλέπων δ ίδιος εις τήν λαθραίαν εκτύπωσιν τών επαναστατικών αυτών εντύπων. "Οτε δέ άπεκα- λύφθη ή συνωμοσία, κατεσχέθησαν είς τήν Τεργέστην τα στελλόμενα είς τήν Ελλάδα κιβώτια μέ τα επαναστατικά έντυπα καί συνελήφθη δ Ρήγας, συνελήφθη μετά πολλών άλλων συντρόφων του καί δ Γεώργιος Μαρκί- δης Πούλιου, διότι δ αδελφός του είχε διαφύγει. ‘Ο Γεώργιος Πούλιου δέν παρεδόθη δμού μετά τού Ρήγα καί επτά άλλων Ελλήνων εις τούς Τούρ­κους καί δέν ύπέστη τό μαρτύριον εις τό Βελιγράδι, διότι ήτο αυστριακός υπήκοος. Έξωρίσθη δμως αμέσως, ή « Έφημερίς » επαύθη καί τα τυπο­γραφεΐά της κατεσχέθησαν. Αυτό τό δραματικόν άλλ’ ένδοξον τέλος είχεν ή πρώτη ελληνική εφημερίς, άρρήκτως συνδεδεμένη μέ τήν μεγάλην έθνεγερ- τικήν απόπειραν τού Ρήγα Βελεστινλή καί γενομένη θυσία εις τον βωμόν τής ελευθερίας τού ελληνικού έθνους.

Ή συμμετοχή αυτή τής πρώτης ελληνικής εφημερίδος καί τών πρώτων

Ελλήνων δημοσιογράφων εΐς την απελευθερωτικήν απόπειραν του Ρήγα κατέστησε την αυστριακήν κυβέρνησιν επιφυλακτικήν. Έ π ι δεκαπέντε έτη ήρνεΐτο να δώση άδειαν προς έκδοσιν ελληνικής εφημερίδος ή περιοδικού. Τήν 1 Ιανουάριου 1811 εξεδόθη το πρώτον ελληνικόν φιλολογικόν περιο­δικόν με τον τίτλον « Έρμης δ Λόγιος », δεκαπενθήμερον, υπό του Έλλη- νος λογίου και κληρικού ’Ανθίμου Γαζή, από δε του 1816 υπό του Κων­σταντίνου Κοκκινάκη καί Θεοκλ. Φαρμακίδου.'Ο «Λόγιος Έ ρμης» ήτο τό φιλολογικόν δ'ργανον του ’Αδαμάντιου Κοραή, δ δποιος από των Παρισίων διά του περιοδικού αύτοΰ ύπερήσπιζε καί διέδιδε τάς γλωσσικός καί φιλο­λογικός ιδέας του και διεκήρυσσε τήν άναγέννησιν τής εκπαιδεύσεως του έθνους, ΐνα τούτο, άναγεννώμενον πνευματικώς, καταστή ώριμον καί προς αγώνα διά τήν πνευματικήν αύτοΰ άναγέννησιν. Οΰτω καί δ « Λόγιος Ε ρ ­μής», τό πρώτον αυτό ελληνικόν φιλολογικόν περιοδικόν, έξεπλήρωσεν ύψί- στην εθνικήν αποστολήν.

Κατά τον αυτόν περίπου χρόνον εξεδόθη εΐς τήν Βιέννην~κα! άλλο ελ­ληνικόν φιλολογικόν περιοδικόν, ή « Καλλιόπη », υπό του Αθανασίου Στα- γειρίτου, δ'ργανον του Κοδρικά καί τών άλλων αντιπάλων του Άδαμαντίου Κοραή. Διότι, άφοΰ ύπήρχον φιλολογοΰντες Έλληνες, έπρεπεν άπαραιτήτως να υπάρχουν καί φιλολογικά! έριδες, καί, άφοΰ έξεδόθησαν δυο ελληνικά δημοσιογραφικά ό'ργανα, μοιραίως θά έπρεπε να διεξάγεται μεταξύ των σφοδρά διαμάχη. Πράγματι, κατά τα τελευταία προεπαναστατικά έτη οι απανταχού "Ελληνες λόγιοι διηρέθησαν εις άντιμαχομένας παρατάξεις, αί δέ έλληνικαί εφημερίδες τής Βιέννης, ως ήτο επόμενον, εύρέθησαν επί τών επάλξεων τής διαμάχης αυτής. Ά πό τών στηλών των, συγχρόνως με τάς σοφάς διατριβάς κα! τάς διαφωτιστικάς βιβλιογραφίας, παρήλαυνον προ­κλήσεις κα'ι άντεγκλήσεις, αί όποιαι πολλάκις κατέληγον εΐς προσωπικός ύβρεις. Όφείλομεν όμως να άναγνωρίσωμεν δτι εις τάς φιλολογικός αΰτάς διαμάχας του ελληνικού Τύπου τής Βιέννης δεν υπάρχει παρά έν καί μόνον ελατήριον : ή άνεΰρεσις του καλυτέρου τρόπου πνευματικής χειραφετήσεως του ελληνικού λαού, εν συνδυασμφ μέ τήν προσπάθειαν τής επιτυχίας τής εθνικής αύτοΰ άνεξαρτησίας.

Τήν 2 ’Ιουλίου 1811 εξεδόθη κα! εφημερίς καθαρώς είδησεογραφική μέ τον τίτλον « Ειδήσεις διά τα άνατολικά μέρη » κα! μέ εκδότην τον Εύ- φρόνιον Πόποβιτς εκ Κοζάνης. 'Ο Πόποβιτς κατώρθωσε να λάβη άδειαν εκδόσεως, διότι είχεν ισχυρά μέσα, δεδομένου δτι δ πατήρ του ήτο δ πατριώ­της κα! μορφωμένος Έλλην επίσκοπος εν άρχή Βελιγραδιού κα! κατόπιν τών Ελληνορθόδοξων Βουδαπέστης Διονύσιος Πόποβιτς. Έ ν τοΰτοις, εκίνησεν ευθύς εξ άρχής τάς υποψίας τής μυστικής αυστριακής άστυνομίας, υποψίας αί δποΐαι ενισχΰθησαν εκ τοΰ γεγονότος δτι, ως επληροφορήθη αυτή διά τών πρακτόρων της, δ αύτοκράτωρ Ναπολέων είχε δώσει εντολήν εις τον εν

Βιέννη πρέσβυν τής Γαλλίας να τού στέλλωνται πάντα τά φύλλα τής Ιλληνι- κής αυτής εφημερίδος. Ή αυστηρά παρακολούθησις, αί συνεχείς επεμβάσεις των λογοκριτών καί άλλαι συνεχείς εκβιαστικοί ενέργειαι, ήνάγκασαν τον Πόποβιτς να παραιτηθή τής εκδόσεως μετά πεντάμηνον. Άλλ* από τής 3 ’Ιανουάριου 1812 ήρχισε να έκδίδεται εις την Βιέννην άλλη ελληνική εφη- μερίς, δ «Ελληνικός Τηλέγραφος» με εκδότην τον "Ελληνα λόγιον Δημή- τριον Άλεξανδρίδην. *0 « Ελληνικός Τηλέγραφος » έξεδίδετο δίς, άργότε- ρον τρ'ις τής εβδομάδος, καταχωρίζων πάσης φύσεως πολιτικάς, φιλολογικάς, οικονομικός καί κοινωνικός είδήσεις κατά το πλείστον μεταφράσεις εκ των αυστριακών εφημερίδων. Είχε μεγάλην κυκλοφορίαν άνά τάς ελληνικός κοινό­τητας του εξωτερικού καί άνά την Τουρκίαν. Μολονότι άπέφευγε να δημο­σίευση κάθε τι το οποίον ήτο δυνατόν να κίνηση την μήνιν τών Τούρκων, αί τουρκικαί διαμαρτυρίαι ήσαν συνεχείς διά την εκδοσιν του « Ελληνικού Τηλεγράφου», ως άλλωστε καί του « Λογίου Έ ρμου». Ό Μέττερνιχ εδυσ- φόρει διά την εκδοσιν τής ελληνικής αυτής εφημερίδος κα'ι του Ιλληνικού περιοδικού, δΓ εκθέσεών του δέ προς τον αΰτοκράτορα, χαρακτηρίζων την ύλην των επαναστατικήν καί ερεθιστικήν τών ελληνικών πνευμάτων κατά τής τουρκικής εξουσίας, άναφέρεται εις τάς συνεχείς διαμαρτυρίας τής Πύλης καί ζητεί τήν παύσίν των. Άλλ’ δ αύτοκράτωρ άρνεΐται νά ενδώση εις τήν άπαίτησιν του Μέττερνιχ, διότι δ λογοκριτής Κοπιτάρ, φίλος τών Ελλή­νων, ισχυρίζεται δτι ουδέν το επίμεμπτον έδημοσιεύετο. Έ π ί πλέον, δ αύτο­κράτωρ ε!ς διασωθείσαν άπάντησιν προς έγγραφον τού Μέττερνιχ, προβάλ­λει τό επιχείρημα δτι είς εδάφη τής αυτοκρατορίας έζη σημαντικός αριθμός εύποροΰντων Ελλήνων, τών πλείστων αυστριακών υπηκόων καί τινων εκ τούτων προσωπικοτήτων μεγάλης επιρροής, έπί τούτων δέ πάντων ή παύσις τών ελληνικών εφημερίδων «θά έπροξένει τήν χειριστήν έντύπωσιν». Πάν­τως ή μυστική αστυνομία τής Βιέννης παρηκολούθει άγρύπνως τάς κινήσεις τών εκδοτών τών ελληνικών εφημερίδων, είς δέ τα μυστικά αυστριακά αρ­χεία άνεκαλύφθησαν πολλαί εκθέσεις παρακολουθούντων ταύτας αστυνομι­κών πρακτόρων, εκθέσεις τών δποίων έλάμβανε τακτικώς γνώσιν δ υπουρ­γός τής αστυνομίας, πολλάκις δ καγκελλάριος, ενίοτε αυτός δ αύτοκράτωρ. Ούτω πληροφορούμεθα σήμερον πολύ περίεργα πράγματα διά τον πρώτον εκδότην τού «Λογίου Έ ρμου» Ά νθιμον Γαζήν, που εσύχναζε, ποια πρό­σωπα συνήντα, ακόμη μετά ποιων προσώπων καί είς ποια εστιατόρια συνέ­τρωγε. Χαρακτηριστικοί δέ είναι καί αί κρίσεις τών αστυνομικών πρακτόρων δια τό ελληνικόν περιοδικόν, ως αί ακόλουθοι: «Τό περιοδικόν τούτο έχει μέν επιφανειακώς τάξει ως σκοπόν, δπως διαφώτιση φιλολογικώς τό ελληνι­κόν έθνος, συγχρόνως δμως αποτελεί τό ενωτικόν σημεΐον τών εν διασπορφ Ελλήνων, οί δποΐοι υπέρ ποτέ άλλοτε ονειροπολούν τήν άναγέννησιν τής Ελλάδος ».

Άλλα τα βάσανα των δυο αυτών ελληνικών εφημερίδων εξετείνοντο πολλάκις μέχρι της διαμάχης τών άλληλοσυγκρουομένων συμφερόντων καί επιρροών τών μεγάλων Δυνάμεων. “Οταν ό « Ελληνικός Τηλέγραφος » εδη- μοσίευέ τι το ευνοϊκόν διά τούς Γάλλους, ό πρέσβυς τής Ρωσίας προέβαινεν εις εντόνους διαμαρτυρίας καί διαβήματα παρά τφ Ύπουργείφ τών εξωτερι­κών τής Βιέννης. “Οταν εδημοσίευέ τι το ευνοϊκόν διά τούς Ρώσους, διε- μαρτΰρετο ό Γάλλος πρέσβυς. Παρά ταύτα, καί εν τφ μέσιρ τόσων δυσχε- ρειών καί καθημερινών απειλών παΰσεως καί φυλακίσεως τών εκδοτών των, ό «Ελληνικός Τηλέγραφος» και ό « Λόγιος Ε ρμής» συνέχισαν τήν έκδο- σίν των μέχρι τού 1821.

Ή από τών στηλών τού « Λογίου Έρμού » καί τής « Καλλιόπης » φιλολογική διαμάχη τών Ελλήνων επεξετάθη καί εις Παρισίους, ένθα έ'ζων οι αρχηγοί τών δύο παρατάξεων, ό ’Αδαμάντιος Κοραής καί ό Παναγιώτης Κοδρικάς. Ούτω τφ 1818 εξεδόθη εν Παρισίοις το δεκαπενθήμερον φιλολο­γικόν περιοδικόν « Ά θηνά » και το επόμενον έ'τος ή «Μέλισσα». Κατά τον αυτόν χρόνον εξεδόθησαν διά βραχύ διάστημα καί εις τό Λονδϊνον ελληνικά περιοδικά, ως ή « Ί ρ ις ή τα Ελληνικά» καί τό « Μουσεΐον ».

Εις τήν έ'κδοσιν ελληνικών εφημερίδων καί περιοδικών συνετέλεσε τα μέγιστα ό ’Αδαμάντιος Κοραής, ό όποιος ήδη από τών αρχών τού 19ου αιώνος δεν έπαυεν εϊς τάς επιστολάς του καί τα προλεγόμενα τών έργων του να εξαίρη τα αγαθά τής εφημεριδογραφίας διά το έθνος καί να ώθή τούς φί­λους του “Ελληνας λογίους προς τοιαΰτας εκδόσεις ως ύψίστην ανάγκην διά τήν πνευματικήν καί πολιτικήν άναγέννησιν τού ελληνικού λαού. Τέκνον τής Γαλλικής επαναστάσεως καί τού γαλλικού διαφωτισμού, φανατικός οπαδός τών φιλελευθέρων καί δημοκρατικών ιδεών, αι όποΐαι εθέρμαινον καί κατηύ- γαζον τήν σκέψιν του μέχρι πέρατος τού βίου του, ό Κοραής έχει πολύ υψη­λήν ιδέαν περί εφημεριδογραφίας καί τής αποστολής τού εφημεριδογράφου, ή, ως λέγομεν σήμερον, τού δημοσιογράφου. Τάς ιδέας αύτάς αντλεί όχι μόνον εκ τού αρχαίου ελληνικού πνεύματος, τό όποιον χρησιμεύει ως ό φωτεινός οδηγός παντός συλλογισμού του, αλλά καί εκ τών νεωτέρων φιλο­σόφων καί κοινωνιολόγων, εις τών οποίων τα έργα εντρυφ$. “Οσα γράφει εις τα προλεγόμενα τών έργων του καί ιδίως εις τούς « αυτοσχεδίους στοχα­σμούς » τής εκδόσεως τών « παραλλήλων Βίων » τού Πλουτάρχου, περί ελευ­θερίας τού Τύπου, περί αποστολής τής έφημερίδος, τών καθηκόντων τών έφημεριδογράφων κ.λ.π., διαβάζονται καί σήμερον μέ πολύ ενδιαφέρον. « “Εν, γράφει μεταξύ πολλών άλλων, άφ’ δσα επροξένησεν εις τήν πολιτικήν τών ανθρώπων κοινωνίαν ή τυπογραφική τέχνη καλά, είναι καί αί πολιτικαί καί φιλολογικοί εφημερίδες... Τήν εις τό καλόν τής Ελλάδος προκοπήν καί βελτίωσιν ήθελε πολύ ταχύνει ή Έφημερίς πολιτικοφιλολογική γραμμένη εϊς τήν κοινώς λαλουμένην γλώσσαν, ήτοι εφημερίς ερανισμένη από τάς πολιτι-

κάς καί φιλολογικός των φωτισμένων τής Ευρώπης εθνών Εφημερίδας, έπειτα καί από τάς ειδήσεις των ιδίως συμβαινόντων εις την Ελλάδα. Ή έφημερίς δμως αΰτη δια να επιτυχή όντως τον διά τον όποιον γράφεται σκοπόν, πρέπει να συντάσσεται από κάλαμον φιλοσόφου, τοιοΰτου δηλαδή άνδρός, ό όποιος να διαλέγη μέ κρίσιν από τάς ευρωπαϊκός εφημερίδας ό,τι είναι άληθώς ωφέλιμον εις την παρούσαν τής Ελλάδος κατάστασιν καί να άποβάλη δσα δεν συντείνουσιν είς τον σκοπόν και τον πλανώσιν απ’ αυτόν ». Καί Ιξηγεΐ εν συνεχείφ : « Τούτο μάλιστα σημειουται διά το πολιτικόν μέρος τής Έφημερίδος. Ό Γραικός αναγνώστης δεν έχει χρείαν να μάθη πότε κοι- μώνται καί πότε έξυπνίζονται οΐ Ηγεμόνες τής Ευρώπης, πότε υπάγουν εΐς το θέατρον ή εΐς το κυνήγιον ή πότε συγκροτούν χορούς καί συμπόσια. "Ο,τι μάλιστα συμφέρει εις αυτόν να εξεύρη είναι των καλών αϊ καλαί πράξεις Ηγεμόνων' τίς άπ* αυτούς έχει ό'μμα άγρυπνον εις την κυβέρνησιν τής βα­σιλείας του, τίς υπερασπίζει τάς τέχνας καί τάς επιστήμας καί ανταμείβει κατ* άξίαν τούς επιστήμονας, τίς άσχολειται μέ την αύ'ξησιν τής γεωργίας καί τού εμπορίου, μηδέ καταγίνεται είς άλλο παρά την ευδαιμονίαν τών υπηκόων, προς τούς οποίους προσφέρεται ώς πατήρ προς τέκνα. Ταύτα παρά τών χρηστών καί φιλοσόφων Ηγεμόνων, τών οποίων ή μνήμη θέλει μείνει αθάνατος. Τών μή τοιούτων ό Γραικός εφημεριδογράφος ας ιστορή απλώς τήν αμέλειαν, εάν είναι ακίνδυνος ή ιστορία’ εΐ δε μή, ας σιωπφ περϊ αυτών ώς περί ανθρώπων, οί όποιοι καί πρίν άποθάνωσιν, άπέθα- νον ». "Οταν δε επί τέλους εξεδόθη ό « Λόγιος Ερμής », ό Κοραής δεν παύει εΐς τάς επιστολάς του καί εΐς τα προλεγόμενα τών βιβλίων του να δίδη κατευθύνσεις περί τής δημοσιευομένης ύλης, άλλα καί περί τής χρησιμο- ποιουμένης γλώσσης, προβαίνων πολλάκις εΐς διορθώσεις ή ακόμη καί εΐς αυστηρός επιτιμήσεις. ®Ότε δε τφ 1815 ό "Ανθιμος Γαζής διέκοψε τήν έκδο- σιν τού « Λογίου Έρμου », ό Κοραής καταβάλλει αγωνιώδεις προσπάθειας διά τήν επανέκδοσιν τούτου καί τό επιτυγχάνει μέ εκδότας τούς άφωσιωμέ- νους φίλους του λογίους Κωνσταντίνον Κοκκινάκην καί Θεόκλητον Φαρμα- κίδην. Καί τότε διαδηλώνει τήν ίκανοποίησίν του γράφων προς τον Ρώταν : «Τό μέγα μέσον, ή αν θέλης ή μεγάλη κουτάλα, ό Λόγιος Ερμής, άρχισε να λαμβάνη τήν οποίαν προ πολλού επεθύμουν μορφήν. "Οσοι λοιπόν επι­θυμείτε τήν άναγέννησιν τής ταλαιπώρου Πατρίδος, πρέπει δχι μόνον νά μή εμποδίσετε τήν παύσιν τού θείου τούτου μέσου, άλλα νά συνδράμετε εΐς τήν επί μάλλον τελειοποίησιν αυτού. Όλίγας ήμέρας έχω άκόμη νά ζήσω' δθεν παρακαλώ μέ δάκρυα καί σέ καί τούς όμοιους νά κρίνετε τον Λ. Ε. ώς μέγα σας κανόνιον, μέ τού όποιου τάς φλόγας μέλλετε νά κατακαύσετε τό πολύμορφον καί πολυκέφαλον θηρίον τής άπαιδευσίας.

Έπήλθε τέλος τό 1821, δτε εσήμανε τό κήρυγμα τής Ιλληνικής ελευθε­ρίας. 'Η Αυστρία, άκολουθούσα τήν φιλότουρκον πολιτικήν της, εφάνη άπο-

φασισμένη να αντίδραση δια παντός μέσου κατά της ελληνικής ανεξαρτη­σίας.Ό Τσάρος’Αλέξανδρος, ΰποκΰπτων εις τάς απαιτήσεις του Μέττερνιχ, άπέλυσεν εκ τής υπηρεσίας τον αρχηγόν τής Φιλικής Εταιρείας’Αλέξανδρον Ύψηλάντην, ή δε Μεγάλη Εκκλησία κατ’ εντολήν του Σουλτάνου καί προς άποσόβησιν τής απειλουμένης γενικής σφαγής των ραγιάδων εν τή 'Οθω­μανική αύτοκρατορίςι εξέδωσε κατ' αΰτοΰ άφορισμόν. TÒ κείμενον του άφο- ρισμοΰ εστάλη προς δημοσίευσιν εις τάς ελληνικός εφημερίδας τής Βιέννης, προφανώς προς επηρεασμόν των Ελλήνων εναντίον τής επαναστάσεως. Οι εκδόται καί των τριών ελληνικών εφημερίδων καί περιοδικών τής Βιέννης ήρνήθησαν τήν δημοσίευσιν, προβάλλοντες τον ισχυρισμόν οτι ήσαν υπο­χρεωμένοι να μή δημοσιεύσουν τι μή επιτρεπόμενον υπό τής λογοκρισίας, άλλ’ όχι καί να δημοσιεύσουν τι το οποίον δεν επεβάλλετο υπό τής λογοκρι­σίας. Φαίνεται δτι δ φιλέλλην λογοκριτής, συμπαθών τον αγώνα τής ελλη­νικής ανεξαρτησίας, ενίσχυε τήν άποψιν ταΰτην. Ό Τούρκος εν Βιέννη πρέσβυς άπηΰθυνε νέαν σφοδροτέραν τής πρώτης διαμαρτυρίαν, άπαιτών να εκδοθή αμέσως διαταγή προς δημοσίευσιν τών άφορισμών. Τούτο κα'ι εγένετο. Άλλ’ εν τφ μεταξύ ή « Καλλιόπη » εσπευσε να διακόψη τήν έκδο- σίν της καί δ διευθυντής της'εφυγαδεύθη. Ό «Λόγιος Ε ρμής» ανήγγειλε τήν διακοπήν τής εκδόσεώς του, άλλα προ τής διακοπής εις το τελευταϊον φΰλλον διετάχθη να δημοσιεύση το κείμενον τού άφορισμού. Ήναγκάσθη να πράξη τούτο εν παραρτήματι, προτάξας εισαγωγήν, εις τήν δποίαν γρά­φει « έπαρακαλέσθην είς τήν δημοσίευσιν αυτήν», δπερ λέγει πολλά. Αυτό άλλωστε ήτο το τελευταϊον φύλλον τού «Λογίου Έρμού », διακόψαντος τήν έκδοσιν διά να μή γίνη δργανον εναντίον τού άγώνος τού “Εθνους.’Ολίγον έπειτα, εκ τών εκδοτών του δ μέν Κοκκινάκης εφυλακίσθη μετ’ άλλων 'Ελ­λήνων, διότι συμμετεϊχεν εις έρανον υπέρ τών άγωνιζομένων 'Ελλήνων, δ δέ Θεόκλητος Φαρμακίδης, δ όποιος ήδη εύρίσκετο εις Γερμανίαν, παραλαβών τούς εκεί "Ελληνας σπουδαστάς, έσπευσεν εις τήν υπέρ ελευθερίας άγωνιζο- μένην 'Ελλάδα. "Ηδη δ πρώτος διευθυντής τού « Λογίου Έρμού » "Ανθι­μος Γαζής διέτρεχε τήν 'Ελλάδα ώς απόστολος τής Φιλικής 'Εταιρείας. ΕΙς το σημεΐον τούτο λήγει ή δράσις τού εν τφ εξωτερικφ προ τής έπαναστά- σεως Τύπου. Δέν ήτο πλέον καιρός αναμορφωτικών προσπαθειών καί φιλο­λογικών αγώνων. Οι “Ελληνες από δλας τάς γωνίας τής γής έσπευδον προς τήν υπέρ ελευθερίας μαχομένην πατρίδα, οί δέ λόγιοι, εκ τών δποίων οί πλειστοι ήσαν ήδη μεμυημένοι είς τα επαναστατικά σχέδια, έσπευδον είς τήν 'Ελλάδα είτε διά να άναλάβουν τήν πολιτικήν διεύθυνσιν τού άγώνος, είτε διά να συνεχίσουν τήν εκπαίδευσιν τών ελευθέρων πλέον Έλληνοπαίδων.

’Εκείνο τό όποιον προκαλει τήν έκπληξιν, αποτελεί δέ γεγονός χαρα­κτηριστικόν διά τήν ιστορίαν τής ελληνικής επαναστάσεως, είναι τό φαινό- μενον ενός λαού, δστις, ενφ επρόκειτο να διεξαγάγη υπέρ τής ελευθερίας

του τον τραχΰτερον των αγώνων εξ δσων εγνώρισεν ή ιστορία, παλαιών μόνος προς τον κολοσσόν τής ’Οθωμανικής αυτοκρατορίας και αντιμετωπί­ζουν τελείαν έξολόθρευσιν εις περίπτωσιν αποτυχίας, ταυτοχρόνως μέ τήν χειραφέτησίν του αισθάνεται τήν ανάγκην δημοσιογραφίας καί μάλιστα δη­μοσιογραφίας ελευθέρας, δργάνου τής κοινής γνώμης καί των λαϊκών επι­θυμιών. Τέσσαρας μόλις μήνας μετά τήν κήρυξιν τής επαναστάσεως, τον Αύγουστον του 1821 κυκλοφορεί εν μέσιρ τών ελευθέρων Ελλήνων ελληνική εφημερίς. Γεννάται ή εύλογος απορία πώς εΰρέθησαν εν μέσφ τών επανα- στατημένων Ελλήνων τυπογραφεία καί τυπογράφοι, εις εποχήν κατά τήν οποίαν δεν είχεν αρχίσει ή δράσις του φιλελληνισμού καί ούδεμία εν γένει βοήθεια είχε σταλή ακόμη εξωθεν. 'Ιδού ή εξήγησις : Ό Δημήτριος Ύψη- λάντης, κατερχόμενος εις τήν Ελλάδα ως αντιπρόσωπος τού γενικού επιτρό­που τής αρχής, δηλαδή τής Φιλικής Εταιρείας, αδελφού του Αλεξάνδρου Ύψηλάντου, εθεώρησε καλόν, αντί πολεμεφοδίων να προσκόμιση εις τούς επαναστάτας... τυπογραφειον. TÒ επρομηθεΰθη εις τήν Τεργέστην ή, κατ’ αλλας πληροφορίας, τού εστάλη εκεί εκ Βενετίας, το μετέφερε δε κατ' άρχας εις "Υδραν καί κατόπιν εις το παρά τήν Τρίπολιν στρατόπεδον τών επανα­στατών. 'Αλλά δεν ήρκουν τα τυπογραφικά μέσα, ού'τε οί "Ελληνες λόγιοι, οί όποιοι ήρχισαν να συρρέουν εκεί πρόθυμοι καί ικανοί να συντάξουν όχι μίαν, άλλα δεκάδας εφημερίδων. "Ελειπον οί τυπογράφοι, ούδείς δε εκ τών εν τφ έπαναστατικφ στρατοπέδφ έγνώριζε τήν τυπογραφικήν τέχνην. Διά τούτο το τυπογραφειον περιεφέρετο εις μάτην από στρατοπέδου είς στρατό­πεδον καί τα παλληκάρια, τα όποια επερίμεναν ντουφέκια καί μπαρούτι, δεν ήδύναντο να εννοήσουν διατί τούς παρηκολοΰθει τό περίεργον εκείνο κιβώτιον, τό περιέχον τα τυπογραφικά στοιχεία καί τό πιεστήριον. "Οταν μετ’δλίγον ήρχισε να άνθη ό ελληνικός Τύπος, άντελήφθησαν τί σημαντικά δπλα περιείχε τό μυστηριώδες εκείνο κιβώτιον.

Εις τήν παρά τα παράλια τής Μικράς Ασίας ελληνικήν πόλιν τών Κυδωνιών, τής οποίας ή ευημερία κατά τάς άρχας τού 19ου αίώνος ύπήρξεν δνομαστή, είχε σταλή άπδ τού 1819 εκ Παρισίων υπό τού φιλέλληνος διευ- θυντού μεγάλων τυπογραφικών επιχειρήσεων καί εκδότου τών έργων τού Κοραή Φιρμίν Ντιντώ, γνωστού ενταύθα ως Φιρμίνου Διδότου, ελληνικόν τυπογραφειον προς εκδοσιν επί τόπου ελληνικών βιβλίων. "Οταν εκηρύχθη ή ελληνική επανάστασις, ή ωραία καί άνθήσασα είς τα γράμματα ελληνική πόλις κατεστράφη καί ό πληθυσμός της κατεσφάγη υπό τών Τούρκων. Είς τυπογράφος, δνόματι Τόμπρας, κατώρθωσε νά διαφύγη καί κατέφυγεν είς Πελοπόννησον. *Ητο άκριβώς εκείνο τό οποίον ελειπε διά νά εγκαινιάση τήν δρασίν του εντός τών επαναστατημένων χωρών ό ελληνικός Τύπος.

Τό τυπογραφειον μετεφέρθη άμέσως εις τάς Καλάμας, άνετέθη δε υπό τού ’Υψηλάντου ή εκδοσις τής εφημερίδος εις τον γνωστόν μας ήδη ως

εκδότην του « Λογίου Έρμου * αρχιμανδρίτην Θεόκλητον Φαρμακίδην. Τοιουτοτρόπως εξεδόθη εις τάς Καλάμας την 1 Αύγοΰστου 1821 ή « Σάλ­πιγξ Ελληνική ». Ό τίτλος της έσυμβόλιζε τα σαλπίσματα τής ελευθερίας προς τούς υποδούλους, εις δε την προμετωπίδα της άπεικονίζετο ή πτερο­φόρος νίκη σαλπίζουσα προς τούς επαναστάτας τό νικηφόρον άγγελμά. Παρά τον τίτλον τού εξωφύλλου υπήρχε το λίαν επίκαιρον κατά την στιγμήν εκεί­νην ομηρικόν ρητόν : « Εις ο’ιωνός άριστος άμύνεσθαι περ'ι πάτρης » καί κάτωθι : « Έ ν Καλαμάτρ ετει α' τής ελευθερίας, εκ τής εθνικής τυπογρα­φίας ». Εις την δευτέραν σελίδα με τον τίτλον « Άνακήρυξις » δικαιολογεί­ται ως εξής ή εκδοσις τής πρώτης εν ελευθέρψ ελληνικφ εδάφει εφημερίδος :

« Εις τάς παρούσας περιστάσεις τής Ελλάδος, δτε τό ελληνικόν Γένος, μη ύπομένον τον βαρύν τής τυραννίας ζυγόν, τον όποιον έφερεν άναξίως αιώνας ολοκλήρους, άπεφάσισεν υπό την προστασίαν τής θείας προνοίας να πιάση τα δπλα διά να άναλάβη την οποίαν άπώλεσεν αυτονομίαν, είναι άναγκαιοτάτη καί εφημερίς είς τήν Ελλάδα εκδιδομένη. Τό γένος δλον άγω- νιζόμενον είς τον υπέρ ελευθερίας αγώνα θέλει να βλέπη καί διά του τύπου τούς αγώνας του κηρυττομένους, τάς άρετάς τών καλών δημοσίως έπαινου- μένας καί τάς κακίας τών κακών εξελεγχομένας εις αποφυγήν καί μίμησιν. Θέλει να μανθάνη τα άνά πάσαν επαρχίαν γενόμενα καί οΰτω να βάλλωνται διά τής εφημερίδος δλα τα μέρη του εις συνάφειαν...» Καί καταλήγει: « Άδείρ λοιπόν τού ύψηλοτάτου πρίγκηπος ‘Υψηλάντου πληρεξουσίου του Γενικού επιτρόπου γίνεται γνωστόν εις τό κοινόν τών Ελλήνων καί είς δλους τούς φιλέλληνας ξένους, δτι από τής πρώτης Αύγούστου λαμβάνει αρχήν ή εκδοσις μιας τοιαύτης εφημερίδος Σάλπιγξ ελληνική ονομαζομέ- νης...». Συμφώνως μέ τό ανωτέρω πρόγραμμα, επρόκειτο περί πολιτικής καί ειδησεογραφικής εφημερίδος. Τό λεγόμενον εν τή αΐτιολογική διακηρύξει δτι εξεδόθη « άδείφ » τού 'Υψηλάντου, άποδεικνύει δτι επρόκειτο περί επι­σήμου οργάνου τής επαναστάσεως, ως άλλωστε ήτο φυσικόν υπό τάς περι­στάσεις εκείνας. Ό ιστορικός Φιλήμων γράφει δτι ό Θεόκλητος Φαρμακίδης άπεχώρησε τής διευθύνσεως τής εφημερίδος, διότι « δεν ενέδωκεν εις τό δεσποτικόν μέτρον τής προεξετάσεως ».Έ ν άλλοις λόγοις, ήσκεΐτο προληπτική λογοκρισία, ή οποία παντού καί πάντοτε δέν είναι αρεστή είς τούς δημο­σιογράφους. Πρέπει δμως να ληφθή ύπ’ όψιν δτι, μή υπαρχόντων είσέτι νόμων περί Τύπου, ήτο φυσική ή άπαίτησις τού αρχηγού δπως έλέγχη κατά τάς κρίσιμους εκείνας στιγμάς πάν δ,τι θά εγράφετο είς εφημερίδα, ή οποία άλλωστε έξεδίδετο είς τό μοναδικόν εθνικόν τυπογραφεϊον δι* εξόδων δημο­σίων, είχε δέ τήν αποστολήν δχι να άναπτύξη κόμματα καί πολιτικός ιδέας, άλλα να ύπηρετήση τον αγώνα τού "Εθνους καί να εμψυχώση τούς άγωνι- στάς τής ελευθερίας.

Είς τό πρώτον φύλλον τής 1 Αύγούστου, ή «Σάλπιγξ Ελληνική»

δημοσιεύει τήν εκ Μολδοβλαχίας άπευθυνθεΐσαν υπό του ’Αλεξάνδρου Ύψη- λάντου προκήρυξιν τής επαναστάσεως, ή οποία αρχίζει : « Μάχου υπέρ πί- στεως καί Πατρίδος. Ή ώρα ήλθεν, ώ άνδρες "Ελληνες... » καί άφού διεξε- τραγφδει τα μαρτυρία του γένους υπό τούς Τούρκους, ετελείωνε : « "Ας καλέσωμεν λοιπόν, ώ ανδρείοι καί μεγαλόψυχοι "Ελληνες, τήν ελευθερίαν εις την κλασσικήν γην τής Ελλάδος. "Ας συγκροτήσωμεν μάχην μεταξύ Μαρα­θώνας καί Θερμοπυλών. "Ας πολεμήσωμεν εις τούς τάφους τών πατέρων μας, ο! όποιοι διά να μας άφήσουν ελευθέρους επολέμησαν εκεί... Εις τα όπλα λοιπόν, φίλοι, ή πατρίς μας προσκαλεΐ ». Εις τό τρίτον φΰλλον τής 25 Αύγουστου, δημοσιεύει τήν προκήρυξιν : « Προς τας Ευρωπαϊκός αύλάς Χ εκ μέρους τού φιλογενούς αρχιστρατήγου τών Σπαρτιατικών στρατευμάτων καί τής Μεσσηνιακής Γερουσίας τής εν Καλαμάτφ », ή οποία ως εξής άνήγ- γειλεν εις τήν Ευρώπην τήν κήρυξιν τής ελληνικής επαναστάσεως καί επεκα· λεΐτο βοήθειας : « εις τοιαύτην άθλίαν κατάστασιν, στερημένοι άπ* όλα τα δίκαιά μας, μέ μίαν γνώμην όμοφώνως άπεφασίσαμεν να λάβωμεν τα άρματα καί να όρμήσωμεν κατά τών τυράννων·.· Έ ν ενί λόγφ άπεφασίσαμεν ή να ελευθερωθώμεν ή να άποθάνωμεν. ΔΓ δ και παρακαλούμεν τήν συνδρομήν δλων τών εξευγενισμένων ευρωπαϊκών εθνών, ώστε νά δυνηθώμεν να φθάσω- μεν είς τον ιερόν καί δίκαιον σκοπόν μας καί να λάβωμεν τα δίκαιά μας καί να άναστήσωμεν το τεταλαιπωρημένον γένος μας. Δικαίφ τφ λόγφ ή μήτηρ μας Ελλάς, εκ τής οποίας καί σείς έφωτίσθητε, απαιτεί δσον τάχιστα τήν φιλάνθρωπον συνδρομήν σας, διά τήν οποίαν και ημείς θέλομεν δείξει εν καιρφ πραγματικώς τήν ευγνωμοσύνην μας». Έδημοσιεύθησαν επίσης διά­φοροι ειδήσεις περί τών πρώτων νικών τής επαναστάσεως.

Μολονότι εις τό πρώτον φύλλον ή « Σάλπιγξ Ελληνική » άνήγγελλεν δτι θά εκδίδεται ημέραν παρ’ ήμέραν, εν τούτοις δεν εξεδόθη παρά είς τρία φύλλα, καί ταΰτα είς αραιόν διάστημα (1, 15, 25 Αύγούστου 1821 ). Ούδέν φύλλον της διεσώθη μετέπειτα καί καθ’ δλας τας ενδείξεις δεν εξεδόθη πλέον. Γεννφ τήν απορίαν πώς οι αρχηγοί τής επαναστάσεως, ένφ έδειξαν τόσην σπουδήν προς έ'κδοσιν εφημερίδος, εγκατέλειψαν κατόπιν τήν έ'κδοσίν της. Τούτο εξηγείται. Τα κομισθέντα τυπογραφικά στοιχεία ήσαν ελάχιστα, διά δέ τήν εκτύπωσιν ολίγων φύλλων μέ τό μικρόν άρχέγονον πιεστήριον άπη- τείτο πολύς χρόνος. Έ ν τφ μεταξύ, προοδευούσης τής επαναστάσεως, ή κεν­τρική διοίκησις εχρειάζετο τυπογραφεΐον διά τήν τύπωσιν τών εγκυκλίων καί τών λοιπών επισήμων πράξεων. Διά τούτο τό τυπογραφεΐον μετεφέρθη είς τήν έδραν τής Κυβερνήσεως, τήν Τρίπολιν. Έκτοτε, μεταφερομένης τής έδρας τής Κυβερνήσεως άναλόγως τών στρατιωτικών αναγκών καί τών εν γένει συνθηκών τού άγώνος, μετεφέρετο από τόπου εις τόπον καί τό μονα­δικόν εκείνο τυπογραφεΐον. ΔΓ αυτού, εκτός τών λοιπών επισήμων πράξεων τών δύο πρώτων ετών τού άγώνος, ετυπώθη καί τό πρώτον πολίτευμα τού

νεωτέρου Ελληνισμού το ψηφισθέν υπό τής πρώτης Έθνοσυνελεύσεως εν Έπιδαύρφ την 1 ’Ιανουάριου 1822. “Οταν δέ τον ’Ιούλιον τού 1822 είσέ- βαλεν είς την Πελοπόννησον ό Δράμαλης επί κεφαλής ισχυρών τουρκικών δυνάμεων καί, πρ'ιν ύποστή υπό του Κολοκοτρώνη την παρά τα Δερβενάκια πανωλεθρίαν, κατέλαβε την Κόρινθον, εΰρεν εκεί τό πρώτον εν Έλλάδι τυπο- γραφείον καί τό κατέστρεψεν. Αυτό τό δραματικόν, άλλ* ένδοξον τέλος είχεν ή πρώτη τυπογραφία καί ή πρώτη απόπειρα εγκαθιδρΰσεως εφημεριδογρα- φίας εις την Ελλάδα, συμμεριζομένη τάς τΰχας του άγώνος τής ελληνικής ελευθερίας.

Ούτως, ελλείψει τυπογραφικών μέσων, ό ελεύθερος Ελληνισμός παρέ* μείνε καί πάλιν άνευ δημοσιογραφικού οργάνου. Άλλ’ αυτό δεν ήμπόδισε την π:ρώτην εθνικήν Συνέλευσιν να προβλέψη εις τό πρώτον πολίτευμα τής 1 Ίανουαρίου 1822 περί ελευθερίας του Τΰπου, όρίσασα εις τας περί ατο­μικών δικαιωμάτων καί απολύτου ισότητος τών πολιτών διατάξεις δτι « οί “Ελληνες έχουν δικαίωμα νά κοινοποιώσιν άλλωστε καί διά του τύπου τάς δοξασίας των, άλλα με τούς ορούς 1 ) να μή γίνεται λόγος κατά τής χριστια­νικής θρησκείας, 2 ) να μην άντιβαίνωσιν εις τας κοινώς παραδεδομένας άρχάς τής ηθικής, 3 ) να άποφεΰγωσι πάσαν προσωπικήν ύβριν ».

Χαρακτηριστικόν τού πόσον καθίστατο αισθητή ή έλλειψις δημοσιογρα­φίας είναι τό γεγονός δτι, ελλείψει τυπογραφικών μέσων, εξεδόθησαν κατά τήν περίοδον ταυτην είς πλεΐστα μέρη τής επαναστατημένης Ελλάδος εφη­μερίδες χειρόγραφοι. Ούτω, τφ 1822 εξεδόθη είς Μεσολόγγιον ή εφημερίς « Αίτωλική », εις δέ τό Βραχώρι, έδραν τής διοικήσεως τής Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, εξεδόθη ο «Ά χελφος». ’Επίσης άναφέρεται μία άλλη είς Γαλα- ξείδι καί άλλαι αλλαχού, τών οποίων δεν διεσώθησαν ούτε φύλλα, ούτε καν τό δνομα. Άλλ* εκ τών διασωθέντων φύλλων τής « Αίτωλικής » καί τού « Άχελφου » βλέπομεν δτι αϊ χειρόγραφοι εκεΐναι εφημερίδες περιελάμβανον τάς επισήμους αποφάσεις τών διοικήσεων, στρατιωτικός καί άλλας είδήσεις, πατριωτικά άρθρα, ακόμη καί ποιήματα καί εν γένει πάν δ,τι θά ήδύνατο νά περιλάβη μία έντυπος εφημερίς τής εποχής εκείνης εν τφ μέσφ τού επα­ναστατικού ήφαιστείου καί εις τήν υπηρεσίαν τού άγώνος τής ελληνικής ελευθερίας.

Διέρρευσαν τά τρία πρώτα έτη τής έπαναστάσεως εν μέσφ ηρωισμών, μαρτυρίων καί θυσιών. Έ ν τφ μεταξύ τό εν Ευρώπη φιλελληνικόν ρεύμα, γεννηθέν άπό τό ένδοξον παρελθόν τής ελληνικής φυλής, άναπτυχθέν άπό τα ένδοξα κατορθώματα ενός λαού, δστις, διακηρύξας δτι ή θά άνακτήση τήν ελευθερίαν του ή θά άποθάνη, άπεδείκνυεν ήδη εμπράκτως τήν άπόφασίν του, ήρχιζε νά άποδίδη τούς καρπούς του. Τά συσταθέντα έν Άγγλίςι, Γαλ- λίφ, Γερμανίρ, Έλβετίφ φιλελληνικά κομιτάτα καί αί απανταχού τού κόσμου φιλελληνικαί οργανώσεις δεν ενόουν νά έγκαταλείψουν τον Ελληνισμόν.

14

‘Ανεξαρτήτως τής επιδράσεως, την οποίαν το φιλελληνικόν κίνημα είχε προς μεταβολήν τής πολιτικής των ευρωπαϊκών κρατών καί εξαναγκασμόν τών κυβερνήσεων εις επέμβασιν υπέρ τής ελληνικής ανεξαρτησίας, αί άποσταλεΐ- σαι σύνδρομα! είς άνδρας, εις χρήμα και εις πολεμικά μέσα ήσαν σημαν- τικώταται.

’Αλλά δεν ήσαν μόνον οΐ επαναστατημένοι "Ελληνες, οϊτινες ήσθάνοντο την ανάγκην τυπογραφείων καί δημοσιογραφίας. Και ό φιλελληνισμός δεν ήδύνατο να εννοήση ελευθέραν Ελλάδα άνευ πλήθους σχολείων προς πνευ­ματικήν άναγέννησιν τών εξερχομένων τής δουλείας, άνευ άφθονων τυπο­γραφείων προς έ'κδοσιν βιβλίων καί εφημερίδων, άνευ Τΰπου ελευθέρου καί φωτισμένου, καθοδηγούντος τον λαόν εις φιλελεύθερος κα'ι ηθικός άρχάς, εις τήν εύσυνείδητον άσκησιν τών πολιτικών του δικαιωμάτων. Διά τούτο από τής πρώτης στιγμής τής δράσεώς του ό φιλελληνισμός εσκέφθη τήν αποστο­λήν είς τήν Ελλάδα τυπογραφείων.

Δεν ήσαν δέ μόνον οι φιλέλληνες εκείνοι οι όποιοι εϊργάζοντο δράστη* ρίως προς μεταφοράν τυπογραφείων και έκδοσιν εφημερίδων είς τήν άνα- γεννωμένην Ελλάδα. Καί οι "Ελληνες λόγιοι, ιδίως δσοι έ'ζων ή έ'ζησαν εις τάς χώρας τής Ευρώπης, ώνειρεΰοντο τήν ελευθέραν Ελλάδα αξίαν τών παραδόσεών της, εστίαν καί προμαχώνα τών λαϊκών ελευθεριών καί τών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τών οποίων αδάμαστος στηλοβάτης θά ήτο ή δημοσιογραφία. Άλλ’ υπέρ πάντα άλλον "Ελληνα προβάλλει ό κήρυξ τής εφημεριδογραφίας και τής αποστολής αυτής ό ’Αδαμάντιος Κοραής, ό όποιος από μακρού ήδη χρόνου ωθεί τούς ομογενείς του προς έ'κδοσιν εφημερίδων είς τάς ελληνικός κοινότητας τού εξωτερικού, ως τό καλύτερον μέσον προς πνευματικήν άνάπλασιν καί πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν. "Ηδη από τής επο­μένης τής κηρύξεως τού άγώνος δέν παύει εις τάς επιστολάς του κα! τα προλεγόμενα τών έργων του να παροτρύνη τούς "Ελληνας προς διάδοσιν τής τυπογραφίας καί έ'κδοσιν πολλών εφημερίδων άνά τήν έπαναστατημένην Ελλάδα, εξαίρων τα αγαθά τής ελευθέρας καί άνεπηρεάστου εφημεριδογρα- φίας. Προβαίνει καί εις προσωπικός ενεργείας προς επιφανείς φιλέλληνας και τα φιλελληνικά κομιτάτα, διά τήν αποστολήν τυπογραφείων εις τήν Ελλάδα προς τον σκοπόν αυτόν. Εις δέ τα προλεγόμενα μιάς τών εκδόσεών του τής εποχής αυτής γράφει τα εξής αξιοσημείωτα περί εφημεριδογραφίας καί έφη- μεριδογράφων : « Ή τυπογραφία εφώτισεν, ήλευθέρωσεν, έβελτίωσε τα έθνη. Τα αυτά εξ αυτής καλά έχομεν να προσμένωμεν καί ημείς, αν οί εφημεριδο- γράφοι σπουδάζωσι να φωτίσωσι εις τάς ψυχάς τών ομογενών, δ,τι συνερ­γεί είς τήν ευδαιμονίαν αυτών' αν δέ δαπανώσι καί χαρτίον καί μελάνην ίστοροΰντες τα ανάξια ιστορίας, καί παρατρέχοντες δσ* αξίζουν να γνωρί- ζωνται εις τό έθνος’ άν συλλογισθώσιν, δτι τό έργον των ειν* έργον θειον, έργον αληθώς ΐεροκήρυκος, καί τό πιεστήριον τών τύπων γίνεται άμβων,

όταν άπ* αυτό σκορπίζωνται εις δλον το έθνος ηθικής καί πολιτικής σωτή­ρια διδάγματα. Τούτο μόνον διαφέρει ή ύπερφέρει από τον ιεροκήρυκα ό εφημεριδογράφος, δτι διδάσκει εν ταύτφ το έθνος ολόκληρον, ενφ του ίεροκήρυκος ή διδαχή ακούεται από μόλις δύο χιλιάδων ανθρώπων κατά φοράν ».

Περ'ι τα τέλη του 1823 κατέφθασαν εις τήν Ελλάδα τα άποσταλέντα υπό του φιλελληνικού κομιτάτου του Λονδίνου μηχανήματα. Ό συνταγμα- τάρχης Στάνοπ άνέλαβε τήν διανομήν των εις τάς σημαντικωτέρας πόλεις τής Ελλάδος καί εξουσιοδοτήθη, δπως παράσχη ενίσχυσιν προς έκδοσιν έλλη- νικών εφημερίδων. Κατεχόμενος υπό ακρως φιλελευθέρων Ιδεών δ Στάνοπ ενόει να Ιδρυση ελληνικόν τύπον ριζοσπαστικωτάτων αρχών, απολύτου ελευ­θερίας, καθοδηγητήν του ελληνικού λαού εις τον κοινοβουλευτισμόν καί τήν φωτισμένην άσκησιν τών πολιτικών του δικαιωμάτων. "Εστησε το « τυπο­γραφικόν » στρατηγειόν του εις το Μεσολόγγι, δπου εγκατέστησε δύο τυπο­γραφεία, άπέστειλεν εν άλλο εις τάς "Αθήνας καί άλλο εις το Ναύπλιον. *0 λόρδος Βύρων, δστις μετ* ολίγον χρόνον έφθασεν εις το Μεσολόγγι, έβλεπε μετά τίνος ανησυχίας τάς κινήσεις αυτός τού Στάνοπ. "Οχι διότι ήτο αντί­θετος προς τήν δημοσιογραφίαν καί τήν ελευθερίαν τού Τύπου, άλλα διότι εύρισκε πολύ πρώιμον καί δλως επιβλαβή διά τάς περιστάσεις ένα τοσούτον ανεξάρτητον καί ριζοσπαστικόν Τύπον. Κατά τήν εποχήν εκείνην ήρχιζον αι έριδες καί οι εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ τών αρχηγών τής ελληνικής επανα- στάσεως, ό δέ Βύρων καί πάντες οι άσκούντες επιρροήν τινα φιλέλληνες κατέβαλλον απεγνωσμένος προσπάθειας, δπως συμφιλιώσουν τα διαμαχόμενα κόμματα χάριν τού κοινού κατά τών Τούρκων άγώνος. Διά τούτο εφοβεϊτο μή δ Τύπος, χαίρων άσυδότου ελευθερίας, μετάσχη τών ερίδων, εξάψη τα πάθη καί οΰτω, αντί τής ποθουμένης εθνικής ένώσεως, συντελέση εις τήν διαρροήν δυνάμεων καί καταστροφήν. « Οΐ "Ελληνες — έλεγε — ας ένωθούν τώρα διά να διώξουν τούς Τούρκους από τήν χώραν των καί να ανακτήσουν δριστικώς τήν ελευθερίαν των καί κατόπιν έχουν καιρόν διά να ριφθούν είς τάς πολιτικός διαμάχας καί τήν δημοσιογραφικήν πάλην ». Παρά ταύτα, δ Στάνοπ επέμενεν είς τήν ϊδρυσιν τής δημοσιογραφίας, τήν απόλυτον ελευθε­ροτυπίαν, τό τελευταίον δέ τούτο φαίνεται δτι ύπήρξεν αφορμή φιλονεικιών. Ό ακολουθών τον Βύρωνα "Ιταλός κόμης Γκάμπα άφηγεϊται είς τά απομνη­μονεύματά του δτι τόν ήκουσε λέγοντα μέ τήν συνήθη φιλοσοφημένην ηρε­μίαν : « περίεργον πράγμα, εγώ άνθρωπος τής πέννας είς δλην μου τήν ζωήν, αγωνίζομαι να ελευθερώσω τούς "Ελληνας μέ τό ξίφος. 'Ο συνταγματάρχης Στάνοπ, άνθρωπος τού ξίφους, εννοεί να παλαίση εδώ μέ τήν πένναν ».

Τήν 1 "Ιανουάριου 1824 εξεδόθησαν εις τό Μεσολόγγι τα «Ελληνικά Χρονικά». Τήν διεύθυνσιν αυτών άνέλαβεν δ φιλέλλην "Ιάκωβος Μάγερ, Ελβετός ίατρός εκ Ζυρίχης, ενθουσιώδης λάτρης τού ελληνικού πολιτισμού,

κατελθών εις την Ελλάδα αποφασισμένος να θυσιάση καί τήν ζωήν του χάριν τής ελληνικής ελευθερίας. Ό Μάγερ ήτο επίσης φανατικός δημοκρά­της καί θιασώτης των ριζοσπαστικών φιλελευθέρων Ιδεών, όμοιάζων κατά τούτο μέ τον συνταγματάρχην Στάνοπ, και δι* αυτό ίσως εκλεγείς είς τήν διεΰθυνσιν του φΰλλου. Τα «Ελληνικά Χρονικά» εξεδίδοντο εις σχήμα έκτον δίστηλων σελίδων. Κάτωθι του κειμένου υπήρχε συνήθως «εκδίδονται υπό του δόκτορος I. I. Μάγερ εν Μεσολογγίφ — τυπογράφος Δ. Μισθενευς » καί ά'νωθι, του Φραγκλίνου « τα πλείω οφέλη τοΐς πλείοσι ».

Τα «Ελληνικά Χρονικά» εξεδίδοντο συνήθως δίς τής εβδομάδος. *Ησαν κατ’ αρχήν δργανον τής Διοικήσεως καί εκαυτηρίαζον τάς άνταρτι- κάς υποκινήσεις, εν τοΰτοις διετήρουν πλήρη ανεξαρτησίαν γνώμης καί πολ- λάκις κατέκρινον τάς κυβερνητικός πράξεις. Εξεδίδοντο υπό τό κράτος απο­λύτου ελευθεροτυπίας, εν τοΰτοις δεν έφθανον ποτέ εις ακρότητας" οσάκις είς τάς εκθέσεις των ήδίκουν τινά καί προεκάλουν διαμαρτυρίας, εδημο- σίευον προθΰμως τήν άπάντησίν του « εκ δημοσιογραφικού καθήκοντος », δεν εδίσταζον δέ είς ανασκευήν τών δσων έγραψαν, εάν επείθοντο δτι ήδί- κησαν. Έκτος τών επισήμων διαταγμάτων καί τών εκ του εξωτερικού είδή- σεων, εδημοσίευον λεπτομερείς περιγραφάς μαχών καί τών λοιπών συμβάν­των του άγώνος, καθώς καί ύμνους τών ανδραγαθημάτων ή τών φονευομέ- νων είς τάς μάχας μετά παραινέσεων προς μίμησιν τών ανδραγαθημάτων των. Δυνάμεθα δέ να φαντασθώμεν ποιαν σημασίαν άπέδιδον εις τάς περι- γραφάς τών « Ελληνικών Χρονικών » δχι μόνον τα παλληκάρια, αλλά καί περίφημοι αρχηγοί, δταν βλέπωμεν συνεχώς δι* επιστολών να συμπληρώνουν

Χή καί να προσθέτουν νέας πληροφορίας επί τών κατορθωμάτων των. Έδη- μοσιεΰοντο επίσης διάφοροι ήθοπλαστικαί ή διδακτικαί μελέται εκ μεταφρά­σεων, ή συγγραφαί λογίων Ελλήνων. Σημειωτέον δτι τα « Ελληνικά Χρο­νικά » δέν εκυκλοφόρουν μόνον εις τήν επαναστατημένην Ελλάδα, αλλά καί είς τό εξωτερικόν, διά τών άποστελλομένων δέ είς τα φιλελληνικά κομιτάτα φύλλων καί τών ύπ’ αυτών παρατιθεμένων εις τον ευρωπαϊκόν τύπον μετα­φράσεων, ελάμβανε γνώσιν τών συμβάντων του άγώνος τό ευρωπαϊκόν κοι­νόν. Είς τό φΰλλον τής 10 Ιανουάριου 1824 μέ τον τίτλον « περί ελευθε­ρίας του τΰπου » τα «Ελληνικά Χρονικά» γράφουν τα ακόλουθα: « Οί Έλληνες έχουν εις τό να γράφωσιν ελευθέριος τό αυτό επίσης δικαίωμα καθώς καί είς τό να πνέωσι καί να ζώσι. Καί άπό κανένα νόμον τό τοιού- τον δέν απαγορεύεται. Οί περί τΰπου νόμοι πρέπει να είναι δμοιοι μέ τούς περί προφορικού λόγου, διότι καί ή γραφή δέν είναι καί αυτή άλλο τι εϊμή τρόπος καθώς εμφανίζομεν τα διανοήματα τής ψυχής μας. "Εκαστος πολίτης δποιασδήποτε καταστάσεως ΰπόκειται είς τάς εύθΰνας τών έργων καί τών λόγων του. Αί θΰραι τών δικαστηρίων μας είναι άνανεωγμέναι καί οί νόμοι θεωρούν τον δυστυχέστερον χωρικόν εξ ίσου μέ τον πλουσιώτερον άρχοντα

τής Ελλάδος. Τουλάχιστον τοιουτοτρόπως εκφράζεται το έξαίρετον πολιτι­κόν ήμών Σύνταγμα ».

*Η πόλις του Μεσολογγίου, εκτιμώσα τάς μεγάλας προς το ελληνικόν έθνος υπηρεσίας του Ί . Μάγερ, διά ψηφίσματος ενέγραψεν αυτόν μεταξύ των πολιτών της. Ουτω ό πρώτος εκείνος εν Έλλάδι καθ’ αυτό δημοσιο­γράφος συνεχίζει τούς άγώνάς του ως “Ελλην πλέον πολίτης. Ό Μαυρο- κορδάτος εξέλεξεν αυτόν εις την τριμελή επιτροπήν την διοικούσαν την Δυτικήν Ελλάδα. Τότε πολλοί εθορυβήθησαν μή δια τού δημοσίου υπουρ­γήματος παύση να είναι ό αμείλικτος δημοσιογράφος, ό ελέγχων πάντα τα κακώς εχοντα. *Αλλ* εις το φύλλον τής 23 Αύγοΰστου 1824 βέβαιοί τούς άναγνοοστας του, δτι το υπούργημα άνέλαβε λόγιρ τών κρίσιμων περιστά­σεων μόνον προς εξυπηρέτησιν τού άγώνος, ό δε έλεγχος θά συνεχίζεται μετά τής αυτής δριμύτητος καί θά παρητείτο ευθύς ώς θά ετίθετο δρος τις. Ό συνεχής δμως κα'ι αμείλικτος ελεγχος ήρχισε να γεννφ δυσαρέσκειας κατά τού αρτιγενούς ελληνικού Τύπου καί τινες ετόλμησαν να ισχυρισθούν δτι « αν συμβαίνωσιν εις τον κόσμον άποστασίαι, αν ακολουθώσι ταραχαί, αν κλονίζωνται θρόνοι, δλα ταύτα προέρχονται εκ τού Τύπου. *Από τήν φλόγα τούτου ήνάφθησαν εις πάντα καιρόν αί δημώδεις αΰται πυρκαϊαί, αιτινες διέδωσαν είς τα πέρατα ολέθρια διδάγματα ». Διά μακρού καί εμβριθεστάτου άρθρου ό συντάκτης τών « Ελληνικών Χρονικών » άνασκευάζει τάς κατά τού Τύπου κατηγορίας καί διακηρύσσει δτι μόνον οι τύραννοι καί οι κακούρ­γοι άρχοντες φοβούνται τον δια τής δημοσιότητος έλεγχον κα'ι διά τούτο δεσμεύουν τον Τύπον, ενφ οί στηριζόμενοι είς τον λαόν καλοί κάγαθοί κυβερνήται ούδέν έχουν να φοβηθούν, αφού δ Τύπος είναι δργανον τής λαϊ­κής θελήσεως καί τό μέσον τής πνευματικής καί ηθικής άναμορφώσεως.

Πολύτιμοι είναι αΐ πληροφορίαι, τάς οποίας δίδουν τα « Ελληνικά Χρονικά » περί τής ζωής καί τού θανάτου εις τό Μεσολόγγι τού λόρδου Βύρωνος. “Εχουν γραφή μέ τό πνεύμα τής επικαίρου δημοσιογραφικής συγ- κινήσεως καί αποτελούν τήν πλέον χαρακτηριστικήν πηγήν. Παρατίθεται ουτω τό δίπλωμα τής πολιτογραφήσεως τού λόρδου Βύρωνος ώς “Ελληνος πολίτου τού Μεσολογγίου, συντεταγμένον εις τήν άρχαίαν ελληνικήν καί εξαΐρον τάς σημαντικός υπηρεσίας τού μεγάλου φιλέλληνος προς τό ελληνι­κόν έθνος καί τήν ιδέαν τής ελευθερίας. Παρατίθεται επίσης τό τελευταίον ποίημα τού Βύρωνος γραφέν εις το Μεσολόγγι, αγγλιστί μετά μεταφράσεως υπό τού Σπυρίδωνος Τρικούπη. Συγκινητική είναι ή εις τό φύλλον τής 9 ’Απριλίου 1824 εν μέσφ πένθιμου πλαισίου περιγραφή τού θανάτου τού λόρδου Βύρωνος εις τό Μεσολόγγι. Παρατίθεται κατόπιν ή διαταγή διοικήσεως περί γενικού πένθους επί 21 ήμέρας επί τφ θανάτφ τού μεγά­λου τής Ελλάδος ευεργέτου, κλεισίματος τών δημοσίων γραφείων καί ιδιω­τικών καταστημάτων επί τριήμερον, αποχής τού λαού από πάσης ευωχίας

κατά τάς ήμέρας εκείνας, σημειωτέον ήμέρας τού Πάσχα, 37 κανονιοβολι­σμών, δσα καί τα έτη τής ζωής του, κα'ι δεήσεων εις πάντας τούς ναούς. ΕΙς τό επόμενον τα « Ελληνικά Χρονικά » περιγράφουν την κηδείαν, κατά την οποίαν έφερον το φέρετρον του Βύρωνος επί των ώμων των οι στρατηγοί τού επαναστατημένου Ελληνισμού, επροπορεύοντο δύο επίσκοποι καί ήκο- λούθει μετά θρήνων σύμπας ό στρατός καί λαός τού Μεσολογγίου. Παρα­τίθεται επίσης ό επικήδειος λόγος, τον όποιον εξεφώνησεν ό Σπ. Τρικού- πης, αληθές φιλολογικόν αριστούργημα, δστις, μεταφρασθείς τότε εκ των « Ελληνικών Χρονικών » είς τον ευρωπαϊκόν Τύπον καί Ιδίως είς τον αγ­γλικόν, είχε προξενήσει κατάπληξιν καί ενίσχυσε τό φιλελληνικόν ρεύμα. Τε­λειώνει δε ό λόγος τού Τρικούπη με την ακόλουθον θαυμασίαν στροφήν προς την κόρην τού Βύρωνος : « Ή πατρίδα του τό Μεσολόγγι, σφιγκταγ- γαλιάζει, ως σύμβολον τής αγάπης του, τον πνεύμονά του, δεξου καί σύ, γλυκύτατε καρπέ τής καρδίας τού άποθανόντος, δεξου τό πτώμα του, τήν καρδίαν του, τα εντόσθιά του. Σού τα ξεπροβοδεΤ ή Ελλάς δλη μαυροφο- ρεμένη, δλη απαρηγόρητη... Μάθε εύγενεστάτη κόρη, δτι στρατηγοί εβάστα- ξαν εις τούς ώμους των, καί τον εφερον εις τήν εκκλησίαν. Χιλιάδες "Ελλη­νες στρατιώται εσκέπαζαν τα δεξιά καί αριστερά μέρη τού δρόμου, δθεν τα εδιάβαιναν, καί στόματα τών τουφεκιών, δπου εκατάφαγαν τόσους καί τόσους τυράννους, ήσαν δλα γυρισμένα κατά τήν γήν, ωσάν να ήθελαν να πολεμή­σουν τήν γήν, δπου τούς άρπαξε τον ειλικρινή φίλον τους. "Ολα αυτά τα πλήθη τών στρατιωτών μέ τό σπαθί ταύτην τήν στιγμήν είς τήν μέσην, μέ τό τουφέκι είς τον ώμον, καί έτοιμοι να εκστρατεύσουν εναντίον τού ασπόν­δου εχθρού τού Χριστού καί τού ανθρώπου, περικυκλώνουν το νεκρικόν του κρεββάτι καί ορκίζονται να μή λησμονήσουν ποτέ τάς θυσίας τού πατρός σου, καί ποτέ να μή άφήσουν να πατηθή από βάρβαρον καί τυραννικό πο­δάρι ό τόπος εις τον όποιον εύρίσκονται τα άπομεινάρια του... ». Πόσον επραγματοποιήθη ή προ τού νεκρού τού μεγάλου ποιητού καί φιλέλληνος τραγική αυτή ύπόσχεσις... "Εν έτος βραδύτερον τό Μεσολόγγι, αντί να παραδοθή, επροτίμησε να άνατιναχθή είς τον αέρα.

Πιστοτάτη είναι ή περιγραφή τής πολιορκίας τού Μεσολογγίου ύπό τών ήνωμένων Τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων καί τής δραματικής καρ­τεροψυχίας τών ηρώων. Τα « Ελληνικά Χρονικά» ϊσταντο ως ό παρήγορος άγγελος παρά τό πλευράν τών μαχομένων, εμψυχώνοντα αυτούς είς αντοχήν καί θυσίας χάριν τής ελευθερίας. Είς τό φύλλον τής 20 Φεβρουάριου 1826 άναγιγνώσκομεν : « Πολλάκις τα « Ελληνικά Χρονικά » έλαβον διακοπήν μέ λόγον βάσιμον. Μία από τάς διακοπάς ταύτας είναι καί ή παρούσα, ήτις στηρίζεται εις αίτιας πολύ βασιμωτέρας καί Ισχυροτέρας από τάς πρώτας. Διότι, ενφ κατεκρημνίσθησαν από τό άδιάκοπον πύρ τών εχθρών καί άλλαι πολλαί τής πόλεως οίκίαι, τό τυπογραφεΐον έμεινεν ωσαύτως εκτεθειμένον _

καί επαπειλεΐται το αυτό δυστύχημα. Διά να φυλαχθή λοιπόν το δργανον τούτο, δργανον δι* οΰ ή Ευρώπη μανθάνει ότι οί “Ελληνες ήξεύρουν να νικούν τα τακτικά στρατεύματα, έπρεπε να μεταφερθή εις τόπον άσφαλέστε- ρον. Καί διά την μετακόμισιν ταΰτην επέρασαν μερικα'ι ήμέραι, ώστε να άργοπορήση ή δημοσίευσις τής εφημερίδος». Άλλ* αυτό ήτο το τελευταϊον φΰλλον των « Ελληνικών Χρονικών ». Την επομένην μία βόμβα κατέστρεψε το τυπογραφειον.

Αρχίζουν τώρα αί δραματικαί ήμέραι τών « ελευθέρων πολιορκημέ- μένων ». Ό ’Ιάκωβος Μάγερ, μη δυνάμενος πλέον να πολεμήση μέ την πέν- ναν του, έλαβε το δπλον είς τάς χεΐρας και έσπευσε παρά το πλευράν τών πολεμιστών, ήτο δέ ήμέραν καί νύκτα πανταχοΰ παρών, ενθαρρύνουν τάς ήμέρας τούς μαχομένους καί τάς νΰκτας τον επισκευάζοντα τα προχώ­ματα λαόν.

Εξαντλούνται τα πυρομαχικά καί εντός ολίγου ή άντίστασις θα ήτο πλέον αδύνατος· Έ ν τούτοις, οί πολιορκημένοι δεν δέχονται τάς προτάσεις τού Ίμπραήμ να παραδώσουν την πόλιν διά συνθήκης καί να αναχωρήσουν εντίμως μετά πάσης εγγυήσεως ασφαλείας. ’Αποφασίζουν, άνδρες, γυναίκες καί παιδιά, να διασχίσουν μέ το ξίφος είς τάς χεΐρας τάς εχθρικός τάξεις καί δσοι σωθούν να καταφύγουν είς τούς ελευθέρους αδελφούς των, οί άλλοι να άποθάνουν διά τήν ελευθερίαν. Οί γέροντες και οί ασθενείς κλείονται εντός τής πυριτιδαποθήκης δια να τιναχθούν εις τον αέρα, όταν δ εχθρός θά εϊσέβαλλεν είς τήν πόλιν. Εις τήν άπόφασιν αυτήν, ή οποία κατά τήν εποχήν εκείνην ένέπνευσε μεγάλους ποιητάς καί σήμερον δέ ακόμη θαυμάζεται ως ή πλέον συμβολική θυσία υπέρ τής ελευθερίας, ιδίως διότι ελήφθη κατ’ άπόφασιν ομόφωνον, στρατιωτών, γερόντων, γυναικών καί παίδων ακόμη, άνευ ούδεμιάς απολύτως άντιρρήσεως ή λιποψυχίας, φαίνεται δτι επέδρασε σημαντικώς ό Μάγερ, δστις άλλωστε εκτός τής δημοφιλίας του, ήτο καί μέλος τής διοικούσης τήν πόλιν επιτροπής, επί πλέον είχεν δρισθή αρ­χηγός ενός τών στρατιωτικών σωμάτων. Τήν νύκτα τής 10 Απριλίου 1826 έλαβε χώραν ή θρυλική “Εξοδος τού Μεσολογγίου. Οί δλίγοι διασω- θέντες άφηγούντο δτι δ Μάγερ, διατηρών καί κατά τήν τραγικήν εκείνην ώραν τό θάρρος καί τήν διάθεσίν του, ενεψύχωνε τα γυναικόπαιδα ιδίως προς καρτερίαν καί αντοχήν. ’Εκεί εΰρε μετά τών ήρώων, ήρως καί αυτός, τον θάνατον. Ούτω, δ θεμελιωτής αυτός τής ελληνικής δημοσιογραφίας ’Ιάκωβος Μάγερ, ξένος φιλέλλην εκ καταγωγής, άλλ’ “Ελλην εκ πολιτογρα- φήσεως καί λόγψ τής μεγάλης εθνικής του δράσεως, έπεσεν ως ήρως είς τον πλέον άξιοθαύμαστον καί πολυύμνητον εξ δλων τών αγώνων τής ελευθερίας, τούς δποίους εγνώρισεν ή ιστορία’ τό όνομά του, ως καί τής εφημερίδος του, τών « Ελληνικών Χρονικών », συνδέεται άρρήκτως προς τήν ενδοξοτέ­ραν εποποιίαν τής ελληνικής φυλής.

Εις το Μεσολόγγι κατά τήν διάρκειαν τής εκεί διαμονής του λόρδου Βύρωνος εξεδόθη καί είς ξένας γλώσσας εφημερίς μέ τον τίτλον « Ελληνι­κός Τηλέγραφος». Ό κόμης Γκάμπα μάς πληροφορεί εις το βιβλίον του, δτι ή εφημερ'ις αυτή είχε σκοπόν άφ' ενός μεν να θέση εις πνευματικήν επι­κοινωνίαν τούς εξ όλου τού κόσμου συγκεντρωμένους είς Μεσολόγγι πολε- μιστάς φιλέλληνας, άφ’ ετέρου δε να κυκλοφορή είς το εξωτερικόν καί ούτω να γίνωνται εύκολώτερον γνωστά τα γεγονότα τής ελληνικής επαναστάσεως. Διά τούτο καί τα άρθρα έδημοσιεύοντο εις ήν γλώσσαν εγράφοντο. Ό Βύ­ρων, λόγφ τού σκοπού τής εφημερίδος αυτής, δχι μόνον δεν άντετάχθη, άλλα καί ενίσχυσε χρηματικώς τήν έκδοσίν της. Έ π ί πλέον εξέλεξεν δ ίδιος διά τήν προμετωπίδα το ομηρικόν απόφθεγμα :

"Ημισυ γαρ τ ’ αρετής άποαινυται ενρύοπα ΖευςΆνέρος, εντ αν μιν κατά δούλων ήμαρ §λ·ησιν.

θέλων ούτω να δικαιολογήση διά τής μακραίωνος δουλείας τα ελαττώματα των νεωτέρων ‘Ελλήνων. Εις τα αρχεία τού φιλελληνικού κομιτάτου τού Λονδίνου άνευρέθη πλήρης σειρά τού «Ελληνικού Τηλέγραφου». Έξεδί- δετο καθ’ εβδομάδα, δ τίτλος του είναι ϊταλιστί (Telegrafo Greco), ως καί μέγα μέρος τής ύλης του, δεδομένου δτι δ Γκάμπα, είς τον δποΐον είχεν άνατεθή ή διεΰθυνσις, ήτο ’Ιταλός. Εΰρίσκομεν δμως πολλά άρθρα είς άλλας ευρωπαϊκός γλώσσας. Τό πρώτον φΰλλον εξεδόθη τήν 20 Μαρτίου 1824 καί το 21ον, τελευταΐον τής ύπαρχούσης σειράς, τήν 7 Αύγουστου 1824. Τό τελευ- ταΐον τούτο έχει γραφή εξ δλοκλήρου εις τήν γαλλικήν, ίσως διότι δ Γκά- μπα, μετά τον θάνατον τού Βύρωνος, έγκατέλειψε τήν Ελλάδα. Χρονογρά­φοι τινές τής ελληνικής επαναστάσεως άφίνουν νά πιστεύσωμεν δτι δ λόρδος Βύρων συνειργάζετο τακτικώς είς τήν εφημερίδα αυτήν. Τούτο φαίνεται ακριβές, δεδομένου δτι μετά τον θάνατόν του άνευρέθη χειρόγραφον έργου του φέρον τίτλον « περί τής σημερινής εν Έλλάδι καταστάσεως » προοριζόμε- νον προς δημοσίευσιν είς τον «Ελληνικόν Τηλέγραφον» προς διαφώτισιν των ξένων. Είναι δυσχερές νά εΐπη τις μετά θετικότητος ποία εκ τής ύλης τού « Ελληνικού Τηλεγράφου » οφείλεται εις τήν γραφίδα τού λόρδου Βύρωνος, δεδομένου δτι πάντα είναι άνώνυμα. Πάντως ή μικροσκοπική αυτή εφημε­ρίς τού Μεσολογγίου περιλαμβάνει άγνώστους εξ άλλων πηγών σελίδας τού μεγάλου "Αγγλου ποιητοΰ καί τούτο αυξάνει τήν σημασίαν της.

*Ως δευτέραν μετά τό Μεσολόγγι πόλιν προς έκδοσιν εφημερίδος, δ συνταγματάρχης Στάνοπ εξέλεξε τάς Αθήνας. Μεταβάς αυτοπροσώπως εκεί, άπηύθυνε τήν 20 'Απριλίου 1824 προς τήν πόλιν επιστολήν, εις τήν δποίαν μεταξύ άλλων γράφει : « 'Αθηναίοι : Σάς δνομάζω ’Αθηναίους, επειδή είσθε οι άπόγονοι εκείνου τού παλαιού, σοφού, άνδρείου καί περιφήμου λαού, επειδή άποκτήσατε άνδρείως καί εφυλάξατε φρονίμως τήν ελευθερίαν. 'Εγώ

εστάλην προς ημάς ως επίτροπος του εν Λονδίνφ Ελληνικού κομιτάτου. Δεν αγαπώ να σάς βαρΰνω με μακράν τινα διήγησιν των καλών δσα προξε­νεί ή ελεύθερα ενέργεια του νοός επί τών έργων τών διοικητών ενός έθνους. Τούτο γνωρίζοντες οί εις την ’Αγγλίαν φίλοι σας, έστειλαν εις την Ελλάδα μερικάς τυπογραφίας. Μίαν άπ’ αύτάς προσφέρω εν ονόματι του κομιτάτου προς τους Αθηναίους. ”Ας την μεταχειρίζωνται εις το συμφέρον του λαοί). "Ας την φυλάγουν ως ίεράν παρακαταθήκην τής αγάπης τών Βρεττανών προς τούς Έλληνας... 'Αθηναίοι σείς ήξεύρετε καλώς δτι σκοπός τής διοι- κήσεως πρέπει να είναι ή κοινή ευδαιμονία, δπερ εστί τα μεγαλύτερα αγαθά πρέπει νά είναι τών πολλών... "Ωστε νά διορθωθή ή κατάστασις τών πρα­γμάτων, δ λαός πρέπει ή νά καταφυγή εις την φυσικήν του δΰναμιν ή νά μεταχειρισθή τον νουν του καί την αλήθειαν εναντίον τών κακών διά τής ελευθερίας του τύπου... ». ^

Ή πόλις τών ’Αθηνών άπήντησε δι’ επιστολής προς τον Στάνοπ ευχα­ριστούσα διά το άξιόλογον δώρον τής τυπογραφίας, « ήτις βέβαια πολύ συνεισφέρει εις τού λαού τον φωτισμόν καί την ελευθερίαν ». Ούτως ήρχισε την εκδοσίν της την 20 Αύγούστου 1824 ή « Έφημερίς τών Α θηνών». Συντάκτης αυτής ώρίσθη ό Γ. Ψύλλας, άνήρ εξ ίσου με τον Στάνοπ καί τον Μάγερ φιλελευθέρων ιδεών. Κάτωθι τού τίτλου ή « Έφημερίς τών ’Αθηνών» φέρει το απόσπασμα τού ελληνικού πολιτεύματος:« Οί "Ελληνες έχουν το δικαίωμα νά κοινοποιούν καί με άλλους τρόπους καί με τα μέσα τής τυπογραφίας δ,τι στοχάζονται διά το καλόν» καί την ρήσιν «ή παρρη­σία είναι ή ψυχή τής διοικήσεως ». Τα άρθρα τού Ψύλλα διεπνέοντο υπό απολύτως ανεξαρτήτων σκέψεων, αί δε κριτικαί του πολλάκις ύπερέβαινον τα συνήθη δρια. Τούτο ήνώχλει τήν κεντρικήν κυβέρνησιν, ή οποία προέβη εις διαβήματα διά νά ύπομνήση εις τον εκδότην τής « Έφημερίδος τών ’Αθηνών » τήν κρισιμότητα τής καταστάσεως καί άνακόψη τήν πολεμικήν του. Δύναται δμως νά λεχθή δτι εις το άναπτυχθέν ήρωϊκόν φρόνημα τών ’Αθηναίων, το όποιον ώδήγησεν αυτούς κατά τήν περίοδον αυτήν καί ιδίως κατά τήν άκολουθήσασαν πολιορκίαν τής Άκροπόλεως εις αξιοθαύμαστα υπέρ ελευθερίας έργα, συνέβαλε σπουδαίως ή έκδοσις τής « Έφημερίδος τών ’Αθηνών ».

Είς τήν εν λόγφ εφημερίδα εκτός πλείστων πολυτίμων διά τήν ιστορίαν τού άγώνος ειδήσεων περί τής καταστάσεως τών ’Αθηνών καί τού εις τήν Στερεάν Ελλάδα πολέμου, εδημοσιεύθησαν καί πολλά εθνοπλαστικά καί μορ­φωτικά άρθρα, ως καί πληροφορίαι περί τής εκπαιδευτικής κινήσεως. ‘Η « Έφημερίς τών ’Αθηνών » συνέχισεν άνωμάλως πως τήν εκδοσίν της μέχρι τής 15 ’Απριλίου 1827. Κατά τήν εποχήν αυτήν εισβάλλουν τα τουρκικά στρατεύματα εκ νέου είς τήν ’Αττικήν. Οί "Ελληνες κλείονται είς τήν Άκρό- πολιν, ή πόλις εγκαταλείπεται καί τα γυναικόπαιδα μεταφέρονται είς τήν

Σαλαμίνα. ‘Η « Έφημερίς των ’Αθηνών » δεν ήδΰνατο πλέον να συνέχιση την εκδοσιν της καί το τυπογραφείόν της μετεφέρθη αλλαχού δια τας άνάγ- κας τής Διοικήσεως1.

ΕΙς το Ναΰπλιον, έδραν τής Διοικήσεως, απεστάλησαν τρία τυπογρα­φεία καί πιεστήρια. Κατά τας κρίσιμους εκείνας ημέρας τής θανάσιμου πά­λης κατά των πολλαπλασίων δυνάμεων του εχθρού καί τής εσωτερικής διαι* ρέσεως, ή κεντρική κυβέρνησις, δεν ήτο δυνατόν, δσον καί αν ήθελε επιμείνει ό Στάνοπ, να επιτρέψη ελευθέραν δημοσιογραφίαν εντός τής πρωτευοΰσης. *Η υπό εκδοσιν εφημερίς άπαραιτήτως επρεπε να είναι το επίσημον δργανον τής Κυβερνήσεως. Καί πράγματι, ως επίσημον κυβερνητικόν δργανον ενεφα- νίσθη την 7 ’Οκτωβρίου 1825 ή «Γενική Έ φημερίς» καί εκδότης αυτής ώρίσθη ό γνωστός μας ήδη από τον « Λόγιον Έρμήν » τής Βιέννης καί τήν « Σάλπιγγα Ελληνικήν » τής Καλαμάτας Θεόκλητος Φαρμακίδης, δστις τήν φοράν αυτήν εδέχθη να διορισθή επισήμως διά κυβερνητικοί διατάγματος « εφημεριδογράφος τής Διοικήσεως » .‘Η « Γενική Έφημερίς» εν τή άρθρο- γραφίφ της εξεπροσώπει βεβαίως τας γνώμας τής κυβερνήσεως καί κατά τοΰτο είναι ενδιαφέρουσα, ώς δίδουσα εικόνα τής επισήμου Ελλάδος. Είναι δε εξαιρετικώς πολύτιμος διά τήν ιστορίαν του ελληνικού άγώνος, διότι περιέχει πάντα τα διατάγματα καί εν γένει τας επισήμους πράξεις καί προ­κηρύξεις τής κυβερνήσεως καί των τοπικών διοικήσεων καί στρατιωτικών αρχηγών Ελλήνων καί φιλελλήνων, πρακτικά τών Βουλών, ώς καί τας επι­σήμους πληροφορίας περί τής ναυμαχίας του Ναυαρίνου, τών μαχών καί τών εν γένει επεισοδίων τής ελληνικής επαναστάσεως. Είναι ή μετέπειτα επίση­μος «Έ φημερίς του Ελληνικού Κράτους» (Έφημερίς τής Κυβερνήσεως) συνεχιζομένη μέχρι σήμερον.

Καθ’ δν χρόνον το φιλελληνικόν κομιτατον του Λονδίνου διέσπειρεν άνα τήν Ελλάδα τυπογραφεία, το κομιτατον τών Παρισίων δεν ήθέλησε να ύστερήση καί είς τοΰτο ακόμη. “Ηδη από του 1822 ό φανατικός λάτρης τής τυπογραφίας καί τής εφημεριδογραφίας ’Αδαμάντιος Κοραής εξώθει τούς Γάλλους φιλέλληνας προς αποστολήν τυπογραφείου δΓ εκδοσιν εφημερίδος εϊς τήν Ελλάδα, ήθελε δε έδραν τής εφημερίδος αυτής τήν "Υδραν, τής οποίας τα ήρωϊκά κατορθώματα εξυμνεί καί τής οποίας οι αρχηγοί Κουν- τουριώται ήσαν φίλοι του, ευρισκόμενοι μετ’ αΰτοΰ εις τακτικήν αλληλογρα­φίαν. Ό πάντοτε πρόθυμος να εξυπηρετήση τήν Ελλάδα λόγιος εκδότης καί φιλέλλην Διδότος άνέλαβε να στείλη εις τήν "Υδραν τυπογραφικός εγκα­ταστάσεις, αί όποΐαι εφθασαν εκεί κατόπιν μακρών περιπετειών. Τήν 10 Μαρτίου 1824 εξεδόθη εις τήν "Υδραν ό «Φίλος του Νόμου». Τήν διεΰ· θυνσιν άνέλαβεν ό Ιταλός φιλέλλην Ιω σήφ Κιάππε, γνώστης τής ελληνικής γλώσσης καί θιασώτης τών ριζοσπαστικών ιδεών όχι ολιγώτερον τών εκδο­τών τών « Ελληνικών Χρονικών » καί τής « Εφημερίδος τών ’Αθηνών ».

Ό διελθών την εποχήν εκείνην εξ "Υδρας "Αγγλος φιλέλλην "Εμερσον γρά­φει εις τάς κατά το 1825 εκδοθείσας εντυπώσεις του, δτι δ «Φίλος του Νόμου » εξεδίδετο εις 500 περίπου αντίτυπα, τα τυπογραφικά στοιχεία μόλις έπήρκουν διά τάς δύο μικρός σελίδας, ή δέ έλλειψις πιεστών ήνάγκαζε τούς συντάκτας να κάμνουν μόνοι των την εκτύπωσιν. ‘Ως προς τάς φιλελεύθερος τάσεις καί την άσκουμένην επίβλεψιν, μάς πληροφορεί δτι με μεγάλην δυσκο­λίαν καί χάρις εις τάς άρχαϊζούσας εκφράσεις του διέφευγε την αυστηρόν επίβλεψιν του Λαζάρου Κουντουριώτου. Ό « Φίλος τού Νόμου » εξεδίδετο μέχρι τής 27 Μαΐου 1827, δτε διέκοψε την εκδοσίν του καί το τυπογρα- φείόν του μετεφέρθη εις τήν Αίγιναν.

Κυρίαι καί Κύριοι, εις το σημεΐον αυτό παύει ή ιστορία τού ελληνικού Τύπου των προεπαναστατικών καί επαναστατικών χρόνων. "Ηδη από τού Καποδίστρια, ευθύς δηλαδή ως άνεγνωρίσθη ή πολιτική αυθυπαρξία, έστω καί εν μέρει, τού ελληνικού λαού καί συγκροτείται ελληνικόν κράτος, ή δήμο- σιογραφία καταλαμβάνει τήν πρώτην θέσιν εις τήν πολιτικήν καί κοινωνι­κήν ζωήν τού τόπου, αποτελούσα με τάς αξίας της, δσον καί με τα σφάλ­ματά της το κάτοπτρον τής θυελλώδους νεοελληνικής εξελίξεως. Εις δ,τι άφορφ τήν εφημεριδογραφίαν τών δύο περιόδων, προεπαναστατικής καί επα­ναστατικής, αί δποΐαι άνήκον εις τό θέμα μας προς εξέτασιν τής θέσεως τού Τύπου ως παράγοντος τής νεοελληνικής άναγεννήσεως, δυνάμεθα να εΐπω- μεν εν συμπεράσματι τα ακόλουθα: Σπανίως Τύπος συνεδέθη τόσον άρρη­κτους καί προσέφερε τόσον σημαντικός υπηρεσίας εις τό έθνος του, δσον ό ελληνικός προ καί κατά τήν επανάστασιν τού 1821. "Ηρχισε τήν ιστορίαν του με τό πρώτον απολυτρωτικόν κίνημα τού Ρήγα Βελεστινλή, οί δέ πρώ­τοι "Ελληνες δημοσιογράφοι ήσαν συνεργάται τού πρωτομάρτυρος καί Ιθυ- σιάσθησαν εΐς τό μέγα δνειρον τής ελληνικής ελευθερίας. Συνέχισε κατά τα μετέπειτα έτη τής δουλείας να άναμορφώνη τό έθνος καί να θερμαίνη τήν ψυχήν τών δούλων προς παρασκευήν τού μεγάλου άγώνος. "Οτε δέ δ άγων αυτός εκηρύχθη, ό ελληνικός Τύπος άνέκυψεν άπό τής πρώτης στιγμής εν τφ μέσφ τών μαχομένων, επάλαισε παρά τό πλευρόν των, ενεθουσίασε καί ενεθάρρυνε τούς πολεμιστάς, ώθησεν αυτούς διά τού παραδείγματος του, άκόμη καί τής μεγάλης θυσίας υπέρ τής ελευθερίας, ενφ συγχρόνως διεπαι- δαγώγει καί άνεμόρφωνε τον ελεύθερον ελληνικόν λαόν. Τυπογραφεία τών πρώτων εφημερίδων άνετινάχθησαν εις τον άέρα άπό τάς βόμβας τών Τούρ­κων, καί δημοσιογράφοι, οσάκις δέν ήδύναντο πλέον να πολεμήσουν μέ τήν γραφίδα, έσπευδον είς τήν πρώτην γραμμήν τού πυρός, δπου εύρισκον ηρωι­κόν θάνατον. Ούτως δ ελληνικός Τύπος κατέστη πρωταρχικός παράγων τής νεοελληνικής άναγεννήσεως καί άπέκτησε τίτλους εθνικής ευγνωμοσύνης.

U f i f + f c ·* ' φ / * d

Ί φ ψ ^ Κ ^ ' ' < * * » » 4 r ί φ * ύ 0 < ψ ,

Λ νψ*νΜ%*m km ,(f| #»*^ -Τ ' ?d V j λ , ..:, Λ ?■* Λ J ? L ■:;

4 * 5 M W l ^ 7 * Ì « « ^ à S P

? * i tb jkiw 9nΡψ${φΙ

1*$*βφ$**φΙ** ~ Tifici* WWjÆir1*7Sjh>tf*uJìu>*'fò fc - # iitî î·fà

i l i §ÿf$V *V W i^W w y*Ç ûppfôù{

Cod. Vindob, Theol. Gr. CCCXXV, f. 148v.Φωτοτυπία τοϋ Βιενναίου κώδικος 325 ( ςρ. 148ν )

τοΰ περιέχοντος τόν Παραμυθητικόν λόγον τού Θεοφάνους.

ΦΑΙΔΩΝΟΣ Κ. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΟΥΎ φηγητοΰ τοΰ ΠανβπιστημΙου ’Αθηνών

ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΜΥΘΗΤΙΚΟΣ ΕΠΙ TQ ΘΑΝΑΤΆ ΜΙΧΑΗΛ ΡΑΛΗ (1466)

Μεταξύ των μελών τής οικογένειας Ράλη *, ατινα διέπρεψαν κατά τον ΙΕ ' αΙώνα, εξέχουσαν θέσιν κατέχει 6 Μιχαήλ Ράλης, αρχηγός Ελλήνων « στρατιωτών » διακριθεΐς πολλάκις καί πολλαχόθεν επαινούμενος επί τή άνδρείςι του 8. Ούτος μετέσχε τής υπό τών Ενετών πολεμικής επιχειρήσεως κατά τών Πατρών, αλλ* άποτυχούσης τής εκστρατευτικής ταύτης απόπειρας δ Μιχαήλ Ράλης συνελήφθη υπό τών Τούρκων (περί τα μέσα Αύγουστου τοΰ 1466 ) καί άνεσκολοπίσθη 8.

Έπ'ι τφ θανάτφ τοΰ γενναίου τούτου άνδρός συνετάγη έμμετρον επί­γραμμα υπό τοΰ « σοφοΰ » Ίωάσαφ, άποκείμενον εν τφ Cod. Bodl. Mise. 120 (Auct. F.6.26), qp. 175r-175v4, ώς και λόγος παραμυθητικός προς τον πατέρα τοΰ Μιχαήλ Ράλη, Γεώργιον, υπό τοΰ Θεοφάνους, μεγάλου ρήτορος τής Μεγ. Εκκλησίας καί είτα μητροπολίτου Μήδειας, παραδιδόμενος διά δύο κωδίκων, τοΰ Cod. Vindob. Theol. Gr. CCCXXV, φ. 148r- 151νβ καί τοΰ Cod. Athon. 5400 ( Ivir. 1280), 5 6. 1 2 3 4 5 6

1. Περί τών μελών τής οικογένειας ταύτης βασική παραμένει ή εργασία τοΰ Ά . X. Χ α τ ζ ή , ΟΙ Ραούλ Ράλ Ράλαι ( 1080 -1800). Kirchhain N. - L. 1900. Πρβλ. καί σχετικός παρατηρήσεις Ν. Βέ η , « Βυζαντίς » 2 (1911), σ. 250-255. — B. Α. Μ υ σ τ α κ ί δ ο υ , Οί Ράλ(λ)αι, « Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών » Ε' ( 1928 ), σ. 256 - 282.

2. *Α. X. Χ α τ ζ ή , ΟΙ Ραούλ Ράλ Ράλαι..., ένθ’ άν., σ. 50-53.3. Ά . X. Χ α τ ζ ή , ΟΙ Ραούλ Ράλ Ράλαι..., ένθ’ άν., σ. 52 -53 (αναδημο­

σιεύονται— έκ τών ύπό Κ. Σ ά θ α «Μνημείων Ελληνικής Ιστορίας», τόμ. IX, Paris 1890 — αποσπάσματα εγγράφων άφορώντων εις τήν γενικωτέραν δράσιν καί τον ηρωικόν θάνατον του άνδρός ).

4. Η. Ο . C o x e, Catalog! codd. mss. Bibliothecae Bodleianae, t. I , Ox­ford 1853, στ. 690. Φωτογραφίαν τοΰ κειμένου άπέστειλεν είς έμέ έκ Λονδίνου ό μα­θητής μου κ. Λάζ. Κριςζής.

5. D. D e N é s s e l , C atalogus... codicum manuscriptorum graecorum ..., Pars I, Vindobonae MDCXC, a. 438. Φωτογραφίαν τοΰ κειμένου έλαβε τή παρα- κλήσει μου ό φίλος κ. Γ. Μποζώνης.

6. Σ π . Λ ά μ π ρ ο υ , Κατάλογος τών εν ταϊς Βιβλιοθήκαις τοΰ Αγίου νΟρους

Άμφότερα τα κείμενα παραμένουν μέχρι τούδε ανέκδοτα1.Τίς είναι ό συντάκτης τού επιγράμματος, δ εν τη επικεφαλίδι αυτού ώς

« σοφός » χαρακτηριζόμενος, δεν γνωρίζομεν. Πλείονα τουναντίον στοιχεία κατέχομεν περί του Θεοφάνους 2, μεγάλου ρήτορος8, μεγάλου οίκονόμου της Μεγ. 'Εκκλησίας — επί τής εποχής του οικουμ. πατριάρχου Γενναδίου Β' Σχολαρίου — κα'ι είτα μητροπολίτου Μήδειας4.

'Οπωσδήποτε τα εν λόγφ κείμενα ΰποδηλούν την βαθεΐαν συγκίνησιν, τήν προκληθεΐσαν εκ τοΰ ήρωϊκού άμα δε καί τραγικού θανάτου του Μιχ. Ράλη, καί εν ταΰτφ επιβεβαιούν τήν εύρεϊαν φήμην αυτού ώς γενναίου άνδρός. Και το μέν επίγραμμα, συντεταγμένον είς ιαμβικούς τριμέτρους στί­χους καί άναφερόμενον εις τα ιστορικά γεγονότα τα προηγηθέντα τού θανά­του, ώς καί εις τον τρόπον εκτελέσεως υπό των Τούρκων τού Μιχαήλ Ράλη, είναι εκ των παλαιοτέρων ποιήσεων τού είδους κατά τούς μετά τήν “Αλω- σιν χρόνους. 'Ο δέ παραμυθητικός λόγος, διά τής λογικής διατάξεως των επί μέρους ενοτήτων αυτού, δια τής άναπτυσσομένης επιχειρηματολογίας, καθ’ ήν συχναι είναι αί άναφοραι εις τήν εκκλησιαστικήν γραμματείαν, προς δέ κα'ι τού γενικωτέρου ύφους αυτού, αποβαίνει πρότυπον τού είδους καί ενισχύει τήν Ιφ’ ετέρων μέχρι τοΰδε κειμένων έστηριγμένην κρίσιν περ'ι τής μορφώσεως κα'ι τής συγγραφικής εν γένει ίκανότητος τού Θεοφάνους. 1 2 3 4 *

Ελληνικών κωδίκων. Τόμ. Β'. Έ ν Κανταβριγίφ τής ’Αγγλίας 1900, σ. 260. Φωτο­γραφίαν του κώδικος τούτου δέν ήδυνήθη νά προμηθεύση είς εμέ ό επί τούτψ είδι- κώς έν Ά γίφ "Ορει (θέρος τοΰ 1963) ασχοληθείς Abbé Μ. Richard.

1. Κατωτέρω εκδίδονται τα κείμενα επί τή βάσει των κωδίκων 'Οξφόρδης καί Βιέννης.

2. *Ιδ. περί τούτου Α. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ ε ρ α μ έ ω ς , Θεοφάνους Μήδειας καί Γεωργίου Άμηρούτση επιστολαί ( ’Ανέκδοτα ελληνικά συγγραμμάτια, έγγραφά τε καί άλλα κείμενα) « Ό εν ΚΠόλει Έλλην. Φιλολογ. Σύλλογος ». Παράρτημα ΙΕ' τόμου. ’Εν ΚΠόλει 1884, σ. 18-24. — Σ π. Λ ά μ π ρ ο υ , Έπανέκδοσις ’Επιστολών τοΰ Μητροπολίτου Μήδειας Θεοφάνους, «Νέος Έλληνομνήμων » I (1913), σ. 258 - 275, μετά τών αυτόθι περί τής δράσεως τοΰ άνδρός σημειώσεων καί συναφών παρα­τηρήσεων.

3. 'Υπό τοΰ Ηλιουπόλεως Γ ε ν ν α δ ί ο υ ( Άραμπατζόγλου ] ( « Τό Όφφίκιον τοΰ Μ. Ρήτορος έν τφ Οίκουμενικφ Πατριαρχείφ », περ. « ’Ορθοδοξία» ΙΘ (1944), σ. 173 κέξ. ) δέν άναφέρεται είς τούς μεγ. ρήτορας ό Θεοφάνης.

4. Μ. Γ ε δ ε ώ ν , Έπισημείωσις συμπληροΰσα τά περί τών μητροπολιτών Βι-ζύης καί Μήδειας, « ’Εκκλησιαστική ’Αλήθεια » Γ ', άρ. 26 (30 Μαρτίου 1883), σ. 418.

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α

I

f. I75r Οιδε πέλουσι πόνημα τοϋ σοφού Ίωάσαφ

Προς τον êv τη Παλαιό. Πάτρα φονενθέντα Ράλην | τον εύγενή γε Μι­χαήλ ρωμαλέον εκείνον \ παρά των ασεβών, φευ, ’Ισμαηλιτών τής *Αγαρ.

Ίώ , άγήνορ, τις σ’ έπεφνε, πώς θάνες, πώς ώδ’ άκήδεστος, πανάποτμος μένεις ;

'Εχθρός τις, ώς εοικέ, σ' εκτεινε φθόνφ ;Nat μην, εταίρε, ον τις άλλος, ώς εφης.Χειρί κρατών πρώτιστα τους εναντίους καί δ' αν κατ' αυτών ήνδρισάμην, ώς εδει, τάς σφών φάλαγγας ετρεπον εις δή πόας. j|

Νυν τοί γε, φευ, κλήθρω άείρομαι δλως.’Ίδμεν γάρ άθλον τοϋτ εμοι το Ικρίον εφ' φ με νυν οίκτρώς όρας πεπαρμένον.

N unc prinium edid i e cod. Bodl. M ise. 120 (A uct. F. 6. 26), ff. 175r-v || In titu lo ενγενή ν ρώ μα λα ϊον || 1 άγήνω ρ τις || 2 ώ δ’ || 4 vài || 5 π ρότισ τα || 7 τήδήπόασ 8 κλήθρω || 10 έφ ’ώ ||

5

f. 175ν

10

II

f. 148r Θ ε ο φ ά ν ο υ ς μ ο ν α χ ο ύτού μεγάλου ρήτορος τής άγιας τοϋ Χριστού μεγάλης εκκλησίας

Προς τον πανενγενέστατον κύριον Γεώργιον τον 'Ραελ άποβαλόντα τον παμφίλτατον υιόν αυτού Μιχαήλ

Βαβαιάξ τοϋ άφορήτου πάθους* ίαττατα'ι τής απευκταίας αγγελίας’ φεϋ τοϋ πονηρού συναντήματος. ' Ο δφις δπόσον ϊσχυσε τή ανθρώπινη φύσει κακόν εξεργάσασθαι εν γη, τοιοϋτον άναγκασθείση νποδέξασθαι πάθος. "Εφριξεν αρα καί ό ήλιος, ε ϊ τις αΐσθησις αντφ τής σκυθρωπής ημέρας εκείνης, τήν βαρεϊαν

5 άχθηδόνα. ΤΩ πατρικών αθλίων σπλάγχνων, πώς τής άφορήτου συμφοράς τήν οδύνην ήνέγκατε! τΩ εύγενέστατε πάντων ανθρώπων καί εύτυχέστατε 'Ραέλ,

Nunc primum edidi e cod. Vindob Theol. Gr. CCCXXV, ff. 148r-151v|; In titulo άποβάλλοντα et post μιχαήλ scr. : μ(ε)τ(ά) τριών έγκόνων αντον\\2 αν­θρώπινη H 3 άναγκασθεΐσα (| 4 αϊσθΐσις [| βαρέαν | | 5 απλάγχων | | άφορήτου 1 6 οδύνην ήνέγκατε ||

οϊας δυστυχίας εκοινώνησας, οίον υιόν εζημιώθης, δν περιόντα εμακάρισαν πασαι μητέρες καί ηϋξαντο καί τους αυτών τοιούτους είναι, άποθανόντα δε έθρήνησαν, ώς έκαστη το εαυτής τη γη κατακρύψασα.

10 Ίου , ιού, δπως το μέγα καί περιφανές τοϋτο γένος κατέπεσεν, ωςερείσματος ύφαιρεθέντος κατασπασθέν, εφ1 ω όσον μεν έστέναξα καί δ άφήκα δάκρυον, τ ί χρη καί λέγειν ; Και γάρ τις οϋτω λίθινος την καρδίαν η έξω παν-

f.148v τελώς της ανθρώπινης φύσεως, || ώστε απαθώς ενεγκεϊν το συμβάν ή μετρίω πάθει την ψυχήν καταληφθήναι ; Οϊκου λαμπρού διαδοχή, έρεισμα γένους,

15 πατρίδος ελπίς, γονέων ευσεβών βλάστημα υπό μυρίαις εύχαις εντραφέν, εν αύτώ τώ ανθεί τής ηλικίας εκ μέσου τών πατρικών χειρών άναρπασθείς οϊχε- ται. Ταϋτα ποιαν άδάμαντος φύσιν ούχ ικανά έλκύσαι καί εις συμπάθειαν άγαγεϊν, ώστε ούδεν μέγα ει και τοΐς φιλοσοφοϋσι καί κατά τών τοιούτων συμφορών εποχυρουμένοις διά βάθους ήψατο το κακόν.

20 ’Εάν μεν ούν ποτνιάσθαι επί τοϊς συμβάσι καί δακρύειν βουλώμεθα, ούκεξαρκέσει ήμιν δ χρόνος τοϋ βίου, πάντες δέ άνθρωποι μεθ1 ημών στένοντες παραστήσαι τώ πάθει τον δδυρμόν ου δυνήσονται. ’Αλλά, καν το τών πο­ταμών ρεύμα δάκρυον γενήσεται, εκπληρώσαι τών συμβάντων τον θρήνον

24 ούκ εξαρκέσει.1 Εάν μέντοι θελήσωμεν το τού Θεού δώρον, δ εναπέθετο εν ταϊς f.149r καρδίαις ημών, προενεγκεΐν νύν, τον λογισμόν τον σώφρονα, || δς καί εν ταϊς

εύημερίαις μέτρα οίδε ταϊς ψυχαϊς ημών όρίζειν καί εν ταϊς κατηφεστέραις περιστάσεσιν ύπόμνησιν αγειν, τών ανθρωπίνων παθών καί συμφορών εστι τά υποδείγματα καί επί πάσιν, δτι πρόσταγμα Θεού εστι το μή λυπεϊσθαι επί τοϊς κεκοιμημένοις τούς εις Χριστόν πεπιστευκότας διά την ελπίδα τής άνα-

30 στάσεως και δτι τής μεγάλης υπομονής μεγάλοι παρά τώ αθλοθέτη οι στέφα­νοι τής δόξης άπόκεινται.

’ Εάν επιτρέψω μεν τώ λογισμφ ταϋτα ήμϊν κατεπάδειν, τάχα αν εϋροιμέν τινα μετρίαν τού κακού λύσιν. Μή γάρ απρονόητα τά ήμέτερα, εύγενέστατε ψυχή καί σώματι. Και πώς, δτι ου στρουθίον πίπτει εις τήν παγίδα άνευ

35 θελήματος τού πατρός ημών τού εν ούρανοϊς ; "Ωστε, εϊ τι γέγονε, θελήματι γέγονε τού κτίσαντος ημάς Θεού, τώ δέ θελήματι αυτού τις άνθέστηκε ;

f.14?v Καταδεξώμεθα, παρακαλώ, το συμβάν. Δυσανασχετούντες γάρ || ούτε το γενόμενον διορθούμεθα καί εαυτούς προσαπόλλυμεν. Μή κατηγορήσωμεν τής δικαίας κρίσεως τού Θεού. ’Αμαθείς εσμεν, ώστε τά άρρητα αυτού κρίματα

V7 μεμακάρισαν | | 8 αυτών | | 11 έρείσματος | | 15 μϊρίαις || 17 Ικανή || 19 επεχνρομέ-

νοις II ήψατο | | 20 βουλοίμεθα | | 22 παριστώσαι | | όδυρμόν || 23 σνμβάτων || 24 ονκεξαρκέ-σει H ένάπέθετο || 25 προενεγκεΐν || 26 είδε || 27 εστι || 33 ήμέτερ || 34 ψυχχ\ || παγίδαν

η36 άνθέστϊκε | | 37 καταδεξόμεθα | | 38 προς άπ&λλϊμεν | | 39 άμαθής έσμ'εν | | δρρτα ||

28 κέξ. : « ού Qελομεν δέ ημάς άγνοείν... περί τών κεκοιμημένων, iva μή λνπήσθε καθώς καί οι λοιποί οί μή έχοντες έλπίδα » Α' Θεσσ , Δ 13.

40 δοκιμάζειν. Νύν σου λαμβάνει την δοκιμήν δ Κύριος της προς αυτόν αγάπης. Νϋν πάρεστί σοι καιρός τής υπομονής την μερίδα των μαρτύρων λαβεϊν. Μεγα το πάθος φημ'ι κάγώ, άλλά μεγάλοι καί οι παρά Κυρίου μισθοί τοίς ύπομένουσιν από γεννήσεως υιόν. Τί ούν παράδοξον, εί δ θνητός άπέθανεν ; ’Αλλά λυπεί ημάς το παρά καιρόν. wΑδηλον; εί μη εύκαιρον τούτο’ το γάρ

45 συμφέρον μόνος δ Θεός οίδε, δς καί προς το κρεϊττον μεταποιεί τα πάντα.Περίβλεψόν μοι τον κόσμον άπαντα καί εννόησον, άτι πάντα θνητά τά

δρώμενα.3A νάβλεψον προς τον ουρανόν' καί οϋτός ποτέ λυθήσετai’ προς τούς αστέρας' καί οϋτοι ώς φύλλα πεσοϋνται. Πάντα φθαρτά, πάντα μικρόν ύστε-

49 ρον ούκ εσόμενα. rΗ τούτων έννοια παραμυθία έστω σοι τού συμβεβηκότος. f.150r ’Άκουσον φωνής || ήγαπημένου σου φίλου, παρακαλώ. Μη μετρή καθ' έαυτό

τό πένθος' άφόρητον γάρ οϋτω φανειταί σοι, άλλα ταις δωρεαΐς τού Θεού συγκρίνων εντεύθεν εύρήσεις αυτού την παραμυθίαν. 'Ο δούς σοι τον υιόν Θεός έλαβε προς εαυτόν τόν κατ εικόνα αυτού, ΐνα πολλών λύση πόνων καί φροντίδων. Καί συ την τοσαύτην χάριν όλοφύρη ; Αυτός άπό θνητότητος άπα-

55 θανατίζει καί συ όδύρη ; Καί πού ταύτα τής σής αρετής καί φρονήσεως άξια ; Λύει μεν δ φιλάνθρωπος Θεός θανάτω την φύσιν καί ή λύσις προοίμιον άνα- παύσεως γίνεται. Διαιρεί τού σώματος την ψυχήν δ τεχνίτης, ΐνα τό μεν σώμα άναχωνεύση, την δε ψυχήν μετά τών άνω στρατευμάτων στρατολογήση καί γένηται ή διαίρεσις αρχή συνάφειας λαμπροτέρας καί προς Θεόν οίκειώ-

60 σεως. Σπείρεται γάρ, φησιν δ Παύλος, σώμα ψυχικόν, εγείρεται σώμα πνευ­ματικόν.

’Αλλά τ ί ; Κατέλιπε γονείς γηραλέους, άδυνάτως έχοντας, σαλεύοντας f.150v επ’ αυτόν καί μόνον || τάς ελπίδας ; ’Αλλ* εις τόν κοινόν πατέρα καί δεσπό­

την άπεδήμησε, προς τήν έλευθέραν πατρίδα, προς ήν καί ημείς αύρων άπερ- 65 χόμεθα. ΕΙτα, άτι μέν σε κατέλιπε, στενάζεις, οϊους δέ κατέλιπε φίλους, ούκ

εννοείς, καί τό μέν σώμα θρηνείς, o rι ούχ δράς, τήν δε ψυχήν αυτού ου νοείς συνούσάν σοι καί παρακαλούσάν σε άοράτως επιλωφήσαι τού πάθους; Καί, δτι μέν τών φθαρτών άπηλλάγη, δεινά ποιείς, δτι <5ε τών άφθάρτων απολαύει, ου μέγα ήγή ;

70 Καί πώς σε κατέλιπεν δ χρυσούς μοι Μιχαήλ, δ λαμπρός νεανίας, τό τής φύσεως άγαλμα, δ φαιδρός γίγας ; Εί τή αυτή παλάμη κυβερνάται τού πλάσαντος καί άρχαγγελικαϊς συμπεριφέρεται στραταρχίαις καί τής φιλοπα-

42 κργώ | | 43 άπογεννήσας || 44 τφ | | 46 περίβλεψαί | | 47 δρώμενα || οντος ποτέ 50 εαντφ | | 51 ψανεϊται | | 52 συγκρίνονσα || αυτόν | | 53 τό | | άντοϋ Ιν | | Xvarj ex corr. pro λύσει II 54 άπαθανατήζει || 57 τήν ψυχήν in m arg. | | 62 γηραλαίονς || 65 post et τα addidi δτι H <5έ κατέλιπε : κατέλειπε ex corr. pro κατέλαβε | | 67 αυνούσαν || παρακαλονσαν | | ènï- λοφήσαι || 68 άπολάβει 1 70 χρυσούς ||

6 0 -6 1 : « σπ είρετα ι σώ μα ψυχικόν, εγε ίρ ετα ι σώ μα πνευμ α τικ όν » Α' Κορινθ., ΙΕ' 44.

τρίας τής προς ημάς ούχ ύπεχώρησεν, που ταύτα θρήνων, που δε δακρύων f .151 r άξια; Ταντα διανοούμενος καί μελέτην εχων μή καθύβριζε τοϊς όδυρ\\μοϊς

75 την θείαν χάριν. ’Εκείνος εν ούρανοΐς άγάλλει καί αν θρηνείς; Μή καταδι- κάσης σεαυτού διά τον πάθονς. Πενθείς γάρ, άλλ* άπέστης τον νυμφίον Χρι­στού' δδύρη, άλλα τούς αγγέλους υβρίζεις. Μηκέτι τον εν Θεω ζώντα ώς νεκρόν θρηνεί. 'Ύβρις εστί μεγάλη τοϊς τον ουρανόν θαλαμηπολονσιν δ όδνρ- μός και τα δάκρυα' δνσφημούντων εστί ταϋτα καί των δισταζόντων την άπό-

80 λανσιν εκείνων."Αλις των θρήνων, αύθέντα μου ενγενέστατε, νέε ’Ιώβ, Ευστάθιε μεγάλε

τω δντι τοις αγωνίαμασι. Τέλος εχέτωσαν οι στεναγμοί καί αύθις παρακαλώ διά τόν Κύριον. Προσκύνησον επί πασι την άρρητον οικονομίαν τού καλώς τά πάντα προνοούντος Θεού, μεμνημένος τής μεγάλης εκείνης καί αοιδίμου φω-

85 νής, ής δ μέγας αθλητής ’Ιώβ άνεφθέγξατο, επί μιας τραπέζης ίδών δέκα παΐδας εν βραχεία καιρού ροπή συντριβέντας. 'Ο Κύριος εδωκεν, δ Κύριος

f .151 ν άφείλετο. || 'Ως τω Κυρίφ έδοξεν, οϋτω καί έγένετο. νΙσος γάρ δ μισθός παρά τού δικαιοκρίτου τοϊς τά Ισα επιδεικνυμένοις ανδραγαθήματα. Μικρόν άνά- μεινον καί συνέσει τω ποθουμένω. El γάρ καί θάττον τήν δδόν προκατέλυ-

90 σεν, άλλα πάντες τήν αυτήν πορευσόμεθα.Ά λ λ ’ ευχής ηγούμαι χρείαν είναι εις τά παρόντα. Εύχομαι ούν αυτόν τόν

Κύριον τή αφάτω αυτού δυνάμει έφαψάμενόν σου τής καρδίας ποιήσαι φώς παρακλήσεως τή ψυχή σου διά τών άγαθών λογισμών, ϊν’ οϊκοθεν έχης τής παραμυθίας τάς άφορμάς.

95 Τω τληπαθεϊ νέω ’Ιώβ ή αλλφ μεγάλφ Εύσταθίω, εύγενεστάτω, φρονι- μωτάτω κυρίφ Γεωργίω τω 'Ραελ δοθείη.

73 θρήνω ν || 74 όδϋρμοΐς || 76 σ εα ν τ φ || 77 ζόντα || 78 θα λα μ ονπολονσ ϊν || 79 διςψ ν- μονντω ν || 82 ά γον ίσμ α σ ι || 83 καλοΰ || 86 π α ΐδα ς || £οπή || 88 Ισα || 89 καί σννήσει τον ποθονμένου et in m arg. : καί σννέσει τω ποθουμένω || 90 πορενσώ μεθα || post αυτήν prim um π ροσεν scrip sit, deinde c a n c e l la v i || 92 έφαψ αμένον || ante ποιήσαι de­lev i καί II

86 · 87 : « δ Κ ύρ ιος ίδ ω κ εν , ό Κ ύρ ιος ά φ είλατο ' ώ ς τω Κ υ ρ ίφ εδοξεν, οϋτω καί έγέν ετο », ’Ι ώβ , Α' 21.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΠΑΠΑΝΟΥΔιενθυντοϋ 'Υπουργείου Παιδείας

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΘΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ*

Πάμπολλα είναι τα τρόπαια καί τα μνημεία τής Ελευθερίας, πού οί λαοί έχουν στεριώσει. Τόμους ολόκληρους τής παγκόσμιας ιστορίας πιάνουν οί μάχες καί οί πόλεμοι ποΰγιναν για χάρι τους.

"Ομως τα πιο μεγάλα, τα πιο υπέρλαμπρα σ* αίγλη καί δόξα, είναι αυτά πού στέριωσαν οί "Ελληνες, μέ ξέχωρο άνάμεσό τους, τό μνημείο ελευ­θερίας τού 1821, πού την επέτειό του γιορτάζει αύριο τό πανελλήνιο.

Γιατί οί "Ελληνες, λάτρεψαν καί τίμησαν την ελευθερία δσο λίγοι λαοί, για να μην πω περισσότερο απ' δλους.

Πρώτοι αυτοί την αξιολόγησαν σαν τό πολυτιμότερο άπ* δλα τα ανθρώ­πινα αγαθά. « Τούλεΰθερον γάρ όνομα, παντός άξιον, καν σμίκρ* έχη τις, μεγάλ* έχειν νομιζέτω », λέγει ό αρχαίος δραματικός ποιητής.

Λαός περήφανος, φιλόπατρις, καί μέ μεγάλη πνευματικότητα, ό Ελλη­νικός λαός, από τή χαραυγή τής ιστορικής του παρουσίας πάνω στη γή, ού'τε μια στιγμή δέν έπαψε να πιστεύη καί να προσβλέπη προς τό υπέρτατο αυτό ιδανικό, προς τό ίερώτερο από τα δικαιώματα τού ανθρώπου. Πότε σαν φάρο φωτεινό καί σύντροφο πολύτιμο, σέ σκοτάδια μακρόχρονης δουλείας ή πολιτικής ανωμαλίας, καί πότε σαν έμπνευση καί κίνητρο για κατορθώ­ματα ήρωϊκά κ* εποποιίες τρισένδοξες.

Τήν έκαμε σκοπό καί κανόνα ζωής. Τήν έκαμε φως, φως τού νού καί τής ψυχής. « Φως πού πατεΐ χαρούμενο τον "Αδη καί τό χάρο » καί φωτίζει αδιάκοπα « σαν ήλιου φεγγοβολή » τό βραχόσπαρτο καί θαλασσοβρεχούμενο αυτό τόπο... Φως πού κάτω από τή λάμψη του θέλει να ζή, να μάχεται καί να πεθαίνη.

Πατέρα Δία, μά εσύ για βόηθα μας απ’ τήν πυκνήν αντάρα,Τούς γιούς των * Αχαιών, ξαστέρωσε, δώσε να δουν τα μάτια,Καί μέσ στο φως πια τότε χάλα μας, άφον τό θέλεις έτσι,

* Πανηγυρικός Ικφωνηθείς κατά τον εορτασμόν τής ’Εθνικής ’Επετείου υπό τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός», τήν 24'ην Μαρτίου 1964.

Λαρακαλεΐ, μέ τήν βροντερή φωνή του, εν’ από τα πιο γενναία παλληκάρια των Ελλήνων, δ Αίας δ Τελαμώνειος, δταν "Ελληνες και Πέρσες τρώγον­ταν, σαν πεινασμένοι λύκοι, γΰρω από το νεκρό του Πάτροκλου, μέσα σ* ένα φοβερό σκοτάδι από κουρνιαχτό κι αντάρα. Δεν τον νοιάζει αν θα πεθά- νουν. Τον νοιάζει δμως να πεθάνουν παλληκαρίσια, σαν ελεύθεροι άνθρω­ποι. Πολεμώντας μέσα στο φως, για να βλέπουν καί να βλέπωνται...

Πάλεψαν ot "Ελληνες καί παλεύουν ακούραστα και δίχως σταματημό, για τήν κατάκτηση καί τήν περιφρούρηση τής ελευθερίας τους. Καί πλήρω­σαν ακριβά γι’ αυτήν. Πλήρωσαν με τίμημα ατίμητο. Μέ τον άνθρωπο καί τή ζωή του.

Δεν θάταν υπερβολή αν λέγαμε, πώς κανενός λαού ή ελευθερία, δεν είναι άποχτημένη μέ τόσες θυσίες καί ποτισμένη μέ τόσο αίμα, δσο ή Ε λ ­ληνική. Πώς καμμιά ελευθερία δέν είν* έτσι αδερφωμένη μέ τό θάνατο ή καλύτερα δέν είναι θεμελιωμένη στήν περιφρόνηση του θανάτου, δπως ή ελευθερία ή Ελληνική.

Τό φωνάζουν το Ζάλογγο μέ τις Σουλιώτισσες. Τό Κούγκι μέ τον κα­λόγερο τό Σαμουήλ καί οι σπαρακτικές κραυγές του Διονυσίου του Σκυλό- σοφου. Τό διαλαλουν οί εκατόμβες των νεκρών τής πολύχρονης σκλαβιάς μα καί τών τόσων άλλων πολέμων. Τό διακηρύσσει τέλος, πιο επίσημα καί πιο ύπεΰθυνα, ή επανάσταση του 1821.

« Ελευθερία ή θάνατος » ήσαν οί πρώτες λέξεις, πού βγήκαν από τα πονεμένα στήθη τών ραγιάδων κείνη τήν ευλογημένη μέρα τής 25 Μαρτίου. Σπάνια, νομίζω, λαός ή άνθρωπος, φανέρωσε, μέ μια τόσο σύντομη φράση, μέ δυο λέξεις μόνο, τόσο επιγραμματικά καί μέ τόση σαφήνεια, ένα τόσο γιγάντιο πάθος καί μιαν ακλόνητη καί ιστορική απόφαση. Τό πάθος για τήν ελευθερία καί τήν απόφαση να τήν άποκτήση ή να πεθάνη.

«Ελευθερία ή θάνατος»... Μ* αυτές τις δυο λέξεις, πού διαγράφουν τή μοίρα τού Ελληνισμού κι εκφράζουν συμπυκνωμένο τό νόημα καί τήν ουσία τού μεγάλου αυτού έπους, τού 21, φούχτωσαν τ’ άρματα γερά στα σκελετωμένα χέρια τους καί ξεκίνησαν για κείνη τήν ανεπανάληπτη περιπέ­τεια τής ζωής τους. "Οχι για ν’ αλλάξουν ένα πολίτευμα μ’ ένα άλλο, « αλλά διά νά σώσουν εαυτούς καί τήν θρησκείαν των », δπως γράφει ένας δχι τόσο γνωστός Γερμανός φιλέλληνας, δ Φρέντ Νάγκελ.

Σκαρφάλωσαν στις πιο ψηλές κορφές τής αυτοθυσίας κι από κει φτε- ρούγισαν καί φτερουγίζουν πάντα στούς ζηλευτούς αιθέρες τής αθανασίας. Σύγκαιρα δμως άπόδειξαν σ’ δλους τήν αδιάσπαστη συνέχεια αλλά καί τό αδιάκοπο νεανικό σφρίγος τής Ελληνικής φυλής. Αιώνων μαρτύρια καί πόνοι κ’ εξευτελισμοί αβάσταχτοι κι απερίγραπτοι, ξέσπασαν μ’ αυτές τις δυο λέξεις, πού βροντοφώναξαν τό σηκωμό τού γένους στούς κάμπους καί στα βουνά, στις θάλασσες καί στ’ ακρογιάλια καί σκόρπισαν απλόχερα χαρά

j

καί άναγάλια στους τόσους μάρτυρες, πού βογγούσαν άνεκδίκητοι ως τότε στα υγρά μνημούρια τους.

Σίδερο γίνηκ’ άσειστο το μαθημένο χέρι.Τώρα δρεπάνι, πέταξε και θέριζε, μαχαίρι!Θέριεψε μ ' δλους τούς χυμούς, μεγάλο καλοκαίρι!!

« 'Ελευθερία η θάνατος», αντήχησε σέ όλα τά πέλαγα καί στους μεγά­λους πόντους κι έφτασε σαν επίκληση στους ισχυρούς τής γης, στα «υψηλά παλάτια» καί τ ' ανακτοβούλια τής Ευρώπης κι ανατάραξε κάπως τη μακά­ρια γαλήνη τους. Και θύμισε σ' όλους αυτούς, πώς ζοΰσε ακόμα δ 'Ελληνι­σμός, πού τόσα χρόνια τον είχανε ξεχάσει, καί διεκδικούσε μ' αξιοπρέπεια, όπως πάντα, κείνο πού τού ανήκε. Καί τούς ζητούσε νάκαναν το χρέος τους, ένα χρέος προς τούς απογόνους εκείνων, πού ξάνοιξαν τα μάτια τού νού καί τής ψυχής τους.

« ...ή κεφαλή μας, έγραφε ή Μεσσηνιακή γερουσία στην προκήρυξη πού'στειλε στά Ευρωπαϊκά Κράτη, κλίνουσα τον αυχένα υπό τον σκληρόν ζυγόν, τον άπετίναξεν ήδη καί άλλο δεν φρονεί ειμή την ελευθερίαν της... Διό παρακαλούμεν, την συνδρομήν όλων των εξευγενισμένων ευρωπαϊκών γενεών, ώστε να δυνηθώμεν να φθάσωμεν ταχύτερον εις τον ιερόν καί δίκαιον σκοπόν μας καί να λάβωμεν τα δίκαιά μας καί ν’ άναστήσωμεν το ταλαιπωρημένον Ελληνικόν γένος μας. Δικαίφ τφ λόγφ, ή μήτηρ μας Ε λ ­λάς, εκ τής οποίας καί σείς εφωτίσθητε, απαιτεί όσον τάχιστα, την φιλάν­θρωπον συνδρομήν σας... ».

Γυμνοί, ξυπόλυτοι καί πεινασμένοι, δίχως κυβέρνηση, δίχως κεντρική αρχή, δίχως αρχηγό τού πολέμου, με τα καρυοφύλια μόνο, τίς σκουριασμέ­νες χατζάρες, μ’ άφθονα ρόπαλα καί ραβδιά καί μ* αυτές τίς δυο λέξεις, έκαμαν την τρέλλα να κηρύξουν τον πόλεμο ενάντια σέ μιαν αυτοκρατορία πού την έτρεμε όλη ή Ευρώπη. Κ’ ήταν στ' αλήθεια τρέλλα.

"Ομως, δν δέν ήσαν τρελλοί, δέ θάκαναν τούτο τον πόλεμο. « Διατί ήθέλαμε συλλογισθή, είπε αργότερα ό θρυλικός γέρος τού Μωρηά, πρώτα διά πολεμοφόδια, καβαλλαρίαν μας, πυροβολικόν μας, πυρυτιδαποθήκες μας, τά μαγαζία μας. Ήθέλαμε λογαριάσει τη δύναμη τήν ίδική μας, την Τούρ­κικη δύναμη... » καί φυσικά ύστερ' από τέτοιους λογαριασμούς καί τέτοιες σκέψεις, πού θ ' άπόδειχναν τη σίγουρη αποτυχία, κανένας δέν θ ' άποτολ- μούσε να σηκωθή...

Οι ξένοι, άλλοι τούς χλεύασαν κι άλλοι κούνησαν θλιμμένα τό κεφάλι. "Ομως τί μ’ αυτό ; Τον εαυτό τους ρεζίλεψαν. Τη μνήμη τους άπόδειξαν αδύνατη, θεόφτωχη τήν αντίληψή τους.

Δέν μπόρεσαν να καταλάβουν τήν καθολικότητα αυτού τού σηκωμού. Δέν είδαν πώς όλοι, άνδρες νέοι καί γέροι καί μαννάδες ακόμη « μέ τό παιδί

στον κόρφο, μέ τα φυσέκια στήν ποδιά, τα βόλια μες στις ζάβες » είχαν δοθή ολόψυχα στον υπέρτατο αυτόν αγώνα. Καί πώς ύστερ* άπ* αυτό πια θά ήταν αδύνατο ν* άποτύχουν. "Οπως καί τότε, στον καιρό των Ρωμαίων, πού σκλά­βοι πάλι, 400 χρόνια, μια κα'ι τ ’ αποφάσισαν, κατώρθωσαν να νικήσουν πνευματικά, κείνη την παντοδύναμη κι απέραντη αυτοκρατορία, εξελληνί- ζοντάς την κι Ιπαληθεύοντας έτσι τό λόγο τού Κάτωνα, πώς « αν οι "Ελλη­νες μάς μεταδώσουν τη φιλολογία τους, θά καταστρέψουν τα πάντα για μας τούς Ρωμαίους».

Δε λογάριασαν τέλος οΐ Ευρωπαίοι, κι αυτό ήταν τό πιο μεγάλο λάθος τους, τό ανεξάντλητο κι αλύγιστο « πνεύμα τής θυσίας », την « καταφρό- νεση τού θανάτου, πούναι τό ανίκητο όπλο τής ελευθερίας », καθώς είπε ξεψυχώντας δ λεβεντόκαρδος στρατηγός τής Ρούμελης, δ Γεώργιος Καραϊ- σκάκης.

Κι άλλοι λαοί έκαμαν πολέμους απελευθερωτικούς. Κι άλλοι λαοί έχουν να παρουσιάσουν κατορθώματα ήρωϊκά καί πράξεις γενναίες. ’Ακόμα καί λαοί πού ήσαν σκλάβοι στον ίδιο κατακτητή, δπως οί Βαλκανικοί. "Ομως κανένας άπ* δλους αυτούς τούς λαούς δεν έχει να επίδειξη ένα τόσο υψηλό πνεύμα αυτοθυσίας, δπως εκείνος δ λιπόσαρκος καί κακοπαθιασμένος λαός τών ‘Ελλήνων ραγιάδων τού 21. Αυτό είναι τό πνεύμα, πού παρακολουθεί τόν Έλληνα άπό τό λίκνο τής πολυτάραχης ζωής του, από την άρχή τού χρι­στιανικού του βίου, καί τόν οδηγεί σέ πράξεις παράτολμες κ* επικίνδυνες, στή θυσία τής ίδιας του τής ζωής, σαν είναι να κατακτήση υψηλά Ιδανικά, αΐώνιες ανθρώπινες αξίες.

Μπορεί να θυσιάση περισσότερ* ακόμα, άπ’ δσα θά θυσίαζε για χάρι τών παιδιών του, λέγει δ Σωκράτης, μέ τό στόμα τής Διοτίμας, σάν είναι ν* άποκτήση την άθανασία, την υστεροφημία, τήν άθάνατη δόξα.

«...καί κλέος εΐς τόν άε'ι χρόνον άθάνατον καταθέσθαι, κα'ι υπέρ τού­του κινδύνους τε κινδυνεύειν έτοιμοί εισι πάντας έ'τι μάλλον ή υπέρ τών παί- δων καί χρήματα άναλίσκειν καί πόνους πονεΐν ούστινασούν κα'ι ύπεραπο- θνήσκειν... υπέρ αρετής άθανάτου καί ταύτης δόξης ευκλεούς πάντες πάντα ποιούσιν, δσφ δν άμείνους ώσι, τοσούτψ μάλλον τού γάρ άθανάτου ερώσιν ».

Αυτό τό πνεύμα, τέλος πού βλέπουμε να δρθώνεται, γίγαντας σωστός, στις Θερμοπύλες κα'ι να στεριώνη τό υπέρτατο δμώνυμο μνημείο Ιλευθε- ρίας, μέ κείνους τούς ήμίθεους πού, καθώς είπε δ Σωκράτης « ου μόνον τών σωμάτων τών ήμετέρων πατέρες είναι » άλλα « καί τής ελευθερίας τής τε ήμετέρας καί ξυμπάντων τών εν τήδε τή Ή πείρφ ... ».

Μέ κείνους τούς ήρωες άπό τή Σπάρτη καί τις Θεσπιές πού, « ύπερΓ δόντες τήν ύπάρχουσαν πάσιν έ'μφυτον τού ζήν επιθυμίαν » καί « τελευτήσαι καλώς υπέρ τής ‘Ελλάδος Ιβουλήθησαν » άρνήθηκαν τις προτάσεις τού Με­γάλου Βασιλιά τής Περσίας, μέ τις μυριάδες τό στρατό καί τό στόλο, για

να τούς χαρίση τή ζωή καί τήν τιμή των οπλών, αρκεί ν* άποτραβιούνταν καί ν* άφιναν λεύτερο το δρόμο. Ξέχωρα τούς Θεσπιεϊς πού, αντίθετα μέ τούς Σπαρτιάτες, μπορούσαν εύκολώτερ* ακόμα, δίχως ντροπή ή άλλες συνέ­πειες, να φύγουν...

Ή τα ν εν* αυγουστιάτικο πρωινό, πού διαδραματίστηκε ή μεγάλη εκείνη εποποιία μέ τήν παρουσία καί τήν αόρατη καθοδήγηση τού τιτάνιου αυτού πνεύματος τής θυσίας. Τήν ώρα πού άρχιζαν να σκάνε οί πρώτες ήλιαχτίδες πάνω στ'ις ψηλές κορφές τού Καλλίδρομου.

Ο! αθάνατοι σηκώθηκαν σιγά * σιγά κι άρχισαν να ετοιμάζωνται μέ προσοχή καί κέφι. Πρώτα - πρώτα έκαναν το μπάνιο τους στα γαλήνια νερά τού Μαλλιακού, καθώς φυσούσε απαλά καί μοσκοβόλαγε το πρωινό μυρω­δάτο αγέρι, ύστερα χτενίστηκαν καί στολίστηκαν σά νάτανε

να παν σε πανηγύρι, σ’ ανθισμένη πασχαλιά...

κι όχι για ν* ανταμώσουνε το χάρο."Εφαγαν τό πρωινό τους μ* όρεξη πολλή, παρ’ όλες τίς συμβουλές τού

Ισόθεου αρχηγού τους, τού Λεωνίδα, πού τούς είπε να φάνε απλά για να μήν τούς εμποδίζη τό πολύ φαΐ τήν ώρα τής μάχης, μια κι όλοι τους θά είχαν τό βράδυ « πλουσιώτατο δείπνο στο βασίλειο τού Πλούτωνα ».

Σφιχτοπιάνεται ή ψυχή άκούγοντας αυτά τα μακάβρια, μα τόσο εκφρα. στικά, για τό μελλούμενο λόγια. Σύγκαιρα όμως φουσκώνει κι άπό περη- φάνεια γι’ αυτή τήν απόφαση τής θυσίας, πού τόσο απλά κι αδιάφορα εΙπώθηκε. Αυτή τήν απόφαση πούβαλε στο στόμα τού ίδιου κείνου ήρωα, μιαν άλλη απόκριση, πού είπε στούς απεσταλμένους τού ίδιου Πέρση Βασι­λιά, όταν πήγαν λίγες ώρες αργότερα για τον ίδιο πάντα σκοπό, να τού προσφέρουν δηλ. τήν μοναρχία τής ‘Ελλάδας, αρκεί νάφινε λεύτερο τό πέρα­σμα από τά στενά.

« Προτιμώ να πεθάνω υπέρ Πατρίδος, παρά να τήν υποδουλώσω » τού άποκρίθηκε. Μιαν απόκριση πού θά επαναληφθή κάμποσους αιώνες αργό­τερα από έναν άλλο "Ελληνα τραγικό Βασιλιά. « Τό δέ τήν πόλιν σοι δού­ναι ούτ* εμόν εστι ού'τ* άλλου τών κατοικούντων εν ταύτη. Κοινή γάρ γνώμί), πάντες αύτοπροαιρέτως άποθανούμεν καί ού φεισόμεθα τής ζωής ήμών ».

Κ* έγινε, κείνο τό Αυγουστιάτικο πρωινό, ή θρυλική γιγαντομαχία, πούμελλε να γίνη στολίδι ατίμητο στο στέφανο τών τροπαίων καί τών κα­τορθωμάτων τών Ελλήνων, σύμβολο αξεπέραστο πνευματικού μεγαλείου, πού μόνο σ* εξαιρετικές στιγμές παρουσιάζουν τά έθνη κι οί λαοί, μα πάνω άπ* όλα πηγή εμπνεύσεως κι οδηγός τών ‘Ελλήνων σ* όλους τούς κατοπι­νούς δύσκολους καιρούς καί ξέχωρα στό σηκωμό τού 1821.

« Τήν δέ μάχην μας ο! μεταγενέστεροι θά τήν ονομάσουν Λεωνίδειον

μάχην », είπε κείνος δ φλογερός ρασοφόρος καπετάνιος, ό Παπαφλέσσας, στα παλληκάρια του, λίγες στιγμές πριν άρχίση ή θρυλική μάχη στο Μανιάκι. Καί στήν προκήρυξή της, ή Συνέλευση τής Τροιζήνας, έγραφε πάλι : « Έ άν μάς εγκαταλίπη δ Θεός θά άποθάνωμεν μάρτυρες τής ελευθερίας, ώς αδελ­φοί του Λεωνίδου... ».

** *

"Ετσι θρεμμένο το πνεύμα αυτό τής αυτοθυσίας, ριζωμένο μέ καταβο­λάδες πού χάνονται στα τρίσβαθα των αιώνων, καί τονωμένο, ξανανοιωμένο μέ την πίστη τού Χριστού, πού κι αυτή δδηγεΐ σέ πράξεις θυσίας καί σκλη­ρής δοκιμασίας, σέ βίο αύτοπεριορισμοΰ, «εις αγιότητα», καθώς λέει δ ’Απόστολος Πέτρος, το συναπαντάμε καί το 1821.

Νέο, ακμαίο κι αδίστακτο, σά ρωμαλέος καί περήφανος έφηβος, δδη­γεΐ, κείνους τούς γενναίους αγωνιστές σέ πράξεις παράτολμες κι επικίνδυνες, σέ κατορθώματα πέρα κι όξω από τα δρια τής λογικής. Στήν άδείλιαστη κι αφειδώλευτη προσφορά τής ζωής τους. Κ* έτσι στεφανωμένους, μ* αθά­νατη δόξα, τούς καταξιώνει καί τούς κατατάσσει, τον έναν ύστερ* από τον άλλο, στο Πάνθεο των ήρώων, στο δυσκολοπλησίαστο χώρο τού μύθου.

Αυτό το πνεύμα τής θυσίας, Κυρίες καί Κύριοι, θά ’θελα απόψε, μαζύ σας, να τιμήσω, σαν ταπεινό μνημόσυνο, στίς ψυχές δλων εκείνων, πού μέ τον ήρωϊκό τους θάνατο, το πιστοποίησαν. Αυτό τό πνεύμα πού ακούραστο κι ανεξάντλητο, ίδιος "Αγγελος παραστάτης, παρουσιάζεται παντού κι εμψυ­χώνει τούς ραγιάδες, στον κρίσιμο εκείνο αγώνα τής ζωής τους, από τήν πρώτη κιόλας στιγμή πού άρχισε καί τούς δδηγεΐ στή νίκη, στο θρίαμβο, στήν εθνική τους ανάσταση.

Έ κεΐ, κοντά στίς Θερμοπύλες πάλι, στή γέφυρα τής ’Αλαμάνας ορθώ­νεται, γιομάτο ορμή καί σφρίγος κι άναμετριέται, για πρώτη φορά, μέ τον πανίσχυρο εχθρό.

Έ κεΐ στήν ’Αλαμάνα, ένας άλλος Έλληνας, ατρόμητος κι αυτός καί γενναίος, δπως δ Λεωνίδας, μέ τα 500 παλληκάρια του, τό ίδιο γενναίους κι άτρομους σαν κείνους τού Λεωνίδα, αποφάσισε να θυσιαστή για τή λευ­τεριά τής πατρίδας τους. Έταξαν τον εαυτό τους να γίνουν, κι έγιναν, τα νέα « σφαγάρια », καθώς έλεγε δ Καραϊσκάκης, για να φράξουν τό δρόμο στ* ασκέρι τού Κιοσέ Μεχμέτ καί τού Όμέρ Βρυώνη, πού προχωρούσε ανεμπόδιστα, να μπή στή Λειβαδιά κι από κεΐ στήν Πελοπόννησο γιά νά πνίξη τήν επανάσταση, πού μόλις άρχισε νά λαμπαδιάζη.

«’Αδελφοί "Ελληνες, ήσαν τά λόγια πού είπε στά παλληκάρια του, κείνος δ ωραίος καί νέος καλόγερος καπετάνιος, δ ’Αθανάσιος Διάκος, έπειτ’ από 400 χρόνια σκλαβιάς δ Θεός εύσπλαχνίσθη, κι αποφάσισε νά μάς δώση τήν

ελευθερία μας, καθώς την εχαίρονταν μιά φορά οί προπάτορες μας, πλήν διά να την άπολαύσωμεν, πρέπει ν’ άποφασίσωμεν ν* άποθάνωμεν μέ τα όπλα εις τάς χεΐρας καί τότε ας την χαρώσι οι μεταγενέστεροί μας. Η μ είς ώς τόσον θέλομεν απολαύσει τα δυο μεγαλύτερα καλά : τον παράδεισον καί την αΐωνίαν μνήμην των μεταγενεστέρων, επειδή διά τον σταυρόν καί την ελευθερίαν άποθνήσκομεν ».

Μάταια ένα από τα παλληκάρια του, ό Βασίλης ό Μπούσγος, σάν χάθηκε κάθ’ ελπίδα ύστερ’ από πολύωρη μάχη, πού στόμωσαν τα σπαθιά κι άνάψανε τα καριοφύλια, τούκραζε να φύγη. Μάταια ό Σεΐζης του ό Μπισ- μπιρίγκος, τούφερε τή φοράδα του την *Αστέρω. « Ό Διάκος δεν φεύγει, δέν άφίνει τούς συντρόφους του » τούς φωνάζει.

Μέ την συνείδηση καί την πεποίθηση πώς είναι ένας νέος Λεωνίδας, πολεμάει μέ περισσότερη λύσσα, σκοτώνοντας δσο μπορούσε περισσότερους, ώσπου μόνος καί πληγωμένος έπεσε στα χέρια τού εχθρού. Κι όταν αργό­τερα πάλι δ Κιοσέ Μεχμέτ Πασάς, τουπέ να τού χαρίση τή ζωή καί νάβαζε γιατρούς να γιατρέψουν τις πληγές του, αρκεί νάμπαινε στή δούλεψή του, 6 ήρωας άρνήθηκε πάλι περήφανα κι αδίστακτα τήν προσφορά τής ζωής.

— Σκότωσέ με, τού άποκρίθηκε ήρεμα κι αδιάφορα. Ή πατρίδα έχει πάμπολλους σαν καί μένα.

Καί κάηκε ζωντανός, καρφωμένος στή σούβλα, πού κουβάλησε ό ίδιος, σαν άλλος Χριστός, μιαν όμορφη μέρα τού *Απρίλη, «όταν άνθιζαν τα κλαριά κι έβγαζε ή γης χορτάρι », μπαίνοντας έτσι πρώτος στο μεγάλο Πάν­θεο των ήρώων κείνου τού αξεπέραστου σε αίγλη καί μεγαλείο έπους. "Ομως ό εχθρός δέν πέρασε κείνη τή μέρα καί τις κατοπινές. Καί σώθηκε, δίχως υπερβολή, ή επανάσταση.Ή είδηση τής θυσίας τού Διάκου βρήκε τον καιρό να φτάση στήν έπαναστατημένη Ελλάδα για να τής δώση νέα δύναμη κι ορμή, νέο κουράγιο για αντίσταση κι επίθεση. Να τούς δώση τήν από­δειξη πώς ό εχθρός δέν ήταν ανίκητος. Ακόμα όμως έκαμε τον εχθρό νά σταθή κατάπληκτος καί κάπως διατακτικός, για τήν κατοπινή πορεία του. Είδε πώς κείν* οί επαναστάτες τάπαιζαν όλα για όλα. Καί φυσικά ό δρόμος του δέν θά ήταν τόσο εύκολος καθώς τον νόμιζε.

Πανίσχυρη προχωρούσε ή στρατιά τού *Ιμπραήμ, ρημάζοντας τή Μεσ­σηνία καί φοβερίζοντας ολάκερο το Μωρηά, το Μάη τού 1825.

Διαλυμένο ήταν το νεογέννητο Κράτος από τή διχόνοια καί τις τόσες άλλες συμφορές πού το βρήκαν. Οί έμπειροι πολιτικοί καί στρατιωτικοί ήγέ- τες, πού θά μπορούσαν νά εμπνεύσουν θάρρος κ* ελπίδα, ήσαν στή φυλακή ή εξόριστοι στή Ρούμελη καί στα Επτάνησα. Μαζύ τους καί ή ψυχή τού αγώνα, ό Κολοκοτρώνης.

Φρβος καί τρόμος κι απελπισία πολλή κάτεχε όλους. Πόθοι κι όνειρα, πού 'χαν θεριέψει από τις επιτυχίες τών πρώτων χρόνων, μόλις πού άνά*

σαιναν, κι αυτά σκόρπια δώ καί κεί. Τό "Εθνος, μέ συντριβή πολλή κα'ι λύπη αβάσταχτη, έβλεπε να ζυγώνη ό παντοτινός χαμός του. « Μετά πενταε­τίαν λαμπρών άγώνων, το ελληνικόν έθνος τρέχει ήδη τον έσχατον κίνδυνον καί άμηχανεΐ περί τής σωτηρίας του », έγραφε σέ μιαν αναφορά του προς τήν τότε κυβέρνηση ό Κολοκοτρώνης.

Άγρύπναγε όμως ό φύλακας άγγελος, τό πνεύμα τής θυσίας. *0 Παπα- φλέσσας καί τό Μανιάκι ήσαν τό φανέρωμά του. Ώρθώθηκε λιονταρόψυχος μέ μια χούφτα διαλεχτά παλληκάρια, κι έδωσε μια καινούργια « Λεωνίδειο μάχη», όπως τή βάφτισε ό ίδιος.

Υπουργός στήν τότε Κυβέρνηση, ζήτησε μόνος του και πέτυχε να τού δώσουν τή γενική αρχηγία τού στρατού, πού θά κατώρθωνε να οργανώση, κα'ι τής εκστρατείας, πού θάκανε κατά τού Ίμπραήμ.

"Οπως τότε τό Γενάρη τού 1821, πού'φυγε απελπισμένος από τήν συγ­κέντρωση των αρχόντων, στή Βοστίτσα, καί ξεσήκωσε μόνος του τό λαό διασχίζοντας τό Μωρηά, από τή μιαν άκρη στήν άλλη, σκορπίζοντας ενθου­σιασμό κι ελπίδες μέ ψέματα κι υποσχέσεις για μεγάλες Ιτοιμασίες καί βοή­θειες, πού θά ’φθαναν τήν ίδια στιγμή, πού θ* άκουγόταν τό πρώτο λια- νοντούφεκο στο Μωρηα, έτσι καί τώρα. Μέ γράμματα κι άποσταλμένους, μέ υποσχέσεις και διαταγές, μπόρεσε κα'ι μάζεψε, δ,τι μπορούσε να μαζέψη κείνη τήν ώρα, σ' έμψυχο κι άψυχο υλικό, καί πήγε στο Μανιάκι να φράξη τό δρόμο τού πανίσχυρου Ίμπραήμ, προσφέροντας τή ζωή του θυσία στο βωμό τής ελευθερίας.

"Αδικα τον παρακάλεσαν ό Κεφάλας κι ό Παπαγιώργης κι άλλοι καπε- ταναΐοι να φύγουν για να πολεμήσουν σ' άλλη θέση, στήν Ά για , δπου δ τόπος ήταν πιο ευνοϊκός. Κείνος τίποτα. Έναντιώθηκε πεισματικά, ξέρον­τας ωστόσο πώς πήγαινε να θυσιαστή.

« 'Ε γώ άπαξ ώρκίστηκα, γράφει στον αδελφό του τό Νικήτα, να χύσω τό αίμα μου είς τήν ανάγκην τής πατρίδος μας. Καί αυτή είναι ή ώρα. Εύχομαι δέ εις τον Θεόν ή πρώτη μπάλλα τού Ίμπραήμ να μέ πάρη εις τό κεφάλι... Νικήτα, πρώτη καί τελευταία επιστολή μου είναι αυτή... Βάστα την να τή διαβάζης καμμιά φορά, να μέ ενθυμήσαι καί να κλαίης...».

Τό "Εθνος είχε ανάγκη κείνη τή στιγμή από μια μεγάλη θυσία, πού να τό συνεφέρη, να τού δώση κουράγιο. *0 φόβος κι ή δειλία, πούχε κυριέψει τις ψυχές όλων, έπρεπε να εξαφανισθούν. ’Ακόμα δμως κι ό Ίμπραήμ δ ίδιος έπρεπε να πιστέψη πώς ή πορεία στό εσωτερικό τού Μωρηα δέ θάταν μια παρέλαση. Καί τή θυσία αυτή τήν πρόσφερε κείνος δ λεοντόψυχος « τρελλόπαπας » καθώς τον έλεγαν.

"Εμεινε εκεί καί πάσχισε να τονώση δλους εκείνους τούς διαλεχτούς πούμειναν κοντά του, εθελοντές τού θανάτου, σαν άλλοι Σπαρτιάτες καί Θεσπιεΐς, να πέσουνε για τήν ελευθερία, πότε αγριεύοντας, δπως έκανε μέ

τον παπα-Γιώργη, πού του τράβηξε τα γένεια, λέγοντας του πώς τα ντρό­πιασε, επειδή τούλεγε να φύγουν, καί πότε μέ υποσχέσεις για τον παράδεισο τής άλλης ζωής.

« Αδελφοί, τούς είπε, αν μετά την μάχην αυτήν, δέν άνταμωθώμεν εδώ ζώντες, θέλομεν άνταμωθή είς τον "Αδην. Ενώπιον δέ του ‘Υψίστου θέλομεν ομολογήσει δτι εξεπληρώσαμεν το προς την πατρίδα καί την πίστιν χρέος μας καί ώς δίκαιος θέλει μάς κατατάξει μετ’ εκείνων των ενδόξων μαρ­τύρων, οΐτινες έχυσαν τα αίματά των υπέρ πίστεως καί πατρίδος... ».

Κ* έ'πεσε κεΐ, ό ’Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος, ό φανατικός αντί­παλος του Παλαιών Πατρών, από την Πόλιανη τής Μεσσηνίας, μέ τήν πολυ­τάραχη καί πολυποίκιλη δράση του καί πρόσθεσε μέ τη Ουσία του μια νέα σελίδα δόξας καί μεγαλείου στην ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, δημιουργώντας έτσι, δπως το προμάντεψε, νέες Θερμοπύλες τού Μωρηά καί του 1821. Το κυριώτερο δμως αλλάζοντας στο καλύτερο τήν πορεία τού σηκωμού μέ πρώτο καί σημαντικό αποτέλεσμα τήν άποφυλάκιση τών φυλα­κισμένων Καπεταναίων — πού άνάμεσό τους ήταν κι ό Κολοκοτρώνης — καί το τέλος τής διχόνοιας τής δολερής, πού τόσους κινδύνους δημιούργησε για το νιογέννητο "Εθνος καί τήν προσπάθειά του να δρθοποδήση λεύτερο μέσα στον κόσμο.

’Ακόμα δμως έδωκε κουράγιο κι ελπίδα σ’ δλους τούς “Έλληνες καί είδικώτερα σέ κείνους τούς ελεύθερους πολιορκημένους τού Μεσολογγιού. Τούς βόηθησε να κρατήσουν, να μείνουν αλύγιστοι στα τόσα δεινά τής μα­κρόχρονης πολιορκίας καί να δώσουν έτσι κι αυτοί, μέ τή σειρά τους, νέο δείγμα αυτού τού σωστικού πνεύματος τής θυσίας.

’Εδώ το πνεύμα αυτό ήταν ευρύτερο, ομαδικό, μ* δλη τή δραματικό- τητα τής απελπισίας μα καί τής απόλυτης πίστης στα ωραία καί τα υψηλά. Στο Μανιάκι ήταν ένας άντρας, ένας ιερωμένος, ή έκφραση αυτού τού πνεύ­ματος τής θυσίας. Στο Μεσολόγγι ήταν μια πολιτεία ολάκερη. "Αντρες, γυναίκες, γέροι καί παιδαρέλι* ακόμα πάλαιψαν ώς το τελευταίο δριο αντο­χής τους. Πάλαιψαν μέ τα κανόνια πού όλημερίς κι όλονυχτίς τούς λιάνιζαν. Πάλαιψαν μέ τήν πείνα καί τήν άπελπισιά. Τόσο πού'καναν τήν Ευρώπη να σταθή κατάπληκτη. Προτίμησαν οί ανώνυμοι αυτοί ήρωες τού Χάρου το παγερό σπαθί παρά τήν καταισχύνη να παραδοθούν.

« “Όλοι εν τοσούτφ, μέ μίαν ψυχήν, μέ μίαν άπόφασιν επροκρίναμεν να άποθάνωμεν μέ τα δπλα εις τάς χεΐρας, κάλλιον εκδικούμενοι τον εαυτόν μας καί τήν πατρίδα μας, παρά να κλίνωμεν τον αυχένα μας είς τον βάρ­βαρον κατακτητήν », γράφει ό Σπυρομήλιος στ* Απομνημονεύματά του για τή θρυλλική αντίσταση τής «ιερής πολιτείας».

Τα ίδια έγραφε κι ό Ελβετός Μάγερ, λίγο πριν από τή μυθική εκείνη έξοδο τών γενναίων. « Έ ν ονόματι δλων τών ενταύθα ηρώων, έγραφε, σάς

αναγγέλλω την ενώπιον του Θεοΰ εύρισκομένην άπόφασίν μας, διά να ύπε- ρασπισθώμεν καί τήν υστέραν σπιθαμήν τής γης του Μεσολογγίου καί να συνενταφιασθώμεν υπό τα ερείπια τής πόλεως, χωρίς να άκούσωμεν πρότα- σίν τινα συνθήκης... ».

"Ομως δεν έχουν τελειωμό οΰτε καί μετρημό οι εκδηλώσεις του μεγα­λόπνοου αυτού πνεύματος τής θυσίας πού τόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε στο μεγαλύτερο σ* αίγλη καί δόξα έπος τής νεώτερης Ελληνικής 'Ιστορίας, στο μεγαλύτερο γεγονός τού 19ου αιώνα. Ή ενσυνείδητη αυτή αναμέτρηση μέ τό θάνατο, ή απόλυτη καλύτερα περιφρόνηση τής ζωής καί τού πόνου, ήτανε πάθος ιερό, ένθεος ζήλος, πού εκδηλωνότανε νύχτα καί μέρα, στο βουνό καί στον κάμπο, σ* άτομα καί σ’ ομάδες, σ* αρχηγούς καί καπεταναίους, σε πολι­τικούς ηγέτες καί σ* άσημους χωριάτες, στούς άγνωστους αυτούς ήρωες τού 21.

’Αποτέλεσμα ενός συνόλου υψηλών ιδεών, τού ανθρώπου καί τής ελευ­θερίας του, τής πατρίδας καί τού έθνους, τού Θεού καί τής πίστεως σ’ αυ­τόν, τούτο το πνεύμα τής θυσίας είχε γίνει βίωμα σ* όλους, πού ιστορία καί παραδόσεις καί θρύλοι παλιοί, ξαναζωντανεμένοι, τού έδιναν γιγάν- τια δύναμη καί σφρίγος καί τόλμη γι’ άφθαστους ηρωισμούς. Κι δπως είπαμε, όχι μόνο στήν αρχή τού αγώνα, μά κι αργότερα καί συνέχεια σ* δλη τή διάρκειά του.

« Οί "Ελληνες μή ήμπορούντες πλέον να συμφωνήσωσι κατ’ ούδένα τρόπον μετά τού αιμοβόρου καί ασεβούς άρπαγος τών επαρχιών των άπε- φάσισαν να ταφώσιν εις τα ερείπια τής πατρίδος των... », γράφουν οί Κο- λοκοτρώνης, Ζαΐμης, Κουντουριώτης κι άλλοι υπεύθυνοι παράγοντες τού αγώνα, στον Κάνιγκαμ, τό Γενάρη τού 1826.

«"Οταν ένας πολεμάει τον εχθρό του, είπε ο Δημ. 'Υψηλάντης στο Γάλλο ναύαρχο, πού τον συμβούλεψε να φύγη, γιατί οί Τούρκοι ήσαν πολ­λοί καί δυνατοί, είναι άδιάφορον εάν έχη ολίγους στρατιώτες, διότι χρω- στεΐ να προσφέρη τον εαυτόν του θυσίαν υπέρ τής πατρίδος... ».

« Ή ρθα δώ να πολεμήσω καί να πεθάνω μαζύ σας », ήσαν τα πρώτα λόγια τής Μαντώς Μαυρογένους, τής πρώτης Έλληνίδας Στρατηγίνας, όταν πρωταντίκρυσε, νύχτα βαθειά, τό Δημ. Ύψηλάντη στο στρατόπεδό του, στό "Αργος.

Τό ίδιο κι ό Μακρυγιάννης. Μέ ηρεμία κι αποφασιστικότητα, εκφρά­ζει τό σωστικό αυτό πνεύμα τής θυσίας. «"Οταν σηκώσαμε τή σημαία, εναν­τίον τής τυραννίας, αποκρίνεται στούς Γάλλους αξιωματικούς, πού πηγαί­νοντας στο Ταμπούρι του να τον δούν, τούπαν πώς ήσαν λίγοι, ενφ οί Τούρ­κοι ήσαν πολλοί καί είχαν καί κανόνια — ξέραμε δτι είναι πολλοί αύτεΐνοι καί μαχητικοί κι έχουν καί κανόνια κι δλα τα μέσα. Έμεις άπ’ ούλα είμα­στε αδύνατοι. "Ομως ό Θεός φυλάγει καί τούς αδυνάτους. Κι άν πεθάνω- μεν, πεθαίνομεν διά τήν πατρίδα μας, διά τήν θρησκείαν μας... Αυτός ό

θάνατος είναι γλυκός, ότι κανένας δεν θα γίνη αθάνατος. Κι δταν ό χάρος θ ά ’ρθή να μάς πάρη, δταν θέλη, άρρωστους κα'ι δυστυχείς, καλύτερα σήμερα να πεθάνωμεν... ».

Άλλα κι αργότερα, δταν πέραραν τα χρόνια, κ* ή επανάσταση κινδύ­νευε πάλι, όχι από την ανασύνταξη καί τή λυσσασμένη αντεπίθεση του κατα- κτητή μέ καινούργια ακούραστα καί πιο φανατισμένα κι ωπλισμένα ασκέ, ρια, άλλ’ από τίς εσωτερικές διχόνοιες, τίς τόσο επικίνδυνες φαγωμάρες των ‘Ελλήνων καθώς καί τίς αντιθέσεις των μεγάλων δυνάμεων — πού κάθε μια μέ τούς πράκτορές της πάσκιζε να δημιουργήση συνθήκες σέ βάρος βέβαια των Ελλήνων καί βολικές στα σχέδιά της— καί τότε ακόμα στα 1827 ή Γ ' Ε θνική Συνέλευση τής Τροιζήνας, στή νέα της προκήρυξη «προς άπαντας τούς πιστεύοντας εις Χριστόν » πάλι τήν απόφαση τής θυσίας διαδηλώνει για τήν απόχτηση τής λευτεριάς.

« Έβιάσθημεν καί ημείς από τον νόμον τής φύσεως, γράφει, ανάμεσα σ’ άλλα, να ύπερασπισθώμεν ενόπλως τήν ύπαρξίν μας καί άντιπαρατάξωμεν τήν βίαν κατά τής βίας, όρκισθέντες ενώπιον τού ουρανού καί τής γής να ζήσωμεν ή ν’ άποθάνωμεν ελεύθεροι... Τό δέ άνεωγμένον εις τήν Ελλάδα θέατρον τού πολέμου δέν θέλει κλείσει, παρ’ δταν άποθάνωμεν δλοι... ».

** *

’Άπειρες είναι, Κυρίες καί Κύριοι, οί εκδηλώσεις αυτού τού πνεύματος θυσίας, πού άρχισαν από τήν άγια, τήν ευλογημένη εκείνη μέρα τής 25 Μαρ­τίου 1821, καί συνεχίστηκαν σ’ δλη τήν περίοδο τούτου τού «άγριου κι απελ­πιστικού πολέμου », δπως τον είπε ό Φωτάκος.

"Ομως περιορίζομαι στή μικρή αυτή επιλογή, πού άλλος της σκοπός δέν είναι παρά τό κέντρισμα τής μνήμης μας, για να θυμηθούμε καί πάλι καί να ζήσουμε νοερά, μα δσο γίνεται πιο έ'ντονα, αυτό τό μεγάλο γιά μάς τούς "Ελληνες γεγονός. Κι είναι ανάγκη να ξαναθυμηθούμε ζωηρά, κι δσο γίνεται πιο πλατιά, τον πανένδοξο καί πολυύμνητο αυτό χρόνο τής ιστορίας μας, μέ τούς τόσους καί τέτοιους ήρωϊσμούς καί τ’ αξεπέραστα κατορθώ­ματα. "Οχι μόνο σαν εκδήλωση ευγνωμοσύνης — γιατί μάς ξανάκανε λεύτε­ρους ανθρώπους μέ γλώσσα καί φωνή καί μάς ξανάδωσε Κράτος φτειαγμένο από τα σπλάχνα μας καί μέ τή βούλησή μας — μα καί γιατί μπορεί καί πρέ­πει ή υπέροχη αυτή εποποιία μ’ αυτό τό πνεύμα τής θυσίας, να μάς στα­θούνε οδηγοί πολύτιμοι, συμπαραστάτες άγρυπνοι κι ακούραστοι στούς ση­μερινούς δύσκολους κι επίβουλους καιρούς πού ζούμε. Σ ’ αυτή τήν κρίσιμη καμπή τής ιστορίας, πού νέα σχήματα — κοινωνικά καί πολιτικά — καί νέες ιδέες — πού αλλάζουν αδιάκοπα — φοβερίζουν ν’ αλλάξουν τήν όψη τού κό­σμου τής γής. Σ ’ αυτή τήν ώρα, πού ή ανθρωπότητα ολόκληρη άντιμετωπί-

ζει μιαν από τις πιο φοβερές δημογραφικές, τεχνικές, καί πνευματικές μετα­βολές, πού αντιμετώπισε ώς σήμερα, καί δ άνθρωπος, αυτό το μέγιστο και το ελάχιστο δν τής γης, βρίσκεται μόνος, μ* ένα μεγάλο ψυχικό κενό και τόσο παραζαλισμένος, μπρος στο κατώφλι μιας νέας εποχής.

Οι ιστορικοί λένε πώς δ άνθρωπος καί τα "Εθνη ζούνε σ* δλη τους τή ζωή μέ προβλήματα καί διλήμματα. "Ομως τα σημερινά προβλήματα καί διλήμματα είναι πιο δύσκολα καί πιο μεγάλα από άλλες εποχές.

’Ιδανικά καί αξίες, πού άλλοτε ηλέκτριζαν κι ώδήγαγαν τα πλήθη, αλ­λάζουν ή εγκαταλείπονται, υποχωρούν ή παραμερίζονται από την ύλη, πού δλο καί κερδίζει έκταση καί δύναμη, κι από άλλα ιδανικά καί νέες αξίες, πού ορθώνονται, σά σειρήνες πραγματικές. Δέ θά 'ταν υπερβολή αν έλεγε κανείς πώς τα κηρύγματα κείνου τού περίεργου προφήτη τού προηγούμενου αιώνα, τού δημιουργού τού Ζαρατούστρα, για καινούργιους δηλ. πίνακες αξιών, πάνε στις μέρες μας να εφαρμοσθούν.

"Εθνος καί Κράτος, θεσμοί πανάρχαιοι, θεμελιωμένοι πάνω σέ θεώρα- τους σωρούς από κόκκαλα ανθρώπων, τρίζουν συθέμελα καί κάπου - κάπου άρχισαν κιόλας να ραΐζουν. Περίεργες συμμαχίες, κ* ενώσεις, κι δμοσπον- δίες, πού δλο καί πληθαίνουν, καρτερούν μέ στόμα ανοιχτό να τούς ρουφή- ξουν. Σέ κάθε δμάδα ή άλλο ευρύτερο σχήμα Ε θνώ ν, από τα τόσα πού έχουνε δημιουργηθή, το ένα "Εθνος επιβουλεύεται το άλλο ή το ένα πασχί­ζει νά εκμεταλλευθή περισσότερο το άλλο. ’Αντάμα μέ τήν προσπάθεια για τήν ειρήνη καί τήν αμοιβαία κατανόηση, ή οικονομική επικράτηση κ* επι­βολή, ύπουλα κ’ επίμονα, μέ χίλια πρόσωπα μ’ αμέτρητες μάσκες, κάνει έναν άλλο περίεργο κ* επικίνδυνο αγώνα. Στή Γαλλία πάλι άρχισαν νά μιλάνε για νέα είδη Δημοκρατίας, από οικονομική είδικώτερα άποψη — για τή « Δημο­κρατία τής Άναπτύξεως » ή για τή « Δημοκρατία τής ’Ασφαλείας » — καί νέα πνευματικά κινήματα αναπτύσσονται γύρω από τό θέμα τών « Κοινωνιών Αφθονίας » ή τών « Κοινωνιών Καταναλώσεως », σαν αναγκαίας υποδομής μιας πραγματικής Δημοκρατίας. Ή λέξη Δημοκρατία πιπιλίζεται σαν καρα­μέλα στα στόματα δλων μας κι ωστόσο οι πράξεις καί οί εκδηλώσεις τών κοινωνικών συνόλων, τών ’Εθνών καί τών ομάδων ’Εθνών, κάθε άλλο παρά είναι σύμφωνες μέ τις επιταγές της.

‘Η τεχνική τέλος καί ή Τεχνολογία, οί δυο μαγικές αυτές σύγχρονες λέξεις, για νά μήν πώ οί δυο πανίσχυροι καινούργιοι αυτοί θεοί, μέ τίς παντοδύναμες μηχανές τους, πού δλο καί κυριαρχούν πάνω στον δημιουργό τους, μέ τον αυτοματισμό καί τήν τυποποίηση, φοβερίζουν νά πνίξουν τον ελεύθερο άνθρωπο, νά σβήσουν τήν ανεξάρτητη ανθρώπινη προσωπι­κότητα...

Δύσκολοι καί σκληροί καιροί για τον κόσμο δλόκληρο καί ξέχωρα για μάς τούς "Ελληνες, πού μάς καλούν σέ νέους αγώνες. Αγώνες οικονομικούς,

κοινωνικούς καί προ παντός πνευματικούς. Σε αγώνες ύπάρξεως κι επιβιώ* σεως, αγώνες ζωής ή θανάτου.

Ή Ελλάδα κι άλλοτε βρέθηκε μπροστά σε παρόμοιες κρίσεις καί κατά- φερε να τις ξεπεράση. Γιατ'ι ή Ελλάδα, εκτός από τ’ άλλα, είναι ή χώρα του χρόνου κι όχι τού χώρου. Ή δύναμη καί ή διάρκεια τής παρουσίας της συνδέεται στενά μέ τη διάρκεια κα'ι τη ροή τού χρόνου, μέ τις θυσίες καί τής άπαγοητεύσεις της κι όχι μέ τή μεγάλη της έκταση. Μέ την πνευματική της ζωτικότητα κι όχι μέ τα πολλά της πλούτη.

« Μέ τής καρδιάς το πύρωμα κα'ι μέ τό αίμα, καθώς λέει κι δ ποιη­τής, κι όχι μέ τό στρέμμα». Τρεισήμιση χιλιάδες χρόνια, κατά τις νεώτερες επιστημονικές βεβαιώσεις, ζή καί παλεύει. Πέρασε από φωτιά καί σίδερο. Πολλές φορές κόντεψε να χαθή. 'Ωστόσο τα κατάφερε κ’ έφθασε να ζή στε­φανωμένη μέ πρόσφατες ακόμα δόξες, τιμημένη καί σεβαστή.

"Ομως τούτη τή φορά δέν είναι σαν τις άλλες. Τούτη τήν ώρα ή Ε λ ­λάδα, μέ τή μακραίωνη καί λαμπρή ιστορία καί τούς τόσους κότινους για νίκες της σ’ αθλήματα υψηλών ιδεών καί παραδειγμάτων, δέν έχει αντίκρυ της έναν ορατό, ένα συγκεκριμένο εχθρό για να τον πολεμήση γενναία, παλ- ληκαρίσια καί να τον νικήση. Δέν έχει ένα κατακτητή να τού άντισταθή, να επαναστατήση ενάντιά του καί να τον διώξη. Αυτή τήν ώρα ή Ελλάδα έχει μια θύελλα ν’ αντιμετώπιση. Μια καταιγίδα ακαθόριστη, πού όπου νάναι θά ξεσπάση, άν δέν ξέσπασε κιόλας. “Ενα σίφουνα παγκόσμιας αλλα­γής κι άνακατατάξεως, πού δέν μπορεί μα καί δέν πρέπει να τον άποφύγη καί πού απαιτεί μιαν ανασύνταξη, μιαν αναπροσαρμογή τού εαυτού μας, δίχως επηρεασμό από ξένες δεοντολογίες.

“Ομως για να ξεπεράση όλ’ αυτά, για να μήν χαθή στή δίνη καί τήν ορμή τους, για να σταθή όρθια, ίση κι όμοια μέ τούς άλλους καί δίπλα στούς άλλους, μέ δύναμη καί κύρος, πρέπει εκτός από τ’ άλλα εμείς οι “Ελ­ληνες να κρατήσουμε λεύτερη τήν προσωπικότητά μας, να διαφυλάξουμε ακέ­ρια τήν ’Εθνική μας υπόσταση καί συνείδηση, τον εθνικό μας χαρακτήρα, πού είναι στοιχείο βιολογικό για τή ζωή μας καί για τήν προκοπή μας, ανά­μεσα στα άλλα “Εθνη καί τούς άλλους λαούς. Πρέπει να μή ξεχνάμε τήν Ιστορική μας πείρα. Πρέπει νάχουμε πάντοτε τό πνεύμα μας ορθό, τό φρό­νημα γενναίο.

Καί σ’ όλα τούτα, μόνο γεγονότα σαν τό μοναδικό, τό ανεπανάληπτο 1821, μπορούν να μάς σταθούνε βοηθοί καί συμπαραστάτες. Μόνο τέτοια γεγονότα μπορούν να μάς είναι φάροι κι οδηγοί, σέ τούτη τήν καινούργια κι άλλοιώτικη από τις άλλες μάχη.

Τό εξαίρετο αυτό κατόρθωμα τού “Ελληνα κι ίσως καί τού ανθρώπου γενικώτερα, ή αυτοδύναμη αυτή έκφραση τής ελληνικής ψυχής, αυτός δ τιτά­νιος καί τόσο υπέροχος αγώνας, πού ήρθε σαν ιστορική δικαίωση ενός λαού,

πού τόσα πρόσφερε στήν ανθρωπότητα σέ γνώση, σέ κάλλος καί σ* αλήθεια και τόσο ύπέφερε ολάκερους αιώνες, αυτός τέλος ό αγώνας πού ανήκει στήν άπεραντωσύνη τού χώρου καί τήν αιωνιότητα τού χρόνου, μέ το πνεύμα τής θυσίας, πού τόσο τον βόηθησε τότε για να πετύχη, πρέπει καί σήμερα καί αύ'ριο, νάναι ή έμπνευσή μας καί ή αστέρευτη πηγή τού θάρρους καί τής απαντοχής μας. Νάναι ήλιος άσβηστος, πού θά φωτίζη αδιάκοπα το νοΰ κα'ι τήν καρδιά μας σ* αυτούς τούς καινούργιους κρίσιμους αγώνες, πού μας περιμένουν.

ΙΩANNOY ΞΑΝΘΑΚΗΠροέδρου τής ’Ακαδημίας ΆΦηνών

Η ΝΕΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗ TOT ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ*

Προ δέκα περίπου ετών, κατά τον πρώτον επίσημον λόγον μου είς την ’Ακαδημίαν ’Αθηνών επί τών προβλημάτων πού 'θέτει ό ήλιος εις τούς αστρονόμους κα'ι τούς γεωφυσικούς, ελεγον μεταξύ τών άλλων :

« Είναι ίδιον τής ανθρώπινης φύσεως να επιζητή ό άνθρωπος να μάθη, τί κρύπτεται όπισθεν μιας άπομεμακρυσμένης οροσειράς, την οποίαν μόλις διακρίνει, τί πρόκειται να συμβή όχι την επιούσαν, άλλα μετά πολλά εκατομ­μύρια έτη. Διά τούτο, μολονότι δεν γνωρίζομεν ακόμη, τί ακριβώς συμβαί­νει ολίγα χιλιόμετρα άνωθεν τής κεφαλής μας, ονειρευόμεθα να διασχίσωμεν τα διαπλανητικά διαστήματα κα'ι να φθάσωμεν εις άλλους πλανήτας.Ένφ δεν γνωρίζομεν, πώς εγεννήθη ό πλανήτης, επ'ι τού οποίου γεννώμεθα, ζώμεν καί θνήσκομεν, επιζητούμεν να μάθωμεν, πώς εδημιουργήθησαν οι απειρο­πληθείς αστέρες καί ποία είναι ή μορφή κα'ι ή σύνθεσις ολοκλήρου τού σύμ- παντος. Ευτυχώς ότι είναι έτσι, διότι άλλως θά είχε νεκρωθή προ πολλού πάσα έρευνα κα'ι Επιστημονική πρόοδος ».

’Εάν οι ’Αρχαίοι "Ελληνες σοφο'ι καί φιλόσοφοι, οί όποιοι εγνώριζον μόνον τήν περιοχήν τής Μεσογείου, κα'ι δή άτελώς, δεν έστρεφον τούς οφθαλμούς των προς τον ουρανόν, επιζητούντες να άποκαλύψουν καί να εξηγήσουν τήν κίνησιν τών άστρων, δεν θά είχε δημιουργηθή υπό τού Νεύ- τωνος ή ουράνιος μηχανική. Έ άν ό Δημόκριτος, όστις εστερεΐτο κα'ι ενός απλού φακού, δεν επεζήτει νά διεισδύση εις το εσωτερικόν τών σωμάτων, διά νά συλλάβη τήν λεπτήν αυτών υφήν, δεν θά έδημιουργεΐτο, πολλούς αίώνας βραδύτερον, ή σύγχρονος ατομική φΰσική. 'Ο άνθρωπος, μέ τήν πλουσίαν φαντασίαν του, εν αρχή ονειροπολεί καί ειτα, μέ το θειον δώρον πού κέκτηται, τον λογισμόν του, πραγματοποιεί τα ονειροπολήματά του.

Κατά τήν εποχήν εκείνην, τον Μάρτιον τού 1955, έχαρακτήρισα ως ονειροπόλημα τα διαπλανητικά ταξίδια. Δεν εδίστασα όμως από τού επισή­

* Διάλεξις γενομένη έν Λαμίςι, είς τήν Λαμιακήν Λέσχην, τή 19ΐ) ’Απριλίου 1964, καί όργανωθεϊσα υπό τής 'Ελληνικής ’Ανθρωπιστικής Εταιρείας εν συνεργασίρ μέ τήν Λαμιακήν Λέσχην.

μου εκείνου βήματος να διατυπώσω μίαν πρόρρησιν : « "Οτι το ονειροπό­λημα των διαπλανητικών ταξιδίων θά μάς ώθηση συντόμως εις την εξεΰρε- σιν νέων μέσων ερεΰνης, δπως ή κατασκευή εργαστηρίων - δορυφόρων τής Γης, ή καί ακόμη εξερευνητικών βλημάτων του διαπλανητικοΰ διαστήματος, τα όποια, ευρισκόμενα εξωθεν τής γηΐνης ατμόσφαιρας, θά συλλέγουν καί θά μας μεταδίδουν πληροφορίας αναλλοίωτους από την επίδρασιν του ατμο­σφαιρικού περιβλήματος, πού αποτελεί εν εκ των σοβαρωτέρων εμποδίων είς τάς αστρονομικός παρατηρήσεις ».

Δυο έτη βραδΰτερον από τής εκφωνήσεως τού πρώτου ακαδημαϊκού λόγου μου καί συγκεκριμένως τον ’Ιούνιον τού 1957, πολλαί δεκάδες ειδι­κών διαπρεπών επιστημόνων καί πολλαί χιλιάδες παρατηρητών, άνηκόντων εις 56 έθνη, ετέθησαν εις την υπηρεσίαν τής Κεντρικής Επιτροπής τού Διεθνούς Γεωφυσικού έτους. Σκοπός τής διεθνούς ταύτης επιστημονικής συνεργασίας ήτο ή συστηματική μελέτη τού πλανήτου μας εις το εσωτερικόν του, τήν έπιφάνειάν του καί εις τήν άτμόσφαιράν του μέχρι τών άπωτάτων αυτής στιβάδων καί πέραν αυτών. "Εν εκ τών νέων μέσων ερεΰνης, ίσως το σπουδαιότερον, ήτο ή κατασκευή καί ή εξαπόλυσις δορυφόρων - εργαστη­ρίων κινουμένων πέριξ τής Γής εις διάφορα ύψη διά τήν εξερεΰνησιν, κατά τρόπον συνεχή, τών άπωτάτων στιβάδων τής γηΐνης ατμόσφαιρας καί τού εξωατμοσφαιρικού διαστήματος. Ούτω, τον ’Οκτώβριον τού 1957, άνηγ- γέλθη ή πρώτη επιτυχής εξαπόλυσις υπό τών Ρώσων επιστημόνων τού πρώ­του τεχνητού δορυφόρου τού περιφήμου Σπούτνικ 1. Κατόπιν επηκολοΰθη- σεν ή εξαπόλυσις καί άλλων δορυφόρων ως καί επηνδρωμένων οχημάτων τόσον υπό τών Ρώσσων δσον καί υπό τών ’Αμερικανών. Τα γεγονότα είναι πρόσφατα καί δλοι ενθυμοΰμεθα, δτι, με τήν εξαπόλυσιν τού πρώτου δορυ­φόρου, δ κόσμος εδοκίμασε εκπληξιν παρομοίαν με εκείνην, ήτις προεκλήθη από τήν διάσπασιν τού ατόμου, τήν άναγγελθεΐσαν δχι δυστυχώς με χαρ­μόσυνους κωδωνοκρουσίας άλλα με τήν φρικιαστικήν έ'κρηξιν τής βόμβας τής Χιροσίμα.

Δεν είναι τυχαΐον το γεγονός, δτι ολίγα έτη μετά το πρώτον μέγα βήμα είς τον κόσμον τών σμικροτάτων σωματιδίων τής ύλης, εις το πεδίον τών σμικροτάτων διαστάσεων, δπου προ πολλών εκατοντάδων ετών ειχεν είσδΰσει μέ τήν άπέραντον φαντασίαν του ό άρχαΐος "Ελλην φιλόσοφος, μετά το πρώ­τον τούτο μέγα βήμα, λέγω, είς τον μικρόκοσμον, επηκολοΰθησε το πρώτον σημαντικόν βήμα είς τον κόσμον τών μεγάλων σωμάτων, είς το πεδίον τών τεραστίων διαστάσεων.

Δεν είναι τυχαΐον το γεγονός τούτο, διότι αί πρόοδοι είς τον κόσμον τών μικρών διαστάσεων θά μάς δώσουν μελλοντικώς τα άπαραίτητα μέσα διά να επιτελέσωμεν τα άναγκαΐα μεγάλα άλματα είς τον κόσμον τών μεγά­λων άποστάσεων. Το ονειροπόλημα τών διαπλανητικών ταξιδίων θά γίνη

πραγματικότης, όταν 30 καταστή δυνατόν, ό κόσμος των μικρών, ή πυρη­νική φυσική, να μας δώση την άπαιτουμένην τεραστίαν ενέργειαν, την οποίαν μόνον αυτή δΰναται να μας δώση. Σήμερον το μόνον θετικόν γεγο­νός είναι, δτι μέ τον πρώτον δορυφόρον ήρχισε να δημιουργήται μία νέα επιστήμη ακαθορίστου μέχρι τής στιγμής εκτάσεως καί ισχύος, ή Ε π ι ­σ τ ή μ η τ ο υ Δ ι α σ τ ή μ α τ ο ς .

*Η νέα αυτή επιστήμη μέ την βοήθειαν τής Φυσικής, τής Χημείας, τής ’Αστρονομίας, τής Βιολογίας καί άλλων ακριβών επιστημών επιζητεί να αντιμετώπιση πολλά έκ τών σπουδαιοτέρων συγχρόνων προβλημάτων. ‘Η ακριβής μορφή τής Γής, ή συμπεριφορά τών ζώντων οργανισμών υπό εξω- γηΐνας συνθήκας, ή φΰσις του Ή λιου, τής Σελήνης καί τών πλανητών, ή φυσική κατάστασις τών αστέρων καί τών Γαλαξιών είναι μερικοί εκ τών σπουδαιοτέρων τομέων ερεΰνης τής νέας ταΰτης επιστήμης. ’Ακριβώς δέ λόγφ τής μεγάλης σημασίας τών ερευνών τούτων αί μεγάλαι χώραι μέ επι­κεφαλής τάς Ηνωμένας Πολιτείας και τήν Σοβιετικήν "Ενωσιν καταβάλλουν μεγάλας προσπάθειας, καταστρώνουσαι πολυδάπανα προγράμματα ερευνών, διά να ενισχυσουν τήν θέσιν των καί να διατηρήσουν τήν ηγεσίαν εις τον διεθνή επιστημονικόν στίβον. Είναι περιττόν να τονίσω, δτι ή επιστημονική ηγεσία κέκτηται τεραστίαν πρακτικήν σημασίαν εις τήν σύγχρονον εποχήν τής ιδεολογικής πάλης μεταξύ τών δυο μεγάλων μερίδων τής άνθρωπότητος. Ή αξία τών Ιδεωδών καί τών αξιωμάτων, πού υποστηρίζει εκάστη εκ τών δυο μερίδων τής άνθρωπότητος, μετρεΐται καί εκφράζεται εις το πνεύμα τών ανθρώπων μέ μέτρον τήν επιστημονικήν πρόοδον καί τήν τεχνολογικήν τελειοποίησιν.

Ή δ η θά επιχειρήσω να σάς δώσω εν γενικαΐς γραμμαϊς καί κατά τρό­πον δσον το δυνατόν άπλούν, χωρίς βέβαια να αλλοιώσω σοβαρώς τήν επι­στημονικήν υφήν τών φαινομένων, μίαν σύντομον περιγραφήν τού πεδίου τών ερευνών τής επιστήμης τού διαστήματος.

Οι πύραυλοι καί οί δορυφόροι παρέχουν σήμερον εις τον επιστήμονα έν Ισχυρόν μέσον διά τήν έρευναν τού αμέσου περιβάλλοντος τής Γής. Πρά­γματι σήμερον δυνάμεθα να εξαποστείλωμεν διά τών φορέων τούτων ειδικά όργανα εις διάφορα ύψη ύπεράνω τής επιφάνειας τής Γής καί να μελετήσω- μεν τήν εκάστοτε φυσικήν κατάστασιν δχι μόνον τής κυρίως ατμόσφαιρας, ήτις είναι ή έδρα τών συνήθων μετεωρολογικών φαινομένων, πού συνιστώσι τήν εκάστοτε καιρικήν κατάστασιν, αλλά καί τών άνωτέρων αυτής στιβάδων καί Ιδιαιτέρως τήν ιονόσφαιραν πού συνίσταται από μέγαν αριθμόν ήλεκτρο- νίων καί ιόντων. Ή μελέτη τής ιονόσφαιρας κέκτηται δλως ιδιαιτέραν πρα­κτικήν σημασίαν, διότι ή στιβάς αύτη μάς παρέχει το μόνον μέσον μακράς επικοινωνίας διά τής άνακλάσεως επ’ αυτής τών ραδιοκυμάτων. Επειδή δέ τόσον το ύψος τής Ιονόσφαιρας όσον καί ή φυσική κατάστασις της είναι

μεταβλητοί, πράγμα πού προκαλει σοβαράς δυσχερείας εΐς τάς τηλεπικοινω­νίας μας, οι σύγχρονοι ειδικοί των τηλεπικοινωνιών αποβλέπουν εις την άντικατάστασίν της δι* ειδικών δορυφόρων κινούμενων επί καταλλήλων τρο­χιών καί οι όποιοι θά μας παρέχουν ενα καλύτερον καί μονιμώτερον μέσον διά την ταυτόχρονον άποστολήν μηνυμάτων προς δλον τον κόσμον. Έ ν δέ τοιοΰτον πείραμα εγένετο ήδη διά του δορυφόρου Τσέλαρ. Δια τών οργά­νων, πού φέρουν οί περί την Γην κινούμενοι δορυφόροι, δυνάμεθα να μελε- τήσωμεν καί τάς ζώνας υψηλής ραδιενέργειας, γνωστός υπό τό όνομα τού άνακαλύψαντος αύτάς Van Allen. Ή ακτινοβολία Van Allen συνίσταται από σωματίδια συλληφθέντα υπό τής γηΐνης μαγνητοσφαίρας. Τα φορτι­σμένα ταύτα σωματίδια, τα όποια κατά τάς μέχρι τοΰδε πληροφορίας, πού μας παρέχουν οί δορυφόροι, συνίστανται από πρωτόνια καί ήλεκτρόνια, κι­νούνται σποραδικώς κατά μήκος τών δυναμικών γραμμών τού γήινου μαγνη- τικοΰ πεδίου. Ή έντασις καί τό φάσμα ενεργείας των μεταβάλλονται μεγά- λως από περιοχής εις περιοχήν καί εΰρίσκονται υπό την άμεσον επίδρασιν τής ήλιακής δραστηριότητος.

*Αξιοσημείωτον επίσης τυγχάνει, ότι ή φυσική κατάστασις τών ζωνών Van Allen διεταράχθη αίσθητώς κατά τήν πειραματικήν εκρηξιν ατομικής βόμβας είς μέγα ύψος εντός τής γηΐνης ατμόσφαιρας, πού εξετέλεσαν προ 4 ετών οί ’Αμερικανοί επιστήμονες. AÎ ζώναι αύται κέκτηνται υψηλήν ραδιε­νέργειαν καί αποτελούν ενα τών μεγαλυτέρων κινδύνων δια τήν ζωήν τών αστροναυτών, πού θά επιχειρήσουν μίαν ήμέραν να διέλθουν διά μέσου αυτών, διά τήν κατάκτησιν τής Σελήνης. Διά τον λόγον αυτόν μελετώνται σήμερον όλως Ιδιαιτέρως.

Πέραν τών ζωνών Van Allen εύρίσκεται τό κυρίως μεσοπλανητικόν διάστημα. Τό διάστημα τούτο δεν είναι κενόν ύλης άλλα περιέχει 30 έως 100 σωματίδια κατά κυβικήν ΐντζαν, ήτοι εντός 200.000 κυβικών μιλίων μεσοπλανητικού διαστήματος περιέχεται ύλη ίση με εκείνην πού περιέχει μία κυβική ΐντσα γηΐνης ατμόσφαιρας εΐς τήν επιφάνειαν τής θαλάσσης. Θά μέ ερωτήσετε συνεπώς, ποιαν σημασίαν ήμπορεΐ να έχη διά τον άνθρωπον ή ασήμαντος αυτή ποσότης ύλης τού διαπλανητικού διαστήματος. Ή σημασία της έγκειται είς τό γεγονός, ότι μάς παρέχει τό μέσον να μελετήσωμεν τήν συμπεριφοράν τών υλικών σωματιδίων υπό τάς φυσικάς συνθήκας τού μεσο- πλανητικού διαστήματος, δηλαδή υπό συνθήκας, τάς οποίας δεν δυνάμεθα νά πραγματοποιήσωμεν είς τά γήϊνα εργαστήριά μας. Τό γεγονός δέ, ότι διά μέσου τού μεσοπλανητικού τούτου διαστήματος ό "Ηλιος άσκεΐ τήν τεραστίαν επίδρασίν του επί τής Γής διά τής δημιουργίας τής ιονόσφαιρας καί τού πολικού σέλαος, διά τής διεγέρσεως τών ζωνών ακτινοβολίας Van Allen καί διά τής γενέσεως Ισχυρών μαγνητικών καταιγίδων, πού ενίοτε δια­κόπτουν όλοσχερώς τάς τηλεπικοινωνίας μας, δεικνύει πόσον σημαντικόν

βόλον πρέπει να διαδραματίζη ή μικρός πυκνότητος διαπλανητική ΰλη είς τάς σχέσεις Ή λιου · Γης. Είναι γνωστόν πράγματι, ότι ό Ή λιος, δστις είναι ό πλησιέστερος προς ήμάς άστήρ, ασκεί μίαν τεραστίαν καί βαθεΐαν επί- δρασιν επί τής Γης. Τό λαμπρόν αυτό άστρον τής ημέρας, πού φωτίζει δι­καίους καί αδίκους, είναι ή πλησιεστέρα προς ημάς ουράνιος πηγή ενεργείας, ήτις, μετασχηματιζομένη εις θερμότητα, διατηρεί την θερμοκρασίαν του πλανήτου μας είς το κατάλληλον επίπεδον διά την διατήρησιν τής ζωής επ' αυτού, ρυθμίζει την γενικήν κυκλοφορίαν τής γηΐνης ατμόσφαιρας καί των θαλασσών καί καθορίζει τούς τύπους των κλιμάτων είς τάς διαφόρους ζώνας τής Γής. Είναι με άλλας λέξεις δ μέγας υπεύθυνος διά πάσαν κίνησιν επί τής επιφάνειας τής Γής καί διά την ύπαρξιν τής ζωής είς πάσας τάς μορφάς της, από τής πλέον ατελούς μέχρι τής πλέον εξειλιγμένης. Είναι φυ­σικόν, συνεπώς, ή πληρεστέρα μελέτη τής Γής να άπαιτή μίαν παράλληλον μελέτην τού μεγαλοπρεπούς αυτού αύτοκράτορος τού πλανητικού μας συστή­ματος καί δλως Ιδιαιτέρως τής Ιίετούς δραστηριότητός του. Ή ήλιακή αύτη δραστηριότης εκδηλοΰται περιοδικώς άνά Ιίετίαν μέ διάφορα φαινόμενα, πού λαμβάνουν χώραν εις την επιφάνειαν τού Ή λιου, εκ τών οποίων τα σπουδαιότερα είναι αί ήλιακαί κηλίδες, αί πάσης φύσεως εκρήξεις καί αί εκλάμψεις* διότι ή Ή λιος είς την πραγματικότητα είναι ένας τεράστιος ατο­μικός άντιδραστήρ καταναλίσκων το ύδρογόνον του κατά ενα γνωστόν τρό­πον καλούμενον κύκλον τού άνθρακος καί συντηρεί κατ' αυτόν τον τρόπον την θερμοκρασίαν του καί τήν ένέργειάν του εις υψηλόν καί σταθερόν επί­πεδον. Τό τελευταΐον τούτο ηλιακόν φαινόμενον, αί εκλάμψεις, πού συνί- σταται εις τήν απότομον αύξησιν τής λαμπρότητος ενός τμήματος τής ήλια- κής επιφάνειας εις τήν περιοχήν τών κηλίδων, επροκάλεσε κατά τα τελευταία ετη δλως ιδιαιτέρως τήν προσοχήν τών επιστημόνων, διότι συνδέεται αμέ­σως μέ ώρισμένα γήινα φαινόμενα. Πράγματι, υπό κανονικός συνθήκας, τό μεσοπλανητικόν διάστημα φαίνεται δτι συνίσταται από άραιοτάτην κοσμι­κήν ύλην καί από ελαφράν συμπύκνωσιν βραδέως σχετικώς κινουμένων ήλεκ- τρονίων καί πρωτονίων καθώς καί από ενα μικρότερον αριθμόν λίαν ενερ­γητικών σωματιδίων, τών κοσμικών άκτίνων. OÎ δορυφόροι άπεκάλυψαν Ιπίσης τήν ύπαρξιν ενός ασθενούς μεσοπλανητικού μαγνητικού πεδίου, τού οποίου ή έντασις είναι τό 1/10-000 τής εντάσεως τού γήινου μαγνητικού πεδίου είς τον 'Ισημερινόν. "Οταν επί τής επιφάνειας τού Ήλιου εμφανι- σθή μία εκλαμψις, αρχίζει ή εκπομπή ακτινοβολίας δύο τύπων, ή μία είναι σωματιακής φύσεως ή δέ άλλη κυματικής. Ή δευτέρα ακτινοβολία, ή συγ- κειμένη εκ κυμάτων, φθάνει είς τήν Γήν εντός 8 1/2 λεπτών καί συνίστα* ται από τρία είδη κατά τάξιν αύξουσαν μεγέθους κύματος, από ακτίνας X, από ορατόν φώς καί από ραδιοκύματα. Τα εκπεμπόμενα σωματίδια, κατά τήν εμφάνισιν τών εκλάμψεων τού Ή λιου, πού συνιστώσι τήν σωματιακήν άκτι-

νοβολίαν, φθάνουν βραδύτερον εις την Γην, κατά χρονικά διαστήματα εξαρ- τώμενα εκ τής ταχΰτητός των. Αι νεώτεραι έρευναι απέδειξαν, δτι υπάρχουν 2 ομάδες σωματιδίων, πού επιτυγχάνονται από τάς ήλιακάς εκλάμψεις. Ή μία όμάς φθάνει εις τήν Γην με καθυστέρησιν μιας ώρας περίπου καί συνί- σταται από σωματίδια, κυρίως πρωτόνια, λίαν υψηλής ενεργείας. Ή όμας αύτη των σωματιδίων είναι γνωστή υπό τό όνομα « Κοσμικοί ακτίνες ». At ήλιακαί αΰται κοσμικοί ακτίνες φθάνουν μέχρι τής ιονόσφαιρας, αύξάνουσαι τον Ιονισμόν τής κατωτέρας στιβάδος αυτής, τής καλουμένης στιβάδος D. Κάτωθεν τής ιονόσφαιρας δεν προχωρούν, διότι δεν έχουν επαρκή ενέργειαν να διασχίσουν τάς κατωτέρας και πυκνοτέρας στιβάδας τής ατμόσφαιρας. Διά τον λόγον αυτόν μελετώνται σήμερον κατά τρόπον άμεσον μεν διά των δορυφόρων και πυραύλων, έμμεσον δέ εκ των αποτελεσμάτων τής άπορρο- φήσεως των ραδιοκυμάτων από τα παράγωγα τού ιονισμού των εις τάς πολι­κός περιοχάς. Εις τινας όμως εξαιρετικός περιπτώσεις εμφανίσεως πολύ μεγάλων ήλιακών εκλάμψεων αι επιταχύνσεις των είς τό διάστημα συσσω­ρεύσεων των πρωτονίων είναι τοιαύτης τάξεως, ώστε τα σωματίδια ταύτα προικίζονται με λίαν υψηλήν ενέργειαν καί φθάνουν μέχρι τής επιφάνειας τού εδάφους υπό μορφήν ανάλογον με τάς Γαλαξιακάς κοσμικός ακτίνας, πού προ πολλοΰ χρόνου είναι γνωστόν, ότι συνεχώς μάς βομβαρδίζουν. Εις τήν τελευταίαν ταύτην περίπτωσιν έχομεν αύ'ξησιν τής κοσμικής ακτινοβολίας, πού δύναται να φθάση εις επίπεδα 4 0 °/0 καί άνω τής κανονικής.

Ή δευτέρα όμας των σωματιδίων φθάνει είς τήν Γήν με καθυστέρη- σιν 20 -50 ωρών μετά τήν εμφάνισιν τών ήλιακών εκλάμψεων. Τα σωμα­τίδια ταύτα συνίστανται από ιονισμένα άτομα υδρογόνου κα'ι ήλεκτρονίων καί κινούνται είς τό διάστημα υπό μορφήν ενός νέφους ήλιακών αερίων. "Εν αεριώδες νέφος αυτού τού είδους, πού συνίσταται από ήλεκτρικώς φορτισμένα σωματίδια, καλείται «πλάσμα». Τό πλάσμα έχει διαφόρους ιδιότητας από τα συνήθη αέρια, πού συνίστανται από ουδέτερα άτομα ή μόρια. Σήμερον δέ μελετάται ό τύπος αυτός τών αερίων τόσον εντατικώς, ώστε εντός ολίγων ετών εδημιουργήθη ένας ιδιαίτερος κλάδος εις τήν Φυ­σικήν, ή φυσική τού πλάσματος. Τα σωματίδια ταύτα τού πλάσματος κινούν­ται διά μέσου τού μεσοπλανητικού διαστήματος με ταχύτητα 1.000 μιλίων κατά δευτερόλεπτον, σχηματίζοντα εν νέφος, πού έχει τό σχήμα φιάλης με τον λαιμόν της επί τής επιφάνειας τού Ήλιου καί μάλιστα εις τήν περιο­χήν πού ενεφανίσθη ή ήλιακή έκλαμψις. "Οταν τό νέφος τούτο προσέγγιση εις τήν περιοχήν τού γήινου μαγνητικού πεδίου, τα σωματίδια αυτού, οδη­γούμενα από τάς μαγνητικάς γραμμάς τού γήινου πεδίου, εισέρχονται εντός τής ατμόσφαιρας εις τήν περιοχήν τών πόλων καί προκαλούν εκεί ισχυρά ηλεκτρικά ρεύματα, άκολουθούντα τάς στιβάδας άγωγιμότητος τής ιονόσφαι­ρας. Τά ηλεκτρικά ταύτα ρεύματα προκαλούν ισχυράς μαγνητικάς διαταρα-

χας, γνωστάς υπό tò όνομα «γεωμαγνητικοί καταιγίδες». Αί γεωμαγνητι­κοί καταιγίδες διαρκούν ενίοτε πολλάς ώρας καί ούχί σπανίως διακόπτουν όλοσχερώς τάς τηλεπικοινωνίας. “Οπως συνέβη λ.χ. πατά τον 2ον Παγκό­σμιον πόλεμον, ότε ό τότε Ανώτατος Διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στρατηγός Άϊζενχάουερ επί ώρας δεν ήδΰνατο να συνδεθή μέ το Γενικόν Έπιτελεΐον τής Ούασινγκτώνος. Έ π ί πλέον τα σωματίδια ταύτα του πλά­σματος διά τής διεγέρσεως των ατόμων καί μορίων τής ατμόσφαιρας προ- καλούν την εμφάνισιν λαμπρού πολικού σέλαος ορατού εις μεγάλος εκτάσεις επί του βορείου ήμισφαιρίου τής Γής.

’Από τήν σύντομον αυτήν περιγραφήν αντιλαμβάνεται τις σαφώς, δτι ό “Ηλιος, εκτός από το ορατόν ζωογόνον φώς, πού μας αποστέλλει, εκπέμπει συγχρόνως καί άλλας ακτινοβολίας αοράτους, δπως αί υπέρυθροι καί αί υπεριώδεις, πού άπορροφώνται ευτυχώς κατά μέγα ποσοστόν από τήν προ­στατευτικήν στιβάδα τού δζοντος τής γηΐνης ατμόσφαιρας, διότι άλλως ή ύπαρξις ζώντων οργανισμών θά ήτο αδύνατος επί τής Γής. Μάς αποστέλλει επίσης ακτινοβολίας ακόμη μικροτέρου κύματος, δπως αί ακτίνες « X », καί τέλος ακτινοβολίας μεγάλου μήκους κύματος, τάς ραδιοακτινοβολίας, πού συλ- λαμβάνονται μέ τα ραδιοτηλεσκόπια.

Διά τήν πληρεστέραν μελέτην δλων αυτών τών φαινομένων, πού είναι άναγκαίον να τα γνωρίζωμεν καλώς πριν ή άποφασίσωμεν να είσέλθωμεν ως περιηγηταί εις το μεταπλανητικόν διάστημα, οί ’Αμερικανοί επιστήμο­νες άπεφάσισαν να θέσουν είς τροχιάν περί τήν Γήν τριών είδών δορυφό­ρους - εργαστήρια. Τό πρώτον είδος θά είναι ειδικόν διά τήν μελέτην τών γεωφυσικών φαινομένων, πού άνεφέραμεν προηγουμένως, καθώς καί διά τήν μελέτην τού ακριβούς σχήματος τής Γής καί τής κατανομής τής μάζης εντός τού εσωτερικού αυτής. Τό δεύτερον είδος θά είναι ειδικόν διά τήν μελέτην τού ‘Ηλιου. Θά συλλέγη συνεχώς πληροφορίας διά τα συμβαίνοντα είς τον γιγάντιον αυτόν ουράνιον ατομικόν αντιδραστήρα καί ιδίως είς δ,τι άφορρ τό φάσμα αυτού είς τήν περιοχήν τού υπερύθρου, τών υπεριωδών καί τών ακτινών X. Ή γνώσις τών ακτινοβολιών αυτών, πού εμποδίζονται να φθά- σουν εις τήν επιφάνειαν τού εδάφους λόγφ τής παρουσίας τής γηΐνης ατμό­σφαιρας, είναι απαραίτητος διά τήν πληρεστέραν κατανόησιν τής φύσεως καί τών φυσικών συνθηκών πού επικρατούν επί τού μεγαλοπρεπούς αυτού δικτάτωρος τού πλανητικού μας συστήματος. Ή βαθυτέρα δε αύτη γνώσις τής φύσεως τού ‘Ηλιου θά έχη τεραστίαν πρακτικήν σημασίαν είς τον τομέα τής πυρηνικής φυσικής καί τών εφαρμογών της.

Τό τρίτον είδος τών δορυφόρων αυτών εργαστηρίων, τα όποια θά είναι καί τα μεγαλύτερα είς όγκον, διότι θα φέρουν μεγάλα αστρονομικά όργανα ακρίβειας, προορίζονται διά τήν μελέτην τών πλανητών, τών αστέρων καί τών Γαλαξιών, δηλαδή ουρανίων κόσμων τεραστίων διαστάσεων, πού βλέ-

πομεν από τήν επιφάνειαν τής Γης με τα μεγαλύτερα σύγχρονα τηλεσκόπια ως σημεία. Είναι περιττόν συνεπώς να εΐπω, ότι εκεί ουδέποτε προσδοκώ* μεν να φθάσωμεν, εί μη μόνον όταν κατορθώσωμεν να κατασκευάσω μεν διαστημόπλοια κινούμενα με τήν ταχύτητα του φωτός καί όταν συνάμα κατορθώσωμεν να παρατείνωμεν τήν ζωήν ημών επί πολλάς εκατοντάδας Ικατομμυρίων ετών. Μέ άλλα λόγια, διά να φθάσωμεν τούς πλησιεστέρους προς ήμάς Γαλαξίας, θά πρέπη να μετασχηματισθώμεν εις αστραπήν διάρ­κειας ούχί κλάσματος τού δευτερολέπτου άλλα εκατομμυρίων ετών. Μόνον ό ανθρώπινος λογισμός δύναται να προσέγγιση καί να συλλάβη μίαν ατελή εΙκόνα τών άπροσπελάστων αυτών κόσμων.

Πάντως οί αστρονόμοι πιστεύουν, ότι μέ τα νέα ταύτα μέσα έρεύνης καί μέ τήν μελετωμένην εγκατάστασιν αστρονομικών παρατηρητηρίων επί τής Σελήνης, ή ’Αστρονομία θά επιτελέση εντός ολίγων ετών προόδους τής αυτής τάξεως μέ τάς επιτελεσθείσας κατά τούς 5 τελευταίους αιώνας συνο* λικώς. Προσδοκώμεν να σχηματίσωμεν άκριβεστέρας καί σαφεστέρας γνώ­σεις περί τών σωμάτων τού πλανητικού μας συστήματος, περί τής φυσικής καταστάσεως καί τής γενέσεως τών αστέρων, περί τής ύπάρξεως καί άλλων πλανητικών συστημάτων καί τής δυνατότητος συνεπώς ύπάρξεως ζωής νοη­τής δι* ήμάς καί εκτός τού ήμετέρου πλανητικού συστήματος. Τό τελευταΐον τούτο συγκινεΐ Ιδιαιτέρως τον άνθρωπον, είναι ερώτημα τεθέν προ πολλών ετών καί παραμένον ακόμη άναπάντητον.

Ή επιστήμη τού διαστήματος θά εύνοήση όλως ιδιαιτέρως τήν ’Αστρο­νομίαν άλλα θά δώση συνάμα σημαντικήν ώθησιν εις τήν βιολογίαν, τήν φυσικήν καί τήν τεχνολογίαν εν γένει. Ή ’Αστρονομία αρχίζει να διχάζε­ται είς κλάδους, έκαστος τών όποιων εξετάζει τήν μορφήν τού Σύμπαντος κατά ώρισμένα μήκη κύματος. Οΰτω, είς τήν παλαιόν οπτικήν αστρονομίαν προσετέθη κατά τα τελευταία έτη νέος ευρύτατος κλάδος ή ράδιο - αστρονο­μία καί ήδη αρχίζει να διαμορφούται ή αστρονομία τών άκτίνων X καί ή αστρονομία τών άκτίνων γ. Ή Βιολογία καί ή ιατρική τού διαστήματος πειραματίζεται μέ ζώντας οργανισμούς από τούς άτελεστάτους μέχρι καί τών πλέον εξειλιγμένων, τον άνθρωπον, υπό συνθήκας εξωγήινους, καί τέλος ή τεχνολογία επιζητεί να κατασκευάση νέα λεπτεπίλεπτα όργανα καί να εφεύρη νέας μεθόδους ερεύνης διά τήν πειραματικήν επαλήθευσιν τών νεωτέρων θεω­ριών καί τήν άποκάλυψιν τών αγνώστων φυσικών Ιδιοτήτων τού διαστήματος.

Μεγάλαι είναι αί άναμενόμεναι πρόοδοι εις τον τομέα τής Επιστήμης. ‘Ο αιών μας, όπως καί προ δεκαπενταετίας είχον τήν ευκαιρίαν να γράψω εις τον πρόλογον ενός Πανεπιστημιακού συγγράμματος μου1, είναι ό αΙών

1. I. Ξ α ν θ ά κ η , « ’Αστρονομία», τ. I.

των ραγδαίων εξελίξεων, των γιγαντιαίων αλμάτων, άλλα καί τής βαθείας κρίσεως. Συναισθήματα θαυμασμού άλλα καί ανησυχίας πληρούν την ψυχήν μας. Θαυμασμός διά τα μεγάλα επιτεύγματα τής Επιστήμης καί τής τεχνο­λογίας κατά τάς τελευταίας δυο δεκαετηρίδας, άλλα καί άνησυχία διά τήν μελλοντικήν χρήσιν των νέων αυτών κατακτήσεων, πού θέτουν εις χεΐρας τού άνθρώπου Ισχυρά μέσα ερεΰνης, τεράστιας δυνάμεις δημιουργίας άλλα καί καταστροφής. Οι άπλοι άνθρωποι, οι ευρισκόμενοι μακράν των επιστη­μονικών εργαστηρίων, τών στρατιωτικών επιτελείων καί τών πολιτικών γρα­φείων, διερωτώνται : που θά μάς οδηγήσουν άραγε αΐ νέαι αύται σημαντι­κά! κατακτήσεις είς τον κόσμον τών μικρών διαστάσεων κα! εις τον χώρον τών μεγάλων άποστάσεων ; Θά μάς οδηγήσουν, μέ τά μεγαλοφυή κατασκευά- σματά των, είς άλλους εξωγήινους κόσμους, θά μάς άνοίξουν άπροσπελά- στους θυρας διά τήν πληρεστέραν έξερεΰνησιν τού Σΰμπαντος ή μήπως, μ ’ ένα μοιραίον άτυχή χειρισμόν, θά μεταβάλουν μέ ταχύτητα άστραπής τον ώραΐον πλανήτην, επ! τής επιφάνειας τού οποίου είναι γεγραμμένη ή ολη άνθρωπίνη ιστορία, εις κοσμικόν κονιορτόν ; Κα! αί δυο εκδοχα! είναι εξ ’ίσου πιθαναί. *Η επιστήμη δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή. Καλα! ή κακα! είναι αί χεΐρες, επί τών οποίων Ιναποτίθενται τά πορίσματά της. *Η σημε­ρινή επιστήμη τείνει να καταρρίψη τούς πάσης φΰσεως φραγμούς μεταξύ τών επιστημόνων. 'Αγνοεί τήν εθνικότητά των, τήν φυλήν των κα! τό χρώμα των. Τούς ωθεί πιεστικώς πρός μίαν γιγαντιαίαν προσπάθειαν εις παγκόσμιον κλίμακα διά τήν άποκάλυψιν τών μυστικών τής φΰσεως κα! διά τήν εξεΰρεσιν νέων μέσων ερεΰνης. Ή διεθνής συνεργασία μεταξύ τών επι­στημόνων, πού επετεΰχθη κατά τήν διάρκειαν του Διεθνούς Γεωφυσικού έτους τφ 1957, επαναλαμβάνεται άπό τής Ι 1!? Τανουαρίου τού 1964. Κατά τό τρέχον έτος, τό όποιον εκλήθη διεθνές έτος τού ήρέμου Ή λιου, μία παρομοία συνεργασία μεταξύ τών επιστημόνων είς παγκόσμιον κλίμακα, είς τήν οποίαν συμμετέχει κα! ή 'Ελλάς, ήρχισεν ήδη διά τήν έρευναν τού δια­στήματος. Νέαι πρόοδοι άναμένονται. ’Αλλά, ίνα τά πορίσματα τής συγχρό­νου επιστήμης έχουν άγαθοποιόν κα! μόνον επίδρασιν διά τό σΰνολον τής άνθρωπότητος, θά πρέπη άνάλογοι κα! παράλληλοι δυνάμεις μέ εκείνος, πού ωθούν τούς επιστήμονας είς διεθνή συνεργασίαν, να ωθήσουν πρός τήν αυτήν κατεΰθυνσιν κα! τούς ήγέτας τών λαών. Γεννάται λοιπόν τό ερώτημα : είναι σήμερον οί λαοί κα! οί ήγέται αυτών ώριμοι να άκολουθήσουν τήν υπό τής επιστήμης διαγραφομένην κοινήν τροχιάν εξελίξεως πρός όφελος ολοκλήρου τής άνθρωπότητος ; ή μήπως, κατά τήν συνεχή άνοδόν μας είς τούς άνωτέρους ορόφους τού μεγαλοπρεπούς οικοδομήματος τής συγχρόνου επι­στήμης, εξακολουθούμεν να λαλώμεν διαφόρους γλώσσας, οπότε μοιραίως δ πλανήτης μας θά εύρη τήν τΰχην τού πΰργου τής Βαβέλ ; Μέ άλλα λόγια : τό ηθικόν άνάστημα τού σημερινού άνθρώπου θά καταστή συντόμως άνά-

λογον μέ το πνευματικόν του, ή μήπως αυξανόμενης συν τφ χρόνφ τής ήδη ύπαρχούσης σημαντικής διαφοράς περιπέσωμεν μοιραίως διά δευτέραν φοράν εις το αμάρτημα των πρωτοπλάστων, γευόμενοι άώρως του καρπού εκ του δένδρου τής γνώσεως ; Ιδού τό σημεΐον κρίσεως του αίώνός μας. Προχω- ρούμεν μέ βήματα γίγαντος εις τον πνευματικόν τομέα, είς την γνώσιν τής φύσεως, καί μέ βήμα σημειωτόν κα'ι ασταθές άνερχόμεθα την κλίμακα τής ηθικής εξελίξεώς μας.

Δέν είμαι απαισιόδοξος* ανήκω είς την τάξιν εκείνων, πού πιστεύουν, έστω καί μέ ανεπαρκείς ενδείξεις, δτι ή άνθρωπότης θά διέλθη αλώβητος από τήν κρίσιν ταύτην. Τό μέσον, μέ τό όποιον θά επιτευχθή τούτο, είναι εν καί μόνον : ή είς παγκόσμιον κλίμακα συνεργασία διά τήν εξύψωσιν τού ηθικού αναστήματος τού ανθρώπου. Δέν αρκεί μόνον να ερευνώμεν τήν φύ- σιν, πρέπει εκ παραλλήλου να ερευνώμεν καί τον άνθρωπον. Είναι λίαν επι­κίνδυνον να Ιπιδιώκωμεν τήν κατάκτησιν τής φύσεως πρίν ή εξυψώσωμεν τον άνθρωπον, διά να τον καταστήσωμεν αντάξιον τής κατακτήσεως ταύτης. ’Ιδού ό ρόλος πού καλείται να διαδραματίση ή Ελληνική ’Ανθρωπιστική Εταιρεία καί αί παρόμοιαι διεθνείς οργανώσεις. ’Ιδού τό ευρύ πεδίον δρά* σεως )τής*εκκλησίας μας καί όλων των εκκλησιών παντός δόγματος.

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ I. ΚΟΝΙΔΑΡΗΚαφηγητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου ’ΛΦηνών

Γεν. Γραμματέως τοΰ Συλλόγου « Παρνασσός

ΙΣΤΟΡΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΝ TOT ΑΓΩΝΟΣ ΤΗΣ ΚΤΠΡΟΤ

Η 7η ΜΑΡΤΙΟΤ 1953

Τό μένα εθνικόν καί πανελλήνιον θέμα τής Κΰπρου υπήρξε, μετά τον δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον καί μάλιστα μετά τήν άπόκρουσιν τής ξένης επιβουλής ( 1947- 1950), τό ετερον των μεγάλων θεμάτων εθνικής άποκα- ταστάσεως (κατά τήν Διάσκεψιν Ειρήνης των Παρισίων τοΰ 1946 παρέμει- νεν εκκρεμές ενώπιον τοΰ Συμβουλίου των Υπουργών επί των Εξωτερικών τό Βορειοηπειρωτικόν ), τό όποιον συνεκίνει καί συγκινεΐ πάσαν ελληνικήν καρδίαν.

*Η άπελευθέρωσις τής Κΰπρου, επί τή βάσει τής αρχής τής αΰτοδιαθέ- σεως, ή οποία θεσπίζεται εις τον Καταστ. Χάρτην τών Ηνωμένων Εθνώ ν ( 1945) καί άπετέλεσε επαγγελίαν τών Δυτικών «Συμμάχων μας», θά είχεν ήδη πιθανώτατα συντελεσθή εάν παράγοντες συμμαχικοί καί ήμέτεροι δεν έ'διδον άλλην κατεΰθυνσιν εις τον πολιτικόν χειρισμόν, ό όποιος ήρχισε διά τοΰ Δημοψηφίσματος τφ 1950 καί συνεχίσθη τόσον επιτυχώς, διά τής Ε π ι ­τροπής Άγώνος καί τής δι* αυτής παρασκευής τής Έπαναστάσεως, τ.έ. διά τοΰ ενόπλου ήρωϊκοΰ άγώνος τής Ε.Ο.Κ.Α. υπό τον στρατηγόν κ. Γεώρ­γιον Γρίβαν - Διγενήν.

Άλλ* ή απαλλαγή τής Κΰπρου από τον ξενικόν ζυγόν, όνειρον πολλών γενεών, Κυπρίων Ελλήνων ειδικώτερον, δεν ήδΰνατο να συντελεσθή πλή­ρως, ενεκα τών συμφωνιών Ζυρίχης καί Λονδίνου, εφ’ δσον αΰται είσήγαγον ως παράγοντα αποφασιστικόν, με δικαιώματα αρνησικυρίας ανήκουστα εις εκτασιν καί δΰναμιν, εις τήν ιστορίαν τών Πολιτειών, τήν Τουρκικήν μειο­ψηφίαν ( 1 8 % ) καί χό Τουρκικόν Κράτος. Ή πείρα τοΰ παρελθόντος είς οΰδέν ΐσχυσε διά ν’ άποτρέψη τήν έξέλιξιν ταΰτην. “Επειτα δεν ελήφθη ύπ’ δψιν — τουναντίον ήγνοήθη παντελώς— ότι τα Ηνωμένα “Εθνη, παρά τό γεγονός, δα ύφίστανται τήν ισχυροτάτην επίδρασιν τών συμφερόντων τών Μεγάλων Δυνάμεων καί τής αρχής τής ισορροπίας δυνάμεων εν τή πολι-

tu fi *ων ήτο αδύνατον να μή δδηγήσωσι τελικώς τούς λαούς των 'Αποι­κιών από τής Αύτοκυβερνήσεως εις την Αύτοδιάθεσιν, γεγονός, δπερ συνε- τελέσθη !δίφ κατά τα τελευταία εξ έτη (1958- 1963), ήτοι εύθύς μετά την σύναψιν τής Συνθήκης Ζυρίχης - Λονδίνου."

Ούτως ενφ πολλοί λαοί καί μάλιστα απολίτιστοι, ή ελάχιστα προηγμένοι είς τον πολιτισμόν, απέκτησαν το δικαίωμα τής Αύτοδιαθέσεως, ό εύγενής καί από 3.500 ετών ελληνικός καί πεπολιτισμένος λαός τής Κύπρου δεν απέ­κτησε το ιερόν τούτο δικαίωμα, παρά το γεγονός, δτι ήγωνίσθη επιτυχώς επί τέσσαρα περίπου ετη καί δεν ήττήθη στρατιωτικώς. At εις χεΐράς μου επιστολα'ι τού στρατηγού Γρίβα - Διγενή τού ’Ιουνίου καί Αύγουστου τού 1958 άποτελούσιν, εκτός τών πληροφοριών, κα'ι βεβαιώσεις τού ενδόξου αρχηγού τού επικού άγώνος, δτι ήδΰνατο ή Ε.Ο.Κ.Α. να εξακολούθηση τον αγώνα, ή πορεία τού οποίου ήδΰνατο να όδηγήση είς αληθή αύτοκυβέρνη- σιν, ως πρώτον στάδιον κα'ι την αύτοδιάθεσιν καί ως δεύτερον καί τελικόν.

Ή ίδρυθεΐσα διά τών συνθηκών Πολιτεία ούτε πραγματικόν Κράτος ανεξάρτητον είναι ούτε άληθής δημοκρατία, ή δε περιωρισμένη ελευθερία της τελεί διαρκώς εν κινδύνφ. Μία τών βασικών αιτιών τής άτυχεστάτης εξελίξεως τού Κυπριακού είναι ασφαλώς καί ή ταχεία άχρήστευσις τής Ε π ι ­τροπής Άγώνος, μάλιστα από τού 1957, δτε επέστρεψεν από τάς Σεϋχέλλας δ Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Ή Επιτροπή Άγώνος είχε σαφήνειαν σκο­πών καί είλικρίνειαν απόλυτον είσηγήσεως. Περί τής επιτροπής ταύτης ύπάρ- χουσι νύν δλίγισται γραμμαί είς το εργον τού στρατηγού ( σελ. 19) καί πε­ρισσότεροι διά την Ιστορίαν τής συγκροτήσεώς της εις το σχετικόν ιστορικόν άρθρον τού ΣωκράτουςΛοϊζίδη, δ δποΐος ήκολούθησε τον Διγενή. Χάριν τής πληρότητος τού παρόντος πρώτου σημειώματος περί τής’Επιτροπής Άγώνος θά δημοσιευθή εν τέλει, εν παραρτήματι, είς τό άνάτυπον τού παρόντος ή αύθεντική καί μέ την συγκατάθεσιν τής Επιτροπής δημοσιευθεΐσα είς τήν «Ελευθερίαν» εκθεσις τής27Ί? Σεπτεμβρίου 1960.Ήμαςενδιαφέρει ενταύθα κυρίως ή άπόφασις καί ή πραγματοποίησις τής δρκωμοσίας τής επιτροπής.

** *

Έ ν πρώτοις πρέπει να σημειωθή ποια ήσαν τα μέλη τής ’Επιτρο­πής καί πού συνεδρίαζον. Ή αρχική συγκέντρωσις, ένθα εγένετο λόγος διά τήν ανάγκην ενόπλου άγώνος εγένετο εις τήν επί τής δδού Σκουφά 60 οικίαν τού συναδέλφου καθηγητού κ. Δημ. Βεζανή.Ή το πολυπληθής καί διά τούτο εφάνη εις πολλούς επικίνδυνος, εφ* δσον δρος απαραίτητος ήτο ή μυστικό- της. Εύτυχώς ούδέν συνέβη. Τής συσκέψεως προήδρευσεν δ Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Ήκολούθησαν άλλαι συσκέψεις, τινές εις τήν οικίαν μου, κειμέ- νην τότε επί τής δδού Ασκληπιού 36β, άλλα περισσότεροι συνεδρίαι εγέ-

νοντο εις το δικηγορικόν γραφεΐον του κ. ’Αντωνίου Αυγίκου, εις τήν οδόν Σατωβριάνδου 10. Των συνεδριών προήδρευεν σπανιώτατα, δταν ήτο εν Άθήναις, δ “Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, αρχηγός του πολίτικου άγώνος, ως εθνάρχης, συνήθως δμως δ πρώην ‘Υπουργός κ. Γεώργιος Στράτος. Μετεΐ- χον τής Επιτροπής, οι δυο αδελφοί Σάββας καί Σωκράτης Λοϊζίδης, δικη­γόροι (ενίοτε συνηρχόμεθα καί εις τό τότε Γραφεΐον των επί τής δδοΰ Όμηρου ), Γεράσιμος I. Κονιδάρης, τακτικός καθηγητής του Πανεπιστη­μίου ’Αθηνών, Γεώργιος Γρίβας, συνταγματάρχης εν άποστρ., Δημ. Βεζανής καθηγητής τής Νομικής καί τής Παντείου Σχολής Πολιτικών Επιστημών, Ή λίας Άλεξόπουλος συνταγμ. εν άποστρατείρ, δ στρατηγός Παπαδόπουλος (ή Παπάς) καί δ Ά ντ. Αυγΐκος.

Αί διαπιστώσεις τάς δποίας εκαμεν αυτοπροσώπως είς Κύπρον μετα- βάς, ως περιηγητής δ μετά ταΰτα αρχηγός κ. Γ. Γρίβας καί ή αποστολή δπλων εστερέωσαν τήν άπόφασίν μας περί ενόπλου άγώνος, δεδομένου, ότι ή ελευθερία δε είναι συνήθως δώρον, άλλα καρπός του άγώνος καί του αί­ματος τών τέκνων τής πατρίδος. Ή επανάστασις ήτο δ μόνος τρόπος διά ν' άποκτήση ή Κύπρος τήν ελευθερίαν της, ώς άπέκτησαν καί τόσοι άλλοι λαοί.

Προσωπικώς επίστευον, ήδη τφ 1950, καί τφ είπον, δτι δεν υπάρχει πλέον χρόνος είτε εν πολέμφ είτε εν ειρήνη κατά τον δποΐον ή Μεγ. Βρετ- τανία, λόγφ τής πτώσεώς της εν τή Μ. 'Ανατολή, θά ήτο διατεθειμένη να δώση ώς δώρον τήν ελευθερίαν εις τήν Ελληνικήν Κύπρον : συμπέρασμα λοιπόν : επανάστασις. Διά τούτο καί εκλήθην μεταξύ τών πρώτων να μετά- σχω τής ’Επιτροπής άγώνος, διά τήν άπελευθέρωσιν τής Κΰπρου άπό τόν άγγλικόν ζυγόν καί τήν διά δημοψηφίσματος ενωσιν αυτής μετά τής μητρός Ελλάδος.

** *

Ά πό τα πλέον άξιομνημόνευτα γεγονότα εις τήν ζωήν τής ’Επιτροπής ύπήρξεν άσφαλώς ή δρκωμοσία της. Ή άπόφασις περί δρκωμοσίας ελήφθη κατά τα τέλη Φεβρουάριου 1953, δταν πλέον άπό άπόψεως άποστολής δπλων καί οργανώσεως εν Κύπρφ ή προετοιμασία του ενόπλου άγώνος, είχε προ­χωρήσει. Ό ’Αρχιεπίσκοπος Μαρκάριος ευρισκόμενος εν Άθήναις άπεδέχθη τήν πρότασιν περί δρκωμοσίας, επειδή δε ή ’Επιτροπή Άγώνος ήτο μυ­στική καί ελάμβανε διαρκώς μέτρα τηρήσεως τής μυστικότητος τής δράσεώς της, δι* δ καί δεν συνεδρίαζε πάντοτε εις τό αυτό μέρος, διά τούτο άπεφα- σίσθη να γίνη ή δρκωμοσία είς τήν οικίαν μου, εφ' δσον ή εκάστοτε επί- σκεψις τών μελών τής ’Επιτροπής καί μάλιστα του ’Αρχιεπισκόπου είς οικίαν καθηγητοΰ τής Θεολογίας, ήτο φυσικόν να μή προκαλή ύπονοίας.

Ό θεν , άποφασισθείσης τής δρκωμοσίας καί δρισθέντος του τόπου,

συνήλθομεν πάντες εις την τότε κατοικίαν μου επί τής οδού ’Ασκληπιού 46β ( 3ον όροφον) περ'ι την 71Ίν εσπερινήν τής ΤΉ? Μαρτίου 1953· Ή συγ- κίνησις πάντων των μελών τής Επιτροπής υπό την Προεδρίαν του Α ρχιε­πισκόπου κ. Μακαρίου ήτο εύλογος. Ή οικογένεια μου μετά ετη επληροφο- ρήθη το γεγονός τοΰτο, τόση ήτο ή μυστικότης, ήν ετηρήσαμεν.

Κατά την ιερόν εκείνην ώραν, ελαβον εν εκ των πολλών αντίτυπων τής Κ.Δ. τής Βιβλιοθήκης μου. Πρόκειται περί τής Ιβ1 κριτικής εκδόσεως τής Καινής Διαθήκης τής American Bible Society τής Ν. Ύόρκης ( Greek New Testam ent υπό Dr T. Nestle, εκδόσαντος εκ νέου διά φωτογραφή- σεως την εν λόγφ εκδοσιν τής S tu ttga rt του 1936 ). Έπ* αΰτοϋ είχε τεθή εν τή Άποστολική Διακονίφ σταυρός. Ή φωτογραφία τής Κ.Δ. είναι συνημμένη εις την παρούσαν βραχυτάτην έκθεσιν.

"Ελαβον, λοιπόν, τό τυχαίως εύρεθέν εμπρός μου άντίτυπον τής Κ.Δ. εις όπερ είχον θέσει εις τό εσώφυλλον την επιγραφήν « Βιβλιοθήκη Γερασί­μου I. Κονιδάρη, τακτικού Καθηγητοΰ τής Γεν. Έκκλ. 'Ιστορίας εν τφ Πανεπιστημίιρ Θεσσαλονίκης, Μάιος 1946».

Τήν Κ.Δ. έ'θεσα επί τής τραπέζης, μεθ’ ό ήγέρθημεν πάντες διά να δώσωμεν τον όρκον, συνταγέντα κατά τα πρότυπα του μεγάλου άγώνος, κατά τρόπον δηλαδή οΰχι απολύτως σαφή. Κα'ι ό μεν ’Αρχιεπίσκοπος Μακάριος εθεσε τήν χεΐρα επί του στήθους ημείς δε επί του Ιερού Ευαγγελίου. Καί τον μεν όρκον άνεγίγνωσκεν ή Α,Μ. ό Αρχιεπίσκοπος, ήμεΐς δέ τον επανα* λαμβάνομεν φράσιν προς φράσιν, εν βαθυτάτη συγκινήσει.

Μετά τοΰτο ύπεγράψαμεν πάντες τον όρκον, όστις φυλάσσεται ασφα­λώς, αλλά τό ιερόν κείμενον του Ευαγγελίου παρέμεινε προς φΰλαξιν παρ’ εμοί, καίτοι ανήκει κατά φυσικόν λόγον εις τήν ’Επιτροπήν. Φυσικφ τφ λόγφ όταν ελθη ό καιρός — όταν άρχίση να φαίνεται ότι ανοίγει ό δρόμος προς τήν αύτοδιάθεσιν τής Κΰπρου ή κατά τήν άσκησιν του δικαιώματος τούτου, του άναφαιρέτου από πάντα λαόν, τό Τ. Εΰαγγέλιον, ο όρκος καί τό τραπέζι αυτό του σπιτιού μου, θά δωρηθώσιν εις τήν Κύπρον, διά να άποτελέσωσι μέρος τών κειμηλίων, του μεγάλου εθνικού άγώνος τής Ελλη­νικής Κύπρου.

Κατά τήν αυτήν ήμέραν τής ορκωμοσίας, ως καί κατά τήν 1 3 ^ Μαρ­τίου συνεδριάσαμεν καί συνεχίσαμεν τήν συζήτησιν επί τών διαφόρων θεμάτων τής προετοιμασίας τής Έπαναστάσεως τής Κύπρου.

** *

Θέματα, άτινα άπησχόλησαν τήν Επιτροπήν, κατά διαφόρους συνε­δριάσεις της ( εσημειώθησαν τυχαίως μερικαί συνεδρίαι εις τό τελευταΐον εσώφυλλον τού Τ. Ευαγγελίου :

r

13 Μαΐου 1953 οικία Κονιδάρη 6 ’Απριλίου 1955 οικία Κονιδάρη

23 ‘Απριλίου 1955 γραφεΐον Ά ντ. Αύγίκου 5 Μαΐου 1955 » » »

17 Μαΐου 1955 » » » )ήσαν : εκτός του 1 ) του άφορώντος την αποστολήν οπλών — περί ταΰτα ήσχο- λεϊτο κυρίως, εχων Ιδιους συνεργάτας δ κ. Γ. Στρατός πρώην 'Υπουργός Άμΰνης, προεδρεΰων τής Επιτροπής κατά τήν απουσίαν του ’Αρχιεπισκό­που Μακαρίου’ 2) το του καθορισμού του αρχηγού τοΰ ενόπλου άγώνος ( προύτάθη δ συνταγματάρχης Κύπριος τήν καταγωγήν κ. Γεώργιος Γρίβας, δ θρυλικός πλέον Διγενής)’ 3) τής προπαγάνδας’ 4) το τής δραστηριο- ποιήσεως τής Πανελληνίου ’Επιτροπής Αΰτοδιαθέσεως κ.ά. Αι συσκέψεις τοΰ 1956 άφεώρων εις τήν άναδιοργάνωσιν καί δραστηριοποίησιν τής Πανελ­ληνίου ’Επιτροπής Αΰτοδιαθέσεως Κΰπρου, διότι ΰπήρχον παράπονα δίκαια τοΰ Διγενή, οΰτινος σημείωμα έπεδόθη εν άντιγράφορ εις τον ’Αρχιεπίσκο­πον Δωρόθεον καί τον Υπουργόν Προεδρίας κ. Κ. Τσάτσον. Των συζητή­σεων μετεΐχον οί κ.κ. Σάββας Λοϊζίδης καί Γερ. Κονιδάρης εκ μέρους τής ’Επιτροπής Άγώνος, χωρίς να γνωρίζωσι βεβαίως τοΰτο οί συνομιληταί μας Άρχιμ. κ. 'Ιερώνυμος Κοτσώνης, έμπιστος των ’Αρχιεπισκόπων Σπυ­ρίδωνος καί Δωροθέου, Γενικός Γραμματεύς επί τινι χρόνον τής ’Επιτρο­πής Αΰτοδιαθέσεως Κΰπρου. Μετεΐχεν ωσαύτως καί δ κ. Χρηστίδης. Χάριν τοΰ « Παρνασσοΰ » σημειώ, δτι εις το γραφεΐον τοΰ Προέδρον καί τοΰ Γεν. Γραμματέως εγένοντο συσκέψεις τινές περί τοΰ θέματος τής δραστηριότητος καί άναδιοργανώσεως τής ’Επιτροπής Αΰτοδιαθέσεως. Ή Επιτροπή είς οΰδέν κατέληξε, διότι έπήλθε, κατά τινα απουσίαν μου, οξεία διχογνωμία τοΰ κ. Σάββα Λοί'ζίδη καί τοΰ Ά ρχιμ. *1. Κοτσώνη. Περί ταΰτης θά πρέ­πει να γίνη λόγος άλλοτε είς άλλο σημείωμα είς δπερ θά παρατεθώσιν 3 αντίγραφα σημειωμάτων μου προς μέλος τής Επιτροπής. Επίσης άπησχό- λησε τήν ’Επιτροπήν τό θέμα περί τής μορφής τοΰ άγώνος. Ό Αρχιεπί­σκοπος Μακάριος φρονών, δτι δ άγων θά ήτο κυρίως άγων δολιοφθορών ύπεστήριξε προς στιγμήν δτι δεν εχρειάζετο εξοπλισμός στρατιωτών - άνταρ- τών. Τουναντίον δ Γρίβας, προς δν συνετάχθημεν πάντες ημείς— ήμεΐς ίσως ζωηρότερον τών άλλων — εφρόνει, δτι θά είχε διπλήν μορφήν : σαμποτάζ καί άνταρτικήν, δι* δ καί εχρειάζετο δπλισμός διά τάς δυνάμεις τών άνταρτών, οΐτινες θά έκάλυπ'τον τούς δολιοφθορεΐς. Ή γνώμη αυτή επεκράτησε.

** *

Κατά τήν άπουσίαν τοΰ Σάββα Λοϊζίδη καί εμοΰ εις Αμερικήν, κατ’ Αύ'γουστον καί Σεπτέμβριον τοΰ 1954, τοΰ μεν πρώτου, διά τα Ή ν. Έ θνη ,

του δέ σημειοΰντος τάς γραμμας χαΰτας είς την Β ' Γεν. Συνέλευσιν του Παγκ. Συμβουλίου των Εκκλησιών εν Evanston Illinois, ένθα μετά του καθηγητού κ. Ά μ . Άλιβιζάτου εφέραμεν το Κυπριακόν εις την Επιτροπήν εν των Εξωτερικών ‘Υποθέσεων, μέ μερικήν επιτυχίαν (τα κλειδιά τής Επιτροπής τα κατέχουν οί “Αγγλοι καί οι ’Αμερικανοί, ενφ έπρεπε να τα κατέχουν οι χριστιανοί αντιπρόσωποι ουδετέρων καί ανεπηρέαστων από τήν πολιτικήν τών μεγάλων Δυνάμεων χωρών), ό ’Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ενέ- κρινε ν’ άκολουθήση τον Γρίβαν ό ανυπόμονος νά άγωνισθή εξόριστος εκ Κύπρου συμμαθητής του κ. Σωκράτης Λοϊζίδης δικηγόρος, έχων μετά του αδελφού του γραφεΐον εις τήν οδόν ‘Ομήρου, λίαν γνωστόν φυσικά είς τα εν Ά θήναις όργανα τής ’Αγγλικής κατασκοπείας. Διά τούτο επανελθών εξέ- φρασα εντόνως τούς φόβους μου, διά τήν έγκρισιν τού Αρχιεπισκόπου, καίτοι βαθύτατα εκτιμώ τήν αγωνιστικήν διάθεσιν καί τήν ταπεινοφροσύνην τού αγαπητού άγωνιστοΰ Σωκράτη.

** *

’Ενταύθα πρέπει να σημειωθή ωσαύτως, ότι μετά τήν έναρξιν τού άγώ- νος τήν 1ην ’Απριλίου 1955 εγένοντο πολλαί συνεδριάσεις τής Επιτροπής, άλλ* ε!ς τό Ιερόν Εύαγγέλιον σημειούται ή τελευταία συνεδρία τής ’Επι­τροπής υπό τήν προεδρίαν τού ’Αρχιεπισκόπου Μακαρίου είς τό ξενοδοχεΐον τής Μεγ. Βρεττανίας τήν Νοεμβρίου 1955 προ τής συλλήψεως τού Μακαρίου και τής μεταφοράς του εις Σεϋχέλλας.

** *

ΤελευταΙαι αξιόλογοι συνεδρίαι τής ’Επιτροπής εγένοντο πολλαί, άλλα μετά τήν επάνοδον τής Α.Μ. τού Αρχιεπισκόπου Μακαρίου εκ τής εξορίας μία κατ’ ’Οκτώβριον τού 1958 εις τήν επί τής οδού Άραχώβης 15 τότε νέαν κατοικίαν μου. Κατά ταύτην άπουσίαζεν εις Αμερικήν ό κ. Σάββας Λοϊζίδης, μετέχων τής αντιπροσωπείας τής Ελλάδος εις τά Ή νωμ. “Εθνη. Κατά τήν συνεδρίαν ταύτην ό ’Αρχιεπίσκοπος Μακάριος άπαντών είς δξυτά- τας κρίσεις, Ιδίςι τού κ. Δ. Βεζανή, ύπερημύνθη τής στροφής τής πολιτικής του από τής «Ένώσεως» προς τήν ανεξαρτησίαν. Άλλα περί ταύτης τής πολιτικής άλλοτε θά γίνη λόγος, διότι δέον να συνδυασθή και να κριθή εν αναφορά προς δσα επληροφορήθημεν από τον Σάββαν Λοϊζίδην, δταν επα- νήλθεν από τα Ηνωμένα “Εθνη. Πάντως κατά τον ’Οκτώβριον τού 1958 καί προ αυτού ή Επιτροπή μας ούδεμίαν ήσκει πλέον επιρροήν, τού Α ρ ­χιεπισκόπου Μακαρίου διαχειριζομένου προσωπικώς μετά τής Κυβερνήσεως Καραμανλή τό Κυπριακόν ζήτημα. Τό πώς, διατί, καί από ποιου χρόνου

ακριβώς διεκόπη ή επαφή τής Επιτροπής προς τον Διγενή, δεν είναι δυνα­τόν να λεχθή ενταύθα. Τα πλήρη στοιχεία έχουσιν δ στρατηγός Γ. Γρίβας - Διγενής καί δ ’Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, του προέδρου μας κ. Στρατού δυναμένου να συμβάλη εις την διαλεΰκανσιν σημείων τινών.

Κατά τήν σΰνταξιν των συμφωνιών τής Ζυρίχης κα'ι Λονδίνου ούδεμίαν επαφήν ειχομεν μετά τοΰ Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Κατά τον ’Ιανουάριον κα'ι Φεβρουάριον τοΰ 1959 δ σημειών τάς γραμμάς ταύτας εύρέθη (από τοΰ 1957 ), χάρις εις τήν προθυμίαν τοΰ αειμνήστου Προέδρου τοΰ Παρνασσοΰ, καθηγητοΰ Θρασ. Βλησίδου, ν* άντιπροσωπεύη τον Παρνασσόν εις τήν Επιτροπήν Αΰτοδιαθέσεως Κΰπρου, ένθα μετά τινας αντιρρήσεις τών κρα­τουντών, « άνέλαβε Γεν. Γραμματεΰς » χωρίς να τφ παραδίδωνται τα χαρτιά. ‘Αρμόζει κάποτε να διηγηθώ τα τής συμμετοχής εις τήν εν λόγφ ’Επιτροπήν, τα άφορώντα καί τήν πολιτικήν τών ’Αρχιεπισκόπων Δωροθέου καί Θεοκλή­του. ‘Υπό τήν ιδιότητα ταΰτην συνέταξα τό πρόγραμμα υποδοχής τοΰ Διγενή εις ’Αθήνας, δπερ ενεκρίθη υπό τοΰ αειμνήστου Αρχιεπισκόπου Θεοκλήτου καί τοΰ τότε ‘Υπουργοΰ επί τών Εξωτερικών κ. Εΰαγγ. Άβέρωφ - Τοσίτσα ( τό χειρόγραφον καί τό πρόγραμμα ΰπογεγραμμένον εΰρίσκεται εις τό Άρ- χεϊον μου ). Έπέβλεψα εις τήν κατασκευήν τοΰ άργυροΰ στεφάνου καί τοΰ χρυσοΰ μεταλλίου ( σχέδια καθηγητών Μαρινάτου - Όρλάνδου), δίτινα άπεδό- θησαν εις τον Διγενή (δ στέφανος επεδόθη εις τον Διγενή εις τό άεροδρόμιον ).

** *

Ήκολοΰθησε τό επόμενον γεγονός, μέ τό όποιον καί έκλεισε τυπικώς τό έργον τής ’Επιτροπής, ή δποία παρασκευάσασα τον επικόν αγώνα καί δώσασα τον ’Αρχηγόν τής Ε.Ο.Κ.Α. είναι λυπηρόν, δτι δεν ήδυνήθη ν* άσκήση τήν επιρροήν της μέχρι τέλους, επικοινωνοΰσα μετά τοΰ Διγενή.

Τήν 6πν Μαΐου 1959, δτε συνεκεντρώθημεν εις τήν κατοικίαν μου Άραχώβης 15 ( 3°? δροφος διαμερ. 7 ) διά να έορτάσωμεν τήν εν ύγείφ επάνοδον τοΰ στρατηγοΰ Γεωργίου Γρίβα-Διγενή άπεφασίσίΐη καί εγένετο : 1 ) ή υπογραφή τοΰ Ευαγγελίου παρά τών πράγματι συνεχισάντων τήν συνεργασίαν των εν τή Επιτροπή τοΰ Κυπριακοΰ Άγώνος. Δυο μέλη τής ’Επιτροπής: οί κ.κ. Ή λίας Τσατσόμοιρος καί Δ. Σταυρόπουλος, δέν μετει- χον τής ’Επιτροπής μετά τήν δρκωμοσίαν, άγνωστον διατί, ίσως ένεκα επαγ­γελματικών ασχολιών. ’Ενωρίς ωσαύτως έ'παυσε να μετέχη τών συνεδριών τής ’Επιτροπής δ αείμνηστος στρατηγός Παπαδόπουλος - Παππάς, διότι διε- φώνησε διά τό ζήτημα τής επιστροφής τών αγγλικών παρασήμων, τό όποιον άνεκίνησεν δ φίλος συνάδελφος κ. Δημ. Βεναζής. Συνεφωνήσαμεν 2 ), δτι έπρεπε να καταπολεμηθή ή ιδέα τής ΐδρΰσεως Πανεπιστημίου εν Κΰπρφ, δια λόγους εθνικούς καί 3) δτι έπρεπε να ύποστηριχθή δτι δέν πρέπει να

17

γίνη ενταξις τής Κυπριακής Δημοκρατίας είς την Βρεττανικήν Κοινοπολι­τείαν. Άτυχώς ή τρίτη γνώμη δεν έπεκράτησεν εν Κΰπρψ.

Τας αναμνήσεις ταΰτας εθεωρήσαμεν άναγκαΐον να σημειώσωμεν εν­ταύθα άφ* ενός μεν διότι αναφέρονται είς τα πλέον βασικά σημεία προετοι­μασίας του ιστορικού άγώνος, άφ’ ετέρου δε διότι καθορίζεται σαφώς ό χρόνος, καθ’ δν επαυσε κατ* ουσίαν να άσκή οιανδήποτε επιρροήν ή ’Επι­τροπή Άγώνος. Ό χρόνος αυτός είναι ό ’Οκτώβριος του 1958, ει καί ήδυνατό τις ειπεΐν, δτι ίκανώς πρότερον εΐχεν εξασθενήσει ή επιρροή της. Ή προσπάθεια ήν κατέβαλεν ή Επιτροπή Άγώνος, όπως κινητοποιήση τήν Πανελλήνιον Επιτροπήν άπέτυχε.

Π. Δ. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ

Μέ το φαινόμενον τής έμπνεΰσεως, τον τρόπον μέ τον όποιον «λε ι - τ ο υ ρ γ ε ΐ τ α ι » μέσα εις κάθε πραγματικόν δημιουργόν, την κάθε δηαιουρ- γικήν καλλιτεχνίαν, καί τάς ποικίλας ψυχικός αποχρώσεις, κάτω από τάς οποίας τελεί ό καλλιτέχνης, ήσχολήθη διεξοδικώς ό Πλάτων, εις τον μικρόν διάλογόν του «νΙων». Ή εμπνευσις, ή οποία συνδυάζεται αμέσως μέ την Μοΰσαν, είναι «θεία δύναμις, ή κινεί» 1, ή οποία «ποιεί ένθεους» 1 2. Ό ποιη­τής είναι αδύνατον να ποίηση, αν, προηγουμένως, δεν γίνη εκτός εαυτοΰ, αν δεν άρθή, αν δεν ξεχάση το γνήσιον εγώ του. ’Έχομεν εδώ κάτι άνάλο- γον μέ την «φιλόσοφον μανίαν καί βακχείαν» του πλατωνικού Συμποσίου 3, τον ενθουσιασμόν 4 5, κατά τον όποιον ή ψυχή εκστασιάζεται, τον «"Ονειρονι> των ’Ορφικών, το επίσης πλατωνικόν «έξαίφνης» τής έβδομης επιστολής6, από το όποιον προήλθε το « καθαρόν εφ’ εαυτού έξαίφνης φανόν» του Πλωτί- νου, τήν «'Έμπνευση ή Ποίηση» του Χαίλντερλιν... 6 <ι(Ό ποιητής) ου πρό- τερον ο ιός τε ποιεϊν πρίν άν ενθεός τε γένηται καί εκφρων καί ό νους μηκέτι εν αύτφ ένη» 7. Είναι οι ποιηταί θεήλατοι ύποφήται, διερμηνείς τών θεών. Μέ το στόμα των όμιλεΐ ό θεός — «όλλ* ό θεός έστιν ό λόγων, διά τούτων δό φθέγγεται προς ήμας»8, «οι δε ποιηταί ουδόν άλλ* ή έρμηνεϊς είσιν τών θεών»9. Οι αληθινοί ποιηταί, οι δημιουργοί ωραίων επικών ποιημάτων,

1. Π λ ά τ ω ν ο ς , "Ιων, 533d, 3 (B urnet).2. Έ ν θ ’ άνωτ., 533e, 4.3. 218b, 3-4.4. Δεν είναι άσχετος ό στίχος τοΰ Hôlderlin ( Ύπερίων ) : « οΐ Θεοί πεθαίνουν

δταν πεθαίνει ό ενθουσιασμός » ( μτφρ. Δικταίου ).5. « εκ πολλής συνουσίας γιγνομένης περί το πράγμα αυτό καί τοΰ συζήν έ ξ α ί φ ν η ς ,

οΐον άπό πυράς πηδήσαντος εξαφθεν φως, εν τή ψυχή γενόμενον αυτό έαυτό ήδη τρέφει »

(341c, 6-7, d, 1-2) . Ή συνεχής ένασχόλησις, ή εσωτερική έντασις παρουσιάζει « έξαίφνης » το θέαμα.

6. Πρβλ. "Αρη Δ ι κ τ α ί ο υ , 'Επτά ανθρώπινα σχήματα, Φέξης 1961, σ. 101 ( Hoelderlin, ό προσωκρατικός ), όπου περισσότερα.

7. 534b, 4-5.8. 534d, 3 - 4 .9. 534e, 4 - 5.

«ούκ εκ τέχνης άλλ’ ένθεοι δντες καί κατεχόμενοι πάντα ταντα λέγουσι» 1. Εις την συνέχειαν δ Πλάτων, ή μεγάλη αυτή ποιητική ψυχή, πραγματεύε- ται τήν εσωτερικήν λειτουργίαν, συμφώνως προς τήν οποίαν δ ρυθμός, καί γενικώτερον ή αρμονία, δδηγεΐ τον μελοποιόν, εδώ τον ποιητήν, εις τήν εΰρεσιν, τήν σύλληψιν των νοημάτων' «άλλ’ επειδάν έμβώσιν (οΐ μελοποιοί) είς τήν αρμονίαν καί είς τον ρυθμόν, βακχεύουσι» 1 2 3. TÒ είδος αυτό τής εμπνεύσεως, πού ακολουθούν νεώτεροι καί σύγχρονοι παραδοσιακοί ποιηταί, θα ίδωμεν καί εν συνεχείς. Ακόμη, ή Μούσα ωθεί τούς ποιητας εις τήν δημιουργίαν των διαφόρων ειδών τού εντέχνου λόγου : «θεία μοίρα, τοΰτο μόνον οϊός τε έκαστος ποιεϊν καλώς εφ’ δ ή Μούσα αυτόν ώρμησεν, δ μεν διθυράμβους, δ δε έγκώμια 3, ό <3έ ύπορχήματα, δ δ’ έπη, δ δ’ Ιάμβους... ου γάρ τέχνη ταΰτα λέγουσιν αλλά θεία δυνάμει» 4 5. *0 ποιητής Τΰννιχος δ Χαλ- κιδεύς παραδέχεται δτι δ πασίγνωστος «παιάν» του, τον δποιον ετραγουδού- σαν δλοι τήν εποχήν εκείνην, είναι «εύρημά τι Μοισάν» δ. Το θέμα τής επι- κλήσεως τής Μούσης καί τών Θεών από τούς ποιητας διά να εμπνευσθούν, είναι γνωστόν άφ* δτου υπήρξε ποίησις6. Τέλος, κατά τον Πλάτωνα πάν­τοτε, δταν δ ποιητής «ποιή τι έλεεινόν», «δακρύει», δταν δε «φοβερόν ή δει­νόν», «δρθαί αί τρίχες ϊστανται υπό φόβου καί ή καρδία πηδά» 7.

Αυτά τα πολύ σωστά εγραψεν δ φιλόσοφος ποιητής, διότι δ Πλάτων, καί αφού εκαυσε τα ποιητικά χειρόγραφα τής νεότητάς του, δεν επαυσε να είναι ποιητής, φιλόσοφος ποιητής. Σήμερον ή Ιδέα τού πράγματος αυτού, τό δποιον οί ποιηταί τών μεγάλων στιγμών τής άνθρωπότητος ώνόμασαν εμπνευσιν, ή ευδαιμονία πού αισθάνεσαι, με τήν συντροφιά τών αναβα­θμών τούς δποίους ανέρχονται τα πλάσματα τής φαντασίας σου, δ,τι εκφρά­ζεται με τον δρον ποιητική έμπνευσις, είναι κάτι τό εξωτερικόν, τό ξεχωρι­στόν από τό ποίημα, τό οΐοδήποτε σύγχρονον εγκεφαλικόν κατασκεύασμα...

‘Ο πλέον συστηματικός, ό « π ι ο σ υ γ κ ρ ο τ η μ έ ν ο ς » ποιητής τών νεωτέρων χρόνων, δ Παλαμάς, παρέχει σπανίας μαρτυρίας κ α ί διά τό πώς λειτουργεί μέσα του τό φαινόμενον τής εμπνεύσεως. Ό προσδιορισμός « συγ­κροτημένος » δχι από τήν αποψιν τής ποιητικής πληρότητος, τής τελειότη-

1. 533e, 5- 7.2. 534a, 3-4.3. Βλ. σχετικώς τήν μικράν μελέτην τοϋ γράφοντος « *0 έμμετρος και ό πεζός

λόγος ώς μέσα ποιήσεως - συγγραφής εγκωμίων», «Παρνασσός», τόμ. Ε ' (1963), σσ. 24-29.

4. 534d, 3 -4, 5-6.5. 534e, 1.6. Πρβλ. Π. Δ. Μ α σ τ ρ ο δ η μ ή τ ρ η , ‘Η Έπίκλησις είς τήν Νεοελληνικήν

Ποίησιν, « Παρνασσός », τόμ. Γ' ( 1961 ), σσ. 548 - 566.7. 535e, 4-6.

toc, αλλά τής ποιητικής τέχνης (του δρου «ars poetica» ) καί τής ερμηνευτι- κής τής ποιητικής δημιουργίας, τής γνώσεως των συγχρόνων του ευρωπαϊκών ρευμάτων, των ιδεών καί μορφών. Ό Παλαμάς τών έργων : Πεζοί ΔρόμοιΧ, 7α Πρώτα Κριτικά 1 2, Τά Χρόνια μου καί τα Χαρτιά μου'- Ή Ποιητική μου 3. Ό ποιητής πού ένεβάθυνε τόσον εϊς τα προβλήματα τής ποιήσεως.

’Από τάς περιπτώσεις, τάς οποίας συζητεΐ ό Πλάτων θά μείνωμεν εις εκείνην, κατά την οποίαν ή αρμονία καί ό ρυθμός παίζουν σημαίνοντα ρόλον, υ π ο β ά λ λ ο υ ν τα νοήματα διά την δημιουργίαν τού ποιήματος. Ή περίπτωσις αυτή είναι παράλληλος προς μερικάς στιγμάς τής παλαμικής ποιή­σεως. Διά τον ποιητικόν αυτόν τρόπον, μέσα εις τούς τόσους άλλους, οί όποιοι ήμπορούν να κεντρίσουν, να εμπνεΰσουν τον ποιητήν, ό Παλαμάς άφησε ενδιαφέρουσας πληροφορίας. Κατά τήν λειτουργίαν αυτήν, ή οποία γεννάται εις τήν ψυχήν τού ποιητού, τήν ώραν τής δημιουργίας, «... ή ύλη προέρχεται, καί, φυσικά, ως ενα βαθμό καθορίζεται, από τό είδος, τό περιε­χόμενο από τή μορφή », καθώς παρατηρεί ό Κ. Θ. Δημαράς 4. Δεν πρόκει­ται εδώ διά τήν καθοδήγησιν τής σκέψεως τού ποιητού από τήν ρ ί μ α , ή οποία δυνατόν να σκλαβώση, να ύποτάξη τό νόημα καί να ξεστρατίση τό ποίημα εις τυχαία επίπεδα, αλλά διά κάτι σημ’αντικώτερον, κατά τήν εύ'στο- χον παρατήρησιν τού ίδιου κριτικού, τον όποιον παρακολουθούμεν εις τάς εδώ αναζητήσεις μας, «... τή μορφική, τήν ειδολογική, ακριβέστερα έμπνευση, πού αναζητεί εκ τών υστέρων τό νοηματικό της περιεχόμενο" για τήν στι- χουργική μορφή, τό ρυθμό πού θρονιάζει κυρίαρχος καί μόνος μέσα στήν ψυχή τού ποιητή ώσπου να βρεθούν τα λόγια, οί σκέψεις, τα αισθήματα, οί εικόνες πού θά επιτρέψουν τή γένεση τού έργου » 5. Εις τήν «Ποιητικήν» του ό Παλαμάς εξομολογείται διά τό πώς εγεννήθη ή συλλογή του «"Ιαμβοι καί 3Ανάπαιστοι» 6, οπού ό ρυθμός, ή εσωτερική προδιάθεσις, ή οποία ξεκι­νούσε από τήν εμπειρίαν τών Καλβείων μέτρων, παρεκίνουν τήν φαντασίαν τού ποιητού, ό όποιος, «με τήν πνοή του καί τό χέρι του», «σωμάτωσε» «Ô,τι τοϋ πύρωνε τή φαντασία, δ,τι του έπλαθε τό στίχο, δ,τι τον έφερνε στο ρεμβασμό, δ,τι κινούσε τή διαίσθηση» «στο χορό πού χόρευαν ελαφροπερπά- τητα οι νΙαμβοι, βαριά καί χτυπητά οι άνάπαιστοι...» 7.

1. Τόμ. Α' καί Β', Ά θήναι 1928, Γ', Ά θήναι 1934.2. Έ ν Άθήναις 1913.3. Τόμ. Α', έν Άθήναις 1933, Β', 1934.4. Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά, Κωστής Παλαμάς ( Ή πορεία προς τήν Τέχνην), εκδ. Β',

"Ικαρος, 1962, σ. 18.5. Έ ν θ ’ άνωτ. Εις τήν συνέχειαν τοΰ βιβλίου ευρίσκει κανείς πολύτιμες πλη­

ροφορίες διά τόν τρόπον τής εμπνεύσεως εις τήν παλαμικήν ποίησιν.6. Α' έκδοσις έν Άθήναις 1897, β' εκδ. ’Αθήνα 1920.7. Κ. Π α λ α μ α, Ή Ποιητική μου, τόμ. Β', σ. 188 καί”έξης.

Tò αυτό συνέβη, δπως δ ’ίδιος δ ποιητής δμολογεΐ, καί διά τον «Ά σ- κραϊο»,δπου είκοσι στίχοι, τούς δποίους δ ποιητής άπήγγελλε «ολάκερα χρό­νια», εδωκαν το δλον ποίημα : «Θυμάμαι πώς ολάκερα χρόνια την προσοχή μου την άκκουμποϋσα άπάνου σε είκοσι στίχους τοϋ Άσκραίου' ôèv ε βίαζα σε τίποτε τη σκέψη μου, μα μήτε που μπορούσα νά προχωρήσω. Στο ρυθμό τοϋ κόσμου δλα με την ώρα τους έρχονται καί γυρίζουν, από τ ’ άστρα ϊσα με τους στίχους. Στο μεταξύ γύριζε άλλου ό νους μου καί το κοντύλι μου κατά- στρωνε λογής μοτίβα. Μά γιά νά παίρνω ελπίδα πώς κάτι θά γίνη, καί δύ­ναμη να τραβήξω μπροστά, χρόνια τά περνούσα μασώντας καί ξαναμασών- τας, ψιθυρίζοντας κι άπαγγέλοντας ηδονικά μονάχος μου τούς είκοσι στί­χους...» 1. Ot a priori « δοσμένοι » ξένοι στίχοι8, πού εμπνέουν τούς άλλους εις τον ποιητήν, δεν πρέπει να θεωρηθούν ανεξάρτητοι από τήν περιρρέου- σαν ατμόσφαιραν, τήν δποίαν δημιουργεί το αίσθημα τού ρυθμού- Σχετικά παραδείγματα αναφέρει δ Δημαράς1 2 3. Οι στίχοι των παραδειγμάτων «επι­βάλλονται μέσα από τα ασυνείδητα βάθη κάποιας ρυθμικής μνήμης, σαν ανεξάρτητα από τή θέληση τού ποιητή ».

"Αλλος τρόπος εμπνεύσεως τού Παλαμά είναι το κυκλικόν « στριφογύ- ρισμα » γνωστών (ιδικών του ρυθμών) ήχων-στίχων μέσα του, το δποΐον π ρ ο κ α λ ε ϊ , θά ελεγε κανείς, τήν εμπνευσιν καί σαρκώνει τούς στίχους τού νέου ποιήματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπον προήλθον πολλά ποιήματα, συλλο- γαι δλόκληροι. Γράφει, σχετικώς, δ ποιητής: «ό στίχος πού τραβά, πού πιέ­ζει, πολλές φορές, σαν ένας ήχος, με μόνο το είδος τοϋ μέτρου του, κυκλικά, εξαγγελμένος* γυρεύοντας, έχοντας τήν άπαίτηση, νά σαρκωθή, άργά ή γρή­γορα, νά μεστωθή με νοήματα, νά δαμαστή, νά γίνη λόγος, νά πάη πέρα ώς πέρα, ώς τήν έσχατη συνέπεια, τήν έμπνευση» 4 *.

Πρέπει, δμως, δ ποιητής να μείνη σταθερός εις τήν εμπνευσίν του, ή να άποστή αυτής, παρασυρόμενος, ίσως, από τήν πορείαν τής δημιουργίας, ή από άλλους, εξω τού πεδίου τής καλλιτεχνικής του δράσεως, πειρασμούς ;

1. Ποιητική, τόμ. Α', σ. 158.2. « Τό πρόσωπο παρουσιάζεται μια μέρα στο συγγραφέα άπό μόνο του, αυτό­

κλητο, σαν ενα πλάσμα καινούριο, με δική του πρωτότυπη υπόσταση. Αυτή ή αυθόρ­μητη σύλληψη τοΰ προσώπου αποτελεί, κατά κύριο λόγο, τή δημιουργικότητα τοΰ μυθιστοριονράφου, είναι μέσα του τό αντίστοιχο τής λυρικής παρόρμησης τοΰ ποιητή. Είναι, θά ελεγα, κάτι σάν αύτό πού ονόμασαν « le vers donné » - « δοσμένο στίχο », εννοώντας τό στίχο πού έρχεται μόνος του, άβίασΐα, πού είναι « δωρεά ». Ά πό κεΐ καί πέρα αρχίζει ή συμβολή τοΰ ποιητή, ή συνεργασία του μέ τή μούσα, ό κόπος, ή μάθηση, ή πείρα, ή τεχνική, ή μαστοριά» ( Γ. Θ ε ο τ ο κ ά , Ό Μυθιστοριογρά- φος καί τά πρόσωπά του, έφημ. « Τό Βήμα», 10/5/1964, σ. 5, στ. 4).

3. Έ ν θ ’ άνωτ., σσ. 19 - 20.4. Κ. Π α λ α μ ά , Πεντασύλλαβοι, 1910, σ. ς \ Βλ. καί Κ. Θ. Δ η μ α ρ ά, ενθ*

άνωτ., σ. 20-22, δπου καί παραδείγματα.

Διότι πολλοί, πολλάκις, αλλοιώνουν το αρχικόν των όραμα, ασχέτως αν, κατόπιν, άποβή κάτι καλόν ή όχι. Νομίζω δτι ό ποιητής, ό αληθινός ποιη­τής, ό σπανίως μεγάλος δημιουργός, δεν πρέπει να άφίσταται τής εμπνεύ- σεως, άντιθέτως χρειάζεται να διατηρήση την ιδιότητα του έ ' κ φ ρ ο ν ο ς , καθ* ήν «ό νους μηκετι εν αντω (τφ ποιητή) ενεΐ», διά να ξαναθυμηθούμε τον Πλάτωνα. Τότε καί μόνον θά ΰπάρξη πραγματική συνέπεια, μεταξύ εμπνεύσεως καί εκτελέσεως - δημιουργίας.

Ό Jean Nougayrol αναφέρει, δτι ή δημιουργία των «’Ελεγείων» τού R. Μ. Rilke έγινε εις διάστημα τριών ημερών καί δτι « Ό Rilke έλεγε πώς μέσα στις τρεις αυτές μέρες δεν μπορούσε μήτε να φάη μήτε να κοιμηθή, άλλα μόνο να γράφη αδιάκοπα. ‘Η πέννα του μόλις πρόφταινε ν* άκολου- θήση. Ή έμπνευση είχε γίνει σαν εξωτερική από τον εαυτό του... » *.

Ώ ς παράδειγμα ποιήματος, μέσα εις το οποίον υπάρχει συνέπεια, μεταξύ εμπνεύσεως καί εκτελέσεως, σύγχρονος ποιητής, ό Σεφέρης, εκλαμ­βάνει τήν «Μητέρα Θεόν» τού Σικελιανού : « Δέν ξέρω να έχει γραφή δυσκο- λώτερο ποίημα στήν Ελληνική γλώσσα. ‘Αλλά κα'ι σε τούτο το παράδειγμα μού φαίνεται σαν αδύνατο να πιστέψουμε πώς υπάρχει αντίθεση ελλόγου κα'ι αλόγου στοιχείου. ’Απεναντίας, εκείνο πού βρίσκω, καί νομίζω ένα βα* σικό γνώρισμα τού ποιήματος, είναι δτι υπάρχει μια φανερή λογική συνέπεια ανάμεσα στήν έμπνευση καί τήν εκτέλεση. Ό π α ρ α λ ο γ ι σ μ ό ς , π ο ι η ­τ ι κ ά , θ ά ά ρ χ ι ζ ε άν έ λ ε ι π ε ή σ υ ν έ π ε ι α α υ τ ή » 1 2.

Βεβαίως, δέν παραγνωρίζω τήν ρευστότητα τού θέματος περί τής εμπνεύσεως, δπου το εκάστοτε «ποριζόμενον» «αεί νπεκρει», φεύγει μέσ’ από τα δάκτυλα. ‘Ωστόσον έδωκα, νομίζω, μερικός απόψεις ανθρώπων, ή ύπευ- θυνότης τών λεγομένων τών οποίων απορρέει από τα βιώματα τής ποιήσεως, ή οποία είναι άναποσπάστως συνδεδεμένη μέ τον παράγοντα ζωή. ’Αλλά το θέμα δέν εξαντλείται...

1. Nouvelle Revue Française, Μάϊος 1935, σ. 797 ( βλ. Γ. Σ ε φ έ ρ η , Δοκι­μές, Φέξης, 1962, σσ. 396-397).

2. Γ. Σ ε φ έ ρ η , Διάλογος πάνω στην Ποίηση, Δοκιμές, σ. 74. Υπογραμ­μίζω έγώ.

Τ Α Ξ Ι Δ Ι Ω Τ Ι Κ Α Κ Ε Ι Μ Ε Ν ΑΠΕΡΙΓΡΑΦΑΙ - ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ - ΕΝΤΓΠΩΣΕΙΣ

ΠΟΡΤΟΛΑΝΟΣ

[ Π ο ρ τ ο λ ά ν ο ς είναι περιγραφικός οδηγός των ναυτιλομένων, περιέχων χρήσιμα είς αυτούς στοιχεία τής ναυσιπλοΐας. Το κείμενον παραδίδεται διά χειρογράφων καί έντυπων εκδόσεων, ών παλαιοτέρα είναι ή Βενετική του έτους 1573, όφειλομένη εις τόν Πάργιον Δημήτριον Τάγιαν.

Ό Πορτολάνος ή τιμή λέγω τής ναυτοσύνης ποδότων, καραβοκυρών, βιβλίο δικαιοσύνης ναύκληρων τε καί κόμητων καί όποιος δελετάρει καί οποίος ναυτική άγαπβ., γέρος καί παλληκάρι

Γιατί ό κόσμος έδεπά δλος είναι γραμμένος άπό Γλιτέρα *ς Μιγριλιά έδώ ’ναι καμωμένος

*Σ ποιον άνεμο νά π^ς, 'ς ποιά κάρτα κατεβαίνεις σοϋ δείχνει τά σημάδια ’ς τα πόρτα οπού μπαίνεις. Τ'ες σέκες μέ τήν πιθαμή τές έχει μετρημένες καί βρύσες με κρύα νερά έχει σημαδεμένες.

“Ιδ. A r m . D e l a t t e , Des Portulans Grecs. Liège - Paris 1947 ( καί Com­pléments 1958).— Σ. I. Μ α κ ρ υ μ ι χ ά λ ο υ , 'Ελληνικοί Πορτολάνοι, « Ό Έρανι- στής» Α' ( 1963 ), σ. 128 - 155, 211 -221].

Ή Σαντορίνη εχει ενα βουν'ιν τζιμαρόλον καί εις το μεσημέριν κάμνει κοϋδαν εις το άκρωτήριν τοϋ μεσημεριού είς τήν μερέαν τον λεβάντε εχει καλόν παραγωγόν διά νά πας, δπον Θέλεις. Καί είς τήν μερέαν τοϋ πουνέντε έχει νησίν μανρον καί λέγουν το Καημένην καί ëvai δ λιμιώνας διά καταβολά- ριν καί με άνεμον είς τον πουνέντε ονδεν ή μπορείς να σηκωθής.

*Η Πάρος είς τήν μέσην της εχει έναν βουνίν υψηλόν τζιμαρόλον καί δλον το νησίν κάμνει κοϋδαν. Είς τήν μερέαν τής τραμουντάνας εχει κορφόπουλον' καί στέκει το κάστρον είς τήν μερέαν τοϋ λεβάντε θωρώντα τήν 'Αξίαν. Είς το άκρωτήριν τής τραμουντάνας έχει τον λιμιώναν καί λέγουν τον είς τήν Κυραν τήν Σάντα Μαρίαν' καί αν έρχεσαι από τήν τρεμουντάνα, κοστάριζε τήν γήν ως μισόν πλωρήσιν' μηδέν φοβάσαι δτι b a i καθαρόν δλον.\Καί ώσάν

άνοιξές τόν λιμιώναν, θωρεϊς τήν εκκλησίαν καί ασπρίζει. Καί άν εχης βάρ­καν έτοιμην, πιάνεις το πλωρήσιν εις την γην είς την Κυράν, άν έρχεσαι από την τραμουντάναν καί ράσσεις είς το μεσημέριν εις όργιες ιβ'. Εί δε καί δεν έχεις βάρκαν, κοστάρισε την γην καί ράξε είς την άλλην μερέαν του λιμώνος’ έχει νησίν άσπρον καί ομοιάζει ωσάν άκρωτήριν καί ούδεν έχει πέραμα’ καί έχει καί νερόν παράνω από την εκκλησίαν’ καί έναι καλός λιμιώνας δι άνα- βολάριν καί καταβολάριν’ με λεβάντε μόνον ούδεν σηκώνεσαι. Είς το άκρω­τήριν τον μεσημεριού έχει βοννόπονλον στρογγυλόν καί όιπάνω του στέκει το κάστρον το λέγουν Κέφαλον. Καί από κάτω είς την μερέαν του γρέγον εναι λιμιώνας’ είς την δεξιάν σου άφίνεις ένα άκρωτήριν καί εναι βοννόπονλον’ καί ράσσεις είς όργιες ιβ' καί απομένει το κάστρον είς τον γαρμπήν.

Ά ν λάχη καί πας είς την Πάρον είς τόν λιμιώναν τής ’Αγουσας, ή Ά γουσα έναι είς την μερέαν τής τρεμουντάνας μέσα είς κορψόπουλον. Καί κατεβαίνεις απάνω είς τό κάστρον καί δεξιά σου θωρεϊς δυο βοννία μικρά τζιμαρόλα καί ζερβά σου άφίνεις νησιά. Καί ωσάν κοστάρης, δεξιά σου ευρί­σκεις άκρωτήριν λιγνόν καί έναι κόκκινον είς την μερέαν τοϋ λεβάντε, καί σίμωνέ το’ μηδέν φοβάσαι. Καί ωσάν άνοιξης τό κορφόπουλον, βάνεις την πλώρην σου είς τόν πουνέντε καί πας άπέσω έως έναν πληρήσιν’ ευρίσκεις σπήλαιον κόκκινον καί εκεϊ πιάνεις τό πλωρήσι σου είς την τρεμουντάνα καί τα σίδερα είς το μεσημέριν είς όργιες ιβ'. Καί έναι καλός λιμιώνας διά καρά- βιν, όπου πάγει είς τον λεβάντε καί είς την τρεμουντάνα’ φράσσει σε δ λε­βάντες καί ό γρέγος καί ή τρεμουντάνα. * Ακόμη είς τό μεσημέριν μιλιά β'" καί άφίνεις τό πρώτον νησί καί ύπάς είς τό άλλον’ καί εκεϊ έναι δ λιμιώνας καί έχει όργιες δ'" καί πιάνεις τά πλωρήσιά σου είς τό νησίν είς τόν μάστο­ραν καί τά σίδερα είς τον σιρόκον. Ά λάργο άπό τό νησίν είς τόν λεβάντε πλωρήσιά β' έχει ξέρην καί φαίνεται’ καί περνάς μέσα τό νησίν καί την ξέρην καί ράσσεις είς τό νησίν τό λέγουν είς την Α γία ν Καλήν. Καί τό άκρωτήριν τό κόκκινον τό λέγουν είς τόν Ά γιο ν Ίωάννην.

'Η Πόλις έναι χώρα μεγάλη καί έναι είς τρία Κατούνια καμωμένη’ τό πρώτον πρόσωπον έναι είς τόν γρέγο είς τόν γαρμπή, μίλλια ς ’’ τό δεύτερον έναι σιρόκο μαΐστρο, μίλλια ς ’ τό τρίτο έναι είς τήν στερεά μίλλια ς*'· το όποιον γυρίζει όλο μίλλια ι η ’ καί έχει πόρτο μεγάλο καί καλό. Καί έχει κόρ­φον καί περνά πέρα είς τόν Γαλατά καί έναι μίλλι ήμισυ’ και γυρίζει ό κόρ­φος μίλλια ιε'. 'Ο Γαλατάς έναι χώρα καί πόρτο καλό’ άπό τήν μία χώρα ώς τήν άλλην έναι φούντος καθάριο. Ά π ό τήν Πόλιν ώς τό Σκουτάρι, που- νέντη λεβάντη, έναι μίλλια λ’. * Από τόν Γαλατά ώς τήν πούντα τοϋ Α ρ χα γ­γέλου έναι μίλλια ζ '. Είς τόν Αρχάγγελον έναι καλό ράξιμο καί καλή λε- βάδα. Ά π ό τόν Αρχάγγελον ώς τήν τούρη τοϋ Φαναριού, ήγουν είς τήν μπούκα τοϋ Αργυρού είς τήν μερέα τής τρεμουντάνας, έναι μίλλια ιε'.

Ή Σμύρνη εναι χώρα καί έχει πόρτο καλό δε καδένα καί εις δλον τον κόρφον τής Σμύρνης εναι καλό ράξιμο καί εις την άκρη τον κόρφου εναι μία λίμνη καί λείπει από την Σμύρνη μίλλια δεκαπέντε. 'Ο κάβος τής Σμύρνης με τον κάβο Στελάρη εβλέπονται πουνέντη λεβάντη' εναι μίλλια πενήντα ή ρεβέρα τον κάβου Στελάρη. Πηγαίνοντας εις τον κόρφον τής Σμύρνης ευρί­σκεις νησιά τέσσερα. Το ένα το λέγουν Βοΐδι' το άλλο το λέγουν Τραμάρια’ το άλλο το λέγουν Τραμίζι καί το άλλο ΚαΟόντες. 'Ο κάβο Στελάρης μέ την Μυτιλήνη εβλέπεται εις την κάρταν τής τραμουντάνας' — ενρε μαΐστρο' εναι μίλλια λ'.

'Υπηγαίνοντας εις τον κόρφον τοϋ Ταράντου ευρίσκεις τις Τρεκάσες' είναι μίλλια 15, ήγουν μίλλια δεκαπέντε' το όποιο κάθεται άπάνον εις τον βράχο καί την μερέαν του γρέγου έχει δένδρα. ’Από εκεί θέλεις ενρει εις μίλ- λια 3 αυλάκι ένα καί στέκουνται οι γρίποι το καλοκαίρι' }ς το όποιο εναι ή χώρα όπίσω από την ράχην είναι μίλλια τρία. 'Η εγνωριμία τοϋ αύλακίου : *Εχει αμπέλια τό γύρο καί εμπαίνοντας ζερβά μερέα εχει παλαία εκκλησία. 1Έξω από ταύλάκι, μίλλι μισό, εχει φούντος όργιες 25, ήγουν όργιες είκο- σιπέντε. Ά π ό εκεί ευρίσκεις τον κάβο Σάντα Μαρία. 'Η εγνωριμία του εναι ετούτη : Την μερέα τοϋ λεβάντη εναι εγκρεμνός άσπρος καί τό μοναστήρι εναι άπάνου εις τον κάβον. Τό μέρος τής οστριας εχει βάλλες έμορφες καί ράξιμο καλό. 7 Αλάργου άπό την γήν μίλλιν ένα εναι φούντος όργιες 25, ήγουν όργιες είκοσιπέντε. Καί μέσα εις την βάλλε την μεγάλην, άπό την θάλασσα δεξιά, έχει πηγάδι με γλυκύ νερό. Καί άπό εκεί, μίλλια τρία ήμισυ, αρχίζουνε οι σκάλες τοϋ Δουζέντου καί κρατούν έως την τούρη, οπού εναι εις τον γιαλό άπό κάτου εις τό Δουζέντο' καί θέλεις να ύπηγαίνης άλάργου άπό την γήν μίλλια 5, ήγουν μίλλια πέντε. Εί δε καί θελήσης νά άπεράσης την μέσα με- ρέα, ήξευρε άτι δεν^έχει πέραμα, εί μη διά γρίπους μικρούς καί νά κρατής την κόστα μίλλι μισό.

ΑΝΔΡΕΟΤ ΑΡΓΤΡΟΤ(Π ΕΡΙΓΡΑ Φ ΙΚ Α ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ)

[ Ό Ά ν δ ρ ε ας Ά ρ γ υ ρ ό ς , εκ τής νήσου Σαντορίνης, έπεσκέφθη τον Μαρτίνον Κρούσιον εν Τυβίγγη, τον Φεβρουάριον τοΰ 1585, είς δν καί παρέδωκε σημειώματα περί ’Αλεξάνδρειάς, Κάιρου, Κρήτης, Σαντορίνης, Κέρκυρας καί Ζακύνθου.

Ίδ . Κ. Δ υ ο β ο υ ν ι ώ τ ο υ , Τό ύπ’ άρ. 21 χγφ. τής Πανεπιστημιακής Βιβλιο­θήκης τής Τυβίγγης, «Πρακτικά Ακαδημίας ’Αθηνών» ΙΑ' ( 1936), σ. 270-276],

'Η ’Αλεξάνδρεια είναι μεγάλη χώρα, ηγουν πόλις, καί είναι σκάλα διά τους πραγματευτάδες καί είς το γιαλό σιμά καί είναι δλη κούφια άπάνωθεν καί κάτωθεν. Και ή αυτή πόλις * Αλεξάνδρεια είναι χαλασμένη και εις αυτήν την πόλιν εύρίσκονται 'Εβραίοι εως δύο χιλιάδες καί Μόροι, ηγουν Συργιά- νοι, εως πέντε χιλιάδες. Είναι το πατριαρχεΐον, ηγουν ό άγιος Σάββας, με μοναχούς 15 καί κάποτε 20. Χριστιανοί ολίγοι, μα πολλοί πραγματευτάδες. Εις την μέσην τής αυτής πόλεως υπάρχει μία κολώνα μεγάλη καί λέγεται του Πομπηιου. Καί είναι από την ’Αλεξάνδρειαν εως το Ραχήτι μιας καί ήμισείας ημερών στράτα και διά Θαλάσσης μιας. 'Η πόλις τό Ραχήτι είναι μικρά καί είναι εις τον γϋρον τοΰ ποταμού, τον όποιον ονομάζουν Νείλο. Καί άπό τό Ραχήτι εως εις τό Κάερος είναι οκτώ ημερών στράτα με τά πλοία, τά όποια ονομάζονται τζέρμες, κατά ζηράν δε ου γινώσκω πόσον ημερών οδόν έχει. Καί αυτά τά πλοία φθάνουσιν είς μίαν μικράν πόλιν, ήτις ονομά­ζεται Μπούλακο, οπού είναι οι κατεστάδες, οι πραγματευτάδες, ηγουν οι τα- τζέροι, οι όποιοι είναι 'Εβραίοι. ’Από τό Μπούλακο εως είς τό Κάερος είναι ένα μίλλιον μικρόν, ηγουν ιταλικόν.

Τό νησί τής Κρήτης γυρίζει 100 μίλλια ιταλικά καί έχει πόλεις τέσσά­ρες καί χωρία 14 χιλιάδες. A i τέσσαρες πόλεις ονομάζονται επισκοπάτα. Είς τά μέρη τοΰ πουνέντε πέρ τραμουντάνα είναι μία πόλις μικρά, μά δυνατή, καί την λέγουν Χανία. Καί απ’ αυτήν την πόλιν τών Χανιών πενήντα μίλλια ιταλικά έχει άλλην μίαν πόλιν καί την λέγουν Ρέθυμος. Καί άπό τό Ρέθυμος έκεϊθεν προς τον λεβάντε είναι άλλη μία πόλις μεγαλυτέρα άπ’ αύτάς καί ονομάζεται Κάστρος καί είναι ή μητρόπολις, ηγουν αρχιεπισκοπή. Καί είναι μίλλια πενήντα από τό Ρέθυμος έως είς τό Κάστρος. *Από τό Κάστρος εως είς μίαν άλλην πόλιν, ή οποία ονομάζεται Σ τ ία, είναι μίλλια ιταλικά εκατόν. Καί δλαι αύταί ai πόλεις είναι σιμά είς την Θάλασσαν, τά τείχη των τά δέρνει ή θάλασσα. Τό νησί τής Κρήτης κάμνει πολύ λάδι καί κρασί πολύ, λεμόνια πολλά, νεράντζα πολλά καί κίτρα πολλά καί μέλι πολύ καί άλλα φρούτα πολλά εύγευστα, πολλά καλά, ωραιότατα, δπου εις άλλους τόπους δεν γίνον­ται καλά. Καί γίνονται καί είς άλλους τόπους, μά εύγευστα δεν γίνονται, ώς γίνονται είς αυτό τό νησί τής Κρήτης. Σιτάρι γίνεται λίγο, μά τόσο δπου τούς φθάνει διά την χρήσιν των.

ΙΩΑΝΝΟΤ ΘΟΛΟΪΤΟΤ(ΤΟ ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ)

[Ό ’Ι ω ά ν ν η ς Θ ο λ ο ΐτ η ς , ίερεύς εκ Θεσσαλονίκης, έπεσκέφθη τον Φεβρουάριον τοϋ 1585, μετά τοΰ Άνδρέου ’Αργυρού, τον Μαρτίνον Κρούσιον, είς ον καί παρέδωκε σημειώματα περί τής πόλεως Θεσσαλονίκης καί περί τοΰ παιδομαζώματος.

“Ιδ. Κ. Δ υ ο β ο υ ν ι ώ τ ο υ , Τό ύπ’ άρ. 21 χγφ. τής Πανεπιστημιακής Βιβλιο­θήκης τής Τυβίγγης, < Πρακτικά ’Ακαδημίας ’Αθηνών > ΙΑ' ( 1936), σ. 270-276].

Καταλαβαίνετε, άρχοντες καί χριστιανοί, τό τ ί λύπη έχουν οι Γραικοί, οι πατέρες καί ai μητέρες, που χωρίζονται τα παιδιά τους ζωντανά. ’Από την Κωνσταντινούπολή κάθε πέντε χρόνια εύγένουσι πεντακόσιοι άνδρες καί λέγονται τούρκικα γενίτζαροι καί λατινικά λέγονται σολδάτοι και διαμοιρά­ζονται εις πάσαν πόλιν από δέκα πέντε. Kai ό τόπος εκείνος, όπου μοιράζον­ται λέγεται κατοιλίκι. Καί είναι τα κατοιλίκια ωσάν πάσα ένας δούκας, δπον ορίζει τον τόπον του. Πηγαίνουν από πόλιν είς πόλιν καί μαζεύουν τα παιδία καί τά φέρνουν είς την πρώτην πόλιν καί εκεί κάθονται καί τά διαλέγουσιν από ένα ένα, δποιον είναι εύμορφο είς την θεωρίαν καί άξιον είς την ανδρείαν. Αυτά λαμβάνουσι καί τά άλλα τά άφίνουσι. Καί παίρνουν αυτά καί πορεύον­ται είς την Κωνσταντινούπολή. Την καρδιά βάνετε είς τον νουν σας, άρχον­τες, πόσες μάννες κόπτουν τά μάγουλά τους καί πόσοι πατέρες δέρνουν τά στήθια τους με τες πέτρες καί τ ί λύπη νά έχουν εκείνοι οι χριστιανοί διά τα παιδιά τους, πώς τά χωρίζονται ζωντανά καί πόσες μητέρες ελέγασι κάλλιον νά ήθελαν πεθαίνει καί νά τά θάψω μεν είς την εκκλησίαν μας παρά δπου σας άναθρέψαμεν τόσο τρανά καί τώρα σας χωριζόμεθα ζωντανά καί σάς πηγαί­νουν νά σας τουρκέψουν, νά εύγήτε από την πίστιν μας την χριστιανικήν. Κάλλιον νά ήθέλετε άποθάνει. Τότε λαμβάνουσιν αυτά τά παιδία καί πορεύον­ται είς τήν Κωνσταντινούπολή καί βαίνουν καί τά ξυρίζουσι τά κεφάλια καί δποιο είναι άρχοντόπαιδο καί εύμορφο πολύ τοϋ άφίνουν σημάδι από τά μαλ­λιά του σιμά είς το αυτί καί τό σημάδι εκείνο λέγεται τζουλούφιον. ’Εκείνα τά παιδιά οπού άφίνουσι τό τζουλούφι, τά παίρνει ό άγαρηνάς ό μέγας είς τά παλάτι του καί τά άλλα μοιράζονται οι πασάδες καί οί άλλοι άρχοντες οι τοϋρκοι τής Κωνσταντινουπόλεως, έως νά μάθουν τά τούρκικα νά μιλούν. Καί μαθαίνουσι καί τό τουφέκι καί το δοξάριον νά τό τοξεύωσιν Ισα. Αυτήν τήν ανάγκην έχουν οι χριστιανοί είς τάς χεΐρας των ’Αγαρηνών.

ΜΑΡΙΟΥ ΒΥΡΩΝΟΣ ΡΑΪΖΗ Μ.λ.Graduate Faculty Fellow

Πανεπιστημίου Νέας 'Υόρκης

ΤΟ ΔΡΑΜΑ « ΕΑΛΑΣ » TOT ΣΕΛΛΕΫ

Ή Ελληνική Έπανάστασις κατά των Τούρκων ήρχισε τον Μάρτιο του 1821. Παρά τα πτωχά μέσα επικοινωνίας τής εποχής, τα νέα ταχέως εξηπλώθησαν είς δλην την Ευρώπην καί τήν ’Αμερικήν. Αί κυβερνήσεις, ιδίως δέ αί συνδεόμεναι διά τής Τέρας Συμμαχίας, άντεμετώπισαν το γεγο­νός μεθ* υποψίας καί ανησυχίας. 'Απλοί πολΐται δμως, καί ιδίως διανοού­μενοι, εχαιρέτισαν το γεγονός μέ ενθουσιασμόν. Δι* αυτούς ό ελληνικός άγων ήτο μία εύγενής υπόδεσις διότι άπέβλεπεν εις την άποκατάστασιν τής εθνι­κής δντότητος καί αξιοπρέπειας τού λαού, ό όποιος είχε προσφέρει τα μέγι­στα εις τον Δυτικόν Πολιτισμόν. Άφ* Ιτέρου, ήτο αγών εναντίον ενός βαρ­βάρου καταπιεστού, αγών διά πολιτικήν καί θρησκευτικήν ελευθερίαν. Έ π ί πλέον, ήτο πόλεμος ενός μικρού Χριστιανικού έθνους εναντίον μιας πανίσχυρου καί αντίχριστου αυτοκρατορίας. "Ολα αύτ,ά σημαίνουν δτι το γεγονός δεν ήδΰνατο να περάση άπαρατήρητον από τούς ρομαντικούς συγ­γραφείς.

*0 Σέλλεϋ ύπήρξεν εις εκ των πρώτων, οϊ όποιοι θερμώς διεκήρυξαν τήν συμπαράστασίν των παρά tò πλευρόν των 'Ελλήνων. Ή κλασσική του μόρφωσις καί ή επαναστατική του ιδιοσυγκρασία τον έκαμαν να θεωρή τήν επανάστασιν αυτήν ως ένα αγώνα δι* ανώτερα ιδανικά. Οί Σέλλεϋ είχον γνω­ρίσει τον "Ελληνα πατριώτην Αλέξανδρον Μαυροκορδάτον, είς τήν Πίζαν τής Ιταλίας, τον Δεκέμβριον τού 1820 *. Ό Μαυροκορδάτος ήτο ό άνθρω­πος, ό όποιος εμύησε τον Σέλλεϋ είς τήν ελληνικήν ύπόθεσιν. Ή το εύκολον διά τον Σέλλεϋ ν’ άνταποκριθή εύμενώς. Καί επειδή ό ποιητής δεν ήτο πολε­μοχαρής τύπος, επολέμησε τούς ’Οθωμανούς μέ τήν τέχνην του. Τον Νοέμ­βριον τού 1821, οκτώ μήνας μετά τήν έναρξιν τού πολέμου, ό Σέλλεϋ είχε τελειώσει το ποιητικόν του δράμα « Ελλάς». Είς τον πεφωτισμένον πρόλο­γον τού έργου αυτού ό ποιητής έγραψε τα περίφημα λόγια :

« Εΐμεθα δλοι μας "Ελληνες. Οί νόμοι μας, ή λογοτεχνία μας, αί τέχναι 1

1. D e s m o n d K i n g - H e l e , Shelley, the Man and the Poet ( Ne w York 1960), σ. 315.

μας, ,έχουν τάς ρίζας των στην Ελλάδα. Έ άν δεν ΰπήρχεν ή ‘Ελλάς, ή Ρώμη — δ διδάσκαλος, δ καταχτητής, ή ή μητρόπολις των προγόνων μας — δεν dà ειχεν εξαπλώσει τον πολιτισμόν, καί πιθανώς να εΐμεθα ακόμη άγριοι καί εΐδωλολάτραι » 1.

Κατά την σΰνϋεσιν τής «Ελλάδος» δ Σέλλεϋ έδειξεν ότι εγνώριζε καλώς πώς να μεταχειρισθή το υλικόν του καί, προ παντός, πώς να το παρουσιάση μέ την πρέπουσαν μορφήν. Καί ή μορφή αυτή τώρα δεν dà ήτο μιά απλή φδή ή ένας μεγαλοπρεπής ύμνος. Εις ένα γράμμα του προς τον Γκίσμπορν, τήν 22αν 'Οκτωβρίου 1821, δ Σέλλεϋ εγραψεν δτι ή « Ε λ ­λάς » ήτο ενα είδος άπομιμήσεως τών « Περσών » του Αισχύλού1 2 3.

Ό Σέλλεϋ εγνώριζε τά Αΐσχΰλεια έργα τουλάχιστον από το 1810, όταν έγραψε τον « Περιπλανώμενον ’Ιουδαίον » μέ τον Μέντουϊν, καί εγραψεν ένα επίγραμμα εις το τέταρτον $σμα, το δποΐον είχε ληφΟή από τάς « Ευμε­νίδας » του Αισχύλού8. 'Ο Αισχύλος είναι δ συγγραφεύς τής μόνης ύπαρ- χοΰσης ιστορικής τραγφδίας τών Ελλήνων. Εις τούς « Πέρσας » παρουσιά­ζει τήν Ελληνικήν νίκην εις τήν ναυμαχίαν τής Σαλαμινος από τήν άποψιν Περσών αριστοκρατών. Ό Αισχύλος τοιουτοτρόπως επαυξάνει τήν δόξαν τών ’Αθηναίων κο'ι τών υπολοίπων Ελλήνων, διότι κατώρΟωσαν νά κατα­στρέψουν ένα εχdρóv, δ δποϊος παρουσιάζεται ως γενναίος, πλούσιος καί ισχυρός. 'Οπωσδήποτε, τά κύρια dépara, τά δποΐα δ "Ελλην δραματικός παρουσιάζει, είναι δτι οι "Ελληνες κατέστησαν ακατανίκητοι, διότι είναι ελεύdερoι àvdρωπoι πολεμοΰντες διά τήν ελευdερίav των, ένφ δ Πέρσης βασιλεύς είναι ένας τύραννος, δ δποϊος δδηγεΐ δρδάς σκλάβων, πού μάχον­ται άνευ ιδανικών" επίσης, δ βανδαλισμός καί ή ιεροσυλία τών Περσών — οι δποιοι έκαυσαν, κατέστρεψαν καί εσύλησαν ναούς καί μνημεία — είναι αμαρτίαι τιμωρούμεναι υπό τών decov. Κατ’ αυτόν τον τρόπον δ Αισχύλος κaτoρdώvει νά επαινέση τάς *Adήvaς καί, ταυτοχρόνως, νά παράσχη τήν ήdικήv φιλοσοφίαν τού έργου, κάτι τό δποΐον ήτο απαραίτητον διά τούς αρχαίους.

Μιμούμενος τήν δραματικήν μέdoδov τού Αισχύλου, δ Σέλλεϋ παρου­σιάζει τον αγώνα μεταξύ "Ελληνος καί Τούρκου από τήν Τουρκικήν άπο- ψιν. Καί αυτός ό Τούρκος, δ Σουλτάνος Μαχμούτ, δεν είναι ένας χονδροει­δής βάρβαρος. Απεναντίας, δπως ή Βασίλισσα καί οι Γέροντες εις τούς «Πέρσας», είναι γενναίος καί ευφυής άνδρας μέ πρoaισdήμaτa καταστρο­φής. Φυσικά, δέν παύει νά μισή τούς "Ελληνας καί νά εύχεται τον άφανι- σμόν των.

1. [ P. Β. ] S h e l l e y , The Complete Poetical Works, Cambridge Edi­tion (Boston 1901), σ. 319.

2. G i l b e r t H i g h e t , The Classical Tradition ( New York 1957 ), σ. 678.3. S h e l l e y , The Complete Poetical Works, σσ. 573 και 585.

"Εν άλλο κλασσικόν στοιχείον εις την « Ελλάδα » είναι δ χορός. *0 χορός άποτελεΐται από αιχμαλώτους Έλληνίδας, αί δποϊαι θρηνούν διά τάς συμφοράς καί τα παθήματα των Ελλήνων, καί εκφράζουν τον αποτροπια­σμόν των, δταν έ'ρχωνται ειδήσεις νέων Τουρκικών βιαιοπραγιών ή νικών. Όπωσδήποτε, δ χορός αλλάζει τόνον καί συμπεριφοράν αρκετός φοράς. *Απδ άπλοι σχολιασταί, ή μάλλον μεσολαβηταί μεταξύ τής πράξεως εν τή σκηνή καί τών θεατών, αί γυναίκες αυτού τού χορού αποβάλλουν την προσω­πικότητά των προς το τέλος, καί καθίστανται είδος αιθέριου μαντείου, το δποΐον διατυπώνει την υψηλήν προφητείαν περ'ι τής άναστάσεως κα'ι νέου μεγαλείου τής Ελλάδος.

Λόγφ ελλείψεως γεγονότων, τα όποια θά ήδΰνατο να δραματοποιήση καταλλήλως, δ Σέλλεϋ έ'πρεπε να βασισθή εις την λυρικήν του δΰναμιν κυ­ρίως— πράγμα το δποΐον εκαμε μέ τον χορόν. "Αν καί οί έπαναστατήσαν- τες "Ελληνες είχον επιτύχει πολλάς κατά ξηράν καί θάλασσαν νίκας εντός τού χρονικού τούτου διαστήματος, ή Τουρκική δύναμις εφαίνετο ακέραια καί απειλητική, δσον ποτέ. Ό Σέλλεϋ ηύχετο καί επίστευεν δτι οι "Ελληνες θά ενίκων, εν πάση περιπτώσει, ούτε αυτός ούτε ό φίλος του Βύρων έ'ζησαν μέχρι τού 1827 διά να ΐδουν τήν μοιραίαν καταστροφήν τών Τούρκων εις το Ναυαρΐνον. Συνεπώς, δ Σέλλεϋ άνέλαβε τον ρόλον τού καλοπροαιρέτου προφήτου, δ δποΐος προεΐδεν τον θρίαμβον τής Ελλάδος, χωρίς δμως να έχη αρκετά χειροπιαστά στοιχεία διά να τον παρουσιάση από σκηνής. Άλλ’ δ Σέλλεϋ διέθετε άλλα μέσα διά να καταστή πειστικός. Ή σκέψις του είναι τόσον ΐδεαλιστική, ώστε ήμπορεΐ να εκφρασθή μόνον διά καθαρού λυρισμού — δπως είχε γίνει καί εις τον «Προμηθέα Λυόμενον».

"Οπως δ Αισχύλος, οϋτω καί δ Σέλλεϋ εκάλεσε ενα φάντασμα, τον Μωάμεθ τον Κατακτητήν, δ δποΐος — δπως το φάντασμα τού βασιλέως Δαρείου εΐς τούς « Πέρσας » — προεΐπε τήν καταδίκην τού καταπιεστού. ’Επίσης δ Σέλλεϋ εχρησιμοποίησε διάφορα άλλα κλασσικά τεχνάσματα, δπως τούς άγγελιαφόρους, οί δποΐοι διηγούνται γεγονότα, μή δυνάμενα να παρου- σιασθούν από σκηνής. Μάχαι, ναυμαχίαι, πολιορκίαι, άναφέρονται ή μία κατόπιν τής άλλης. Πόλεις ελευθερωθεΐσαι υπό τών Ελλήνων άναφέρονται κατά σειράν, συμφώνως προς τήν Αισχύλειον, καί εν γένει κλασσικήν, τεχνι­κήν τού υπολογισμού και τής άπαριθμήσεως.

Διά να παρουσιάση τήν καταδίκην τού Τούρκου άσφαλεστέραν, δ Σέλ­λεϋ εχρησιμοποίησε τον Άχασουέρον, ενα σοφόν Εβραίον, τον δποΐον είχε χρησιμοποιήσει καί ενωρίτερον εις τό μακροσκελές του ποίημα « Βασίλισσα Μάμπ ». 'Ο Άχασουέρος, μέ τήν σοφίαν τής φυλής του και τής ήλικίας του, προειδοποιεί τον Μαχμούτ περί καταστροφής καί θανάτου. Ούτω πως δ Σέλλεϋ ενισχύει τήν ύπόθεσίν του μέ εύέλπιδας θεωρίας, εφ’ δσον ή έ'λλειψις συγκεκριμένων γεγονότων δέν ήδύνατο να ύπερνικηθή κατ’ άλλον τρόπον.

Tò κύριον σημεΐον του Αισχυλείου δράματος είναι ή υπό του ’Αγγέλου άφήγησις, κατά τήν οποίαν ή μάχη τής Σαλαμίνος παρουσιάζεται μέ ρεαλι­σμόν κα'ι πατριωτικήν θέρμην. Ό Σέλλεϋ μη ε'χων στοιχεία δια να κάμη κάτι άνάλογον άφησε τήν πλουσίαν φαντασίαν του να πετάξη ελευθέρα εις ένα ξέσπασμα ενθουσιασμοί», το όποιον κατώρθωσε να ΰπερνικήση τάς άλλας εκ των πραγμάτων δυσκολίας. Δΰναται να λεχθή δτι ό Σέλλεϋ έκαμε τό πάν διά να δημιουργήση μίαν ατμόσφαιραν πλήρη κακών προαισθημάτων διά τον Τούρκον, καί ύστερον — δταν δεν ΰπήρχεν άλλος ηθοποιός επί σκηνής — να άφήση τον χορόν να εκφράση τήν άμετρον ιδεαλιστικήν αισιοδοξίαν του, προδικάζων τον θρίαμβον τής Ελλάδος. Καί ό θρίαμβος αυτός— έτε­ρον χαρακτηριστικόν του Σέλλεϋ — δεν είναι υλικός θρίαμβος μόνον. Είναι μία πνευματική εμπειρία βαίνουσα πέραν τής πολιτικής άπελευθερώσεως ενός λαοΰ. Αί τελευταΐαι στροφαι του χορού δεικνύουν σαφώς δτι ή νέα Ελλάς του Σέλλεϋ ήτο εΰρυ καί ευγενές δραμα καλΰπτον τήν ανθρωπότητα καί τον κόσμον δλον:

Μιά άλλη ’Αθήνα θέ ν’ άνατείλη, καί σε χρόνους μακρννούς,

θέ να δωρήση, σάν δύση εις τους ουρανούς, το μεγαλείο τής νιότης,

καί θ’ άφήση — άν τίποτε τόσο λαμπρό μπορεί νά ζήση — δ,τι ή γή να πάρη μπορεί κι δ Ουρανός νά χαρίση.

Οί Χριστιανικοί αντίλαλοι είναι πολυάριθμοι εις τό ποίημα καί ιδίως εις τους είσαγωγικοΰς στίχους, δπου παρουσιάζεται ό Χριστός προσωπικώς. Αυτό ήτο ευφυές εκ μέρους τοΰ Σέλλεϋ, διότι, ως γνωστόν, ή Εκκλησία διεδραμάτισε λίαν σημαίνοντα ρόλον κατά τον αγώνα τοΰ 1821. Ά φ ’ ετέ­ρου, ό Σέλλεϋ ήθελε νά προσβάλη τα Χριστιανικά κράτη, τά όποια είχον άρνηθή βοήθειαν προς τήν Χριστιανικήν Ελλάδα εναντίον τοΰ Όθωμανοΰ, ή ήδη εσκέπτοντο ν’ άναλάβουν δράσιν εναντίον της. 'Οπωσδήποτε, ό Σέλ­λεϋ απέδειξε διά μίαν ακόμη φοράν τον ρομαντικόν ιδεαλισμόν του εις μίαν από τάς πλέον χαρακτηριστικάς του εκδηλώσεις. Ταυτοχρόνως, ό Σέλλεϋ εχρησιμοποίησε τήν καλυτέραν δυνατήν πηγήν — ένα περίφημον εθνικιστι­κόν έργον ενός μεγάλου "Ελληνος — διά νά συνθέση καί δώση σχήμα εΐς τήν ιδικήν του προσφοράν εις δ,τι εθεώρει ως εΰγενή ιδέαν, τήν άπελευθέρω- σιν τοΰ Έλληνισμοΰ.

X P o v I κ α

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ*Επ’ ευκαιρία τής εθνικής ημών εορτής, δημοσιεύεται εν τφ παρόντι τεύχει δ

κατά τον σχετικόν εορτασμόν εκφωνηθείς την 24ην Μαρτίου 1964 εν τή Μεγάλη αιθούση τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός * πανηγυρικός υπό τοϋ κ. Κ. Παπαπάνου, διευ- θυντον τον 'Υπουργείου Παιδείας, υπό τον τίτλον « Το πνεύμα τής θυσίας στην επιτυ­χία τοΰ αγώνα ».

Δημοσιεύεται έπίσης μελέτη, υπό τον τίτλον « Ό τύπος καί ή νεοελληνική Αναγέν- νησις », τον τακτικού καθηγητοϋ τής 'Ιστορίας τής Νεωτέρας 'Ελλάδος εν τφ Πανεπι- στημίφ ’ Αθηνών κ. ‘Αποστόλου Δασκαλάκη, ήτις αποτελεί πολύτιμον συμβολήν εις τήν ιστορικήν ερευνάν περί τής θέσεως τον ελληνικού τύπου κατά τούς προ τής ’ Επαναατά- σεως ώς καί κατά τήν διάρκειαν αυτής χρόνους.

’Επί τή συμπληρώσει εικοσαετίας από τοϋ θανάτου τον Τέλλον ’Άγρα, καταχωρί­ζεται Ανθολογία από τά πλέον γνωστά καί χαρακτηριστικά ποιήματα τοϋ προώρως καί άδόκητον θάνατον ενρόντος συμπαθούς ποιητοΰ.

Ύπογραμμίζομεν ιδιαιτέρως τήν περισπούδαστον μελέτην τοϋ σοφοϋ ερευνητοΰ καί καθηγητοϋ τής ‘Αρχαιολογίας εν τφ Πανεπιατημίφ τοϋ Cincinnati (U S .A .) κ. C.

Blegen περί τοΰ Όμηρου, τοϋ Στράβωνος καί τής Πύλου τοΰ Νέστορος, εν τή όποίρ. εξετάζεται ι ό πρόβλημα τοϋ καθορισμού τής θέσεως τής Πύλου, επί τή βάσει τών τελευ­ταίων ερευνών τής Αρχαιολογικής επιστήμης,

Ύπογραμμίζομεν επίσης τήν μελέτην τοϋ Προέδρου τής ‘Ακαδημίας 'Αθηνών κ. Ίωάννον Ξανθάκη, « Ή νέα επιστήμη τοΰ διαστήματος και ό άνθρωπος», έν τή όποίρ έξετάζεται το επίκαιρον θέμα τής τοποθετήαεως τοϋ ανθρώπου έναντι τών τελευταίων προόδων τής επιστήμης.

‘Αποκαλυπτικοί διά τήν Ιστορίαν τοϋ Κυπριακού ζητήματος είναι ai δημοσιευόμε­νοι υπό τοΰ καθηγητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου ‘Αθηνών καί Γεν. Γραμματέως τοϋ Συλλό­γου « Παρνασσός » κ. Γ. Κονιδάρη « Ιστορικοί αναμνήσεις Από τήν προετοιμασίαν τοΰ άγώνος τής Κύπρου ». Ό συγγραφεύς, δστις ύπήρξεν εκ τών ιδρυτικών μελών τής ‘Επι­τροπής τοϋ Κυπριακού άγώνος, παρέχει πολλάς Αγνώστους ειδήσεις περί τής Ιδρύσεως τής ’Επιτροπής καί τής δράσεως αυτής κατά τάς πλέον κρίσιμους ατιγμάς τοϋ Αγώνος υπέρ τής αύτοδιαθέσεως τής μεγαλονήσου.

Εις τήν Ιστορίαν τής εποχής τής τουρκοκρατίας Αφορούν δύο σημαντικοί μελέται, ή πρώτη ύπό τον τίτλον « ‘Επίγραμμα καί λόγος παραμυθητικός επί τφ θανάτφ Μιχαήλ Ράλη » τοΰ ύφηγητοϋ τής Νεοελληνικής Φιλολογίας εν τφ Πανεπιατημίφ ’Αθηνών κ. Φφ Κ. Μπουμπουλίδου καί ή δευτέρα ύπό τον τίτλον « Μία έξιστόρησις τής καταλήψεως τής Χίου ύπό τών Ενετών * τοΰ φιλολόγου καθηγητοϋ κ, Θ. Παπαδοπούλου. ' Αμφότεραι παρέχουν Αγνώστους πληροφορίας διά τήν περίοδον ταύτην τής Ιστορίας μας.

'Εκ τών λοιπών περιεχομένων μνημονεύομεν τάς μελέτας τοϋ κ. Α. Ζούμπου, « Καντιανά στοιχεία εν ταΐς κρίαεαι : Credo quia absurdum est καί Credo ut intel- ligam », τοΰ κ. Γ. Αιβαθυνοπούλου, * Μαλακάσης - Στρατήγης » , τοϋ κ. Μ. Ραΐζη, « Το δράμα 'Ελλάς τοΰ Σέλλεϋ », τοϋ κ. Π. Μαατροδημήτρη, « Ή λειτουργία τής εμπνεύαεως ».

‘Από τοϋ μετά χεΐρας τεύχους αρχεται ή δημοσίευαις Ανθολογίας < Ταξιδιωτικών

— 274 —

κειμενών » (περιγραφών, αφηγήσεων, εντυπώσεων), από των αμέσως μεταβυζαντινών μέ­χρι τών νεωτέρων χρόνων. Ή επιλογή γίνεται επιμελεία τών κ.κ. Γ. Θ. Ζώρα καί Φ. Κ, Μπονμπουλίδου.

Γ. Θ. Ζ.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΙΣ

Α νθρωπιστικά1. Ή κίνησις τής Ελληνικής 'Ανθρωπιστικής Εταιρείας

Έ κ τών κατά τό παρόν έτος ομιλιών τής 'Εταιρείας άναφέρομεν τάς εξής: Πρώτον τήν εν Λαμίφ καί εις τήν αίθουσαν τής Λαμιακής Λέσχης γενομένην διάλε- ξιν τοΰ Προέδρου τής Ακαδημίας ’Αθηνών, επιφανούς καθηγητοϋ τής 'Αστρονομίας κ. Ίω . Ξανθάκη, μέλους τοϋ Διοικητ. Συμβουλίου τής 'Εταιρείας, τή 19ΐ) ’Απρι­λίου 1964, με θέμα: « Ή νέα επιστήμη τοΰ διαστήματος καί ό "Ανθρωπος». Ή διάλεξις έξετυπώθη ύπ’ άριθμ. 23 εις τά δημοσιεύματα τής ‘Ελληνικής 'Ανθρωπι­στικής 'Εταιρείας (σειρά πρώτη: < Άρχαιότης καί σύγχρονα προβλήματα»). Καί δεύτερον τήν έν τή αιθούση τοΰ Παρνασσοΰ γενομένην ομιλίαν τοΰ Ύφηγητοΰ τής Νεοελληνικής Φιλολογίας έν τφ Πανεπιστημίψ ’Αθηνών, γνωστοΰ νεοελληνιστοΰ καί μέλους τής 'Εταιρείας κ. Φαίδ. Κ. Μπουμπουλίδου τήν 20ήν 'Απριλίου 1964, επί τή εκατοστή έπετείφ από τής Ένώσεως τής Έπτανήσου, μέ θέμα : « Έπτανήσιοι μετα- φρασταί κλασσικών συγγραφέων ».

Ή δευτέρα σειρά τών δημοσιευμάτων τής Εταιρείας, ή αύστηρώς επιστημο­νική υπό τον τίτλον : « Μελέται καί έρευναι », τής οποίας κατά τό παρελθόν έτοςέξεδόθησαν τά δύο πρώτα έργα, ήτοι : Κωνστ. I. Βουρβέρη, « Σοφοκλέους Φιλο­κτήτης· ανθρωπιστική ερμηνεία τής τραγψδίας » καί Σ. Γ. Καψωμένου, « Sophokles’ Trachinierinnen und ihr Vorbild », έκ σελίδων 135 περίπου έκαστη, πλουτίζεται κατά τό παρόν έτος διά τριών νέων έρευνών. Αύταί είναι : 1 ) Ν. Χουρμουζιάδη,Production and imagination in Euripides, 2) Άριστοξένου Σκιαδά, Ό "Ομηρος εις τό ελληνικόν έπίγραμμα καί 3) 'Αθανασίου Καμπύλη, Untersuchungen zu Pindars Ethik, έκτάσεως τής αυτής περίπου προς τήν τών προηγουμένων.

Ή Εταιρεία μετέσχε διά τοΰ Προέδρου αυτής Καθηγητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου κ. Κωνστ. I. Βουρβέρη τοΰ έν Άθήναις συγκληθέντος άπό 11-16 Μαΐου έ.έ. « Συνε­δρίου τής Fondation Européenne de la Culture», περί ου γράφομεν κατωτέρω.

Ή 'Εταιρεία ίδρυσε διά τής άπό 16 Δεκεμβρίου 1963 άποφάσεως τοΰ Διοικη- τικοΰ Συμβουλίου αυτής τό Κέντρον Ανθρωπιστικών Κλασσικών Σπουδών. Τά τοΰ Κανονισμοΰ τοΰ Κέντρου έκθέτομεν κατωτέρω.

2. Τό Κέντρον 'Ανθρωπιστικών Κλασσικών Σπουδών τής Ελληνικής ’Ανθρωπιστικής Εταιρείας

Κατά τό καταρτισθέν σχέδιον κανονισμοΰ, τό Κέντρον διοικεΐται υπό έπιτρο- πής, τής οποίας προεδρεύει ό Πρόεδρος τής Εταιρείας, ό όποιος είναι καί ό έπι- στημονικός Διευθυντής τοΰ Κέντρου. ‘Η Διοικούσα 'Επιτροπή τοΰ Κέντρου θά άπο- τελήται άπό φιλολόγους είτε μετέχοντας τοΰ Διοικητ. Συμβουλίου είτε λαμβανομέ- νους έκ τών τακτικών μελών τής 'Εταιρείας. Τό προσωπικόν τοΰ Κέντρου άποτελοΰν οί έρευνηταί, άπαραιτήτως διδάκτορες φιλολογίας, οί βοηθοί - έρευνηταί ( πτυχιοΰ- χοι ) καί οί υπάλληλοι τών γραφείων.

Al δραστηριότητες τοϋ Κέντρου συνίστανται :α ) Είς τό κυρίως ερευνητικόν καί παραγωγικόν έργον, είτε συλλογικόν εϊτε

ατομικόν των ερευνητών καί λοιπόν συνεργατών τής 'Εταιρείας.β ) Είς τήν κατάρτισιν Βιβλιοθήκης ( βιβλία, περιοδικά, μικροφίλμς) προς ύπο-

βοήθησιν του ερευνητικού καί παραγωγικού έργου τού Κέντρου καί 1γ ) Είς τήν παροχήν ήθικής καί υλικής βοήθειας είς μελετητάς καί συγγραφείς

διά τής χορηγήσεως είς αυτούς βιβλιογραφικών καί λοιπών στοιχείων, χρήσεως ή δανεισμού βιβλίων, διευκολύνσεων είς τήν επικοινωνίαν μέ ειδικούς έπιστήμονας, ίδίςι δέ διά τής άναλήψεως τής έκδόσεως άξιολόγων εργασιών των.

Είς προσεχές τεύχος θά εκτεθούν άναλυτικώτερον τα έργα καί τα τής λειτουρ­γίας τοϋ Κέντρου, τού οποίου τό νομικόν σχήμα είναι « "Ιδρυμα ’Ιδιωτικού Δικαίου » προσηρτημένον είς τήν ανωτέρω Εταιρείαν.

3. Πρόσκλησις τοϋ 'Ακαδημαϊκού - Καθηγητοϋ κ. Σπυρ. Μαρινάτου είς τό Πανεπιστήμιον τής Βόννης διά παραδόσεις

Ό ’Ακαδημαϊκός κ. Σπ. Μαρινάτος έλαβεν επίσημον πρόσκλησιν τής Φιλοσο­φικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου τής Βόννης, όπως δώση επί ένα μήνα μαθήματα προϊστορικής άρχαιολογίας είς τούς φοιτητάς καί καθηγητάς τοϋ Πανεπιστημίου τούτου. Ό κ. Μαρινάτος άνεχώρησε διά τήν Γερμανικήν πρωτεύουσαν τήν 6ην ’Ιου­νίου έ.έ. καί θά παραμείνη μέχρι ταΰ πρώτου δεκαημέρου τοϋ ’Ιουλίου.

4. Ή έξηκονταπενταετηρίς τοϋ καθηγητοϋ τής κλασσικής φιλολογίας τής Βόννηςκ. H ans H e r te r

Ό καθηγητής H erter εορτάζει τήν 8ην ’Ιουνίου έ.ε. τήν 65ην επέτειον τών γενεθλίων του. Ό διαπρεπής φιλόλογος, τον όποιον ή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανε­πιστημίου ’Αθηνών άνεκήρυξε κατά τό παρελθόν έτος επίτιμον διδάκτορα αυτής, θά δεχθή έπί τφ έορτασμφ τής έξηκονταπενταετηρίδος του τα συγχαρητήρια δύο καθηγητών τής Φιλοσοφικής Σχολής ’Αθηνών, ήτοι τών κ.κ. Σπ. Μαρινάτου καί Κ. Βουρβέρη, οΐτινες θά εύρίσκωνται είς τήν Γερμανικήν πρωτεύουσαν κατά τον ’Ιούνιον. Ή Φιλοσοφική Σχολή άπέστειλε συγχαρητήριον γράμμα προς τόν φιλέλ­ληνα καί φιλαθήναιον καθηγητήν H erter έπί τφ έν λόγφ έορτασμφ τών γενε­θλίων αύτοϋ.

5. Ή έξηκονταπενταετηρίς τού Καθηγητοϋ κ. Κωνστ. I. Βουρβέρη καί ό εορτασμός αύτής έν Γερμανίφ

Κατά τό παρόν έτος ό Πρόεδρος τής ‘Ελληνικής ’Ανθρωπιστικής Εταιρείας καθηγητής τής 'Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας είς τό Πανεπιστήμιον ’Αθηνών κ. Κωνστ. I. Βουρβέρης συμπληρώνει τό 65ον έτος τής ηλικίας του, ή δέ συμπλήρωσις αυτή συμπίπτει μέ τήν συμπλήρωσιν τεσσαρακονταπενταετοΰς δημοσίας εκπαιδευτικής υπηρεσίας του, είκοσιπενταετοϋς ακαδημαϊκής διδασκαλίας καί πενταετίας από τής ίδρύσεως ύπ’ αύτοΰ τής « 'Ελληνικής ’Ανθρωπιστικής 'Εταιρείας ». Τό γεγονός τοΰτο υπογραμμίζεται διά τής έκδόσεως τού ογκώδους τιμητικού τόμου « ΧΑΡΙΣ », αφιε­ρώματος τών μαθητών τού καθηγητοϋ κ. Κωνστ. I. Βουρβέρη είς τόν διδάσκαλόν των.

Τήν Ι^ν ’Ιουλίου 1965, έπέτειον τών γενεθλίων του, ό καθηγητής κ. Κ. Βουρβέ­ρης θά έορτάση είς Κίελον έν μέσφ τών έκεϊ μαθητών του καί τών συναδέλφων

του του Πανεπιστημίου τοϋ Κίελου. Είς Γερμανίαν ό καθηγητής κ. Κ. Βουρβέρης άπεστάλη διά να δώση διαλέξεις, έπί τη βάσει τής μορφωτικής συμβάσεως Ελλάδος - Γερμανίας, είς γερμανικά Πανεπιστήμια καί άνθρωπιστικάς Εταιρείας. *Η παρα­μονή τοΰ καθηγητοΰ είς Γερμανίαν θά διαρκέση έπί ένα περίπου μήνα ( 18 ’Ιου­νίου -12 ’Ιουλίου ).

6. Τό Συνέδριου τής Fondation Européenne de la Culture έν Ά θήναις(11-16 Μαΐου 1964 )

Γενικόν θέμα τοΰ Συνεδρίου τοΰτου ήτο : « Ή ζωντανή κληρονομιά από τήν Ελληνικήν ’Αρχαιότητα είς τον σύγχρονον κόσμον ». Τοϋ θέματος τοΰτου διαφό­ρους πλευράς ανέπτυξαν διακεκριμένοι όμιληταί ίδικοί μας καί ξένοι. Τήν συνθετι­κήν των πορισμάτων τοΰ Συνεδρίου ομιλίαν έκαμεν ό διαπρεπής ’Ολλανδός κλασσι­κός φιλόλογος φιλέλλην καί γνώστης τής νέας ελληνικής Van Groningen κατά τήν τελευταίαν συνεδρίαν τής όλομελείας, μεθ’ ήν ώμίλησεν ό Πρόεδρος τής Έλλην. Ά νθρ. ’Εταιρείας καθηγητής κ. Κ. Βουρβέρης έκθέσας τα τοΰ σκοποΰ καί τής δρα- στηριότητος τής Εταιρείας καί τονίσας τούς τρόπους καθ’ οΰς ή ’Εταιρεία αντιμε­τωπίζει από πενταετίας τό κύριον θέμα τοΰ Συνεδρίου.

Τό Συνέδριον, αν καί ένεφάνισεν οργανωτικός τινας αδυναμίας, έν τοΰτοις άπετέλεσε μίαν καλήν ευκαιρίαν προβολής τών άξιων τής κλασσικής Άρχαιότητος υπό διακεκριμένων σοφών καί ομιλητών, ΰπεγράμμισε τήν ελληνικήν παρουσίαν είς τον σύγχρονον κόσμον καί ήνώχλησε, φαίνεται, πολεμίους τινάς τής κλασσικής παι­δείας άντιδράσαντας ή διά παγερός σιωπής ή διά πικρόχολων σχολίων.

Ή Έλλην. Ά νθρ. Εταιρεία παρέθεσε γεΰμα είς τό Κέντρον « Διόνυσος » παρά τήν Άκρόπολιν, είς τό όποιον έκλήθησαν καί παρέστησαν άντιπρόσωποι §ξ ευρωπαϊ­κών χωρών, διαπρεπείς μύσται τής ελληνικής αρχαιογνωσίας, οί κ.κ. W. Schade- waldt, Van Groningen, J. A. Davison, W. Kraus, De Waele, M. F. Galiano μετά τών συζύγων των καί ή αρχαιολόγος Κυρία Arnold.

7. Ή διδασκαλία τών ’Αρχαίων Ελληνικών καί Λατινικών είς τα σχολεία τής Μέσης Παιδείας

Κατά τάς δηλώσεις τοΰ κ. Προέδρου τής Κυβερνήσεως ή διδασκαλία τών Λατι­νικών πρόκειται νά καταργηθή είς τά ανωτέρω σχολεία, νά περιορισθή δέ μόνον είς τάς Φιλοσοφικός Σχολάς τών Πανεπιστημίων. Ωσαύτως, κατά τάς αύτάς δηλώ­σεις, ή ’Αρχαία Ελληνική θά διδάσκεται μόνον είς τό τριετές άνώτερον σχολεϊον τής Μέσης Παιδείας, τό όποιον πρόκειται νά όνομασθή « Λύκειον », νά άντικατα- σταθή δέ είς τό τριετές κατώτερον σχολεϊον Μέσης Παιδείας, τό όποιον θά όνομα­σθή « Γυμνάσιον », ή διδασκαλία τών Ελλήνων Κλασσικών άπό τοΰ πρωτοτύπου διά τής διδασκαλίας αυτών έν μεταφράσει.

’Επειδή ούδέν τό συγκεκριμένον νομοθέτημα έχει δημοσιευθή υπό μορφήν νομοσχεδίου, ή στήλη αΰτη έπιφυλάσσεται νά εΐπη τήν γνώμην της περί τών μελε- τωμένων καί σχεδιαζομένων μέτρων έν καιρφ, περιοριζομένη έν τφ παρόντι νά έκφράση τήν ανησυχίαν τών είδικών έπιστημόνων καί τών άλλων μή ειδικών έκπρο- σώπων τών τε πνευματικών καί τών φυσικών καί τεχνικών επιστημών διά τά υπό μελέτην μεταρρυθμιστικά τής παιδείας μέτρα. "Ηδη ή ’Ακαδημία ’Αθηνών απα­σχολείται μέ τό μέγα τοΰτο θέμα τής έθνικής παιδείας. Έ ν τφ προκειμένψ καθί­σταται αίσθητή ή ανάγκη μιας διακομματικής άντιμετωπίσεως τοΰ μεγάλου θέμα­

τος, τό όποιον σήμερον φαίνεται έξαρτώμενον άπό τάς γνώμας ελάχιστων συμβού­λων των υπευθύνων κυβερνητών τής χώρας.

8. Επικοινωνία μέ τάς Εταιρείας Κλασσικών Σπουδών τοΰ ΕξωτερικούΉ στήλη αΰτη θά παράσχη είς προσεχές τεύχος κατάλογον τών κυριωτέρων

φιλολογικών - ανθρωπιστικών Εταιρειών καί Κέντρων Κλασσικών Σπουδών τής Ευρώ­πης, τής ’Αμερικής καί τοΰ λοιπού κόσμου, μετά τών όποιων εύρίσκεται είς συνεχή επικοινωνίαν ή Έλλην. Ά νθρ. Εταιρεία. Έ π ί τοΰ παρόντος άρκεΐται είς την μνείαν τών τελευταίως ληφθέντων δύο άξιολόγου περιεχομένου περιοδικών : α ) τοΰ Δελτίου τής ’Ιαπωνικής ’Εταιρείας Κλασσικών Σπουδών τοΰ Κυότο (τόμος XII, 1964, σελίδες 200), είς τό όποιον περιέχονται έργασίαι φιλοσοφικοί, φιλολογικοί καί ιστορικοί, άναφερόμεναι είς την κλασσικήν ελληνικήν καί ρωμαϊκήν ’Αρχαιότητα, καί β ) τοΰ Δελτίου τοΰ ’Ινστιτούτου Κλασσικών Σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Λονδίνου ( αρι­θμός 10, 1968, σελίδες 123 ), περιέχον άρθρα φιλολογικά καί αρχαιολογικά. Είς τό ιαπωνικόν περιοδικόν εκτίθενται περιληπτικούς ό οργανισμός τοΰ έν Ούασιγκτώνι τελευταίως ίδρυθέντος Κέντρου Ελληνικών Σπουδών, είς δέ τό αγγλικόν περιοδικόν τά πεπραγμένα τής ’Ανθρωπιστικής ’Εταιρείας του Λονδίνου, έν οΐς καί πίναξ τών διαλέξεων έπί θεμάτων γενικωτέρου άρχαιογνωστικοΰ διαφέροντος καί λαϊκής ’Ανθρω­πιστικής Παιδείας.

9. ’Επιστολή τού ποιητού 'Ομήρου Μπεκε προς τον καθηγητήν κ. Βουρβέρην περί τοΰ «Φιλοκτήτου»

'Υπό τοΰ ποιητοΰ κ. Ό μ. Μπεκέ έστάλη ή επομένη έπιστολή πρός τον καθηγη­τήν κ. Κ. Βουρβέρην περί τοΰ « Φιλοκτήτου » αύτοΰ :

'Αθήνα, 12/511963Φίλβ κύριε Κ. Βονρβέρη,

Πήρα τό δέμα πού είχες την καλοσύνη να μου ατείλης καί σ ’ ευχαριστώ πολύ για την πολύτιμη προσφορά σου.

Δεν είναι ή πρώτη φορά πού με κατατοπίζεις ατό έργο τής « Έλληνικήί 'Ανθρω­πιστικής 'Εταιρείας ». Τό γνωρίζω. Γνωρίζω προ πολλοΰ πώς είσαι δ εμπνευστής τής ωραίας αυτής πρωτοβουλίας, δ Ιδρυτής τής 'Εταιρείας καί τό κεντρικό νεύρο τής δρα- στηριότητάς της. Χαίρουμαι τα θαυμαστά σου επιτεύγματα. Και σέ θαυμάζω ανεπιφύλα­κτα για την άποστολική πίστη καί την εφηβική ζωντάνια με τις δποΐες προχωρείς προς τούς Ιδεολογικούς σου δρίζοντες. Γι' αυτό κ’ εσπευσα να μελετήσω, πριν απ’ δλα τα άλλα καί μ ’ δση πνευματική συγκέντρωση μου άφησε ή δεινή άρρώατια τής γυναίκας μου, τήν ερμηνεία σου τοΰ * Φιλοκτήτη ». Πόση ψυχολογική διείσδυση, πόση βαθύτητα ατούς στο­χασμούς σου, πόση σταθερή αρχαιογνωσία καί πόση λογοτεχνική δεξιοσύνη !

Τήν άποκαλεις « ανθρωπιστική ». "Ας μοΰ επιτροπή να φρονώ, παρά τήν προλο- γιπή μελέτη σου, πώς δ χαρακτηρισμός αυτός είναι βέβαια πρωτοφανής, δχι δμως καί ή μέθοδος πού ακολούθησες. Γιατί μια ώλοκληρωμένη ερμηνεία θεατρικού κυρίως έργου προϋποθέτει πάντα τήν ψυχολογική ανάλυση τών χαρακτήρων, πού μέ τή σύγκρουσή τους προκαλούν τ ο δράμα. Αύτό έκανες κ’ εσύ : ανέλυσες ψυχολογικά, με αλάθευτη βέβαια διορατικότητα, τούς ήρωες τού έργου.

"Εχεις δμως δίκαιο ν’ άποκαλής τήν ερμηνεία σου < έρμηνεία ανθρωπιστική » .

Γιατί τα ψυχικά προτερήματα τών σκηνικών προσώπων πού τα θαυμάζει δ θεατής, τά ψυχικά τουί ελαττώματα πού τά αυχαίνεται, οί ψυχικές τους μεταπτώσεις πού προέρχον-

tai άπό τις περιπέτειες τον μύθον, δ λ' αυτά αποτελούν την εσωτερική τονς ιδιοσυστα­σία, δηλαδή το βαθμό τής ανθρωπιάς τονς.

Πάντως προσφέρεις ατά ελληνικά γράμματα μιαν εργασία μνημειακή. Σου σφίγγω τ ο χέρι με δλη μου την καρδιά καί σέ χαιρετώ μέ βαθύτατη εκτίμηση κι’ αγάπη.

"Ομ. Μπεκες

10. Ai όμιλίαι τής « Συναντήσεως τών ΑΘΗΝΩΝ»

Κατά τό διάστημα άπό 1*15 μέχρι βης ’Ιουνίου έπραγματοποιήθησαν al έφετειναί εκδηλώσεις τής « Συναντήσεως τών ’Αθηνών », παγκοσμίου πνευματικής συγκεντρώ- σεως, ή έμπνευσις τής όποιας οφείλεται είς τόν αείμνηστον Βασιλέα Παύλον. Κατά τάς έπί του Λόφου τής Πνυκός ομιλίας, τάς οποίας έτίμησε διά τής παρουσίας Του ή Α.Μ. ό Βασιλεύς Κωνσταντίνος, ώμίλησαν παγκοσμίου κύρους διανοηταί, ό Lord Adrian, ό καθηγ. John. Finley Jr., ό Δο W erner Heisenberg, ό καθηγ. Arne Tiselins, ό καθηγ. Hideki Yukawa καί ό ’Ακαδημαϊκός καί καθηγ. Ίω . Θεο- δωρακόπουλος.

Περ'ι τών ομιλιών τούτων καί τής εν γένει σημασίας τής « Συναντήσεως τών ’Αθηνών >, είς τό πλαίσιον τής εν γένει ’Ανθρωπιστικής κινήσεως, προσεχώς εκτε­νέστερα.

Δ.

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΔημητρη Μυρατ, Miscellanea ( histrionalia ). ’Εκδόσεις Γκονή [ Ά θήναι

1964 ] ( σχ. 8°ν, σελ. 196 ).Τό έργον περιλαμβάνει τέσσαρα κεφάλαια : Έ ν τφ πρώτφ ( Ο ι π ρώ τοι "Ε λλη­

νες η θ οπ ο ιο ί) εξετάζεται ή θέσις τών ηθοποιών (ύπ ο κ ρ ιτώ ν, τ εχ ν ιτώ ν) είς τό άρχαϊον δράμα, μετά μνείας τών κυριωτέρων εκπροσώπων αυτών, ως καί ή επαγγελματική των όργάνωσις μέχρι τών πρώτων χριστιανικών αιώνων. Έ ν τφ δευτέρψ ( Λ ί γ α λ ό γ ια γ ιά τ ό Ρ ω μ α ϊκ ό Θέατρού παρέχεται διάγραμμα τής έξελίξεως τής Ρωμαϊκής δραματι­κής δημιουργίας. Έ ν τφ τρίτψ (*Ε λ εο ν ό ρ α Ν τ ο ν ζ ε ) μελετάται ή ζωή καί ή καλλιτε­χνική σταδιοδρομία τής μεγάλης Ίταλίδος ηθοποιού. Καί εν τφ τετάρτφ κεφαλαίφ ( Ό Η θ ο π ο ιό ς ) έρευνάται τό θέμα « Π ρ έπ ε ι να α ισθάνετα ι δ ηθοποιός το ν ρόλον τ ο ν ή δ χ ι », ένθα εκτίθενται al έπί τού προβλήματος κυριώτεραι διατυπωθεΐσαι απόψεις ( ίστορικώς ) καί προστίθενται ai άτομικαί παρατηρήσεις τού συγγραφέως.

’Υπό τήν λιτήν αφηγηματικήν μορφήν τού λόγου — άποδεικνύουσαν καί λογοτε­χνικόν τάλαντον — εύχερώς διακρίνονται ή βαθεΐα γνώσις τών έπί μέρους θεμάτων τού έργου, τό έπιστημονικόν ύπόβαθρον τού συγγραφέως καί ή ίκανότης αυτού τής δημιουργίας καταλλήλου καί άναλόγου προς τάς περιστάσεις ατμόσφαιρας. Πάντα ταΰτα οφείλονται είς τήν παιδείαν, τήν πνευματικήν καλλιέργειαν καί εύρυτέραν καλ­λιτεχνικήν συγκρότησιν τού κ. Δημ. Μυράτ.

Φ. Κ. Μ.

ΝΙΚΟΥ Κρανιδιωτη, Εισαγωγή στην ποίηση τοΰ Γιώργου Σεφέρη. «"Ικαρος » [ ’Αθή­να ι 1964 J ( σχ. δ0*, σελ. 48 ).Μετά γενικήν είσαγωγήν (*Η π οίη ση το ν Μ εσοπολέμου), εν ή μελετώνται τα κύ­

ρια στοιχεία τής διαμορφωθείσης « νέας π ο ιη τικ ή ς σχολής », βιογραφείται ό Γ. Σεφέ- ρης έντός τοΰ πλαισίου τής έποχής του καί αναλύεται, κατά χρονικήν άνέλιξιν, τό εργον του, ύπογραμμιζομένων καί κρινομένων τών κυρίων γνωρισμάτων μορφής καί

περιεχομένου των ποιήσεων αύτοΰ. Έ ν επίμετρο) δέ χαρακτηρίζεται συνολικούς το έργον τοΰ "Ελληνος ποιητοϋ.

Ή νέα, κριτική, εργασία τοΰ κ. Ν. Κρανιδιώτη — ποιητοΰ καί διηγηματογρά- φου — είναι « κλασσικώς » περιεκτική καί, διακρινομένη διά τάς εύστοχους καί ακρι­βείς παρατηρήσεις, αποκαλύπτει τον δλον επιστημονικόν οπλισμόν τοΰ συγγραφέως.

Φ. Κ. Μ.

Χρονικά Αισθητικής. Ετήσιον Δελτίον τής Ελληνικής Εταιρείας Αισθητικής.Τόμ. Β \ Άθήναι 1963 ( σχ. 8ovt σελ. 280).Είς τόν τόμον τούτον δημοσιεύονται αί έπόμεναι μελέται : Ε. S ο u r i a u,

« L ’art comme source d’énérgie» , T h . M u n r o , « The psychology of art: past, pre­sent, future », A. G u z z o, « Forma di forma », S- A r n ο 1 d, « Prespective and idea in the philosophy of art », Π. A. Μ ι χ ε λ ή, « Ή κ α λλ ιτεχν ικ ή άρχή τοϋ non-finito », Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , « ' Η μ ορ φ οποιός φ α ντα σ ία », Δ. Α. Φ α τ ο ύ ρ ο υ, « Π α ρα τη ­ρήσεις στόν ά ρχ ιτεκτονικ ό χώ ρο », Γ. Σ ι σ ι λ ι ά ν ο υ, « *0 χώ ρος ώς έκφ ρα στικό μέσο στή Μ ουσική », Α. Τ ε ρ ζ ά κ η, « Το σ ύγχρ ο νο νόημα τής Τ ραγω δίας », Ν. Κ. Μ ο υ- τ σ ο π ο ύ λ ο υ , « Μ ορ φ ολογικ ες παρατηρήσεις κα ί άρμονικες χαράξεις στούς έ γ γ ε γ ρ α μ - μένονς στα υροειδείς ναούς », A ΐ μ. X ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ, « Ή αισθητική τ ο ΰ Θεατρικού χ ώ ρ ο υ » , Γ. Γ. Π α π α ϊω ά ν ν ο υ , « Τό τ υ χ α ίο στή Μ ο υ σ ικ ή » , A. Ν. Ζ ο ύ μ π ο υ , « Π ρολεγόμ ενα ε ίς μ ία ν μ ετα φ υσ ικ ήν αΙσθητικήν : Ν ο η τό ν κάλλος », Τ. Κ. Π α π α- τ ζ ώ ν η , « “Ε να τρ ίπ τ υ χ ο άπό τόν Π αρά δεισο τοϋ Δ ά ν τ ε » .

Είς τόν αυτόν τόμον καταχωρίζονται επίσης βιβλιοκρισίας βιβλιογραφίας ειδή­σεις καί περιλήψεις των δημοσιευομένων εργασιών. Φ. Κ. Μ.

Γ. Α. Μποζωνη, Ή ουσία τοϋ έλληνικού πολιτισμού. Ά θήναι 1964 (σχ. 8°ν, σ. 148).‘Η εργασία άποτελεΐται άπό δύο μέρη. Τό πρώτον ( Ή γένεσις τοϋ πνεύμα­

τος ) περιλαμβάνει τρία κεφάλαια (Νους βασ ιλεύς-Ή ποίησις ώς ανθρωπιστικό βίωμα - Τό μέγιστον μάθημα). Τό δεύτερον μέρος ('Ανθρωπισμός καί Παιδεία) περιλαμβάνει δύο κεφάλαια ( ’Αγώνες για την ανθρωπιστική πραγμάτωσι - 'Ελληνική αύτοκριτική ).

*0 συγγραφεύς αποκαλύπτεται ώριμος προς συνθετικήν εργασίαν. "Ισταται επί ασφαλούς εδάφους, κρίνει αντικειμενικούς καί γνωρίζει άριστα τήν χρήσιν τών πηγών. Ή Ικανότης του αύτη καί ή γνησία πνευματική του έφεσις μάς προετοιμάζουν καί διά νεωτέρας άναζητήσεις του.

Π. ΠΑΡΡΗΣ

ΕΙΚΑΣΤΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙΕκθέσεις

Καπαϊτζή - Γελοιογράφων στόν « Παρνασσό ». Βυζαντίου στό « Χίλτον ». Στα- μάτη, Ντυμπαχιέ - Πανάγου στις « Νέες Μορφές ». Συγχρόνων *Ελλήνων Ζωγράφων ατό ά / π « Άγαμένων ». Πουλιανοΰ - ’Αμφιτρίτης στην « Δϊ&ουσα Τεχνών ». ’Έ ρ ­γων Θεοφίλου - Βερναρδάχη - Ίνδιάνιχης Τέχνης - Έλληνοαμεριχανιχής Λέσχης στήν « Έλληνοαμεριχανιχή "Ενωση ». Κοσμετάτου - Μαγγιώρου - Κολέφα ατό « Ζυγό ». Τέτση στήν « Άρχιτεχτονιχή ». Κοαμαδοπούλου στην « Δΐ&ονσα Ζαχαρίου ».

Κατά τά τέλη τής χειμερινής περιόδου ή γνωστή ζωγράφος " Ε λλη Κ α π α ϊτ ζ ή παρουσίασε στήν μεγάλη αίθουσα τοΰ < Παρνασσοΰ, μιαν εκτενή σειρά πινάκων της ( ελαιογραφιών, παστέλ, « λαδοπαστέλ » κλπ. ),

Στην τρίτη έκθεση επεδείχθησαν έργα ’Ινδιάνικης Τέχνης πού έχουν φιλοτε­χνήσει ό φημισμένος ’Ερυθρόδερμος ΟυΐνοΧντ Ράχς κι άλλοι νεώτεροι συνάδελφοί του. Τα πορτραΐτα ’Ινδιάνων των Η.Π.Α. πού έχει φιλοτεχνήσει ό Ράκς είναι αδρά εκφραστικά καί καλοχτισμένα. ’Από τα άλλα, ενδιαφέροντα άπό άσχετες μέ τη ζωγραφική απόψεις έργα, μπορούσε κανείς να ξεχωρίση μερικά πού χαρακτηρίζουν ό πρωτογονισμός, ό διακοσμητικός πλούτος καί ή άφέλεια.

Στήν τελευταία έκθεση, πού συνεχίζεται άκόμη, συμμετέχουν 21 ’Αμερικανίδες καί Έλληνίδες καλλιτέχνιδες, μέλη τής Έλληνοαμερικανικής Λέσχης Γυναικών μέ 53 ζωγραφικά, γλυπτικά καί κεραμικά έργα τους.

Οί άνθογραφίες των Τζένης Αύμηερ - Άργυρον, Πάτριτοας Κόρντας, ή « Μί- τση » τής *ΑΧυς Γχεϊνς, τό « Άφηρημένο » τής ΈΧ. Μανιάτης, ή « Παλιά ’Αθήνα » τής ΆΧ. Μαυρογορδάτου - Πετρίτζη, τά δυο τοπία τής "Εφης ΜιχεΧή (πού είναι πρόεδρος τοϋ προοδευτικού αύτοΰ σωματείου), ό « Κήπος στήν ακροποταμιά» καί ή « "Υδρα » τής ΊουΧίας Παηανοντσου, τά δυό τοπία τής Ξέν. Πετρούτση, τό « Πα­λιό σπίτι » τής Μάγδας ΣαχεΧΧαροπούΧου, τό « Κεραμικό » τής €ΕΧ. Σιχιαρίδη, ή • Καθήμενη γυναίκα » τής Σ. Τζόϋς, al « ’Ανθισμένες άγγινάρες » τής Κ ιχ . ΤυπάΧ- δου - Αασχαράχου καί τά γλυπτά τής Μπάρμπαρα Ουέοτεμηη είναι τά καλύτερα κομμάτια τής έκθέσεως.

Ή Νεν. Κοσμετάτου, πού προέρχεται άπό τό εργαστήριο του Γιάννη Μόραλη, επραγματοποίησε τό Μάρτιο, σέ μιά αίθουσα του «Ζυγού», την πρώτη άτομική έκ­θεσή της. ’Ιδιοσυγκρασία φυσιοκρατική, επικοινωνεί συχνά μέ τό ύπαιθρο πασχίζον­τας νά τό έρμηνεύση ελεύθερα. Οί τοπιογραφίες τής Ιδιαίτερης πατρίδος της Κεφαλ­ληνίας κι ένα - δυό διακοσμητικά κομμάτια, αποτελούν τό καλύτερο μέρος τής προσ­φοράς της.

Σ’ άλλη αίθουσα τού « Ζυγού » έγκαινιάσθη ταυτόχρονα έκθεσις τής Αουχίας Μαγγιώρου, πού έδωσε τό « παρών » ύστερα άπό μακρόχρονη περισυλλογή. Μέ τά νέα της πονήματα ή καλλιτέχνις επιδιώκει μιάν έκφραση περισσότερο σαφή καί λιτή άπό πρίν. ‘Ορισμένες συνθέσεις καί νεκρές φύσεις της αποτελούν οργανωτικά καί χρωματικά κατορθώματα.

Τον ’Απρίλιο εξέθεσε στήν ίδια σάλα 21 ψηφιδωτά καί 76 πίνακές του μέ αυγό γκονάς καί μελάνι ό νέος καλλιτέχνης Γιάννης ΚοΧέφας, πού μόλις άπεφοίτησε άπό τήν Α.Σ.Κ.Τ. πήρε υποτροφία άπό τό Ι.Κ.Υ. καί πήγε στήν ’Ιταλία, βπου είδικεύθη στήν ψηφιδογραφία.

Οί ζωγραφιές τού Κολέφα φανερώνουν σωστό προσανατολισμό καί εκφραστικήν ικανότητα. Ιδιαίτερο ένδιαφέρον προκαλοϋν τά μωσαϊκά του, πού διακρίνονται γιά τήν πρωτοτυπία, τό διακοσμητικά πλούτο καί τήν άψεγάδιαστη τεχνική.

’Η εκθεση τού Τέτοη, στήν « ’Αρχιτεκτονική», ήταν ένα καλλιτεχνικό γεγονός άπό τά πιό σημαντικά. Τά χαρακτικά έργα, πού παρουσίασε ό ζωγράφος αυτός μέ τήν άγρυπνη συνείδηση καί τήν καλλιεργημένη ευαισθησία, μαρτυρούσαν τήν ικανό­τητά του νά κυρίαρχη στή σκληρή ύλη, νά παίζη μέ τό φώς καί τή σκιά, ν’ άξιο- ποιή τό τυχαίο.

Στήν αίθουσα Ζαχαρίου επέδειξε ελαιογραφίες ό βετεράνος εμπρεσσιονιστής ζωγράφος Γ. ΚοσμαδόπονΧος. Είχαν όλες τά χαρίσματα τής τέχνης του, μερικές μάλιστα καί τολμηρές ανακαινιστικές απλοποιήσεις.

ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΟΥΣΙΚΗ

Ε θ νικ ή Λυρική Σκηνή - Κρατική 'ΟρχήστραΜέσα στην σειρά των παραστάσεων πού εδωσεν ή Λυρική Σκηνή άπό τάς άρ-

χάς Μαρτίου μέχρι τέλους τής χειμερινής περιόδου εξαιρετικήν εντύπωσιν μου έκαμεν ή τοΰ « Μπάλλο ΐν Μάσκερα » ( Χορός Μετημφιεσμένων ) τοϋ Βέρντι, ή όποια έδόθη είς τάς 13 Μαρτίου. Έπρόκειτο βέβαια πάλιν περί έπαναλήψεως, άλλα περί ευχάρι­στου έπαναλήψεως, ή όποια παρουσίασεν όλους σχεδόν τούς πρωταγωνιστάς σέ εξαι­ρετική « φόρμα ». *0 τενόρος Κουρουσόπουλος, φέρ’ είπεΐν, ώς Ρικάρντο ήτο στις καλύτερές του στιγμές καί παρουσιάσθη όσον ποτέ καλός. Έ ξ ίσου Ικανοποιητικός ήτο καί ό Τζών Μοδινός, ώς Ρενάτο, άν καί ό ρόλος αυτός άπαιτεΐ φωνήν περισσό­τερον δραματικήν. Είς τούς γυναικείους ρόλους είχαν πραγματικήν επιτυχίαν τόσον ή σοπράνο Σ. Γλαντζή, ώς Άμέλια, όσον καί ή μεσόφωνος Α. Μορφονιού ώς Ούλ- ρίκα. "Αλλά καί εις τον μικρότερον ρόλον της, ή Μαρ. Μουτσίου, ώς "Οσκαρ, ίκα- νοποίησεν άπόλυτα, όπως καί οί είς δευτερεΰοντας ρόλους παρουσιασθέντες κ.κ. Γ. Ζάκκας, Μ. Δουμάνης, Ε. Μαρσέλλος, X. Σαρφατής καί Ε. Γράψας. ’Ιδιαίτερα συγ­χαρητήρια οφείλονται είς τόν Δημ. Μιχαηλίδην, ό όποιος είχε τήν μουσικήν διεύθυν- σιν, διά τήν άρτίαν καί συντονισμένην εμφάνισιν τοΰ έργου, ώς επίσης είς τόν κ. Βοΰρτσην, τόν κ. Βαφειάδην, τόν κ. Γ. Άνεμογιάννην καί τόν κ. "Αγγ. Γριμάνην, διότι όλοι, είς τόν τομέα των, συνέβαλον είς μίαν πραγματικά Ικανοποιητικήν έμφά- νισιν τοϋ ώραίου αυτού έργου τοΰ Βέρντι.

Είς τάς 20 Μαρτίου ή Λυρική Σκηνή παρουσίασεν, εξ άλλου, μέσα είς τό πλαί- σιον των παραστάσεων συνδρομητών τήν χιλιοπαιγμένη « Καβαλλερία Ρουστικάνα » τού Μασκάνι συνοδευομένην, ώς συνήθως, άπό τούς « Παλιάτσους » τοΰ Λεονκα- βάλλο. Έπρόκειτο απλώς περί μιας εύπρεποΰς παραστάσεως είς τήν επιτυχίαν τής οποίας συνέβαλεν αρκετά καί ό μετακληθείς ’Ιταλός τενόρος Σαλβατόρε Πούμα, ό όποιος έπαιξε τόν ρόλον τοΰ Κάνιο στούς « Παλιάτσους ».

Μιά ακόμη επανάληψις ήτο ή τής « Κάρμεν » τοΰ Μπιζέ, πού έδόθη είς τάς 2 ’Απριλίου. Ή « Κάρμεν » παραμένει μέχρι σήμερον τό λαοφιλέστερον μελοδραματι­κόν έργον σ’ δλον τόν κόσμον. Προϋποθέτει όμως έκτέλεσιν τελείαν καί κυρίως κατα­πληκτική πρωταγωνίστρια. Ή μετακληθεϊσα Έλληνίς μεσόφωνος Γιολάντα ντί Τάσσο ( ώς μετωνομάσθη ), ή οποία σταδιοδρομεί στό εξωτερικόν, είναι καλλιτέχνις μέ πλού­σια φωνή, ώς άπέδειξε κυρίως στήν τρίτην πράξιν, στή σκηνή πού ρίχνει τά χαρτιά, δέν πείθει όμως άπόλυτα. Διατί ; Νομίζω ότι δέν χρωματίζει αρκετά τόν ρόλον της, ενφ άφ’ ετέρου ό τρόπος μέ τόν όποιον ήτο ένδεδυμένη, τήν άδικοΰσε πολύ. Ά πό τούς άλλους καλλιτέχνας στήν πρώτη μοίρα μπαίνει ό τενόρος Ν. Χατζηνικολάου, πού παρουσιάσθη στον ρόλο τοΰ Ντόν Χοσέ καί ή πάντοτε συμπαθής σοπράνο Τ. Τσαχουρίδου, ώς Μικαέλα. Ό βαρύτονος Α. Κουλουμπής, ώς Έσκαμίλλο, αν καί αρχάριος, έκράτησε καλά τόν ρόλο του, όπως καλοί ήσαν, στούς δευτερεύοντας ρό­λους των οί κ.κ. Γ. Ζάκκας, Ά ρ. Πανταζηνάκος, Ε. Μαρσέλλος, Τ. Δουμάκος καί al κ.κ. Ε. Δελαζάνου καί Μουτσίου. Ή χορφδία ήτο, ώς πάντοτε, πολύ καλή, θά μποροΰσαν όμως νά λείψουν τά μικρά άγόρια, στήν πρώτη πράξιν ( πού ήσαν μάλλον κοριτσάκια ντυμένα σάν άγόρια ), διότι τραγουδούσαν συνεχώς έξω άπό τόνον. Τήν μου­σικήν διεύθυνσιν τής « Κάρμεν » είχεν ό Άντίοχος Εύαγγελάτος, ό όποιος άπέδωκε τό δλον μέ απόλυτη κατανόησι καί συντονισμό. ’Επίσης ό Σέργιος Βαφειάδης έπε- μελήθη Ικανοποιητικά τήν σκηνοθεσίαν τοΰ δυσκόλου αύτοΰ έργου, τό όποιον παρου* σιάσθη καί σκηνογραφικώς θαυμάσια, χάρις στις ώραΐες πράγματι σκηνογραφίες τοΰ

Μάριου Άγγελοπούλου. Τέλος, παρά τήν Ιπιμεμελημένην πράγματι εργασίαν του *Αγγ. Γριμάνη, δεν παύω τοΰ νά πιστεύω, δτι ή παρεμβολή τοΰ μπαλλέττου, πού δεν έχει γραφή είδικώς διά τό έργον από τον Μπιζέ, άλλα πού στηρίζεται στην μου­σικήν τής « Άρλεζιάννας », είναι κάτι εντελώς ξένο προς τό έργο και δτι θά ήτο προτιμότερον να λείπη.

Όλίγες ήμερες μετά τήν « Κάρμεν » έδόθη καί ή τελευταία παράστασις συνδρο­μητών, τής χειμερινής περιόδου, μέ τήν κωμική δπερα τοΰ Μότσαρτ « “Ετσι κάνουν δλες ». Τό βασικό χαρακτηριστικό τών σκηνικών έργων τής καταπληκτικής αυτής ιδιοφυίας είναι δτι, ενφ είναι μοναδικά άριστουργήματα, άπό μουσικής άπόψεως, βασίζονται — εξαιρέσει τών « Γάμων τοΰ Φίγκαρο » — σε άσήμαντα, διά νά μήν πώ ανόητα, λιμπρέττα, γραμμένα άπό ποιητάς δευτέρας τάξεως, πού σπανίως γνωρίζουν τήν σκηνικήν οικονομίαν. Τό μειονέκτημα αύτό είναι άκόμη εμφανέστερο στό « “Ετσι κάνουν δλες », ένα έργο, τό όποιον ενφ τό διαπνέει άπό άκρου είς άκρον, μια δρο­σερή μουσική έμπνευσις, ένας αληθινός πλοΰτος φαντασίας, δεν μπόρεσε ποτέ νά διεκδικήση τις δάφνες ενός « Δόν Ζουάν», ή τών «Γάμων τοΰ Φίγκαρο». *0 κ. Εύαγγελάτος κατέβαλε πάσαν προσπάθειαν δπως παρουσιάση τό ώραΐον εργον τοΰ Μότσαρτ δσον τό δυνατόν άρτιώτερα καί τό κατώρθωσεν αρκετά χάρις είς τήν συμ­μετοχήν εκλεκτών στελεχών τής Λυρικής Σκηνής, τών πρωταγωνιστών Ρ. Φωκιανοΰ ( Φιορντιλίτσι ), Τ. Τσαχουρίδου ( Ντοραμπέλλα ), Ζωής Βλαχοπούλου (Δέσποινα), Σπ. Καλόγερό ( Γουλιέλμου ), Μ. Καζαντζήν ( Φερράντο ) καί Ν. Παπαχρήστου ( Ντον Άλφόνσο ). Τα χορφδιακά μέρη εντελώς άσήμαντα, Ινφ ό έπιμεληθείς τα τής σκηνοθεσίας κ. Σ. Βαφειάδης, κατώρθωσε νά δώση σχετικήν ζωήν στό σύνολον — δσην ζωήν επιτρέπει τό λιμπρέττο —. 'Ιδιαιτέρα μνεία πρέπει νά γίνη καί διά τάς σκηνογραφίας καί τάς ενδυμασίας τοΰ Γιάννη Στεφανέλλη.

* * *

, Κατά τήν Μυν Συναυλίαν, τής 17 Φεβρουάριου, δ κ. Βαβαγιάννης μάς παρου­σιάζει τήν «Συμφωνίαν άρ. 92, τής ’Οξφόρδης» τοΰ Χάυντν, πού είναι άπό τις ωραιότερες πού έχει γράψει ό συνθέτης. Έ ν συνεχείφ, είς πρώτην εκτέλεσιν τις : « Variations - Chaconne - Finale » τοΰ Άμερικανοΰ συνθέτου Norman dello Joio. Τό έργο αύτό δημιουργεί ποικίλα συναισθήματα καί πολλά ερωτηματικά. ’Αρχίζει περίφημα μέ μοτίβο καθαρώς Γρηγοριανό, πού δίδει λαβεΐν είς παραλλαγάς και αφοΰ περάσει άπό πολλά στάδια θά καταλήξη σέ μιά μουσική πού μάς μεταφέρει στή σύγ­χρονη τέχνη πού άφίνει νά άκουσθή, παρά τον Ιερατικό χαρακτήρα τοΰ συνόλου και μιά μακρυνή άπήχησις τζάζζ. Πάντως ό κ. Βαβαγιάννης άπέδωσεν άριστα τήν δύσκο- λην αυτήν σελίδα. Έ ν συνεχείς: ό Γερμανός καλλιτέχνης Eudwig Hoelscher εξετέ- λεσε τό Κοντσέρτο γιά βιολοντσέλλο τοΰ Ντβόρζακ, κατά τρόπον πού δείχνει δτι ό δεξιοτέχνης αυτός δέν είναι συνήθης ερμηνευτής, άλλά απόλυτος κάτοχος τών μυστι­κών τοΰ οργάνου καί εξαιρετικός μουσικός.

Στήν Συναυλίαν τής 25 Φεβρουάριου ό κ. Παρίδης, μετά τήν « Ημιτελή * Συμφωνίαν τοΰ Σοΰμπερτ, μάς παρουσίασε τά «Νυκτερινά» τοΰ Debussy, τών οποίων τό τρίτον μέρος, αί «Σειρήνες», ήκούοντο διά πρώτην φοράν είς 'Αθήνας. Καί αύτό διότι άπαιτοΰν γυναικείαν χορφδίαν. Ευτυχώς χάρις είς τήν Χορφδίαν Κο- ριτσιών τής Θάλειας Βυζαντίου, ή οποία συμμετέσχε στή συναυλία, ακούσαμε, επί τέλους καί τήν ώραιοτάτην αυτήν σελίδα τοΰ Γάλλου συνθέτου. Τό χορφδιακό συγ­κρότημα τής δεσποινίδος Βυζαντίου άποτελεϊται άπό ωραίες καί δροσερές φωνές, ίσως δμως, διά τάς « Σειρήνας », νά άπητοΰντο περισσότεροι χρωματισμοί, περισσότερα πιανίσσιμα. Ό κ. Παρίδης διηύθυνε μέ εξαιρετικήν κατανόησιν τό δυσκολωτατο και

πραγματικούς πρωτοπορειακό αυτό έργο τοΰ Debussy, ένφ ό σολίστ τής συναυλίας, ό βιολιστής Φρειδερίκος Βολωνίνης παρουσίασε το Κοντσέρτο γιά βιολί τοΰ Γκλα- ζουνώφ, ένα έργο εκτάκτως ενδιαφέρον, ωραιότατα γραμμένο διά τό βιολί καί πού απαιτεί Ικανώτατον ερμηνευτήν. Ευτυχώς ότι ό κ. Βολωνίνης, ώριμος πλέον καλλι­τέχνης καί πεπειραμένος μουσικός, γνωρίζει να ύπερπηδφ τα δύσκολα σημεία καί — παρά τινας ατυχείς στιγμάς — να γίνεται ευχάριστος καί να άρέση είς τό κοινόν.

Στήν 17·ην Συναυλίαν τής Κρατικής ’Ορχήστρας ’Αθηνών (23 Μαρτίου), ό κ. Θ. Βαβαγιάννης παρουσίασεν είς πρώτην έκτέλεσιν, μέ σολίστ τον Ούγγρον πια­νίσταν Béla Siki, τό 3°ν Κόντσέρτο γιά πιάνο τοΰ Μπέλα Μπάρτοκ. Τό έργον αύτό, πού είναι καί τό τελευταίο τοΰ μεγάλου Ούγγρου μοσσουργοΰ, παρουσιάζει ως βασι­κόν χαρακτηριστικόν τό ότι ή ορχήστρα διεκδικεΐ ίσα δικαιώματα με τον σολίστ, ότι κάθε όργανον έχει ιδίαν ζωήν, δι’ αύτό καί είναι πολύ δύσκολον είς τήν έκτέλεσιν. *0 κ. Βαβαγιάννης είναι άξιος ιδιαιτέρων συγχαρητηρίων ότι άπέφυγε τούς πολλούς σκοπέλους καί παρουσίασε τό εργον μέ όλας του τάς άρετάς, πράγμα δυσκολώτατο διά σύγχρονον σύνθεσιν. Ά φ ’ ετέρου ό σολίστ Μπέλα Σίκι ήτο άψογος είς τάς συνε­χείς μεταπτώσεις καί ιδιορρυθμίας τοΰ κοντσέρτου αύτοΰ, πού διαφέρει μορφολογι- κώς από ό,τι έχει γραφή έως τώρα, είς τό είδος αύτό. *0 κ. Βαβαγιάννης ήρχισε τήν συναυλίαν μέ τό συμφωνικόν ποίημα τοΰ γράφοντος, « ’Αετός», τοΰ οποίου έδωκε μίαν εξαιρετικήν ερμηνείαν καί παρουσίασε τάς δυναμικός του έναλλαγάς κατά τον καλλιτεχνικώτερον τρόπον. Μία ώραία έκτέλεσις τής 7Τ)? Συμφωνίας τοΰ Μπετό- βεν έκλεισε τό πρόγραμμα.

Στήν συναυλίαν τής 30 Μαρτίου, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ Άνδρέα Παρίδη ακούσαμε είς πρώτην έκτέλεσιν, τήν « Πασσακάλια » τοΰ “Αντον Βέμπερν. Πρόκειται περί έργου πρωτοπορειακοΰ, πού ακολουθεί τό δωδεκάφθογγον σύστημα, τό όποιον είχεν επινοήσει ό Σαΐνμπεργκ, οΰτινος ό Βέμπερν, μαζί μέ τόν "Αλμπαν Μπέργκ ύπήρξεν ό προικισμένος μέ μεγαλυτέραν φαντασίαν μαθητής. Ευτυχώς ότι ή « Πασ­σακάλια », παρά τάς τολμηρότητάς της κινεί απολύτως τό ένδιαφέρον. *0 Παρίδης, μάς έδωσε, έν συνεχείρ μια πραγματικά ώραία ερμηνεία τής Συμφωνίας άρ. 3 τοΰ Μπροΰκνερ καί ή συναυλία έκλεισε μέ τό « Κοντσέρτο σέ σι ΰφ. έλ. » τοΰ Τσαϊκόφ- σκυ, είς τό όποιον παρουσιάσθη, ώς σολίστ, ή πιανίστα Ρίτα Κωνσταντινίδου - Βούρ- τση. ’Εξαιρετική τόσον ώς τεχνική, όσον καί ώς μουσικότης, ή κ. Βούρτση, είχεν ώραΐες πράγματι στιγμές, ιδίως στήν καταπληκτικήν άρχήν, πού δίνει τόν τόνον σέ όλο τό κοντσέρτο.

Μουσικόν γεγονός πρώτης τάξεως, άποτελεϊ ή πλήρης έκτέλεσις ενός άπό τα « Πάθη » τοΰ Ίω . - Σεβ. Μπάχ. Καί είναι προς τιμήν τοΰ αθηναϊκού κοινού τό ότι παρηκολούθησε μέ τόσον ένδιαφέρον καί κατάνυξιν τά « Πάθη τοΰ Χριστοΰ » κατά Ίωάννην, τοΰ μεγάλου μουσουργού, παρουσιασθέντα κατά τόν καλύτερον τρόπον άπό τήν Κρατικήν 'Ορχήστραν, τή συμπράξει τής Χορφδίας ’Αθηνών, ύπό τήν διεύ- θυνσιν τοΰ κ. Μ. Παλλαντίου (6 ’Απριλίου). Μένει κανείς κατάπληκτος, ΰστερ’ άπό δύο καί ήμισυν αιώνας, μπροστά στήν τελειότητα τής μορφής τοΰ θαυμασίου αύτοΰ έργου, πού ανοίγει νέους ορίζοντας στήν τέχνη καί είναι ό πρόδρομος τών αριστουρ­γημάτων τής μουσικής πού πρόκειται να έπακολουθήσουν. Ώ ς είναι φυσικόν, στα έργα τοΰ είδους αύτοΰ, ή χορψδία παίζει τόν πρώτον ρόλον καί εύτυχώς τό χορφδιακόν συγκρότημα τοΰ κ. Παλλαντίου ήτο είς τό ύψος τής αποστολής του.Άπό τούς σολίστ ή ύψίφωνος κ. Μιρέϊγ Φλερύ, λόγφ άσθενείας, δέν έλαβε μέρος καί ούτω παρελή- φθησαν οί άριες πού προωρίζοντο δι’ αύτήν. Είχαμε όμως τήν εύκαιρία ν* άκούσω- μεν τήν κυρίαν Λίτσαν Λιώτση - Ρόκα είς τά ώραία μέρη διά μεσόφωνον πού είχε γράψει ό Μπάχ καί ιδίως στήν περίφημη άρια « Τετέλεσται ! » πού είναι άπό τις

ωραιότερες σελίδες τοΰ έργου, καθώς επίσης τόν τενόρον Θ. Φερεντϊνον ( ώς Ευαγ­γελιστήν), τόν βαρύτονον Γ. Τασούλην ( ώς Χ ριστόν) καί τόν βαθύφωνον Π . Χοϊ- δάν (ώς Πιλάτον). "Ολοι αυτοί έξετέλεσαν μέ πολλήν κατανόησιν τα ρετσιτατίβο — τά όποια άλλως θά ήσαν πολύ βαρετά — συνοδευόμενοι κατά τόν καλύτερον τρόπον από τόν κ. Κ. Κυδωνιάτην.

Ή συναυλία τής 13ns ’Απριλίου, την οποίαν διηύθυνεν ό Ά νδρέας Παρίδης, έπρεπε νά ένδιαφέρη Ιδιαιτέρως τούς "Ελληνας, διότι κατ’ αυτήν ήκούσθη διά πρώ- την φοράν ή Συμφωνία άρ. 4 τοΰ κ. Γιάννη Παπαϊωάννου. Ό εν λόγφ συνθέτης είναι προικισμένος μέ εξαιρετικόν τάλαντον καί γνωρίζει, όσον ολίγοι, τά μυστικά τής τέχνης. Δυστυχώς όμως είναι οπαδός τών νέων τάσεων καί, μέ όλην την καλήν θέλησιν, δεν είναι δυνατόν νά θέλξη, ημάς τουλάχιστον, πού αγαπούμε τήν « μουσι­κήν * καί όχι τήν παρφδίαν τής ώραίας αυτής τέχνης, είς τήν οποίαν άρέσκονται τό­σον πολύ οί μοντέρνοι μουσουργοί. Ό κ. Παρίδης μάς έδωσεν επίσης μίαν εξαιρε­τικήν ερμηνείαν τής υπέροχης σελίδος « Πρελούντιο καί θάνατος τής Ίζόλδης » άπό τό μουσικόν δράμα τοΰ Βάγνερ « Τριστάνος καί Ίζόλδη », ένφ παραλλήλως ό "Αγ­γλος δεξιοτέχνης τοΰ πιάνου Κλίφφορντ Κώρζον μάς έμάγέυσε, κυριολεκτικά, μέ τόν τρόπον μέ τόν όποιον έξετέλεσε τό τέταρτο Κοντσέρτο για πιάνο τοΰ Μπετόβεν.

Οίονεί ώς άπάντησις είς τήν ύπερμοντέρναν τέχνην τών εξ δωδεκαφθογγιστών καί οπαδών τής ήλεκτρονικής μουσικής, εξετελέσθη διά πρώτην φοράν είς ’Αθήνας, είς τήν συναυλίαν τής 20ns ’Απριλίου, υπό τήν διεύθυνσιν τοΰ κ. Βαβαγιάννη, ή « Συμ­φωνία άρ. 3 » τοΰ Χίντεμιτ, ή έπονομαζομένη « Ή αρμονία τοΰ κόσμου », καί αυτό διότι είναι εμπνευσμένη άπό τό ομώνυμον σύγγραμμα τοΰ μεγάλου Γερμανοΰ αστρο­νόμου Κέπλερ. Μέ τό δλον του έργον καί ιδιαίτερα μέ τήν 3ην του Συμφωνίαν, ό διάση­μος αυτός Γερμανός μουσουργός έρχεται νά διαψεύση τούς δωδεκαφθογγιστάς καί νά απόδειξη ότι μπορεί νά είναι κανείς μοντέρνος, χωρίς νά καταργή τήν τονικότητα, ότι ένας εμπνευσμένος συνθέτης μπορεί νά συνδυάζη τις μεγαλύτερες τολμηρότητες μέ τήν ορθόδοξον τεχνοτροπίαν, δημιουργών οΰτω μιά εντελώς προσωπική τέχνη, πράγμα πού επιτυγχάνει απολύτως ό Πάουλ Χίντεμιτ. Είναι πρός τιμήν τοΰ κ. Βα- βαγιάννη ότι ένεβάθυνεν απολύτως είς τό ΰφος τοΰ μεγάλου αύτοΰ μουσουργού καί παρουσίασε τήν Συμφωνίαν κατά τρόπον ώστε νά άφοπλίξη καί τούς πλέον δύσκο­λους. Ή συναυλία ήρχισε μέ μιά λεπτή καί διαφανή Ικτέλεσι τής « Συμφωνίας άρ. 36 » τοΰ Μότσαρτ, ένφ ώς σολίστ ένεφανίσθη, ό γνωστός είς τό άθηναϊκόν κοινόν Γερμανός φλαουτίστας Ματτίας Ρύττερς, ό όποιος έξετέλεσε, διά πρώτην φοράν είς ’Αθήνας, τό Κοντσέρτο τοΰ Χόφφμαϊστερ. Πραγματικός δεξιοτέχνης στο όργανό του ό κ. Ρύττερς μάς έκανε νά ένθυμηθώμεν ότι υπάρχουν καί μερικά άλλα όργανα, εκτός άπό τό πιάνο καί τό βιολί, τά όποια, ευχής έργον θά ήτο, ν ’ άκούωμεν συχνότερα.

Είς τάς 27 'Απριλίου έδόθη ή τελευταία συναυλία τής Κρατικής ’Ορχήστρας, διά τήν χειμερινήν περίοδον 1963 - 1964, ύπό τήν διεύθυνσιν του Αυστριακού μαέ­στρου K urt W oess, ενός ταλαντούχου καλλιτέχνου, ώς άπέδειξεν ή ώραία άπόδοσις τής « Συμφωνίας άρ. 1 » τοΰ Μπράμς, έργου πού άποτελεϊ κριτήριον δΓ ένα διευ­θυντήν ορχήστρας. Είς τό πρόγραμμα ό μετακληθείς καλλιτέχνης παρουσίασεν είς « πρώτην παγκόσμιον έκτέλεσιν » τό έργον τοΰ συμπατριώτου του Μπέρτ Ροΰτολφ : « A p rèslu d e» , μιά φαντασία δΓ ορχήστραν άρκετά συμπαθητικήν. Σολίστ τής συναυλίας ήτο ή έκ Θεσσαλονίκης δεξιοτέχνης τοΰ πιάνου Νόρα Λουκίδου, ή όποια έπαιξε, κατά τρόπον άπολύτως ικανοποιητικόν, τό Κοντσέρτο τοΰ Γκρήγκ.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

&*:■

Η ΚΙΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ

'Υπό τής ’Εφορείας τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός » έλήφθησαν, κα­τόπιν επανειλημμένων ειδικών συσκέψεων, αί έπόμεναι αποφάσεις, άφορώσαι εις δια­φόρους τομείς δραστηριότητος καί εκδηλώσεων τοΰ 'Ιδρύματος :

α ) Συμφώνως προς ληφθεϊσαν καί σχετικήν άπόφασιν τής Γεν. Συνελεύσεως, ήρχισεν ή έκκαθάρισις τοΰ καταλόγου των μελών, διά τής διαγραφής τών άπό μα- κροϋ χρόνου μη έκπληρωσάντων τάς πρός τόν Σύλλογον υποχρεώσεις καί άρνουμέ- νων να εκπληρώσουν ταΰτας.

β ) Ά πεφασίσθη ή μελέτη τοΰ δλου οίκοδομικοΰ θέματος τοΰ Παρνασσοΰ, διά τής ένδελεχοΰς έρεύνης τών επί μέρους συναφών προβλημάτων υπό πάσαν επο- ψιν αυτών.

γ ) Άπεφασίσθη ή άναβίωσις, άπό τοΰ προσεχοΰς έτους, καί τών λοιπών τμη­μάτων τοΰ Συλλόγου, ήτοι τοΰ Φυσιογνωστικοΰ ύπό την προεδρίαν τοΰ καθηγητοΰ κ. Β. Μαλάμου, τοΰ Νομικού υπό τήν προεδρίαν τοΰ καθηγητοΰ κ. Γ. Μ ιχαηλίδου- Νουάρου καί τοΰ Καλλιτεχνικού ύπό τήν προεδρίαν τοΰ μουσουργοΰ κ. Ά ντ . Εύαγ- γελάτου. Ουτω θά πολλαπλασιασθοΰν αί κυρίως εκδηλώσεις τοΰ Συλλόγου.

δ ) Κατηρτίσθη επιτροπή πρός μελέτην τοΰ θέματος τής άναδιοργανώσεως τής Βιβλιοθήκης τοΰ Παρνασσοΰ, επί τφ σκοπφ δπως αΰτη καταστή πλέον προσιτή είς τα μέλη τοΰ Συλλόγου καί τούς μελετητάς.

ε ) Κατηρτίσθη επιτροπή ήτις καί ήρξατο μελετώσα — συμφώνως καί πρός σχε­τικήν πρότασιν τής Γεν. Συνελεύσεως — το θέμα τών Σχολών ’Απόρων Παίδων, ώστε ή λειτουογία αυτών, άνταποκρινομένη πρός τάς επιθυμίας τών Ιδρυτών, νά λάβη καί τήν άναγκαίαν σήμερον άνάπτυξιν πρός νέους τομείς δραστηριότητος.

ς ) Έπί τφ σκοπφ τής όργανώσεως τών μέσων εύρυτέρας κοινωνικής προβολής τοΰ Παρνασοΰ, κατηρτίσθη επιτροπή Κυριών, ύπό τήν προεδρίαν τής θυγατρός τοΰ εκ τών ιδρυτών τοΰ Συλλόγου, αειμνήστου Σπ. Λάμπρου, κ. Λίνας Τσαλδάρη.

ζ ) Ά πεφασίσθη ή όργάνωσις περιοδικών συγκεντρώσεων τών μελών τοΰ Παρ­νασσοΰ, πρός άμοιβαίαν γνωριμίαν, επικοινωνίαν καί ανταλλαγήν απόψεων πρός δφε- λος τοΰ Συλλόγου, καί έπιτυχεστέραν πραγμάτωσιν τών ύπ’ αύτοΰ έπιδιωκομένων σκοπών.

Κατά τόν εορτασμόν τής 25Tis Μαρτίου ώμίλησεν ό Διευθυντής τοΰ 'Υπουργείου Παιδείας κ. Κ. Π α π α π ά ν ο ς μ έ θέμα « Τό πνεΰμα τής θυσίας είς τήν επιτυχίαν τοΰ άγώνος ».

Ύ πό τοΰ Φιλολογικού καί Άρχαιολογικοΰ Τμήματος τοΰ Παρνασσοΰ διωργα- νώθησαν αί έπόμεναι έκδηλώσεις : Τήν 30ΰν Μαρτίου ομιλία τοΰ κ. Ά θ . Κ ο υ λ ή , γυμνασιάρχου μέ θέμα « Ά νάλυσις αποσπασμάτων Ικ τών Τραγφδιών τοΰ Σοφο- κλέους», τήν Ιδυν Α πριλίου ομιλία τοΰ καθηγητοΰ τοΰ Πανεπιστημίου ’Αθηνών κ. Κ. Μ ε ρ ε ν τ ί τ ο υ μέ θέμα « Ή Ά ρτεμίς εν τή θρησκείφ τών ’Αρχαίων Ε λ λ ή ­νων », καί τήν Ιΐυν Μαΐου, ομιλία τοΰ δ.φ. κ. Δ ι κ α ί ο υ Β α γ ι α κ ά κ ο υ , μέ θέμα « Οί Μανιάται τής Κορσικής ».

Ύ πό τοΰ αύτοΰ τμήματος διωργανώθησαν καί αί έπόμεναι εκδηλώσεις : Τήν 2θήν ’Απριλίου καί εν συνεργασίφ μετά τής « 'Ελληνικής ’Ανθρωπιστικής Ε τ α ι­ρείας » διάλεξις, έπί τή εκατοστή έπετείφ άπό τής Ένώσεως τής Έπτανήσου, μέ ομιλητήν τόν υφηγητήν τοΰ Πανεπιστημίου Α θηνών κ. Φ α ί δ ω ν α Κ. Μ π ο υ - μ π ο υ λ ί δ η ν καί μέ θέμα « Έπτανήσιοι μεταφρασταί κλασσικών συγγραφέων ». Τήν 22«ν Μαΐου καί εν συνεργασίφ μετά τής « Όργανώσεως Ή θ ικ ο ΰ ’Εξοπλισμού Νεότη-

τος» ομιλίαν του καθηγητού του Πανεπιστημίου κ. Γ . Σ α κ ε λ λ α ρ ί ο υ μ έ θέμα « Τό πρωταρχικόν πρόβλημα τής ελληνικής παιδείας καί ό τρόπος τής έπιλΰσεώς του ».

'Υπό τοΰ Συλλόγου τέλος διωργανώθησαν καί αΐ εξής συγκεντρώσεις : Τήν 27 Ή ν ’Απριλίου ομιλία τοΰ καθηγητοϋ τοΰ Πανεπιστημίου καί Παντείου κ. Δ. Β ε ζ α ν ή μέ θέμα « Ή σημερινή θέσις τοΰ Κυπριακοΰ Ζητήματος», τήν 31τν Μαΐου ομιλία τοΰ κ. Σ π. Φ. ' Α ρ γ υ ρ ο ύ μέ θέμα « 'Αγώνες καί θυσίαι των Έπτανησίων διά τήν Έ νω σιν », τήν 4·ην 'Ιουνίου ομιλία ( εν συνεργασίςι μετά τής « Πανελληνίου Ε τα ι­ρείας Αύτοδιαθέσεως Κύπρου » ) τοΰ κ. Σ. Λ ο υ ϊ ζ ί δ η μέ θέμα « *0 ρόλος των Ή νωμ. ’Εθνών κατά τήν νέαν φάσιν τοΰ Κυπριακού » καί τήν δτν ’Ιουνίου ομιλία τοΰ τ. ’Υπουργού κ. Γ. Μ π α κ ο π ο ΰ λ ο υ μ έ θέμα « 'Υπάρχει γλωσσικόν ζήτημα ; ».

Ή κινησις τών εν ταΐς αίθουσαις τοΰ Παρνασσού στεγασθεισών εκθέσεων υπήρξε ζωηρότατη. Οΰτω :

Εις τήν Μεγάλην Αίθουσαν εξέθεσαν έργα των οί κ.κ. : Ίω . Σιφναϊος, "Ελλη Καπαΐτζή, Τάκης Βαλσάμ καί οί Έ λληνες Εύθυμογράφοι.

Εις τήν Μεσαίαν Αίθουσαν εξέθεσαν έργα των οί κ.κ. : Δ. 'Ανθής, Ή λ . Ζερ­βός, Έ λευθ. Αάσκαρης καί οί Έ λληνες Εύθυμογράφοι.

Εις τήν Μικράν δέ Αίθουσαν εξέθεσαν έργα των οί κ.κ. : Μιχ. Στεφάνου, Χαρ. Ντοΰμας, Λούλα Τσιρίκου καί Λίλ. Λαμπρινού.

ΦιΧαδέΧφειος Ποιητικός Διαγωνισμός

Ό Φιλολογικός Σύλλογος « Παρνασσός » υπομιμνήσκει ότι ή προθεσμία υποβο­λής έργων πρός βράβευσιν υπό τής επιτροπής τού Φιλαδελφείου Ποιητικού Διαγω­νισμού έτους 1964 - 1965, λήγει τήν 3Γην Ιουλίου τρέχοντος έτους.

Εις τόν διαγωνισμόν γίνονται δεκταί ποιητικαί συλλογαί, ανέκδοτοι, ευρισκόμε­νοι εντός τού πλαισίου τής Ιλληνικής παραδόσεως.

Έπαθλον ορίζεται ποσόν δραχμών είκοσι χιλιάδων (20.000).Αί συλλογαί πρέπει νά ύποβάλλωνται εις τρία δακτυλογραφημένα αντίτυπα,

βιβλιοδετημένα καθ' έκαστον, μέ ψευδώνυμον καί νά συνοδεύωνται υπό έσφραγισμέ- νου φακέλλου, περιέχοντος τό όνομα καί τήν διεύθυνσιν τοΰ υποψηφίου.

Πλείονες πληροφορίαι παρέχονται εις τά γραφεία τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου « Παρνασσός » καθ’ έκάστην 9 π.μ. -1 μ.μ.

ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ— Σ τ. ’Α λ ε ξ ί ο υ , Ή Βοσκοπούλα. Κρητικό Ειδύλλιο τοΰ 1600. 'Ηράκλειο 1963

( σχ. 80ν, σελ. νε' + 56 ).— Γε ρ . Γ ρ η γ ό ρ η , Πέρα άπό τήν όχθη. Διηγήματα. 'Εκδόσεις Α. Καραβία

[ Άθήναι J 1963 ( σχ. 8ον} σελ. 190 ).— Μ. ’Ε π ι φ α ν ο ύ ς , Τά δικαιώματα τού εν Πειραιεΐ καθεδρικού ναού τής 'Αγίας

Τριάδος επί τοΰ περιβόλου του. (Πρόλογος Μ. Πουρή]. Άθήναι ( σχ. 8°vf σελ. 60 + I Πίν ).

— Κ. Κ ο κ ό ρ ο β ι τ ς , Κάτι άλλο έρχεται [ ποιήματα ]. Έκδ. οίκος Γ. Φέξη. 'Αθήνα1964 ( σχ. 8°ν, σελ. 68 ).

— Φ. Κ ό ν τ ο γ λ ο υ , “Εργα. Γ'. : Ή Πονεμένη Ρωμιοσύνη. Έκδοτ. οίκος « Άστήρ ».Ά θήναι 1963 ( σχ. 8ον, σελ. 338 ).