NDIKIMI I TEATRIT GREK DHE ROMAK NË

TREVAT ILIRE.

PËRHAPJA GJEOGRAFIKE E AMFITEATROVE

TEATRI GREK

Origjina e teatrit modern grek i ka rrënjët te festat që zhvilloheshin për nder të Dionisit, perëndia e verës, kulti i të cilit u përhap në Greqinë e Lashtë. Teatrot grekë ndërtoheshin në vende të ngritura.

TEATRI EPIDAUROS

I ndërtuar në shekullin e IV para Krishtit, teatri Epidauros ishte një teatër i madh me 15 mijë vende dhe me karakteristika mahnitëse akustike. Në këtë teatër nuk kishte rëndësi ku uleshin njerëzit, zëri dëgjohej njësoj si në radhën e parë, ashtu dhe në të fundit. Karriget e bëra me gurë gëlqerorë mesa duket pengonin frekuencat e ulëta të bisedave të spektaktorëve dhe rrisnin frekuencat e larta të performuese në skenë. Kjo cilësi e rrallë akustike e këtij teatri, ose është krijuar gabimisht në atë kohë, ose dëshmon për një teknikë ndërtimi shumë para kohës.

ODEONI I HERODIT Odeoni i Herodit është ndërtuar

fillimisht në vitin 161 nga Herod Atikusi. Ky teatër u ndërtua si një amfiteatër, me një gur të lartë rreth tre kate përballë skenës dhe me një çati druri të varur. Që atëherë, ky auditorium me pesë mijë vende është restauruar disa herë duke përdorur mermer për pjesën, ku uleshin njerëzit, ndërkohë që sot përdoret për koncerte të ndryshme gjatë evenimenteve verore. Pamjet nga ky teatër, i cili është i vendosur në pjesën jugore të Akropolit në Athinë, janë spektakolare.

TEATRI I DIONISIT Teatri i Dionisit është i

vendosur në Akropolit në Athinë dhe është teatri më i vjetër i përhershëm në botën klasike.  Sipas dokumenteve pak të njohura historike, duket se kur teatri filloi në Athinë ndertimin.Teatri është ndërtuar në fillim të shekullit të 5 para Krishtit.

TEATRI ROMAK

Në fillim të shekujve të erës së re ndikimi i teatrove ishte shtrirë në Itali, Spanjë, Francë e në kolonitë e Afrikës së veriut. Teatrot romake ishin shumë më ndryshe se ato greke. Ato ishin ndërtuar në një terren të rrafshët.

KOLOSEU Një prej auditorëve më të

famshëm të gjithë lashtësisë. Koloseu është gjithashtu amfiteatri më i madh, i ndërtuar në Perandorinë Romake. Kur u ndërtua ai kishte një kapacitet prej 50 mijë vendesh dhe më së shumti përdorej për ndeshje gladiatorësh, si dhe për spektakle publike. Që atëherë, Koloseu është dëmtuar për shkak të tërmeteve dhe hajdutëve të gurëve, të cilët duan të kenë një pjesë të auditorit të famshëm. Ai është një prej vendeve më tërheqëse turistike të Romës, si dhe një prej strukturave më të mëdha të ndërtuara ndonjëherë nga njeriu.

TEATRI TAORMINA

Në zemër të Siçilisë mund të gjendet teatri Taormina, i cili ofron disa prej pamjeve më të bukura të gjirit të Naksos, vullkanit të Etnës dhe kështjellës madhështore "Mola". Ky teatër i shekullit të dytë para Krishtit ka një diametër rreth 114 metra dhe një mur gjigand skene rreth 27 metra me 36. Ky teatër grek është rikonstruktuar më pas nga romakët, të cilët kanë përdorur rreth 100 mijë metra kub gurë për ta zgjeruar atë. Teatri Taormina përdoret akoma sot e kësaj dite për organizmin e koncerteve, shfaqjeve të baletit dhe performancave të tjera teatrale.

TIPARE TË TEATRIT GREK

Çfarë e admirueshme bëhej në teatrot antik? Së pari, ishin të ndërtuara ( për herë të parë në botë!) që të mikprisnin grumbuj njerëzish - deri 14.000 njerëz, madje të ulur rehatshëm, në mënyrë të tillë, që asnjëri të mos pengonte pamjen e tjetrit. Asnjëri ... Se dyti, ky fenomen i turmave të njerëzve shkaktohej nga një faktor i respektueshëm, për të gjithë pjesëtarët të komunitetit lokal, diçka e si si festë kombëtare ose fetare (nga i gjithë populli). Së treti, atje, grumbulli i spektatorëve (jo vetëm ai i grumbulluar), shikonin (me kujdes dhe admirim) një fakt që kryhej aty brenda sikur të ndodhte në realitet, një fakt të admirueshëm dhe me respekt të përbashkët... !

E SHFAQURA Ajo që ndiqnin spektatorët në

teatrin e imitimit ishte......imitimi i akteve ka përmasa të rëndësishme dhe perfekte , qe ndodhte përpara syve të te gjithëve pa recitim pra vepra me akte (që paraqesin dhe ringjallim si në realitet një histori të rëndësishme të vjetër) ligjëratë të pasur dmth me fjalë letrare të ndërtuara me kujdes. Kjo histori përmbyllet brenda veprimit, i cili përfundonte me mënyrë të tillë që çlironte shpirtrat, i pastronte nga çdo peshë, si rezultat i zhvillimit që kishte akti (në fund).

DRAMATIZIMI E gjithë shfaqa që ndiqej nga spektatorët në teatrin antik quhej dramë. Kjo fjale prodhohet nga folja Δρώ - veproj. Që do të thotë : veproj bëj diçka

të rëndësishme në momentin që flas. Nuk rrëfej, nuk tregoj diçka, por e bëj tani sikur të ndodh në këtë moment këtu, para syve të të gjithëve. Kjo është drama.

•Në lashtësi ekzistonin tri lloje dramash: Tragjeditë ( me tematikë serioze që nxisnin spektatorëve ndjenja

ngurimi,pavendosmërie, agonie, frike, simpatie dhe pendimi ). Komeditë (me tematikë shaka rreth aktualiteti, që nga njëra anë u

shkaktonte spektatorëve të qeshura me gjithë zemër, duke bërë humor me aktualitetin politik she social, por pas humorit, mësonte dhe disiplinonte spektatorët leksione nënkuptuese).

Satira, (dramat) që ishin vepra me të cilat nderonin jetën dhe faktet legjendare rreth perëndisë ‘’Dionis’’

Pra çdo dramë ishte një lloj poezie që kombinonte elementë epikë. (me dialogët ndërmjet aktorëve) elementë lirik (me këngët e korit, që shprehnin në përgjithësi ndjenjat e popullit) dhe elementë kërcimi, përderisa pjesëtarët e korit nuk këndonin vetëm me ndjenja por ‘’όρχουντο ‘’ kërcenin nën shoqërimin e muzikës dhe me ritëm sipas ndjenjave të tyre.

VECORI TË TJERA DALLUESE

DRAMATAURG TË MËDHENJNë lashtësi ekzistonin shumë poet dramaturg, por dorëshkrimet e veprave të tyre humbën dhe vetëm verat e pak prej tyre kanë shpëtuar si të: Frinikut, Hirilit, Eskilit, Sofokliut, Euripidit, Aristofanit dhe më vonë, Menandrit,Filimonit dhe disa të tjerëve ne pjesëza. Tre poetët e mëdhenj tragjik ishin: Eskili (i cili shpjegonte realitetin) në mënyrë metafizike. Sofokliu (i cili shpjegonte realitetin ashtu siç duhet të ishte) në mënyrë ideologjike. Euripidi (i cili shpjegonte realitetin pikërisht ashtu siç ishte) në mënyrë reale.TEATRALE A) Për teatrin Antik ekzistonin tri pjesë, - I lugët (me podiumet e spektatorëve). - Orkestra (ku kërcente duke kënduar kori). - Skena (ku vepronin aktorët ose në skenë ose në prapaskenë).Ekzistonin edhe hyrjet anësore (korridoret e mëdhenj ku hynin dhe dilnin turma e spektatorëve edhe kori) Teatri kishte akustikë të lartë ishte, në formë amfiteatri dhe përbënte shkollën më të respektuar të mazhorenëve, përderisa aty spektatorët jo thjeshtë ndiqnin, por mësonin tragjeditë dhe komeditë antike. B) Shfaqet Antike:Jepeshin kryesisht në festat e perëndisë më popullore ‘’Dionisit’’. Ishte aq e veçantë vlera e këtyre shfaqjeve, kështu që regjimi parashikonte punë parapërgatitore në mënyrë që të gjitha shfaqet teatrale të ishin të përsosura në nder të popullit.Fillimisht asnjë dramaturg nuk i nënshtrohej kritikës letrare (përveç se një të mëvonshmeje).

VECORITË E TEATRIT ROMAK

Teatrot romake u ndërtuan në të gjitha fushat e perandorisë nga Spanja, në Lindjen e Mesme. Për shkak të aftësisë së romakëve për të ndikuar arkitekturën lokale, ne shohim teatro të shumta në mbarë botën me atributet unike romake. Ekzistojnë ngjashmëri midis teatrove dhe amfitearove te Romës së lashtë / Itali. Ato janë ndërtuar nga i njëjti material, konkret dhe romak, si dhe sigurohej një vend për publikun për të shkuar dhe per të pare ngjarjet e shumta në të gjithë perandorinë. Megjithatë, ato janë dy struktura krejtësisht të Këto ndërtesa ishin gjysmë-rrethore, me dallime të vogla në varësi të rajonit në të cilën janë ndërtuar. The skena e perparme ishte një mur i lartë, mbështetur nga kolona.. Ndikimi helen është parë përmes përdorimit të prapaskenës. Teatri romak gjithashtu kishte një podium, që ndonjëherë mbështetur shtyllat e paraskenës. Skena nuk ishte fillimisht pjesë e ndërtesës vetë, ndërtuar vetëm për të siguruar sfond të mjaftueshme për aktorët. Përfundimisht, ajo u bë një pjesë e ndërtesës vetë, e bërë nga betoni. Teatri në vetvete ishte i ndarë në fazën fillestare orkestër) dhe seksionin shtrojë simbolit auditor). Vomitoria apo hyrjet dhe daljet janë bërë të disponueshme për publikun.

“SALLAT” E TEATROVE

Salla, zona në të cilën njerëzit u mblodhën, u ndërtua ndonjëherë në një kodër të vogël ose shpatin në të cilën shtrojë bërë pirg mund të bëhet lehtësisht në traditën e teatrove greke. Pjesa qendrore e auditorin u rrënohet nga një kodër apo shpatin, ndërsa vendet e jashtme radian kërkohet mbështetje strukturore të ngurta dhe muret mbajtëse. Ky ishte sigurisht nuk është gjithmonë rasti si romakët prirur për të ndërtuar teatro të tyre pa marrë parasysh disponueshmërinë e kodrave. Të gjitha teatrot ndërtuar brenda qytetit të Romës ishin plotësisht të bëra nga njeriu pa përdorimin e punime tokësore. Auditor nuk ishte e mbuluar, por, tenda simbolit Vela) mund të largohen lart për të siguruar strehë nga shiu apo rrezet e diellit.

1) Ngrehina e skenës 2) Portikët 3) Sheshi skenik 4) Paraskena 5) Orkestra 6) Platea 7) Prapaskena 8) Hyrja për në plate

TEATRI ILIR

Iliria huazoi shumë nga kulturat vendase po ashtu pati edhe kulturën e vet autoktone. Pjesë e rëndësishme e kulturës ilire ishin edhe teatrot apo amfiteatrot të përhapura në disa prej qyteteve më të rëndësishëm antikë. Ngjashmëria që amfiteatrot ilirë kanë më ato greke e romake na bën të mendojmë për një lidhje midis vendeve.

TEATRI I BYLISIT Teatri i Bylisit është monumenti më i rëndësishëm i Bylisit të periudhës antike. Bashkë me stoan e madhe dhe stadiumin, ai ka përcaktuar kompozimin arkitektonik të agorasë rreth mesit të shek III p.K. Për ndërtimin e teatrit është zgjedhur këndi juglindor i agorasë, ku ngritja e menjëhershme e terrenit jepte mundësi për shfrytëzimin e shpatit për ndërtimin e shkallareve. Gjithashtu, ky pozicion ngjitur me murin rrethues të qytetit jepte mundësi për të komunikuar drejtpërdrejt me trevën fshatare të koinonit, nga vinte një pjesë e madhe e shikuesve, pa qenë nevoja të kalonin nëpër lagjet e qytetit.Vizitorit që vinte nga stadiumi, apo futej në qytet nga porta, teatri i shfaqej përpara si një ndërtim madhështor, me godinën e skenës në sfondin e shkallares. Dy mure mbajtëse anësore e thekson këtë perspektivë, ndërsa kolonada dorike e portikut të godinës së skenës krijonte një monumentalitet të panjohur për teatrot e kohës. Dy bazamente përpara teatrit shënojnë vendet ku kanë qenë vendosur skulptura të Dionisit, apo muzave.

TEATRI I BUTRINIT Teatri i Butrintit kishte një kapacitet prej 1500 vendesh, u ndërtua në shek IV- III-të para Krishtit. Përbëhet nga vendet e ndenjes, skena dhe orkestra. Kishte 19 rreshta me blloqe guri që shërbenin si ndenjëse dhe 3-4 rradhë në krye. Janë ruajtur të plota 13 shkallët e para. Për të kaluar midis rreshtëve shërbenin 6 palë shkallë guri në fillim zbukuroheshin me dy putra Luani. Sfondi para skenës përbëhet nga një mur i lartë me tre harqe me zbukurime mermeri, aty vendoseshin shtatore sipas modeleve të kohës. Sheshi i skenës u shtrua me rrasa guri në periudhën Osmane. Para shkallëve gjendet vendi i orkestrës ka formën e një harku është e shtruar me gurë gëlqeror me forme kuadrati. Skena dhe Orkestra u rindërtuan në shek e II-të para Krishtit. Skena është e ngritur më lartë se sheshi i orkestrës. Skena përbëhet nga dy mjedise: paraskena dhe prapaskena. Në prapaskenë ndodhen korridoret e ngushta që shërbenin për hyrjen dhe lëvizjen e aktorëve këtu gjenden edhe disa mbishkrime për lirimin e skllevërve.

AMFITEATRI I APOLONISë

Amfiteatri antik i Apolonisë është një nga monumentet kryesore të qytetit me disa mijëra spektatorë. Ky amfiteatër është i dëmtuar që nga koha e Mesjetës. Vazhdimisht prej tij janë marrë blloqe për t’u shfrytëzuar në monumentet e tjera. Manastiri është një prej monumenteve të ndërtuar me këto blloqe. Disa muaj më parë, ishte folur për një ndërhyrje të domosdoshme në këtë amfiteatër si pasojë e rrëshqitjes së dherave. Mbingarkesa me pjesëmarrës ka sjellë shkatërrimin dhe dëmtimin e rëndë të shkallëve dhe gurëve të ndryshëm në këtë pjesë të qytetit të lashtë. Gjithashtu, rezulton e shkatërruar një pjesë e mirë e amfiteatrit, por edhe e murit të tullave të kolonave përreth agonotekëve.

TEATRI I FINIQIT Ka një kapacitet prej 10 mijë

vendesh, , nuk është luajtur thjesht teatër; aty është bërë politikë e gjindja është mbledhur për halle në kohë antike. Zbulimi i ndenjëseve të gurit të Teatrit antik të Finiqit, konsiderohet ngjarje në kërkimet arkeologjike të viteve të fundit. Nëse zbulohet tërësisht ky teatër, , ai do ishte po aq famëmadh sa dhe Butrinti. I vendosur mbi një kodër mbi fshatin Finiq, prej aty, shfaqet një panoramë dehëse e fushës së Vurgut dhe e liqenit të Butrintit.