neologismo k'iche

K’AK’ TÄQ TZIJ REK’ICHE’ TZIJ

ACTUALIZACIÓ N LEXICALIDIOMA MAYA K’ICHE’

P a x i l , t P e

K’ULB’IL YOL TWITZ PAXILAcademia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG

Nab’e k’amöl b’eProf. Domingo Estéban Sosa López

Ajtz’ib’PEM. María del Carmen Tuy Tococh

Ajchajil PwaqSr. Jesús Aceytuno Felipe

Director Lingüístico y CulturalLic José Sanic Chanchavac

© A c a d e m i a d e L e n g u a s M a y a s d e G u a t e m a l a , ALMG t P e ( 2 0 0 3 )

K’ulb’il Yol Twitz PaxilA c a d e m i a d e L e n g u a s M a y a s d e G u a t e m a l a

–ALMG–

S k u y w a b ’al t ze t yek’ y u b ’o j A b ’x u b ’a l M a y a–DIPLINC–

S k u y b ’an i l he j Ab’x u b ’a le–SPEL–

1 3 C a l l e 1 1 - 5 2 z o n a 1 , C i u d a d d e G u a t e m a l aT e l : 2 3 2 3 4 0 4 2 3 2 9 3 4 2

T e l e f a x : 2 5 0 0 2 1 3Correo Electrónico: [email protected] / [email protected]

Visitenos: www.almg.org

Im p r e s o e n G u a t e m a l a

CHAK RE NA’OJ CH’A’TEMALSub Programa de Estudios Lingüísticos -PEL

K’amal b’eCoordinador

Lic. Cecilio Tuyuc Sucuc

K’amal uwach chakTécnico Responsable

Rudy Osiel Camposeco C.

TzukunelInvestigador

Miguel Ventura

ChomanelDiagramadora

Gloria Etelvina Sactic Vargas

K’ulb’il Yol Twitz PaxilAcademia de Lenguas Mayas de Guatemala

K’iche’ Mayab’ Cholchi’Comunidad Lingüística K’iche’

K’AK’ TÄQ TZIJ REK’ICHE’ TZIJ

ACTUALIZACIÓ N LEXICALIDIOMA MAYA K’ICHE’

K’AMÖL TÄQ B’E RE K’ICHE’MAYAB’ CHOLCHI’

Junta DirectivaComunidad Lingüística K’iche’

Nab’e k’amöl b’e: José Miguel Medrano RojasUkab’ k’amól b’e: Juan Toj Solis

Ajtz’ib’: Isaac Cux GarcíaChajinel rech Pwaq: Justiniano Pú Rodríguez

Nab’e Tob’anel: Inocencio Aguilar AguilarUkab’ Tob’anel: María Hernández Pérez

Urox Tobanel: Jerónimo Macario Sajbin

EQUIPO TÉCNICO COMUNIDAD LINGÜÍSTICA K’ICHE’

Lic. Tomás Matías Gutiérrez TzunúnCoordinador de Subprogramas

PEM. Alberto Ajtún PelicóCoordinador Técnico

PEM. Francisco Samuel Pérez ZacaríasInvestigador Técnico

PC. María Canil MoralesSecretaria Contadora

K’iche’ Mayab’ Cholchi’Comunidad Lingüística K’iche’

6ª. Avenida 9-17 Zona 1. Santa Cruz de El QuichéCorreo electrónico: [email protected]

Telefax: 755 2470

MALTYOXIB’ÄLNab’e kqaj kqatyoxij chech ri Uk’u’x Kaj Ulew, rumal

xujutewchi’j, xuk’am ri qab’e xuquje xuya’ ri je’lik rachi’l rich’ajchöj täq nojib’äl pa ri uk’u’x ri qachomab’al che uwokik, riumolik ri jalajoj täq uwach no’jib’äl ruk’a’m we qawuj.

Xchomäx k’ut ri uwokik wa’ we wuj xa rumal che e k’i lale tzij kriqitäj pa we qatzijob’äl K’iche’ man koksäx ta chïk,kqilo e k’i le alk’walixelab’ kamik man kkikoj ta chïk pa kitzijob’alxuquje le chuch, tata man kkiya’ ta chïk ubixik chi kech, xuquje’e k’i la’ le k’ak’ täq tzij tajïn ke’ok loq pa we qatinamit, pachane we ka’ib oxib’ kqaya’ pa noq uq’ajsaxik; teléfono, correo,internet, nik’aj chïk tzij.

Wa’ we ka’ib’ oxib’ uwach tzij man k’o ta ri kib’i’ pa qatzijrumal rech k’wa’ xchomäx uwokik we wuj rech kq’alajisaj panoqjas ri kib’i’ pa qatzij rech k’ut xaq ta kqaxolij upam we qatzijob’alruk’ nik’aj tzijob’äl chïk are chi’ kuraqa’ kujtzijonik xuquje’kujtz’ib’anik.

Rumal la’ sib’aläj kqamaltyoxij chi kech, le nima’q täq winäq,le nan, tat, le ali, le ala, xuquje’ chi kech le kamöl täq b’e, chechuy’aik ri ch’ajchöj täq kino’jib’äl ri jelïk täq kichomab’al chechuwokik we wuj no’jibäl, rachi’l k’ut ri tyoxb’äl chi kech täq leqawinaq che e k’amöl täq b’e xuquje’ e ajchakib’ chi upam täqle jalajoj täq wokaj rech we qatinamit PAXIL KAYALA’.

Wa’ we wuj kya’ panoq pa q’ab’ aläq rech kqakolomaj rireta’maxik we qatzijob’al k’iche’, xa jeri wa’ kqaya’ uq’ij weqatzij pa täq ri ja k’olib’äl, pa täq ri qachak we ne xaq ta ne jawikujriqitaj wi.

PRESENTACIÓ N Como ente y rector para la investigación, promoción y

desarroollo de los idiomas mayas de los idiomas mayas, laAcademia de Lenguas Mayas de Guatemala a través de laComunidad Lingüística K’iche’, y en cumplimiento de suspolíticas, fines y objetivos contemplados en el AcuerdoLegislativo 65-90. presenta el documento de ACTUALIZA-CIÓN LEXICAL DEL IDIOMA MAYA K’ICHE’, quecontiene neologismos, palabras en desuso (arcaico) y préstamoslinguïsticos, documento que tiene como finalidad elenriquecimiento y actualización del caudal de léxico en el idiomamaya K’iche’, para que su uso sea en distintos ámbitos de lasociedad.

Sistematizar e incrementar el número del léxico del idiomaK’iche’, es una necesidad y exigencia de la población actualsumerso ante los nuevos paradigmas de desarrollo social ytécnologicos, la Actualización Léxical del Idioma maya K’iche’contribuye al fortalecimiento, desarrollo y modernización, en eluso social del idioma Maya k’iche’.

Con fundamento en los ACUERDOS DE PAZ, firmadoen 1996, específicamente, en el Acuerdo sobre Identidad yDerechos de los pueblos Indígenas, se ha aperturado del procesopara fortalecer los valores de la cultura maya y solucionar losproblemas básicos de la población. la necesidad de fortaleceral idioma y la cultural, es base para la construcción de un paísmulticultural, plurilingüe, pluriétnia y democrático.

Ante esta ingente o imperiosa necesidad la ComunidadLingüística K’iche’ de la Academia de lenguas Mayas deGuatemala, presenta a los lectores, tanto como: profesionales,estudiantes y personas amantes al estudio del Idioma MayaK’iche’, el primer trabajo sobre Actualización Léxical del IdiomaMaya K’iche’, que contiene, la creación de neologismos,

recuperación de arcaísmo (palabras en desuso) y prestamoslingüísticos. documento que consta de 1000 términos,clasificados en tópicos de: educación, sección de términosvariados, cultura, jurídico, política, salud y tecnología.

INTRODUCCIÓ NDesde el punto de vista de la sociolingüística, cualquier

idioma experimenta cambios constantemente por diversosfacores, tales como: sociales, culturales, políticos, religiosos ytecnológicos. En relación a este tema: William Lavod. dice: lalengua es dinámica y no estática, por tal razón existe la lingüísticahistórica o lingüística evolutiva: que explica que toda las lenguasevolucionan como todas las instituciones humanas.

Los idiomas mayas de Guatemala, no son agenos a estefenómeno, por lo que enriquecen la creación de neologismos yla actualización de los términos en desuso.

En lo que respectan los términos recuperados, se optó portomarlos en cuenta toda vez que se ha quedado fuera de usocomún entre los hablantes, para luego reinsertarlos al lenguajecoloquial posteriormente, se convertirá en nueva palabra, paralas generaciones recientes en cualquier región dentro del ámbitolingüístico del idioma maya K’iche’, concientemente, es untrabajo permanente en la comunidad, que será objeto deinvestigación,reflexión y de comentarios, para que los hablantesreflexionen ante todo en los neologismos creados para que denel uso correspondiente. En relación a esto debemos recordarlas palabras del Lingüista: Mauricio Swadesh, que dijo: "recordadque la ciencia avanza a traves de la discusión y que lacontroversia abre el camino a una comprensión mejor aún".

Los procesos metodológicos aplicados en el presenteproyecto fueron: a). la investigación y recopilación de términosclasificandos en ambientes especiales, b). la validación, c).implementación de análisis morfológico y la estructuración deuna oración gramatical que conlleva el término investigado acada término.

Este proyecto se basó en la experiencia de trabajos decreación de neologismos realizados anteriormente, en veinte

comunidades lingüísticas, de la cual se tomó la metodologíapara la creación de las nuevas palabras, la implementación deneologismos, análisis morfológico es producto del esfuerzo delos Técnicos de la Comunidad lingüística K’iche’, ALMG. delinvestigador, y de las personas que formaron parte activa en lavalidación de los términos.

Para la identificación de Términos de arcaísmo o terminosrecuprerados se ha discriminado con ®, para neologismos conla inicial (n) y en el caso de préstamos a ha utilizado la (p).

NEOLOGISMOS. El neologismo, es la formación ocreación de una palabra nueva en una palabra o expresiónnueva, que no se ha integrado en el lenguaje coloquial.

Es para ello, la creación de neologismos se adoptaron loscriteriors siguientes:

DERIVACIÓN: Consiste en la adición de prefijos, sufijoso infijos a una raíz o base para producir una nueva palabra.

POR COMPOSICIÓN: Consiste en el uso de una o másraíces o base para formar una nueva palabra, expresa unsignificado. Éstas pueden ser la combinación de raíces verbales,sustantivales, adjetivales y adverviales.

POR EXTENSIÓN SEMÁNTICA: Consiste en el usode una palabra ya conocida agregando nuevas acepciones y/oámbitos de uso. Ejemplos:

Je’lik, palabra que funciona como adjetivo y adverbio segúnla clausula en la que se utiliza, este término significa bonito,elegante, delicioso y admirable.

SIMBOLISMO FONÉTICO: consiste en la mímica deatributos sonoros naturales de un objeto, animal o ser. Tambiénrecibe el nombre de onomatopéyica que son las unidadesléxicales cuyo significado está relacionado con las propiedadesacústicas, el caso más claro es el de los sonidos o ruidos.

POR SU FORMA: Consiste en nombrar un conceptotomando como base su aspecto físico.

POR SU FUNCIÓN: Tomando como base su utilidadque desempeña.

ARCAÍSMO (términos en desuso): El arcaísmo o arcaicose refiere a las palabras antiguas, que en la actualidad son pocaslas personas las utilizan dentro de una conversación. En elpresente trabajo consiste en la recuperación de los términos endesuso. Ejemplos:

? Número = ajilab’äl.

? Regla = juch’b’äl.

? Copa = pajb’äl.

? Neblina = muqül sutz’.

PRÉSTAMOS: Se reconoce y se sabe que ningún idiomase origina en el vacío, ni en aislamiento regularmente siemprehay contacto con otras culturas y sus idiomas, específicamentepor los factores de intercambio cultural, económico, tecnológico,religioso, entre otros. Acontinuación se presenta algunosejemplos de préstamos del idioma oficial al idioma maya k’iche’:

? Limonäx = limón.

? Patüx = pato.

? Wakäx = vaca.

? Mexa. = mesa y otoros.

Finalmente, el agradecimiento, profundo a las intitucionesy personas particulares que de alguna forma facilitaron lainvestigación, para lograr el objetivo deseado, principalmente a:El Escritor K’iche’ de Educación Bilingüe Intercultural (EBI)de El Quiché, personal de Educación Bilingüe Intercultural (EBI)

de Totonicapán, personal de Comunidades Mayas Alfabetizadas(COMAL) de Quetzaltenango, al Instituto Radiofónico (IGER)de Santa Cruz del Quiché y Quetzaltenango, personal de ADEP.Nahualá, Sololá, traductores de MINUGUA del Quiché, a LuísPrisciliano Huinac Xiloj, La estancia, Cantel, Quetzaltenango.a Basilio Chach Quinilla, de Santa Cruz del Quiché.

ABREVIATURAS

ABST. = Abstracto.

Adj/vb. = Adjetivo verbal.

Adv. = Adverbio.

AF. = Afijo.

AGENT. = Agentivo.

AP. = Antipasivo.

B.V. = Base verbal.

Categ. = Categorizador.

Caus. = Causativo.

Epent. = Epentético.

Gen. = Género.

Gerun. = Gerundio.

Inf. = Infinito.

Inst/Loc. = Instrumental Locativo.

Inst. = Instrumental.

INTR. = Intransitivo.

IP. = Indicador Posesivo.

Loc. = Locativo.

Num. = Numeral.

Onomat. = Onomatopeyica.

Ord. = Ordinal.

Actualización Lexical K’iche’

18

PL. = Plural.

PP. = Participio Perfecto.

PERF. = Perfecto.

Pref. = Prefijo.

Prep. = preposición.

R.AP. = Raíz Antipasivo.

Recip. = Reciprocidad.

Refl. = Reflexivo.

R.V. = Raíz Verbal.

R.N. = Raíz Numeral.

R.s/p. = Raíz sustantivalpreposicional.

Subst. = Substantivo.(tze’, q’or, wotz’otz’)

Suf. = Sufijo.

Sust. = Sustantivo.

TR. = Transitivo.

VT. = Vocal Temática.

K ’a k ’ T ä q T z i j R e K ’iche’ Tzi j

19

Tijonem

Tópico Educación


20


21

11

Ábaco Tijo’nb’äl ajilab’äl (n)t i j - o ’n - b ’ä l a j i l - a - b ’ä l.R . V. A P. S u f . I n s t . R . V . T R . S u f . I n s t .E n s e ñ a r - - - - - - - - - - c o n t r a - - - - - - - - - -X u s i p a j j u n tijo’nb’äl ajilab’äl r i n u n a n c h e r i a j t i j .M i m a m á r e g a l ó u n á b a c o a l m a e s t r o .

Abreviatura Ko’lk’axwach tz’ib’ (n)K ’o l - k ’a x w a c h t z ’ib ’.A d v. S u s t . R . S u s t .P e q u e ñ o r e p r e s e n t a n t e l e t r a .M e r r i a j t i j a r e x u k ’u t r i ko’lk’axwach tz’ib’ c h i k i w ä c hr i a k ’a l a b ’.H o y e l m a e s t r o e n s e ñ ó l a a b r e v i a t u r a a l o s n i ñ o s .

Acta Uwujil riqow ib’ (n)u - w u j - i l r i q - o w i b ’.3 s g . R . S u s t . A B S T . R . V. A P. R E C I P.S u p a p e l - - - - e n c o n t r a r - - - - - - - - -X u t z i b ’a j uwujil riqow ib’ r i a j t z ’i b ’ c h i ’ x b ’a n r ir i q b ’ä l i b ’. E l s e c r e t a r i o r e d a c t ó a c t a c u a n d o s e h i z o l a r e u n i ó n .

Acuática Ajpaja’ (n)A j - p a - j a ’A G E N T . P r e p . S u s t .- - - - - - - - - - e n a g u a .K ’i k i w ä c h r i c h i k ö p ajpaja’.E x i s t e n m u c h o s a n i m a l e s q u e s o n a c u á t i c o s .

Adivinanza Ch’ob’ön tzij (n)c h ’o b ’- ö n t z i j .R . V . A P. S u s t .C o n o c e r - - - - - - - -C h a b ’i j o x i b ’ ch’ob’ön tzij c h i q e c h .C u é n t a n o s t r e s a d i v i n a n z a s .


22

12

Adjetivo Q’alajsab’äl b’i’aj. (n)q ’a l - a j - s - a - b ’ä l b ’i’a j .R . A d j . / v b . T R . C a u s . V . T . S u f . I n s t . S u s t .C l a r o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -P a r i q a t z i j k ’i c h e ’, n a b ’e k a b ’i x r i q’alajsab’äl b’i’aj.E n n u e s t r o i d i o m a k ’i c h e ’ p r i m e r o s e d i c e e l a d j e t i v o o .

Adverbio K’exöl uk’u’x tzij (n)k e x - ö l u - k ’u ’x t z i j .R . V. A P. 3 s g . R . s u s t . R . S u s t .C a m b i a r - - - - s u c e n t r o p a l a b r a .R i k’exöl uk’u’x tzij a r e k k e x ö w r i u b ’a n o j r i u k ’u ’x t z i j .E l a d v e r b i o e s l a q u e m o d i f i c a l a a c c i ó n d e l v e r b o .

Álbum Cholwachb’äl (n)c h o l - w a c h - b ’ä l .R . V . s u s t . S u f . I n s t .O r d e n a r f r e n t e - - - - - - -R i n u m i ’a l t a j ï n k u n o j i s a j r i cholwachb’ä l c h ew a c h b ’ä l .M i h i j a e s t á l l e n a n d o e l á l b u m d e f o t o g r a f í a s .

Alfabetización Eta’man tz’ib’anik’ (n)E t a ’m - a n t z ’i b ’- a n - i k ’.R . V. A P. R . V . A P. C a t e g .A p r e n d e r - - - - e s c r i b i r - - - - - - - - - - -X k i t z ’i b ’a j k i b ’i ’ k a w i n ä q a l a b ’o m , p a K u k A b ’ä j r e c hp a r i eta’man tz’ib’anik.E n C u c a b a j s e i n s c r i b i e r o n c u a r e n t a j ó v e n e s p a r a l aa l f a b e t i z a c i ó n .

Álgebra Jalwach k’i’alil (n)J a l - w a c h k ’i’- a l - i l .A d j . S u s t . A d v . A B S T. A B S T.V a r i a d o f r e n t e m u c h o - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j k ’a x k u r i q r i n u m i ’a l c h e r e t a ’m a x i k r i jalwachk’i’alil p a r i j a t i j o n b ’ä l .M i h i j a l e e s t á c o s t a n d o a p r e n d e r e l á l g e b r a e n l a e s c u e l a .


23

13

Alianza K’amow ib’ (n)K ’a m - o w i b ’.R . V . A P. R e c i p .R e c i b i r - - - - - - - - - -K ’o r i k’amow ib’ c h i k i x o ’l r i a j c h i ’u w i ’l a k u k ’ r ia j c h i ’u w i ’m i q ’i n j a ’ r e c h k a k i k ’a y i j r i k i t i k o ’n .H a y u n a a l i a n z a e n t r e l o s c h i c h i c a s t e c o s c o n l o st o n o n i c a p e n s e s p a r a v e n d e r s u c o s e c h a .

Almohadilla para sello Mu’b’äl t’iqb’äl (n)M u ’- b ’ä l t ’iq - b ’ä l.R . V . S u f . I n s t . S u s t . S u f . I n s t .M o j a r - - - - - - - s e l l o - - - - - - - -X b ’e r i a j t z ’i b ’ c h e u k ’a m i k r i mu’b’äl t’iqb’äl r e c hk u t ’i q u w a c h l e n u w u j .L a s e c r e t a r i a s e f u e a t r a e r l a a l m o h a d i l l a p a r a s e l l a rm i e x p e d i e n t e .

Almohadilla1 Chupb’äl tz’ib’ (n)C h u p - b ’ä l t z ’ib ’.R . V . s u f . I n s t . S u s t .B o r r a r - - - - - - - - l e t r a .X u l o q ’ j u n chupb’äl tz’ib’ r i a j t i j r e c h k u k o j p a r i t i j o b ’ä l.E l m a e s t r o c o m p r ó u n a a l m o h a d i l l a p a r a u s a r l a e nl a e s c u e l a .

Apartado Utas (n)u - t a s .3 s g . S u s t / v b .S u a p r t a d o .K ’o j o b ’ utas , r i w u j k k i k ö j r i a k ’a l a b ’ p a r i t i j o b ’ä l ,L o s l i b r o q u e u s a n l o s n i ñ o s e n l a e s c u e l a t i e n e nc i n c o a p a r t a d o s .

1 A p l í c a s e u n i c a m e n t e a l a a l m o h a d i l l a p a r a b o r r a r p i z a r r ó n .


24

14

Alúmno Tijoxel (r)t i j - o x - e l .R . V . A P. A G E N T.E n s e ñ a r - - - - - - - - - - - - -K q ’a l a j a n i k c h e r i K e l u tijoxel r i w a j t i j .S e n o t a q u e M i g u e l e s d e m i m a e s t r o .

Anfibios K’asulewja’ (n)K ’a s - u l e w - j a ’.R . S u s t . S u s t . S u s t .V i d a t i e r r a a g u a .X u t a ’ l a j u j k i b ’i ’ a jk’asulewja’ r i a j t i j c h i w e c h .E l m a e s t r o m e p i d i ó d i e z n o m b r e s d e a n f i b i o s .

Aprestamiento K’amansanem (n)k ’a m - a n - s - a n - e m .R . V. A P. C a u s . A P G E R U N D .A c o s t u m b r a r - - - - - - - - - - - - - - -R i n a b ’e t ä q q ’i j p a r i t i j o b ’ä l , r i a j t i j a r e k u y a ’ r ik’amansanem c h i k e c h r i a k ’a la b ’.L o s p r i m e r o s d í a s p a r a l o s n i ñ o s e n l a e s c u e l a , e lm a e s t r o l e s d a e l a p r e s t a m i e n t o .

Aritmética No’jajilanik (n)n o ’j - a j i l a n - ï kS u s t . R . V . C a t e g .I d e a c o n t a r - - - - - -C h e w e j u n a b ’ r i ’ q a t i j o j q i b ’ c h e r i no’jajilanïk p a r it i j o n b ’ä l r u k ’ r i w a c h a l a l .E n e s t e a ñ o , e s t u d i a m o s a r i t m é t i c a j u n t o c o n m i h e r m a n o .

Artículo (Gram.) Uk’ulaj tzij (n)U - k ’u l a j t z i j .3 s i n g . S u b s t . R . V.S u c o m p a ñ e r o p a l a b r a .R i t z i j “r i ” a r e j u n c h i k e c h r i uk’ulaj tzij .L a p a l a b r a “r i ” e s u n o d e l o s a r t í c u l o s .


25

15

Asterisco Ch’umil tz’ib’ (n)n a t - b ’ä l t z i b ’.R . s / v . S u f . I n s t . S u s t .R e c o r d a r - - - - - - - - - - p a l a b r a .R i n a t b ’ä l t z ’i b ’ k o k s a x i k , r e c h k s ö l r i j j u n t z i j p ak ’i s b ’ä l r e r i t z ’i b ’a n ï k .E l a s t e r i s c o s i r v e p a r a e x p l i c a r u n a p a l a b r a a l f i n a ld e l t e x t o .

Astronauta Ajnik’öl wachkaj (n)a j - n i k ’- ö l w a c h - k a j .G E N T . S u s t . A P. R . S u s t . S u s t .- - - - e x a m i n a r - - - - f r e n t e c i e l o .K a m i k q e t a ’m c h ï k j a s k i p i t i k r i c h ’u m i l x a r u m a l r ik i c h a k r i ajniköl wachkaj.A h o r a y a c o n o c e m o s c o m o s o n l a s e s t r e l l a s p o r e lt r a b a j o d e l o s a s t r o n a u t a s .

Astrónomo Ajch’umil (n)a j - c h ’u m i l -G E N T . S u s t .- - - - - - - - e s t r e l l a .K o n o j e l r i ajch’umil k k i t i j o j k i b ’ c h e l e u b ’i n b ’ä lu w ä c h u l e w .T o d o s l o s a s t r ó n o m o s e s t u d i a n l a t r a s l a c i ó n d e l aT i e r r a .

Atmósfera Ukaq’iq’al uwachulew (n)u - k a q ’i q ’- a l u l e w .3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u a í r e - - - - - - t i e r a .R i ukaq’iq’al ulew a r e r o n o j e l r i k a q ’iq ’ r i k ’o c h i r i jr i u l e w .L a a t m ó s f e r a e s t o d o e l a i r e q u e r o d e a l a t i e r r a .


26

16

Autogestión Comunitaria Kuchum chak (n)K u c h - u m c h a k .R . V. P E R F. S u s t .C o o p e r a r - - - - t r a b a j o .S i b ’a l ä j e k ’i c h ï k r i t i j o b ’ä l r e c h kuchum chak p a r it i n i m i t k ’i c h e ’.E n e l Q u i c h é , y a s o n m u c h a s l a s e s c u e l a s d eA u t o g e s t i ó n C o m u n i t a r i a .

Autor B’anäl re ( r )B ’a n - ä l r - eR . V. A P. 3 s g . R . s / p .H a c e r - - - - - - t e n e n c i a .R i c h o l t z i j x i n l o q ’o m a n w e t a ’m t a j j a c h i n r i b’anäl re.N o s e q u i é n e s e l a u t o r d e l v o c a b u l a r i o q u e c o m p r é .

Aves Rak’ilil uwachulew (n)r - a k ’- i l - i l u - w a c h - u l e w .3 s g . S u s t . A B S T . A B S T . 3 s g . R . s u s t . S u s t .S u p o l l o - - - - - - - - s u f r e n t e t i e r r a .E rak’ilil uwachulew r i p l a m u x , p a t ä x c h i ’l r i q u ’l .L a p a l o m a , e l p a t o y e l c h o m p i p e s o n a v e s .

Beca Tojb’äl tijonik / tob’an tijonik (n)t o j - b ’ä l t i j - o n - i k .R . V. S u f . I n s t . R . V . A P. I n f .P a g a r - - - e n s e ñ a r - - - - - -R i u k ’o j o l r i T e k x y a ’ j u n tojb’äl tijonik c h e .E l h i j o d e D i e g o l e d i e r o n u n a b e c a .

Biblioteca Nik’ob’äl no’jwuj. (n)N i k ’- o - b ’ä l n o ’j - w u j .R . V . V . T . S u f . L o c . S u s t . S u s t .R e v i s a r - - - - - - - - - - - - - - i d e a p a p e l .K b ’e r i K e ’l p a nik’ob’äl no’jwuj c h e u t i j o x i k r i b ’.M i c a e l a i r á e n l a b i b l i o t e c a p a r a e s t u d i a r.


27

17

Bisílabas Ka’ib’tas tzij (n)k a ’i b ’- t a s t z i j .R .N . R . V . R . S u s t .D o s a p a r t a r p a l a b r a .Ta j ï n k u t z ’ib ’a j l a j u j ka’ib’tas tzij r i l a j a l a p a r i u t z ’i b ’w u j .E l n i ñ o e s t á e s c r i b i e n d o d i e z p a l a b r a s b i s í l a b a s e n s uc u a d e r n o .

Botánico Ajcha’al q’ayes (n)a j - c h a ’- a l q ’a y e s -A G E N T . R . V . A P. R . S u s t .- - - - - - - - - e s c o g e r - - - - z a c a t e .Ta j i n k u s i k ’i j u w ä c h j u n w u j r i a l a r e c h ajcho’l q’ayes.E l j o v e n e s t á l e y e n d o u n l i b r o d e b o t á n i c a .

Caja Koxon (p)k o x o n = s u s t a n t i v o .c h a k ’o l o ’ r o n o j e l l e x a j a b ’ p a l e koxon.g u á r d a t o d o l o s z a p a t o s e n l a c a j a .

Calculadora Kemb’äl ajilanik (n)K e m - b ’ä l a j i l - a n - i k .R . V . s u f . I n s t . R . V . A P. C a t e g .Te j e r - - - - - - c o n t a r - - - - - - - - -X b ’e r i w a c h i j i l c h e u l o q ’i k j u n kemb’äl ajilanik.M i e s p o s o f u e a c o m p r a r u n a c a l c u l a d o r a .

Cantidad K’i’alil (r)K ’i’- a l - i l .A d v . A B S T. A B S T.M u c h o - - - - - - - - - - - - -C h a b ’a n a j u n t o q ’o b ’ a l i , c h i a w a j l a j kik’i’ali l r iq a c h a l a l e k ’o w a r a l .S e ñ o r i t a , f a v o r d e c o n t a r l a c a n t i d a d d e h e r m a n o sq u e e s t á n p o r a q u í .


28

18

Capacitación Saqwachomsanem. (n)S a q - w a c h - o m - s - a n - e m .A d j . S u s t . P E R F. C a u s . A P. G E R U N D .B l a n c o f r e n t e - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -E k ’o k o n o j e l r i a j k ’a k ’a t z i j p a saqwachomsanem c h ew e k a ’i b ’ q ’i j r i ’.L o s d e n e o l o g i s m o e s t á n e n c a p a c i t a c i ó n d u r a n t ee s t o s d o s d í a s .

Capítulo Uq’at wuj / utunaj wuj (n)u - q ’a t w u j3 s i n g , R . V . S u s t .S u c o r t a r w u j .X u q ’a x e j p a q a t z i j k ’i c h e ’ o x i b ’ uq’at wuj r e c h r it a q a n a w u j r i a l i L i ’y.M a r í a t r a d u j o t r e s c a p í t u l o s d e l a C o n s t i t u c i ó n P o l í t i c a .

Carné K’utb’äl ib’K ’u t - b ’ä l i b ’R . V . s u f . I n s t . R e f l .E n s e ñ a r - - - - - - - - - -X u t a ’ r i k’utb’äl ib’ r i a j t i j c h i q e c h .E l m a e s t r o n o s p i d i o e l c a r n é .

Carnívoro Ajti’j (n)a j - t i ’j .A G E N T . S u s t .- - - - - - - c a r n e .R i b ’a l a m j u n c h i k e c h r i a w a j i b ’ ajti’j.E l t i g r e e s u n o d e l o s a n i m a l e s c a r n í v o r o s .

Carpeta K’olb’äl wuj (n)K ’o l - b ’ä l w u j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - - - - - p a p e l .R i a j t z ’i b ’ t a j ï n k u k ’ö l r i u x a q t ä q w u j p a r i k’olb’äl wuj.L a s e c r e t a r i a e s t á g u a r d a n d o l a s h o j a s e n l a c a r p e t a .


29

19

Cátedra Jupaj tijonïk. (n)j u - p a j t i j - o n - ï k .R . N . R . V. R . V. A P. C a t e g .U n o m e d i r e n s e ñ a r - - - - - - - - -X u y a ’ k a n o q jupaj tijonïk r i k ’a m ä l b ’e c h e r i a j t i j .E l d i r e c t o r l e a s i g n o u n a c á t e d r a a l m a e s t r o .

Célula K’utb’äl b’anikilK ’u t - b ’ä l w i n ä q - i lR . V . s u f . i n s t . S u s t . A B S T .E n s e ñ a r - - - - - - p e r s o n a - - - - -Ta j ï n k u b ’a n j u n w a c h i b ’ä l k’utb’äl w i n ä q r i a j t i j .E l m a e s t r o e s t á d i b u j a n d o u n a c é l u l a .

Centena Jok’alb’äl (n)J o k ’a l - b ’ä l .N u m . S u f . I n s t .C i e n - - - - - - - - - -R i t i n i m i t K ’i c h e ’ s i b ’la j k ’a x x u r i q o j e w a ’ c h i w a j x a q l a j u jj u n a b ’, s i b ’a l ä j k ’i jok’alb’äl w i n ä q x e k a m i k .H a c e d i e c i o c h o a ñ o s e l p u e b l o Q u i c h é s u f r i ó m u c h o ,m u r i e r o n c e n t e n a s d e p e r s o n a s .

Cepillo dental Josq’ijb’äl ware’aj (n)J o s q ’i j - b ä l w a r e ’- a jR . V . s u f . I n s t . s u s t . S u f .L i m p i a r - - - - - - - d i e n t e - - - - -R a j w a x i k j u n k ’a k ’ josq’ijb’äl ware’aj c h i w e c h .N e c e s i t o u n c e p i l l o n u e v o .

Ciencia Saqil eta’manïk. (n)S a q - i l e t a ’m - a n - ï k .A d j . A B S T. R .V. A P. C a t e g .B l a n c o - - - - - c o n o c e r . - - - - - - - - - - - - -R i saqil eta’manïk a r e r i ’ r i j u w o k s ä q t z i j e t a ’m b ’ä l .L a c i e n c i a e s e l c o n j u n t o d e c o n o c i m i e n t o sv e r d a d e r o s .


30

10

Cilíndrico B’olob’ïk (r)b ’o l o b ’- ï k .A d j . C a t e g .C i l í n d r o . - - - - -Ta j i n k u b ’ä n u w a c h i b ’ä l j u n b’olob’ïk r i a l a j a k ’a l .E l n i ñ o e s t á d i b u j a n d o u n a f u i g u r a d e c i l í n d r i c o .

Círculo Setesïk (n)S e t e s ï k = A j e t i v o .R i a j t i j x u k ’u t c h a q a w a c h s u u b ’a n i k r i setasïk r u k ’t z ’a p i b ’ä l u w i ’ l i m e ’t .E l m a e s t r o n o s e n s e ñ ó c o m o h a c e r c í r c u l o c o n l at a p a d e r a d e u n a b o t e l l a .

Circunferencia Uchi’set (n)U - c h i ’- s e t .3 s g A d v. A d j .S u o r i l l a c í r c u l o .S i b ’a l ä j ü t z r i l i k r i k i j u l r i w a k ’, r u m a l c h e uchi’setx i n b ’a n c h e r i k o ’k .E s m u y b o n i t o e l c o r r a l d e m i s g a l l i n a s p o r q u e l oh i c e e n f o r m a d e c i r c u n f e r e n c i a .

Clip Kach’b’äl wuj (n)k a c h ’- b ’ä l w u j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .P r e n s a r - - - - - - - - p a p e l .C h k ’a m a l ö q r i j o b ’ u x a q w u j c h e k ’o r i kach’b’älwuj c h e .T r a é l a s c i n c o h o j a s q u e t i e n e n c l i p .

Comillas Kak’ulaj tz’ut (n)k a - k ’u l a j t z ’u t .R . V. S u s t . R . V.D o s p a r e j a g o t e a r.A r e c h i ’ q a t z ’i b ’a j u t z i j j u n t z ’i b ’a n e l , r a j w a x i k q a k o jr i kak’ulaj tz’ut.C u a n d o e s c r i b i m o s l a s p a l a b r a s d e u n e s c r i t o r ,d e b e m o s u s a r l a s c o m i l l a s .


31

1!

Compás Setb’äl (n)S e t - b ’ä lR .A d j . S u f . I n s t .R e d o n d o - - - - - - - - - - -P a r u x l a n e m r i l a j a l i x b ’e c h e u k ’a m i k r i setb’äl c h ir a c h o c h .E n l a h o r a d e r e c r e o l a n i ñ a s e f u e a t r a e r e l c o m p á se n s u c a s a .

Compás2 (música) Ucholaj q’ojom (n)u - c h o l - a j - i l q ’o j o m .3 s g . R . v / s . T R . A B S T . R . S u s t .S u o r d e n a r - - - - - - - - - - M ú s i c a .R e t a ’m r i b ’i x o n e l k a b ’i x o n c h i u p a m r i uchoaj q’ojomb ’ä l a n t ä n r i q ’o j o m .E l c a n t a n t e s a b e c a n t a r d e n t r o d e l c o m p á s d e l a m a r i m b a .

Contabilidad Cholajilanik (n)c h o l - a j i l - a n - ï k .R . V. R . V. A P. C a t e g .O r d e n a r c o n t a r . - - - - - - - - - -M a n x u c h ’e k t a r i cholajilanïk r i a l a p a r i t i j o b ’ä l .E l j o v e n n o g a n ó l a c o n t a b i l i d a d e n l a e s c u e l a .

Coordenadas Retetb’äl kajulew. (n)r - e t - e t - b ’ä l k a j - u l e w .3 s g . R . V. R . V . S u f . I n s t . S u s t . S u s t .S u m a r c a r m e d i r - - - - - - - - - - c i e l o t i e r r a .R i retetb’äl kajulew s i b ’a l ä j n ï m u p a n t a n c h e r ia j b ’i n s ä n x i k c h ’i c h ’.L a s c o o r d e n a d a s s o n m u y i m p o r t a n t e s p a r a e l p i l o t oa v i a d o r .

2 A p l í c a s e a l c o m p á s q u e s e r e f i e r e a l r i t m o d e l a m ú s i c a .


32

1“

Crucigrama Cholb’äl tzij (n)c h o l - b ’ä l t z i j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .O r d e n a r - - - - - p a l a b r a .R i w i x o q i l s i b ’a l ä j r e t a ’m u n o j i s a x i k r i cholb’äl tzij.M i e s p o s a s a b e m u y b i e n c o m o l l e n a r e l c r u c i g r a m a .

Cuadrado Kajxukut (n)k a j - x u k ü t .R . N . R . S u s t .C u a t r o e x t r e m o s / l a d o s .K ’o o x i b ’ kajxukut c h i u w a c h r i u x a q w u j , c h er a j a w a x i k k i n q u p i j .L a h o j a t i e n e t r e s c u a d r a d o q u e t e n g o d e c o r t a r.

Cuadros / tabla Kajxukutb’älK a j - x u k u t - b ’ä l.R . N . R . S u s t . S u f . I n s t .C u a t r o e x t r e m o - - - - - -T a j i n k u t z ’i b ’a j k i b ’i ’ r i a k ’a l a b ’ r i n u k ’o j o l p a r ikajxukutb’äl.M i h i j o e s t á e s c r i b i e n d o l o s n o m b r e s d e l o s n i ñ o s e ne l c u a d r o .

Cuatro centena Ujuq’ob’al (n)U - J u q ’o’- b ’ä l.3 s g . N u m . S u f . I n s t .s u c u a t r o c i e n t o - - - - - - - - - -P a r i u c h o l a j r i m a y a b ’ a j i l a n i k , k r a q i t ä j Ujuq’o’b’äl.E n e l o r d e n d e l a n ú m e r a c i ó n m a y a , s e e n c u e n t r a l ac u a t r o c e n t e n a .

Cuento / relato Tzijob’elil (r)t z i j - o b - e l - i l .R . V. A P. A B S T . A B S T.H a b l a r - - - - - - - - - - - - - - -K u t z i j o j tzijob’elil r i n u m a m c h i w e r o n o j e l t a q q ’i j .M i a b u e l o m e n a r r a c u e n t o s t o d o s l o s d í a s .


33

1#

Desarrollo K’iyem / k’iyil (r)k ’i y - e m .R . V . G E R U N .C r e c e r - - - - - - - - - -R a j w a x i k k a c h i j i j r i a k ’a l r u m a l c h e k ’o p a r i u k’iyem.E s i m p o r t a n t e q u e c u i d e s e l n i ñ o p o r q u e e s t á e n s ud e s a r r o l l o .

Diámetro Pirb’äl se’t (n)p i r - b ’ä l s e ’t.R . V . S u f . I n s t . R . A d j .P a r t i r - - - - - - - - - r e d o n d o .R i pirb’äl se’t a r e r i j u c h ’ k a q ’a t a n p a n i k ’a j c h e j u ns e t e s ï k .E l d i á m e t r o e s l a l í n e a q u e p a s a e n m e d i o d e u nc í r c u l o .

Dibujo Wachb’äl (r)w a c h - b ’ä lS u s t . S u f . I n s t .R o s t r o - - - - - -R i a k ’a l a b ’ k e t a j ä n c h e u t z ’a j i k j u n wachb’äl c h iu w ä c h r i k i t z ’i b ’ w u j .L o s n i ñ o s e s t á n p i n t a n d o u n d i b u j o e n s u s c u a d e r n o .

Dictado Q’axb’ixik tz’ib’ (n)Q ’a x - b ’i x - ï k t z ’ib ’.R . V . R . V . c a t e g . S u s t .P a s a r d e c i r - - - - - - - - - -X u c h ’ek r i q’axb’ixik tz’ib’ r i ak’a l x u b ’an r i a j t i j ch i rech .E l n i ñ o g a n ó e l d i c t a d o q u e l e s h i z o e l m a e s t r o .

Didáctica Solb’äl k’utunïk (n)s o l - b ’ä l k ’u t - u n - ï k .R . V . S u f . I n s t . R . V . A P. C a t e g .D e s e n r o l l a r - - - - - - - . E n s e ñ a r . - - - - - - - - =R i M a x ü t z a j t i j r u m a l c h e s i b ’a l ä j k ’o u solb’äl k’utunïk.T o m á s e s u n b u e n m a e s t r o p o r q u e t i e n e d i d á c t i c a .


34

1$

Diéresis Juk’ulaj nak’ (n)J u k ’u l a j n a k ’.S u s t . O n o m a t .P a r e j a p u n t oR i juk’ulaj nak’ a r e r i ’ k o k s ä x p a u w i ’ r i u k ’u ’x t ä q t z i j .L a s d i é r e s i s s o n l a s q u e s e u t i l i z a n s o b r e l a s v o c a l e s .

Diglosia Kajaljoj ch’ab’alil (n)k a - j a l - j o j c h ’a b ’a l - i l .R . N . R . V. T R . S u s t . A B S T.D o s c a m b i a r - - - - - i d i o m a - - - - - - - - -M a n ü t z t a j r i kajaljoj ch’ab’alil ch i k i xo’l k a ’i b ’ c h ’a b ’äl .N o e s b u e n o l a d i g l o s i a e n t r e d o s i d i o m a s .

Diploma Na’tb’al wuj (n)N a ’t - b ’ä l w u j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .R e c o r d a r . - - - - - - - - - - p a p e l .A r e c h i ’ k k ’i s r i t i j o n i k p a r i t i j o n b ’ä l k a y a ’ j u n na’tbälwuj c h i a w e .C u a n d o t e r m i n a s t u s e s t u d i o e n l a e s c u e l a t e d a n u nd i p l o m a .

Diversificado Urox q ’attijonik (n)U r o x q ’a t - t i j - o n - i k .C a r d . R . V. R .V A P. C a t e g .T e r c e r o c o r t a r e n s e ñ a r - - - - - -S i b ’a l ä j k ’a x r i t i j o n i k p a r i urox q’attijonik.E l e s t u d i o e n e l d i v e r s i f i c a d o c u e s t a m u c h o .

División Jachoj (r)j a c h - o jR . V . T R .D i v i d i r . - - - - -T a j i n k u k ’u t jachoj r i a j t i j c h i k i w a c h r i a l a j t a qa k ’a l a b ’ p a r i t i j o b ’a l .E l p r o f e s o r e s t á e n s e ñ a n d o d i v i s i ó n a l o s n i ñ i t o s e nl a e s c u e l a .


35

1%

Docente Ajtij (n)a j - t i j .A G E N T. R .V.- - - - - - - - - - - e n s e ñ a r .S i b ’a l ä j e k ’i r i ajtij a b ’ e m u ’s i b ’ k e c h u k u n k u k ’ r iq a w i n a q .M u c h o s d o c e n t e s l a d i n o s t r a b a j a n c o n n u e s t r a g e n t e .

Dos puntos Kanak’ (n)k a - n a k ’R . N . R . V.D o s p e g a r / m a r c a rR a j w a x i k k q e t a ’m a j r i u k o j i k r i kanak’ a r e c h i ’k u j t z ’i b ’a n i k .E s i m p o r t a n t e s a b e r u t i l i z a r l o s d o s p u n t o s c u a n d oe s c r i b i m o s .

Ecosistema Eqle’nib’äl uwachulew. (n)E q l e ’n - i - b ’ä l u - w a c h - u l e w .R . s / v . V . T . s u f . I n s t . 3 s g . R . S u s t . S u s t .C a r g o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A r e ’ r i a c h i t a j ï n k u b ’a n k ’a x c h e eqle’nib’äluwachulew.E s e l h o m b r e q u e e s t á d a ñ a n d o e l e c o n s i s t e m a .

Ecuación Ub’ek’i’alil (n)u - b ’e - k ’i’- a l - i l .3 s i n g . S u s t . A d v . A B S T . A B S T .S u c a m i n o m u c h o - - - - - -K i n y a j u n s i p a n i k c h i a w e w e k a w e t a m a j r i ub’ek’i’alil.S i l o g r a a p r e n d e r l a e c u a c i ó n t e d a r é u n r e g a l o .


36

1&

Ecuador3 Nik’ajb’äl uwachulew. (n)N i k ’a j - b ’ä l u - w a c h - u l e w .A d v . S u f . I n s t . 3 s g . S u s t . S u s t .m e d i o - - - - - - - - - - - - s u f r e n t e t i e r r a .R i a l a m a n x u t z a l i j t a u w ä c h r i x t a ’ c h e r u m a l r i a j t i j ,¿ j a s r i ’ r i nik’ajb’äl uwachulew?E l n i ñ o n o c o n t e s t ó a l m a e s t r o c u a n d o l ep r e g u n t a r o n q u é e s e l e c u a d o r.

Educación Básica Ukab’ q’attijonik (n)U k a b ’ q ’a t - t i j - o n - i k .O r d . R . V. R . V. A P. I n f .S e g u n d o c o r t a r e n s e ñ a r - - - - - -K e p e r i a k ’a la b ’ r e ch ukab’ q’attijonik che e t z’a n e m w a r a l .L o s n i ñ o s d e b á s i c o v e n d r á n a j u g a r a q u í .

Educación Integral Tz’aqat tijonem /tz’aqatisan tijonem (n)

t z ’a q - a t t i j - o n - e m .R . V. A P. R . V . A P. G E R U N D .C o m p l e t a r - - - - - e n s e ñ a r . - - - - - - - - - - - - - - - - -P a t a q r i t i j o b ’a l r a j w a x i k k a y a ’ c h i k e r i a k ’a l a b ’ j u ntz’aqat tijonem.E n l a s e s c u e l a s e s n e c e s a r i o b r i n d a r u n a e d u c a c i ó ni n t e g r a l p a r a l o s n i ñ o s .

Educación Parvulario Majb’äl tijonik (n)m a j - b ’a l t i j - o n - i kR . V . SU F. I n s t . R . V . A P. I n f .E m p e z a r - - - - - - - - - - e n s e ñ a r - - - -R i l ä j a X w a n c h i ’l l ä j a l i L e ’n e k ’o p a majb’al Tijonik.J u a n i t o y E l e n i t a e s t á n e n p á r v u l o s .

3 L í n e a i m a g i n a r i a q u e d i v i d e l a T i e r r a e n d o s p a r t e s i g u a l e s .


37

1/

Educación primaria Nab’e q’attijonik (n)N a b ’e q ’a t - t i j - o n - i k .O r d . R . V . R . V . A P. I n f .P r i m e r o c o r t a r e n s e ñ a r - - - - -P a r i k ’a k ’ t i j o b ’a l k y a ’ r i m a j b ’a l t i j o n i k x u q u j e ’ r inab’e q’at tijonik.E n l a e s c u e l a n u e v a s e d a l a e d u c a c i ó n p a r v u l a r i o yp r i m a r i a .

Educación superior Unimal tijonik (n)u - n i m - a l t i j - o n - i k .3 s i n g . A d v. A B S T. R .V. A P. C a t e g .S u g r a n d e - - - - e n s e ñ a r - - - - - - - - - - -X a q e n i k ’a j c h ï k x e k o w i n , c h e u m a j i k b ’ï k r i unimaltijonik.S o n p o c o s l o s q u e p u d i e r o n s e g u i r l a e d u c a c i ó n s u p e r i o r.

Ejercicio Sak’ajem (n)S a k ’- a j - e m .R . V. T R . G E R U N .E j e r c i t a r - - - - - - - - - - - -Ta j i n k u b ’a n sak’ajem t z ’i b ’a n i k r i a k ’a l .E l n i ñ o e s t á h a c i e n d o e j e r c i c i o d e e s c r i t u r a .

Escritor tz’ib’anel (r)t z ’i b ’- a n - e l .R . V. A P. A G E N T.E s c r i b i r . - - - - - - - - -W e x i n s i k ’i j u w a c h , a r e t z ’i b ’a n a q r i q a tz’ib’anel.L o q u e h e l e í , e s e s c r i t o p o r n u e s t r o e s c r i t o r.

Escuadra Xkutb’äl (n)x - k u t - b ’ä l .T /A . R . S u s t . S u f , I n s t .P a s a d o e x t r e m o - - - - -I w i r x i n q ä j j u n xkutb’äl c h e r i a j t i j .A y e r p r e s t é u n a e s c u a d r a a l m a e s t r o .


38

1(

Esférica Su’rsik (r)s u ’r s - i k .R .A d j . C a t e g .E s f é r i c a - - - - - - -M a n k ’o t j u n p o t z ’ c h e m a n su’rsik t a u b ’a n i k .N o e x i s t e n i n g u n a p e l o t a q u e n o t e n g a f o r m a e s f é r i c a .

Espacio Jamalil. (r)J a m a l - i l .A d j . A B S T.V a c í o - - - - - -S i b ’a l ä j r i u jamalil r i r a c h o c h r i X w a n .H a y m u c h o e s p a c i o e n l a c a s a d e J u a n .

Esqueleto B’aqilal. (r)b ’a q - i l - a l .R . S u s t . A B S T . A B S T .H u e s o . - - - - - - - - - - - -T a j ï n k u t i j o j r i b ’ r i a k ’a l c h e r i b’aqilal.E l n i ñ o e s t á e s t u d i a n d o e l e s q u e l e t o .

Estadística Etab’äl jech’b’alil (n)E t a - b ’ä l j a c h - b ’a l - i l .R . V . S u f . I n s t . R .V. S u f . I n s t . A B S T .M e d i r - - - d i s t r i b u i r - - - - - - - - - - - - - - -M a n k a r a j t a r i w i x o q i l k u k ’u t r i etab’äl jach’b’alilc h i u w ä c h r i r a c h i ’l .M i e s p o s a n o q u i e r e e n s e ñ a r l a e s t a d í s t i c a a s u c o l e g a .

Evaluación Etab’äl eta’manïk (n)E t a - b ’ä l e t a ’m - a n - i k .R . V . S u f . I n s t . R . V . A P. C a t e g .m e d i r - - - - - - - c o n o c e r - - - - - - - - -X u c h ’a k r o n o j e l etab’äl eta’manïk r i a k ’a l L e ’n .L a n i ñ a M a g d a l e n a g a n ó t o d a s l a s e v a l u a c i o n e s .


39

1)

Examen Eta’manem. (n)E t a ’m - a n - e m .R . V. A P. G E R U N D .C o n o c e r . - - - - - - - - - -X u k o j k a ’i b ’ q ’a t a j r i a j t i j c h i u p a m u k a b ’ eta’nem.E l m a e s t r o i n c l u y ó d o s u n i d a d e s e n e l s e g u n d oe x a m e n .

Experimento Esb’äl no’j (r)E s a - b ’ä l n o ’j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .E s a x i k . - - - i d e a .X u k o j m e s r i t i k o n e l c h i u x e ’ r i k i n a q ’ r e c h k u b ’a nj u n esb’äl no’j.E l a g r i c u l t o r e c h ó a b o n o a l o s f r i j o l e s p a r a h a c e r u ne x p e r i m e n t o .

Exponente Uk’i’alil ajilab’äl4 (n)u - k ’i’- a l - i l a j i l - a - b ’ä l .3 s g . A d v. A B S T. A B S T . R V . T R . S u f . I n s t .s u g r a n d e - - - - - - - - - - - - - - c o n t a r - - - - - - - - - - - - - -M e r a r e x u k ’u t u k o j i k r i uk’i’alil ajilab’äl r i a j t i j .H o y e l m a e s t r o e n s e ñ ó c o m o s e a p l i c a e l e x p o n e n t e .

Fábula K’amb’äl no’j (n)k ’a m - b ’ä l n o ’j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .R e c i b i r - - - - - - - - - - i d e a .R i a j t i j x u t z i j o j j u n k’amb’äl no’j c h i k e c h r i a k ’a l a b ’.E l m a e s t r o c o n t ó u n a f á b u l a a l o s n i ñ o s .

4 E s t e n e o l o g i s m o e s ú n i c a m e n t e p a r a r e f e r i r s e a l e x p o n e n t e d e u n n ú m e r oe n á l g e b r a .


40

2=

Fascículo Ujuq’at no’jwuj. (n)u - j u - q ’a t n o ’j - w u j3 s g . R . N . S u s t . S u s t . S u s t .S u u n o g r u p o l i b r o - - - - -Ta j i n k i n t z ’i b ’a j ujuq’at no’jwuj p a u w i ’ m a y a b ’ k u n a b ’ä l.E s t o y e s c r i b i e n d o u n f a s c í c u l o s o b r e l a m e d i c i n a m a y a .

Fauna Rawajil uwachulew. (n)r - a w a j - i l u - w a c h - u l e w .3 s g . S u s t . A B S T . 3 s g . S u s t . s u s t .s u a n i m a l - - - s u f r e n t e t i e r r a .R i rawajil uwachulew a r e k o n o j e l r i a w a j i b ’ e k ’o p aw e u w a c h u l e w .L a f a u n a s e r e f i e r e a t o d o s l o s a n i m a l e s d e l m u n d o .

Femenino Ixoqal (n)i x o q - a l .R . S u s t . A B S T .M u j e r - - - - - -X u q u j e ’ m a n q ä s k o k s ä x t a r i ixoqal p a r i t z i j k ’i c h e ’.Ta m b ién e l t é rm i n o f e m e n i n o n o s e u s a m u c h o e n k ’i c h e ’.

Filosofía Chomanem. (n)C h o m - a n - e m .R . V. A P. G E R U N D .P e n s a r . - - - - - - - - - - - - - - - -N ïm r e t a ’m a b ’ä l r i a j t i j p a u w i ’ r i chomanem.E l m a e s t r o t i e n e c o n c o c i m i e n t o s o b r e f i l o s o f í a .

Fin K’isb’alil (r)k ’i s - b ’a l - i l .R . V . S u f . I n s t . A B S T.T e r m i n a r . - - - - - - - - - - - - - - - -R i u k’isb’alil w e c h a k , a r e y a ’b ’a l u q ’i j r i u b ’a n t a j i kr i m a y a b ’.E l f i n d e e s t e t r a b a j o , c o n s i s t e e n v a l o r a r l a i d e n t i d a dd e l o s m a y a s .


41

21

Flora Urexal uwachulew. (n)U - r e x - a l u - w a c h - u l e w .3 s g . A d j . A B S T . 3 s g . S u s t . S u s t .S u v e r d e - - - - - s u f r e n t e t i e r r a .J e l ï k r i l ï k u r e x a l uwachulew.E s l i n d o c o n t e m p l a r l a f l o r a .

Folio o página Uwach wuj (n)u - w a c h w u j .3 s g . S u s t . S u s t .S u r o s t r o p a p e l .X u s i k ’i j w u q u b ’ uwach wuj r i w a c h i ’l c h a q ’a b ’ i w i r .M i c o m p a ñ e r o l e y ó s i e t e p á g i n a s a n o c h e .

Folleto Laj tanaj wuj (n)L a j t a n a j w u j .A d v . S u s t . S u s t .P e q u e ñ o O r d e n p a p e l .T a j ï n k k i s i k ’i j u w ä c h j u n laj tanaj wuj r i a k ’a l a b ’L o s n i ñ o s e s t á n l e y e n d o u n f o l l e t o .

Fonética Uch’ab’tzij. (n)u - c h ’a b ’ - t z i j .3 s g . R . S u s t . S u s t .s u s o n i d o p a l a b r a .A r e r i uch’ab’ tzi j k a q ’a l i j a s ä n c h i q a w a c h r i q a su b ’i x i k j u n t z i j .L a f o n é t i c a e s l a q u e n o s e x p l i c a c ó m o s e p r o n u n c i au n a p a l a b r a .

Fundamento Tak’ab’alil (n)t a k ’- a - b ’a l - i l .A d j . V T . I n s t / l o c . A B S T.Ta k ’a l i k - - - - - - - - - - - - -R i utak’ab’alil r i r a q b ’ä l i b ’ a r e u c h u k a x i k t ä q r ic h ’a b ’ä l p a P a x i l K a y a l a ’.E l f u n d a m e n t o d e l a r e u n i ó n e s e l r e s c a t e d e l ar e a l i d a d m u l t i l i n g ü e e n G u a t e m a l a .


42

22

Gravedad Ujek’b’alil ulew (n)u - j e k ’- b ’a l - i l u l e w .3 s g . R . V . S u f . I n s t . A B S T . S u s t .S u j a l a r - - - - - - - - - - t i e r r a .X r e t a ’m a j ujek’b’alil ulew r i n u c h a q ’ p a t i j o b ’ä lM i h e r m a n o a p r e n d i ó l a g r a v e d a d e n l a e s c u e l a .

Hemisferio Uch’apil ulew. (n)u - c h ’a p - i l u l e w .3 s g . A d v. A B S T . S u s t .S u m i t a d - - - - - - t i e r r a .R i k a ’ib ’ p a n i k ’a j u w a c h u l e w u b ’i ’ uch’aqapil ulew.L a s d o s m i t a d e s d e l a t i e r r a s e l l a m a h e m i s f e r i o s .

Herbario Q’ayesb’äl (n)q ’a y e s - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .Z a c a t e - - - - - - -T a j i n k i n t z u k u j k ’i u x a q t ä q c h e ’ r e c h k i n b ’a n j u nq’ayesb’äl.E s t o y b u s c a n d o d i f e r e n t e s c l a s e s d e h o j a s p a r ae l a b o r a r u n h e r b a r i o .

Herbívoro Ajq’ayes (n)a j - q ’a y e s .A G E N T . S u s t .- - - - - - - - z a c a t e .R i i m u l j u n c h i k e c h r i a w a j i b ’ ajq’ayes.E l c o n e j o e s u n o d e l o s a n i m a l e s q u e e s h e r b í v o r o .

Hidrósfera Uja’al uwahulew. (n)u - j a ’- a l u - w a c h - u l e w .3 s g . S u s t . A B S T . 3 s g . S u s t . S u s t .S u a g u a - - - - - s u f r e n t e t i e r r a .A r e n ï m n a r i uja’al uwachulew c h i u w ä c h r i u l e w .L a h i d r o s f e r a e s m á s g r a n d e q u e l a t i e r r a .


43

23

Himno Nacional B’ix amaq’ (n)b ’i x - a m a q ’.R . V . S u s t .C a n t a r p a í s .Ta j i n k i b ’i x o j r i b’ixamaq’ r i a k ’a l a b ’ r e c h r i t i j o n b ’a l.L o s n i ñ o s d e l a e s c u e l a e s t á n c a n t a n d o e l h i m n oN a c i o n a l .

Horario Kajb’alil (n)k a j - b ’a l - i l .R . S u s t . S u f . I n s t . A B S T.C i e l o - - - - - - - - - - - - - - - - -Ta j i n k u b ’a n j u n kajb’alil r i a j t i j r e c h r i t i j o n e m k u k ’r i a k ’a l a b ’ .E l m a e s t r o e s t á h a c i e n d o u n h o r a r i o d e c l a s e s c o nn i ñ o s .

Inciso Ucholajil tz’ib’ / rajilab’äl tz’ib’ (n)U - c h o l a j - i l t z ’ib ’.3 s g . R . V. A B S T . S u s t .S u o r d e n a r - - - - - - - l e t r a .R i a j t i j x u t ä q r i M a x c h e u s i k ’i x i k u w ä c h r i u r o xucholajil tz’ib’.E l m a e s t r o m a n d ó a T o m á s p a r a l e e r e l t e r c e r i n c i s o .

Índice Ucholajil no’jwuj. (n)U - c h o l a j - i l N o ’j - w u j .3 s g . R . V. A B S T. S u s t . S u s t .S u o r d e n a r - - - - i d e a p a p e l .R i u p a t a n r i ucholajil no’jwuj x a r e c h k i l i k s u t z ’i b ’a t ä lc h i u p a m j u n n o’j w u j .E l í n d i c e s i r v e p a r a v e r e l c o n t e n i d o d e u n l i b r o .


44

24

Informe B’ixkil (n)b ’i x - k - i l .R . V. C a t e g . A B S T.D e c i r . - - - - - - - - - - - - - - - -R i w a c h i ’l t a j a n k u t z ’i b ’a j u b’ixkil r e c h w e k ’i s b ’a l i k ’.M i c o m p a ñ e r o e s t á r e d a c t a n d o s u i n f o r m e p a r a e s t ef i n d e m e s .

Instrumento de cuerda K’a’m q’ojomb’äl. (n)K ’a ’m q ’o j o m - b ’ä l .S u s t . S u s t . S u f . I n s t .P i t a m a r i m b a - - - - - -R i k’a’m q’ojomb’äl a r e r i k q ’o j o m ä x r u k ’ r i uw i’ q ’a b ’a j .L o s i n s t r u m e n t o s d e c u e r d a s s o n l a s q u e s e t o c a nc o n l o s d e d o s .

Instrumento de percusión Tanata’n q’ojomb’äl. (n)Ta n - a - t a ’n q o j o m - b ’ä l.R . V. E p e n t . R . V . R . S u s t . S u f . I n s t .G o l p e a r - - - G o p e a r m ú s i c a - - - -R i c h e ’ q ’o j o m a r e j u n c h k e c h r i tanata’n q’ojomb’älL a m a r i m b a e s u n a d e l o s i n s t r u m e n t o s d e p e r c u s i ó n .

Instrumento musical Q’ojomb’al (r)q ’o j o m - b ’ä l .R . S u s t . S u f . I n s t .M ú s i c a - - - - - - -Ta j ï n k u t i j o j r i b ’ r i a l i c h e r i q’ojomb’äl.L a s e ñ o r i t a e s t á e s t u d i a n d o l o s i n s t r u m e n t o sm u s i c a l e s .

Inteligencia Sak’ajil jolomaj (r)S a k ’a j - i l j o l o m - a j .S u b s t . A B S T . S u s t . S u f .M a d r u g a d o r . - - - C a b e z a . - - - -s i b ’a l ä j u sak’ajil u j o l o m r i t a t á .E l s e ñ o r t i e n e n m u c h a i n t e l i g e n c i a .


45

25

Inventario Ajilän meb’a’il (n)A j i l - ä n m e b ’a ’- i l .R . V. A P. R . S u s t . A B S T .C o n t a r . - - - - - B i e n e s . - - - - - -T a j ï n k u b ’ä n r i ajilän meb’a’il r i a j k ’a y p a r a c h o c h .E l v e n d e d o r e s t á h a c i e n d o e l i n v e n t a r i o e n s u c a s a .

Investigación Tzukno’jchak (n)t z u k - n o ’j - c h a k .R . V. R . S u s t . S u s t .B u s c a r i d e a t r a b a j oB ’e n ä q r i a l i c h e u b ’a n i k tzukno’jchak k u k ’ r i q a w i n a qa j k a q c h i k e l .L a s e ñ o r i t a s e f u e a u n a i n v e s t i g a c i ó n c o n l o sk a q c h i k e l e s .

Lapicero Tz’ib’ab’äl (n)T z ’i b ’- a - b ä l .R . V . V T . S u f . I n s t .E s c r i b i r - - - - - - - - -R a j a w a x i k k k o j tz’ib’ab’äl c h e u t z e l i x i k u w ä c h l ee t a ’m a n e m .E s n e c e s a r i o c o n t e s t a r e l e x a m e n c o n l a p i c e r o .

Lápiz Che’ tz’ib’ab’äl (n)C h e ’ t z ’ib ’- a - b ’ä l.S u s t . R . V. V T . S u f . I n s t .Á r b o l e s c r i b i r - - - - - - - - - -K u k o j che’ tz’ib’ab’äl r i a k ’a l a r e c h i ’ k u c h a p l e ’je t a ’m a n i k .E l n i ñ o u s a l á p i z c u a n d o i n i c i a s u s e s t u d i o s .

Lección K’utunem (n)K ’u t - u n - e m .R . V . A P. G E R U N D .E n s e ñ a r - - - - - - - - - - -M a n k ’a x t a k u b ’a n r i a l i c h e r e t a ’m a x i k r i o r o xk’utunem.L a s e ñ o r i t a n o l e c u e s t a a p r e n d e r l a t e r c e r a l e c c i ó n .


46

26

Letra escrip Jujunal tz’ib’ (n)j u - j u n - a l t z ’ib ’.R . N . R . N . A B S T . S u s t .U n o u n o - - - - - l e t r a .A r e c h i ’ m a n ü t z t a k e l r i jujunal’ tz’ib’, r a j w a x i k k ’im u l k b ’a n i k .C u a n d o n o s a l e b i e n l a l e t r a e s c r i p , e s n e c e s a r i oh a c e r l o v a r i a s v e c e s .

Letra mayúscula Nimtz’ib’ (n)n i m - t z ’ib ’.A d v . S u s t .G r a n d e l e t r a .R i t z ’a q a t c h o m a b ’ä l , r a j a w a x i k k o k s ä x nimtz’ib’ c h er i n a b ’e t z ’i b ’.L a p r i m e r a l e t r a d e l a o r a c i ó n s e d e b e e s c r i b i r s e c o nm a y ú s c u l a .

Letra minúscula Lajtz’ib’ (n)l a j - t z ’ib ’.A d v. R . s / v.P e q u e ñ o l e t r aX ä q x ü w lajtz’ib’ x u k o j r i l a j a k ’a l c h e u t z ’i b ’a x i k r iu b ’i ’.E l n i ñ o s ó l o l e t r a m i n ú s c u l a u t i l i z ó p a r a e s c r i b i r s un o m b r e .

Leyenda Wiqom k’ulmatajem (n)W i q - o m k ’u l m a t - a j - e m .R . V . PE R F. R . V . T R . G E R U N D .A ñ e d i r - - - h a c e r - - - - - - - - - - - - - -R i a j t i j x u t a j u n wiqom k’ulmatajem c h i k e c h r ia k ’a l a b ’.E l m a e s t r o p i d i ó u n a l e y e n d a a l o s n i ñ o s .


47

27

Libro No’j wuj (n)N o’j w u j .S u s t . S u s t .I d e a p a p e l .M a n k ’o t a n u r a j i l c h e u l o q ’i k k i no’j wuj r i w a l k ’a l .N o t e n g o d i n e r o p a r a c o m p r a r l i b r o s p a r a m i s h i j o s .

Libro No’jib’al wuj (n)N o’j - i - b ’ä l w u j .S u s t . T R . S u f . I n s t . S u s t .I d e a - - - - - - - - - - - - p a p e l .R i a k ’a la b ’ t a j ï n k i s i k ’i j r i no’jib’äl wuj c h i u w a c h r it i j o n i b ’ä l .L o s n i ñ o s e s t á n l e y e n d o l i b r o s e n f r e n t e d e l a e s c u e l a .

Línea Juch’ (r)J u c h ’ = R . V . d e r a y a r / l i n e a r.X u juch’ r i x a n r e c h r i t i j o n b ’ä l r i M a x .To m á s r a y ó c o n l i n e a l a p a r e d d e l a e s c u e l a .

Lingüística No’jnik’ob’äl tzijob’äl. (n)N o’j - n i k ’- o - b ’ä l t z i j - o - b ’ä l.S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t . S u s t . V T . S u f . I n s t .C i e n c i a i n v e s t i g a r - - - - - - - - - - - - - - p a l a b r a - - - - - - - - - - - -Ta j ï n k i n t i j o j w i b ’ c h e r i No’jnik’ob’äl tzijob’äl.E s t o y e s t u d i a n d o l i n g ü í s t i c a .

Litosfera Rij uwachulew (n)r - i j u - w a c h - u l e w .3 s g . R . S u s t . 3 s g . s u s t . S u s t .S u e s p a l d a s u f r e n t e t i e r r a .R i w a n a b ’ x u q ’a l a j i s a j c h i w e j a s r i ’ r i rij uwachulew.M i h e r m a n a m e e x p l i c ó q u é e s l a l i t o s f e r a .


48

28

Longitud Etab’äl raqan (r)E t a - b ’ä l r - a q a n .R . V. S u f . I n s t . 3 s g . S u s t .M e d i r - - - - - - s u p i éR i t a t a ’ x r e t a j j a n i k ’p a ’ retb’äl raqan r i k l o b ’ c h e r ik u k o j c h e k ’a m b ’ä l u s i ’.E l s e ñ o r m i d i ó l a l o n g i t u d d e l l a z o q u e u s a p a r a t r a e r l e ñ a .

Maestro de ceremonia Ya’al ub’ixik (n)Ya ’- a l u - b ’i x - i k .R .V . A B S T. 3 s g . R . V . C a t e g .D a r - - - - - s u d e c i r - - - - - -A r e r i n u k ’o j o l k u b ’a n ya’al ub’ixik p a r i k i n i m a q ’i jr i n a n .M i h i j o e s e l m a e s t r o d e c e r e m o n i a e n l a f i e s t a d e ld í a d e l a m a d r e .

Magisterio K’utunemal (n)k ’u t - u n - e m - a l .R .V . A P. G E R U N D . A B S T.E n s e ñ a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -k ’i j u n a b ’ x c h a k u n r i n u t a t p a k’utunemal j e l a ’ N a w a l j a ’.M i p a p á t r a b a j ó m u c h o t i e m p o e n e l m a g i s t e r i o e nN a w a l a .

Mamífero Ajtu’ (n)a j - t u ’.G E N T . S u s t .- - - - - - t e t a .R i w a k ä x j u n c h i k e c h l e a w a j i b ’ ajtu’.L a v a c a e s u n o d e l o s a n i m a l e s m a m i f e r o s .

Manual Tijön wuj (n)T i j - ö n w u j .R . V . A P. S u s t .E n s e ñ a r . - - - - - - - - -X u l o q ’ j u n a j t i j w u j r i X w a n r e c h k u t i j o j r i b ’ c h e u k o j i kr i k e m a t z i b ’.J u a n c o m p r ó u n m a n u a l p a r a a p r e n d e r a u t i l i z a r l ac o m p u t a d o r a .

K ’a k ’ T ä q T z i j R e K ’iche’ Tzi j 29

Mapa Wachb’äl ulew (n)W a c h - b ’ä l u l e w .S u s t . S u f . I n s t . S u s t .F r e n t e - - - - t i e r r a .W e t a ’m r o n o j e l r i e t i n i m i t r e c h P a x i l K a y a l a ’ c h e k ’op a r i uwachb’äl ulew.C o n o z c o t o d o s l o s d e p a r t a m e n t o s d e G u a t e m a l a l o sq u e e s t á n e n e l m a p a .

Marcador Tz’aj tz’ib’ab’äl (n)T z ’a j t z ’ib ’- a - b ’ä l.R . V . R . V . V . T . S U F. In s t .P i n t a r e s c r i b i r . - - - - - - - - - - - -J u n tz’aj tz’ib’ab’äl k u k o j r i a j t i j a r e c h i ’ k a t z ’ib ’a n i k .E l m a e s t r o u s a u n m a r c a d o r c u a n d o e s c r i b e .

Margen Uchi’ tz’ib’. (n)u - c h i ’ t z ’ib ’.3 s g . s u s t . S u s t .S u b o c a e s c r i t u r a .R a j w a x i k x ä q j u n a m r i uchi’ tz’ib’ k i k o j c h e r o n o j e ll e u x a q w u j .D e b e n u s a r u n a s o l o m e d i d a d e m a r g e n a t o d a s l a s h o j a s .

Masculino Achi’al (n)a c h i ’- a l .R . S u s t . A B S T .H o m b r e . - - - - - -M a n q a s k o k s ä x t a r i t z i j achi’al p a r i t z i j k ’i c h e ’.N o s e u t i l i z a m u c h o e l t é r m i n o m a s c u l i n o e n i d i o m a k ’i che’.

Matemática Ajilanb’äl (n)A j i l - a n - b ’ä l.R .V . A P. S u f . I n s t .C o n t a r . - - - - - - - - - -M a n k r a j t a r i w a t z k u t i j o j r i b ’ c h e r i ajilanb’äl.M i h e r m a n o m a y o r n o q u i e r e a p r e n d e r l am a t e m á t i c a .

49


50

20

Medida Etab’äl (r)e t a - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .M e d i r - - - - - - - - -X u t z a q k a n r i etab’äl r i t ’i s o ’n e l .E l s a s t r e p e r d i ó e l m e t r o .

Memoria Eta’manb’äl (n)e t a ’m - a n - b ’ä l.S u s t . A P. S u f . l o c .C o n o c i m i e n t o . - - - - - - - - - - - -M a n ü t z t a c h ï k r i r eta’manb’äl r i t a t a ’, r u m a l c h ek s a c h r i k a b ’i x c h e .E l s e ñ o r y a n o t i e n e b u e n a m e m o r i a , s e l e o l v i d a l oq u e l e d i c e n .

Meridiano Utas ulew (n)u - t a s u l e w3 s g . R . V . S u s t .S u a p a r t a r t i e r r a .C h a t z ’i b ’a j c h i u w ä c h r i a w u j j a s r i ’ r i utas u l e w .E s c r i b a e n t u c u a d e r n o e n q u é c o n s i s t e e l m e r i d i a n o .

Método B’e’al tijonik (n)B ’e - a l t i j - o n - i k .S u s t . A B S T R . V . A P. I n f .c a m i n o - - - e n s e ñ a r - - - - -M a n k ’o t k e t a m a j r i a k ’a la b ’ p a r i t i j o n b ’a l r u m a l c h er i a j t i j m a n ü t z t a r i b’e’al tijonik k u k o j o .L o s n i ñ o s n o a p r e n d e n e n l a e s c u e l a p o r q u e e lm a e s t r o n o u s a u n b u e n m é t o d o .

Monja blanca Saq kotz’i’j (n)s a q - a - k o t z ’i ’j .A d j . E p e n t . S u s t .B l a n c o ( a ) - - - f l o r.C h i u w ä c h r i x a n r e c h r i t i j o b ’ä l b ’a n o m u w a c h i b ’ä lj u n saqakotz’i’j.E n l a p a r e d d e l a e s c u e l a e s t á d i b u j a d o l a m o n j a b l a n c a .


51

2!

Monosílaba Jutas tzij (n)j u - t a s t z i j .R . N . R . V . S u s t .U n o a p a r t a r p a l a b r a .Ta j ï n k u t z ’ib ’a j w a q i b ’ jutas tzij r i a j t i j c h i u w ä c h r iu t z ’i b ’ w u j .E l p r o f e s o r e s t á e s c r i b i e n d o s e i s m o n o s í l a b a s e n s uc u a d e r n o .

Morfema Uch’aqapil tzij (n)u - c h ’a q a p - i l t z i j3 s g . S u b s t . A B S T . S u s t .S u p e d a z o - - - - h a b l a r.R o n o j e l t z i j k ’o uch’aqapil tzij.To d o l é x i c o t i e n e s u r a í z .

Morfología Kemb’äl tzij (n)k e m - b ’ä l t z i j .S u s t . S u f . I n s t . S u s t .T e j i d o - - - - - a l a b r a .R a j a w a x i k q a t i j o j q i b ’ c h e r i kemb’äl tzij r e c h q a k i ru w a c h j u n t z i j .E s i m p o r t a n t e q u e e s t u d i e m o s l a m o r f o l o g í a p a r aa n a l i z a r u n a p a l a b r a .

Multiplicación K’i’arsab’äl (n)k ’i - a r - s - a - b ’ä l.A d v . A P. C a u s . V T . S u f . I n s t .M u c h o . - - - - - - - - - - - - - - - -Ta j ï n k u k ’u t r i k’i’arsab’äl r i a j t i j c h i k i w ä c h r i a l a jt ä q a k ’a l a b ’.E l m a e s t r o l e s e s t á e n s e ñ a n d o m u l t i p l i c a c i ó n a l o sn i ñ o s .


52

2"

Multiplicar K’yarsanik / k’i’arsanik (n)k ’i’- a r - s - a n - i k .A d v. A P. C a u s . A P. C a t e g .M u c h o - - - - - - - - - - - - -K ’ä x k u r i q r i c h u c h u ’ c h e r i u l o q ’o j r u m a l c h e m a nr e t a ’m t a k u b ’a n r i k’i’arsanik.L a s e ñ o r a l e c u e s t a h a c e r s u c o m p r a p o r q u e n o s a b em u l t i p l i c a r .

Naturaleza Uwäch ulew (r)u - w a c h u l e w .3 s i n g . S u s t . S u s t .S u f a z t i e r r a .P a w e uwäch ulew k ’o r i a c h i , r i t ä q a b ’a j c h i ’l r i q’a y e s .E n e s t a n a t u r a l e z a e s t á e l h o m b r e , l a s p i e d r a s y l a sp l a n t a s .

Niñez Ak’alil / alk’alal (r)a k ’a l - i lS u s t . A B S T .N i ñ o . - - - -R i n a n t a t r a j a w a x i k k u y a r i e t z ’a n e m c h i k e c halk’alil.L o s p a d r e s d e f a m i l i a d e b e n p e r m i t i r e l j u e g o a l o s n i ñ o s .

Número Ajilab’äl (r)a j i l - a - b ’ä lR . V. A P. S u f . I n s t .c o n t a r - - - - - - - - - - - - - - -R i a l a j w a l r e t a ’a m c h ï k j u j u n t ä q ajilab’äl.M i h i j o y a s a b e a l g u n o s n ú m e r o s .

Ocho milenas Ujuchuyb’al (n)U - j u c h u y - b ’ä l .3 s g . N u m . S u f . I n s t .s u o c h o m i l - - - - - -R e t a ’a m r i n u k ’o j o l r i u s o l i k r i j r i ujuchuyb’alM i h i j o y a s a b e e x p l i c a r l a s o c h o - m i l e n a s .


53

2#

Oración Tz’aqat chomanik (n)t z ’a q a t c h o m - a n - i kS u s t . R . V . A P. C a t e g .C o m p l e t o p e n s a r . - - - - - - -R i a l a j a l i t a j i n k a r a j l a j j a n i k ’p a ’ tz’aqat chomanikr u k ’a m r i u x a q w u j .L a n i ñ a e s t á c o n t a n d o c u á n t a s o r a c i o n e s t i e n e e lt e x t o e n l a h o j a .

Párrafo Jupaj tz’ib’ / jam paj tz’ib’ (n)J u - p a j t z ’ib ’.R .N . R . V . R . V .U n o p a j ï k e s c r i b i r.R i l a j a l i r a c h i ’l r i u x i b ’a l x k i t z ’i b ’a j k a ’ib ’ jupaj tzib’.L a n i ñ a c o n s u h e r m a n o e s c r i b i e r o n d o s p á r r a f o s .

Partitura No’jwuj q’ojomb’äl (n)n o’j - w u j q ’o j o m - b ’ä l .S u s t . S u s t . S u s t . S u f . I n s t .I d e a p a p e l m ú s i c a - - - - - -M a n w e t a ’m t a j k i n s i k ’i j u w ä c h r i no’jwuj q’ojomb’äl.N o p u e d o l e e r l a p a r t i t u r a .

Pasta dental Ch’ajb’äl ware’aj (n)C h ’a j - b ’ä l .R . V . s u f . I n s t .L a v a r - - - - - - -K u k ’’a y i j ch’ajb’äl wareyaj r i K e ’l p a k ’a y i b ’ä l .M i c a e l a v e n d e p a s t a d e n t a l e n e l m e r c a d o .

Pedagogía B’anow tijonik (n)B ’a n - o w t i j - o n - ï k .R . V. A P. R . V . A P. C a t e g .H a c e r - - - e n s e ñ a r . - - - - - - - - - - -K o n o j e l r i a j t i j a b ’ k i t i j o m k ib ’ c h e r i b’anow tijonïk.T o d o s l o s m a e s t r o s h a n e s t u d i a d o p e d a g o g í a .


54

2$

Perito contador Ajilanel (n)a j i l - a n - e l .R . V . A P. A G E N T.C o n t a r . - - - - - - - - - - - -R i k ’a m a l b ’e t a j ï n k u t z u k u j j u n ajilanel.E l d i r e c t o r e s t á b u s c a n d o u n P e r i t o C o n t a d o r.

Plan Cholchak (n)C h o l - c h a k .R . V . S u s t .O r d e n a r t r a b a j o .X u b ’a n j u n ucholchak r i a j t i j , r e c h ü t z k e l r i t i j o n i kk u y a p a r i t i j o n i b ’a l .E l m a e s t r o h i z o u n p l a n p a r a q u e s e a e f i c i e n t e l ae n s e ñ a n z a q u e d a e n l a e s c u e l a .

Plano Lik’alïk (r)L i k ’- a l - ï k .A d j . A P. C a t e g .E x t e n d e r - - - - - - - -Lik’alïk r i k ’i c h e ’l a j .E l b o s q u e e s p l a n i c i e .

Planta acuática Uq’ayesal ja’ (n)u - q ’a y e s - a l j a ’.3 s g . R . S u s t . A B S T . S u s t .s u z a c a t e - - - - a g u a .X a q x u w p a q ’a l a j s i b ’a l ä j k ’iy r i uq’ayesal ja’ p a r i c ho .Ú n i c a m e n t e e n i n v i e r n o c r e c e n l a s p l a n t a s a c u á t i c a se n l a l a g u n a .

Plural K’i’alil. (n)k ’i ’- a l - i l .A d v. A B S T. A B S T.M u c h o - - - - - - - - - - -R i u t z a ’m t z i j “- i b ’” a r e q a k o j c h e u k’i’alil.E l s u f i j o “- i b ’” l o u s a m o s p a r a p l u r a l i z a r.


55

2%

Poema Nab’alil tzij (n)n a - b ’a l - i l t z i j .R . V . S u f . I n s t . A B S T . S u s t .S e n t i r - - - - - - - - - - - - p a l a b r a .X u t z ’i b ’a j j u n nab’alil tzij r i S i ’s c h e r i a l i .F r a n c i s c o e s c r i b i ó u n p o e m a a l a s e ñ o r i t a .

Portalapicero Uk’al tz’i’b’ab’äl (n)u - k ’a ’l t z ’i b ’- a - b ’ä l .3 s i n g . R . S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .S u c o n t e n e d o r e s c r i b i r - - - - - - - - - - - - - -R i k ’a m a l b ’e x u l o q ’ j u n uk’a’l tz’ib’ab’al c h e r i r a j t z ’ib ’.E l d i r e c t o r c o m p r ó u n p o r t a l a p i c e r o a s u s e c r e t a r i a .

Portamina Uk’a’l aq’a’l tz’ib’ab’äl (n)U - k ’a ’l a q ’a ’l t z’i b ’- a - b ’ä l.3 s i n g . R . S u s t . S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .S u c o n t e n e r d o r T i z n e e s c r i b i r - - - - - - - -X u l o q ’ c h i j u j u n a l j u n uk’a’l aq’a’l tz’ib’ab’al r i t a tM a x c h i k e c h r i e r a l k ’w a ’l .T o m á s c o m p r ó u n a p o r t a m i n a a c a d a u n o d e s u s h i j o s .

Potencia Poq’sb’äl ajilanïk (n)P o q ’ - s - b ä l a j i l - a n - ï k .R . V . C a u s . S u f . I n s t . R . V . A P. C a t e g .P o q ’s a x ï k - - - - - - - - c o n t a r . - - - - - -R i u poq’sb’äl ajilanïk j u n a j i l a n ï k k u k ’a x w a c h i j j u nn a j l a j a j i l a n i k k o k i s ä x a j s i k c h e c h .L a p o t e n c i a d e u n n ú m e r o r e p r e s e n t a u n n ú m e r op e q u e ñ o q u e s e c o l o c a a r r i b a .

Preposición Wiqchomab’äl (n)w i q - c h o m - a - b ’ä l.R . V . R . S u s t . T R . S u f . I n s t .A ñ e d i r p e n s a m i e n t o - - - - - - - - - - - - -R a j a w a x i k k q e t a ’m a j u k o j i k r i wiqchomab’äl.E s n e c e s a r i o c o n o c e r l a a p l i c a c i ó n d e l a sp r e p o s i c i o n e s .


56

2&

Prosa Tzoqopitalïk tzij (n)t z o q o p i t - a l - ï kR . V . A P. C a t e g .S o l t a r . - - - - - - - - -K u t z ’ib ’a j j u n tzoqopitalïk tzij r i X w a n c h i r i j r i j u nj e ’l a l ä j k o t z ’i j .J u a n e s c r i b e u n a p r o s a s o b r e u n a l i n d a f l o r .

Punto Nak’ (n)N a k ’ = R a í z v e r b a l = p e g a r.R a j w a x i k k o s ä x j u n nak’ a r e c h i ’ k a k ’i s j u n t z ’a q a tc h o m a n ï k .A l t e r m i n a r u n a o r a c i ó n s e d e b e e s c r i b i r e l p u n t o .

Puntos suspensivos Oxcholnak’(n)o x - c h o l - n a k ’.R . N . R . V. R . V.T r e s o r d e n a r p e g a r / m a r c a rR i oxcholnak’ k q a k o j o a r e c h i ’ m a n k q a j t ä j q a b ’i jr o n o j e l j u n t z ’a q a t c h o m a b ’ä l .L o s p u n t o s s u s p e n s i v o s s i r v e n p a r a n o d e c i r t o d o u n ao r a c i ó n .

Raíz cuadrada Uxe’al k’i’al rib’ (n)u - x e ’- a l k ’i’ - a l - i l r - i b ’3 s i n g . S u s t . A B S T . A d v. A B S T . A B S T. 3 s i n g . R E F L .S u d e b a j o - - - - - m u c h o - - - - - - - - - s u - - - - - -P a r i t i j o b ’a l k a k ’u t r i uxe’al uk’i’al r i b ’ c h i k i w ä c h r ia k ’a l a b ’.E n l a e s c u e l a e n s e ñ a l a r a í z c u a d r a d a a l o s n i ñ o s .

Rectángulo Ka’ib’ yuqatzal (n)K a ’i b ’ y u q - a - t z a l .N u m . R . V. E p e n t . S u s t .D o s e s t i r a r - - - - - l a d oS i b ’a l ä j k i n k i ’k o t i k r u m a l c h e x i n w e t a ’m a j r e t a x i ku c h i ’ r i ka’ib’ yuq tzal.E s t o y m u y f e l i z p o r q u e a p r e n d í m e d i r l a o r i l l a d e lr e c t á n g u l o .


57

2/

Refrán No’jib’äl tzij (n)n o ’j - b ’ä l t z i j .R . S u s t . S u f . I n s t . S u s t .I d e a - - - - - p a l a b r a .X u t z i j o j j u n no’jib’äl tzij r i a j t i j c h i q e c h .E l m a e s t r o n o s c o n t ó u n r e f r á n .

Regla Juch’b’äl (r)j u c h ’- b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .R a y a r - - - - - - - - - -K o q ’ r i a k ’a l p e t i n a q p a l e b ’e r u m a l c h e x u t z ’a qk a n o q r i u juch’b’äl c h e r i x u l o q ’ r i u n a n .E l n i ñ o v i e n e l l o r a n d o e n e l c a m i n o p o r q u e p e r d i ós u r e g l a q u e l e c o m p r ó s u m a m á .

Regla de tres Oxjachän (n)O x - j a c h - ä n .R . N . R . V. A P.T r e s d i s t r i b u i r - - - - -K u b ’i j r i a j t i j , r i u b ’a n t a j i k r i oxjachän a r e r ik ’i ’a r s a n e m c h i ’l r i j a c h i n e m .E l m a e s t r o d i c e , l a r e g l a d e t r e s c o n s i s t e e nm u l t i p l i c a r y d i v i d i r.

Reptiles Ralaxik kumätz (n) -r - a l a x - i k k u m ä ’tz .3 s g . R . S u s t . C a t e g . S u s t .S u f a m i l i a - - - - c u l e b r a .R i ralaxik kumätz a r e k o n o j e l r i a w a j c h e r i k k i j u r i j k i b ’.L o s r e p t i l e s s o n t o d o s l o s a n i m a l e s q u e s e a r r a s t r a n .

Sacapuntas Jasik’b’äl (n)j a s i k ’- b ’ä lA d j . S u f . I n s t .P u n t i a g u d o - - - - - - - -X u t z ä q k a n ö q r i u jasik’b’äl r i a k ’a l .E l n i ñ o p e r d i ó s u s a c a p u n t a s .


58

2(

Secretario Ajtz’ib’ (r)A j - t z ’ib ’.A G E N T . R .V .- - - - - - - - e s c r i b i r .C h i b ’a n a u t z i l , c h i t z ’i b ’a j i b ’i ’ r u k ’ r i ajtz’ib’.P o r f a v o r e s c r í b a n s e c o n e l s e c r e t a r i o .

Semántica B’inäl tzij (nb ’i n - ä l t z i j .R . V. A P. R . S u s t .D e c i r . - - - p a l a b r a .R i b’inäl tzij k u k i r c h i q e c h j a s k e l w i j u n t z i j .L a s e m á n t i c a n o s e x p l i c a e l s i g n i f i c a d o d e u n ap a l a b r a .

Signos de agrupación Molb’al k’yalil (n)m o l - b ’ä l k ’i’- a l - i l .R . V . S u f . I n s t . A d v. A B S T. A B S T.J u n t a r - - - - - m u c h o - - - - - - - - - -W e k a w a j k a c h ’e k r i a t i j o n i k r a j a w a x i k k a w e t a ’m a ju k o j i k r i molb’al k’ya’lil.S i q u i e r e s g a n a r t u s e s t u d i o t i e n e s q u e a p r e n d e r au s a r l o s s i g n o s d e a g r u p a c i ó n .

Sílaba Uch’aqa’pil tzij (n)u - c h ’a q a p - i l t z i j .3 s g . S u b s t . A B S T . S u s t .S u p e d a z o - - - - - - - h a b l a r .M a n k ’o t t a r i uch’aqapil tzij p a q a c h ’a b ’ä l K ’i c h e ’.N o h a y s í l a b a s e n i d i o m a k ’i c h e ’.

Símbolo Etalil (n)e t a l - i lR . S u s t . A B S T .S e ñ a l . - - - - -R i q ’u q ’ a r e etalil r e c h a m a q ’ r e c h r i P a x i l K a y a l a ’.E l Q u e t z a l e s e l a v e s í m b o l o d e G u a t e m a l a .


59

2)

Singular Junilal (n) - tukelalj u n - i l - a l .N ú m . A B S T . A B S T.U n o - - - - - - - - - - -R i junilal a r e k u b ’i j x ä q j u n j a s t ä q .E l s i n g u l a r i n d i c a u n a s o l a c o s a .

Sinónimo K’exwäch tzij (n)k ’e x - w a c h t z i j .R . V . S u s t . R . V .C a m b i a r f r e n t e h a b l a r.S i b a l ä j q ’i n o m w e q a t z i j k ’i c h e ’, r u m a l c h e s i b ’a l ä jk ’i r i k’exwach tzij k ’o c h i u p a m .E l i d i o m a k ’i c h e ’ t i e n e u n a r i q u e z a l i n g ü í s t i c a , p o r q u et i e n e m u c h o s s i n ó n i m o s .

Sintaxis Cholöl tzij (n)c h o l - ö l t z i j .R . V. A P. R . S u s t .O r d e n a r - - - - p a l a b r aR a j a w a x i k q a t i j o j q i b ’ c h e cholöl tzij r e c h ü t z u w o k i kr i t z ’a q a t c h o m a b ’ä l k q a b ’a n o .E s i m p o r t a n t e e s t u d i a r l a s i n t a x i s p a r a c o n s t r u i rc o r r e c t a m e n t e l a s o r a c i o n e s .

Síntesis Uk’u’xal ch’ab’äl. (n)U - k ’u ’x - a l c h ’a - b ’ä l.3 s g . S u s t . A B S T . R . S u s t . S u f . I n s t .s u p r i n c i p a l - - - - - h a b l a r - - - - - - -Ta j ïn k re sa j j un uk’u’xal ch’abäl r i a j t i j che r i xus ik’i j u w ä c h .E l m a e s t r o e s t á s a c a n d o u n a s í n t e s i s d e l o q u e l e y ó .

Sistema de numeración Cholajilab’äl (n)c h o l - a j i l - b ’a l.R . V. R . V . S u f . i n s t .O r d e n a r c o n t a r - - - - - -J u n w i r i cholajilb’äl k k i k o j r i m a y ib ’.Es d i f e r en te e l s i s t em a d e n u m e r a c i ó n q u e u s a n l o s m a y a s .


60

3=

Sufijo Utza’mil tzij (n)U - t z a ’m - i l t z i j .3 s g . R . S u s t . A B S T . R . S u s t .s u n a r i z - - - - - p a l a b r a .M a n x u w t a r i k a x l a ’n t z i j k u k o j r i utza’mil t z i j ; x u q u j e ’r i q a t z i j k ’i c h e ’.N o s ó l o e n i d i o m a e s p a ñ o l u s a s u f i j o , s i n o t a m b i é ne n n u e s t r o i d i o m a k ’i c h e ’.

Suma Mulinem (r)M u l - i n - e m .R . V. A P. G E R U N D .j u n t a r . - - - - - - - - - - - - -R i mulinem s i b ’a l ä j n i m u p a t a n r e c h r i e t a ’m a b ’ä l .L a s u m a e s d e m u c h a i m p o r t a n c i a p a r a e lc o n o c i m i e n t o .

Sustantivos B’i’ajnem. (n)b i ’a j - n e m .S u s t . G E R U N D .N o m b r e - - - - - - - -R i b’i’ajnem x a k e ’u b ’i’a j r i w i n ä q , a w a j i b ’ c h i ’l r i j a s t äq .E l s u s t a n t i v o e s l a q u e s e u s a p a r a n o m b r a r p e r s o n a s ,a n i m a l e s y c o s a s .

Sustracción Esanem / k’amoj (n)E s - a n - e m .R . V. A P. G E R U N D .R e s t a r . - - - - - - - - - - - -K r a j r i n u n a n k r e ’t a ’m a j r i esanem.M i m a m á q u i e r e a p r e n d e r l a s u s t r a c c i ó n .

Taquigrafía Chanim tz’ib’ (n)c h a n i m t z i j .A d v. R . S u s t .A h o r a p a l a b r a .S i b ’a l ä j r e t a ’m chanim t z ’ib ’ r i a j t z ’i b ’.L a s e c r e t a r i a s a b e m u c h o l a t a q u i g r a f í a .


61

31

Técnico Ajsaqwachon (n)a j - s a q - w a c h - o n .A G E N T. A d j . S u s t . A P.- - - - b l a n c o f r e n t e - - - -Ajsaqwachon r i a c h i c h e r i u c h a k .E s t é c n i c o e l h o m b r e e n s u t r a b a j o .

Teorema K’utq’alajsab’äl no’j. (n)k ’u t - q ’a l a j - s - a - b ’ä l n o ’j .R . V. R . A d j . C a u s . V T . S u f . I n s t . S u s t .D e m o s t r a r c l a r o - - - - - - - - - - - - - - - - - i d e a .R i k’utq’alajsab’äl no’j rech r i P i tágora s ib’a lä j n ïm upan tan .E s m u y i m p o r t a n t e e l t e o r e m a d e P i t á g o r a .

Tinta Ja’ tz’ib’ab’äl (n)j a ’ t z ’ib ’- a - b ’ä l.R . S u s t . R . V . V . T . S u f . I n s t .A g u a e s c r i b i r - - - - - - - -R i k ’a m a l b ’e m a n k r a j t a j k u l o q ’ r i ja’ tz’ib’ab’äl r e c hr i k e m a t z ’i b ’.E l d i r e c t o r n o q u i e r e c o m p r a r t i n t a p a r a l ac o m p u t a d o r a .

Transportador Etab’äl uxo’lil (n)e t a - b ’ä l u - x o ’l - i l .R . V. S u f . I n s t . 3 s g . R . S u s t . A B S T .M e d i r - - - - - - s u m e d i o - - - - - -X i n t ä q b ’i r i a k ’a l c h e u l o q ’i k j u n etab’alil uxo’lil.M a n d é a l n i ñ o p a r a c o m p r a r u n t r a n s p o r t a d o r.

Triángulo Oxib’ uxuküt (n)o x i b ’ u - x u k ü tN u m . 3 s i n g . S u s t .T r e s s u l a d o .C h a b ’a n a j u n oxib’ uxuküt c h i u w a c h r i a w u j .H a g a u n t r i á n g u l o e n s u c u a d e r n o .


62

32

Unidad (matemática) Junal (n)j u n - a l .N u m . A B S T.U n o - - - - - -R i n a b ’e k ’i’a l i l c h e j u n c h o l a j a j i l a n e m u b ’i junal c h i ’lr i u k ’a b ’ l a j u j b ’ä l .E n u n a f i l a d e n ú m e r o s , l a p r i m e r a c a n t i d a d s e l l a m au n i d a d y e l s e g u n d o d e c e n a .

Unidad (parte de uno libro) Q’ataj (n)Q ’a t - a j .R . V. T R .a p a r t a r - - - -X u k o j k e b ’ q’ataj r i a j t i j c h i u p a m k ’o t o j c h i ’a j .E l m a e s t r o i n c l u y ó d o s u n i d a d e s e n e l e x a m e n .

Unidad (sociológico) Junamil (r)j u n a m - i l .A d j . A B S T.I g u a l d a d - - - - -R e c h ü t z k e l r i q a c h a k , r a j a w a x i k k ’o junamil c h iq a x o ’l .E s n e c e s a r i o l a u n i d a d e n t r e n o s o t r o s p a r a q u e s a l g ab i é n n u e s t r o t r a b a j o .

Veintena Uk’alb’al / winaqb’äl (n)w i n a q - b ’ä l .N u m . S u f . I n s t .V e i n t e - - - - - - - - - -A r e c h i ’ k q a m a j r i l i k r i m a y a b ’ a j i l a n i k r a j a w a x i kk a k o j r i winaqb’äl.C u a n d o n o s t o c a v e r l a n u m e r a c i ó n m a y a e sn e c e s a r i o u s a r l a s v e i n t e n a s .


63

33

Velocidad Rumunem (n)R u m u m - e m .R . V. G E R U N D .O n o m a t . - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j k ’rumum n a r i m a s a t c h i u w ä c h r i a c h i .E l v e n a d o e s m á s v e l o s q u e e l h o m b r e .

Verbo Uk’u’x tzij (n)u - k ’u ’x t z i j .3 s g . S u s t . S u s t .s u c e n t r o p a l a b r a .R i uk’u’x tzij k ’o c h e r i t z ’a q a t c h o m a n ï k .L a o r a c i ó n s ó l o t i e n e v e r b o s .

Verso Wiqom tzij (n)W iq - o m t z i j -R . V. P E R F. S u s t .a ñ e d i r - - - - p a l a b r a .X u t z ’i b ’a j j u j u n t ä q wiqom tzij r i a S i ’s c h e r i a l i p aq a t z i j K ’i c h e ’.F r a n c i s c o e s c r i b i ó u n o s v e r s o s a l a s e ñ o r i t a e nn u e s t r o i d i o m a k ’i c h e ’.

Vigesimal Winaqilil / k’alil (n)W i n a q - i l - i l .N u m . A B S T . A B S T.V e i n t e - - - - - - - - - - - - - - - -R i u t a k ’a l i b ’a l r i m a y a b ’ a j i l a n i k a r e r i winaqilil.L a n u m e r a c i ó n m a y a e s d e b a s e v i g e s i m a l .

Vocales Uk’u’x tz’ib’ (n)u - k ’u ’x - t z ’ib ’.3 s g . S u s t . R . V .s u P r i n c i p a l e s c r i b i r .X r e t a ’m a j r i j o b ’ uk’u’x tz’ib’ r i a l a j a l i .L a n i ñ a a p r e n d i ó l a s c i n c o v o c a l e s .


64

34

5 N e o l o g i s m o p a r a d e s i g n a r ú n i c a m e n t e , e l c o n c e p t o d e v o l u m e n e nm a t e m á t i c a o g e o m e t r í a .

6 N e o l o g i s m o p a r a d e n o m i n a r g a l ó n , q u e l a A L M G h a b í a c r e a d o y s o c i a l i z a d oo v a l i d a d o .

Volumen5 Upam .(n)U - p a m .3 s g . R . S u s t .s u e s t ó m a g o .J o b ’ p u m p 6 upam r i k ’o l i b ’ä l .E l r e c i p i e n t e t i e n e u n a c a p a c i d a d ( v o l u m e n ) d e c i n c og a l o n e s .


65

XolonemTópico Variado


66


67

Abanico Xut’unib’äl (n)x u t ’- u n - i - b ’ä l .A d j . A p . V T . S u f . I n s t .S o p l a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R a j w a x i k j u n xut’unib’äl r e c h m a n k i n n a ’ t a w e q ’a q ’.N e c e s i t o u n a b a n i c o p a r a n o s e n t i r e l c a l o r.

Aceite Ja’ ch’uch’ujib’äl (n)j a ’ c h ’u c h u j - i - b ’ä l.S u s t . A d j . V T . S u f . I n s t .A g u a s u a v e - - - - - - - - - -K y o j y ä t r i u c h ’i c h ’ r i P o x , r u m a l c h e m a n u k o j o m t aja’ ch’uch’ijib’äl c h e c h .E l c a r r o d e S e b a s t i á n r e c h i n a , p o r q u e n o l o h aa c e i t a d o .

Acera Uxe’ja (r)u - x e ’- j a .3 s g . A d v . S u s t .S u b a j o c a s a .R i n u n a n x u b ’i j c h e r i w a n a b ’ r a j a w a x i k k a b ’i n p a r iuxe’ja.M i m a m á r e c o m e n d ó a m i h e r m a n a q u e d e b ec a m i n a r e n l a a c e r a .

Acetato Q’axwäch wuj (n)Q ’a x - w ä c h w u j .R . V . S u s t . S u s t .P a s a r f r e n t e p a p e l .M a n x r a j t a r i a j t i j k u l o q ’ r i q’axwäch wuj j e l a ’ p a r it i n i m i t .E l m a e s t r o n o q u i s o c o m p r a r e l a c e t a t o e n e l p u e b l o .

Acuario Kärb’äl (n)K ä r - b ’ä l.R . S u s t . S u f . I n s t .P e s c a d o - - - - - -E k ’o l a j u j k ä r c h i u p a m r i n a b ’e kärb’äl.E n e l p r i m e r a c u a r i o h a y d i e z p e c e s .


68

38

Aeropuerto Opanib’äl rapch’ich’ (n)o p a n - i - b ’ä l r a p c h ’i c h ’R . V. V T . S u f . I n s t . S u s t .L l e g a r - - - - - - - - - - - - - a v i ó n .C h w e ’q k i n b ’e c h e u k ’u l a x i k r i w a t z p a opanib’älrapch’ich’.I r é a l a e r o p u e t o m a ñ a n a a e n c o n t r a r a m i h e r m a n om a y o r .

Alicate Qupib’äl k’a’mach’ich’ (n)q u p - i - b ’ä l k ’a ’m - a - c h ’i c h ’.R . V . V . T . s u f . I n s t . R . S u s t . E p e n t . S u s t .C o r t a r - - - - - - - - - - - - p i t a - - - - - c a r r o .R i a j y a k a l j a x u t z a q r i qupib’äl k’a’mach’ich’.E l a l b a ñ i l p e r d i ó e l a l i c a t e .

Almacén K’olnim k’ayij (n)k ’o l - n i m k ’a y - i j .R . V. A d j . S u b s t . T r.G u a r d a r g r a n d e v e n d a - - - - -K ’i k’olnim k’ayij k ’o p a r i t i n a m i t X e ’ L a j u j N o’o j .E x i s t e n v a r i o s a l m a c e n e s e n Q u e t z a l t e n a n g o .

Aluminio Ch’u’lch’ich’ (n)c h ’u ’l - c h ’i c h ’.R . A d j . S u s t .F l e x i b l e m e t a l .R u k ’ ch’u’l ch’ich’ x b ’a n w i r i u c h i ’j a .L a p u e r t a e s t á e l a b o r a d a d e a l u m i n i o .

Amortiguador Yab’ab’ ch’ich’ (n)y a b ’a b ’ c h ’i c h ’.A d j . S u s t .S u a v e m e t a l .k ’o yab’ab’ ch’ich’ c h e r i u c h ’i c h ’ r i K e l , r u m a l l a ’k u n a ’ t ä j k q ’a t a n p a u w i ’ a b ’ä j .E l c a r r o d e M i g u e l t i e n e a m o r t i g u a d o r , p o r e s o s es i e n t e c u a n d o p a s a s o b r e p i e d r a .


69

39

Anaquel Ch’ich’ tunib’äl (n) - tapexb’älC h ’i c h ’ t u n - i - b ’ä l.S u s t . R . V . V . T . S u f . i n s t .M e t a l o r d e n a r - - - - - - - - - - - - - -R i a j t z ’i b ’ t a j ï n k u s u k ’u b ’a r i w u j c h i u p a m r i tunib’al.L a s e c r e t a r i a e s t á o r d e n a n d o l o s p a p e l e s e n e l a n a q u e l .

Ancla Kajch’ok (n)k a j - c h ’o k .R . N . S u s t .C u a t r o o r c ó n .R i kajch’ok a r e k o k s ä x c h e k i j e k ’i k r i j u k u b ’ c h i u c h i ’r i p a l o .E l a n c l a s e u s a p a r a j a l a r l o s b a r c o s e n l a o r i l l a d e l m a r.

Anda Telb’äl (r)t e l - b ’ä l.R . V . S u f . I n s t .L e v a n t a r - - - - - - - -Ta j ï n k u b ’ä n j u n telb’äl k e c h k a m n a q i b ’.M i v e c i n o e s t á h a c i e n d o u n a n d a d i f u n d o s .

Andamio Tak’alb’äl (r)t a k ’a l - b ’ä l .A d j . S u f . I n s t .P a r a d o - - - - - -R i a j y a k ä l j a t a j ï n k u k o j tak’alb’äl c h i r i j r i x a n .E l a l b a ñ i l e s t á c o l o c a n d o a n d a m i o a t r á s d e l a p a r e d .

Anticipo Chapab’äl q’ab’ (r)c h a p - a - b ’ä l q ’a b ’a j .R .V . E p e n t . S u f . I n s t . S u s t .A g a r r a r - - - - - - - - - - - m a n o .W e k a y a ’ k a n o q j u n chapab’äl q’ab’a j c h i w e , k i n m a jp a n o q u b ’a n i k r i a c h a k .S i m e d é j a s u n a n t i c i p o , e m p e z a r é h a c e r t u t r a b a j o .


70

30

Anzuelo Lajab’ kär / chapb’äl kär (r)L a j a b ’ k ä r.S u s t . S u s t .T r a m p a p e s c a d o .X u k ’a m b ’ï k r i lajab’ kär r i a k ’a l .E l n i ñ o l l e v ó e l a n z u e l o .

Arroyo B’inel ja’ (n)b ’i n - e l j a ’.R . V. A G E N T . S u s t .C a m i n a r - - - - - - - - - - a g u a .X u t i j u j a ’ r i w a k ä x c h i u p a m r i b’inel ja’.L a v a c a b e b e a g u a e n e l a r r o y o .

Asaltante Elaq’om (n)e l a q ’- o m .S u s t . P E R F.L a d r ó n - - - - -P a r i u k ’u ’x a m a q ’ r e c h P a x i l K a y a l a ’ s i b ’a l ä jeloq’omab’.E n l a c a p i t a l d e G u a t e m a l a h a y m u c h o s a s a l t a n t e s .

Asfalto Tz’aqom nimb’e (n)T z ’a q - o m n i m - b ’e .R . V . P E R F. A d j . S u s t .C o n s t r u i r - - - - G r a n d e c a m i n o .X u q ’ö l u p l ä j r i q ’a b ’a r e l c h i u w a c h r i tz’aqom nimb’e.E l b o r r a c h o r a s p ó l a c a r a e n a s f a l t o .

Atache Jekb’äl wuj (n)j e k - b ’ä l w u j .A d j . s u f . I n s t . S u s t .c o l g a r - - - - - - - p a p e l .X u k ’a m b ’ï k j u n k ’a k ’ u jekb’äl wuj r i a j t i j p a r it i j o b ’ä l .E l m a e s t r o l l e v ó e l n u e v o a t a c h e a l a e s c u e l a .


71

3!

Atalaya Q’a’m ilb’äl (n)q ’a ’m i l - b ’ä l.S u s t . R . V . S u f . I n s t .E s c a l e r a v e r - - - - - -R i a c h i k ’o p a u w i ’ r i q’a’m ilb’äl r e c h k u c h a j i j r i u t i k o ’n.E l h o m b r e e s t á e n c i m a d e l a a t a l a y a p a r a c u i d a r s uc o s e c h a .Avenida Raqän b’e (r)R - a q ’ä n b ’e .3 s g . S u s t . s u s t .S u p i é c a m i n o .X n o j r i raqän b’e c h i ’l r i u q ’a b ’ b ’e c h e r i k ’a y i j r u m a lr i n i m a q ’i j .S e l l e n a r o n l a s a v e n i d a s y l a s c a l l e s d e v e n t a s p o r l a f e r i a .

Azúcar K’ajkab’ (p)k ’a j - k a b ’.A d j . s u s t .P o l v o d u l c eC h e r i a j i j k e s ä x w i r i k’ajkab’.D e l a c a ñ a s e e x t r a e e l a z ú c a r.

Azulejos Qapowsab’äl xan (n)Q a p - o w - s a - b ’ä l x a n .R . V A P. C A U S . S u f . I n s t . S u s t .B r i l l a r - - - - - - - - - - - - - - - - - a d o b e .X u l o q ’ o k ’a l qapowsab’äl xan r i w a c h i j i l r e c h k u k o jp a r i a t i n b ’ä l .M i e s p o s o c o m p r ó c i e n a z u l e j o s p a r a p o n e r e n e l b a ñ o .

Bahía Utzam ulew (n)u - t z a m u l e w .3 s g . S u s t . S u s t .S u n a r í z t i e r r a .X u t z i j o j c h e r i utzam ulew r i k ’a k ’ a j t i j .E l n u e v o m a e s t r o n o s e n s e ñ ó s o b r e l a b a h í a .


72

3"

Bala Ub’aq’ k’iyaqb’äl q’aq’ (r)u - b ’a q ’ k ’i y a q - b ’ä l q ’a q ’.3 s g . S u s t . R . V . S u f . I n s t . S u s t .S u t i r o t i r a r - - - - - f u e g o .X a j u n k u k x u k a m s a j r i K e l r u k ’ r i w a j x a q i b ’ ub’aq’k’iyaqb’äl q’aq’.M i g u e l s o l o u n a a r d i l l a c a z ó d e l a s o c h o b a l a s .

Balcón K’alän ch’ich’ (n)K ’a l ä n c h ’i c h ’.S u b s t . S u s t .E s q u e l e t o m e t a l .X i n k o j k’alän ch’ich’ c h e r i b ’i t o k r e c h m a n k e ’o k t ar i e l a q ’o m a b ’ p a r i w a c h o c h .C o l o q u é b a l c o n e s a l a v e n t a n a p a r a q u e n o e n t r e nl a d r o n e s e n m i c a s a .

Balneario Atinb’äl (r)a t i n - b ’ä l.R . V . s u f . I n s t .B a ñ a r - - - - - - -X t z a q b ’ï k j u n q ’a b ’a r e l p a r i atinb’äl i w i r k a b ’e q ’i j .U n e b r i o c a y ó e n e l b a l n e a r i o a y e r e n l a t a r d e .

Banco Ko’lme’r ja (n)K ’o l - m e ’r j a .R . V . S u s t . S u s t .G u a r d a r . B i e n e s y v a l o r e s c a s a .K b ’e r i a j t i j p a t i n i m i t c h w e q r e c h k u k ’o l o ’ r i u r a j i lp a r i y a k ä l p w a q .E l m a e s t r o v a a l p u e b l o m a ñ a n a p a r a d e p o s i t a r s ud i n e r o e n e l b a n c o .

Barniz Juluwb’äl (n)j u l u m - b ä l .A d j . S u f . I n s t .D e s t e l l o - - - - - -T a j ï n k u t z ’a j r i u t e m r i a j t i j r u k ’ r i juluwb’äl.E l m a e s t r o e s t á p i n t a n d o s u a s i e n t o c o n b a r n i z .


73

3#

Bastón Ch’imi’y (r)c h ’i m i ’y = S u s t a n t i v o .R u k ’a m u ch’imi’y r i a j c h ’a m i ’y c h e r a c h i l a ’m b ’ï k r ia j w a b ’.E l a l g u a c i l q u e a c o m p a ñ a e l a l c a l d e l l e v a s u b a s t ó n .

Billete Wuj pwäq (n)w u j p w ä q .S u s t . S u s t .P a p e l d i n e r o .X u y a k a n o q o x i b ’ wuj pwaq r i i x ö q c h e r i m e b ’a ’.L a m u j e r d e j ó t r e s b i l l e t e s a l p o b r e .

Bisagra Ch’u’kb’äl (n)c h ’u ’k - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .C o d o - - - - - - - - -R i ch’u’kb’äl k k i y ï x p a k ’a y i b ’ä l j a s t ä q c h ’i c h ’.L a b i s a g r a s e v e n d e e n l a s f e r r e t e r í a s .

Blindaje Koxpinb’äl (n)k o x - p i n - b ’ä l.R . V . A d j . s u f . I n s t .R e v i r a r g r u e s o - - - - - -K ’o koxpinb’äl c h e r i k ’a k ’ u c h ’i c h ’ r i a j t i j .E l c a r r o n u e v o d e l m a e s t r o t i e n e b l i n d a j e .

Bodega K’olb’äl jastaq (r)k ’o l - b ’ä l j a s t ä qR . V. S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - c o s a s .M a n k p e t a r i K e l k a m i k r u m a l c h e x k a n a j k a n ö q c h eu c h i j a x i k r i k’olb’äl jastäq.M i g u e l n o v i e n e h o y p o r q u e s e q u e d ó c u i d a n d o l a b o d e g a .


74

3$

Boina Tz’är pwi’ (n)t z ’ä r p w i ’.A d j . S u s t .A p l a s t a d o s o b r e r o .U k o j o m j u n q ’e q tz’är pwi’ r i P o ’x .S e b a s t i á n t i e n e p u e s t o u n a b o i n a n e g r a .

Bolsa B’orxa (p)b ’o r x a . = s u s t a n t i v o .X u n a ’ ta r i w a n a b ’ a re ch i’ xe säx kan r i u r a j i l pa r i ub’orxa.M i h e r m a n a n o s i n t i ó c u a n d o l e e x t r a j e r o n s u d i n e r od e s u b o l s a .

Botas Tuqxajab’ (n)T u q - x a j ä b ’.A d j . S u s t .L a r g o z a p a t oK u k ’a y i j tuqxajab’ r i K e l p a k ’a y i b ’ä l .M i g u e l v e n d e b o t a s e n e l m e r c a d o .

Botón Settz’apb’äl atz’yaq (n)s e t - t z ’a p - b ’ä l a t z ’y a q .A d j . R . V . S u f . I n s t . S u s t .R e d o n d o t a p a r - - - - - - - - - r o p a .X i n b ’i j c h e r i n u n a n c h e k u k o j set tz’apib’äl atz’yaqc h e r i n u k a m x a ’.L e d i j e a m i m a m á q u e c o l o c a r a b o t ó n a m i c a m i s a .

Brocha Tz’ajb’äl (n)t z ’a j - b ’ä l.R . V . s u f . I n s t .P i n t a r - - - - - - - - - - -X u l o q ’ j u n tz’ajb’äl r i K e l r e c h k u t z ’a j r i m e x a .M i g u e l c o m p r ó u n a b r o c h a p a r a p i n t a r l a m e s a .


75

3%

Broche (remache) Kach’ximb’äl (n)K a c h ’- x i m - b ’ä l.R . V . R . V . S u f . I n s t .P r e n s a r a m a r r a r - - - - -T a j ï n k u k o j j u n k ’a k ’ kach’ximb’äl r i T e ’k c h e r ix i m b ’ä l u p a m .D i e g o e s t á c o l o c a n d o u n b r o c h e n u e v o a s uc i n t u r ó n .

Cable Ch’ich’ klob’ (n)c h ’i c h ’ k l o b ’.S u s t . S u s t .M e t a l l a z o .S i b ’a l ä j e k ’i r i m e s a l u p a k a j e k ’o c h i r i j r i ch’ich’klob’.M u c h a s g o l o n d r i n a s e s t á n p a r a d a s e n e l c a b l e .

Cadena Tiqom ch’ich’ (n) - ch’ich’ klob’t i q - o m c h ’i c h ’.R . V . P E R F. S u s t .A ñ e d i r - - - - - - - - m e t a l .Ta j ï n k u x i m r i a j i j r i X w a n r u k ’ tiqom ch’ich’.J u a n e s t á a m a r r a n d o l a c a ñ a c o n c a d e n a .

Cafetera Miq’sab’äl (n)M i q ’- s a - b ’ä l.R . V. T R . S u f . I n s t .C a l e n t a r - - - - - - - - - - -R i miq’sap’äl j a k a p a t n ä j c h e u b ’a n i k k p e .L a c a f e t e r a s i r v e p a r a p r e p a r a r c a f é .

Caite Peraj xajäb’ (r)P e r - a j x a j ä b ’A d j . T R . S u s t .A n c h u d o - - - - z a p a t o .M a n k r a j t a r i L u ’ k u k o j r i peraj xajäb’.P e d r o n o q u i e r e u t i l i z a r c a i t e s .


76

3&

Calcetín Meri’x / meryax (r)m e r i ’x . = S u s t .K u m i q i n s ä j a q a n a j r i meri’x.L o s c a l c e t i n e s c a l i e n t a n l o s p i é s .

Calle Uq’ab’il b’e (r)U - q ’a b ’- i l b ’e3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u m a n o - - - - - - - c a m i n o .K e q ’a x r i c h ’i c h ’ p a t ä q r i uq’ab’il b’e.L o s c a r r o s p a s a n e n l a s c a l l e s .

Calzada Ub’e ch’ich’ (r)U - b ’e c h ’i c h ’.3 s g . S u s t . S u s t .S u c a m i n o c a r r o .R i a k ’a l k u k ’i y i j k a b ’ c h u c h i ’ r i ub’e ch’ich.E l n i ñ o e s t á v e n d i e n d o d u l c e e n l a o r i l l a d e l a c a l z a d a .

Camisa Kamxa’ / xa’aj / kton (p)k a m x a ’. = s u s t a n t i v o q u e v i e n e d e l i d i o m a e s p a ñ o l“c a m i s a ”.K r a j r i l a j a k ’a l a n i n ä q k o p a n r i n i m a q ’i j r e c h k u k o jr i k ’a k u kamxa’.E l n i ñ o q u i e r e q u e l l e g u e p r o n t o e l d í a d e l a f i e s t ap a r a e s t r e n a r s u n u e v a c a m i s a .

Campanario Ch’ich’ tzinb’äl (r)t z i n - b ’a l c h ’i c h ’.O n o m a t . S u f . I n s t . S u s t .- - - - - - - - - - - - - - - - - - m e t a l .R o n o j e l k a j b ’ä l k t z i n r i ch’ich’ tzinb’äl.To c a n l a c a m p a n a t o d a s l a s h o r a s .


77

3/

Candado Ximb’äl uchi’ja (n)x i m - b ’ä l u - c h i ’- j a .R . V . S u f . I n s t . 3 s g . S u s t . S u s t .A m a r r a r - - - - - - - s u b o c a c a s a .R i i x ö q x u k ö j k a n ximb’äl uchi’ja c h e r i r a c h o c h r e c hm a n k ’o t k o k c h i u p ä m .L a m u j e r d e j ó s u c a s a c o n c a n d a d o p a r a q u e n a d i ee n t r a r a e n e l l a .

Cañón Utza’m k’yaqb’äl (r)u - t z a ’m k ’y a q - b ’ä l .3 s g . S u s t . R . V . S u f . I n s t .s u n a r í z t i r a r - - - - - - - -Ta j ï n k u s u ’ u p a m r i utza’m kyaqb’äl r i X w a n c h i u x e ’u m u ’j a l r i c h e ’.J u a n e s t á l i m p i a n d o e l c a ñ ó n e n l a s o m b r a d e l á r b o l .

Capa Lik’q’ub’äl (n)l i k ’- q ’u - b ’ä l.A d j . S u s t . S u f . I n s t .E x t e n s o a b r i g o - - - - - - -M a n x c h ’a q i ’ t a l e a c h i r u m a l c h e u k o j o m l elik’q’ub’äl.E l h o m b r e n o s e e m p a p ó p o r q u e s e p u s o l a c a p a .

Capucho Ch’uqplaj jolomaj (n)c h ’u q - p l a j j o l o m a j .R . V . S u s t . S u s t .T a p a r c a r a c a b e z a .R a j a w a x i k ch’uqplaj jolomaj a r e c h i ’ k ’ä x t e w .C u a n d o h a y f r í o e s n e c e s a r i o e l c a p u c h o .

Carpa Mujajb’äl n)M u j - a j - b ’ä l.R . v / s . T R . S u f . I n s t .S o m b r e - - - - - - - - - - - -P a r i n i m a q ’i j x o q s ä x j u n mujajb’äl c h i u w ä c h r ik ’a y i b ’ä l .E n l a f i e s t a s e c o l o c ó u n a c a r p a e n f r e n t e d e l m e r c a d o .


78

3(

Carretera Nim-b’e (r)N im - b ’eA d v . S u s t .G r a n d e c a m i n o ,K i n k ’a y i j r i w a c h o c h c h e k ’o c h i u n a q a j r i nimb’e.V o y a v e n d e r m i c a s a q u e e s t á c e r c a d e l a c a r r e t e r a .

Cartón Pimawuj (n)p i m - a - w u j .A d j . V T . S u s t .G r u e s o - - - - p a p e l .K ’i y a n e l pimawuj r i W e ’t .A l b e r t o e s v e n d e d o r d e c a r t o n e s .

Cartucho K’olib’äl ub’aq’ q’aq’ (n)k ’o l - i - b ’ä l u - b ’a q ’ q ’a q ’S u s t . V T . S u f . I n s t . 3 s g . S u s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - - - - - - - - - - b a l a f u e g o .C h i u x e ’ u p a m r i c h a j i n e l e k ’o j u j u n t ä q k’olob’älub’aq’ q’aq’.E n l a c i n t u r a d e l p o l i c í a t i e n e a l g u n o s c a r t u c h o s .

Casco Tob’äl jolomaj (n)t o - b ’ä l j o l o m a j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .A y u d a r - - - - - - c a b e z a .R i tob’äl jolomaj r e c h m a n k a s o k t a j t a r i j o l o m a j .E l c a s c o s i r v e p a r a q u e n o s e l a s t i m e l a c a b e z a .

Catarata Turb’ala’ (r)t u r - b ’a l - a ’.R . V . S u f . I n s t . R . S u s t .C h o r e a r - - - - - a g u a .X j i q ’ j u n a k ’a l c h i u x e ’ r i turb’ala’.U n n i ñ o s e a h o g ó b a j o l a c a t a r a t a .


79

3)

Cazador K’yaqanel chiköp (r)k ’y a q - a n - e l c h i k ö p .R . V. A P. A g e n t . S u s t .T i r a r - - - - - - - - - - p á j a r o s .K’yaqinel c h i k ö p r i K e l .M i g u e l e s c a z a d o r .

Cebolla Sb’o’y (p)s b ’o’y = s u s t a n t i v o .M a n x u k ’i s t a r i r i k i l r i K e l , r u m a l c h e k ’o sb’o’y r u k ’.M i g u e l n o t e r m i n ó l a c o m i d a p o r q u e t i e n e c e b o l l a .

Cemento K’ajtz’aqb’äl (n)k ’a j - t z ’a q - b ’ä l .A d j . R . V . S u f . I n f .P o l v o c o n s t r u i r - - - - - - - -K u k ’a y i j k’ajtz’aqb’äl r i n u t a t j e l a ’ c h i w i l a ’.M i p a p á v e n d e c e m e n t o e n c h i c h i c a s t e n a n g o .

Cenicero K’olb’äl chaj (n)k ’o l - b ’ä l c h a j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - c e n i z a .R i a j t z ’i b ’ x u l o q ’ j u n uk’olb’äl chaj r u m a l c h e s i b ’a l ä jk u t u b ’a j s i k ’.E l s e c r e t a r i o c o m p r ó u n c e n i c e r o p o r q u e f u m am u c h o .

Chal Pera’j / reb’o’s. (n)p e r a ’j . = s u s t a n t i v o = c h a l .P a r i k ’a y i b ’ä l r e c h C h u w i l a k e k ’i y ï x r i pera’j .E n e l m e r c a d o d e C h i c h i c a s t e n a n g o v e n d e n c h a l e s .

Chaleco Rijxa’ (n)r - i j - x a ’.3 s g . R . S u s t . R . S u s t .s u e s p a l d a c a m i n a .K o n o j e l r i a j q ’o j o m a b ’ k i k o j o m rijxa’.T o d o s l o s m a r i m b i s t a s l l e v a b a n p u e s t o c h a l e c o .


80

4=

Chancla / chancleta Tza’y xajäb’ (n)t z a ’y x a j ä b ’.A d j . S u s t .L i v i a n o z a p a t o .X ä q x ü w k i n k ö j r i t ä q tza’y xajäb’ a r e c h i ’ i n k ’o p ar i w a c h o c h .Ú n i c a m e n t e , c u a n d o e s t o y e n l a c a s a u s o l a s c h a n c l e t a s .

Chimenea Esb’äl sïb’ (r)e s - b ’ä l s ï b ’R . V. S u f . I n s t . S u s t .S a c a r - - - - h u m o.K q ’a l j a n i k w e m a n e k ’o r i q a k ’u l b ä t c h i u w ä c h r ik a c h o c h r u m a l m a n k e l t a s ï b ’p a r i elb’äl sïb’.S e v e q u e n u e s t r o s v e c i n o s n o e s t á n e n l a c a s ap o r q u e n o s a l e h u m o e n l a c h i m e n e a .

Chumpa Tob’rij xa’ (n)To b ’- r - i j x a ’.R . V . 3 s g . S u s t . S u s t .A y u d a r - - - - e s p a l d a c a m i s a .A r e ü t z k u k ö j r i tob’rij mxa’ p a t ä q r a x q ’e q a l .E s b u e n o u t i l i z a r e n c h u m p a e n o r a s d e l a n o c h e .

Ciclismo Cholkejen ch’ich’ (n)c h o l - k e j - e n - c h ’i c h ’.R . V . S u s t . A P. S u s t .O r d e n a r c a b a l l o - - - - - m e t a l / c a r r o .X u c h ’e k r i n a b ’e s i p a n i k r i w ä c h a l a l p a r i chokejench’ich’.M i h e r m a n o g a n ó e l p r i m e r p r e m i o e n e l c i c l i s m o .

Cierre. (siper) Tz’aptorib’äl atz’yaq (n)t z ’a p - t o r - i - b ’ä l a t z ’y a q .R .V . R . V. V T . S u f . I n s t . s u s t .C e r r a r a b r i r - - - - - - - - - - - - r o p a .R i L u ’ x u l o q ’ j u n tz’aptorib’äl atz’yaq.P e d r o c o m p r ó u n c i e r r e p a r a s u m o c h i l a .


81

41

Cilantro Kulanto (p)k u l a n t o . = s u s t a n t i v o .M a n k u y a t a kulanto r u k ’ r i r i k i l r i M a r i y .M a r í a n o e c h a c i l a n t r o c o n l a c o m i d a .

Cincho Ximb’äl lix (panalón) (n)X im - b ’ä l l i x .R . V. S u f . I n s t . s u s t .A m a r r a r - - - - - p a n t a l ó n .O j e r t ä q t z i j m a n k k o j t a r i ximb’äl lix.A n t e s n o s e u s a n e l c i n c h o .

Cine K’utb’äl wäch (n)k ’u t - b ’ä l w ä c h .R . V . S u f . I n s t . S u s t .M o s t r s r - - - - - - f r e n t e .X u k ’a m b ’ï k r i c h a q ’a x e l u k ’o j o l r i a c h i p a r i k’utb’älwäch.E l h o m b r e l l e v ó s u h i j o m e n o r a l c i n e .

Clavo Klawüx (p)K l a w ü x . = s u s t a n t i v o .M a n ü t z t a x u b ’a n r i P a l c h e u q ’o s a x i k r i klawüx.G a s p a r n o c l a v ó b i e n e l c l a v o .

Clima Umiq’inal ulew (n)u - m i q ’i n - a l u l e w .3 s g . A d j . A B S T . S u s t .S u c a l i e n t e - - - - t i e r r a .J e l a ’ k ’u k ’ r i q a c h a l a l a j c h i ’u w i ’ m i q ’i n j a ’ j o r o n r iumiqinal ulew.A l l á c o n l o s h e r m a n o s t o t o n i c a p e n s e s e l c l i m a e s f r í o .

Closet K’olb’äl ech (n)k ’o l - b ’ä l e c h .R . V . S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - - - p e r t e n e n c i aP a r i n u w a r b ’ä l , c h u t z a l r i n u c h ’a t k ’o j u nk’olb’alech.E n m i d o r m i t o r i o , a l a d o d e m i c a m a h a y u n c l o s e t .


82

42

Cobertor Ch’uqb’äl (r)c h ’u q - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .C u b r i r - - - - - - -X i n c h i l b ’e j j u n ch’uqb’äl c h ’i c h ’ c h e r i a j t ’i s o ’n .L e e n c a r g u é u n c o b e r t o r p a r a c a r r o a l s a s t r e .

Cocinera B’anäl wa. 7 (r)B ’a n - ä l w a .R . V. A G E N T . S u s t .H a c e r - - - - - - - c o m i d a .X ä q e k a ’i b ’ r i i x o q i b ’ x i k i b ’a n b’anäl wa p a r i n i m a q ’i j .S o l a m e n t e d o s m u j e r e s s e q u e d a r o n d e c o c i n e r a e nl a f i e s t a .

Cofre Kaxa (p)kaxa = su s t an t i vo y t é rm ino que v i ene de l c a s t e l l ano “c a j a ”U k ’o l o m r o n o j e l r a t z ’y a q r i n u n a n p a r i k ’a k ’ kaxa.M i m a m á t i e n e g u a r d a d o t o d a s u r o p a e n e l c o f r e n u e v o .

Cohete Sik’poq’ (n)S i k ’p o q ’S u s t . S u s t .S i g a r r o f u e g oX k ’a t u q ’a b ’ r i r a l r i X i ’n r u m a l u p o q ’i s a x i k r isik’aq’aq’.E l h i j o d e T o m a s a s e l e q u e m ó l a m a n o p o r q u e m a r c o h e t e s .

Cojinete Setsutinib’äl (n)s e t - s u t - i n - i - b ’ä l.A d j . R . V. A P. V T . S u f . I n s t .C i r c u l o r o d a r - - - - - - - - - - - -K K i k o j r i setsutinib’äl r i a j k ’a y i b ’ r e c h m a n k ’a x t ak i r a q c h e u c h a r e x i k r i k e q a ’n .L o s v e n d e d o r e s u s a n e l c o j i n e t e p a r a a r r a s t r a rf á c i l m e n t e s u s c a r g a s .

7 A p l í c a s e t a m b i é n e n g é n e r o m a s c u l i n o .


83

43

Cola Kola (p)k o l a . = s u s t a n t i v o .Ta j ï n k u n a k ’ t z ’a l a m r i n u t a t r u k ’ r i kola.M i p a p á e s t a p e g a n d o t a b l a s c o n l a c o l a .

Colocho Monk’o’y / malaxk’o’t /k’olo’ch (r)

M o n k ’o ’y = a d j e t i v o q u e s i g n i f i c o c o l o c h o .R i a l i x u b ’a n monk’oy c h e r i u w i ’.L a s e ñ o r i t a h i z o c o l o c h o a s u c a b e l l o .

Copa Pajb’äl (r)p a j - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .P e s a r - - - - - - - - - -A r e c h i ’ x k ’u l i ’ r i a l i x i n t i j o x i b ’ pajb’äl t z a m .C u n a d o s e c a s ó l a s e ñ o r i t a , t o m é t r e s c o p a s d e l i c o r.

Corrector Chupb’äl tz’ib’ (n)c h u p - b ’ä l t z ’ib ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .B o r r a r - - - - - l e t r a .X u t z ä q k a n ö q r i chupb’äl tz’ib’ r i a l i c h i u w ä c h r i t a q a j .L a s e ñ o r i t a p e r d i ó e l c o r r e c t o r e n e l c a m p o .

Cortaúñas Qupb’äl ixk’eq (n)q u p - b ’ä l i x k ’e q .R . V . S u f . I n s t . S u s t .C o r t a r - - - - - - - - u ñ a .T a j ï n k a q u p ï x r i x k ’e q r i n e ’ r u k ’ r i qupb’äl ixk’eq.E s t á n c o r t a n d o l a s u ñ a s d e l b e b e c o n l a c o r t a ú ñ a .

Cortina Atz’yaq ch’uqsaqil (n)a t z ’y a q c h u q - s a q - i l .S u s t . R . V . A d j . A B S T .R o p a t a p a r c l a r i d a d - - - -O x ib ’ atz’yaq ch’uqsaqil x u l o q ’ r i w a n a b ’ .M i h e r m a n a c o m p r ó t r e s c o r t i n a s .


84

44

Costal Koxtar (p)k o x t a r = s u s t a n t i v o .X u l o q ’ o x i b ’ koxtar u m e s r i M a x r e c h k u k o j c h i u x e ’r i a b ’ï x .T o m á s c o m p r ó t r e s c o s t a l e s d e a b o n o p a r a r e g a rd e b a j o d e l a m i l p a .

Cráter Uchi’ xkanul (n)u - c h i ’ x k a n u l .3 s g . S u s t . S u s t .S u b o c a v o l c a n .Ta j ï n k e l s ï b ’ p a r i uchi’ xkanul j e l a ’ p a t a q ’a j .E s t á s a l i e n d o h u m o en e l c r á t e r de l vo l c án a l l á en l a co s t a .

Cristal Q’axkayib’äl (n)Q ’a x - k a y - i - b ’ä l .R . V . R . V . V T . S u f . I n s t .P a s a r m i r a r - - - - - - - - - - - -P a r i q’axkayib’äl k a w i l r o n o j e l r i k ’o c h i u p a m .S e p u e d e v e r l o q u e t i e n e a d e n t r o c r i s t a l .

Cubeta Erab’äl ja’ (n)e r e - b ’ä l j a ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .A c a r e a r - - - - - - a g u a .Ta j ï n k e r a r e j j a ’ r i n u m i ’a l r u k ’ r i erab’äl ja’.M i h i j a e s t á a c a r r e a n d o a g u a c o n l a c u b e t a .

Cuchara Ch’ich’ pak’ (n)c h ’i c h ’ p a k ’.S u s t . S u s t .M e t a l r e c i p i e n t e .K u k o j ch’ich’ pak’ r i m u ’s r o n o j e l t ä q q ’i j a r e c h i ’ k w a ’ik.E l l a d i n o u s a c u c h a r a t o d o s l o s d í a s c u a n d o c o m e .


85

45

Cuerpo Ch’ukul (r)C h ’k u l . = S u s t a n t i v o .R a j w a x i k q a t i j r o n o j e l j a s t ä q r e c h k ’o u c h u q ’a b ’ r iq a ch’akul.E s n e c e s a r i o c o m e r t o d a s l a s c o s a s p a r a q u e e l c u e r p ot e n g a f u e r z a .

Culata Rachäq k’yaqb’äl q’aq’.R a c h ä q k ’y a q - b ’ä l q ’a q ’.S u s t . R . V . S u f . I n s t . S u s t .C u l a t a t i r a r - - - - - f u e g o .R u k ’ r i rachäq k’yaqb’äl q’aq’ x c h ’a y r i a c h i r u m a l r ie l a q ’o m .E l l a d r ó n p e g ó e l h o m b r e c o n l a c u l a t a .

Dado B’aq etz’b’äl (n)b ’a q - e t z ’- b ’a l.S u s t . R . V . s u f . I n s t .H u e s o j u e g o - - - - -Ta j ï n k e t z ’a b ’e j b’aqetz’b’äl r i a k ’a l a b ’ p a r a q ä n j ar e c h t i j o b ’a l .L o s n i ñ o s e s t á n j u g a n d o d a d o e n e l c o r r e d o r d e l a e s c u e l a .

Desagüe Ub’e tz’ilaja’ (n)u - b ’e t z ’i l - a - j a ’.3 s g . S u s t . A d j . V T . S u s t .S u c a m i n o s u c i o - - - - a g u a .X t z ’a p t ä j r i ub’e tz’ilaja.S e t a p ó e l d e s a g u e .

Desarmador (destornillador) Cho’pijat’inib’äl (n)c h o’p - i - j a t ’i n - i - b ’ä l.R . V. E p e n t . R . V . V . T . S u f . I n s t .A f l o j a r - - - - a p r e t a r - - - - - - - - - - -R i chopijat’inib’äl a r e k o k s ä x c h e c h u s k ’b ’a x i k r ic h ’i c h ’.E l d e s a r m a d o r s i r v e p a r a a r r e g l a r c a r r o s .


86

46

Desierto Tolo’l ulew (r)/ tz’inilik ulew (n)T o l o ’l u l e w .A d j . S u s t .V a c í o t i e r r a .K ’o t a j a ’ p a r i tolo’l ulew.E n e l d e s i e r t o n o h a y a g u a .

Detergente K’äj ch’ipäq / k’aj xb’on (n)K ’ä j c h ’i p ä q .A d j . S u s t .P o l v o j a b ó n .X u c h ’a y r a l r i i x ö q r u m a l c h e x u t ï x r i k’äj ch’ipäq.L a m u j e r p e g ó a s u h i j o p o r q u e r e g ó e l d e t e r g e n t e .

Discoteca Cholse’tb’ix (n)c h o l - b ’ä l s e ’t - b ’ix .R . V . S u f . I n s t . A d j . R . V.O r d e n a r - - - - - C í r c u l o c a n t a r.K a c h a k ü n r i r a n a b ’ r i L u ’ p a j u n cholb’äl se’tb’ixL a h e r m a n a d e P e d r o t r a b a j a e n u n a d i s c o t e c a .

Distancia Unajal (n)U - n a j - a l .3 s g . A d v. A B S T.S u l e j o s - - - - - - - - .¿ J a s r i unajal k a t e l w i ?¿ Q u é d i s t a n c i a v i v e ?

Ducha Chojoj atinib’älc h o j o j a t i n - i - b ’ä l.S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .O n o m a t . B a n a r - - - - - - - - -R i w a c h a j i l s i b ’a l ä j ü t z k u n a ’ r i m a q ’i n j a ’ k e l u l o qp a r i chojoj atinib’äl.M i e s p o s o l e g u s t a m u c h o e l a g u a c a l i e n t e q u e v i e r t el a d u c h a .


87

47

Durazno Tura’s / tiko’n (p)T u r a ’s . = s u s t a n t i v o .Ta j ï n k u q a s a j tura’s r i P o ’x r u k ’ r i u n a n .S e b a s t i á n e s t á b a j a n d o d u r a z n o c o n s u m a m á .

Elástico Yuqjat’b’äl (n)Y u q - j a t ’- b ’ä l.R . V. R . V . S u f . I n s t .E s t i r a r a p r e t a r - - - -M a n ü t z t a c h ï k r i yuqjat’b’äl r e c h w a t z y a q .Ya n o s i r v e e l e l á s t i c o d e m i c a m i s a .

Embudo Q’ijijb’äl (n)Q ’i j i j - b ’ä l.R . V . S u f . I n s t .V a c i a r - - - - - -N ï m t z a m x u t ï x r i a j k ’a y r u m a l c h e m a n x u k o j t a r iq’ijijb’äl.E l v e n d e d o r r e g ó m u c h o l i c o r p o r q u e n o u s ó e le m b u d o .

En la costa Pa taq’aj (r)P a t a q ’a j .P r e p . S u s t .E n l l a n o / p l a n oN ï m u r a j i l r i n u k ’o j o l x u c h ’e k a ’ j e l a ’ pa taq’aj.M i h i j o g a n ó m u c h o d i n e r o e n l a c o s t a .

Enano B’e’n (r).B ’e ’n . = S u s t a n t i v o .K a s a c h r i L u ’ c h i k i x o ’l r i a k ’a l a b ’ r u m a l c h e be’n a c h i .P e d r o n o s e v e e n t r e l o s n i ñ o s p o r q u e e s u n h o m b r ee n a n o .


88

48

Encías Uxe’ ware’aj / uxe’ ayaj (r)u - x e ’ w a r e ’- a j3 s g . A d v . S u s t . A B S T .

Su bajo diente --------K y e q r i uxe’ ware’aj a r e c h i ’ m a n y a b ’ t a r i w i n ä q .L a s e n c í a s s o n d e c o l o r r o j o c u a n d o l a p e r s o n a e s t as a n a .

Engrapadora Kojb’äl chapwuj (n)k o j - b ’ä l c h a p - w u j .R . V . S u f . I n s t . R . V . s u s t .I n t r o d u c i r - - - - - - - - a g a r r a r p a p e l .X u l o q ’ j u n n ï m kojb’äl chapwuj r i a k ’a l.E l n i ñ o c o m p r ó u n a e n g r a p a d o r a g r a n d e .

Escalera Aq’anib’äl / q’a’m (n)a q ’a n - i - b ’ä l.R . V . V . T . S u f . I n s t .S u b i - - - - - - - - - - - - -T a j i n k u b ’a n j u n aq’anib’äl r i y a k ä l j a .E l a l b a ñ i l e s t á h a c i e n d o u n a e s c a l e r a .

Escenario Ch’akateb’ / keq’te’ (r)c h ’a k a t e b ’. S u s t .R i a j t i j k u s i k ’i j r i a k ’a l c h i u w a c h r i këq’te’ r e c hk b ’i x o n ï kE l m a e s t r o l l a m a a l n i ñ o e n e l e s c e n a r i o p a r a c a n t a r.

Espejo Ilb’äl ib’ (n)I l - b ’ä l i b ’.R . V . s u f . I n s t . R e f l .V e r . - - - - - - - - - - - -K r i l r i b ’ r i a l i p a ilb’äl ib’.L a s e ñ o r i t a s e v e e n e l e s p e j o .


89

49

Espiral Su’tsu’t (n)s u ’t s u ’t = a d j e t i v o q u e v i e n e d e “s u t i m ” e n r o l l a d o .R i l a j W a ’n a r e k r a j r i w u j t z ’ib’a b ’ä l c h e k ’o su’tsu’t c h e .J u a n i t a q u i e r e e l c u a d e r n o c o n e s p i r a l .

Esponja Yub’ub’ (n)y u b ’u b ’. = A d j . = s u a v e .t a j ï n k u k o j yub’ub’ r i X w a n c h i u w ä c h r i u t ’u y u l i b ä l .J u a n e s t á c o l o c a n d o e s p o n j a e n s u a s i e n t o .

Esposas Yutb’äl q’ab’ (n)Y u t - b ’ä l q ’a b ’.R . V . S u f . I n s t . s u s t .E n c h a c h a r - - - - - - - m a n oU x e k e b ’a m j u n yutb’äl q’ab’ r i c h a j i n e l c h i u x e ’u p a m .E l p o l i c í a l l e v a b a l a s e s p o s a s e n l a c i n t u r a .

Estatua Tz’aqom wachb’äl (n)t z ’a q - o m w a c h - b ’ä l.S u s t . P E R F. R . S u s t . s u f . I n s t .C o n s t r u i d o - - - - - - - f r e n t e - - - - - - - -C h i u w ä c h r i q ’a t b ’ä l t z i j r e c h Q ’u ’m a r k a j k ’o j u ntz’aqom wachb’äl.E n f r e n t e d e l a m u n i c i p a l i d a d d e S a n t a C r u z h a y u n ae s t a t u a .

Estuche K’olb’äl (n)k ’o l - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .G u a r d a r - - - - - - - - - -K i n l o q ’ n a u k’olb’äl w e n u p o p w u j .L e c o m p r a r é e s t u c h e a m i p o p w u j .


90

40

Faja Pas (r)p a s . = S u s t a n t i v o .O j e r t ä q t z i j r i k o n o j e l r i a c h i ’a b ’ k k i k o j k i pas.H a c e m u c h o t i e m p o t o d o s l o s h o m b r e s u s a b a n f a j a .

Ferretería K’ayb’äl chakub’äl (n)k ’a y - b ’ä l c h a k u b ’ä l .s u b s t . S u f . I n s t . S u s t .V e n t a - - - - - h e r r a m i e n t a s .P a j u n k’ayib’äl c h a k u b ’ä l k a c h a k ü n w i r i K e l .M i g u e l t r a b a j a e n u n a f e r r e t e r í a .

Fleco Chi’ychïk (r)c h i ’y c h ï k . = S u s t a n t i c o f o r m a d e f l e c o .K o j o m chi’ychïk c h i u c h i ’ r a t z ’y a q r i a j x o j o j .E n l a s o r i l l a s d e l t r a j e d e l b a i l a d o r t i e n e f l e c o s .

Flete Ereb’äl8 (r)e r e - b ’ä l.R . V. S u f . I n s t .A c a r e a r - - - - - - -X u t ö j j u n ereb’äl r e w e q a ’n r i n u k ’o j o l .M i h i j o p a g ó u n f l e t e d e m i c a r g a .

Fórmica Ch’uqwäch tz’aläm (n)c h ’u q - w ä c h t z ’a l ä m .R . V . S u s t . S u s t .T a p a r r o s t r o t a b l a .T a j ï n k u k o j ch’uqwäch tz’aläm r i P a l c h i u w ä c h r iu m e x a .G a s p a r e s t á f o r r a n d o s u m e s a c o n f ó r m i c a .

8 T r a s l a d o d e u n a c o s a d e u n l u g a r a o t r o l u g a r , s i n i m p o r t a r s i e s a t r a v é s d ev e h í c u l o o a n i m a l .


91

4!

Forro Pisb’äl wuj (n)p i s - b ’ä l w u j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .E n v o l v e r - - - - - - - - p a p e l .K ’o u pisb’äl wuj r i n u p o p w u j .M i p o p w u j t i e n e f o r r o .

Fósforo Tzijbäl q’aq’ (n)t z i j - q ’a q ’.R . V . S u s t .E n c e n d e r f u e g o .R i o j e r t ä q q a n a n q a t a t m a n x k i k o j t ä j r i tzijb’äl q’aq’.N u e s t r o s a n t e p a s a d o s n o u s a r o n f ó s f o r o .

Fresco Ki’jorön (n)k i ’- j o r ö nA d j . A d j .D u l c e h e l a d o .R i w i x o q i l m a n k u q a m u j t a r i ki’jorön r u m a l c h es i b ’a l ä j k ’ä x t e w .M i e s p o s a n o t o m ó e l f r e s c o p o r q u e h a y m u c h o f r í o .

Gancho Tiqchapab’äl (n)t i q - c h ä p - a - b ’ä l .R . V . R .V. V T . S u f . I n s t .A ñ e d i r a g a r r a r - - - - - - - - -R u k ’ r i tiqchapab’äl x c h a p a b ’ä x r i u t o ’q r i n e ’.C o n e l g a n c h o s e s u j e t ó e l p a ñ a l d e l b e b é .

Garaje K’olb’äl ch’ich’ (r)k ’o l - b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . S u f . L o c . S u s t .G u a r d a r - - - - - c a r r o .C h b ’a n a r i t o q ’o b ’ c h a k o j o k a n r i c h ’i c h ’ p a r iuk’olb’äl ch’ich’.H a c e e l f a v o r d e d e j a r m e t i d o e l c a r r o e n e l g a r a j e .


92

4"

Garrucha / polea Jurb’äl klob’ (n)j u r - b ’ä l k ö l o b ’.R . V . s u f . I n s t . s u s t .A r r a s t r a r - - - - l a z o .T a j ï n k u k o j ju rb’äl kö lob’ r i a j y a k a l j a r e c hk u p a q a b ’a ’ r i X a nE l a l b a ñ i l e s t a u s a n d o u n a p o l e a p a r a s u b i r e l a d o b e .

Gaveta Ukoxon mexa / uxé mexa. (r)U - k o x o n m e x a .3 s g . S u s t . S u s t .S u c a j ó n m e s a .R i Le’n x u k ’a m a ’ ri w i’x ik in k’o c h i u p a m ri ukoxon mexa.E l e n a f u é a t r a e r l o s a r e t e s q u e e s t á n e n l a g a b e t a .

Gelatina Kenkë’n (n)k e n k ë ’n = a d j e t i v o d e “k e n k ë ’t i k ” q u e s i g n i f i c ag e l a t i n o s o .X i n l o q ’ k a n r i k enkë’n c h e r i a k ’a l p a r i k ’a y b ’ä l .C o m p r é l a g e l a t i n a a l n i ñ o e n e l m e r c a d o .

Globo K’olkaq’iq’ wiqb’äl (n)K ’o l - k a q i q ’ w iq - b ’ä l.R . V . S u s t . R . V . S u f . I n s t .G u a r d a r a í r e a d o r n a r - - - - -Ta j ï n k k i x a k a b ’a ’ r i k’olkaqiq’ wiqab’äl.L o s n i ñ o s e s t á n c o l o c a n d o l o s g l o b o s .

Golfo U-tza’m palöw (n)u - t z a ’m p a l ö w .3 s g . S u s t . S u s t .S u e x t r e m o m a r.T a j ï n k u t i j o j r i b ’ r i K e ’l c h e t ä q r i utzam palöw r iu t z ’i b ’a m p a r i u w u j .M i c a e l a e s t á e s t u d i a n d o l o s g o l f o s q u e t i e n e a n o t a d oe n s u c u a d e r n o .


93

4#

Gorra Atz’iyaq pwi’ (n)A t z ’i y a q p w i ’.S u s t . S u s t .T e l a s o m b r e r o .K ’o j u n atz’iyaq pwi’ x k i t z a q k a n r i a l a b ’o m .L o s m u c h a c h o s d e j a r o n p e r d i d o u n a g o r r a .

Grada Q’a’m b’e (n)q ’a m - b ’e .S u s t . S u s t .E s c a l e r a c a m i n o .M a n k u q ’i y t a r i a k ’a l k a p a q i ’ c h i u w ä c h r i q’amb’e.E l n i ñ o n o p u e d e s u b i r e n l a s g r a d a s .

Grapa Ximb’äl wuj (n)x i m - b ’ä l w u j .R . V . s u f . I n s t . S u s t .A m a r r a r - - - - - - - - - p a p e l .R i a j t z i b ’ k u k o j ximb’äl wuj c h i k e k o n o j e l r i u w u j .L a s e c r e t a r i a e n g r a p a t o d a s s u s h o j a s .

Grúa Jurb’äl ch’ich’ (n)j u r - b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .A r r a s t r a r - - - - - c a r r o .I w i r x q ’a t ä n w a r a l r i j urb’al ch’ich’ r u k ’a m j u nk o ’k c h ’i c h ’.A y e r p a s ó a q u í u n a g r ú a q u e l l e v a b a u n c a m i ó n .

Guantes Ch’uqtob’äl q’ab’aj (n)C h ’u q - t o - b ’ä l q ’a b ’a j .R .V . R . V . S u f . I n s t . S u s t .C u b r i r a y u d a r - - - - - m a n o .T a j ï n k a s u k ’u b ’a ’ r i u ch’uqtob’äl q’ab’aj r i S i ’s .L e e s t á n a r r e g l a n d o l o s g u a n t e s d e F r a n c i s c o .


94

4$

Guantes Pisq’ab’aj (n)P i s - q ’a b ’a jR . V . S u s t .E n v o l v e r m a n oK o n o j e l r i a k ’a l a b ’ k i k o j o m k i p isq’ab’aj p a r ic h o l b ’i n e m .E n e l d e s f i l e t o d o s l o s n i ñ o s a n d a n c o n g u a n t e s .

Guitarra K’a’mq’ojomb’äl (n)k ’a ’m - a - q ’o j o m - b ’ä l.S u s t . V T . S u s t . S u f . I n s t .P i t a - - - - i n s t r u m e n t o - - - - - - - - - -K a n a w r i a j t i j c h e u c h a p i k r i k’a’mq’ojombäl.E l p r o f e s o r s a b e t o c a r l a g u i t a r r a .

Helado Riq’jorosb’äl (n)r i q ’- j o r o - s - b ’ä l.R .V . A d j . C a u s . S u f . I n s t .L a m e a r f r í o - - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j ü t z k k i n a ’ r i riq’jorosb’äl r i a k ’a la b ’.A l o s n i ñ o s l e s g u s t a n l o s h e l a d o s .

Hélice Sutut (n)s u t u t . = R . V . d e r o d a r .K w a ’le j le k’ä j u l ew a re ch i’ k u m a j i j u sutut l e q’e b ’ut ch’ich.S e l e v a n t a p o l v o c u a n d o e m p i e z a a g i r a r e l h e l i c o p t e r o .

Hielo Kaxla’n tew (n)k a x l a ’n t e w .S u s t . S u s t .E x t r a n j e r o f r í oR i a j c h a k a r e k r a j k y a ’ kaxla’n tew c h i u p a m r ir u k ’y a ’.


95

4%

Hogar Ja k’olib’äl9 (r)j a k ’o l . - i - b ’ä l.S u s t . R . V . V . T . S u f . l o c .C a s a h a b e r - - - - - - - - - - - - - - -C h i k ’u t u b ’a ’ ü t z t ä q n o ’j i b ’ä l c h i k i w a c h r i a k ’a l a b ’p a r i ja k’olib’äl.E n s e ñ e n b u e n o s e j e m p l o s a l o s n i ñ o s , e n l a c a s a .E l t r a b a j a d o r p r e f i e r e h i e l o e n s u b e b i d a .

Hoja de afeitar Josb’äl ismachi’ (n)j o s - b ä l i s m a c h i ’.R . V. S u f . I n s t . S u s t .A f e i t a r - - - - - b a r b a .B e n ä q r i P o ’x p a k ’a y i b ’ä l c h e u l o q ’i k j u n u josb’älismachi’.S e b a s t i á n s a l i ó a c o m p r a r u n a h o j a d e a f e i t a r , e n e lm e r c a d o .

Huérfano Minor (r)m i n o r . = S u s t a n t i v o .R i a j t i j t a j ï n k u y a ’ t o b ’a n i k c h i k e r i k a ’i b ’ minor, r e c hk k i t i j o j k i b ’.E l m a e s t r o e s t á a y u d a n d o a l o s d o s h u é r f a n o s p a r aq u e e s t u d i e n .

Inundación Uwaja’ (r)u - w a - j a ’.3 s g . R . s u s t . S u s t .S u f r e n t e a g u a .S i b ’a l ä j k ’i r i a b ’i x x u k ’a m b ’ï k r i uwaja’.L a i n u n d a c i ó n a r r a s ó g r a n c a n t i d a d d e m i l p a s .

9 D e n o t a t i v a m e n t e e s t e t é r m i n o s i g n i f i c a “L u g a r ”.


96

4&

Isla Ulewpaja’ (n)u l e w - p a - j a ’.S u s t . P r e p . S u s t .T i e r r a e n a g u a .X o p ä n r i j u k u b ’ c h i u c h i ’ r i l a j ulewpaja’.E l b a r c o l l e g ó a l a o r i l l a d e l a p e q u e ñ a i s l a .

Laberinto Sachb’äl b’e (n)s a c h - b ’ä l b ’e .R . V . S u f . I n s t . S u s t .C o n f u n d i r - - - - c a m i n o .Ta j ï n k e t z ’a b ’e j sachb’äl b’e r i a j t i j k u k ’ r i a k ’a l a b ’p a r i t i j o b ’ä l .E l m a e s t r o e s t á j u g a n d o e l l a b e r i n t o c o n l o s n i ñ o se n l a e s c u e l a .

Ladrillo Porom xan (n)p o r - o m x a n .R . V . P E R F. S u s t .Q u e m a r - - - - - - - a d o b e .Porom Xan x u k o j r i q ’i n o m a c h i c h e u y a k i k r a c h o c h .E l p u d i e n t e c o n s t r u y ó s u c a s a d e l a d r i l l o .

Lámpara Ya’b’äl q’aq’ (n)y a ’- b ’ä l q ’a q ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .D a r - - - - - - - - - - f u e g o .A r e c h i x u j b ’e c h e k i t z u k u x i k i m u ’l x q a k ’a m b ’ï k r iya’b’äl q’aq’.C u a n d o f u i m o s a c a z a r c o n e j o s l l e v a m o s l a l á m p a r a .

Lancha /Canoa Laj jukub’ (n)l a j j u k u b ’.A d j . S u s t .P e q u e ñ a b a r c oC h i u c h i ’ r i c h o k ’o j u n laj jukub’.E n l a o r i l l a d e l l a g o h a y u n a l a n c h a .


97

4/

Lata Xax ch’ich’ (n)X a x c h ’i c h ’.A d j . S u s t .D e l g a d o m e t a l .K a m i k s i b ’a l ä j j a s t ä q c h ï k k a k ’a y ï x c h i u p a m r i xaxch’ich’.H o y e n d í a m u c h a s c o s a s s e v e n d e n e n l a t a .

Lava Uxa’oj ixkanul (n)u - x a ’o j i x c a n u l .3 s g . S u s t . S u s t .S u v o m i t o v o l c á n .R i uxa’oj ixkanul k u k ’a m b ’ï k j a s t ä q p a r i u b ’e .L a l a v a d e l v o l c á n a r r a s a c o s a s e n s u t r a y e c t o .

Leche Lecha’ (p)L e c h a ’ = S u s t a n t i v o .R o n o j e l t ä q s a q a r i b ’ä l k u t i j u lecha’ r i m e ’s .E l g a t o t o m a l e c h e t o d a s l a s m a ñ a n a s .

Letrina B’anb’äl chulaj (n)b ’a n - b ’ä l c h u l a j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .H a c e r - - - - - o r i n aX u t ä q j o b ’ a k ’a l a b ’ r i a j t i j c h e u m e s i k r i b’anb’äl chulaj.E l m a e s t r o m a n d ó a c i n c o n i ñ o s a b a r r e r l a l e t r i n a .

Lima Ch’ich’ wux10 (n)c h ’i c h ’ w u x .S u s t . S u s t .M e t a l a f i l a d o r.Ta j ï n k u b ’ä n p a u c h i ’ r i u ch’ich’ r u k ’ ri ch’ich’ wux r i pa l .G a s p a r e s t a a f i l a n d o s u c u c h i l l o c o n l a l i m a .

1 0 L o q u e s e u s a p a r a a f i l a r m a c h e t e s , c u c h i l l o s , e t c .


98

4(

Llanta Ub’inib’äl ch’ich’ (n)u - b ’i n - i - b ’ä l c h ’i c h ’.3 s g . R . V . V . T . S u f . I n s t . S u s t .S u c a m i n a r - - - - - - - - - - - - - - c a r r o .B ’a n ä l r u t z i l ub’inib’äl ch’ich’, r i w a t z .M i h e r m a n o e s r e p a r a d o r d e l l a n t a s .

Lona Ch’uq ko’k ch’ich’ (n)c h ’u q - b ’ä l k o ’k - c h ’i c h ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t . S u s t .Ta p a r - - - - - - - - c o r a l c a r r oX q ’a t ä n r i P o ’x i w i r r u k ’a m j u n ch’uqib’äl ko’kch’ich’.S e b a s t i á n p a s ó a y e r l l e v a b a l o n a d e l c a m i ó n .

Magma Q’aq’ uxe’ulew (n)q ’a q ’ u - x e ’- u l e w .S u s t . 3 s g . A d v . S u s t .F u e g o s u b a j o t i e r r a .P a t i j o b ’ä l x i n w e t a ’m a j w i r i q’aq’ uxe’ulew.E n l a e s c u e l a a p r e n d í e n q u e c o n s i s t e e l m a g m a .

Manguera Q’axb’äl ja’ (n)q ’a x - b ’ä l j a ’R . V . S u f . I n s t . S u s t .P a s a r - - - - - - - - - a g u a .X u k ’a m b ’ï k r i q’axbäl ja’ r i a k ’a l r e c h k u j a ’a j r i k o t z ’i j .E l n i ñ o l l e v ó l a m a n g u e r a p a r a r e g a r l a s f l o r e s .

Manzana Mansa’n (p)m a n s a ’n = s u s t a n t i v o .S i b ’a l ä j mansa’n k k ’i x p a l e n ï m b ’e r e c h C h i u w i ’l a .M u c h a s m a n z a n a s v e n d e n e n l a c a r r e t e r a d eC h i c h i c a s t e n a n g o .


99

4)

Maratón Toq’ow anim (n)t o q ’o w a n i m . = S u s t a n t i v o . = M a r a t ó n .R o n o j e l j u n a b ’ k ’o toq’ow anim k b ’a n p a r i n i m a q ’i j .To d o l o s a ñ o s s e r e a l i z a m a r a t ó n e n l a f i e s t a .

Mascarilla Ch’uqb’äl tza’m (r)c h ’u q - b ’ä l t z ä m .R . V . S u f . I n s t . S u s t .Ta p a r - - - - - - n a r í zR a j a w a x i k , k o k s ä x r i ch’uqb’äl tza’m a r e c h i ’ k k u n ü xr i t i k o ’n .E s n e c e s a r i o u s a r m a s c a r í a a l f u m i g a r l a s i e m b r a .

Matraca K’ark’a’r (n)k ’a r k ’a ’r . = O n o m a t o p e r i c o .Ta j ï n k r e t z ’b ’e j j u n k’ark’a’r r i a k ’a l p a r i k ’a y i b ’ä l .E l n i ñ o e s t á m o v i e n d o u n a m a t r a c a e n e l m e r c a d o .

Melocotón Q’antura’s (n)q ’a n - t u r a ’sA d j . S u s t .A m a r i l l o d u r a z n o .S i b ’a l ä j k i ’ r i q’antura’s c h e r i x u l o q ’ l ö q r i n u n a nj e l a ’ C h i u w i ’ l a .L o s m e l o c o t o n e s q u e c o m p r ó m i m a m á e nC h i c h i c a s t e n a n g o s o n m u y d e l i c i o s o s .

Mezcla Yuja’j (n)y u j a ’j . = S u s t a n t i v o .Ta j ï n k u yuja’j k i n ä q ’ r u k ’ r i i x ï m r i a k ’a l .E l n i ñ o e s t á m e z c l a n d o e l f r i j o l c o n e l m a í z .

Milpiés Ab’a’qchiköp (r)a b ’a ’q - c h i k ö p .S u s t . S u s t .H o l í n a n i m a l .A r e c h i ’ x i n w e c h ’ r i u l e w , x ä q j u n ab’a’qchiköpx i n r i q o .C u a n d o p i q u é l a t i e r r a s ó l o e n c o n t r é u n m i l p i é s .


100

5=

Mochila Eqanib’äl (n)e q a n - i - b ’ä l.S u b s t . V . T . s u f . I n s t .C a r g a - - - - - - - - - - -K a t z e ’n r i a l ä j a l i c h i u x e ’ r i r eqanib’al.L a n i ñ a s o n r i e e n s u m o c h i l a .

Molde B’anb’äl (p)b ’a n - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .H a c e r - - - - - - - -Ta j ï n k i n b ’a n j u n n i m b’anb’äl x a n .E s t o y e l a b o r a n d o u n m o l d e g r a n d e p a r a a d o b e .

Moneda Ch’ich’ pwäq (r)c h ’i c h ’ p w ä q .S u s t . S u s t .M e t a l d i n e r o .X u s i p a j k a n o q j u m u q ’ ch’ich’ pwäq r i c h u c h u ’ c h e r im e b ’a ’.L a s e ñ o r a l e r e g a l ó u n p u ñ o d e m o n e d a a l p o b r e .

Muelle Ropinb’äl jukub’ (n)r - o p i n - b ’ä l j u k u b ’.3 s g . R . V . s u f . I n s t . S u s t .S u l l e g a r - - - - - - - b a r c oK k i t o q ’o l a ’ a n i m r i a k ’a l a b ’ p a u w i ’ r i ropinb’äl jukub’.L o s n i ñ o s c o r r e n s o b r e e l m u e l l e .

Muletas Jekb’inb’äl (n)j e k - b ’i n - b ’ä l.A d j . R . V . S u f . I n s t .C o l g a d o - - - - - - - - - - -R i a K e l x u q ’a j r a q ä n r u m a l r i ’ x ä q jekb’inb’äl c h ï kk u k a j o .M i g u e l s e f r a c t u r ó p o r e s o s o l a m e n t e u s a m u l e t a s .


101

51

Nabo Napux (p)n a p u x . = s u s t a n t i v o .X i n t i k n i k ’a j k ’a m r i napux p a r u l e w r i n u j i ’.S e m b r é m e d i a c u e r d a d e n a b o e n e l t e r r e n o d e m i s u e g r o .

Navaja Nawa’x / nawaxo (n)N a w a ’x . = S u s t a n t i v o . = n a v a j a .K ’a k ’ nawa’x k u k o j r i a j e s a l w i ’a j .E l b a r b e r o u s a u n a n u e v a n a v a j a .

Neblina Muqül sutz’. / qajnäq sutz’ (r)M u q - ü l s u t z ’.R . V . A P. S u s t .E n t e r r a r - - - - - - - - -X a q x ü w r i qajnäq sutz’ k ’a s b ’a n ä q r i q a b ’i x .S o l a m e n t e l a n e b l i n a h a r e v i v i d o n u e s t r a s m i l p a s .

Nieve Mettew (n)m e t - t e w .S u s t . S u s t .A l g o d ó n f r í o .P a w e q a t i n i m i t k ’i c h e ’ m a n k a q a j t a r i mettew.E n n u e s t r o p u e b l o d e E l Q u i c h é n o c a e n i e v e .

Ó leo Kaxla’n tz’aj (n)K a x l a ’n t z ’a j .S u s t . R . S u s t .E x t r a n g e r o t i n t a .S i b ’a lä j ü t z k k a ’y r i j u n w a c h b ’ä l r i u t z ’a j o m r i X w a nr u k ’ kaxla’n tz’aj.J u a n h a p i n t a d o u n b o n i t o c u a d r o c o n ó l e o .

Ó rbita Sutub’e (n)s u t - u - b ’e .R . V. V T . S u s t .R o d a r - - - - c a m i n o .R i u l e w j u n j u n a b ’ k u y a c h e u s u t u x i k r i sutub’e.L a T i e r r a t a r d a u n a ñ o e n r e c o r r e r s u ó r b i t a .


102

52

Overol Atz’yaqb’äl chak (r)a t z ’y a q c h a k .S u s t . S u s t .R o p a t r a b a j o .M a n x i n c h ’o b ’ t a u w ä c h r i w a t z r u m a l c h e u k o j o mratz’yaqb’äl chak.N o r e c o n o c í a m i h e r m a n o ( m a y o r ) p o r q u e l l e v a b ap u e s t o s u o v e r o l .

Pajilla Jek’b’äl k’ya’ (n)j e k ’- b ’ä l k y a ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .J a l a r - - - - - r e f r e s c oTa j ï n k u q a m u j u k ’y a ’ r i a k ’a l r u k ’ r i jek’b’äl k’ya’.E l n i ñ o e s t á t o m a n d o s u r e f r e s c o c o n p a j i l l a .

Pantalón Lix (r)/ pantlon (p)l i x = s u s t a n t i v o .M a n k r a j t a r i u m i ’a l r i K u ’ k u k o j u q ’, a r e k r a j k u k o jr i lix.L a h i j a d e D o m i n g o n o q u i e r e u s a r c o r t e , s i n o p r e f i e r ee l p a n t a l ó n .

Paraguas Q’atb’äl jäb’Q ’a t - b ’ä l j ä b ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .p r o t e c t o r - - - - - - - - - - l l u v i a .A r e c h i ’ k i n b ’e p a k o m ö n k i n k ’a m b ’ï k r i n u q’atb’äljäb.C u a n d o v o y a l a a l d e a m e l l e v o m i p a r a g u a s .

Parilla Sa’b’äl ti’j (r)s a - b ’ä l t i’j .S u s t . S u f . I n s t . S u s t .A s a d o r - - - - c a r n e .X u p o r o j u q ’a b ’ r i a k ’a l c h e r i sa’b’äl ti’j.E l n i ñ o s e q u e m ó l a m a n o c o n l a p a r r i l l a .


103

53

Parqueo Chakalb’äl ch’ich’ (n)c h a k - a l - b ’ä l c h ’i c h ’.R . A d j . I P. S u f . l o c . s u s t .P a r a d o - - - - - - - - - - - - - c a r r o .R i w a c h i j i l x u y a ’ k a n r i c h ’i c h ’ p a r i chakalb’älch’ich’.M i e s p o s o d e j ó e l c a r r o e n e l p a r q u e o .

Pasarela Q’a’m q’axib’äl (n)q ’a ’m q ’a x - i - b ’ä l .S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .E s c a l e r a p a s a r - - - - - - - - -R a j a w a x i k k q a b ’i j c h i k e c h r i a k ’a l a b ’ c h e a r e ü t zk q a k ö j r i q’a’m q’axib’äl.E s n e c e s a r i o i n f o r m a r a l o s n i ñ o s q u e e s m e j o r u s a rl a p a s a r e l a .

Pasta Rikil triko (n)r i k i l t r i k o .S u s t . S u s t .C o m i d a t r i g o .X ä q x ü w r i rikil triko k u t i j r i y a b ’.E l e n f e r m o s o l o c o m e p a s t a .

Pastel K’ulq’ij kaxla’nwa (n)K ’u l - q ’i j k a x l a ’n - w a .R . S u s t . S u s t . S u s t . S u s t .E n c u e n t r o s o l e x t r a n g e r o c o m i d a .X u s i p a j j u n k’ulq’ij kaxla’nwa r i w a c h i ’l c h i w e c h , a r ec h i ’ x i n k ’i s j u n u j u n a b ’.M i c o m p a ñ e r o m e d i o u n p a s t e l c u a n d o c u m p l í u n a ñ o s .

Patín / patineta Xajäb’ b’inb’äl (n)x a j ä b ’ b ’i n - b ’ä lS u s t . R . V . S u f . I n s t .Z a p a t o s c a m i n a r - - - - - -R i a k ’a l u k o j o m xajab’ b’inb’äl.E l n i ñ o t i e n e p u e s t o s u s p a t i n e t a s .


104

54

Pegamento Nak’b’äl / nek’b’äl (n)N a k ’- b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .P e g a r . - - - - - - - -M a n k r a j t a r i w a c h i ’l k u s i p a j j u b ’i q ’ nak’b’äl c h i w e c h .M i c o m p a ñ e r o n o q u i e r e r e g a l a r m e u n p o c o d ep e g a m e n t o .

Película K’olb’äl wächaj (n)k ’o l - b ’ä l w ä c h - a j .R . V. S u f . I n s t . S u s t . T R .G u a r d a r - - - - f r e n t e . - -X k ’u t j u n k’olb’äl wächaj c h i k i w ä c h r i a k ’a l a b ’ iw i rp a r i t i j o b ’ä l .A y e r p r e s e n t a r o n u n a p e l í c u l a a l o s n i ñ o s e n l a e s c u e l a .

Perla Chupchutik ab’äj (n)c h u p c h u t ï k a b ’ä j .A d j . S u s t .B r i l l o s a p i e d r a .R i X e p x u s i p a j j u n w i ’q ’a b ’ chupchutik ab’äj c h e .J o s é r e g a l ó u n a n i l l o d e p e r l a .

Persiana Nuk’um uchi’ja (n)n u k ’- u m u - c h i ’- j a .R . V . P E R F. 3 s g . S u s t . S u s t .P e g a r - - - - - - - - - b o c a c a s a .Nuk’um uchi’ja u k o j o m r i M a x c h e r i u b ’i t o k .T o m á s h a u s a d o p e r s i a n a p a r a s u v e n t a n a .

Petróleo Uq’inomal uwachulew. (n)u - q ’i n - o m - a l u - w a c h - u l e w .3 s g . R . S u s t . P E R F. A B S T. 3 s g . S u s t . S u s t .S u p u d i e n t e - - - - - - - - - s u f r e n t e t i e r r aP a w e q a t i n i m i t P a x i l K a y a l a ’ k r a q t ä j r i uq’inomaluwachulew.E n G u a t e m a l a n o s e e n c u e n t r a e l p e t r ó l e o .


105

55

Pijama Atz’yaq warb’äl (n)a t z ’y a q w a r - b ’ä l .S u s t . R . V . S u f . I n s t .R o p a d o r m i r - - - - - -X i n c h i l b ’e j k a n ö q j u n atz’yaq warb’äl c h e r i t ’i s o m a n e l .L e e n c a r g u é u n a p i j a m a a l s a s t r e r o .

Piloto B’insanel ch’ich’ (r)b ’i n - s - a n - e l c h ’i c h ’.R . V. C a u s . A P. A G E N T . S u s t .C o n d u c i r - - - - - - - - - - - - - - - - c a r r o .B’insanel ch’ich’ r i T e ’k p a r i t i n a m i t .P e d r o e s p i l o t o e n l a c i u d a d .

Piña Ch’op / matzati’ (r)c h ’o p . = S u s t a n t i v o .K a q ’o x ö w n u w a r e a r e c h i ’ k i n t i j r i ch’op , r u m a l c h es i b ’a l ä j c h ’ä m .M e d u e l e l o s d i e n t e s c u a n d o c o m o p i ñ a , p o r q u e e sm u y á c i d a .

Pipa Tu’b’äl sik’ (r)t u ’- b ’ä l s i k ’.R . V . s u f . I n s t . S u s t .F u m a r - - - - - - - s i g a r r o .X i l o q ’ j u n tu’b’äl sik’ r e c h k i n s i p a j c h e r i n u m a m .C o m p r é u n a p i p a p a r a r e g a l a r a m i a b u e l o .

Piscina Muxanib’äl (r)m u x - a n - i - b ’ä l.R . V. A P. V T . S u f . I n s t .N a d a r - - - - - - - - - - - - - - - - -X k ä m r i a k ’a l c h i u p a m r i muxanib’äl.E l n i ñ o m u r i ó e n l a p i s c i n a .


106

56

Plato Kik’ilïk läq / leplïk läq / pla’t (p)L i k ’i l ï k l ä q .A d j . S u s t .P l a n o e s c u d i l l a .X u s i p a j o x i b ’ lik’ilïk läq r i w a n a b ’ c h i w e a r e c h i ’x i n k ’u l i ’k .M i h e r m a n a m e r e g a l ó t r e s p l a t o s c u a n d o m e c a s é .

Playa Uchi’palow ( r )u - c h i ’ p a l o w .3 s g . S u s t . S u s t .S u b o c a m a r.R i n u m i ’a l x b e ’ c h e w a ’k a t e m c h i uchi’palow.M i h i j a s e f u e a p a s e a r e n l a p l a y a .

Playera Upam atz’yaq. (n)u - p a m a t z ’y a q .3 s g . S u s t . S u s t .S u e s t ó m a g o c a m i s a .A m a q ’e l k u k o j upam atz’yaq r i a j t i jE l m a e s t r o s i e m p r e u s a p l a y e r a .

Polo Usut uwächulew (n)u - s u t u - w a c h - u l e w .3 s g . R . V. 3 s g . S u s t . S u s t .S u r o d a r s u f r e n t e t i e r r a .S i b ’a l ä j k ’a x t e w p a r i usut uwächulew.E n l o s p o l o s h a c e m u c h o f r í o .

Pólvora K’äjq’aq’ (n)k ä j - q ’a q ’.A d j . S u s t .P o l v o f u e g o .Xupo ro j uq’a b ’ ri ak’a l rum a l che ta j ïn kretz’a b ’ej ri k’äjq’aq’.E l n i ñ o s e q u e m ó l a m a n o p o r q u e e s t a b a j u g a n d oc o n l a p ó l v o r a .


107

57

Poporopo Pol (r)P o l . = S u s t a n t i v o .X u t i j b ’ï k r i pol r i a k ’a l k ’o k a n p a u w i ’ r i m e x a .E l n i ñ o c o m i ó l o s p o p o r o p o s q u e e s t a b a n s o b r e l a m e s a .

Portero Q’atäl potz’11 (n)q ’a t - ü l p o t z ’.R . V. A P. S u s t .O b s t u i r - - - - p e l o t a .R i X w a n k t o j i k a r e c h i ’ k e t z ’ä n c h e q’atül potz’.A J u a n l e p a g a n c u a n d o j u e g a c o m o p o r t e r o .

Poste Raqän k’a’mkaxq’aq’ (n)r - a q ä n k ’a ’m - k a x - q ’a q ’.3 s g . S u s t . S u s t . S u s t . S u s t .S u p i é p i t a e x t r a n g e r o f u e g o .O x k ’a l raqän k’a’mkaxq’aq’ x u j a c h a ’ j u n k o ’k c h ’i c h ’.U n c a m i ó n v i n o a d e j a r s e s e n t a p o s t e s p a r a e n e r g í ae l e t r i c a .

Potrero Awajilb’äl (n)a w a j - i l - b ’ä l.S u s t . A B S T . S u f . I n s t .A n i m a l - - - - - - - - - - -R i a c h i t a j ï n k e ’u y i t z ’ r i w a k ä x p a r i awajilb’äl.E l h o m b r e e s t á o r d e ñ a n d o l a s v a c a s e n e l p o t r e r o .

Pulmón Poror / pospo’y12 (r)P o r o r . = S u s t a n t i v o .A r e c h i ’ q a j e k ’ q u x l a b ’ k o p ä n p a q a poror.C u a n d o r e s p i r a m o s e l a i r e l l e g a a n u e s t r o s p u l m o n e s .

1 1 A p l í c a s e s o l a m e n t e a l p o r t e r o d e f u t b o l .1 2 S e t o m ó e n c u e n t a e n e s t e v o c a b u l a r i o p a r a c a m b i a r “U X L A B ’A L” q u e

c r e a d o l a A L M G , y a q u e p u l m ó n e s w o s o ’s q u e s e p u e d e e n c o n t r a r e n e lh a b l a d e l i d i o m a k ’i c h e ’.


108

58

Pulsera / brazalete Qulq’ab’ (n)U - q u l - q ’a b ’.3 s g . R . S u s t . R . S u s t .S u c u e l l o m a n oX u l o q ’ j u n u qulq’ab’ r i X w a n c h e r i a l i T o ’n .J u a n c o m p r ó u n b r a z a l e t e a P e t r o n a .

Rábano Kyeqichaq (n)k y e q - i c h a j .A d j . S u s t .R o j a h i e r b aS i b ’a l ä j ü t z r i kyeqichaj c h e r i q a k i k ’e l .E l r á b a n o e s m e j o r p a r a l a s a n g r e .

Recepcionista Ajk’ulul ula’ (n)a j - k ’u l - u l u l a ’.G e n t . R . V. A B S T . S u s t .- - - - - r e c i b i r - - - - - v i s i t a n t e .S i b ’a l ä j ü t z k i n w i l r i a l i ajk’ulul ula’ r e c h r i t i j o b ’ä l .M e g u s t ó m u c h o l a r e c e p c i o n i s t a d e l a e s c u e l a .

Remaches Päch’ (n)p ä c h ’ = O n o m a t o p e y i c o , p a r a b r o c h a r y c a m i s a .M a n x k i k o j t a r i päch’ r i q a t i t q a m a m c h e r i k a t z ’y a ’q .N u e s t r o s a n t e p a s a d o s n o u s a r o n r e m a c h e s a s u r o p a .

Remar Qab’sanem (r)q a b ’- s - a n - e m .R . V . C a u s . A P. G e r u n d .R i m a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R i w i x o q i l x u x i ’j r i b ’ a r e c h i ’ x q a m ä j r i qab’sanemc h e c h r i l a j j u k u b ’.M i e s p o s a s e a s u s t ó c u a n d o e m p e z a m o s a r e m a r l al a n c h a .


109

59

Remolacha Kik’ichaj (n)k i k ’- i c h a j .S u s t . S u s t .S a n g r e h i e r b aS i b ’a lä j j e ’l k t i j r i kik’ichaj.L a r e m o l a c h a e s m u y d e l i c i o s a .

Repello Uwaxan (n)u - w a - x a n .3 s g . R . S u s t . S u s t .S u f r e n t e a d o b e .B ’e n a q r i w a c h a j i l c h e u k o j i k uwaxan c h e r i r a c h o c hr i n u x i b ’a l .M i e s p o s o f u e a r e p e l l a r l a c a s a d e m i h e r m a n o .

Repuesto K’axwachb’äl (r)k ’a x w a c h - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .R e p r e s e n t a r - - - - - -B e n ä q r i t a t a ’ p a t i n i m i t c h e u t z u k u x i k j u nk’axwachb’äl r e c h r i u c h ’i c h ’.E l s e ñ o r f u é a l p u e b l o p a r a b u s c a r u n r e p u e s t o p a r as u c a r r o .

Rociador (Spray) Chikb’äl ja’ / sutz’b’äl ja (n)C h i k - b ’ä l j a ’.R . V . s u f . I n s t . S u s t .R o c i a r - - - - a g u a .T a j ï n k u t z ’a j r i j r i u c h ’i c h ’ r i K e l r u k ’ j u n chikb’älja’.M i g u e l e s t á p i n t a n d o s u c a r r o c o n e l r o c i a d o r .


110

50

Rosca13 Jat’ichopib’äl (n)j a t ’- i - c h o p - i - b ’ä l.R . V. V T. A d j . V T . S u f . I n s t .A p r e t a r - - - - a f l o j a r - - - - - - - - - - -X j a r r i ujat’ichopib’äl r i l i m e ’t r u m a l r i ’ m a n k a t z ’a p i ’t ä j t a c h ï k .S e g a s t ó l a r o s c a d e l e n v a s e p o r e s o y a n o s e c i e r r a .

Rueda Sete’t (n)S e t - e ’t.R . V . R . V .R o d a r r o d a r.K ’o w a q i b ’ u sete’t r i k o ’k c h ’i c h ’.E l c a m i ó n t i e n e s e i s r u e d a s .

Sala de belleza Suk’b’äl ib’ (n)s u k ’- b ’ä l i b ’.R . V. S u f . I n s t . R e f l .A r r e g l a r - - - - - - - - - - - -K a ’i b ’ suk’b’äl ib’ u k o j o m r i w a n a b ’ p a r i t i n i m i tQ ’u ’m a r k a j .M i h e r m a n a t i e n e d o s s a l a d e b e l l e z a e n S a n t a C r u zd e l Q u i c h é .

Salero K’olb’äl atz’am (r)k ’o l - b ’ä l a t z ’a m .R . V. S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - s a l .X u p a x i j r i k’olb’äl atz’am r i a l i T o ’n .A n t o n i a q u e b r ó e l s a l e r o .

1 3 S u n e o l o g i s m o s e r e f i e r e ú n i c a m e n t e a l a p a r t e h e l i c o i d a l d e s u t o r n i l l o ot u e r c a .


111

5!

Salvavidas K’olb’äl kaq’iq’ (n)k ’o l - b ’ä l k a q ’iq ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - a í r e .X u k ’a m b ’ï k r i k’olb’äl kaq’iq’ r i w a l r e c h k u t i j o jr i b ’ c h e m u x a n e n .M i h i j o s e l l e v ó e l s a l v a v i d a s p a r a p r a c t i c a r l a n a t a c i ó n .

Sercha Xekalb’äl atz’yaq (n)x e k - a l - b ’ä l a t z ’y a qR . A d j . A P. S u f . I n s t . s u s t .C o l g a r - - - - - - - - - - - - - - r o p a .E k ’a k ’ l e xekalb’äl atz’yaq.S o n n u e v a s l a s s e r c h a s .

Serrucho/sierra/ motosierra Ramib’äl che’ (n)r a m - i - b ’ä l c h e ’.R . V . V . T . s u f . I n s t . S u s t .C o r t a r - - - - - - - - - - m a d e r a .C h i ’ k a b ’a n j u n c h ’a t r a j a w a x i k k k o j r i ramib’äl che’.C u a n d o f a b r i c a s u n a c a m a d e b e s u s a r e l s e r r u c h o .

Servicio sanitario B’anb’äl chuluj (n)b ’a n - b ’ä l c h u l u j .R . V . s u f . I n s t . s u s t .H a c e r - - - - - - - - - o r i n a r .R a j a w a x i k q ä s k a c h ’a j r i b’anb’äl chuluj, r e c h m a nk i r a q t a r i y a ’b ’i l .P a r a q u e n o s e e n f e r m e n e s n e c e s a r i o l i m p i a r e ls e r v i c i o s a n i t a r i o .

Sirena Ixöq kär (n)I x ö q k ä r.S u s t . S u s t .M u j e r s i r e n a .K k i t z i j o j r i w i n ä q c h e p a r i p a l ö w k ’o j u n ixöq kär.L a g e n t e c u e n t a q u e e n e l m a r h a y u n a s i r e n a .


112

5"

Sistema solar Ucholajil kaj (n)u - c h o l - a j - i l k a j .3 s g . R . V. T R . A B S T . S u s t .S u o r d e n a r - - - - - - - - c i e l oC h w e ’q a r e r i ucholajil kaj k i n t z i j o j c h i k e r i a k ’a l a b ’p a r i t i j o b ’ä l .M a ñ a n a h a b l a r é s o b r e s i s t e m a s o l a r a l o s n i ñ o s e nl a e s c u e l a .

Sobre K’oltaqb’äl wuj (n)k o l - t a q - b ’ä l w u j .R . V. R . V . S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r m a n d a r - - - - p a p e l .X i n t ä q b ’ï k j u n w a c h b ’ä l c h e r i a l i p a j u n k’oltaqb’älM a n d é u n a f o t o g r a f í a e n u n s o b r e a l a s e ñ o r i t a .

Sobrino Ikaq’ (r)i k a q ’. = S u s t a n t i v o .X i n s i p a j k e t z ’e b a ’l r i w ikaq’ p a a l a x i b ’ä l .L e s r e g a l é j u g u e t e s a m i s s o b r i n o s e n n a v i d a d .

Sofá Yub’tem (n)y u b ’- t e m .A d j . S u s t .S u a v e s i l l a .X w a r r i n u c h ’ c h i u p a m r i k ’a k ’ yub’tem.E l b e b é s e d u r m i ó e n e l n u e v o s o f á .

Soya Kinaq’ q’ayes (n)k a x l a ’n k i n ä q ’.S u s t . S u s t .E x t r a n j e r o f r i j o l .C h e w e j u n a b ’ r i ’ r i n u t a t x u t i k j u n k ’a m k a x l a ’nkinäq’.E s t e a ñ o m i p a p á s e m b r ó u n a c u e r d a d e s o y a .


113

5#

Suéter B’ukb’äl ib’ (n)b ’u k - b ’ä l i b ’.R . V. S u f . I n s t . R E F L .C o b i j a r - - - - - - - - - - - - - - -R i a l i L e ’n x u l o q ’ j o b ’ b’ukb’äl ib’ k e c h a l ä j t ä qr a l .M a g d a l e n a c o m p r ó c i n c o s u é t e r e s p a r a s u s h i j o s .

Taller de mecánica Suk’b’äl ch’ich’ (n)s u k ’- b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . S u f . L o c . s u s t .R e p a r a r - - - - - - c a r r o .Ta j ï n k u t i j o j r i b ’ c h e suk’b’äl ch’ich’ r i u k ’o j o l r i T e ’k .E l h i j o d e D i e g o e s t á e s t u d i a n d o m e c á n i c aa u t o m o t r i z .

Tanque14 Nimk’yaqb’äl (n)n i m - k ’y a q - b ’ä l .A d j . R . V . S u f . I n s t .G r a n d e - - - - - - - - - -M a n x k i k o j t a r i min k’yaqb’äl r i a j x i k ’ä y .L a g u e r r i l l a n o u s a r o n e l t a n q u e .

Tape (cinta adhesiva) Rab’arik nak’ab’äl (n)r a b ’a r i k n a k ’- b ’ä l.A d j . R . V . s u f . I n s t .A l a r g a d o p e g a r - - - - - -T a j ï n k i n t z u k u j r i rab’arik nak’ab’äl r e c h k i n n a k ’ j u nw u j c h i u c h i ’ r i j a .E s t o y b u s c a n d o l a c i n t a a d h e s i v a p a r a p e g a r u n p a p e le n l a p u e r t a .

1 4 S u n e o l o g i s m o s o l o s e r e f i e r e a l “t a n q u e d e c o m b a t e ”.


114

5$

Tarima Tak’alb’äl (r)t a k ’- a l - b ’ä l.A d j . A P. S u f . I n s t .P a r a r - - - - - - - - - - - - -K o n o j e l r i a j k o m ö n x k i r a q k i b ’ c h e u b ’a n i k r itak’alb’äl r e c h r i n i m a q ’i j .T o d a l a c o m u n i d a d s e r e u n i ó p a r a c o n s t r u i r l at a r i m a .

Tarjeta Sik’inb’äl wuj (n)s i k ’- i n - b ’ä l w u j .R . V . A . P. S u f . I n s t . S u s t .I n v i t a r - - - - - - - - - - - - - p a p e l .X b ’e r i K e l r a c h i ’l r i L e ’n c h e u k ’a m i k l ö q o k ’a lsik’inb’äl wuj.M i g u e l y M a g d a l e n a f u e r o n a t r a e r c i e n t a r j e t a s .

Tarjeta de crédito Wuj k’asb’äl (n)W u j k ’a s - b ’ä l .S u s t . R . V . S u f . I n s t .P a p e l p r e s t a r - - - - - - -X u t z ä q k a n r i wuj k’asb’äl r i q ’i n o m c h i u c h i ’ r i p a l o w .E l p o d i e n t e p e r d i ó l a t a r j e t a d e c r é d i t o e n l a p l a y a .

Tecla Nak’ab’äl tz’ib’.(n)N a k ’- a - b ’ä l t z ’ib ’.R . V . V . T . S u f . I n s t . S u s t .P e g a r - - - - - - - - - - - e s c r i t o .R i w a c h a j i l m a n k a n a w t ä j k u k o j r i nak’ab’äl tz’ib’r e c h l e k e m a t z i b ’.M i e s p o s o n o p u e d e u s a r l a s t e c l a s d e l a c o m p u t a d o r a .


115

5%

Tela / tejido. Kem15 (r)k e m = S u s t . = Te l a .A j k ’a y i l kem r i X e p .J o s é e s v e n d e d o r d e t e l a .

Tenedor Ixk’eqwab’äl (n)i x k ’e q w a - b ’ä l .S u s t . S u s t . S u f . I n s t .U ñ a c o m i d a - - - - - - -K ’a m a n ä q c h e r i m u ’s k u k o j r i ixk’eq wab’äl c h i ’ k w a ’ik .E l l a d i n o e s t á a c o s t u m b r a d o u t i l i z a r e l t e n e d o rc u a n d o c o m e .

Terminal Opanib’äl ch’ich’ (n)o p a n - i - b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . V . T . s u f . I n s t . s u s t .L l e g a r - - - - - - - - - - - - - - c a r r o .R i y e ’m u m i ’a l r i t a t a ’ p a r opanib’äl ch’ich’.E l s e ñ o r e s p e r a s u h i j a e n l a t e r m i n a l .

Tienda Laj K’ayib’äl (n)L a j K ’a y - i j .A d v . S u b s t . T R .P e q u e ñ o . t i e n d a - - - -K ’o j u n laj uk’ayij r i M a x p a n ï m t i n a m i t .To m á s t i e n e u n a t i e n d a g r a n d e e n l a c a p i t a l .

Títere Kojala’s (n)Y o j - a l a ’s .A d j . S u s t .F l o j o m u ñ e c o ( a )K i n l o q ’ n a j u n yojala’s c h e n u m i ’a l .A m i h i j a l e c o m p r a r é u n t í t e r e .

1 5 T é r m i n o q u e s e u s a a c t u a l m e n t e p a r a d e n o m i n a r “T e j i d o ”, p e r o p a r a d e c i r“t e l a d e a r a ñ a ”, e s “u k e m a m ” p o r e s t a r a z ó n s e t o m o p a r a d e c i r t e l a .


116

5&

Toalla Chaqi’jb’äl /su’b’äl (n) -c h a q i ’j - b ’ä l .A d j . S u f . I n s t .S e c a r - - - - - - - - - - -X u t z a q k a n j u n k ’a k ’ chaqijsab’äl n u m i ’a l p a r i k ’a y i b ’ä lM i h i j a p e r d i ó u n a t o a l l a n u e v a e n e l m e r c a d o .

Toga K’ameqale’n atz’yaq (n)k ’a m - e q a l e ’n a t z ’y a q .R . V. S u s t . S u s t .R e c i b i r c a r g o r o p a .R i e k ’a k ’ t ä q a j t i j x k i k ö j r i kaxla’n atz’yaq.L o s m a e s t r o s n u e v o s u s a r o n l a t o g a .

Tornillo Ch’ilim ch’ich’ (n)c h ’i l - i m c h ’i c h ’R . V. P E R F. S u s t .r o s c a r - - - - - c a r r o .R i t z ’a la m x n a k ’ r u k ’ r i ch’ilim ch’ich’.L a m a d e r a f u e p e g a d a c o n t o r n i l l o s .

Torre Ilb’äl näj (n)i l - b ’ä l n ä j -R . V . S u f . L o c . A d v.V e r - - - - - - l e j o s .C h i u t z a l r i n ï m t y o x j a r e c h Q ’u ’m a r k a j k ’o j u n ilb’äl näj.A l a p a r d e l a c a t e d r a l d e S a n t a C r u z s e e n c u e n t r au n a t o r r e .

Tostadora Wotz’otz’arb’äl (n)W o t z ’o t z ’- a r - b ’ä l .S u b s t . A P. S u f . I n s t .T o s t a d a - - - - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j w o t z ’o t z ’ r i w a k e l c h i u p a m r iwotz’otz’arb’äl.E s m u y t o s t a d a e l t a m a l q u e s a l e e n l a t o s t a d o r a .


117

5/

Trampa Lajab’ (r)l a j a b ’. = S u s t a n t i v o .X u c h ä p j u n c h ’o k r i n u k ’o j o l r u k ’ r i lajab’.M i h i j o a t r a p ó u n s a n a t e c o n l a t r a m p a .

Trapeador Su’b’äl upajas u ’- b ’a l u - p a - j aR . V . S u f . I n s t . 3 s g . R . S u s t . S u s t .L i m p i a r - - - - s u e s t ó m a g o c a s a .P a x o ’l t ä q b ’e k u k ’i j m e s b ’ä l c h i ’l su’b’al upaja r i a k ’a l .E l n i ñ o v e n d e e s c o b a s y t r a p e a d o r e s e n l a s c a l l e s .

Trigo Triko (p)t r i k o . = s u s t a n t i v o .M a n k k i t i k t a r i triko r i a j k ’i c h e ’.L o s q u i c h e l e n s e s n o s i e m b r a n t r i g o .

Trofeo Na’tab’äl ch’akanikn a ’t - a - b ’ä l c h ’a k - a n - i k .S u s t . V T . S u f . I n s t . R . V . A P. C a t e g .R e c u e r d o - - - - - - - - - - t r a b a j a r - - - - - - - - - -K ’a x x u n a ’ r i w a c h a j i l m a n x u c h ’e k t a r i na’tab’älch’akanik.M i e s p o s o s e e n t r i s t e c i ó p o r n o g a n a r e l t r o f e o .

Trompeta Kaxla’n su’ (n)k a x l a ’n s u ’.K k o j r i kaxla’n su’ c h e r i q ’o j o m a n i k .E n l a m ú s i c a s e u s a l a t r o m p e t a .

Túmulos Uq’e’t b’e (n)u - q ’e ’t b ’e .3 s g . S u s t . S u s t .S u z u r c o c a m i n o .K ’o uq’e’t b’e c h i u w ä c h r i t i j o n b ’ä l r e c h n o j i m k e q ’ä xr i c h ’i c h ’.E n f r e n t e d e l a e s c u e l a h a y t ú m u l o s p a r a q u e p a s e nd e s p a c i o l o s c a r r o s .


118

5(

Vajilla Xoltäl jastäq (n)x o l t - ä l j a s t ä q .R . A d j . S u f . S u s t .V a r i a d o - - - - c o s a s .A r e c h i ’ x i n k ’i s n u j u n a b ’, r i w a n a b ’ x u s i p a j j u n xoltäljastäq c h i w e .C u a n d o c u m p l í a ñ o s m i h e r m a n a m e r e g a l ó u n a v a j i l l a .

Vapor Sosöt (r) sosotik / b’uqs o s ö t . = S u s t a n t i v o = V a p o r.Ksosöt r i s u b ’, r u m a l c h e m a q ’i n .E l t a m a l s a c a v a p o r p o r q u e e s t á c a l i e n t e .

Vaso /taza Qumab’äl ja’ / tijb’äl ja’ (r)q u m - u - b ’ä l j a ’.R . V . V . T . S u f . I n s t . S u s t .B e b e r - - - - - - - - - - - - - a g u a .K a ’i b ’ qumab’äl ja’ x i n q u m u j a r e c h i ’ x i n t o ’t a j c h e c hr i t o q ’o w a n i m .C u a n d o d e j é d e c o r r e r t o m é d o s v a s o s d e a g u a .

Vejiga urinaria Punpu’x16 (r)p u n p u ’x . = S u s t a n t i v o .Punpu’x u b ’i ’ r i k u m o l w i r i b ’ r i c h u l a j .V e j i g a u r i n a r i a s e l l a m a e n d o n d e s e j u n t a l a o r i n a .

Ventana Ukayib’äl ja (n) / b’itok ®u - k a y - i - b ’ä l j a .3 s g . R . V . V . T . S u f . I n s t . S u s t .S u m i r a r - - - - - - - - - - - - c a s a .R i a l a x ä q p a ukayib’äl ja k u c h ’a b ’e j w i r i a l i .E l j o v e n s ó l o e n l a v e n t a n a l e h a b l a a l a s e ñ o r i t a .

1 6 P a r t e d e l c u e r p o h u m a n o . V e j i g a h u m a n a .


119

Verduras Ichaj (r)I c h a j = s u s t a n t i v o .R i q a w i n a q a j k ’i c h e ’ m a n k k i t i k t a r i j e ’ t ä q ichaj.N u e s t r a g e n t e d e l Q u i c h é n o s i e m b r a n v e r d u r a s .

Vereda Ramb’äl b’e / q’atb’äl b’e / lajb’e (r)r a m - b ’ä l b ’e .R . V . S u f . I n s t . s u s t .C o r t a r - - - - c a m i n o .O j e r t z i j x ä q x ü w ramb’äl b’e k ’o l i k .A n t e s ú n i c a m e n t e e x i s t í a n v e r e d a s .

Violín Qitz’aq’ojomb’äl (n)q i t z ’- a - q ’o j o m - b ’ä l.O n o m a t . V T . S u s t . - - - - -- - - - - - - - - - - - - - i n s t r u m e n t o - - -P a r i n i m a q ’i j x e q ’o j o m ä n r u k ’ r i qitz’aq’ojomb’äl.E n l a f i e s t a t o c a r o n m ú s i c a c o n v i o l í n .

Vitrina K’utb’äl jastäq (n)k ’u t - b ’ä l j a s t ä qR . V . S u f . I n s t . S u s t .M o s t r a r - - - - - - - c o s a s .K ’o j u n ü t z k a m x a ’ x i n w i l k a n ö q p a j u n kutb’äl jastäq.E n u n a v i t r i n a v i u n a c a m i s a b o n i t a .

Yeso Saqkab’ tz’ib’ab’äl (n)s a q - k a b ’ t z ’i b ’- a - b ’ä l.A d j . A d j . R . V / s . V T . S u f . I n s t .B l a n c o d u l c e e s c r i b i r - - - - - - - - - -T a j ï n k u b ’ä n j u n w a c h b ’ä l r i X w a n r u k ’ r i saqkab’tz’ib’ab’äl.J u a n e s t á d i b u j a n d o u n a i m a g e n c o n y e s o .

5)


120

6=

Yoyo Sirkaqiq’ etz’ab’a’l (n)s i r - k a q i q ’ e t z ’a b ’a ’l.O n o m a t . S u s t . S u s t .- - - - - - - - - v i e n t o j u g u e n t e . X u s i p a j j u j u n t ä q sirkaqiq’ etz’ab’a’l r i a j t i j c h i k e c hr i a k ’a l a b ’.E l m a e s t r o l e s r e g a l ó u n y o y o a c a d a n i ñ o .

Yunque Ch’ayb’äl ch’ich’ (r)C h ’a y - b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . S u f . I n s t . s u s t .P e g a r - - - - - - c a r r o .R a j w a x i k k a ’i b ’ w a c h i ’l r e c h k i m k ’a m l ö q r i ch’ayb’älch’ich’.N e c e s i t o d o s c o m p a ñ e r o s p a r a l l e v a r e l y u n q u e .

Zafra Choyoj ajij (r)c h o y - o j a j i j .R .V . T R . S u s t .C o r t a r - - - - c a ñ a .R o n o j e l t ä q j u n a b ’ k b ’e r i n u t a t p a t a q ’a j c h e r i choyojajij.M i p a p á t o d o s l o s a ñ o s s e v a l a c o s t a p a r a l az a f r a .

Zoológico K’olb’äl awajchiköp. (n)k ’o l - b ’ä l a w ä j - c h i k ö p .R . V . S u f . I n s t . S u s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - - a n i m a l e s p á j a r o s .X e ’u k ’a m b ’ï k k o n o j e l r i t i j o x e l a b ’ r i a j t i j c h e r i l i k r ik’olb’äl awajib’chiköp.E l m a e s t r o l l e v ó a t o d o s l o s n i ñ o s p a r a v e r e l z o o l ó g i c o .


121

61


122

62


123

Nojib’äl

Tópico Cultural


124

64


125

65

Aborto Tzaqän alanïk (r)t z a q - ä n a l - a n - ï k .R . V . A P. R .V. A P. C a t e g .B o t a r - - - - e n g e n d r a r - - - - - - - - - - -R i i x ö q x u c h o m a j r i j r i u tzaqän alalnïk.L a m u j e r p e n s ó a b o r t a r.

Abuela Ati’t / noy (r)a t i ’t . = S u s t a n t i v o .X e b ’e r i n u m i ’a l c h e u t o ’i k r i r ati’t.M i h i j a s e f u e p a r a a y u d a r a s u a b u e l i t a .

Abuelo Mam / tanol (r)m a m . = S u s t a n t i v o .X e b ’e r i n u k ’o j o l c h e u k ’a m i k s i ’ r u k ’ r i u mam.M i h i j o s e f u e a t r a e r l e ñ a c o n s u a b u e l o .

Acción B’anowem (r)B ’a n - o w - e m .R . V. A P. A g e n t .H a c e r - - - - - - - - - - -S ib’alä j ü tz xr i l r i qa b’anowem r i k’a m a l b’e rech r i t i jonb’äl.E l d i r e c t o r d e l a e s c u e l a l e g u s t ó n u e s t r a s a c c i o n e s .

Acróbata Sak’äl atz’anem. (n)S a k ’- ä l e t z ’a n - e m .A d j . A P R . V. G e r u n d .F l e x i b l e - - - - j u g a r - - - - - -S i b ’a l ä j k ’i r i w i n ä q x k i i r i q k i b ’ c h e r i l i k r i Sak’äletz’anem.M u c h a g e n t e s e j u n t ó p a r a p r e s e n c i a r a l a c r ó b a t a .

Actriz / actor. Jalwachinel. (n)j a l w a c h - i n - e l .R .V . A P. A G E N T.I m i t a r - - - - - - - - - -K a y a ’ j u n s i p a n i k c h e r i ja lwachine l c h e r i q ä sk a n a w i k .L e d a n u n r e g a l o a l a a c t r i z q u e a c t ú a m e j o r.


126

66

Adolescencia Q’apöj. (r)q ’a p ö j . = S u s t a n t i v o .R i n a n t a t r a j a w a x i k k k i y a ’ p i x a b ’ c h i k e c h r i k a l k ’w a lr i e k ’o p a q’apoj i l .L o s p a d r e s d e f a m i l i a d e b e n o r i e n t a r a s u s h i j o s e nl a a d o l e s c e n c i a .

Adopción Ajalk’walib’äl. (r)a j - a l k ’w a l - i - b ’ä l.A G E N T . S u s t . V T . S u f . I n s t .- - - - - - - - h i j o - - - - - - - - - - -K a ’i b ’ a k ’a l a b ’ u b ’a n o m alk’walib’äl r i Po’x c h i k e c h .S e b a s t i á n h a a d o p t a d o d o s n i ñ o s .

Adulto Nik’aj winäq (r)n i k ’a j w i n ä q .A d v. S u s t .M i t a d p e r s o n a .X ä q x ü w c h e r i nik’aj winäq k u m a j o k a y a ’ w ek u n a b ’a l c h e r i ’.S o l o a l a d u l t o s e l e p u e d e d a r e s t a m e d i c i n a .

Alcancía Mulb’äl pwaq (n)M u l - b ’ä l p w a q .R . V . s u f . I n s t . S u s t .J u n t a r - - - - - - d i n e r oN im c h i k r i n u r a j i l i n k ’o l o m p a r i mulb’äl pwaq.Y a t e n g o m u c h o d i n e r o g u a r d a d o e n l a a l c a n c í a .

Alcoholismo Q’ab’arnaqil. (r)q ’a b ’a r - n a q - i l .S u s t . P E R F. A B S T.E b r i e d a d - - - - - - - - - -R i q’ab’arnaqil k e ’u k ’a m b ’i k e k ’i r i a c h i ’a b ’ p a r im e b ’a ’i l .E l a l c o h o l i s m o l l e v a a l a p o b r e z a a m u c h o s h o m b r e s .


127

67

Alfombra Upopil upaja. (n)U - p o p - i l u - p a - j a .3 s g . S u s t . A S B T. 3 s g . S u s t . S u s t .S u p e t a t e - - - - - s u d e n t r o c a s aU k o j o m upopil upaja r i P o ’x p a r a c h o c h .S e b a s t i á n h a a l f o m b r a d o s u c a s a .

Almuerzo Wa’im nik’ajq’ij. (n)W a ’- im n i k ’a j - q ’i j .S u s t . G E R U N D . A d v . S u s t .C o m i d a - - - - - - m i t a d d í aX i n s i k ’i j r i w a n a b ’ c h e r i wa’im nik’ajq’ij.M i h e r m a n a m e i n v i t ó a l a l m u e r z o .

Alpinismo B’inem juyub’ (n)b ’i n - e m j u y u b ’.R . V. G E R U N D . S u s t .c a m i n a r - - - - - - - - - m o n t a ñ a .R i o j e r t a q q a t i ’t q a m a m m a n x k e t a ’m a j t a u w a c h j a sr i ’ r i b’inem juyub’.N u e s t r o s a n t e p a s a d o s n o c o n o c i e r o n q u é e s e l a l p i n i s m o.

Alquiler Qajb’äl (r)q a j - b ’ä l.R . V. S u f . I n s t .P r e s t a r - - - - - -O x i b ’ i k ’ c h ï k m a n u t o j o m t a l e qajb’äl r e l e j a r i L u ’.P e d r o l l e v a t r e s m e s e s d e n o p a g a r e l a l q u i l e r d e l ac a s a .

Altar Ta’b’äl / tanb’äl / (r)Ta ’- b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .P e d i r - - - - - -Ta j ï n k u k o j k o t z ’i ’j r i A j q ’i j c h i u w a c h r i ta’b’äl.E l s a c e r d o t e m a y a e s t á o f r e c i e n d o c e r e m o n i a e n e l a l t a r .


128

68

Antepasado Ojer winäq (r) qaxe’ilO j e r w i n ä q .A d v. S u s t .A n t e s g e n t e .R i ojer winäq p a w e q a t i n a m i t a r e ’ r i m a y a b t ä q w i n ä q .E l a n t e p a s a d o e n n u e s t r o p u e b l o s o n l o s m a y a s .

Antiguo Ojer / naj tir (r)O j e r = A d v e r b i o .Ojer, m a n j e t w a ’ x k i b ’a n r i q a t i ’t q a m a m , p a c h a ’k a b ’a n r i k ’o j o l a b ’ k a m i k .A n t e s , n u e s t r o s a b u e l o s n o a c t u a r o n a s í , c o m o l o sj ó v e n e s a c t ú a n a h o r a .

Antorcha Telemq’aq’ (n)t e l - e m - q ’a q ’.R . V. G E R U N D . S u s t .L a v a n t a r - - - - - - f u e g o .Ta j ïn k i toq’ an im r i a k’a l a b ’ pa r i n im b ’e ruk’ ri telemq’aq’.L o s n i ñ o s e s t á n c o r r i e n d o e n l a c a r r e t e r a c o n l aa n t o r c h a .

Aplauso Paq’pa’q’ab’ (n)p a q ’- p a ’- q ’a b ’.R . V. R . V . S u s t .A p l a u d i r a p l a u d i r m a n oS i b ’a l a j e k ’i w i n ä q x k i paq’pa’q’ab’ a r e ch i’ x ink’is r i nutz i j .M u c h a s p e r s o n a s a p l a u d i e r o n c u a n d o t e r m i n é m i p l á t i c a .

Arco Jukujïk (r)j u k u j ï k . = S u b s t a n t i v o . ( a d j e t i v o - s u s t a n t i v o ) .Jukujïk u b ’a n i k r i q ’a ’m x b ’a n i k .L a c o n s t r u c c i ó n d e l p u e n t e e s e n f o r m a d e a r c o .


129

69

Arpa Ko’k q’ojomb’äl (n)k o ’k q ’o j o m b ’ä l .S u s t . S u s t .J a u l a m a r i m b a ( i n s t r u m e n t o ) .X x o j o w r i a l i a r e c h i ’ r i t a t a ’ x u q ’o j o m s a j r i k o ’kq’ojomb’äl.L a s e ñ o r i t a b a i l ó c u a n d o e l s e ñ o r t o c ó e l a r p a .

Artificial B’anom (r)b ’a n - o m .R . V . G E R U N D .H a c e r - - - - - -K ’o j u n k o t z ’i ’j b’anom c h i u w ä c h u m e x a r i a j t z ’i b ’.E n l a m e s a d e l a s e c r e t a r i a h a y u n a f l o r a r t i f i c i a l .

Artista Ajje’lal chak (n)a j - j e ’l - a l c h a k .A g e n t . A d j . A B S T . S u s t .- - - - - - b e l l o - - - - t r a b a j o .P a n i m a q ’i j e k ’i r i ajje’l chak x e p e t i k .E n l a f e r i a m u c h o s a r t i s t a s v i n i e r o n .

Ayuda mutua Q’uch (r)q ’u c h . = S u s t a n t i v oB ’e n ä q r i L u ’ c h e q’uch r u k ’ r i X w a n .P e d r o f u e a l a a y u d a m u t u a c o n J u a n .

Azafata Jachäl ktijowik. (n)J a c h - ä l k - t i j - o w - i k .R . V . A P. T / A . R . V. A P. C a t e g .R e p a r t i r - - - - - - - - - - c o m e r - - - - - - - - - - - -Ta j ï n k u t i j o j r i b ’ r i n u m i’a l c h e jachäl ktijowik j e l a ’p a u k ’u x a m a q ’.M i h i j a e s t á e s t u d i a n d o a z a f a t a e n l a c a p i t a l .


130

60

Balón pié Aqän potz’ (n)A q ä n p o t z ’.S u s t . S u s t .P i é p e l o t a .W a r a l p a w e P a x i l K a y a l a ’, a r e q ä s y a ’o m u q ’i j i l r iaqän potz’.A q u í e n G u a t e m a l a , s e p r á c t i c a m á s e l b a l o m p i é .

Baloncesto Chakäch potz’ (n)C h a k ä c h p o t z ’.S u s t . S u s t .C a n a s t a p e l o t a .W a r a l p a w e P a x i l K a y a l a ’, r i q ä s k e b ’a n o w r i chakächpotz’ a r e r i a l i t o m a b ’.E l b a l o n c e s t o a q u í e n G u a t e m a l a , e s m á s p r a c t i c a d op o r s e ñ o r i t a s .

Bandera Lakan (n)l a k a n . = S u s t a n t i v o .X e ’u t a q b ’i w a q i b ’ a k a l a b ’ r i a j t i j c h e u k ’a m i k r ilakan.E l m a e s t r o m a n d ó s e i s n i ñ o s a t r a e r l a b a n d e r a .

Baqueta Q’ojomb’äl (r)q ’o j o m - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .M a r i m b a - - - - - - - -K u k ’i j j u k ’u l a j q’ojomb’äl r i X w a n .J u a n v e n d e u n p a r d e b a q u e t a s .

Barajas Wuj etz’anemb’äl (n)w u j e t z ’- a n - e m - b ’ä l .S u s t . R . V . A P. G E R U N D . S u f . I n s t .P a p e l j u g a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -T a j ï n k k e t z a b ’e j r i wujetz’anemb’äl r i a l a b ’o m c h iu w a c h r i t i j o n b ’ä l .L o s j ó v e n e s e s t á j u g a n d o b a r a j a e n f r e n t e d e l ae s c u e l a .


131

6!

Barrilete Papelo’t. (n)P a p e l o’t . = S u s t a n t i v o .K e t z ’a b ’e j pape lo’t r i a k ’a l a b ’ p a t ä q m a j b ’ä ls a q ’i j .L o s n i ñ o s j u e g a n b a r r i l e t e e n l o s p r i n c i p i o s d ev e r a n o .

Bimestre Ka’ik’, (n)k a ’- i k ’.R . N ú m . S u s t .D o s m e s .X q a k ’i s ka’ik’ c h e r i q a t i j o n ï k , r u k ’ r i a j t i j .Y a t e r m i n a m o s u n b i m e s t r e d e l e s t u d i o c o n e lm a e s t r o .

Biografía Tzijonb’alil k’aslemal (n)t z i j - o n - b ’a l - i l k ’a s l e m a l .R . V. A P S u f . I n s t . A B S T . S u s t .P l a t i c a r - - - - - - - - - - - - - - - v i d a .T a j ï n k u t z u k u j tzijonb’alil uk’alemal r i a S ó c r a t e sr i M a x .T o m á s e s t á b u s c a n d o b i o g r a f í a d e S ó c r a t e s .

Blusa Ixatz’yaqb’äl. (n)i x - a t z ’y a q - b ’ä l .R . s u s t . s u s t . S u f . I n s t .M u j e r r o p a - - - - - - -S i b ’a l ä j j e ’l ï k r i l i k r i ixatz’yaqb’äl k e c h r i i x o q i b ’ p aQ ’u ’m a r k a j .E s m u y b o n i t a l a b l u s a q u e u t i l i z a n l a s m u j e r e s d eS a n t a C r u z d e l Q u i c h é .

Café Kape / kpe (p)k p e . = s u s t a n t i v o . K ’o w a q i b ’ u c h e ’a l kpe c h i u w a c h r i w a c h o c h .E n m i c a s a h a y s e i s m a t a s d e c a f é .


132

6"

Caldo Uwa’l rikil (r)u - w a ’l r i k i l .3 s g . S u s t . S u s t .S u c a l d o c o m i d a .R o n o j e l q ’i j k u t i j u k a l t o ä k ’ r i M a x .To m á s t o m a c a l d o d e p o l l o , t o d o s l o s d í a s .

Calendario Cholb’äl q’ij (n)C h o l - b ’ä l q ’i j .R . V. S u f . I n s t . S u s t .O r d e n a r - - - - - - - - - - - -X i n a l ä x p a r i q ’i j A j p u p a r i Mayab’ Cholq’ij.N a c í e n e l d í a A j p u e n e l c a l e n d a r i o m a y a .

Candela Kantela (p)k a n t e l a = S u s t a n t i v o .R i a j q ’i j t a j ï n k u k o j r i u k e n t e l a c h i u w a c hx u k u l b ’ä l .E l s a c e r d o t e m a y a e s t á c o l o c a n d o c a n d e l a e n e la l t a r .

Cantina K’ayb’äl tzam (n)k ’a y - b ’ä l t z a m .R . V . S u f . I n s t . S u s t .V e n d e r - - - - - l i c o r .X ä q a j i l a t ä l k a j b ’ä l k t o r r i kayb’äl tzam.S o n h o r a s c o n t a d a s s e h a b r e l a c a n t i n a .

Caricaturas Julum wachb’äl (n)j u l u m w a c h - b ’ä l .A d j . / V b . S u s t . S u f . I n s t .I n v e n t a r r o s t r o - - - - - -S i b ’a l ä j ü t z k k i l r i a k ’a la b ’ r i julum wachb’äl.A l o s n i ñ o s l e s g u s t a v e r l a s c a r i c a t u r a s .


133

6#

Carroza Wiqom ch’ich’ (n)w i q - o m c h ’i c h ’.R . V . P E R F. S u s t .A d o r n a r - - - - - c a r r o .N ï m x u s a c h r i a j t i j c h e r i wiqom ch’ich’ r e c h r i n i m a q ’i jj e l a ’ K ’i c h e ’.E l m a e s t r o g a s t ó m u c h o e n l a c a r r o z a d e l a f i e s t a d e lQ u i c h é .

Carruaje Chareb’äl (n)C h a r - e - b ’ä l.R . V. V T . S u f . I n s t .A r r a s t r a r - - - - - - - - - - -K u q ’o s i j j u n k l a w u x r i a c h i c h e r i chareb’äl.E l h o m b r e c l a v ó u n c l a v o a l c a r r u a j e .

Caseta Lajja k’ayib’äl (n)l a j - j a k a y - i - b ’ä l.A d v . S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .P e q u e ñ o c a s a v e n d e r - - - - - - - - - - -K k ’a y ï n r i u m i ’a l r i t a t T e k c h i u p a m j u n l ajja c h o c h .L a h i j a d e d o n D i e g o v e n d e e n u n a c a s e t a e n l a o r i l l ad e l c a m p o .

Católico Ajch’ab’äl (r)a j - c h ’a b ’ä l.A g e n t . S u s t .- - - - - - - o r a c i ó n .P a r i n u k o m o n , a r e s i b ’a l ä j e k ’i r i k o j o n e l a b ’ c h ik i w a c h r i ajch’ab’äl.E n m i c o m u n i d a d s o n m u c h o s l o s e v a n g é l i c o s q u el o s c a t ó l i c o s .


134

6$

Catre Ab’ ch’at (n)A b ’ c h ’a t .S u s t . S u s t .A m a c a c a m a .X i n l o q ’ j u n ab’ ch’at r e c h k i n k o j o a r e c h i ’ k i n b ’e r u k ’r i n u n o y .C o m p r é u n c a t r e p a r a u s a r c u a n d o v o y c o n m ia b u e l i t a .

Celo Pulputik (r) achixik (r)p u l p u t i k . = A d j e t i v o .k a b ’i s o n r i X w a n r u m a l r i r i x o q i l s i b ’a l ä j k a pulputik.J u a n e s t á t r i s t e p o r q u e s u e s p o s a e s m u y c e l o s a .

Cena Rexq’eqal wa’im (n)r e x - q ’e q - a l w a ’- i m .A d j . A d j . A B S T . S u s t . G E R U N D .V e r d e n e g r o - - - - - - - c o m i d a - - - - - - - -M a n x k i t i j t a r i rexq’eqal wa’im r i a k ’a l a b ’ iw ir.L o s n i ñ o s n o c e n a r o n a y e r.

Cerámica Kach’q’or jastäq. (n)k a c h ’- q ’o r j a s t ä q .S u s t . S u b s t . S u s t .C h i c l e m a s a c o s a s .Kach’q’oj jastäq l e b ’o’j .L a o l l a e s d e c e r á m i c a .

Cerbatana Wub’ (r)w u b ’ = S u b s t a n t i v o . ( a d j e t i v o - s u s t a n t i v o ) .R i A j p u c h i ’l r i I x b ’a l a n k e a r e r i wub’ x k i k o j o c h ek i k a m s a x i k r i c h i k ö p .A j p u e I x b a l a n q u é u s a r o n c e r b a t a n a p a r a c a z a r a v e s .


135

6%

Ceremonia Nimaq’ij17 (n)N i m - a - q ’i j .A d j . V .T . su s t .G r a n d e - - - d í a .A r e r i a j w a b ’ k a b ’a n o w r i nimaq’ij.E l a l c a l d e e s e l e n c a r g a d o d e l a c e r e m o n i a .

Ceremonia Maya Kotz’i’j (r)K o t z ’i ’j . = S u s t a n t i v o .T a j ï n k u k ö j j u n kotz’i’j r i a j q ’i j .E l A j q ’i ’j e s t á c e l e b r a n d o u n a c e r e m o n i a .

Ceremonia Religiosa Nimaq’ij xukulem mejelem (r)N i m - a - q ’i j x u k - u l - e m m e j - e l - e m .A d j . V T . S u s t . R . V . I P. P E R F. R . V . I P. P E R F.G r a n d e - - - - d í a a r r o d i l l a r - - - - - - - - - - i n c l i n a r - - - - -Q o n o j e l x u j k ’o j i ’ p a r i nimaq’ij xukalem mejelem.T o d o s e s t u v i m o s e n l a c e r e m o n i a r e l i g i o s a .

Científico Q’inom eta’manel (n)q ’i n - o m e t a ’m - a n - e l .A d j . P E R F. S u s t . A P. A G E N T.R i c o - - - - s a b i d u r í a - - - - - - - - -R i q ’inom e ta’mane l t a j ï n k u t z u k u j k ’a k ’ t ä qk u n a b ’ä l .E l c i e n t í f i c o e s t a b u s c a n d o n u e v a s m e d i c i n a .

Cocina B’anb’äl wa (r)b ’a n - b ’ä l w a .R . V . S u f . L o c . S u s t .H a c e r - - - - c o m i d a .R i L e ’n c h i ’l r i X p e r t a j ï n k e c h a k ü n p a r i b’anb’älwa.E l e n a e I s a b e l e s t á n t r a b a j a n d o e n l a c o c i n a .

1 7 E s t e n e o l o g i s m o e s a p l i c a b l e a l c o n c e p t o g e n e r a l .


136

6&

Colchón Pim kotz’b’äl (n)P i m k o t z ’- b ’ä l.A d j . A d j . / V . S u f . I n s t .G r u e s o c o s t a r - - - - - -M a n k r a j t a r i a k ’a l k a w a r i k r u m a l c h e w a r a l m a nk ’o t r i pim kotz’b’äl.E l n i ñ o n o q u i e r e d o r m i r p o r q u e a q u í n o h a y c o l c h ó n .

Colega Junamil (n)j u n a m - i l .A d j . A b s t .I g u a l - - - - - -R i w a c h i ’l a j c h a k i b ’ x i n k i t o ’ c h e u b ’a n i k r i n u c h a k .M i s c o l e g a s m e a y u d a r o n h a c e r m i t r a b a j o .

Comadre Komale (p)k o m a l e . = S u s t a n t i v o .Ta j ï n k a t z i j o n r i T o ’n r u k ’ r i u komale.P e t r o n a e s t á h a b l a n d o c o n s u c o m a d r e .

Comerciante Ajyiklob’18 (r)a j - y i k l o b ’.A G E N T . S u s t .- - - - - - - - c o m e r c i a n t e .S i b ’a l ä j p a q ä l k k ’a y ï n r i ajyiklob’.E l c o m e r c i a n t e v e n d e m u y c a r a l a s c o s a s .

Comercio Nïm k’ayib’äl (n)n ï m k ’a y - i - b ’ä l.A d j . S u s t . V . T . S u f . I n s t .G r a n d e v e n t a - - - - - - - - - - - -N u e s t r o s a n t e p a s a d o s n o c o n o c i e r o n e l c o m e r c i op o r q u e p r a c t i c a r o n e l t r u e q u e .

1 8 P e r s o n a q u e c o m p r a c u a l q u i e r c o s a e n e l m e r c a d o p a r a r e v e n d e r l a s .


137

6/

Cómico Yaköl tze’. (n)Ya k - ö l t z e ’.R . V. A P. A d j .L e v a n t a r - - - - r i s aR i a k ’a l a b ’ ü t z k k i n a ’ u y a ’i k r u t z i l u w ä c h r i yaköl tze’.A l o s n i ñ o s l e s g u s t a n s a l u d a r a l c ó m i c o .

Comité Patanelab’. (n)p a t a n - e l - a b ’.S u b s t . A G E N T . P L .S e r v i c i o - - - - - - - - - - - - - -X u m u l i j k o n o j e l r i w i n ä q r e c h r i k o m ö n r i patanelab’.E l c o m i t é c o n v o c ó a t o d a l a g e n t e d e l a c o m u n i d a d .

Compadre Kompale (p)K o m p a l e = S u s t a n t i v oTa j ï n k a t z i j ö n r i X w a n r u k ’ r i u kompale.J u a n e s t á h a b l a n d o c o n s u c o m p a d r e .

Compadres (por casamiento de los hijos) Achi’lib’ (r)a c h i ’l i b ’.S u b s t . R e f l e .C o m p a ñ e r o - - - - - -M a n k r a j t a c h i c r i c h u c h u ’ k u c h ’a b ’e j r i r achi’l ib’r u m a l c h e r i r a l i b ’ s i b ’a l a j k ’a ’n .L a s e ñ o r a n o q u i e r e s a l u d a r a s u c o m a d r e p o r q u es u n u e r a e s m u y e n o j a d a .

Concierto Q’ojomanem. (n)Q ’o j o m - a n - e m .S u s t . A P. G E R U N D .M a r i m b a - - - - - - - - - - - -P a r i n i m a q ’i j r e c h C h i ’u w ila , o x i b ’ q ’i j k ’o q’ojomanem.E n l a f i e s t a d e C h i c h i c a s t e n a n g o h a y t r e s d í a s d ec o n c i e r t o .


138

6(

Confesión Soloj ib’. (r)s o l - o j i b ’.R . V. T R . R e f l .D e s a t a r - - - - - - - - - -J a c h ï n t ä q k i r a q k i y a b ’i l r u m a l e ’a j m a k i b ’ r a j a w a x i kk i b ’a n r i soloj ib’ c h i u w a c h j u n a j q ’i j .L o s q u e s e e n f e r m a p o r a l g u n a f a l t a , d e b e n h a c e r l ac o n f e s i ó n a n t e u n s a c e r d o t e m a y a .

Consenso Junam chomanik (n)j u n a m c h o m - a n - i k .A d j . R . V. A P. C a t e g .I g u a l p e n s a r - - - - - - - - -S i b ’a lä j n ïm upa t än r i junam chomanik p a j u n r a q b ’ä l i b’.E n u n a r e u n i ó n e s i m p o r t a n t e e l c o n s e n s o .

Consulta Uta’ik (n)u - t a ’- i k .3 s g . R . V. C a t e g .S u p e d i r - - - - - - - - - - -A l i , l a k ’o uta’ik c h a n i m ?¿ S e ñ o r i t a , h a y c o n s u l t a h o y ?

Convite Kaxla’n pa’tzka’r. (n)k a x l a ’n p a ’t z k a ’r.S u b s t . A d j .E x t r a n j e r o a l b o r o t oTa k ’a l r i a l i c h e k i t z u ’ik r i kaxla’n pa’tzka’r p a r i n i m a q ’i j .L a s e ñ o r i t a e s t á p a r a d a p a r a o b s e r v a r e l c o n v i t e e nl a f i e s t a .

Cooperativa Kachujib’äl (n)k a c h u j - i - b ’ä l .S u s t . V . T . S u f . I n s t .C o o p e r a c i ó n - - - - - - - - -P a r i k ’a y i b ’ä l r e ch r i kuchujib’äl q a j n ä q n a r a j i l r i j a s t ä q .E n l a t i e n d a d e l a c o o p e r a t i v a l a s c o s a s s o n b a r a t a s .


139

6)

Coro Komon b’ixonïk19 (n)k o m o n b ’i x o n ï k .S u s t . V b .G r u p o c a n t a rX ü w r i komon b’ixonïk x k i b ’a n r i a k ’a l a b ’ r u k ’ r i a j t i jp a r i t i j o n b ’ä l .L o s n i ñ o s e n l a e s c u e l a s o l o c a n t a r o n e l c o r o c o n e l m a e s t r o .

Correo Taqb’äl uqxa’n (n)Ta q - b ’ä l u q x a ’n .R . V . S u f . I n s t . S u s t .E n v i a r - - - - - - - - m a n d a d o .R i a k ’a l r u k ’a ’m b ’ï k j u n u q x a ’n p a r i taqb’äl uqxa’n.E l n i ñ o l l e v a u n e n v í o e n e l c o r r e o .

Costumbre Naq’talil (r)n a q ’t - a l - i l .A d j . A P. A B S T.C o s t u m b r e - - - - - - - -K u k ’a s l e m a j r i naq’talil k e c h r i q a t i ’t q a m a m r i n u t a t .M i p a p á p r á c t i c a l a s c o s t u m b r e d e n u e s t r o s a b u e l o s .

Creencia Kojonb’äl (r)k o j - o n - b ’ä l.R .V . A P. S u f . I n s t .C r e e r - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j n ï m u b ’a n t a j i k r i k i kojon i k r i q a t i ’t q a m a m .L a c r e e n c i a d e n u e s t r o s a n t e p a s a d o s e s m u y i m p o r t a n t e .

Cremación Chajinsanem (n)c h a j - i n - s - a n - e m .R .V . A P. C a u s . A P. G E R U N D .C u i d a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -M a n k k a j t a r i q a w i n a q m a y i b ’ k b ’a n r i chajinsanemc h i k e r i q a m i n a q i b ’.N u e s t r a g e n t e m a y a n o q u i e r e q u e s e p r a c t i q u e l ac r e m a c i ó n a l o s m u e r t o s .

1 9 E s t e n e o l o g i s m o s o l o s e p u e d e a p l i c a r a l a p a r t e d e l a p i e z a m u s i c a l q u e s ec a n t a e n c o m ú n .


140

7=

Cruz Xalq’at. (n)x a l q ’a t . = R a í z v e r b a l ; c r u z a r.P a w e q a t i n a m i t Q ’u ’m a r k a j e k ’i b ’e xa lq’atu b ’a n i k .E n S a n t a C r u z d e l Q u i c h é , h a y m u c h o s c a m i n o s e nf o r m a d e r c r u z .H a c e m u c h o t i e m p o l o s l a d r o n e s l o s m a t a n e nc r u z .

Cultura20 Wokaj k’aslemal(n)W o k a j K ’a s l e m a l .S u s t . S u s t .F o r m a v i d a .K’o kaj i b ’ u k ’u ’x n o ’j i b ’ä l p a P a x i l K a y a l a ’.E n G u a t e m a l a h a y c u a t r o c u l t u r a s .

Danza Je’lxojoj (r)j e ’l - x o j - o j .S u b s t . R . V. T R .A d m i r a b l e b a i l e . - - - -R i a j q ’i j a b ’ x i k i b ’a n j u n je’lxojoj c h i ’ x k ’i s u k o j i k r ik o t z ’i ’j .L o s s a c e r d o t e s m a y a s h i c i e r o n u n a d a n z a c u a n d o s et e r m i n ó d e o f r e c e r l a c e r e m o n i a .

Delicado Yich’ (r)y i c h ’ = A d j e t i v o .S i b ’a l ä j yich’ r i a j t i j a r e u b ’e l a ’ m a n x r a j t a j x u t i ju w a c h i u w a c h r i t a q ’a j .E l p r o f e s o r e s m u y d e l i c a d o p o r e s o n o q u i s o c o m e re n e l c a m p o .

2 0 T r a d u c i d o a l c a s t e l l a n o f o r m a v i d a , d e b i d o q u e d e n t r o d e l a c u l t u r a m a y aa l a p l i c a r l o s e r e f i e r e a l a d i v e r s i d a d d e v a l o r e s e s p i r i t u a l e s , m o r a l e s ,e c o n o m i c a s , s o c i a l e s , e t c .


141

71

Deporte Choletz’anem. (n)c h o l - e t z ’a n - e m .R . V. R . V. G E R U N D .O r d e n a r j u g a r - - - - - - - - -A r e ü t z k k e t z ’a b ’e j r i choletz’anem r i k ’o j o l a b ’ r e c he u t z a l ä j t ä q w i n ä q .E s m e j o r q u e l o s j ó v e n e s p r á c t i c a n e l d e p o r t e p a r aq u e s e a n b u e n a s p e r s o n a s .

Desayuno Aq’ab’il wa’im. (n)a q ’a b ’- i l w a ’- i m .S u b s t . A B S T . S u s t . G E R U N D .M a ñ a n a - - - - - c o m i d a - - - - - -Q o n o j e l ü j u j s i k ’t a j e l c h e r i aq’ab’il wa’im c h i u w a c hr a c h o c h r i n u t a t .T o d o s e s t a m o s i n v i t a d o s a l d e s a y u n o e n l a c a s a d em i p a d r e .

Descendiente Ija’il (r)i j a ’- i l .S u s t . A B S T .S e m i l l a - - - - - -E r ija’il r e c h r i t i n i m i t m a y a b ’ r i a j t z ’u t u j i l .l o s t z ’u t u j i l e s s o n d e s c e n d i e n t e s d e l p u e b l o m a y a .

Desfile Cholb’inem (n)c h o l - b ’i n - e m .R . V. R . V . G E R U N D .O r d e n a r c a m i n a r - - - - - -X e b ’e s i b ’a l ä j w i n ä q c h e r i l i k r i cholb’inem p a r in i m a q ’i j .M u c h a g e n t e f u e a v e r e l d e s f i l e d e l a f i e s t a .


142

72

Destino Wäch q’ij (r)w ä c h q ’i j .S u s t . S u s t .F r e n t e d í a .X u b ’i j r i a j q ’i j c h e r i n u n a n c h e r i u wach uq’ij a r e ü t zc h e r i i y o m .E l S a c e r d o t e M a y a , d i j o q u e m i m a m á e s t á d e s t i n a d ap a r a h a c e r c o m a d r o n a .

Dialecto Jaljoj tzij (n)J a l - j o j - t z i j .R . V . T R . S u s t .C a m b i a r - - - - p a l a b r a .E k ’i jaljoj tzij e k ’o p a k a x l a ’n t z i j .E n e l c a s t e l l a n o h a y m u c h o s d i a l e c t o s .

Dieta Chatäl wa’im. (n)c h a t - ä l w a ’- i m .R . V . A P. S u s t . G E R U N D .S e l e c c i o n a r . - - - c o m i d a - - - - -X u b ’i j r i a j k u n c h i a w e s u r i chatäl wa’im r u k ’ w ek u n a b ’ä l r i ’.E l d o c t o r l e e x p l i c ó c u á l e s d i e t a d e e s t am e d i c i n a .

Diluvio Chojjäb’ (n)c h o j - j ä b ’.O n o m a t . S u s t .R u i d o l l u v i a .P a r i k ’a y i b ’ä l , k ’o j u n k o j o n e l k u r a q u c h i ’ c h eu t z i j o x i k r i chojjab’.E n e l m e r c a d o u n e v a n g é l i c o e s t a b a p r e d i c a n d o e ld i l u v i o e n v o z a l t a .


143

73

Dirigente Ajxe’el21 (r)a j - x e ’e l .A G E N T . S u s t .- - - - - - d i r i g e n t e .S i b ’a l ä j e k ’i r a c h i ’l r i ajxe’el x i n r i q o c h e w e n i m a q ’i j r i’.E l d i r i g e n t e d e l a f i e s t a e n c o n t r ó m u c h o s c o l a b o r a d o r e sp a r a e s t a f i e s t a .

Divorcio Jachïk ib’. (r)j a c h - ï k i b ’R .V . C a t e g . R e c i p .D i v i d i r - - - - - - - - - - -R i K e l x u t a ’ r i jachïk ib’ c h e r i x o q i l , r u m a l c h e x u r i qc h i j u n i x ö q .

Dramatización Uwinaqirsaxik b’antajinaq. (n)u - w i n a q - i r - s - a x - i k b ’a n - t a j - i - n a q .3 s g . S u s t . A P. C a u s . A P. C a t e g . R . V. T R . V . T . P E R F.S u p e r s o n a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - h a c e r - - - - - - - - - - - - -X k i k ’u t j u n uwinaqirsaxik b’antajinaq r i a k ’a l a b ’ r e c hr i t i j o b ’ä l .L o s n i ñ o s d e l a e s c u e l a p r e s e n t a r o n u n a d r a m a t i z a c i ó n .M i g u e l p i d i ó d i v o r c i o a s u e s p o s a , p o r q u e c o n s i g u i óo t r a m u j e r.

Droga Kumb’alil. (n)k u m b ’a l - i l .S u s t . A B S T .M e d i c i n a - - - - - -X u b ’a l k a t i j r i b ’ r i X w a n r u k ’ r i u c h ’i c h ’ r u m a l c h ex q ’a t ä n u w i ’ r i kumb’alil x u t i j o .J u a n s e v o l c ó c o n s u c a r r o p o r q u e c o n s u m i óe x a g e r a d a m e n t e l a d r o g a .

2 1 F u n d a d o r y d i r i g e n t e d e u n a a c t i v i d a d c u l t u r a l c o m o b a i l e s d e l a s f i e s t a s ycohe t e r i a .


144

74

Emisor Ajtzij (n)A j - t z i j .A G E N T . S u s t .- - - - - - - - p a l a b r a .P a r i t z i j o n e m , r i k c h a w i k u b ’i ajtzij , r i k a t o w r i t z i ju b ’i a j t a ’l t z i j .E n l a c o m u n i c a c i ó n e l q u e h a b l a s e l l a m a e m i s o r ; e lq u e e s c u c h a s e l l a m a r e c e p t o r.

Entrenador Suk’b’anel etz’anel (n)S u k ’- b ’a n - e l e t z ’a n - e l .R . V. R . V. A G E N T. R .V . A G E N T.C o r r e g i r h a c e r - - - - - - - j u g a r - - - - - - -N i m k u c h ’ek r i suk’anel etz’anel ch i k iwach r i a j e t z’e n e l a b ’.E l e n t r e n a d o r g a n a m u c h o q u e l o s j u g a d o r e s .

Escolta Achi’lanel. (n)a c h i ’l - a n - e l .S u b s t . A P. A G E N T.C o m p a ñ e r o - - - - - - - - - - -Achi’lanel r i r a l r i n a n K ’e l p a r i t i j o n b ’ä l .E l h i j o d e d o ñ a M i c a e l a e s e s c o l t a e n l a e s c u e l a .

Escudo Tob’äl k’aslemal.To - b ’ä l k ’a s l e m a l .R . V . S u f . I n s t . S u s t .A y u d a r - - - - - v i d a .R i n a b ’e t ä q w i n ä q x k i k o j r i c h ’o’j r i tob’äl k’aslemal.N u e s t r o s a n t e p a s a d o s u t i l i z a r o n e n l a s g u e r r a s e l e s c u d o .

Escultor Ajtolöl wachb’äla j - t a l - ö l w a c h - b ’ä l.A G E N T . R . V . A P. S u s t . S u f . I n s t .- - - - - - - - - e s c u l p i r - - - - - r o s t r o - - - - - - - -X b ’e r i ajtalöl wachb’äl p a r i n i m a q ’i j .E l e s c u l t o r f u e a l a f i e s t a .


145

75

Espada Jisch’ich’ (n)j i s - c h ’i c h ’.A d j . S u s t .P u n t i a g u d o m e t a l .X i n w i l j u n a j x a j o j x o l b ’e r u k ’a m j u n jisach’ich’.E n l a c a l l e v i u n b a i l a d o r c o n u n a e s p a d a .

Espanto Sub’anel (r)s u b ’- a n - e l .R . V. A P. A G E N T.E n v o l v e r - - - - - - - - - - - - - - - -Sub’anel r i a c h i r i K e l .M i g u e l e s u n h o m b r e q u e e s p a n t a .

Espíritu Uxlab’äl (r)U x l a b ’- a l .S u s t . A B S T .O x í g e n o - - - - - -R e c h uxlab’äl r i l o q ’l ä j k o t z ’i’j k u k ö j r i a j q ’i j .L a c e r e m o n i a m a y a q u e o f r e c e e l s a c e r d o t e m a y a e sp a r a e l e s p í r i t u .

Estadio Kikb’äl (r)k i k - b ’ä l.S u s t . S u f . I n s t .P e l o t a - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j k r a j r i w a c h a l a l k a b ’e r u k ’ r i n u t a t p a kikb’äl.A m i h e r m a n o l e g u s t a i r a l e s t a d i o c o n m i p a p á .

Estampa Wachb’alil (n)w a c h - b ’a l - i l .S u s t . S u f . I n s t . A B S T.F r e n t e - - - - - - - - - - - - - -K ’o a k ’a l a b ’ t a j ï n k i s i p a j uwachb’alil r i k ’a k ’ a j w a bp a r i k ’a y i b ’ä l .E n e l m e r c a d o u n o s n i ñ o s e s t á n r e g a l a n d o e s t a m p a sd e l n u e v o a l c a l d e .


146

76

Etnia Tinimit b’anikil. (n)T i n i m i t b ’a n i k - i l .S u s t . R . V . A B S T .P u e b l o h a c e r - - - - -K a j i b ’ tinimit b’anikil e k ’o p a w e P a x i l k a y a l a ’.E n G u a t e m a l a h a y c u a t r o e t n i a s .

Evangélico Kojonel (r)k o j - o n - e l .R . V . A P. A G E N T.C r e e r - - - - - - - - - -R i e l a q ’o m a b ’ x e ’o k c h i u w a c h r a c h o c h r ikojonel.E n l a c a s a d e l e v a n g é l i c o e n t r a r o n l o s l a d r o n e s .

Extranjero Ajch’aqaja’. (n)a j - c h ’a q - a - j a ’.A G E N T . S u s t / a d j . V . T . s u s t .- - - - - - d e l o t r o l a d o - - - - a g u a .P a C h u w i l a s i b ’a l ä j e k ’i r i ajch’aqaja’ k e ’o p a n p a r ik ’a y i b ’ä l .E n e l m e r c a d o d e C h i c h i c a s t e n a n g o l l e g a n m u c h o se x t r a n j e r o s .

Extras Uwi’ (n)u - w i ’.3 s g . S u s t .S u C a b e l l oM a t a m x o p ä n r i C h e ’p c h i u w a c h r a c h o c h r u m a l c h ex u b ’a n n a k a n uwi’ c h a k .J o s e f a l l e g ó t a r d e e n s u c a s a p o r q u e s e q u e d ót r a b a j a n d o h o r a s e x t r a s .

Factura Uwujil loq’oj (n)u - w u j l o q ’- o j .3 s g . S u s t . R . V. T R .S u p a p e l c o m p r a r - - - -R a j a w a x i k r i uwujil loq’oj r e c h r i x a l o q ’o.E s n e c e s a r i o l a f a c t u r a d e l o q u e c o m p r a s t e .


147

77

Falda Kut uq (n)K u t u q .A d j . S u s t .C o r t o c o r t e .R i x n u ’l u k o j o m r i kut uq.L a l a d i n a t i e n e p u e s t o u n a f a l d a .

Familia Alaxik (r)a l a x - i k .R . V. C a t e g .e n g e n d r a r - - - - - - -R i W o k o m P a t e n e l a b ’ r e c h r i P a x i l K a y a l a ’ k k i w o kk i b ’ c h e u c h a j i x i k r i w i n ä q x u q u j e ’ r i alaxik.E l E s t a d o d e G u a t e m a l a s e o r g a n i z a p a r a p r o t e g e r al a p e r s o n a y a l a f a m i l i a .

Fecha Rajilb’äl (n)r - a j i l - b ’ä l.3 s g . R . V . S u f . I n s t .s u c o n t a r - - - - - -Q o n o j e j u j s i k ’t a l i k p a j u n raqab’äl i b ’ c h w e q r e c hq a c h ’i k ’ k a n r a j i l b ’ä l q ’i j r e c h n i m a q ’i j .T o d o s e s t a m o s i n v i t a d o s p a r a u n a r e u n i ó n m a ñ a n a ,p a r a f i j a r l a f e c h a d e l a f i e s t a .

Fecha Rajlab’äl q’ij. (n)R - a j l a - b ’ä l q ’i j .3 s g . R . V . S u f . I n s t . S u s t .S u c o n t a r - - - - s o l .P a r i rajlab’äl q’ij r e c h r i w a j x a q i b ’ b ’a t z , s i b ’a l a j j u nn i m l a ä j n i m a q ’i j .E n l a f e c h a d e w a j x a q i b ’ b ’a t z e s u n a f i e s t a m u y g r a n d e .

Feriado Chajim q’ij. (n)c h a j - i m q ’i j .R . V. P E R F. S u s t .C u i d a r - - - - - d í aR i chajim q’ij a r e r i ’ r i u x l a m e n k b ’a n p a t ä q r i c h a k .L o s d í a s d e f e r i a d o s o n l o s d e s c a n z o s q u e s e h a c e ne n l o s t r a b a j o s .


148

78

Fiambre Xolomwa (N)x o l - o m - w a .A d j . P E R F. S u s t .C a m b i a d a - - - - - c o m i d aX a q x i w r i m u ’s i b ’ r i q a s k i t i j o w r i xolemwa.G e n e r a l m e n t e s o l o l o s l a d i n o s l o s q u e c o m e n e lf i a m b r e .

Filmar K’olwachib’äl (n)k ’o l - w a c h - i - b ’ä l.R . V . S u s t . V . T . S u f . I n s t .G u a r d a r r o s t r o - - - - - - - - - - -T a j ï n k u b ’ä n j u n k’olwachib’äl r i X w a n c h e r ic h o l b ’i n e m .J u a n e s t á f i l m a n d o e l d e s f i l e .

Firma Juch’ b’i’. (n)j u c h ’- b ’i ’a j .R . V. S u s t .R a l l a r n o m b r e .S i b ’a l ä j e k ’i r i w i n ä q m a n k e t a ’m t ä j k k i b ’a n r ik i juch’b’i’a j .E x i s t e n m u c h a s p e r s o n a s q u e n o s a b e n h a c e r s uf i r m a .

Flecha Ch’a’p (n)c h ’a ’p . = V e r b o ( c o l o c a r / t r a b a r ) .X u k a m s a j r i m a s a t r i X w a n r u k ’ k a ’i b ’ ch’a’p.J u a n m a t ó e l v e n a d o c o n d o s f l e c h a s .

Florero Kotz’i’jb’äl (r)k o t z ’i ’j - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .F l o r - - - - - - - - -C h i u w a c h u m e x a r i a l i a j tz’ib’ k ’o j u n l a j u b ’o ’jk o t z ’i j .E n l a m e s d e l a s e c r e t a r i a h a y u n f l o r e r o .


149

79

Fustán Upam uq (n)u - p a m u q .3 s g . S u s t . S u s t .S u a d e n t r o c o r t e .Ta j ï n k u t ’i s j u n upam uq r i L e ’n p a j a .M a g d a l e n a e s t a c o s i e n d o u n f u s t á n e n l a c a s a .

Galleta Watz’otz’ kaxlan wa. (n)w a t z ’o t z ’ k a x l a n w a .S u b s t . S u s t .To s t a d a p a n .S i b ’a l ä j k o r i j e t ä q watz’otz’ kaxlan wa k y a ’ c h i k e r ia k ’a l a b ’ p a r i t i j o b ’a l .S o n m u y d u r a s l a s g a l l e t a s q u e s e d a n a l o s n i ñ o s e nl a e s c u e l a .

Garita Jachijib’äl (n)J a - c h i j - i - b ’ä l.S u s t . R . V . V . T . S u f . I n s t .C a s a c u i d a r - - - - - - - - - -X i n w ï l r i M a x iw i r t a k ’a l c h i u w a c h r i jachijib’äl.A y e r v i a T o m á s p a r a d o f r e n t e a l a g a r i t a .

Generación Xe’ta’il alaxik (n)X e ’t a ’- i l a l a x i k .S u s t . A B S T . S u s t .O r i g é n - - - - - - f a m i l i a .X ä q j u n a m k i xe’ta’il alaxik k o n o j e l r i k e ’a l a x c h e w ej u n a b ’ r i ’.T o d o s l o s q u e n a c e n e n e s t e a ñ o s o n d e l a m i s m ag e n e r a c i ó n .


150

70

Gimnasio Sak’alib’äl (n)S a k ’- a l - i - b ’ä l .A d j . A P. V . T . S u f . I n s t .F r e x i b l e - - - - - - - - - - - - - - - -X e ’u k ’a m b ’i k o n o j e l r i a k ’a l a b ’ r i a j t i j p a r i sak’alib’äl.E l p r o f e s o r l l e v ó t o d o l o s n i ñ o s a l g i m n a s i o .

Glifo Wachtz’ib’ (n)w a c h - t z ’i b ’.S u s t . S u s t .R o s t r o l e t r a .R i m a y a b ’ x k i t z ’i b ’a j k a n r i k i n o ’j b ’a l r u k ’ r i wachtz’ib’.L o s m a y a s e s c r i b i e r o n s u s p e n s a m i e n t o s p o r m e d i od e g l i f o s .

Gloria Utzilal (r)u t z i l - a l .A d j . A b s t .B u e n o - - - -R i u q ’i n o m a l r i k ’a l e m a l a r e r i utzilal.L a r i q u e z a d e l a v i d a e s l a g l o r i a .

Granja de animales- Awajb’äl (n)a w a j - b ’a lS u s t . S u f . L o c .A n i m a l s - - - - - -M a n ä tz ta k ina’ rux lab’ ri jun awajb’äl ri k’o ch i uch i’ r i b’e.N o m e g u s t a e l o l o r d e l a g r a n j a q u e e s t á e n l a o r i l l ad e l c a m i n o .

Granja de siembra Tikonb’äl (n)T i k - o n - b ’ä l.R . V. A P. S u f . L o c .S e m b r a r - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j j e ’l u w a c h t ä q l e c h e e k ’o c h i u p a m l e tikonb’äl.S o n b u e n o s l o s f r u t o s q u e d a n l o s á r b o l e s e n l a g r a n j ad e s i e m b r a .

K ’a k ’ T ä q T z i j R e K ’iche’ Tzi j 7!

Guía K’amöl b’e.(r)K ’a m - ö l b ’e .R .V . A P. S u s t .L l e v a r - - - - - - - - - -M a n x r a j t a r i n u k ’u l b ’a ’t k u b ’a n k’amöl b’e c h eu k ’u l n e m r i n u k ’o j o l .M i v e c i n o n o q u i s o h a c e r e l g u í a d e l c a s a m i e n t o d em i h i j o .

Habitante Uwinaqil (r)u - w i n a q - i l .3 s g . S u s t . A B S T .S u g e n t e - - - - - -R o n o j e l j u n a b ’ k n i m a r r i uwinaqil r i P a x i l K a y a l a ’.C a d a a ñ o a u m e n t a n l o s h a b i t a n t e s d e G u a t e m a l a .

Hipotecar Uwujil k’asaj (n)u - w u j - i l k ’a s a j .3 s g . S u s t . A B S T . S u b s t .S u d o c u m e n t o - - - - - - - d e u d aU y o’o m r i r a c h o c h r i K e l p a uwujil k’asajM i g u e l h i p o t e c ó s u c a s a .

Historia K’aslemam tzij (n)k ’a s l - e m - a m t z i j .R . S u s t . G e r u n d . P E R F. S u s t .V i d a - - - - - - - - - - p a l a b r a .R a j a w a x i k k q e t a ’m a j r i k’aslemam tz i j , r e c hk a q a c h ’o b ’o s u c h e j e w a ’ q a b ’a n o m .D e b e m o s c o n o c e r l a h i s t o r i a p a r a s a b e r l a r e a l i d a dd e n u e s t r a v i d a .

Homosexual Achi k’ulajil. (n)a c h i - k ’u l a j - i l .S u s t . S u s t . A B S T .H o m b r e p a r e j a - - - -P a n i m a ’q t ä q t i n i m i t k e ’r i q t a j w i r i e achi’ab’ k’ulajil.E n l a s c i u d a d e s g r a n d e s s e e n c u e n t r a n l o s h o m o s e x u a l e s .

151


152

7"

Hora Kajb’äl (n)k a j - b ’ä l.R . S u s t . S u f . I n s t .C i e l o - - - - - - -W a j x a q i b ’ kajb’äl x c h a k ü n r i a c h i r u k ’ r i u t a t .E l h o m b r e t r a b a j ó o c h o h o r a s c o n s u p a p á .

Hortaliza Ichajb’äl. (r)i c h a j - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .H i e r b a - - - - - -Ta j ï n k c h a k ü n r i u k ’o j o l r i P o ’x p a r i ichajb’äl.E l h i j o d e S e b a s t i á n e s t á n t r a b a j a n d o e n l ah o r t a l i z a .

Hotel Ja warb’äl (n)j a w a r - b ’ä l .S u s t . R . V. S u f . l o c .C a s a d o r m i r . - - - - - -C h a n i m e k ’o r i t z ’i b ’a n e l a b ’ p a r i ja warb’äl u b ’i ’Q ’u ’m a r k a j .A h o r a e s t a n l o s e s c r i t o r e s e n e l h o t e l Q ’u ’m a r k a j .

Huelga Uch’ojaxik. (n)U - c h ’o j - a x - i k .3 s g . R . V . A P. C A T E G .S u p e l a r - - - - - - - - - - -T a j ï n k k i b ’a n p a c h ’o j a x i k r i a j c h a k i b ’ c h e uch’ojaxikk i t o j b ’a l i l .L o s t r a b a j a d o r e s e s t á n h a c i e n d o h u e l g a p a r a q u e l e sa u m e n t e n e l s u e l d o .

Humilde Kame’l (r)k a m e ’l = a d j e t i v o q u e s i g n i f i c a h u m i l d e .S i b ’a l a j n i m r e t a ’a m r i kame’l a j t i j .E l m a e s t r o h u m i l d e s a b e m u c h o .


153

7#

Impuesto Q’atöj tojonïk (n)Q ’a t - ö j T o j - o n - ï k .R . V. T R . R . V. A P. C a t e g .C o r t a r - - - p a g a r - - - - - - - -R i q ä s k e t o j o w r i q’atöj tojonïk a r e r i m a n k ’o t k k ’i ch’ako .L o s q u e p a g a n e l i m p u e s t o s o n l o s q u e g a n a n p o c oo n a d a .

Inauguración Unimaq’ij chak (n)u - n i m a q ’i j c h a k .3 s g . S u s t . S u s t .S u f i e s t a t r a b a j o .K p e r i a j w a b c h e r i unimaq’ij chak r e c h w e k ’a k ’ t i j o n b ’ä l .E l a l c a l d e v i e n e a l a i n a u g u r a c i ó n d e l a n u e v a e s c u e l a .

Incienso K’ok’q’ol (n)k ’o k ’ q ’o lA d j . S u s t .A r o m a t r e m e n t i n a .T a j ï n k u p o r o j r i k’ok’q’ol r i a j q ’i j .E s t á q u e m a n d o i n c i e n s o e l s a c e r d o t a m a y a .

Interculturalidad K’amq’ab’ k’aslemal (n)k ’a m - q ’a b ’ w o k - a j - i l k ’a s - l - e m - a l .R . V . S u s t . R . V . T R . A B S T . S u s t . R . / A P. G E R U N D . A B S T.A c e p t a r m a n o f o r m a r - - - - - - - - v i d a - - - - - - - - - - - - - - -R e c h m a n k ’o t c h ’o j c h a q a x o ’l p a P a x i l K a y a l a ’c h a q a k’ama’ r i j a l a n n o ’j i b ’ä l .A c e p t e m o s l a i n t e r c u l t u r a l i d a d p a r a q u e n o h a y av i o l e n c i a e n G u a t e m a l a .

Jalea Q’oruwach che’. (n)q ’o r - u - w a c h c h e ’.S u b s t . 3 s g . S u s t . S u s t .M a s a s u f r e n t e á r b o l .Ta j ï n k u t i j j u n k a x l a n w a r u k ’ q’oruwach che’ r i a j t i j .L a m a e s t r a e s t á c o m i e n d o p a n c o n j a l e a .


154

7$

Jarro Xa’r / xaru’ (p)x a ’r . = S u s t a n t i v o .Ta j ï n k u t z a k u j o c h ’ r i a l a j a l i c h i u p a m j u n xa’r.L a n i ñ a e s t á c o c i n a n d o s u a t o l e n u n j a r r o .

Jinete Ajkej (n)a j - k e jG E R U N D . S u s t .- - - - - - - - - - c a b a l l o .X t z a q r i ajkej c h i r i j r i u k e j x u q u j e ’ x q ’a j i k .E l j i n e t e s e c a y ó d e s u c a b a l l o y t a m b i é n s e f r a c t u r ó .

Jornalero Mokonel. (r)m o k o n e l . = S u s t a n t i v o .E r a j a w a x i k j o b ’ mokonel a b ’ c h e r i n u c h a k .

La principal Chuchuxel (r)C h u c h u x e l . = S u s t a n t i v o .X t a q r i a l i T a x c h e u b ’a n i k j o c h ’ r u m a l r ichuchuxel.L a p r i n c i p a l m a n d ó a A n a s t a c i a p a r a h a c e r e l a t o l e .S e n e c e s i t a c i n c o j o r n a l e r o s p a r a m i t r a b a j o .

Lesbiana Ixöq k’ulajil. (n)I x ö q - k ’u l a j - i l .S u s t . S u s t . A B S T .M u j e r p a r e j a - - - - - -P a n i m a ’q t ä q t i n i m i t k r i q t a j w i r i ixöq k’ulajil.E n l a s c i u d a d e s g r a n d e s s e e n c u e n t r a n l a sl e s b i a n a s .

Limpiabotas Tz’ajöl xajab’ (r)T z ’a j - ö l x a j ä b ’.R . V . A P. S u s t .P i n t a r - - - z a p a t o s .K i c h ’a y k i b ’ e k a ’ib ’ tzajöl xajab’ p a r i k ’a y i b ’a l .D o s l i m p i a b o t a s s e e s t á n p e l e a n d o e n e l m e r c a d o .


155

7%

Liquidación K’isb’alil k’aytojb’äl. (n)K ’i s - b ’a l - i l k ’a y - t o j - b ’ä l.R . V . S u f . I n s t . A B S T . S u b s t . R V . S u f . I n s t .T e r m i n a r - - - - - - - - - - - - - v e n t a p a g a r - - - - - - - - -X u b ’i j r i r a j a w c h a k c h e c h w e q k u b ’a n r i k’isb’alilk’aytojb’äl.E l p a t r ó n d i j o q u e m a ñ a n a h a r á l a l i q u i d a c i ó n .

Luna halada Ratin ik’ (r)r - a t i n i k ’.3 s g . R . V . S u s t .S u b a ñ a r l u n a .R i ratin ik’, a r e k u b ’i j c h e k p e j ä b ’ c h u w e ’qL a l u n a h a l a d a s i g n i f i c a q u e l l o v e r á m a ñ a n a .

Maceta B’o’j kotz’i’jb’äl (r)b ’o’j k o t z ’i ’j - b ’ä l .S u s t . S u s t . S u f . I n s t .O l l a f l o r - - - - - - - -S i b ’a l ä j b’o’j kotz’ij k ’o c h i u w a c h r a c h o c h r i n u j i ’.E n l a c a s a d e m i s u e g r o h a y m u c h a s m a c e t a s .

Machimbre Uxe’b’äl uwi’ja (n)U - x e ’- b ’ä l u - w i ’- j a .3 s g . A d v. S u f . I n s t . 3 s g . S u s t . S u s t .S u a b a j o - - - - - - - s u c a b e l l o c a s a .Pa r i r achoch r i S i’s ta j ïn kko j uxe’b’äl uwi’ja rumal r i Po’x.S e b a s t i á n e s t á c o l o c a n d o m a c h i m b r e e n l a c a s a d eF r a n c i s c o .

Machismo Nimal achi (n)n i m - a l a c h i .A d j . A B S T . S u s t .G r a n d e - - - - - h o m b r e .R i nimal achi m a n k u y a t a r i k e c h b ’a l i l r i i x o q i b ’.E l m a c h i s m o n o p e r m i t e e l d e r e c h o d e l a s m u j e r e s .


156

7&

Madrina Yo’x nan. (r)Yo’x n a n .S u s t . S u s t .G e m e l o s m a d r e .R i n u yo’x nan x u s i p a j n u r a j i l .M i m a d r i n a m e r e g a l ó d i n e r o .

Maldición Itzelal (r)i t z e l - a l .A d j . A B S T.M a l o - - - - - -R u m a l j u n itzel t z i j x e k ä m r i n u w a k ä x .P o r u n a m a l d i c i ó n m u r i e r o n m i s v a c a s .

Maniquí Tzujb’äl atz’yaq (n)T z u j - b ’ä l a t z ’y a q .R . V. S u f . I n s t . S u s t .O f r e c e r - - - - - - - r o p a .X ä q x ü w p a t ä q n i m a ’q t ä q k ’a y b ’ä l a t z ’y a q k k o j w ir i s u j b ’ä l atz’ya’q.Ú n i c a m e n t e e n a l m a c e n e s p o n e n l o s m a n i q u í s .

Mantel Uwa mexa. (n)u - w a m e x a .3 s g . S u s t . S u s t .S u f r e n t e e s a .X u t ï x u r i k i l r i a k ’a l c h i u w a c h l e uwa mesa.E l n i ñ o r e g ó l a c o m i d a e n e l m a n t e l .

Maquillaje Tz’ajwach (n)t z ’a j - w a c h .R . V . S u s t .P i n t a r r o s t r o .M a n x u b ’ä n t a c h ï k r i u tz’ajwach r i a l i r u m a l c h e x b ’er i q ’i j .L a s e ñ o r i t a y a n o s e m a q u i l l ó p o r q u e y a e s t a r d e .


157

7/

Marinero Ajpalow (n)a j - p a l o w .A G E N T . S u s t .- - - - - - - - - m a rM a n k u r i l t a u w a c h r i u k ’o j o l r i t a t X e p r o n o j e l q ’i j ,r u m a l c h e ajpalow.D o n J o s é n o p u e d e v e r a s u h i j o t o d o s l o s d í a sp o r q u e e s m a r i n e r o .

Mártir Ajloq’ kamikal (n)a j - l o q ’ k a m i k - a l .A G E N T . S u s t . S u s t . A B S T.- - - - - - - A m o r m u e r t e - - - - - - - -S i b ’a l ä j e k ’i r i ajloq’ kamikal r u m a l u t z u k u x i k r ij a m a r i l p a w e t i n i m i t K ’i c h e ’.S o n m u c h o s m á r t i r e s p o r b u s c a r l a p a z e n e l p u e b l od e l Q u i c h é .

Mayordomo Morto’m (p)m o r t o ’m . = S u s t a n t i v o .T a j ï n k u n o j i s a j r i b ’o j r i morto’m c h e j a ’.E l m a y o r d o m o e s t á l l e n a n d o l a o l l a c o n a g u a .

Medalla Pwaq natajsab’äl (n)p w a q n a t - a j - s - a - b ’ä l.S u s t . R . V . T R . C a u s . V T . S u f . I n s t .M o n e d a r e o c r d a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u y a j r i r a l r i c h u c h u ’ a r e c h i ’ x u t z a q k a n r i pwaqnatajsab’äl.L a s e ñ o r a r e g a ñ ó a s u h i j a c u a n d o p e r d i ó l a m e d a l l a .

Mendigo Ajta’l toq’ob’ (n)a j - t a ’l t o q ’o b .A G E N T . R . V . R .V.- - - - - p e d i r a y u d a .E k ’i r i ajta’l toq’ob’ k e w a ’k a t r u m a l r i k ’a x k ’o lk i k ’u l m a m .M u c h o s m e n d i g a n c a m i n a n p o r s i t u a c i o n e s q u e a f r o n t a n .


158

7(

Menstruación / regla Ch’ajo’n (r)c h ’a j o ’n . = S u s t a n t i v o .R a j w a x i k k t z i j o b ë x c h e r i a l i j a s r i ’ r i ch’ajo’n.E s i m p o r t a n t e q u e s e e x p l i q u e a l a s e ñ o r i t a e n q u ec o n s i s t e l a m e n s t r u a c i ó n .

Mensualidad Ik’ilal. (r)i k ’- i l - a l .S u s t . A B S T . A B S T .M e s - - - - - - - - - - - - - - - -K i ’k o t r i a k ’a l r u m a l c h e k ä m i k k t o j r ik’ilal r i u t a t .E l n i ñ o e s t á f e l i z p o r q u e h o y l e d a n l a m e n s u a l i d a dd e s u p a p á .

Mesa de noche Umexa warb’äl (n)u - m e x a w a r - b ’ä l .3 s g . S u s t . R . V . S u f . L o c .s u m e s a d o r m i r - - - - - - - - - - -X i n y a k a n r i n u w u j p a u w i ’ r i umexa warb’äl c h ir a c h o c h r i w a n a b ’.E n c i m a d e l a m e s a d e n o c h e d e j é m i l i b r o e n l a c a s ad e m i h e r m a n a .

Metropolitana Uk’u’x amaq’ (n)u - k ’u ’x a m a q ’.3 s g . S u s t . S u s t .S u c e n t r o p a í s .X b ’e ka’ib ’ q ’ij m a n k ’ot ki ja’ ri w inäq ek’o pa r i uk’u’x amaq’.L a g e n t e d e l á r e a m e t r o p o l i t a n a , v a p a r a d o s d í a sn o t i e n e n a g u a .

Mirra Kaxk’ok’arsab’äl sïb’ (n)k a x - k ’o k ’- a r - s - a - b ’ä l s ï b ’.S u b s t . A d j . A P. C a u s . V T . S u f . I n s t . S u s t .E x t r a n g e r o a r o m a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - h u m oX i n n a ’ r u x l a b ’ r i kaxk’ok’arsib’äl si’b’ c h e r i x u p o r o jr i a j q ’i j .S e n t í l a a r o m a d e l a m i r r a q u e q u e m ó e l a j q ’i j e n c i m ad e l c e r r o .


159

7)

Modista Ajatz’yaqb’äl (n) - atz’yaqnela j - a t ’y a q - b ’ä l.A G E N T . S u s t . S u f . I n s t .- - - - - r o p a / v e s t i m e n t a . - - - - -J u n ü t z ajat’yaqb’äl r i L e ’n j e l a ’ p a r i n u t i n i m i tk ’i c h e ’.M a g d a l e n a e s u n a b u e n a m o d i s t a a l l á e n m i p u e b l oQ u i c h é .

Moral Ch’ajch’öj k’aslemal. (r)c h ’a j c h ’ö j k ’a s l e m a l .A d j . S u s t .P u r e z a v i d a .R a j a w a x i k r i ch’a jch’ö j k ’as l ema l c h i k e c h r iw i n ä q .E s n e c e s a r i o u n a b u e n a m o r a l i d a d p a r a l a sp e r s o n a s

Multilingüe K’i ch’ab’äl (n)k ’i c h ’a b ’ä l.A d v . S u s t .M u c h o i d i o m a .R i P a x i l K a y a l a ’ a r e j u n t i n a m i t k’i ch’ab’äl’ x ar u m a l c h e j u n w i n ä q k a j i b ’ r i t z i j o b ’ä l k t z i j o b ’ä xc h i u p a m .G u a t e m a l a e s u n p a í s m u l t i l i n g ü e p o r q u e s e h a b l a2 4 i d i o m a s .

Museo K’olb’äl ojer jastäq. (n)k ’o l - b ’ä l o j e r j a s t ä q .R . V . S u f . I n s t . A d v . S u s b s t .G u a r d a r - - - - - a n t e s c o s a s .X u k ’a m b ’i r i r i x o q i l x u q u j e ’ r i e r a l k ’w a l r i L u ’ c h er i l i k r i k’olb’äl ojer jastäq.P e d r o l l e v ó a s u m u j e r y a s u s h i j o s a l m u s e o .


160

8=

Música Q’ojöm. (n)q ’o j ö m . = S u s t a n t i v o .S i b ’a l ä j ü t z k i n t a l e q’ojöm.M e g u s t a m u c h o l a m ú s i c a .

Natación Muxanem (r)m u x - a n - e m .R . V . A P. G E R U N D .N a d a r - - - - - - - - - - - -Ta j ï n k u t i j o j u k ’o j o l r i S i ’s c h e muxanem.F r a n c i s c o e s t á e n s e ñ a n d o n a t a c i ó n a s u h i j o .

Norte Ukaq’ab’ Uwachulew. (r)U k a q ’a b ’ U - w a c h - u l e w .S u s t . 3 s g . S u s t . S u s t .D e r e c h a s u f r e n t e t i e r r a .E k ’i t i n a m i t k e r a q i t a j p a r i ukaq’ab’ uwachulew.M u c h o s p u e b l o s s e e n c u e n t r a n u b i c a d o s e n e ln o r t e .

Noticia B’ixik k’ulmatajem (n)b ’i x - ï k k ’u l m a t - a j - e m .R . V. C a t e g . R . V . T R . G e r u n d .D e c i r - - - - - - e n c o n t r a r - - - - - - - - - - - -R o n o j e l t ä q q ’i j k i n t a t a b ’e j r i b’ixïk k’ulmatajem p ar i q ’a x b ’ä l t z i j .T o d o s l o s d í a s e s c u c h o n o t i c i a e n l a r a d i o .

Noviazgo B’ochk’ulajil.B ’o c h - k ’u l a j - i l .R . V . S u s t . A B S T.E n a m o r a r p a r e j a - - - - - -K ’o c h i u p a m t ä q r i q ’i j r e c h b’ochk’ula j i l r i aW e ’t .A l b e r t o e s t á e n e l t i e m p o d e n o v i a z g o .


161

81

Novio (a) K’ulajil. (n)K ’u l a j - i l .S u s t . A B S T .P a r e j a - - - - - - -R i u k’ulajil r i a l i X w a ’n a r e r i L u ’.

Oeste Qajb’äl q’ij (r)q a j - b ’ä l q ’i j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .B a j a r - - - - - s o l .C h i u qajb’äl q’ij c h e r i t y o x j a k ’o w i r i w a c h o c h .M i c a s a e s t á a l o e s t e d e l a i g l e s i a .

Oficina Jachakunb’äl (n)j a - c h a k - u n - b ’ä l.S u s t . S u s t . A P. S u f . I n s t .C a s a t r a b a j o - - - - - - - - - - - -R i a l i x b ’e w a j x a q i b ’ j u n a b ’ k a c h a k ü n p a r i jachakunb’äl.L a s e ñ o r i t a y a t i e n e o c h o a ñ o s d e t r a b a j a r e n o f i c i n a .

Orfanato Ja ak’alb’äl (n)j a a k ’a l - b ’ä l.S u s t . S u s t . S u f . l o c .C a s a n i ñ o - - - - - - - - -X u y a ’ k a n r i a l a j u k ’o j o l r i K e l p a r i ja ak’alb’äl r u m a lc h e x k a m r i x o q i l .M i g u e l l l e v ó a s u h i j o a l o r f a n a t o r i o p o r q u e s e l em u r i ó a s u e s p o s a .

Orientación K’utb’äl b’e. (r)k ’u t - b ’ä l b ’e .R . V . s u f . I n s t . S u s t .G u í a r - - - - - - c a m i n o .X i n u p i x b ’ä j r i k ’a m a l b ’e p a u w i ’ r i k’utb’äl b’e’.E l d i r e c t o r m e e x p l i c ó s o b r e l a o r i e n t a c i ó n .E l n o v i o d e J u a n a e s P e d r o .


162

82

Pacha Tub’sab’äl (n)t u b ’- s - a - b ’ä l.R . V. C a u s . V T . S u f . I n s t .S u c c i o n a r - - - - - - - - - - - - - - - -X u l o q ’ j u n tub’sab’äl r i a l i T o ’n r e c h k u y a u l e c h a ’ r ia l a j u n e ’.A n t o n i a c o m p r ó u n a p a c h a p a r a d a r l e l e c h e a s u b e b é .

Padrino Yo’x tat. (r)Yo’x t a t .S u s t . S u s t .G e m e l o s p a d r e .X a t u t z u k u j j u n a c h i r e c h k a b ’a n yo’x tat c h e c h r i u k ’o jo l .V i n o u n h o m b r e a b u s c a r t e p a r a q u e s e a s p a d r i n od e s u h i j o .

Palabra para entrar a una casa ajena Qaw / b’ejlaw. (r)q a w . = S u s t a n t i v o . ( d u e ñ o ) .Q a w qaw k c h a ’ r i c h u c h u ’ a r e c h i ’ x o k b ’ï k c h ir a c h o c h r i u k ’u l b ’a ’t .Q a w q a w d i j o l a s e ñ o r a c u a n d o e n t r ó e n l a c a s a d es u v e c i n o .

Panteón Tz’aq kamnaqb’äl (n)T z ’a q k a m n a q - b ’ä l .R . V . A d j . S u f . I n s t .C o n s t r u i r m u e r t o - - - - -X m u q r i r a t i ’t r i L u ’ p a j u n tz’aq kamnaqb’äl.L a a b u e l i t a d e P e d r o l o e n t e r r a r o n e n u n p a n t e ó n .

Pañuelo Su’b’äl tza’maj (r)s u ’- b ’ä l t z a ’m a j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .L i m p i a r - - - - - - m o c o .R i a k ’a l x u s i k ’ j u n su’b’äl tza’maj r a c h i ’l j u n x ï b ’.L a n i ñ a r e c o g i ó u n p a ñ u e l o y u n p e i n e .


Parábola Sik’b’äl no’j (n)S i k ’- b ’ä l n o ’j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .R e c o g e r . - - - - - - - i d e a .S i b ’a l ä j k ’i r i sik’b’äl no’j c h i u p a m r i u c h u c h w u j .E n l a b i b l i a h a y m u c h a s p a r á b o l a s .

Parientes Achalalxik (r)a - c h a l a l - x - i k .2 s g . R . S u s t . T R . C a t e g .T u h e r m a n o - - - - - - - - -X e s i k ’ï x k o n o j e l r i achalalxik c h e r i m u q u n i k .T o d o s l o s p a r i e n t e s f u e r o n l l a m a d o s p a r a e l e n t i e r r o .

Parque Uxlanib’äl (n)u x l a n - i - b ’ä l.R . V . V .T . su f . I n s t .D e s c a n z a r - - - - - - - - - -I w i r r i S i ’s , x u k ’a m b ’i r i a l i p a r i uxlanib’äl.F r a n c i s c o l l e v ó l a m u c h a c h a a l p a r q u e a y e r.

Parturienta Ajtuj (r)a j t u j . = S u s t a n t i v o .R i q ä s k e t a ’m k i l i k r i ajtuj a b ’ a r e r i i y o m a b ’.L a s c o m a d r o n a s s o n l a s q u e s a b e n a t e n d e r a l a sp a r t u r i e n t a s .

Payaso Ajyaköl tze’ (n)a j - y a k - ö l t z e ’.A G E N T. R .V . A P. S u b s t .- - - - - - l e v a n t a r - - - - r i s a .K w a ’k ä t j u n ajyaköl tze’ p a t ä q x o ’l t ä q b ’e r e c hC h i ’u w i ’l a .E n l a s c a l l e s d e C h i c h i c a s t e n a n g o p a s e a u np a y a s o .

163


164

84

Pedida Ta’oj. (r)T a ’o j . = S u b s t a n t i v o ( a d j e t i v o - s u s t a n t i v o ) .R i n u t a t x u s i k ’i j k o n o j e l r i e ’r a c h a l a l c h e ta’oj r e c hr i w a n a b ’.M i p a p á i n v i t ó a t o d o s s u s h e r m a n o s p a r a l a p e d i d ad e m i h e r m a n a .

Pedida Tz’onoj (r)t z ’o n - o j .R . V . T R .P e d i r - - - - - -R i u t a t r i a l i x u b ’i j c h e r a c h i l i b ’ c h e p a o x i b ’ i k ’ k b ’a nr i tz’onoj.E l p a p á d e l a n o v i a l e d i j o a l p a p á d e l n o v i o , q u e l ap e d i d a s e h a r á d e n t r o d e t r e s m e s e s .

Pelota Kik (r)k i k . = s u s t a n t i v o . X i n l o q ’ j u n u kik r i a l a j n u k ’o j o l .A m i h i j o p e q u e ñ o l e c o m p r é u n a p e l o t a .

Peludo Pa’tz (r)p a ’t z . = S u s t a n t i v o .E pa’tz r i a k ’a l a b ’ r e c h r i t i j o b ’ä l .L o s n i ñ o s d e l a e s c u e l a s o n p e l u d o s .

Peluquero Ajsoköl wi’aj /esal wi’ (r)A j - s o k - ö l w i ’a j .A G E N T . R . V A P S u s t .- - - - c o r t a r - - - c a b e l l o .P a r i t i n i m i t k ’i c h e ’ s i b ’a l ä j e k ’i c h ï k r i ajsoköl wi’aje k ’o l i k .E n e l p u e b l o d e E l Q u i c h é y a h a y m u c h o sp e l u q u e r o s .


165

85

Peregrino Siqonel (n)S i q o n - e l .R . V . A G E N T.O l e r - - - - -X t z i j ö n r i siqonel w u k ’, r i k p e C h i ’ u w i l a ’.P l a t i c ó c o n m i g o e l p e r e g r i n o q u e v i e n e d eC h i c h i c a s t e n a n g o .

Piratería Elaq’än wach (n)E l a q ’- ä n w a c h .S u b s t . A P. S u s t .L a d r ó n - - - - r o s t r o .K b ’e p a c h e ’ r i k u b ’a n elaq’än wach c h i k e j a s t ä q .E l q u e f a l s i f i c a c a e e n l a p i r a t e r í a y p u e d e s e re n c a r c e l a d o .

Pluricultural Wokajil täq k’aslemal. (n)w o k a j i l t ä q K a s l e m a l .S u s t . A B S T . P L . S u s t .F o r m a - - - - - - - - - - - v i d a .K ’i u wokajil täq k’aslemal k ’o p a r i P a x i l K a y a l a ’.G u a t e m a l a e s p l u r i c u l t u r a l .

Posada Warb’äl ajb’inel. (r)W a r - b ’ä l a j - b ’i n - e l .R . V . S u f . I n s t . A G E N T . R . V . A G E N T.D o r m i r - - - - - - - - - - - - - - c a m i n a r - - - - - - -X u t a ’ uwarb’äl ajb’inel r i L e ’n , r u m a l c h e x k i j ä c h k i b ’r u k ’ r i r a c h i j i l .E l e n a p i d i ó p o s a d a p o r q u e s e s e p a r a r o n c o n s u e s p o s o .

Poster Nim wachb’al (n)n ï m w a c h - b ’a l.A d j . S u s t . S u f . I n s t .G r a n d e r o s t r o - - - - -Ta j ï n k u s i p a j nïm wachb’al r i b ’i x o n e l p a r i k ’a y i b ’ä l.E l c a n t a n t e e s t á r e g a l a n d o p ó s t e r e n e l m e r c a d o .


166

86

Postre Uk’isb’al wa’im. (n)u - k ’i s - b ’a l w a ’ i m .3 s g . R . V . S u f . I n s t . S u s t . P E R F.S u t e r m i n a r - - - - - c o m i d a - - - - - - -X k i t a uk’isb’äl wa’im r i t i j o x e l a b ’ a r e c h i ’ x t i j t ä j k i w a .L o s e s t u d i a n t e s p i d i e r o n p o s t r e c u a n d o t e r m i n a r o nd e c o m e r.

Precioso Je’laläj (n)j e ’l - a l - ä j .S u s t . A B S T . S U P E R L .B e l l o - - - - - - - - - - - - -Je’laläj a b ’a j .L a p i e d r a e s p r e c i o s a .

Prensa/periódico Wuj tzijonb’äl (n)W u j t z i j - o n - b ’ä l.S u s t . S u s t . A P. S u f . I n s t .P a p e l p a l a b r a - - - - - - - - - - -R o n o j e l q ’i j k u k ’i y i j Wuj tzijonb’äl r i L u ’ c h i u w a c h r it y o x j a .Ped ro vende pe r i ód i co t odo s l o s d í a s en f r en t e de l a i g l e s i a .

Presupuesto Urajilal chak (n).U - r a j i l - a l c h a k .3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u d i n e r o - - - - - - t r a b a j o .R o n o j e l t ä q i k ’ k b ’a n r i urajilal chak r e c h x ä q x ü wk a k i s a c h r i q ä s r a j w a x i k .T o d o s l o s m e s e s s e h a c e p r e s u p u e s t o p a r a g a s t a r s ó l ol o n e c e s a r i o .

Privado Q’atatäl b’anikil (n)Q ’a t a t ä l b ’a n i k - i l .S u s t . R . V . A B S T .L i m i t a d o h a c e r - - - - - -R o n o j e l i k ’ k b’an r i r i q o w i b ’ p a r i k o m ö n .To d o s l o s m e s e s s e h a c e n r e u n i o n e s e n l a c o m u n i d a d .


167

87

Programa Cholb’äl chak (n)c h o l - b ä l c h a k .R . V . S u f . I n s t . S u s t .O r d e n a r - - - - - - t r a b a j o .X k i k ’ï x r i u cholb’äl chak k o n o j e l r i a j c h a k i b ’.T e r m i n a r o n e l p r o g r a m a t o d o s l o s t r a b a j a d o r e s .

Puerto Ropanb’äl jukub’ (n)R - o p a n - b ’ä l j u k u b ’.3 s g . R . V . S u f . I n s t . S u s t .S u l l e g a r - - - - - b a r c o .K ’o u k ’a y r i X w a n j e l a ’ p a ropanb’äl jukub’.J u a n t i e n e v e n t a a l l á e n e l p u e r t o .

Puré Jok’om (n)j o k ’- o m .R . V . P E R F.M o l e r - - - - - -R i w a n a b ’ m a n k r a j t ä j k u b ’a n r i u jok’om s a q w a c hr u m a l c h e m a n k u t i j t a a r e .M i h e r m a n a n o q u i e r e h a c e r p u r é d e p a p a s p o r q u ee l l a n o l o c o m e .

Quinceañera K’uljo’lajujab’ (n)K ’u l - j o ’l a j u j - a b ’.R . V. N ú m . S u s t .R e c i b i r q u i n c e a ñ o s .X e ’u s i k ’i j k o n o j e l r i e r a c h i ’i l r i a l i a r e c h i ’ x u b ’a n r iu k’uljolajujab’.L a s e ñ o r i t a i n v i t ó a t o d o s s u s c o m p a ñ e r a s e n s uf i e s t a d e q u i n c e a ñ o s .

Receptor Ajta’l tzij (n)a j - t a ’l t z i j .A G E N T. R . V . S u s t .- - - - - - - e s c u c h a r p a l a b r a .R i t a t b ’a n e l p a r i t z i j o n e m u b ’i ajta’l tzij.E l q u e e s c u c h a e n l a c o m u n i c a c i ó n s e l l a m a r e c e p t o r.


168

88

Recreo Etz’anem uxlanb’äl (n)e t z ’- a n - e m u x l - a n - b ’ä l.R . V. A P G E R U N D . R . V. A P. S u f . I n s t .J u g a r - - - - - - - - - - d e s c a n s a r - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j k e k i ’k o t r i a k ’a l a b ’ a r e c h i ’ k u r a q a r i k a j b ’ä lc h e etz’nem uxlanb’äl.L o s n i ñ o s s e a l e g r a n m u c h o c u a n d o l l e g a l a h o r a d e lr e c r e o .

Recurso económico Me’r korti’l (r)m e ’r k o r t i ’l . = S u s t a n t i v o .S i b ’a l ä j e k ’i r i w i n ä q m a n k ’o t r i k i me’r korti’l c h i ’p a w e P a x i l K a y a l a ’.S o n m u c h a s l a s p e r s o n a s q u e n o t i e n e n r e c u r s o se c o n ó m i c o s a q u í e n G u a t e m a l a .

Refacción Tob’äl numïk (n)t o - b ’ä l N u m ï k .R . V . S u f . I n s t . S u s t .A y u d a r - - - - - - - - - - -M a n k ’o t tob’äl numïk k k i t i j r i m e b ’a ’ib ’.L o s p o b r e s n o t o m a n r e f a c c i ó n .

Reglamento Etanib’äl b’anoj. (n)E t a n - i - b ’ä l b ’a n - o j .R . V . V . T . S u f . I n s t . R . V . T R .M e d i r - - - - - - - - - h a c e r - - - - -R i k ’a m a l b ’e x u y a ’ u b ’i x i k r i u t a q a nib’äl r e c h t i j o b ’ä lc h i k e c h r i a k ’a l a b ’.E l d i r e c t o r d i o a c o n o c e r e l r e g l a m e n t o d e l a e s c u e l aa l o s n i ñ o s .

Reina Rajawal ixöq (n)r - a j a w - a l i x ö q .3 s g . R . S u s t . A B S T . S u s t .S u d u e ñ o - - - - - m u j e r.


169

89

P a k i n o ’j b ’a l m u s i b ’, p a t ä q r i n i m a q ’i j k k i t z u k u j j u nrajawal ixöq.E n e l p e n s a m i e n t o d e l o s l a d i n o s b u s c a n u n a r e i n ae n l a s f i e s t a s .

Reino Ajawb’äl (r)A j a w - b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .D i o s - - - - - - - - - - -M a n k ’o t a j u n i t z e l a c h i k o p ä n p a r i ajawb’äl k a j .N i n g ú n h o m b r e m a l o p u e d e l l e g a r e n e l r e i n o d e l o sC i e l o s .

Religión Kojonem22 (n)k o j - o n - e m .R . V . A P. G E R U N D .C r e e r - - - - - - - - - -C h i u w ä c h r i t y o x j a e k e b ’ a c h i ’a b ’ t a j ï n k e t z i j ö n c h ir i j r i q a kojonem.D o s h o m b r e s e s t á n h a b l a n d o s o b r e n u e s t r a r e l i g i ó ne n f r e n t e d e l a i g l e s i a .

Religioso Terne’l Ajaw. (n)Te r n - e ’l a j a w .R . V . A g e n t . S u s t .S e g u i d o r - - - - D i o s .X i n u c h a b ’e j r i terne’l Ajaw i w i r c h i u w a c h r i t y o xj a .E l r e l i g i o s o m e h a b l ó a y e r e n f r e n t e d e l a i g l e s i a .

2 2 M o d i f i c a c i ó n : A n t e r i o r m e n t e e r a “k i j o n i k ” q u e q u i e r e d e c i r “c r e e r ” p o r l ot a n t o d e b e m o s d e c i r “k o j o n e m ”.


170

80

Restaurante Wa’b’äl (n)w a ’- b ’ä l.S u s t . S u f I n s t .C o m i d a - - - - - - -K i n b ’e t a c h e w a ’i m p a w a ’b’ä l r u m a l c h e i nm e b ’a ’.N o c o m o e n r e s t a u r a n t e p o r s e r p o b r e .

Retazo Uch’apil. (r)u - c h ’a q a p - i l .3 s g . A d v. A B S T.S u p a r t e - - - - - - - - -K u k ’i j uch’aqapil t ä q a t z ’y a q r i M a x c h i u c h i ’ t ä qk ’a y i b ’ä l .T o m á s v e n d e r e t a z o d e r o p a e n l a s o r i l l a s d e l o sm e r c a d o s .

Sacerdote Yuq’unel ajch’ab’äl. (p)Y u q ’- u n - e l a j - c h ’a b ’ä l.S u s t . A P. A G E N T . A G E N T . S u s t .P a s t o r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - o r a c i ó n .R i p a t r e x u s o l i j r i wachalal iw ir .E l s a c e r d o t e v i s i t ó a m i h e r m a n o a y e r.

Sacristán Patanel tyox (n)p a t a n - e l t y o x .S u b s t . A G E N T . S u s t .S e r v i c i o - - - - - - - - - - -M a n x u r i l t a r i pantanel tyox a r e c h i ’ x e l q ’a x b ’ï kp w a q p a r i t y o x j a .E l s a c r i s t á n n o v i o c u a n d o r o b a r o n e l d i n e r o e n l ai g l e s i a .


171

8!

Sala de visita Ula’b’äl (n)u l a ’- b ’ä l.S u s t . S u f . I n s t .V i s i t a n t e - - - - - - -R i W a ’n x u k o j r u l a ’ p a r i ula’b’äl , r u m a l c h e m a nk ’o t a r i r a c h a j i l .J u a n a p a s ó a l v i s i t a n t e e n l a s a l a d e e s p e r a p o r q u en o e s t á s u e s p o s o .

Salón Ja riqb’äl ib’ (n).J a r i q - b ’ä l i b ’.S u s t . R . V . S u f . I n s t . R e f l .C a s a e n c o n t r a r - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j e k ’i w i n ä q k k i r a q k i b ’ c h i u p a m r i ja riqb’älib’ p a t ä q r i n i m a q ’i j r e c h K ’i c h e ’.E n l a f i e s t a d e E l Q u i c h é s e j u n t a n m u c h a g e n t e e ne l s a l ó n .

Salvaje Ajk’iche’laj23 (n)a j - k ’i - c h e ’- l a j .A G E N T. A d v . S u s t . S u p e r l .- - - - - m u c h o á r b o l - - - - - -R i ajk’iche’laj t ä q a w a j i b ’ k a k i x e ’j k i b ’ a r e c h i ’ k k i lu w ä c h j u n w i n ä q .L o s a n i m a l e s s a l v a j e s s e a s u s t a n c u a n d o m i r a n u n ap e r s o n a .

2 3 G e n e r a l m e n t e e l p r e f i j o “- a j ” i n d i c a o f i c i o y o r i g e n , s i n e m b a r g o e x i s t e ne x c e p c i o n e s p o r E j . “a j w i ’q ’et”, s o n f r i j o l e s q u e s e s i e m b r a n e n c i m a d e l o ss u r c o s . E s d e c i r q u e p u e d e i n d i c a r e l l u g a r p r o p i o d e u n a c o s a , p l a n t a o a n i m a l .


172

8"

Sándwich / hamburgueza Kaxla’nwalo’ (n)k a x l a ’n w a - l o ’.S u s t . S u s t .P a n t r a m a .K u k ’i j kaxla’nwalo’ r i n u k ’o j o l p a r i k ’a y i b ’ä l .M i h i j o v e n d e s á n d w i c h e n e l m e r c a d o .

Sello T’iqb’äl (n)t ’iq - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .S e l l a r - - - - - - -X t z a l ï x l ö q r i u w u j r i a j t i j , r u m a l c h e m a n x u k o j t a r it’iqb’äl r e c h t i j o b ’ä l c h e .D e v o l v i e r o n l o s p a p e l e s d e l m a e s t r o , p o r q u e n o l l e v ae l s e l l o d e l a e s c u e l a .

Semáforo K’utq’axb’äl. (n)K ú t - q ’a x - b ’ä l.R . V. R . V . s u f . I n s t .E n s e ñ a r p a s a r - - - - - -X p a c h ’l ë x r i a c h i r u m a l m a n x r i l t a r i k’utq’axb’äl.E l h o m b r e f u e a t r o p e l l a d o p o r n o f i j a r s e p o r e l s e m á f o r o .

Semana Wuqub’ q’ij. (n)w u q u b ’ q ’i j .N ú m . S u s t .S i e t e d i a . X b ’e wuqub’ q’ij m a n t o j o m t a l e n u c h a k .Y a h a c e u n a s e m a n a q u e n o m e h a n p a g a d o m i t r a b a j o .

Semestre Waqik’w a q - i k ’.R . N ú m . S u s t .s e i s m e s .X q a k ’i s waqik’ c h e r i q a t i j o n ï k , r u k ’ r i a j t i j .Ya t e r m i n a m o s u n s e m e s t r e d e e s t u d i o c o n e l m a e s t r o .


173

8#

Servidor Patanel. (r)p a t a n - e l .R . V . A G E N T.S e r v i r - - - - - -A r e r i t a t P o ’x r i x u b ’a n patanel c h e r i q a k ’u l n e m .D o n S e b a s t i á n f u e e l s e r v i d o r d e n u e s t r o c a s a m i e n t o .

Siesta Uxlanem (n)u x l - a n - e m .R . V . A P. P E R F.D e s c a n s a r - - - - - - - - - -A r e c h i ’ k k o s r i t a t a ’ k u b ’a n j u n r uxlanem.C u a n d o s e c a n s a e l a n c i a n o t o m a u n a s i e s t a .

Siglo Ok’al ab’ (n)o k ’a l a b ’.S u s t . S u s t .C i e n a ñ o .k ’o c h ï k j o b ’ ok’al ab’ u j t z a q o m p a n ö q u j m a y a b ’ w i n ä q .N o s o t r o s l o s m a y a s , l l e v a m o s 5 0 0 a ñ o s d e d i s c r i m i n a c i ó n .

Sol halada Ratinq’ij (r)R - a t i n - q ’i j .3 s g . R . V . S u s t .S u b a ñ a r s o l .R i ratinq’ij a r e k u b ’i j m a n n ä j t a c h ï k k p e r i j ä b ’.E l s o l h a l a d a s i g n i f i c a q u e s e a c e r c a l a l l u v i a .

Sur Umox uwachulew (r).u - m o x u - w a c h - u l e w .3 s g . S u s t . 3 s g . S u s t . S u s t .S u i z q u e r d a s u f r e n t e t i e r r a .P a umox uwachulew e k ’o w i r i a j p o q o m a m c h e w eP a x i l K a y a l a ’.L o s P o q o m a m e s v i v e n e n e l s u r d e G u a t e m a l a .


174

8$

Tamalote Tz’aqom / t’oyom (r)t z ’a q - o m .R . V . P E R F.C o n s t r u i r - - - - -R i n u n a n x u b ’a n w a q i b ’ t z’aqom r e c h o x i b ’ q ’i jw a ’i m .M i m a m á h i z o s e i s t a m a l o t e s p a r a t r e s d í a s .

Tambor Lab’äl (r)L a b ’ä l . = S u s t a n t i v o .Ta j ï n k u q ’o s q ’a ’ r i u lab’äl r i t a t L u ’ p a r i n i m a q ’i j .D o n P e d r o e s t á t o c a n d o s u t a m b o r e n l a f i e s t a .

Teatro Ja kayb’äl (n)j a - k a y - b ’ä l.S u s t . R . V . s u f . I n s t .C a s a v e r - - - - - - -X u k ’a m b ’i k a ’i b ’ u k ’o j o l r i w a t z p a ja k’utb’äl.M i h e r m a n o m a y o r l l e v ó a s u s d o s h i j o s a l t e a t r o .

Telegrama Aninäq uqxa’n (n)a n i n ä q u q x a ’n .A d v . S u s t .R á i p i d o m a n d a d o .M a n x u k ’u t t a u t z ’ib ’a x i k r i aninäq uqxa’n r i a j t i j c h in u w ä c h .E l m a e s t r o n o m e e n s e ñ ó a r e d a c t a r u n t e l e g r a m a .

Terapia Kunab’äl na’oj (n)k u n - a - b ’ä l n a ’o j .R .V . V T . S u f . I n s t . S u s t .C u r a r - - - - - - - - i d e a / p e n s a m i e n t oR u k ’ kunab’äl na’oj x k ’a x r i u c h o m a b ’a l r i n u k ’o j o lp a r i t i j o b ’ä l .E n l a e s c u e l a c o n t e r a p i a c a m b i a r o n e l p e n s a m i e n t od e m i h i j o .


175

Testigo Q’alajsanel (n)Q ’a l a j - s - a n - e l .A d j . C a u s . A P. A G E N T.C l a r i d a d - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R i q’alajsanel r e c h r i k a m s a n e l a r e ’ r i T e ’k .D i e g o e s e l t e s t i g o d e l a s e s i n o .

Testimonio Q’alajsanem (n)q ’a l a j - s - a n - e m .A d j . C a u s . A P. G e r u n .C l a r i d a d - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u y a ’ r i q’alajsanem r i X w a n c h i r i j r i a P a l , c h e m a ne l a q ’o m t ä j .E l t e s t i m o n i o q u e J u a n d i o a G a s p a r e s q u e n o e s l a d r ó n .

Ticket Okb’äl (n)o k - b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .E n t r a r - - - - - - - -X i n l o q ’ k a ’i b ’ okb’ä l r e c h k i n k ’a m b ’ï k r i a l i p ax o j o j .C o m p r é d o s t i c k e t s p a r a l l e v a r a l a s e ñ o r i t a a lb a i l e .

Tiempo Q’ijilal (n)q ’i j - i l - a l .S u s t . A B S T . A B S T .D ía - - - - - - - - - - - - - -M a n k i n k ’o j i ’ t a c h i u w a c h r i w a c h o c h a r e c h i ’ u q’ijilalr i n u c h a k .D u r a n t e e l t i e m p o d e m i t r a b a j o n o e s t o y a m ic a s a .

Tío Ikan (r)I k a nS i b ’a l a j ü t z x i n t a r i u p i x a b ’ r i w ikan.M e g u s t ó m u c h o e l c o n s e j o d e m i t í o .

8%


176

8&

Tradición Q’axb’äl b’anikil (r)q ’a x - b ’ä l b ’a n i k - i l .R . V . S u f . I n s t . R . V . A B S T.P a s a r - - - - - h a c e r - - - - - - -X ä q x ü w r u k ’ r i q’axb’äl b’anikil m a n k s a c h t a u w a c hr i q a b a n t a j i k .Ú n i c a m e n t e p o r l a s t r a d i c i o n e s n o s e p i e r d e n u e s t r ai d e n t i d a d .

Tradición oral Q’axb’äl tzijonb’alil. (n)q ’a x - b ’ä l t z i j - o n - b ’a l - i l .R . V . S u f . I n s t . R . V . A P. S u f . I n s t . A B S T.P a s a r - - - - - p l a t i c a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -T a j ï n k s a c h u w a c h r i q’axb’äl tzijonb’alil r u m a l c h ek a m i k r i n a n t a t m a n k u b ’i j t a c h ï k c h i k e r i a k ’a la b ’.S e e s t á p e r d i e n d o l a t r a d i c i ó n o r a l p o r q u e h o y e nd í a l o s p a d r e s d e f a m i l i a y a n o d i c e n a l o s n i ñ o s .

Traficar Awän k’ayij. (n)a w - ä n k ’a y - i j .R . V . A P. R . V . T R .E s c o n d e r - - - - v e n d e r - - - - - -R i awän k’ayij k u y a ’ k ’ä x c h e r i w i n ä q .E l t r a f i c a r h a c e d a ñ o a l a p e r s o n a .

Tranquilidad Jororem (r)J o r o r - e m .A d j . G e r u n .R e f r e s c a n t e - - - - - -S i b ’a l ä j jororem r i k ’o l j e m c h i u x e ’ l e u m u ’j a l l e c h e ’.Q u e t r a n q u i l i d a d s e s i e n t e e n l a s o m b r a d e l á r b o l .

Trimestre Oxik’.o x - i k ’.R . N ú m . S u s t .T r e s m e s .X q a k ’i s oxik’ c h e r i e t z ’ä n k i k .Y a t e r m i n a m o s u n t r i m e s t r e d e j u g a r p e l o t a .


177

8/

Trueque K’exanem (r)k ’e x - a n - e m .R . V. A P. G E R U N D .C a m b i a r - - - - - - - - - - - - -O j e r t ä q t z i j r i e q a t i t q a m a m a r e r i k’exanem x k i k o j o .A n t i g u a m e n t e n u e s t r o s a b u e l o s u s a r o n e l t r u e q u e .

Valores Q’ijolal (r)q ’i j - o l - a l .S u s t . A P. A b s t .S o l - - - - - - - - - - -R a j a w a x i k q a y a u q’ijolal r i u b ’a n t a j i k k i k ’a s l e m a l r iq a t i ’t q a m a m .

Virginidad Q’apojil (r)q ’a p o j - i l .S u s t . A B S T .A d o l e c e n t e - - - - -R i uq’apojil r i k’i c h e ’l a j k u b ’a n c h e c h s i b ’a l a j c h ’a q a l ï kL a v i r g i n i d a d d e l a s e l v a h a c e d e q u e s e a b i é n h ú m e d a .L o s v a l o r e s d e n u e s t r o s a b u e l o s t e n e m o s q u e v a l o r a r.

Xilófono Ch’ich’ q’ojom (n)c h ’i c h ’ q ’o j o m .S u s t . S u s t .M e t a l m a r i m b a .R u k ’a m o x i b ’ ch’ich’ q’ojom r i a j t i j .E l m a e s t r o l l e v a t r e s x i l ó f o n o s .


178

8(


179

Q’at Täq Tzij Tópico Jurídico y Político


180


181

Acuerdo Nuk’chomab’al (n)n u k ’- c h o m - a - b ’ä l .R . V . S u s t . V T . S u f . I n s t .A ñ e d i r p e n s a r - - - - - - - - - - - -X i k i r a q k i b ’ r i a j x i k ’a y r u k ’ r i k ’a m ä l b ’e a m a q ’ r e c hr i nuk’chomab’al r e c h r i j a m a r i l .E l g o b i e r n o y l a g u e r r i l l a s e r e u n i e r o n p a r ar e f l e x i o n a r s o b r e e l A c u e r d o d e p a z .

Abogado To’b’anel (n)to’b ’- a n - e l .R .V . A P. A G E N T.A y u d a r - - - - - - - - - - - - - -X u c h ’a b ’e j j u n to’b’anel r i n u c h ’a q ’ r e c h k r e s a j u l o qp a c h e ’.M i h e r m a n o h a b l ó c o n u n a b o g a d o p a r a q u e l os a q u e n d e l a c á r c e l .

Acuerdo Gubernativo Nuk’chomanik ajpopil (n)N u k ’- c h o m - a n - i k a j - p o p - i l .R . V. R .V . A P. C a t e g . A G E N T . S u s t . A B S T.A j u s t a r p e n s a r - - - - - - - - - - - - - - - p e t a t e - - - - - - -X b ’a n j u n nuk’chomanik ajpopil c h i r i j r i t i j o n i k k a y a ’c h i k e r i n i m a ’q t ä q w i n ä q .S e h i z o u n A c u e r d o G u b e r n a t i v o r e f e r e n t e a l ae d u c a c i ó n q u e r e c i b e n l o s a d u l t o s .

Administración Ilonb’äl chak (n)i l - o n - b ’ä l c h a k .R . V . A P. S u f . I n s t . S u s t .V e r - - - - - - - - - - - - - - - - - - -W e ilonb’äl chak r e c h w e q a t a b ’ä l t z i j ü t z t a j ï n k c h a k u n i k .L a a d m i n i s t r a c i ó n d e e s t a m u n i c i p a l i d a d e s t át r a b a j a n d o b i e n .


182

92

Administrador Ilonel chak. (n)I l - o n - e l c h a k .R . V . A P. A G E N T . S u s t .V e r - - - - - - - - - - t r a b a j o .S i b ’a l ä j n u c h a k x u y a ’ k a n r i a j ilonel chak c h i w e i w i r.E l a d m i n i s t r a d o r m e d e j ó m u c h o t r a b a j o a y e r.

Afiliado Achi’lanem (n)A c h i ’l - a n - e m .S u s t . A P. G E R U N D .C o m p a ñ e r o - - - - - - - - - - - -R i K e l j u n c h i k e r i achi’lanem c h ï k p a w e w o k a j .M i g u e l e s u n o d e l o s a f i l i a d o s e n e s t a o r g a n i z a c i ó n .

Alcalde Ajwab’24 (r)A j w a b ’ = S u s t a n t i v o .X w a n u b ’i ’ r i ajwab’ p a w e q a t i n i m i t Q ’u ’m a r k a j .J u a n s e l l a m a e l a l c a l d e d e S a n t a C r u z d e l Q u i c h é .

Archivo K’olb’äl wuj (n)k ’o l - b ’ä l w u j .R . V. S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - - - p a p e l .R i a j t z ’i b ’ x u s u k ’u b ’a r o n o j e l u p a m r i k’olb’äl wuj.L a s e c r e t a r i a o r d e n ó t o d o s l o s a r c h i v o s .

Área Rural (Cantón / aldea) Pa juyub’ (r)P a j u y u b ’.P r e p . S u s t .E n m o n t a ñ a .A r e s i b ’a l ä j w i n ä q a j pa juyub’ e k ’o p a r i r i q b ’ä l i b ’.L l e g ó m á s g e n t e d e l o s c a n t o n e s a l a r e u n i ó n .

2 4 E s u n t é r m i n o q u e a n t i g u a m e n t e s e u s a p a r a d e n o m i n a r e l s u s t a n t i v o“a l c a l d e ”, q u e a c t u a l m e n t e e n n u e s t r a c o m u n i d a d e s “a l k a l t e ”.


183

93

Area Urbana Pa tinamitP a t i n a m i t .P r e p . S u s t .E n p u e b l o .Pa tinamit k e l w i r i t a t a ’ W e l .D o n M a n u e l v i v e e n e l á r e a u r b a n a .

Artículo Q’ataj (n)Q ’a t - a j .R . V. T R .A p a r t a r - - - - -C h i u p a m r i n a b ’e q’ataj k u y a u b ’i x i k r i q e c h b ’a l i l .E n e l a r t í c u l o p r i m e r o d a a c o n o c e r n u e s t r o s d e r e c h o s .

Asamblea Junam (r)j u n a m = A d j e t i v o .U j s i k ’i t a j e l q o n o j e l c h e r i junam c h i u w a c h r a c h o c hr i P o ’x .T o d o s e s t a m o s i n v i t a d o s e n l a c a s a d e S e b a s t i á n p a r al a a s a m b l e a .

Audiencia Ta’b’äl tzijonem. (n)t a ’- b ’ä l t z i j - o n - e m .R . V . S u f . I n s t . S u s t . A P. G e r u n d .P e d i r - - - - - - - p a l a b r a - - - - - - - - - - - - - -K i n t a n a j u n ta’b’äl tzijonem c h e r i a j b ’a n ä l t a q a n i kr e c h k i n t z i j ö n r u k ’ p a j u n i k ’.P e d i r é u n a a u d i e n c i a a l d i p u t a d o p a r a p l a t i c a r c o né l d e n t r o d e u n m e s .

Autoridad Taqanel (n)t a q - ä n - e l .R . V. A P. A G E N T.M a n d a r - - - - - - - - - -K a m i k K p e w a r a l r i taqanel r e c h w e q a t i n i m i t .L a a u t o r i d a d d e n u e s t r o p u e b l o v i e n e h o y .


184

94

Bien Común Komön utzil (r)k o m ö n q ’i n o m - a lS u s t . S u b s t . A B S T .C o m u n i d a d b i é n - - - - - - -R i W o k o m P a t a n e l a b ’ r i q ä s u c h a k , a r e komönq ’i n o m a l c h i k e r i u w i n a q i lE l f i n s u p r e m o d e l E s t a d o e s l a r e a l i z a c i ó n d e l b i e nc o m ú n p a r a e l p u e b l o .

Bienes inmuebles Sutäq q’inomalil. (n)S u t ä q q ’i n o m - a l - i l .S u b s t . S u b s t . A B S T . A B S T .C o s a s b i e n e s - - - - - - - - - - - - -X u j a c h r i sutäq uq’inomal c h i k i w a c h r i o x i b ’ u k ’o j o l .D o n P e d r o r e p a r t i ó s u s b i e n e s i n m u e b l e s a s u s t r e s h i j o s .

Cédula Uwujil winäq. (n)U - w u j - i l w i n ä q .3 s g . S u s t . A B S T S u s t .S u p a p e l - - - - - p e r s o n a .Ta j ïn kuta uwujil winäq r i chaj inel chi kech r i w inäq pa r i b’e.E l p o l i c í a e s t á p i d i e n d o c é d u l a a l a g e n t e e n e l c a m ino .

Censo Tz’ib’anem b’i’ (n)t z ’i b ’- a n - e m b ’i’.R . V. A P. G e r u n d . S u s t .E s c r i b i r - - - - - - - - - - - - - n o m b r e .Ta j ï n k b ’a n j u n tz’ib’anem b’i’ r u m a l r i a j w a b ’.E l a l c a l d e e s t a r e a l i z a n d o u n c e n s o .

Centro de Prisión Nab’ejsanb’äl pa che’(n)Provisional

N a b ’- e j - s - a n - b ’ä l p a c h e ’.N . O . A P. C a u s . A P. S u f . L o c . P r e p . S u s t .P r i m e r o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - á r b o l .W a r a l k ’o j u n nab’ejsanb’äl pa che’ p a w e k o m o n .E n e s t a c o m u n i d a d h a y u n c e n t r o d e p r i s i ó np r o v i s i o n a l .


185

95

Cesación Chupunem (n)c h u p - u n - e m .R .V . A P. G E R U N D .A p a g a r - - - - - - - - - - -P a r i T a q a n a w u j k u b ’i j c h e y a ’t a l i k k t a ’ r i chupunemp a u w i ’ r i u k ’a x k ’o l i l k a m i k a l .L a C o n s t i t u c i ó n d i c e q u e e s a d m i t i b l e p e d i r l ac e s a c i ó n a l a p e n a d e m u e r t e .

Civil Xaqwinäq (r)x a q - w i n ä q .A d j . S u s t .C o m ú n p e r s o n a .Xaqwinäq r i c h a j i n e l x e l b ’i k x o ’l b ’e .E l p o l i c í a s a l i ó e n l a c a l l e d e c i v i l .

Colindancia o vecino K’ulb’a’t (r)k ’u l b ’a ’t . = s u b s t a n t i v o .K e c h ’o j ä n r i M a x r u k ’ r i K e l p a u w i r i kik’ulb’a’t.T o m á s y M i g u e l s e p e l e a r o n p o r l a c o l i n d a c i a d e s u st e r r e n o s .

Colonia Wokja (n)W o q - j a .R . V . S u s t .F o r m a r c a s a s .K r a q i t a j r i w a c h o c h p a r i wokja Q ’u ’m a r k a j r e c h K ’i c h e ’.M i c a s a e s t á e n l a c o l o n i a Q ’u ’m a r k a j d e E lQ u i c h é .

Condena Q’atoj (n)Q ’a t - o j .R . V . T R .K a w i n a q k a ’i b ’ j u n a b ’ r i q’atoj x b ’a n c h i r i j r i a X w a n .A J u a n l e d i c t a r o n u n a c o n d e n a d e c u a r e n t a y d o sa ñ o s .


186

96

Congreso B’anb’äl taqanib’äl (n)b ’a n - b ’ä l t a q - a n - i - b ’ä l.R . V . S u f . L o c . R . V . A P. V T . S u f . I n s t .H a c e r - - - - - - - - - m a n d a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R i b’anb’äl taqanib’äl r e c h a m a q ’ k k w i n i k k u s a c hu w a c h r i u k ’a x k ’o l i l k a m i k a l .E l C o n g r e s o d e l a R e p ú b l i c a p o d r á a b o l i r l a p e n a d em u e r t e .

Consejal No’jinel. (r)n o ’j - i n - e l .S u b s t . A P. A g e n t .I d e a - - - - - - - - - - - -R i q ä s k t o b ’ä n r u k ’ r i a j w a b ’ a r e r i no’jinel.E l q u e a p o y a e l a l c a l d e e s e l c o n c e j a l .

Contralor Ilonel (n)i l - o n - e l .R . V . A P. A G E N T.V e r - - - - - - - - - - - - -X e s ä x c h e c h u c h a k r i ilonel p a r i q ’a t b ’a l t z i j r u m a lc h e m a t a m k o p ä n c h e r i u c h a k .D e s p i d i e r o n a l c o n t r a l o r d e l a m u n i c i p a l i d a d p o r q u en o l l e g a p u n t u a l a s u t r a b a j o .

Contrato K’amuq’ab’ chak (r)k ’a m - u - q ’a b ’ c h a k .R . V. 3 s g . S u s t . S u s t .R e c i b i r s u m a n o t r a b a j o .X u j u c h ’u ’ k a n u w a c h r i kamuq’ab’ chak r i w a c h a j i l i w i r.A y e r m i e s p o s o f u e a f i r m a r s u c o n t r a t o d e t r a b a j o .

Convenio Nuk’ch’ob’oj (n)n u k ’- c h ’o b ’- o j .R . V. R . V . T RA ñ e d i r p e n s a r - - - -R i nuk’ch’ob’oj 1 6 9 k q a r i q c h i u p a m c h e r a j w a x i kk y a ’ k i q ’i j r i j e t ä q m a y a b ’ c h ’a b ’ä l .E n e l C o n v e n i o 1 6 9 e n c o n t r a m o s q u e s e d e b ev a l o r a r l o s i d i o m a s m a y a s .


187

97

Coordinador Woksolinel chak (n)W o k - s o l - i n - e l c h a k .R . V . R . V . A P. A G E N T . S u s t .F o r m a r r e v i s a r - - - - - - - - - - - t r a b a j o .R i X w a n a r e r i woksolinel chak p a r i w o k a l .J u a n e s e l c o o r d i n a d o r e n l a o r g a n i z a c i ó n .

Corte suprema Wok unimal q’atsuk’malil. (n)W o k u - n i m - a l q ’a t - s u k ’m - a l - i l .R . V. 3 s g . A d j . A B S T . R . V. R . V . A B S T. A B S T.F o r m a r s u g r a n d e - - - - - - - c o r t a r c o r r e g i r - - - - - - - - - -R i Wok unimal q’atsuk’malil a n a q i l k u t a q b ’ik r i u to’ik .L a C o r t e S u p r e m a d e J u s t i c i a o r d e n a r á l a p r o t e c c i ó ni n m e d i a t a .

Delito Il (r)i l = S u b s t a n t i v o .R i k a m s a n i k , r i e l a q ’a n i k a r e t a q r i il x u b ’a n r i X w a n .J u a n c o m e t i ó l o s d e l i t o s d e c r i m e n y r o b o .

Democracia Junami (n)J u n a m - i l b ’a n - i k - i l .S u b s t . A B S T . R V . C a t e g . A B S T.I g u a l d a d - - - - - - H a c e r - - - - - - - - - - -R a j w a x i k r i junami l b ’a n i k i l p a w e a m a q ’ P a x i l K a y a l a ’.E s n e c e s a r i o l a d e m o c r a c i a e n G u a t e m a l a .

Departamento Tinamit (n)T i n a m i t . = S u s t a n t i v o .J u n w i n ä q k a ’i b ’ r i tinamit k r i q i t a j p a w e P a x i l K a y a l a ’.E n G u a t e m a l a h a y v e i n t i d ó s d e p a r t a m e n t o s .

Derecho Ya’talil (n)y a ’t - a l - i l .R . V . A P. A B S T.D a r - - - - - - - - - - - -P a r i o x i b t a q a n i k r e c h r i T a q a n a w u j a r e k u b ’i j r iya’talil c h e r i k ’a s l e m a l .E l a r t í c u l o t r e s d e l a C o n s t i t u c i ó n s e r e f i e r e a ld e r e c h o a l a v i d a .


188

98

Descentralización Jacheqale’n (n)J a c h - e q a l e ’n .R . V . S u b s t .D i s t r i b u i r c a r g o s .R e c h k s u k ’i ’k ’ w e a m a q ’ P a x i l K a y a l a ’ r a j w a x i k k b ’a nr i jacheqale’n.P a r a q u e m e j o r e e l p a í s d e G u a t e m a l a e s i m p o r t a n t el a d e s c e n t r a l i z a c i ó n .

Detenido Chapatalik (r)c h a p a t a l i k = A d j e t i v o .R i w i n ä q chaptalik y a ’t ä l c h e k o t o ’ r i b ’ p a u q ’a b r iu k ’u l e l .L a p e r s o n a d e t e n i d a t i e n e d e r e c h o a d e f e n d e r s e d es u e n e m i g o .

Día de asueto Uxlanib’äl (n)U x l - a n - i - b ’ä l.R . V . A P. V T . S u f . I n s t .D e s c a n s a r - - - - - - - - - - - - - - - -C h w e ’q u q ’i j o l uxlanib’äl.M a ñ a n a e s d í a d e a s u e t o .

Días hábiles Uq’ijil chak (n)u - q ’i j - i l c h a k .3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u d í a - - - - - t r a b a j o .S i b ’a l ä j k l a t z ’o b ’ n u w a c h p a t ä q r i uq’ijil chak.M e m a n t e n g o o c u p a d o e n l o s d í a s h á b i l e s .

Dignidad B’antajik (r)b ’a n - t a j - i k .R . V . T R . C A T E G .H a c e - - - - - - - - - -Q o n o j e l u j w i n a q i b ’, x u q u j e ’ q o n o j e l k ’oq a b’antajik.T o d o s s o m o s h u m a n o s y t o d o s t e n e m o s d i g n i d a d .


Diputado B’anöl Taqanik (n)B ’a n - ö l T a q - a n - i k .R . V. A P R . V. A P. C A T E G .H a c e r - - - - m a n d a r - - - - - - - - - - - -E k ’o k a ’i b ’ a j b ’a n ö l t a q a n i k p a w e t i n a m i tK ’i c h e ’.E n e l d e p a r t a m e n t o d e l Q u i c h é h a y d o sd i p u t a d o s .

Dirección General Q’atb’äl tzij k’amalb’e (n)Q ’a t - b ’ä l t z i j k ’a m - a l - b ’e .R . V. S u f . I n s t . S u s t . R . V . A P. S u s t .C o r t a r - - - - - - - - p a l a b r a r e c i b i r - - - - c a m i n o .R i q’atb’äl tzij k’amalb’e r e c h t i j o n i j i k k r i q i t a j p a r iN n ï m t i n a m i t .L a d i r e c c i ó n g e n e r a l d e e d u c a c i ó n , s e e n c u e n t r a e nl a c a p i t a l .

Director K’amalb’e (n)k ’a m - a l - b ’e .R . V. A P. S u s t .R e c i b i r - - - - - c a m i n o .A r e r i L u ’ k’amal r e c h r i t i j o n b ’a l .D o n P e d r o e s e l d i r e c t o r d e l e s t a b l e c i m i e n t o .

Economía Upwaqilal q’inomal. (n)U - p w a q - i l - a l q ’i n o m - a l .3 s g . S u s t . A B S T. A B S T . S u b s t . A B S T .S u d i n e r o - - - - - - - - - - - r i q u e z a - - - - - - -R i i x ï m , r i k i n a q ’ c h i ’l r i s a q w a c h a r e r i upwaqilalq’inomal r i t i n a m i t K ’i c h e ’.L a e c o n o m í a d e l p u e b l o K ’i c h e ’ s e b a s a e n e l m a í z ,f r i j o l y p a p a .

189


190

90

Ejército Chajinel amaq’ (n)c h a j - i n - e l a m a q ’.R . V. A P. A G E N T. S u s t .C u i d a r - - - - - - - - - - - p a í s .X e k a n a j k a n r i chajinelab’ amaq’ c h e w a r a m p a u w i ’r i j u y u b ’.L o s d e l e j e r c i t o s e q u e d a r o n d u r m i e n d o e n l a c i m ad e l a m o n t a ñ a .

Entrevista K’otojtzij (n)k ’o t - o j - t z i j .R . V. T R . S u s t .E s c a r b a r - - - - - p a l a b r a .X b ’e o x i b ’ t i j o x e l a b ’ c h e u b ’a n i k j u n k’otojtzij c h e r ia j w a b ’.T r e s e s t u d i a n t e s f u e r o n a e n t r e v i s t a r a l a l c a l d e .

Estado Wokom patanelab’ (n)W o k - o m p a t a n - e l - a b ’.R . V. P E R F. S u b s t . A G E N T . P L .F o r m a r - - - - - - - s e r v i c i o - - - - - - - - - - - - - - -R i Wokom Patanelab’ a r e k y a ’o w u n i m a l j u n t i n a m i t .E l E s t a d o e s e l q u e e n g r a n d e c e a u n p u e b l o .

Estrategia Ub’e’al chak (n)u - b ’e ’- a l c h a k .3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u c a m i n o - - - - - - t r a b a j o .R o n o j e l c h ’o b ’o t ä l c h a k k ’o r i ub’e’al chak.T o d o p r o y e c t o t i e n e s u e s t r a t e g i a .

Fideicomiso Uya’ik q’inomal, (n)u - y a ’- i k q ’i n o m - a l .3 s g . R . V. C a t e g . S u b s t . A B S T .S u d a r - - - - - - b i e n e s - - - - - -R i r a j a w c h a k x u k ’a m u q ’a b ’ c h e k u y a ’ ri uya’ik q’inomal.E l p a t r o n o s e c o m p r o m e t i ó e n d a r e l f i d e i c o m i s o as u s t r a b a j a d o r e s .


191

9!

Gobernador K’amöl b’e tinamit. (n)k ’a m - ö l b ’e t i n a m i t .R . V . A P. S u s t . S u s t .R e c i b i r - - - - - c a m i n o d e p a r t a m e n t o ( p u e b l o )P a r i u n i m a q ’i j c h a k r e c h r i c h ’o b ’o t ä l c h a k x e ’o p ä nr i k’amöl b’e tinamit.E n l a i n a g u r a c i ó n d e l p r o y e c t o l l e g ó e l g o b e r n a d o r .

Gobierno Ajpop (r)A j p o p = S u s t a n t i v o .O j e r t z i j r i e q a t i ’t q a m a m m a y i b ’ k ’o j u n ajpop c h i k e .H a c e m u c h o t i e m p o n u e s t r o s a b u e l o s m a y a s t e n í a nu n g o b i e r n o .

Gobierno de la República Uk’amalb’e amaq’2 5 (n)U - k ’a m - a l - b ’e a m a q ’3 s g . R . V . A P. S u s t . S u s t .S u r e c i b i r - - - - - c a m i n o p a í s .X b ’e r i n u t a t c h e u b ’a n i k u j u c h ’ c h a ’n e l r e c h k u k o jr i k ’a k ’ uk’amalb’e amaq’.M i p a p á f u é a v o t a r p a r a e s c o g e r e l n u e v o g o b i e r n od e l a r e p ú b l i c a .

Golpe de Estado Umajik q’atb’al tzij (n)u - m a j - i k q ’a t - b ’a l t z i j .3 s g . R . V . C a t e g . R . V . S u f . I n s t . S u s t .S u q u i t a r - - - - c o r t a r - - - - - - - - - p a l a b r a .P a r i 1 9 8 2 x m a j r i q ’a t b ’a l t z i j r u m a l r i R í o sM o n t t .E l G o l p e d e E s t a d o d e R í o s M o n t t s e d i ó e n 1 9 8 2 .

2 5 C u a n d o n o s r e f e r i m o s a l G o b i e r n o d e l a R e p ú b l i c a , n o s e d e b e d e c i r“a j p o p ” y a q u e e s t e t é r m i n o e s p r o p i o d e l a c u l t u r a m a y a , p o r t a l r a z ó n s ed e b e d e c i r “u k ’a m a l b ’e a m a q ’”.


192

9”

Guía de tránsito (mapa, señales) K’utb’äl b’e. (n)K ’u t - b ’ä l b ’e .R . V . S u f . I n s t . S u s t .E n s e ñ a r - - - - - - - - - c a m i n o .K o n o j e l a j b ’i n s a n e l c h ’i c h ’ r a j w a x i k k e t a ’m a j s u k u b ’i jr i k’utb’äl b’e.T o d o s l o s p i l o t o s d e b e n d e c o n o c e r l a g u í a d et r á n s i t o .

Horas hábiles Ukajb’alil chak (n)u - k a j b ’a l - i l c h a k .3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u h o r a - - - - - t r a b a j o .R i k ’a m ä l b ’e x u b ’i j c h i q e x ä q x u w k u j c h a k ü n p a r iukajb’alil chak.E l d i r e c t o r n o s d i j o q u e s o l o a t e n d e r e m o s e n l a s h o r a sh á b i l e s .

Impunidad Q’ub’äl itzelal. (n)q ’u - b ’ä l i t z e l - a l .R . V . S u f . I n s t . S u b s t . A B S T.E s c o n d e r - - - - - - - - m a l d a d - - - - - - -P a w e q a t i n a m i t q ä s a r e k b ’a n r i q’ub’äl itzelal p ak i w i ’ r i a j k a m s a n e l a b ’.E n n u e s t r o p u e b l o m u c h o s a s e s i n o s e s t á n e n l ai m p u n i d a d .

Indemnización K’isuwi’ tojb’alil. (n)K ’i s - u - w i’ t o j - b ’a l - i l .R . V. 3 s g . S u s t . R . V . S u f . I n s t . A B S T.T e r m i n a r s u c a b e l l o p a g a r - - - - - - - - - - - - - - - - - -R i r a j a w c h a k x u y a r i K’isuwi’ tojb’alil c h i k e r i r a j c h a k i b ’.E l p a t r o n o d i ó l a i n d e m n i z a c i ó n a s u s t r a b a j a d o r e s .


193

9#

Infractor Ajmak. (r)a j - m a k .A G E N T . S u s t .- - - - - - - - - c u l p a b l e .R i ajmak k ’o r i q ’a t o j t z i j k b ’a n c h i r i j .Q u i é n i n f r a c c i o n a e s e n j u i c i a d o .

Ipso iure Q’atya’talik. (n)Q ’a t - y a ’- t a l - i k .R . V . R . V . P P. C A T E G .C o r t a r d a r - - - - - - - - - - - - -R i e h b ’a l i l w i n ä q q ä s q’atya’talik c h e c h r i i x o q a c h i .L o s D e r e c h o s H u m a n o s e s u n i p s o i u r e p a r a e lh o m b r e y l a m u j e r.

Jefe Ajjeqomal (n)a j - j e q - o m - a l .A G E N T . R . V . P E R F. A B S T.- - - - - - - - - - E m p e z a r - - - - - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j k u n i m a j r i ajjeqomal r i a j t z ’i b ’ a l i r e c h m a nk a m a j t a r i u c h a k .L a s e c r e t a r i a r e s p e t a m u c h o a s u j e f e p a r a n o p e r d e rs u t r a b a j o .

Judicial Q’attzij (n)q ’a t - t z i j .R . V . S u s t .C o r t a r p a l a b r a .R i w o k o m q’attzij a r e j u n u q ’a b ’ r i W o k o m P a t a n e l a b ’.E l p o d e r j u d i c i a l e s p a r t e d e l E s t a d o .

Juez Q’atöl tzij (r)q ’a t - ö l t z i j .R . V. A P. S u s t .C o r t a r - - - - - p a l a b r a .K w a j k i n t z i j o j w i b ’ c h e t o ’n e l r e c h k i n o q c h e q’atal tzij.Q u i e r o e s t u d i a r a b o g a c í a p a r a p o d e r l l e g a r a s e r j u e z .


194

9$

Jurado Cha’nel (r)c h a ’- n e lR . V. A G E N T.S e l e c c i o n a r - - - - - - -X e t z u k ü x o x i b ’ cha’nel a b ’ r e c h k k i c h a ’ r i u t z a l ä jb ’i x o n e l .S e b u s c a n t r e s j u r a d o s p a r a e s c o g e r e l m e j o r c a n t o r.

Justicia Suk’umalil (n)s u k ’u m a l i ls u k ’- u m - a l .A d j . A P. A B S T.R e c t i t u d - - - - - - - - - - - -E k ’i w i n ä q x k i m o l k i b ’ c h e u t a ’i k r i suk’umalil.M u c h a g e n t e s e o r g a n i z ó p a r a e x i g i r l a j u s t i c i a .

Juzgado Q’atab’äl tzij (r)q ’a t - a - b ’ä l t z i j .R .V . V T . S u f . I n s t . s u s t .C o r t a r - - - - - - - - - p a l a b r a .X k ’a m b ’i r i a c h i p a q’atab’äl tzij r u m a l r i c h i j a n e l .E l h o m b r e f u e l l e v a d o p o r e l p o l i c í a a l j u z g a d o .

Legal Taqän tz’ib’am (n)t a q - ä n t z ’i b ’- a m .R . V . A P. R . V . P E R F.M a n d a r - - - - e s c r i b i r - - - -E taqän tz’ib’am r o n o j e l l e u w u j l e n u c h ’i c h ’.S o n l e g a l e s l o s p a p e l e s d e m i c a r r o .

Ley Taqanik (r)t a q - a n - i k .R . V. A P. C a t e g .M a n d a r - - - - - - - - - - - - -X b ’e r i w a c h a j i l p a c h e ’ r u m a l c h e m a n x u n i m a j t a r itaqanik.M i e s p o s o s e f u e a l a c á r c e l p o r n o r e s p e t a r l a l e y .


195

Libertad Tzoqopib’alil. (r)T z o q o p - i - b ’a l - i l .R . V. V T . S u f . I n s t . A B S T .S o l t a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -M a n r o n o j e l t ä j y a ’t a l r i tzoqopib’alil c h e r i k q a b ’a n o .N o t e n e m o s l i b e r t a d d e h a c e r l o q u e q u e r r a m o s e nt o d a s l a s c o s a s .

Libre TzoqpilïkT z o q p - i - t a l - ï k .R . V. V T . P P. C a t e g .S o l t a r - - - - - - - - - - - - - - -Tzoqpi t a l r i y a k p a r i j u y u b ’.E l G a t o d e m o n t e e s l i b r e e n l a m o n t a ñ a .

Licencia Uwujil b’anoj. (n)u - w u j - i l b ’a n - o j .3 s g . S u s t . A B S T . R . V . T R .S u p a p e l - - - - - h a c e r - - - - - -X i b ’e p a t i n a m i t r e c h k u r e s a j r i r a l a j wuj r e c h k u b ’i n s a jr i u c h ’i c h ’.S e f u e a l p u e b l o p a r a t r a m i t a r s u l i c e n c i a d e c o n d u c i r.

Monopolio Q’atwokk’ay (n)q ’a t - w o k - k ’a y.R . V . R . V . S u s t .C o r t a r f o r m a r v e n t a .R i q ’i n o m a b ’ k k i k ö j r i q’atwokk’ay r e c h x ä q x u w a r er i q ä s k e q ’i n o m a r i k .L o s r i c o s p r o m u e v e n e l m o n o p o l i o p a r a q u e s ó l oe l l o s s e e n r i q u e z c a n .

Nación Amaq’il (n)a m a q ’- i l .S u s t . A B S T.P a í s - - - - - - - - -S i b ’a l ä j n ï m w e q amaq’il P a x i l K a y a l a ’.E s m u y g r a n d e n u e s t r a n a c i ó n d e G u a t e m a l a .

9%


196

9&

Norma Q’atb’äl taqanik. (r)Q ’a t - b ’ä l t a q - a n - ï k .R . V . S u f . I n s t . R . V . A P. C a t e g .C o r t a r - - - - - - - - m a n d a r - - - - - - - - - - - - -R i t i j o x e l r a j w a x i k k u n i m a j r o n o j e l r i Q’atb’äl taqanikr e c h r i t i j o n i b ’a l . -E l a l u m n o d e b e r e s p e t a r l a s n o r m a s d e l a e s c u e l a .

Pasaporte Wujq’axb’äl amaq’ (n)W u j - q ’a x - b ’ä l a m a q ’.S u s t . R . V . S u f . I n s t . S u s t .P a p e l p a s a r - - - - - - - - p a í s .R a j w a x i k r i wujq’axb’äl amaq’ r e c h b ’e n a n p a j u na m a q ’ c h ï k .E s n e c e s a r i o e l p a s a p o r t e p a r a i r a o t r o p a í s .

Patrimonio Q’inomalil (n)q ’i n o m - a l - i l .S u b s t . A B S T . A B S T .B i e n e - - - - - - - - - - - - - -R i o j e r t ä q k i t i n a m i t r i q a t i ’t q a m a m , a r e r i u q’inomalw e t i n a m i t P a x i l K a y a l a ’.L o s a n t i g u o s p u e b l o s d e n u e s t r o s a n t e p a s a d o s , s o ne l p a t r i m o n i o d e G u a t e m a l a .

Patrón Ajchaq’e chak (n)a j - c h a q ’e c h a k .A G E N T S u s t . S u s t .- - - - - - - - - - d u e ñ o t r a b a j oX u r e s a j n u c h a k r i ajchaq’e chak , x a q x u wx i n p a q a b ’a ’ r i r a j ï l n u q ’i j c h e .E l p a t r ó n m e d e s p i d i ó p o r i n c r e m e n t a r m i s u e l d o .


197

9/

Paz Jamaril (r)J a m a r i l = s u b s t a n t i v o .X i k i r a q k i b ’ r i a j x i k ’a y r u k ’ r i k ’a m ä l b ’e a m a q ’ c h eu c h o m a x i k r i n u k ’c h o m a b ’a l r e c h r i jamaril.E l g o b i e r n o y l a g u e r r i l l a s e r e u n i e r o n p a r ar e f l e x i o n a r s o b r e l o s A c u e r d o d e p a z .

Pena de muerte Uk’axk’olil kamikal (n)u - k ’a x - k ’o l - i l k a m i k - a l .3 s g . S u b s t . A B S T . A B S T . R . V . A B S T .S u d o l o r - - - - - - - - - - - - m o r i r - - - - - - -M a n y a ’t a l t a j r i uk’axk’ol kamikal c h i k e r i k ’o c h ï ko x k ’a l k i j u n a b ’.L a p e n a d e m u e r t e n o p o d r á i m p o n e r s e a l o sm a y o r e s d e s e s e n t a a ñ o s .

Persecusión Terene’b’äl. (n)t e r e n e ’- b ’ä l .R . V . S u f . I n s t .P e r s e g u i r - - - - -R i terene’b’äl a r e k u y a ’ u b ’i x i k j u n w i n ä q k t e r e n e x i k .L a p e r s e c u s i ó n s i g n i f i c a : c u a n d o u n a p e r s o n a e ss e g u i d a p o r o t r o y o t r o s .

Policía Chajinel (n)C h a j - i n - e l .R . V. A P. A g e n t .C u i d a r - - - - - - - - - - - -K ’o r i chajinel xo’l b ’e , c h e u c h a j i x i k r i u k ’a m a l b ’e a m a q ’.E l p o l i c í a e s t á e n l a c a l l e p a r a c u i d a r a l p r e s i d e n t ed e l a r e p ú b l i c a .

Política Social Komön Chomab’äl (n)K o m ö n c h o m - a - b ’ä l .S u s b s t . R . V . V T . S u f . I n s t .C o m u n i d a d - - - - p e n s a r - - - - - - - - - - -R i k ’a k ’ t ä q q ’a t b ’ä l t z i j r a j w a x i k k i n i m a j r i komönchomabäl.L a s n u e v a s a u t o r i d a d e s d e b e n r e s p e t a r a l a p o l í t i c as o c i a l .


198

9(

Político Kajmanel (n)K a j m - a n - e l .R . V . A P. A G E N T.Q u e r e r - - - - - - - - - - - - -R i n u n a n m a n k u k o j t a c h ï k r i k i t z i j r i kajmanel a b ’.M i m a m á y a n o c r e e e n l o s p o l í t i c o s .

Presidente K’amäl b’e. (n)K ’a m ä l b ’e .R . V. A P. S u s t .R e c i b i r - - - - c a m i n o .K ’o j u n k’amäl b’e c h i k e r i k o n o j e l r i t i j o x e l a b ’ p a r it i j o n b ’a l .E n l a e s c u e l a , h a y u n p r e s i d e n t e p a r a l o s a l u m n o s .

Presidente de la República K’amöl b’e amaq’ (n)k ’a m - ö l b ’e a m a q ’.R . V . A P. S u s t . S u s t .R e c i b i r - - - - - c a m i n o p a í s .S i b ’a l ä j a j o ’s r i K’amöl b’e amaq’.E l P r e s i d e n t e d e l a R e p ú b l i c a e s m u y m e n t i r o s o .

Preso Tz’apitäl pa che’ (r)T z ’a p i t - ä l p a c h e ’.R .V . A P. P r e p . S u s t .C e r r a r - - - - e n á r b o l .X u t a q b ’i r i r i x o q i l r i a c h i tz’apitäl pa che’ c h e u t a ’ikt o q ’o b ’ c h e j u n t o ’b ’n e l .E l h o m b r e p r e s o m a n d ó a s u e s p o s a p a r a p e d i r f a v o ra u n a b o g a d o .

Prevención Nab’ejsab’äl b’ixik (n)N a b ’e - j - s - a - b ’ä l b ’i x - i k .O r d . T R . C a u s . V T . S u f . I n s t . R . V . C a t e g .P r i m e r o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - d e c i r - - - - - -R i t a q a n a w u j k u y a j u n Nab’ejsab’äl b’ixik r e c h m a mk b ’a n t a r i i l .L a c o n s t i t u c i ó n d a u n a p r e v e n c i ó n p a r a q u e n o s ec o m e n t e n e l d e l i t o .


199

Principal Uk’u’xal. (r)U - k ’u ’x - a l .3 s g . A d j . A B S T.S u p r i n c i p a l - - - - - - - -R i uk’u’xal r i n i m a q ’i j a r e ’ r i k i ’k o t e m a l .L o p r i n c i p a l e n u n a f i e s t a e s l a a l e g r í a .

Principal K’amöl b’eK ’a m - ö l b ’e .R . V. A P. S u s t .R e c i b i r - - - - - - - - - - - -R i k’amöl b’e p a r i q a k o m o n a r e r i X w a n .J u a n e s e l P r i n c i p a l e n n u e s t r a c o m u n i d a d .

Principios Uk’u’xal k’aslemal (n)U - k ’u ’x - a l k ’a s l e m a l .3 s g . A d j . A B S T . S u s t .S u p r i n c i p a l - - - - - - - v i d a .R i j e ’ t ä q t a q a n i k r e c h t i j o n e m k ’o r i Uk’u’xalk’aslemal c h e r a j w a x i k k u r e t a m a j r i a j t i j .E l maes t ro debe conocer los pr inc ip ios de la ley de educac ión.

Proyecto Ch’ob’otäl chak (n)c h ’o b ’- o - t ä l c h a k .R . V . V T . P P. S u s t .P e n s a r - - - - - - - - - - - t r a b a j oK ’i ch’ob’otäl chak u c h o m a m r i a j w a b ’ k u b ’a n c h ew e j u n a b ’ r i ’.E l a l c a l d e h a p l a n i f i c a d o v a r i o s p r o y e c t o s p a r a e s t e a ñ o .

Público Chiwachil (r)c h i - w a c h - i l .P r e p . S u s t . A B S T .E n f r e n t e - - - - - -R a j w a x i k k y a ’ chiwachil r o j o n e l r i k u b ’a n r i t a q a n e l .E s n e c e s a r i o q u e l a a u t o r i d a d d e a c o n o c e r e np ú b l i c o l o q u e h a c e .

9)


200

Recurso To’b’äl (r)to’- b ’ä l.R . V. S u f . I n s t .A y u d a r - - - - - -K u m a j o k y a ’t a j r i u k ’a x k ’o l k a m i k a l a r e c h i ’ k k ’i sr o n o j e l r i to’b’äl.L a p e n a d e m u e r t e s e e j e c u t a r á d e s p u é s d e a g o t a r s et o d o s l o s r e c u r s o s .

Sanción K’ajsab’äl wäch (r)k ’a j - s - a - b ’ä l w ä c h .S u b s t . C a u s . V T . S u f . I n s t . S u s t .L e c c i ó n - - - - - - - - - - - - - - f r e n t e .R u m a l c h e m a n x i n b ’a n t a r i x u b ’i j r i t a q a n e l , k a ’i b ’j u n a b ’ r i k’ajsab’al wach x q ’a t c h i w i j .P o r n o h a c e r l o q u e m e d i j o l a a u t o r i d a d m e d i e r o nu n a s a n c i ó n d e d o s a ñ o s .

Seguridad Chajitalil (n)C h a j - i - t a l - i l .R . V. V T . A P. A B S T.C u i d a r - - - - - - - - - - - - - - -S i b ’a lä j r i chajitalil k ’o p a r i t i n a m i t k ’i c h e ’.H a y m u c h a s e g u r i d a d e n e l d e p a r t a m e n t o d e E lQ u i c h é .

Sentencia Uk’isb’alil q’atojtzij (n)u - k ’i s - b ’a l - i l q ’a t - o j - t z i j .3 s g . R . V. S u f . I n s t . A B S T . R . V . T R . S u s t .S u t e r m i n a r - - - - - - - - - - - - - - - - - c o r t a r - - - - - - p a l a b r a .X u q ’a t r i uk’isb’alil q’atojtzij r i q ’a t ä l t z i j c h i r i j r ik a m i s a n e l .E l j u e z d e t e r m i n ó l a s e n t e n c i a a l a s e s i n o .

0=


201

01

Sistema Juwok choltaqanem (n)j u - w o k c h o l - t a q - a n - e m .N u m . R . V . R . V . T . V . A P. G E R U N D .U n o f o r m a r o r d e n a r m a n d a r - - - - - - - - - - - - - -R i juwok choltaqanem r e c h p a c h e ’ r a j w a x i k a r e k k i lr i k i k ’a s l e m a l r i w i n ä q .E l s i s t e m a p e n i t e n c i a r i o d e b e a t e n d e r a l a v i d a d e l ap e r s o n a .

Soldado Chajinel Amaq’ (n)c h a j - i n - e l A m a q ’.R . V. A P. A G E N T . S u s t .C u i d a r - - - - - - - - - p a í s .S i b ’a l ä j e k ’i r i Chajinel Amaq’ e k ’o p a u w i ’ l e j u y u b ’.H a y m u c h o s s o l d a d o s e n l a c i m a d e l a m o n t a ñ a .

Subsidio Tz’aqatisab’äl rajil (n)t z ’a q a t - i - s - a - b ’ä l r a j i l .S u b s t . V T . C a u s . V T . S u f . I n s t . S u b s t .C o m p l e t o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - p r e c i o .R i r a j a w t ä q l e c h ’i c h ’ x i k i t a j u n tz’aqatisab’äl.L o s d u e ñ o s d e l a s c a m i o n e t a s p i d i e r o n u n s u b s i d i o .

Supervisor Solinel (n)s o l - i n - e l .R . V. A P. A G E N T.V i s i t a r - - - - - - - - - - - - - - -R o n o j e l t ä q i k ’ k o p ä n r i solinel p a r i t i j o n b ’ä l .To d o s l o s m e s e s l l e g a e l s u p e r v i s o r e n a l a e s c u e l a .

Título Uwujil eta’manïk (n)u - w u j - i l e t a ’m - a n - ï k .3 s i n g . s u s t . A B S T . S u s t . A P. I n f .S u p a p e l - - - - s a b i d u r í a . - - - - - -K a j a c h r i u w u j i l e t a ’m a n ï k k a m i k p a r i Unimal Tijonik.H o y s e e n t r e g a n l o s t í t u l o s e n l a u n i v e r s i d a d .


202

02

Título K’utb’äl q’atoj 26 (n)k ’u t - b ’ä l q ’a t - o j .R . V . S u f . I n s t . R . V . T R .M o s t r a r - - - - c o r t a r - - - - - -R i u k a b ’ uk’utb’äl q’atoj r e c h r i T a q a n a w u j a r e k u b ’i j ,“y a ’t a l c h i k e r i w i n ä q k k i b ’a n o ”.E l T í t u l o I I d e l a C o n s t i t u c i ó n s e r e f i e r e a l o s“d e r e c h o s h u m a n o s ”.

Titulo de Propiedad Uwujil meb’il (n)U - w u j - i l m e b ’i l .3 s g . S u s t . A B S T . S u b s t .S u p a p e l - - - - - - - b i e n e s .R i w a n a b ’ x u b ’a n uwujil umeb’il.M i h e r m a n a h i z o e l t í t u l o d e s u p r o p i e d a d .

Traductor Tzaqoltzij (r)t z a q - o l - t z i j .R .V . A P. S u s t .T i r a r - - - - - - - - - - -R i a j t i j o x e l a b ’ x k i t z u k u j j u n tzaqol tzij r u m a l c h e m a nk e t a ’m t a r i K ’i c h e ’ t z i j .L o s e s t u d i a n t e s b u s c a r o n u n t r a d u c t o r p o r q u e n od o m i n a n e l i d i o m a k ’i c h e ’.

Trámite B’insanem (n)b ’i n - s - a n - e m .R . V. C a u s . A P. G E R U N D .C a m i n a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -J o b i k ’ c h a n i m k ’o r i n u w u j p a b’insanem.M i e x p e d i e n t e e s t á e n t r á m i t e h a c e c i n c o m e s e s .

2 6 E s t e t é r m i n o s o l o e s a p l i c a b l e a l t í t u l o d e c u a l q u i e r t e x t o , p e r o n o p a r at í t u l o d e u n a p r o f e s i ó n .


203

03

Unión de hecho K’amoj ib’ (r)k ’a m - o w i b ’.R . V . A P. R e c i p .R e c i b i r - - - - - - - - - - - - -R i w o k o m p a n t a n e l a b ’ k u y a ’ u q ’i j r i kamow ib’.E l E s t a d o r e c o n o c e l a u n i ó n d e h e c h o .

Voto Juch’cha’nel (n)j u c h ’- c h a ’n - e l .R . V. R . V . A G E N T.R a y a r e l e g i r - - - - - - - -M a n x k i b ’a n a t a r i k i juch’cha’nel s i b ’a l ä j w i n ä qa j k ’i c h e ’.M u c h o s q u i c h e l e n s e s n o f u e r o n a v o t a r.


204


205

Kunanem

Tópico Salud


206


207

Agua potable Säq ja’ (n)s ä q j a ’.A d j . S u s t .B l a n c o a g u a .B e n a q r i n u t a t c h e c h a k r e c h r i säq ja’.M i p a p á f u e a t r a b a j r s o b r e e l a g u a p o t a b l e .

Alarma Wane’jb’äl27 (r)w a n e ’j - b ’ä l.R . V . S u f . I n s t .A p r e s u r a r - - - - - -K ’o w a n e j b ’ä l c h e r i n u c h ’i c h ’, r e c h m a n k e l q ’ä x t ab ’ï k .M i a u t o m ó v i l t i e n e a l a r m a , p a r a q u e n o l o r o b e n .

Alcohol Ja’sub’äl soknaqil. (n)J a ’- s u - b ’ä l s o k - n a q - i l .S u s t . R . V . S u f . I n s t . R . V . P E R F. A B S T.A g u a l i m p i a r - - - - - - - - - g o l p e a r - - - - - - - - - - - - - - - -R i s a q t z a m j e k a k ’i x p a k ’a y b a l k u n b ’a l .E l a l c o h o l s e v e n d e e n l a f a r m a c i a .

Ambulancia Ch’ich’ k’amb’äl yab’ (n)c h ’i c h ’ k ’a m - b ’ä l y a b ’.S u s t . R . V . S u f . I n s t . S u s t .C a r r o l l e v a r - - - - - - - - - e n f e r m o .B ’e q ’i j i w i r x q ’a t ä n j u n ch’ich’ k’amb’al yab’ p a r in i m b ’e .E n l a t a r d e d e a y e r p a s ó u n a a m b u l a n c i a e n l ac a r r e t e r a .

2 7 T é r m i n o q u e s e u s a e n d i f e r e n t e s m u n i c i p i o s d e h a b l a K ’i c h e ’, l o q u ee q u i v a l e a a p r e s u r a r .


208

08

Anestesia Sikirsab’äl (n)s i k - i r - s - a - b ’ä l .R .V . A P. C a u s . V T . S u f . I n s t .D o r m i r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X o q s ä x r i sikirsab’äl c h e r i c h u c h u ’ r e c h m a n k u n a ’t a j c h i ’ k e s ä x r i u w a r e .A l a s e ñ o r a l e p u s i e r o n a n e s t e s i a p a r a q u e n o s i e n t ec u a n d o s e l e e x t r a e n e l d i e n t e .

Anhídrido carbónico Porom kaq’iq’ (n)P o r - o m k a q ’iq ’.R V . P P. S u s t .Q u e m a r - - - - - a í r eR i porom kaq’iq’ m a n r a j w a x i k t a c h i q e , x ä q x u wc h e r i u q ’a y e s a l u w a c h u l e w .E l a n h í d r i d o c a r b ó n i c o n o n o s s i r v e a n o s o t r o s ;ú n i c a m e n t e e s n e c e s a r i o p a r a l a s p l a n t a s .

Anorexia Ch’ijom tijik.(n)C h ’i j - o m t i j i k .R . V . P P. V b .f o r z a r - - - - - c o m e r.X b ’e w u q u b ’ q ’i j k ’o l e ch’ijom tijik c h e r i n u n a n .M i m a m á t i e n e a n o r e x i a d e s d e h a c e u n a s e m a n a s .

Bacteria Uchikopil jastaq (n)u - c h i k o p - i l j a s t a q .3 s g . S u s t . A B S T . S u b s t .S u p á j a r o - - - - - - - - c o s a s .K a ’i b ’ k i w a c h r i uchikopil jastaq e k ’o l i k , k ’o r i k k i y a ’r i y a b ’i l a l , j u n c h ï k r e c h k p a t a n ï n c h e r i w i n a q .H a y d o s c l a s e s d e b a c t e r i a s , e x i s t e n l a s q u e d a ne n f e r m e d a d e s y o t r a s q u e s o n ú t i l e s a l h o m b r e .


209

09

Balsámico Q’olkunanb’äl (n)q ’o l - k u n - a n - b ’ä l.S u s t . R . V . A P. S u f . I n s t .T r e m e n t i n a c u r a r - - - - - - - - - - - - - -X i n j i k r i j r i a k ’a l p a q’olkunanb’äl r e c h k e l r i ö j c h e .P a r a q u e s e l e q u i t e e l c a t a r r o a l n i ñ o l o m a s a j i e e nl a e s p a l d a c o n b a l s á m i c o .

Botiquín K’olb’al kunb’al ®k ’o l - b ’ä l k u n b ’ä l .R . V . S u f . I n s t . S u s t .G u a r d a r - - - - - - - - - - m e d i c i n a .P a r i t i j o b ’ä l r e c h a j t i j X e p k ’o j u n n ï m k’olb’äl kunb’äl.E n l a e s c u e l a d e l p r o f e s o r J o s é , h a y u n b o t i q u í n g r a n d e .

Cáncer Q’aynaqil yab’il (n)q ’a y n a q - i l y a b ’i l . S u s t . A B S T . S u b s t .P o d r i d o - - - - - - - e n f e r m e d a d .K ’o r i q’aynaqil yab’il c h e X e p a r e u b ’e l a ’ k b ’i s o n i k .J o s é t i e n e c á n c e r p o r e s o e s t á t r i s t e .

Cápsula Rab’kaxla’n kunab’äl (n)r a b ’- k a x l a ’n k u n a b ’ä l .A d j . S u s t . S u s t .A l a r g a d o e x t r a n g e r o m e d i c i n aR i q a t i ’t q a m a m m a n j u m u l t ä q x k i t ï j r i rab’kaxla’nkunab’äl.N u e s t r o s a b u e l o s n u n c a t o m a r o n m e d i c i n a e n c á p s u l a .

Caries Uchikopil eyaj (r)u - c h i k o p - i l e y a j .3 s g . S u s t . A B S T . S u s t .S u a n i m a l - - - - - - d i e n t eM a n x u r a q t a uchikopil eyaj r i k i w a r e r i e q a t i ’t q a m a m .L o s d i e n t e s d e n u e s t r o s a n t e p a s a d o n o s e p i c a r o nd e c a r i e s .


210

00

Cirugía Puskunanik (n)P u s - k u n - a n - i k .R . V. R . V. A P. C A T E G .C o r t a r c u r a r - - - - - - - - - - - - - - -R u k ’ r i puskunanik r i a j k u n e l a b ’ k e k w i n i k k i q ’a t b ’i r iy a b ’i l c h e b ’a q i l a l .A t r a v é s d e l a c i r u g í a l o s d o c t o r e s p u e d e n c u r t a r l a se n f e r m e d a d e s d e l c u e r p o .

Cloro Ja’ saqarsab’äl. (n)j a ’ s a q - a r - s - a - b ’ä l.S u s t . A d j . A P. C a u s . V T . S u f . I n s t .A g u a b l a n c o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R a j a w a x i k k a y a ’ r i ja’ saqarsab’äl c h i u p a m r i j a ’ r e c hm a n k a r i q t a y a b ’i l .D e b e s c l o r a r e l a g u a p a r a q u e n o t e e n f e r m e s .

Control remoto Tzijchupub’äl28 (n)T z i j - c h u p - u - b ’ä l.R . V. R . V. V T . S u f . I n s t .E n c e d e r a p a g a r - - - - - - - - - - - - -R i X w a n k u t z i j r i u q ’a x b ’ä l w a c h a j r u k ’ r it z i j c h u p u b ’ä l .J u a n e n c i e n d e s u t e l e v i s i ó n c o n e l c o n t r o l r e m o t o .

Dentista Ajware (r)a j - w a r e .A g e n t . S u s t .- - - - - - - - d i e n t e .T a j ï n k u t i j o j r i b ’ r i S i ’s c h e r i ajware.F r a n c i s c o e s t á e s t u d i a n d o p a r a s e r d e n t i s t a .

2 8 A p l í c a s e ú n i c a m e n t e , p a r a e n c e n d e r y a p a g a r a p a r a t o s e l e c t r ó n i c o s .


211

0!

Desmayo Petb’äl anima’. (r)P e t - b ’ä l a n i m a ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .V e n i r - - - - - - - - c o r a z ó n .X k ’a m b ’i j u n t i j o n x e l p a k ’u n a x i k r u m a l c h e x p ePetb’äl anima’ c h e .F u e l l e v a d o u n a l u m n o p a r a c u r a r p o r q u e s e d e s m a y ó .

Desodorante K’ok’arisab’äl. (n)k ’o k ’- a r - s - a - b ’ä l .S u b s . A P. C a u s . V T . S u f . I n s t .A r o m a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u l o q ’ j u n k’ok’arisab’äl r i n u t a t c h i w e .M i p a p á m e c o m p r ó u n d e s o d o r a n t e .

Diabetes Ki’arik kik’. (n)k i ’- a r - i k k i k ’.A d j . A P. C a t e g . S u s t .D u l c e - - - - - - - - s a n g r e .X b ’e r i n u c h ’a q ’ c h u t z u k u x i k j u n a j k ü n r e c h k u k u n a jr i r i x o q i l c h e r i u r i q o m r i ki’arik kik’.M i h e r m a n o f u e a b u s c a r u n d o c t o r p a r a c u r a r l ad i a b e t e s q u e t i e n e s u e s p o s a .

Enfermera Ajyab’ (n)a j - y a b ’.A G E N T . S u s t .- - - - - - - - - e n f r e m oAjyab’ l e w a n a b ’ r u m a l l a ’ k u c h ’a b ’ k i k u n a x i k l e y a ’b ’i b ’.M i h e r m a n a e s e n f e r m e r a p o r e s o s a b e c u r a r a l o se n f e r m o s .

Epilepsia Moxyab’il (r)m o x - y a b ’i l .S u s t . S u b s t .L o c o e n f e r m e d a d .R i P o x k ’o j o l o m c h e ’ r u m a l l a ’ x u p o r o j r i b ’.S e b a s t i á n s e q u e m ó p o r q u e t i e n e e p i l i p s i a .


212

0"

Esparadrapo Nak’ch’uqb’äl soknaqil. (n)N a k ’- c h ’u q - b ’ä l s o k - n a q - i l .R . V. R . V . S u f . I n s t . R . V . P E R F. A B S T.P e g a r t a p a r - - - - - - g o l p e a r - - - - - - - - - - - - - - - -R e c h k u t z i r a n i n ä q r i s o k t a j i n a q r a j a w a x i k r i ch’uqb’älsoknaqil.P a r a q u e s e c u r e r á p i d o l a h e r i d a e s n e c e s a r i o e le s p a r a d r a p o .

Estrés Yojil ib’och’ib’äl. (n)y o j - i l i b ’o c h ’- b ’ä l.R . V . A P. S u s t . S u f . I n s t .C o n f u d i r - - - - v e n a s - - - - - - -R a j a w a x i k k a k ’ä x u w a c h r i a c h a k r e c h k a w e s a j r i y o j i lib’ochib’äl c h i a w e .E s i m p o r t a n t e q u e c a m b i e s d e a c t i v i d a d p a r a q u ee l i m i n e s e l e s t r é s .

Farmacia K’ayib’äl kunab’äl. (n)k ’a y - i - b ’ä l k u n - a - b ’ä l.R . V. V T . S u f . L o c . S u s t . V T . S u f . I n s t .V e n t a - - - - - - - - - - - - m e d i c i n a - - - - - - - - - - - - - -N i m k u c h ’e k r i T o r , r u k ’ r i u k’ayib’äl kunab’äl.S a l v a d o r g a n a b i e n c o n s u f a r m a c i a .

Gastritis Uyab’il wijal ®.u - y a b ’i l w i j a l .3 s g . S u b s t . S u b s t .S u e n f e r m e d a d h a m b r e .M a n k u t i j t a i k r i w i x o q i l r u m a l c h e k ’o r i uyab’il wijalc h e c h .M i e s p o s a n o c o m e c h i l e p o r q u e t i e n e g a s t r i t i s .

Ginecólogo Kunanel ixoq (n)K u n - a n - e l i x o q .R . V. A P. A G E N T . S u s t .C u r a r - - - - - - - - - - - - - - - m u j e r.M a n k ’o t a j u n kunanel ixoq j e l a ’ p a u q ’a b ’ t i n a m i tc h i ’c h e ’.E n e l m u n i c i p i o d e C h i c h é n o h a y n i n g ú n g i n e c ó l o g o .


213

0#

Gotero Tz’ujb’äl (n)t z ’u j - b ’ä l.S u b s t . S u f . I n s t .G o t a - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j n ï m u p a t a n r i tz’ujb’äl r e c h k a j l a x i k j a n i k ’p a ’t z ’u j r i k u n b ’ä l k o k s a x i k .E l g o t e r o e s i m p o r t a n t e p a r a c o n t a r l a s g o t a s d em e d i c i n a q u e s e u s a .

Hemorragia Tzaqoj kik’el (r)t z a q - o j k i k ’e l .R . V . T R . S u s t .B o t a r - - - - - s a n g r e .R i tzaqoj kik’el x u r e s a j u c h q ’a b ’ r i w a l .L a h e m o r r a g i a l e q u i t ó f u e r z a a m i h i j o .

Hepatitis Uyab’il seseb’ (n)u - y a b ’i l s e s e b ’ .3 s g - s u b s t . S u s t .S u e n f e r m e d a d h í g a d o .K ’o uyab’il seseb’ c h e r i x o q i l r i n u b ’a l u k .L a e s p o s a d e m i c u ñ a d o t i e n e h e p a t i t i s .

Hisopo Su’b’äl ch’akul (n)s u ’- b ’ä l c h ’a k u l .R . V . S u f . I n s t . S u s t .L i m p i a r - - - - - - - - - c u e r p oA r e c h i ’ k a s u ’ l e a x i k ï n , r a j w a x i k a r e k a k o j r i su’b’älch’akul c h e c h .C u a n d o l i m p i a s e l o í d o , e s n e c e s a r i o u s a r e lh i s o p o .

Hospital Jakunanib’äl (n)j a - k u n - a n - i - b ’ä l.S u s t . R . V . A P. V T . S u f . I n s t .C a s a c u r a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u k ’a m b ’i r i u t a t r i a T e k p a r i jakunanib’äl.D i e g o l l e v ó s u p a p á e n e l h o s p i t a l .


214

0$

Incisivo Tz’ijware (r)t z ’i j - w a r e .A d j . S u s t .P u n t i a g u d o d i e n t e .K ’o c h ï k r i a l a j t ä q u tz’ijware r i u n e ’.E l b e b e y a t i e n e l o s i n c i s i v o s .

Insomnio Waranik (n)w a r - a n - i k .R .V . A P. C a t e g .D o r m i r - - - - - - - - - - - -R o n o j e l a q ’a b ’ m a n k o k t a n u w a r a m r u m a l c h e k ’owaranik c h i w e .T o d a s l a s n o c h e s n o p u e d o d o r m i r p o r q u e t e n g oi n s o m n i o .

Inyección Titz’kunab’äl. (n)t i t z ’- k u n a b ’ä l.R . V . S u s t .I n t r o d u c i r m e d i c i n a .M a n k r a j t a r i n u n o y k o k s ä x titz’kunab’äl.M i a b u e l i t a n o q u i e r e p o n e r i n y e c c i ó n .

Jarabe Ja’kunab’al (n)j a ’- k u n - a - b ’ä l.S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .A g u a c u r a r - - - - - - - - - - - -X ä q ja’kunab’äl x q a y a ’ c h e r i l a j q a n e ’ a r e c h i ’ x u r i qy a b ’i l .U n i c a m e n t e j a r a b e l e d i m o s a l b e b é c u a n d o s ee n f e r m ó .

Jeringa K’olt’is kunb’al (n)K ’o l - t ’i s k u n b ’a l.R . V . T . V . S u s t .G u a r d a r p i n c h a r m e d i c i n a .R i n e ’ x u x i ’j r i b ’ a r e c h i ’ x r i l u w a c h r i K’olt’is kunb’al.E l n e n e s e a s u s t ó c u a n d o v i ó l a j e r i n g a .


215

0%

Loción Ja’ k’ok’arsab’äl (n)j a ’ k ’o k ’- a r - s - a - b ’ä l.S u s t . S u b s t . A P. C a u s . V T . S u f . I n s t .A g u a a r o m a - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u s i p a j j u n ja’ k’ok’arsab’äl r i a S i ’s c h e a j t z ’ib ’ r e c hr i t i j o n i b ’a l .F r a n c i s c o , r e g a l ó u n a l o c i ó n a l a s e c r e t a r i a d e l ae s c u e l a .

Masaje Jikonik (r)j i k - o n - i k .R . V. A P. C a t e g .M a s a j e a r - - - - - - - - - - - -S i b ’a lä j ü t z r i jikonik r e c h k e s ä x r i k o s n a q i l .E l m a s a j e e s m u y b u e n o p a r a q u i t a r e l c a n s a n c i o .

Operación Poch’ön kunanik (r)p o c h ’- ö n k u n - a n - i k .R .V . A P. R . V . A P. C a t e g .R a j a r - - - - - c u r a r - - - - - - - - - - - - -X k ä m r i n u k ’o j o l r u m a l c h e m a n x u q ’i y t a r i poch’önkunanik.M i h i j o m u r i ó p o r q u e n o a g u a n t ó l a o p e r a c i ó n .

Oxígeno Uk’u’xal kaqiq’al (n)u - k ’u ’x - a l k a q i q ’- a l .3 s g . A d j . A B S T . S u s t . A B S T .S u p r i n c i p a l - - - - - - - a í r e - - - - - -P a r i k ’i c h e ’l a j k ’o r i uk’u’xal kaqiq’al c h e r i r a j w a x i kc h e r i q a k i k ’e l .E n e l b o s q u e s e p u e d e e n c o n t r a r e l o x í g e n o q u en e c e s i t a n u e s t r a s a n g r e .

Paro cardiaco Tak’anima’. (n)T a k ’- a n i m a ’.A d j . S u s t .P a r a d o c o r a z ó n .X k a m b ’i r i t a t M a x r u m a l j u n tak’anima’D o n T o m á s m u r i ó p o r u n p a r o c a r d i a c o .


216

0&

Pastilla Setkaxla’n kunab’äl (n)s e t - k a x l a ’n k u n a b ’ä l .A d j . S u s t . S u s t .C í r c u l o e x t r a n g e r o m e d i c i n a .C h e r i q ’a x ö m j o l o m a j k t i j r i setkaxla’n kunab’äl.P a r a e l d o l o r d e c a b e z a s e t o m a n p a s t i l l a s .

Placa dental K’exwach ware’aj (r)k ’e x - w a c h w a r e ’- a j .R . V . S u s t . S u s t . A B S T.C a m b i a r f r e n t e d i e n t e - - - - - -S i b ’a l ä j p a q ä l r a j i l r i k’exwach ware’aj r u m a l l a ’ m a nu k o j o n t a r e l e n u t a t .L a p l a c a d e n t a l e s m u y c a r a p o r e s o m i p a p á n o l eh a p u e s t o e l s u y o .

Poros Uxlanib’äl ch’akul. (n)u x l - a n - i - b ’ä l c h ’a k u l .R . V. A P. V T . S u f . I n s t . S u s t .R e s p i r a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - c u e r p o .R a j w a x i k k c h ’a j k i j r i a k ’a l a b ’ r e c h m a n k a t z ’a p i ’ t ar i kuxlanib’äl ch’akul.S e d e b e b a ñ a r a l o s n i ñ o s p a r a q u e n o s e t a p e n s u s p o r o s .

Primeros auxilios Tob’kunanik. (n)t o b ’- k u n - a n - i k .R .V . R . V . A P. C a t e g .A y u d a r c u r a r - - - - - - - - - - -Ta j ï n k k i t i j o j k i b ’ j u n c h ’o b ’ w i n ä q c h e tob’kunanik.U n g r u p o d e p e r s o n a s e s t a n a p r e n d i e n d o d e p r i m e r o sa u x i l i o s .

Puesto de salud Lajja kunanb’äl. (n)l a j - j a k u n - a n - b ’ä l .A d j . S u s t . R . V. A P. S U F. I n s t .P e q u e ñ a c a s a c u r a r - - - - - - - - - - - - - -P a r i lajja kunanb’äl e k ’i r i y a ’b ’i b ’ t a q a k ’a l a b ’ e k ’o l i k .M u c h o s n i ñ o s e n f e r m o s e s t á n e n e l p u e s t o d e s a l u d .


217

Radiografía Ilb’äl ch’akul (n)i l - b ’ä l c h ’a k u l .R . V . S u f . I n s t . S u s t .M i r a r - - - - - - - - c u e r p oX u k o j ilb’äl ch’akul r i a j k u n r e c h x r i l o l a k ’o q ’a j n a qc h e r i n u b ’a q i l .E l d o c t o r m e t o m ó r a d i o g r a f í a p a r a v e r s i t e n g of r a c t u r a d o l o s h u e s o s .

Receta Cholajil saqil. (n)c h o l - a j - i l s a q - i l .R . V . T R . A B S T . A d j . A B S T .O r d e n a r - - - - - - - - - - - b l a n c o - - - - - -R a j w a x i k k a b ’a n o r o n o j e l r i x u t z ’i b ’a j r i a j k ü n c h iu w a c h r i cholajil saqil.D e b e h a c e r t o d o l o q u e e l d o c t o r e s c r i b i ó e n l a r e c e t a .

Sentidos Nab’alil (n)n a - b ’a l - i l .R . V . S u f . I n s t . A B S T.S e n t i r - - - - - - - - - - - - - -X i n k ’u t r i nab’alil c h i k i w a c h r i a k ’a l a b ’.E n s e ñ é l o s s e n t i d o s a l o s n i ñ o s .

Shampoo Woqwi’aj (n)w o q - w i ’a j .R . V . S u s t .E s p u m a r c a b e l l o .S i b ’a l ä j ü t z r i l i k u w i ’ l e a l i , r u m a l c h e k u k o j woqwi’aj.L a s e ñ o r i t a t i e n e b o n i t o e l c a b e l l o p o r q u e u s a s h a m p o o .

Sistema circulatorio Choluk’u’x kik’el. (n)C h o l - u - k ’u ’x k i k ’e l .R . V . 3 s g . S u b s t . S u s t .O r d e n a r s u c e n t r o s a n g r e .R i a j k u n x u t z i j o b ’e j c h i k e r i a k ’a l a b ’ j a s u c h a k r ic h o l k ’u ’x k i k ’e l .E l d o c t o r e x p l i c ó a l o s n i ñ o s c ó m o f u n c i o n a e l s i s t e m ac i r c u l a t o r i o .

0/


218

0(

Sistema digestivo Choluk’u’x wa’ikil. (n)C h o l - u - k ’u ’x w a ’- i k - i l .R . V . 3 s g . S u b s t . S u s t . C a t e g . A B S T.O r d e n a r s u c e n t r o t a m a l - - - - - - - - - - - - - - - -R i a j k u n x u t z i j o b ’e j c h i k e r i a k ’a l a b ’ j a s u c h a k r icholk’u’x wa’ikil.E l d o c t o r e x p l i c ó a l o s n i ñ o s c ó m o f u n c i o n a e l s i s t e m ad i g e s t i v o .

Sistema nervioso Choluk’u’x ib’och’ib’äl(n)

C h o l - u - k ’u ’x i b ’o c h ’- i - b ’ä l .R . V . 3 s g . S u b s t . S u s t . V T . S u f . I n s t .O r d e n a r s u c e n t r o v e n a - - - - - - - - - - - - - - - -R i a j k u n x u t z i j o b ’e j c h i k e r i a k ’a l a b ’ j a s u c h a k r icholk’u’x ib’och’ib’äl.E l d o c t o r e x p l i c ó a l o s n i ñ o s c ó m o f u n c i o n a e l s i s t e m an e r v i o s o .

Sistema respiratorio Choluk’u’x uxlab’al. (n)C h o l - u - k ’u ’x u x l a b ’- a lR . V . 3 s g . S u b s t . S u s t . A B S T.O r d e n a r s u c e n t r o r e s p i r a c i ó n - - - - - - - - .R i a j k u n x u t z i j o b ’e j c h i k e r i a k ’a l a b ’ j a s u c h a k r icholk’u’x uxlab’al.E l d o c t o r e x p l i c ó a l o s n i ñ o s c ó m o f u n c i o n a e l s i s t e m ar e s p i r a t o r i o .

Sistema urinario Choluk’u’x chulb’äl. (n)C h o l - u - k ’u ’x c h u l a jR . V . 3 s g . S u b s t . S u s t .O r d e n a r s u c e n t r o o r i n a .R i a j k u n x u t z i j o b ’e j c h i k e r i a k ’a l a b ’ j a s u c h a k r ic h o l k ’u ’x c h u l a j .E l d o c t o r e x p l i c ó a l o s n i ñ o s c ó m o f u n c i o n a e l s i s t e m au r i n a r i o .


219

0)

Somnolencia Yab’waram (n)y a b ’- w a r a m .R . V . S u s t .D a r s u e ñ o .R o n o j e l q ’i j r i a X w a n k a w a r p a r i t i j o n i b ’ä l , r u m a lc h e k ’o r i yab’waram c h e .J u a n d u e r m e t o d o s l o s d í a s e n l a e s c u e l a p o r q u et i e n e s o m n o l e n c i a .

Sonambulismo Mox warnaqil (r)m o x w a r - n a q - i l .S u s t . R . V . P E R F. A B S T.L o c o s o ñ a r - - - - - - - - - - - - - - - -X u t ä l u p a l a j r i l a j a k ’a l c h a q ’a b ’ r u m a l x u y a ’ r i moxwarnaqil c h e c h .P o r s o n a m b u l i s m o e l n i ñ i t o s e r a s p ó l a c a r a a n o c h e .

Suero Ja’ tob’chuqb’alil. (n)j a ’ t o b ’- c h u q - b ’a l - i l .S u s t . R . V . S u s t . S u f . I n s t . A B S T.A g u a a y u d a r d é b i l - - - - - - - - - - - - - - -X u k o j j u n ja’ tob’chuqb’alil c h e r i n u n a n i w i r.A m i m a m á l e p u s i e r o n s u e r o A y e r

Talco K’ok’ k’äj (n)k ’o k ’- k ’ä j .S u b s t . A d j .A r o n m a p o l v oR i n e ’ x o k s ä x kok’ k’äj c h i r i j .L e p u s i e r o n t a l c o a l b e b é .

Termómetro Etab’äl q’aq’al (n)e t a - b ’ä l q ’a q ’- a l .R . V . S u f . I n s t . S u s t . A B S T .M e d i r - - - - - - - - - - f u e g o - - - - - - - -R i etab’äl q’aq’al a r e k b ’i n i k j u m p a r e t b ’a l i l r i q ’a qk ’o c h i r i j r i y a b ’.E l t e r m ó m e t r o e s e l i n s t r u m e n t o q u e m i d e e l g r a d od e t e m p e r a t u r a d e l e n f e r m o .


220

!=

Tuberculosis Q’axchaqi’j öj (r)q ’a x - c h a q i ’j ö j .R . V . A d j . S u s t .P a s a r s e c o t o s .S i b ’a l ä j e k ’i r i a k ’a l a b ’ k ’o r i q ’axchaqi’j öj c h i k e .H a y m u c h o s n i ñ o s c o n t u b e r c u l o s i s .

Tumor T’o’y yab’ilal (n)t’o’y y a b ’i l - a l .A d j . S u s t . A B S T .B o l a e n f e r m e d a d - - - - - - -R i w i x o q i l k ’o j u n t’o’y yab’ilal c h e r i u t a l a b ’.M i e s p o s a t i e n e u n t u m o r e n e l h o m b r o .

Vacuna Q’ateb’äl yab’il. (n)q ’a t - e - b ’ä l y a b ’i l .R . V. V T . S u f . I n s t . S u b s t .O b s t r u i r - - - - - - - - - - - - - e n f e r m e d a d .A r e ü t z k o s ä x r i q’ateb’äl yab’il c h i k e r i a k ’a l a b ’r e c h m a n k i r i q t a r i y a b ’i l .E s m e j o r q u e s e v a c u n e n l o s n i ñ o s p a r a q u e n o s s ee n f e r m e n .

Venda Pisb’äl k’ax (n)P i s - b ’ä l k ’a x .R . V. S u f . I n s t . S u b s t .E n v o v e r - - - - - - - - - d o l o r .N a b ’e k a j i k n a r i a w a q ä n t e k ’u r i’ kako j l e pisb’äl k’ax che .P r i m e r o d e b e s m a s a j e a r t u p i é l u e g o c o l o c a l av e n d a .

Virus Uchikopil yab’il (n) - yab’b’alu - c h i k o p - i l y a b ’i l .3 s g . S u s t . A B S T . S u b s t .S u p á j a r o - - - - - - e n f e r m e d a dR i uchikopil yab’il a r e k y a ’o w r i q ’a x o w q u l a j .E l d o l o r d e g a r g a n t a e s p r o d u c i d o p o r u n v i r u s .


221

!1

Vitamina Ya’b’äl chuq’ab’il. (n)Ya ’- b ’ä l c h u q ’a b ’- i l .R . V . s u f . I n s t . S u b s t . A B S T.D a r - - - - - - f u e r z a - - - - - - - -K u b ’i j r i a j k u n a n e l c h e s i b ’a l a j r a j w a x i k r i Ya’b’älchuq’ab’il c h e c h .E l d o c t o r d i j o q u e m i m a m á n e c e s i t a m u c h a v i t a m i n a .


222


223

Tob’chakub’äl

Tópico Tecnología


224


225

Acondicionador Jormaq’inb’äl (n)j o r - m a q ’i n - b ’ä l .A d j . A d j . S u f . I n s t .F r í o c a l i e n t e - - - - - - - - -Q a c h o m a m r i j k q a l o q ’ j u n q a c h ’i c h ’ r u k ’ jormaq’inb’äl.H e m o s p e n s a d o c o m p r a r u n c a r r o c o n a i r e a c o n d i c i o n a .

Acumulador Uk’a’l q’aq’ (n)u k ’- a ’l q ’a q ’.R . V. A P. S u s t .P o s e e r - - - - - - f u e g o .R i uk’a’l q’aq’ t a j ï n k o k s ä x c h e c h r i t a ’b ’ä l q ’a x t z i j .E s t a n u s a n d o e l a c u m u l a d o r p a r a l a r a d i o .

Alarma Wane’jb’äl (r)w a n e ’j - b ’ä l.R . V . S u f . I n s t .A p r e s u r a r - - - - - -K ’o wanejb’äl c h e r i n u c h ’i c h ’, r e c h m a n k e l q ’ä x t a b ’ïk .M i a u t o m ó v i l t i e n e a l a r m a , p a r a q u e n o l o r o b e n .

Altímetro Etpaqalib’äl (n)e t - p a q - a l - i - b ’ä l .S u b s t . A d j . I P. V T . S u f . I n s t .M e d i d a s u b i r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R i etpaqal ib’äl k k o j c h e c h r i r e t a x i k r i u k o l o m a lr o k s a x i k r i c h ’o j c h ’ö j j a ’.E l a l t í m e t r o s e u t i l i z a p a r a m e d i r l a d i r e c c i ó n d ei n t r o d u c c i ó n d e a g u a p o t a b l e .

Arado Wech’ib’äl (n)w e c h ’- i - b ’ä l .R . V . V T . S u f . I n s t .P i c a r - - - - - - - - - - - - -P a X o ’l a b ’ä j x i n w i l j u n a c h i r u k ’ k a ’i b ’ u w a k ’a xk u k ’a m j u n wech’ib’äl.E n J o y a b a j v i u n h o m b r e c o n s u s d o s v a c a s q u el l e v a n u n a r a d o .


226

!6

Ascensor / elevador Kaxla’n aq’anib’al (n)k a x l a ’n a q ’- a n - i - b ’ä l .S u b s t . R . V . A P. V T. S u f . I n s t .E x t r a n g e r o s u b i r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -R i T o ’n , m a n k u r i q t ä j j a w i k r i q i t a j w i r i kaxla’naq’anib’äl.A n t o n i a , n o e n c u e n t r a d o n d e e s t á e l e l e v a d o r.

Aspiradora Kaxla’n mesb’äl (n)k a x l a ’n m e s b ’ä l.S u b s t . S u s t .E x t r a n j e r o e s c o b a .R i kaxla’n mesb’ä l a r e k k i k o j t i q ’i n o m a b ’ c h eu m e s a x i k r i k a c h o c h .L o s p u d i e n t e s p a r a b a r r e r s u s c a s a s u t i l i z a n l aa s p i r a d o r a .

Astronave Ch’ich’ nik’okaj. (n)c h ’i c h ’ n i k ’- o - k a j .S u s t . R . V . V T . S u s t .V e h í c u l o a v e r i g u a r - - - - - - - - - - - - -R i q ’i n o m t ä q t i n a m i t k e k u w i n i k k k i b ’a n ch’ich’nik’okaj.L o s p a í s e s d e s a r r o l l a d o s p u e d e n f a b r i c a ra s t r o n a v e .

Audífono Tukelal tab’alil. (n)T u k e l - a l t a - b ’a l - i l .A d v. A B S T. R . V . S u f . I n s t . A B S T.S ó l o - - - - - - e s c u c h a r - - - - - - - - - - - - - - - - -R i t a t P o ’x x ä q tukelal tab’alil c h ï k k o k o j o r u m a lc h e m a n k a t a n t a c h ï k .D o n S e b a s t i á n ú n i c a m e n t e a u d í f o n o u s a p o r q u e y an o e s c u c h a .


227

!7

Audio cassete K’olb’äl ch’ab’äl (n)k ’o l - b ’ä l c h ’a b ’ä l .R . V . S u f . I n s t . S u b s t .G u a r d a r - - - - - - - - - - v o z .T a j ï n k u k ’i y i j k’olb’äl ch’ab’äl r i L u ’ p a k ’a y i b ’ä l .P e d r o e s t á n v e n d i e n d o c a s s e t e e n e l m e r c a d o .

Biper Xik’inb’äl (n)s i k ’- i n - b ’ä l .R .V . A P. S u f . I n s t .L l a m a r - - - - - - - - - - - - - - -R i a S i ’s x u l o q j u n u s i k’inb’äl.F r a n c i s c o c o m p r ó s u b e e p e r.

Bocina / altoparlante Jub’ub’äl tzij (n)j u b ’- u - b ’ä l t z i j .R .V . V T . S u f . I n s t S u s t .R e g a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -K i y a ’o m u c h u q ’a b ’ r i jub’ub’äl tzij r i k o j n e l a b ’.L o s e v a n g é l i c o s t i e n e n c o n m u c h o v o l u m e n e la l t o p a r l a n t e .

Brújula K’utumox q’ij. (n)k ’u t - u - m o x q ’i j .R . V. 3 s g . S u b s t . S u s t .E n s e ñ a r s u i z q u i e r d a s o l .R i k’utumox q’ij k u k ’u t u j a w i k ’o r i r e l b ’a l k a q ’i q ’.L a b r ú j u l a s e ñ a l a d o n d e q u e d a e l n o r t e .

Cámara Esab’äl wachb’äl (n)E s - a - b ’ä l w a c h - b ’ä l.R . V . V T . S u f . I n s t . s u s t . S u f . I n s t .S a c a r - - - - - - - - - - - - - - - f r e n t e - - - - - - - - - -C h e w e k a m i k s i b ’a l ä j e p a q ä l r a j i l r i esab’äl wachb’al.A c t u a l m e n t e l a s c á m a r a s s o n m u y c a r a s .


228

!8

Celular Uk’ch’ab’alib’äl. (n)U k ’- c h ’a b ’- a l - i - b ’ä l .P r e p / s u s t . S u s t . A B S T . V T . S u f . I n s t .C o n m i g o v o z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A m a q ’e l k i c h ’a b ’e j k i b ’ r i a l i L e ’n p a uk’ch’ab’alib’älr u k ’ r i a l a K e l .E l e n a s i e m p r e s e c o m u n i c a n p o r c e l u l a r c o n e l j o v e nM i g u e l .

Cisterna Ch’ich’ k’olib’äl (n)c h ’i c h ’ k ’o l - i - b ’ä l.S u s t . R . V . V T . S u f . I n s t .M e t a l - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u l o q ’ k a ’i b ’ ch’ich’ k’olib’äl j a ’ r i q a k ’a m a lb ’e r e c hr i t i j o n b ’ä l .N u e s t r o d i r e c t o r c o m p r ó d o s c i s t e r n a s d e a g u a p a r al a e s c u e l a .

Claxon Uch’ab’al ch’ich’ (n)u - c h ’a b ’ä l c h ’i c h ’.3 s g . S u s t . S u s t .S u v o z c a r r o .M a n k ’o t t a c h ï k uch’ab’al ch’ich’ c h e r i q ’e l k o ’ku c h ’c h ’ r i A s i ’s .E l c a m i ó n v i e j o d e F r a n c i s c o y a n o t i e n e c l a x o n .

Combustible Ya’b’äl q’aq’ (n)y a ’- b ’ä l q ’a q ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .D a r - - - - - - - - - - f u e g o .R i o j e r t ä q w i n ä q m a n x k i k o j t a r i ya’b’äl q’aq’.L o s a n t e p a s a d o s n o u s a r o n e l c o m b u s t i b l e .

Control remoto Tzijchupub’äl27 (n)T z i j - c h u p - u - b ’ä l.R . V. R . V. V T . S u f . I n s t .E n c e d e r a p a g a r - - - - - - - - - - - - -R i X w a n k u t z i j r i u q ’a x b ’ä l w a c h a j r u k ’ r i tzijchupub’äl.J u a n e n i e n d e s u t e l e v i s i ó n c o n e l c o n t r o l r e m o t o .


229

!9

Correo electrónico Taquqxa’n kematz’ib’ (n)t a q - u q x a ’n k e m - a - t z ’ib ’.R . V . S u s t . R .V. V T . S u b s t .E n v i a r m a n d a d o t e j e r - - - - e s c r i t o .X u t a q b ’ï k j u n u q x a ’n r i L u ’ c h e c h r i r i x o q i l p ataquqxa’n kematz’ib’.P e d r o e n v i a u n m a n d a d o a s u e s p o s a v í a c o r r e oe l e c t r ó n i c o .

Cursor K’utb’äl (n)k ’u t - b ’ä lR . V . s u f . I n s t .E n s e ñ a r - - - - - - - -R i k’utb’äl j u n l a c h e c h r i k k ’a t u w r i t z ’i b ’ p a r ik e m a t z ’i b ’.E l c u r s o r e s u n o d e l o s q u e s e ñ a l a l a s l e t r a s e n l ac o m p u t a d o r a .

Detector Kaxla’n tzukub’äl (n)k a x l a ’n t z u k - u - b ’ä l .S u b s t . R . V. V T . S u f . I n s t .E x t r a n g e r o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -K o j o m j u n kaxla’n tzukub’äl c h i u c h i ’ r i j a r e c h r ik ’o l b ’ä l p w a q .E n l a p u e r t a d e l b a n c o t i e n e p u e s t o u n d e t e c t o r.

Diapasón Suk’q’ojomb’al (n)s u k ’- q ’o j o m - b ’a l .A d j . S u s t . S u f . I n s t .R e c t o m a r i m b a - - - - - - - - - - - -R a j a w a x i k r i suk’q’ojomb’äl c h e c h u s u k ’a x i k u c h ’a b ’ä lr i k ’a ’m q ’o j o m b ’ä l .E s n e c e s a r i o e l d i a p a s ó n p a r a a f i n a r l a g u i t a r r a .


230

!0

Diesel / gas / gasolina Q’aq’ ja’. (n)q ’a q ’ j a ’.S u s t . S u s t .F u e g o a g u a .Iw i r x p a q i k a j i l r i q’aq’ ja’.E l d i e s e l , l a g a s o l i n a y e l g a s p r o p a n o , s u b i e r o n d ep r e c i o a y e r.

Eco Xojojinem (r)x o j o j - i n - e m .S u b s t . A P. G e r u n d .E c o - - - - - - - - - - - - - - -R i n i m a ’q t ä q j u b ’u b ’ä l t z i j k e c h r i a j q o j o m a q k a x o j o ju p a m .L a s b o c i n a s g r a n d e s d e l o s m a r i m b i s t a s p r o d u c e n e c o .

Ecualizador Suk’ch’ab’alib’äl (n)s u k ’- c h ’a b ’a l - i - b ’ä l .A d j . S u s t . V T . S u f . I n s t .R e c t o v o z - - - - - - - - - - - - -K ’o suk’ch’ab’al ib’äl c h e r i q ’a x b ’a l t z i j r e c h r iu c h ’i c h ’ r i a j k u n .L a r a d i o d e l c a r r o d e l d o c t o r t i e n e e c u a l i z a d o r.

Emisora Q’axb’äl tzij (n)q ’a x - b ’ä l t z i j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .P a s a r - - - - - - - - - p a l a b r a .R i q’axb’äl täq tzij n ä j k o p ä n w i r i k i c h ’a b ’ä l .L a s e ñ a l d e l a e m i s o r a s l l e g a l e j o s .

Empresa Poq’-s-a-b’äl q’inomal.(n)p o q ’- s - a - b ’ä l q ’i n o m a lR . V . C a u s . V T . S u f . I n s t . s u b s t .R e v e n t a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - b i e n e s .S i b ’a l a j e k ’i w i n ä q x ä q e ’a j c h a k i b ’ p a t ä q poqsab’älq ’i n o m a l .M u c h a g e n t e s o l o e s o p e r a r i o e n l a s e m p r e s a s .


231

!!

Energía Electrica Kaxla’n q’aq’ (n)K a x l a ’n q ’a q ’.A d j . S u b s t .E x t r a n j e r o f u e g o .B ’e n a q r i n u k ’o j o l c h e u t a ’i k r i kaxla’n q’aq’ r e c hk q a k o j c h i u w a c h r i r a c h o c h .M i h i j o f u e a s o l i c i t a r e n e r g í a e l é c t r i c a p a r a q u e l oi n s t a l e e n s u c a s a .

Escáner Q’axwachaj (n)q ’a x - w a c h - a j .R . V . S u s t . A B S T.P a s a r f r e n t e - - - - - - -R i a j t i j x u l o q ’ j u n q’axwachaj r e c h l e u k e m a t z ’i b ’.E l p r o f e s o r c o m p r ó u n e s c á n e r p a r a s u c o m p u t a d o r a .

Extintor Chupb’äl q’aq’ (n)c h u p - b ’ä l q ’a q ’.R . V. S u f . I n s t . S u s t .A p a g a r - - - - - - - - - - f u e g oP a t ä q r i t i n a m i t s i b ’a l ä j k o k s ä x r i chupab’äl q’aq’.E n l a s c i u d a d e s s e u t i l i z a m u c h o l o s e x t i n g u i d o r e s .

Extraterrestre Ajkaj jalwach (n)a j - k a j j a l - w a c h .A G E N T . S u s t . A d j . S u s t .- - - - - - - - c i e l o p a r e c i d o f r e n t e .M a n k ’o t a j u n ajkaj jalwach w i l o m u w a c h i n , k a c h ar i n u n a n .M i m a m á d i c e q u e n o h a v i s t o n i n g ú n e x t r a t e r r e s t r e .

Fábrica Ja b’anb’äl (n)j a b ’a n - b ’ä l.S u s t . R . V . S u f . L o c .C a s a h a c e r - - - - - - - - - -P a j u n ja b’anb’äl k c h a k ü n w i r i w a n a b ’.M i h e r m a n a t r a b a j a e n u n a f á b r i c a .


232

!“

Flash Chuplib’äl. (n)C h u p l - i - b ’ä l .A d j . V T . S u f . I n s t .I n t e r m i t e n t e - - - - - - - - - - - - -M a n ü t z t a x e l r i w a c h b ’ä l r u m a l c h e m a n k ’o tchuplib’äl x o k s ä x c h e r e s a x i k .L a f o t o n o s a l i ó b i é n p o r q u e c u a n d o l a t o m a r o n n ou s a r o n f l a s h .

Frenos Tak’alib’äl ch’ich’b’inem. (n)t a k ’- a l - i - b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . I . P. V T . S u f . I n s t . S u s t .P a r a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - v e h í c u l o .X b ’e r i c h ’i c h ’ p a s i w a n r u m a l c h e x u b ’a n k ’a x r iu tak’alib’äl ch’ich’.E l c a r r o s e e n b a r r a n c ó p o r q u e s e l e f u e r o n l o s f r e n o s .

Gasolina Ja’q’aq’ (n)j a ’- q ’a q ’.S u s t . S u s t .A g u a f u e g oP a r i o k b ’ä l r e r i t i n a m i t k’i c h e ’ k ’o j u n k ’a y b ’ä l ja’q’aq’.En l a en t r ada de l a c i udad de E l Qu i ché hay una ga so l i ne ra .

Grabadora Ne’k’ib’äl ch’ab’äl (n)n e k ’- i - b ’ä l c h ’a b ’ä l.R . V . V T . S u f . I n s t . S u s t .P e g a r - - - - - - - - - - - - - - v o z .K ’i t ä q u w a c h r i c h ’a b ’ä l k k u w i n r i nek’b’äl ch’ab’älc h e c h u j e k ’i k .D i f e r e n t e s v o c e s p u e d e j a l a r l a g r a b a d o r a .

Guillotina Nïm qupib’äl (n)n ï m q u p - i - b ’ä l.A d j . R . V . V T . S u f . I n s t .G r a n d e c o r t a r - - - - - - - - - - - - -t a j ï n k u q u p i j r i w u j r i a j t z ’i b ’ r u k ’ r i nïm qupib’äl.E l s e c r e t a r i o e s t á c o r t a n d o l a s h o j a s c o n l a g u i l l o t i n a .


233

!#

Imán Jik’ch’ich’ (n)j i k ’- c h ’i c h ’.R . V . s u s t .J a l a r m e t a l .R o n o j e l r i t a ’b ’ä l q a x t z i j k ’o jik’ch’ich’ c h e .To d a s l a s r a d i o s t i e n e n i m á n .

Imprenta B’anbäl no’jwuj. (n)b ’a n - b ’ä l n o ’j w u j .R . V . S u f . I n s t . S u s t .H a c e r - - - - - - - - - - l i b r o sR i k ’a m a l b ’e r e c h r i K ’i c h e ’ M a y a C h o l c h i ’ x u t a q b ’ir i q a n o ’j w u j p a banb’äl no’jwuj.E l p r e s i d e n t e d e l a C o m u n i d a d L i n g ü í s t i c a K ’i c h e ’m a n d ó n u e s t r o l i b r o e n l a i m p r e n t a .

Impresora Tz’ajtz’ib’. (n)T z ’a j - t z ’i b ’.R . V . S u s t .P i n t a r l e t r a s .Ta j ï n k i n w e s a j n u c h a k c h i u p a m r i Tz’ajtz’ib.E s t o y s a c a n d o m i t r a b a j o s e n l a i m p r e s o r a .

Inflador Ya’b’äl kaq’iq’ (n)y a ’- b ’ä l k a q ’iq ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .D a r - - - - - - - - - - - a í r e .X e l q ’ä x r i ya’b’äl kaq’iq’ c h e c h r i P o ’x .A s e b a s t i á n l e r o b a r o n e l i n f l a d o r.

Ingenio B’anb’äl k’ajkab’. (n)b ’a n - b ’ä l k ’a j - k a b ’.R . V . s u f . I n s t . A d j . A d j .H a c e r - - - - - - - - - p o l v o d u l c e .P a r i b’anb’äl k’ajkab’ k a c h u k ü n w i r i M a x .To m á s t r a b a j a e n e l i n g e n i o .


234

!$

Insecticida Kamsab’äl chikopil (r)k a m - s - a - b ’ä l c h i k o p - i l .R .V . C a u s . V T . S u f . I n s t . S u s t . A B S T .M a t a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - i n s e c t o - - - - - - - -Ta j ï n k u k o j kamsab’äl chikopil r i n u t a t c h i u x e ’ r ia b ’ï x .M i p a p á e s t a u s a n d o i n s e c t i c i d a a l a m i l p a .

Larga vista Ilb’äl näj (n)I l - b ’ä l n ä j .R . V . s u f . I n s t . A d v.V e r - - - - - - - - - - l e j o s .R i n i k ’o n e l a b ’ r e c h t ä q l e c h ’u m i l , a r e k k i k ö j r i ilb’älnäj c h e r i l i k .L o s a s t r ó n o m o s u t i l i z a n l a l a r g a v i s t a p a r a i n v e s t i g a ra l a s e s t r e l l a s .

Línea telefónica Uk’amil ch’ab’alib’äl (n)u - k ’a m - i l c h ’a b ’a l - i - b ’ä l .3 s g . S u b s t . A B S T . S u s t . V T . S u f . I n s t .s u p i t a - - - - - - - - v o z / i d i o m a - - - - - - - - - - - - - - - - -S i b ’a l ä j k ’i uk’amil ch’ab’alib’äl t a j ï n k u y a ’ w o k a jT E L G U A c h i k e a j t i n a m i t .T E L G U A e s t á d a n d o m u c h a s l í n e a s a l o s d e l á r e au r b a n a .

Linterna Saqirb’äl b’e. (n)s a q - i r - b ’ä l .A d j . A P. S u f . I n s t .B l a n c o - - - - - - - - - - - - -R u k ’a m u saqirb’al b’e r i c h u c h u ’, r e c h k r i l u b ’ec h a q ’a b ’ k a m i k .L a s e ñ o r a l l e v a l i n t e r n a p a r a a l u m b r a r s u c a m i n o h o ye n l a n o c h e .


235

!%

Lupa Lime’t ilb’äl. (n)l im e ’t i l - b ’ä l.S u s t . R . V . S u f . I n s t .V i d r i o v e r - - - - - - - - - - - -X u k ’a m b ’ï k r i lime’t ilb’äl r i a j t i j , p a r i t i j o n b ’ä l r e c hk u k ’u t c h i k i w a c h r i a k ’a la b ’, r i t z’i l k a r a q t a j p a r i j a ’.E l m a e s t r o l l e v ó l a l u p a a l a e s c u e l a p a r a m o s t r a r al o s n i ñ o s l a s u c i e d a d q u e t i e n e e l a g u a .

Máquina Ch’ich’ chakub’äl (n)C h ’i c h ’ c h a k - u - b ’ä l .S u s t . S u s b s t . V T . S u f . I n s t .H i e r r o t r a b a j o - - - - - - - - - - - - - - -R o n o j e l c h a k k a m i k r u k ’ ch’ich’ chakub’äl k b ’a n w i.A c t u a l m e n t e , t o d o t r a b a j o s e r e a l i z a p o r m e d i o d em á q u i n a .

Microonda Kaxla’n miq’wa. (n)k a x l a ’n m i q ’- w a .S u b s t . A d j . S u b s t .E x t r a n j e r o c a l i n t e c o m i d a .C h l o q ’o’ j u n kaxla’n miq’wa , r e c h k i n m i q ’ r i q a r a k i lc h i u p a m .C o m p r á u n m i c r o o n d a s p a r a c a l e n t a r n u e s t r a c o m i d a .

Microscopio Ilb’äl nitz’ jastaq.(n)i l - b ’ä l n i t z ’ j a s t a q .R . V . s u f . I n s t . A d v. S u b s t .V e r - - - - - - - - - p e q u e ñ o c o s a s .R e c h q i l r i t z ’i l p a l e j a ’ r a j w a x i k j u n ilb’äl nitz’ jastaqc h e c h .Se nece s i t a un m i c ro s cop io pa r a ve r l a su c i edad en e l a gua .

Miel Raxkab’. ®R a x k a b ’ = S u s t a n t i v o .A re ch i’ ri raxkab’ k e c h r i ü s c h i K ö p , s i b ’a lä j j e ’l i k k t i j ow ik .C u a n d o l a m i e e s d e a b e j a s , e s m u y d e l i c i o s o .


236

!&

Modernidad K’ak’ab’anikil (n)k ’a k ’- a - b ’a n - i k - i l .A d j . V T . R .V . C a t e g . A B S T.N u e v o - - - - h a c e r - - - - - - - - - - -R i j a s t a q r e c h r i k’ak’ab’anikil k u m a j o k o q s a x i k p ar i q a b ’a n i k u j m a y a b ’.L a s c o s a s d e l a m o d e r n i d a d s e p u e d e u s a r e n n u e s t r ai d e n t i d a d m a y a .

Moderno K’ak’arisam (n).k ’a k ’- a r - i - s - a m .A d j . A P. V T . C a u s . P P.N u e v o - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -A r e t ä q r i k ’o j o l a b ’ k e k o j o w r i j a s t a q k’ak’arisam.S o n l o s j ó v e n e s l o s q u e u s a n l a s c o s a s m o d e r n a s .

Motor Ranch’ich’ (n)r - a n - c h ’i c h ’.3 s g . R . S u s t . S u s t .S u c o r a z ó n c a r r o .X u b ’a n k ’a x r i ranch’ich’ c h e u c h ’i c h ’ r i a j k u n .S e d e s c o m p u s o e l m o t o r d e c a r r o d e l d o c t o r.

Multimedia Q’axwach chakub’äl (n)Q ’a x - w a c h c h a k - b ’ä l .R . V . S u s t . S u s t . S u f . I n s t .P a s a r f r e n t e t r a b a j o - - - - - - - - -K o j o m q’axwach chakub’äl c h e r i u k e m a t z ’i b ’ r iw a c h a l a j .L a c o m p u t a d o r a d e m i h e r m a n o t i e n e m u l t i m e d i a .

Observatorio Ja ilb’al (n)j a i l - b ’ä l .S u s t . R . V . S u f . I n s t .C a s a v e r - - - - - - - -R i m a y i b ’ t ä q w i n ä q k ’o r i ’ r i q ä s k i ja ilb’äl.L o s m a y a s t i e n e n s u s o b s e b a t o r i o s e s p e c i a l e s .


237

!/

Olla de presión Aninaqat’u’y (n)a n i n a q - a - t ’u ’y.A d v. V T . S u s t .R á p i d o - - - - - - - - - - -X u t a j u n aninaqat’uy r i w i x o q i l c h i w e r e c h k i n l o q ’b ’ï k c h a n i m .M i e s p o s a m e p i d i ó u n a o l l a d e p r e s i ó n p a r ac o m p r a r l a a h o r i t a .

Pala Pak’b’äl jastaq (r)p a k ’- b ’ä l j a s t a q .R . V . S u f . I n s t . S u b s t .R e c o g e r - - - - - - - - - - c o s a s .X i n s i p a j j u n pak’b’äl u l e w c h e r i a j y a k a l j a .R e g a l é u n a p a l a a l a l b a ñ i l .

Panela Kab’. ®K a b ’ = A d j .S i b ’a l ä j j e ’l i k k t i j o w r i kab’ r e c h a w a s q ’i j .E n m u y r i c o c o m e r l a p a n e l a d e S e m a n a S a n t a .

Pantalla K’utub’äl wachb’äl (n)k ’u t - u - b ’ä l w a c h - b ’ä l.R .V . V T . S u f . I n s t . S u s t . S u f . I n s t .E n s e ñ a r - - - - - - - - - - - - - f r e n t e - - - - - - -R i w i x o q i l t a j ï n k u s u ’ r i k’utub’äl wachb’äl r e c h r iq ’a x b ’ä l w a c h b ’ä l .M i e s p o s a e s t a l i m p i a n d o l a p a n t a l l a d e l t e l e v i s o r.

Paracaídas Rapanib’äl (n)R a p - a n - i - b ’ä l.R . V. A P. V T . S u f . I n s t .V o l a r - - - - - - - - - - - - - - - - -X u k ’a m b ’i r i rapanib’äl r i a j b ’i n s a n e l q ’e b ’u ’t c h ’i c h ’r e c h k u t ’y a q l o r i b ’ w e k u b ’a n k ’a x .E l p i l o t o d e l h e l i c ó p t e r o l l e v ó s u p a r a c a í d a s p a r at i r a r s e s i f a l l a e l h e l i c ó p t e r o .


238

!(

Pararrayo Q’atub’äl kak’ulja (n)q ’a t - u - b ’ä l k a k ’u l j a .R . V . V T . S u f . I n s t . S u s t .O b s t r u i r - - - - - - - - - - - - - - r a l l oE k ’o a c h i j a b ’ t a j ï n k i k o j r i q’atb’al kak’ulja p a u w i ’r i t y o x j a .U n o s h o m b r e s e s t á n c o l o c a n d o e l p a r a r r a y o e n c i m ad e l a i g l e s i a .

Pedestal Tak’alib’äl (n)Ta k ’- a l - i - b ’ä l .A d j . I P. V T . S u f . I n s t .P a r a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u k ’a m b ’i r i tak’alib’äl r i k’a m a l b ’e c h i u w a c h r a c h o c h .E l D i r e c t o r l l e v ó e l p e d e s t a l a s u c a s a .

Piano Pitz’q’ojomb’äl. (n)p i t z ’- q ’o j o m - b ’ä l.R . V . S u s t . S u f . I n s t .A p a c h a r i n s t r u m e n t o - - - - - - - -S i b ’a lä j ü t z k u t a r i w i x o q i l r i pitz’q’ojomb’äl.M i e s p o s a l e g u s t a e s c u c h a r e l p i a n o .

Pila Lajuk’a’l q’aq’ (n)L a j - u k ’- a ’l q ’a q ’.A d v. R . V. A P. S u s t .P e q u e ñ o p o s e e r - - - - f u e g o .M a n k c h ’a w t a c h ï k r i t a ’b ’ä l q ’a x t z i j r u m a l c h e m a nk ’o t a c h ï k r i u lajuk’a’l q’aq’.L a r a d i o y a n o s u e n a p o r q u e y a s e l e t e r m i n o s u p i l a .

Proyector Q’axwachib’äl (n)q ’a x - w a c h - i - b ’ä l.R . V. S u s t . V T . S u f . I n s t .P a s a r f r e n t e - - - - - - - - - - - - - - - -A r e c h i ’ x c h ’a w r i T e ’k x u k o j r i q’axwachib’äl.C u a n d o D i e g o h a b l o u s ó e l p r o y e c t o r.


239

!)

Radio Ta’b’äl q’axtzij. (n)t a ’- b ’ä l q ’a x - t z i j .R . V . s u f . I n s t . R . V . S u s t .E s c u c h a r - - - - - - - - - p a s a r p a l a b r a .K c h ’a w j u n ta’b’äl q’axtzij c h i u w a c h r a c h o c h r in u k ’u l b ’ä t .E n l a c a s a d e m i v e c i n o s e e s c u c h a u n a r a d i o .

Regadera Ja’b’äl. (r)j a ’- b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .A g u a - - - - - - - -Ta j ï n k u j a ’a j r i k o t z ’i ’j r i a k ’a l r u k ’ r i ja’b’äl.E l n i ñ o e s t á r e g a n d o l a s f l o r e s c o n l a r e g a d e r a .

Reloj Etab’äl q’ij (n)e t a - b ’ä l q ’i j .R . V . s u f . I n s t . S u s t .M e d i r - - - - - - - - - d í a .X i n w i l j u n a l i x o ’l b ’e , u k o j o m u r e tab’al q’ij.E n l a c a l l e v i s e ñ o r i t a q u e l l e v a p u e s t o s u r e l o j .

Resorte Yub’ub’äl (n)y u b ’- u - b ’ä l.S u s t . V T . S u f . I n s t .A m o t i g u a d o r - - - - - - - - - - - - - - - - - -X i n t z a q k a n j u n u yububäl n u c h ’i c h ’ a r e c h i ’ i n p e t i n a qp a l e b ’e .P e r d í u n r e s o r t e d e m i c a r r o c u a n d o v e n í a e n e l c a m ino .

Retrovisor Ilb’äl -ij. (n)i l - b ’ä l _ _ i j .R . V . s u f , I n s t . S u s t .V e r - - - - - - - - - - e s p a l d a .M a n k ’o t a c h ï k r i ilb’äl __ij c h e r i u c h ’i c h ’ r i a j t i j .E l c a r r o d e l m a e s t r o y a n o t i e n e r e t r o v i s o r .


240

“=

Satélite Laj ketk’olib’äl kaj. (n)l a j k e t - k ’o l i b ’ä l k a j .A d v. A d j . S u s t . s u s t .P e q u e ñ o c i r c u l o l u g a r c i e l oR i i k ’ x ä q j u n a j laj ketk’olib’äl r e c h w e u w a c h u l e w .L a l u n a e s s o l o u n s a t é l i t e d e l p l a n e t a t i e r r a .

Silenciador Qasb’äl ch’ab’äl (n)q a s - b ’ä l c h ’a b ’ä l.R . V . S u f . I n s t . S u s t .B a j a r - - - - - - - - - - v o z .S i b ’a l ä j k o k j i n i n l e j u n k o ’k c h ’i c h ’ r u m a l c h e m a nk ’o t qasb’äl ch’ab’äl c h e .E l c a m i ó n h a c e m u c h o r u i d o p o r q u e n o t i e n es i l e n c i a d o r.

Silla de rueda Utem yab’ (n) t e m y a b ’.3 s g . S u s t . S u s t .S u s i l l a e n f e r m o.R i K e l x u l ö q ’ j u n utem yab’ c h e c h r i k a n r u m a l q ’a j n ä q .M i g u e l c o m p r ’o u n a s i l l a d e r u e d a a s u t í o , p o r q u ee s t á f r a c t u r a d o .

Sondas K’a’m kunnik’ob’äl. (n)k ’a ’m k u n - n i k ’- o - b ’ä l.S u b s t . R . V. R . V. V T . S u f . i n s t .P i t a c u r a r i n v e s t i g a r - - - - - - - - - - - - -X o k s ä x r i k’a’m kunnik’ob’äl c h e r i y a b ’ r u m a l s i b ’a l ä jn i m t a j n a q .L e p u s i e r o n s o n d a s a l e n f e r m o p o r q u e e s t á m u y g r a v e .

Taxi Tz’a’rch’ich’ (n)t z ’a ’r - c h ’i c h ’.A d j . S u s t .A p l a s t a d o a u t o m o v i l .K u l o q ’ j u n tz’a’rch’ich’ r i A w e l c h e r i a j t i j .M a n u e l c o m p r ó u n t a x i a l p r o f e s o r.


241

“1

Tecnología Tob’chakub’äl. (n)t o b ’- c h a k - u - b ’ä l .R . V . S u b s t . V T . S u f . I n s t .A y u d a r t r a b a j o - - - - - - - - - - - - - - - -R i tob’chakub’äl k u m a j o k q a k o j o r e c h s i b ’a l ä j j e ’l i kk e l r i q a c h a k .E s c o n v e n i e n t e u s a r l a t e c n o l o g í a p a r a q u e s a l g a b i é nn u e s t r o t r a b a j o .

Teléfono Ch’ab’alib’äl. (n)c h ’a b ’- a l - i - b ’ä l.S u s t . A B S T . V T . S u f . I n s t .V o z - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X u t a k a ’ib ’ ch’ab’alib’äl r i n u k ’u l b ’a t , j u n c h i u w a c hr a c h o c h , r i j u n c h ï k p a r i u k ’a y.M i v e c i n o p i d i ó d o s t e l é f o n o s , u n o e n s u c a s a y o t r op a r a l a t i e n d a .

Telescopio Ilb’al uwakaj (n)i l - b ’ä l u - w a - k a j .R . V . s u f . I n s t . 3 s g . S u s t . S u s t .V e r - - - - - - - - - - s u f r e n t e c i e l oR u k ’ r i ilb’äl uwakaj k i l r o n o j e l l e k ’o c h i u w a c h r i k a j .C o n e l t e l e s c o p i o s e p u e d e v e r t o d o l o q u e e x i s t ee n e l c i e l o .

Termo K’olb’äl miq’ïn. (n)K ’o l - b ’ä l m i q ’ï n .R . V . s u f . I n s t . A d j .G u a r d a r - - - - - - - - - c a l i e n t e .X u l o q ’ j u n K’olb’äl miq’ïn r i w i x o q i l .M i e s p o s a c o m p r ó u n t e r m o .

Timbre Sik’inib’äl (n)s i k ’- i n - i - b ’ä l.R . V. A P. V T . S u f . I n s t .L l a m a r - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X i n n e q r i sik’inib’äl r e c h k e l o q r i r a j a w r i j a .T o q u e e l t i m b r e p a r a q u e s a l g a e l d u e ñ o d e l a c a s a .


242

Timón Sutb’äl ch’ich’ (n)s u t - b ’ä l c h ’i c h ’.R . V . S u f . I n s t . S u s t .G i r a r - - - - - - - - - v e h í c u l o .X u b ’a n k ’a x r i u sutb’äl uch’ich’ r i L u ’.S e d e s c o m p u s o e l t i m ó n d e l v e h í c u l o d e P e d r o .

Tractor Ch’ich’ tob’chak. (n)C h ’i c h ’ t o b ’- c h a k .S u s t . R . V . s u b s t .V e h í c u l o a y u d a r t r a b a j oJ e l a ’ p a t a q ’a j k ’o j u n t a t a ’ x u l o q ’ j u n Ch’ich’ tob’chak.E n l a c o s t a h a y u n s e ñ o r q u e c o m p r ó u n t r a c t o r.

Tren Tiqch’ich’ (n)t i q - c h ’i c h ’.R . V . S u s t .A ñ e d i r c a r r o .C h i u p a m j u n tiqch’ich’ x b ’e w i r i u t a t r i a k ’a l .E l p a p á d e l n i ñ o e n e l t r e n s e f u e .

Tricket hidráulico Yikb’äl ch’ich’ (n)y i k - b ’ä l c h ’i c h ’R . V . S u f . I n s t . S u s t .L e v a n t a r - - - - - - - - - - c a r r oM a n k u m a j t a j k a w e s a j r i r a q ä n r i c h ’i c h ’ w e m a nk ’o r i yikb’äl ch’ich’.N o s e p u e d e q u i t a r l a l l a n t a s i n o t i e n e e l t r i c k e t .

Tubo Q’axb’äl jastaq (n)q ’a x - b ’ä l j a s t a q .R . V . S u f . I n s t . S u b s t .P a s a r - - - - - - - - - - c o s a s .C h w e q k p e j u n k o ’k c h ’i c h ’ r u k ’a ’m l o q q’axb’äljastaq r e c h w e q a k o m o n .M a ñ a n a v e n d r á u n a c a m i o n a d a d e t u b o s p a r an u e s t r a c o m u n i d a d .

“2


243

Veneno Kamsab’äl (n)k a m - s - a - b ’ä l .R . V . C a u s . V T . S u f . I n s t .M o r i r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -X k a m r i K e l i w i r r u m a l x u t i j r i kamsab’äl a r e ch i’ q ’a b ’are l .M i g u e l s e m u r i ó p o r t o m a r v e n e n o , c u a n d o e s t a b a e b r i o .

Ventilador Kaqiq’b’äl (n)k a q i q ’- b ’ä l .S u s t . S u f . I n s t .A í r e - - - - - - - - - -P a T a q ’a j r a j w a x i k r i kaqiq’b’äl p a t ä q r i j a k ’o l i b ’ä l.En la cos ta se neces i ta e l ven t i l adores en las casas fami l ia res .

Vídeo Nek’b’äl wachaj (n)n e k ’- b ’ä l w a c h - a j .R . V . S u f . I n s t . S u s t . A B S T.P e g a r - - - - - - - - - - - f r e n t e - - - - - - - - -Ta j ï n k u k ’o l k a n o q r i n i m a q ’i j p a r i nek’b’äl wachaj.E s t á n g r a b a n d o f i e s t a e n v í d e o .

“3


244

“4


245

Se espera que es te docum ento pueda enr iquecer dea lguna manera e l vocabu la r io de los hab lan tes de l

id io m a M a y a K ’iche’.


246


247

P R IM E R A IM P R E S IÓ N

2003


248

neologismo k'iche

Documents