ndikimi i subvencioneve qeveritare ihd, -...

NDIKIMI I SUBVENCIONEVE QEVERITARE IHD,

PĒRKUNDREJT EFEKTIT TĔ TYRE NĔ RRITJEN EKONOMIKE

Shkup, 2016

Botues:Shoqata e analistëve dhe hulumtuesve të rrinjë, SAHR Shkuprrugë. Debarca 57/1-19, Shkuptel: 02 2734 715www.zmai.mk

Tekst (analiza):Goran Mojanoski, Slavica Todorovska, Maroko Georgievski, Viktor Mitevski, Viktor Stojkoski, Ksenia Popoviq, Nevna Spasovska, Igor Sazdovski

Dizajni dhe përgaditja:Vinsent Grafika

Tirazhi: 525

Shkup, 2016

Mběshtetur nga :Ky publikim u munděsua me mběshtetjen e popullit Amerikan pěrmes Agjensionit tě SHBA-ve pěr zhvillim nděrkombětar (USAID) ně kuaděr tě projektit tě USAID-itě pěr shoqěrit civile. Pěrmbajtja e publikimit ěshtě něn pěrgjegjsin e Shoqates sě analistěve dhe hulumtuesve tě rrinjě - SAHR Shkup dhe nuk i pasqyron qěndrimet e USAID-itě dhe Qeveris sě Shteteve tě Bashkuara tě Amerikěs.

CIP – Katalogimi në publikimBibloteka nacionale univesitare “Shën Kliment Ohridski”, Shkup339.722.22:338(497.7) NDIKIMI i subvencionve qeveritare për SDI,përkundrejt efektit të tyre në rritjen ekonomike / [tekst (analiza)Goran Mojanoski ... [dhe të tjerë.]. - Shkup : Shoqata e analistëve dhe hulumtuesve të rrinjë SAHR, 2016.- 105 faqe. : ilistrim ; 21 cmAutorë: Goran Mojanoski, Slavica Todorovska, Maroko Georgievski, Viktor Mitevski, Ksenia Popoviq, Nevna Spasovska, Igor Sazdovski – Bibliografia: faqe.105ISBN 978-608-65963-1-61. Mojanoski, Goran [autorë]а) Investimet e huaja-Zhvillimi ekonomik-Maqedoniab) Zona industriale – Maqedoni

COBISS.MK-ID 101076490

PËRMBAJTJA

1. HYRJE 71.1. Për ekipën 91.2. Misioni dhe përshkrimi për organizatën 101.3. Përfitimet të cilat i fitojnë IHD-TË për të ardhur në Maqedoni 101.4. Raport nga anketa për hulumtimin e mendimit publik për investimet e huaja direkte në Maqedoni 11

1.5. Analizë komparative e investimeve të huaja direkte në vendet ballkanike 22

2. SHPENZIMET 272.1. Shpenzime të identifikuara për tërheqjen e investimeve të huaja direkte nga buxheti i Republikës së Maqedonisë 282.2. Përdorues buxhetor 30

2.2.1. Qeveria e Republikës së Maqedonisë 302.2.2. Ministria e ekonomisë, drejtoria për zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore 342.2.3. Agjenci për investime të huaja direkte dhe promovimin e eksportit 35

2.3. Shpenzime për zhvillimin e zonave teknologjike industriale dhe zhvillimore 392.4. Vlerësimi i shpenzimeve direkte për IHD 402.5. Vlerësimi i shpenzimeve për pjesëmarrje në ndërtimin e një objekti për IHD në ZTIZH 432.6. Vlerësimi i shpenzimeve për kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore të IHD 452.7. Shpenzimi oportun nga mosshfrytëzimi i zonave 472.8. Shpenzime pa implikime buxhetore - lirimi nga tatimi mbi fitimin dhe tatimi personal 50

3. PËRFITIMET 533.1. Teknologjive të reja 543.2. Numri i kompanive dhe i punësuarit, shpërndarja e fitimit të investimeve të huaja direkte në vitin 2015 563.3. Struktura e bilancit tregtar dhe investimet e huaja direkte 593.4. Ndikimi i investimeve të huaja direkte në zonat teknologjike idnustriale dhe zhvillimore mbi bilancin tregtar 623.5. Investimet e huaja direkte, punësimi dhe paga mesatare mujore 653.6. Lartësia e pagave neto të paguara 693.7. Bashkëpunimi i investimeve të huaja direkte me kompanitë vendase 70

4. HULUMTIME STATISTIKORE 734.1. Efekti i vizitave promovuese mbi nivelin e investimeve të huaja direkte dhe bilanci tregtar në Maqedoni 744.2. Pjesëmarrja e investimeve të huaja direkte të subvencionuara në bpv sipas metodës profitabile (çmime baze) 794.3. Analiza krahasuese e efekteve të investimeve të huaj, vendase, private dhe publike mbi BPV 81

5. KONKLUZIONE 915.1. Konkluzione nga konfernca, tribuna, vizita të mabjtura te investimet e huaja direkte dhe institucionet shtetërore 92

5.1.1. Konkluzine nga vizitat e udhëheqësive të investimeve të huaja direkte të subvencionuara 925.1.2. Konkluzione nga vizitat në institucione shtetërore 945.1.3. Konkluzione nga konferenca dhe tribuna të mbajtura 95

5.2. Konkluzione nga hulumtimi i kryer 102

SHTOJCË 105BURIMET E TË DHËNAVE 106

KONKLUZIONE

PARATHËNIE

Publikimi “Ndikimi I subvencioneve qeveritare për IHD-të, krahas efektit të tyre në rritjen ekonomike” është përgatitur si pjesë e aktiviteteve të projektit me po të njëjtin emër i realizuar në periudhën prej 15 muajve (shkurt 2015 – prill 2016), nga ana e Shoqatës të analistëve dhe hulumtuesve të rinj (SHAHR) dhe është pjesë e projektit të USAID-it për shoqëri qytetare i realizuar nga Fondacioni “Shoqëri e hapur” – Maqedoni.

Veprimtaria kryesore e SHAHR-it është punimi dhe realizimi i hulumtimeve statistikore dhe ekonometrike të cilat do të shërbejnë si themel për ndërtimin e politikave publike dhe informimin e masës hulumtuese dhe publikut më të gjërë. Qëllimi i këtij projekti është që të testohet mendimi publik për këtë temë, të sigurohen të dhënat e nevojshme në bazë të të cilave do të analizohen benefitet dhe efektet nga subvencionimi i investimeve të huaja direkte në ekonominë e Maqedonisë, por edhe të nxitet debat publike në këtë temë, me çka do të krijoheshin politikat publike të ardhshme.

Hulumtimi në tema aktuale, veçanërisht në pyetjet lidhur me politikat qeveritare dhe shpenzimet e mjeteve buxhetore takon në pengesa dhe keqkuptime të mëdha, ose situata të mbyllura, mosbashkpunimit ose konflikt në përpjekje për të siguruar njohuri, informata dhe të dhëna. Nga kjo arsye, ky publikim mund të jetë bazë e shkëlqyer për hulumtime tjera për efektet nga subvencionet qeveritare në tërheqjen e investimeve të huaja direkte. Por, gjithashtu mund të jetë nxitje për institucionet relevante për të përkryer sistematizimin e të dhënave te të cilat vetëm se kemi qasje dhe sigurim të të dhënve shtesë të cilat do të jenë me relevancë në hulumtimet e ardhshme, dhe me këtë edhe për krejtë shtetin sepse vetëm hulumtimen cilësore janë bazë për ndërtimin e politikave cilësore publike.

Publikimi është i përbërë nga pesë kapituj: Hyrje, Shpenzimet, Përfitimet, Hulumtime statistikore dhe Konkluzione. Në Hyrjen, më detalisht janë përshkruar rezultatet e mendimit

publik dhe analizës komparative të investimeve të huaja direkte në vendet ballkanike nga anketa e realizuar telefonike. Në kapitullin e dytë dhe të tretë janë numëruar shpenzimet e identifikuara dhe dhe përfitimet e arritura nga këto investime. Me aplikim të metodave statistikore është analizuar efekti i roud shouve, pjesëmarja e investimeve tee huaja direkte të subvencionuara në BPV dhe ndikimi i investimeve vendore, ivestimet vendore dhe të huaja në rritjen e BPV-së. Kapitulli i pestë është i përbërë nga konkluzionet e aktiviteteve dhe hulumtimeve të realizuara.

EKIPA E SHAHR

7

HYRJE

8 9Ndikimi i subvencioneve qeveritare IHD, pērkundrejt efektit tĕ tyre nĕ rritjen ekonomike

Investimet e huaja direkte (IHD) kanë ndikim të madhë në zhvillimin e një ekonomie, dhe në dekadën e fundit kanë rol të madhë dhe janë prioritet kryesor në krijimin e politikave ekonomike në vend.

Me qëllim që të zmadhohet vëllimi i investimeve të huaja direkte dhe të nxitet zhvillimi teknologjik në R. e Maqedonisë, janë hapur 14 zona zhvillimore teknologjiko-industriale të cilat shfytëzuesve ju ofrojnë një varg benefitesh në forma të ndryshme, të llojit të lehtësimeve dhe lirimeve tatimore dhe doganore, ndihma në pjesën e pagave të të punësuarve, si dhe benefite tjera, të cilat e bëjnë Maqedoninë destinacion më konkurent sa i përket investimeve në regjion.

Mungesa e të dhënave nga institucionet zyrtare për të dalurat direkte të shtetit të llojit të kesh granteve dhe benefiteve si lirime doganore dhe lirime nga TVSH-ja që ju jepen kompanive është problem me të cilin ballafaqohet shteti ynë, projekti “Ndikimi i subvencioneve qeveritare për IHD-të, krahas efektit të tyre në rritjen ekonomike” i cili në të vërtetë është pjesë e projektit të USAID-it për shoqëri qytetare i realizuar nga Fondacioni shoqëri e hapur – Maqedoni, realizohet me qëllim që vërtetohet efekti i vërtetë që kanë mbi ekonominë e Maqedonisë, por edhe me qëllim që të zmadhohet transparenca e institucioneve publike për shpenzimet e Qeverisë në formë të subvencioneve të ndryshme. Më tej, qëllimi i këtij projekti është që të testohet mendimi publik, por edhe të rriten informacionet për publikun më të gjërë dhe shoqërinë-biznesore mbi këtë temë. Gjithashtu, një nga qëllimet është edhe krijimi i politikave publike të qëndrueshme dhe efektive për barazim të mbështetjes financiare nga Qeveria për Investimet, pavarësisht nga prejardhja e tyre gjeografike dhe të sigurohen të dhëna relevante për punën e Agjencionit për tërheqje të investimeve të huaja direkte nëpërmjet monitoringut të përhershëm të aktiviteteve të tyre.

Subjekt i analizës janë investime e huaja direkte në Maqedoni të cilat veprojnë apo janë në ndërtim e sipër, dhe kanë fituara beneficione nga sheteti duke filluar nga dhjetori i vitit 2007 në zonat zhvillimore teknologjiko-industriale dhe zonat industrial.1

1 Gjatë periudhës së përfundimit të hulumtimit dhe shkruarjes së publikimit kemi identifikuarë 4 investime të jashtme për të cilat është miratuar ndihmë shtetrore gjatë vitit 2014, por vendimet për ndihmë shtetrore nuk janë të publikuara në mënyrë të veçantë sikurse vendimet tjera, por janë paraqitur në pjesën e raportit të vitit 2014 për ndihmat shtetrore të shpërndara të Komisionit për mbrojtje nga konkurrenca. Për shkak të identifikimit të mëvonshëm,për këto investime mund të lexoni më shum në shtojcën e publikimit në faqe 105.

8 9

Për arritje të qëllimeve, në periudhë prej 15 muajve në kornizë të projektit, shoqata e analistëve dhe hulumtuesve të rinj:

» realizoi anketë në nivel të gjithë Maqedonisë, me shembull reprezentativ prej 1.118 të anketuar për hulumtimin e mendimit publik për IHD-të e subvencionuara;

» organizoi tre tribuna publike në regjionet ku funkcionojnë IHD-të - Ohër, Manastir dhe Shtip dhe dy konferenca në Shkup, me qëllim që të shprehim mendime publike dhe konkluzione nga folës relevant, por edhe me qëllim të nxitjes së debatit publik me ndërhyrje aktive të publikës në diskutimet për këtë temë, me çka do krijoheshin politika publike më të mira në të ardhmen;

» realizoi vizita dhe biseda me manxhmentin e 4 IHD-ve në R. e Maqedonisë – shfytëzues të subvencione nga shteti. Më tej, është realizuar vizitë në një kompani vendore e cila ka realizuar bashkëpunim me IHD-të e subvencionuara;

» bëri analizë kuantitative për efektin e IHD-ve mbi ekonominë e Maqedonisë në bazë të modeleve ekonometrike;

» realizoi biseda me institucione zyrtare të cilat janë të tanguara me procesin i tërheqjes së IHD-ve.

Hulumtimi i ndikimit të investimeve të huaja direkte të subvencionuara mbi ekonominë e Maqedonisë është me një rëndësi të veçantë sepse njohuritë e fituara janë bazë solide për hulumtime të mëtejshme në këtë fushë, por edhe për të prodhuar propoyime konkrete në form të politikave publike të cilat do duhen në të ardhmen të shërbejnë si udhërëfyese të aktiviteteve në këtë fushë për qeverinë e tanishme dhe të ardhme.

1.1. PËR EKIPËN

Anëtarët e ekipës janë ekonomistë të diplomuar të Fakultetit Ekonomik pranë Univerzitetit “Sh. Qirili dhe Metodij“. Lëndët kuantitative të cilat i kanë mësuar gjatë studimeve deridiplomikei motivuan të vazhdojnë me edukimin e tyre në studimet pasdiplomike në drejtimin Metoda

Hyrje

Ndikimi i subvencioneve qeveritare IHD, pērkundrejt efektit tĕ tyre nĕ rritjen ekonomike10

statistikore për biznes dhe ekonomi në të njëjtin fakultet. Për gjatë studimeve, si ekip, por edhe individualisht, punuan në hulumtime dhe punime nga fusha e ekonomisë. Momentalisht i punojnë tezat e tyre të magjistraturës. Përskaj projektit “Ndikimi i subvencioneve qeveritare për investimete e huaja direkte, krahas efektit të tyre në rritjen ekonomike“ në të cilin në mënyrë aktive punojnë, anëtarët e ekipës gjithashtu kryejnë edhe hulumtime për mendimin publik të qytetarëve, si dhe hulumtime të ndryshme nga fusha e ekonomisë.

Kontaktet, anëtarsimi në një numër të madhë të organizatave, si dhe vizita e më shumë se 30 konferncave, seminareve, trajnimeve nga ana e anëtarve të ekipës tregojnë se kjo organizatë është më se e nevojshme, jo vetëm për ta nxitur veprimtarinë hulumtuese te të rinjtë, por edhe për përvojat të cilat mund të shpërndahen nga ana e themeluesve me publikun hulumtues në Maqedoni.

1.2. MISIONI DHE PËRSHKRIMI PËR ORGANIZATËN

Misioni i Shoqatës së analistëve dhe hulumtuesve të rinj është që ta nxitë shpritin hulumtues tek të rinjtë nëpërmjet punimeve shkencore dhe hulumtuese të cilat do të kenë qasje deri te secili qytetar, dhe njëkohësisht do të kenë vlerë analitike dhe hulumtuese për analiya të mëtejshme. Veprimtaria kryesore e ZMAI është puniimi dhe realizimi i hulumtimeve statistikore dhe ekonometrike të cilat do të shërbejnë si themel për ndërtimin e poltikave publike dhe informimin e masës hulumtuese dhe më gjërë.

1.3. PËRFITIMET TË CILAT I FITOJNË IHD-TË PËR TË ARDHUR NË MAQEDONI

Njëra nga politikat më ambicioze të Qeverisë me qëllim që të intensifikohet punësimi dhe rritja ekonomike e shtetit është tërheqja e IHD-ve, të cilat në ndërkohë në masë të madhe fitojnë një numër të benefiteve. Investitorët në zonat zhvillimore teknologjiko-industriale kanë të drejtë të lirimit nga tatimi në fitim 10 vite dhe ulje deri në 100% të tatimit personal nga të ardhurat. Përskaj kësaj, investitorët janë të liruar nga pagesa e TVSH-së dhe të dhënave doganore për mallara, lëndë të parë, paime dhe maqina. Në zonat e lira ekonomike investitorët fitojnë edhe kyçje falas në energji

11

elektrike, gazë, ujë dhe janë të liruara nga të dhënat komunale në komunën në të cilën gjendet zona. Gjithashtu, shfrytëzuesit e zonave zhvillimore teknologjiko-industriale përfitojnë deri më 500 000 euro grant në para të gatshme për objektin ndërtimor, në bazë të numrit të të punësuarve dhe lartësisë së investimit. Raportet e Komisionit Europian për progres vërejnë se harmonizimi me direktivat relevante (siç janë Direktiva për filiala amë, Direktiva për bashkangjitje dhe Direktiva për tatimimin e interesit dhe honorareve autoriale) gjithashtu duhet të meret parasysh që edhe Ligji për zona speciale dhe zhvillim teknologjiko-industrial duhet të jetë në pajtim me Kodeksin për sjellje të BE-së për tatimim biznesor. Disa nga investimet e huaja direkte në TIR-zonat dhe zonat industriale si benefit e cila ju ofrohet për të hapur fabrikë në R. e Maqedonisë, përfitojnë edhe grante në para të gatshme në bazë të Ligjit për kontroll të ndihmës shtetërore. Këto grante në para të gatshme mund të jenë maksimalisht deri në 50% nga investimi fillestar i paralajmëruar nga investimi i huaj direkt.

1.4. RAPORT NGA ANKETA PËR HULUMTIMIN E MENDIMIT PUBLIK PËR INVESTIMET E HUAJA DIREKTE NË MAQEDONI

Me qëllim që të hulumtohet mendimi i publikës më të gjërë në lidhje me efektet ekonomike të investimeve direkte të huaja në Maqedoni, si dhe pyetjet të cilat janë të ndërlidhura me temën, Shoqata e analistëve dhe hulumtuesve të rinj në maj të vitit 2015 organizoi anketë telefonike me shembull reprezentativ prej 1.118 të anketuar. Analiza e ankestës, përveç mendimit të përgjithshëm, është realizuar edhe për kategori individuale demografike. Kategoritë demografike të cilat janë inkuadruar në analizë janë: gjinia, mosha, edukimi, statusi i punësimit, përkatësia etnike dhe vendi i banimit. Për temën e anketës, “vendi i banimit“ përmbanë dy kategori të cilat janë relevante: TIRZ (qytetarë të cilët banojnë në afërsi të TIRZ-it) dhe të tjerët. Në vazhdim vijon analiza e anketës së realizuar.

Shumica mendojnë se efekti i investimeve të huaja mbi ekonominë e Maqedonisë është pozitiv. Në bazë të pergjigjeve, madje 56% e të anketuarve mendojnë se është pozitiv, 21% që është negativ e të tjerët u përgjigjën me “nuk e di“ ose “neutral“. Ky qëndrim është identik edhe te kategoritë individuale në bazë të gjinisë, moshës, statusit të punës, edukimit, përkatësisë fetare dhe vendit të banimit.

Hyrje

12 13Ndikimi i subvencioneve qeveritare IHD, pērkundrejt efektit tĕ tyre nĕ rritjen ekonomikeГЛАВА 1

Графикон 1.1


0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Позитивен Неутрален Негативен Не сум запознаен/а

1. Според вас каков е ефектот на странските директни инвестиции врз македонската економија?

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Големо Средно Мало Не сум запознаен/а

2. Колкав ефект имаат владините промоции и патувања во странство во привлекувањето на странски директни

инвестиции?

Grafikoni 1.1 Sipas juve si është efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë?

Sipas edukimit, të gjitha kategoritë, përveç kategorisë “Magjistër/Doktorant“ llogarisin se efekti i investimeve të huaja direkte është pozitiv. Te kategoria “Magjistër/Doktorant“ nuk ka dallim të rëndësishëm statistikor ndërmjet përgjigjeve.

Tabela 1.1 Sipas juve si është efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë? – të anketuar në bazë të edukimit

1. Sipas juve si është efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë?

Pozitiv Neutral Negativ Nuk jam i/e informuar

Fillore të pambaruar Fillore Të mesme Arsim të lartë Magjistër /Doktorant

PozitivNeutralNegativNuk jam i/e njoftuar

Edukimi

12 13

Sipas përkatësisë etnike, te maqedonët dhe shqiptarët ka dallim të rëndësishëm statistikor në përgjigjet. Gjegjësisht, edhe maqedonët edhe shqiptarët mendojnë se efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë është pozitiv.

Tabela 1.2 Sipas juve si është efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë? – të anketuar sipas përkatësisë etnike

Sipas vendit të banimit edhe qytetarët të cilët banojnë afër zonave zhvillimore teknologjiko-industriale dhe të tjerët mendojnë se efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë ësht pozitiv.

Tabela 1.3 Sipas juve si është efekti i investimeve të huaja direkte mbi ekonominë e Maqedonisë? – të anketuar sipas vendit të banimit

Për efektin e promovimeve dhe udhëtimeve qeveritare për tërheqjen e investimeve të huaja mund të sjellet konkluzion se nuk ekziston mendim publik i definuar qartë. Sipas kësaj, mund të nxjeret konkluzion se publiku më i gjërë, në momentin e realizimit të anketës, nuk ka qenë mjaftueshëm e informuar që të ketë mendim të qartë për pyetjen. Megjithatë kategori individuale demografike kanë formuar mendim për pzetjen.

Maqedonë Shqiptarë Romë Turqë Serbë Boshnjakë Vllehë TjerëPërkatësia etnike

Vendi i banimit

Tjerët TIRZ



Hyrje


ГЛАВА 1



0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Позитивен Неутрален Негативен Не сум запознаен/а

1. Според вас каков е ефектот на странските директни инвестиции врз македонската економија?

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Големо Средно Мало Не сум запознаен/а

2. Колкав ефект имаат владините промоции и патувања во странство во привлекувањето на странски директни

инвестиции?

Grafikoni 1.2 Çfarë efekti kanë promovimet dhe udhëtimet qeveritare jashtë vendit në tërheqjen e investimeve të huaja direkte?

Qytetarët mbi 60 vite mendojnë se promovimet dhe udhëtimet qeveritare kanë efekt të madhë në tërheqjen e investimeve të huaja direkte ( 32,7%), ndërsa të rinjtë (18-29 vjet) mendojnë se promovimet kanë efekt të mesëm në tërheqjen e investimeve (36%).

Tabela 1.4 Çfarë efekti kanë promovimet dhe udhëtimet qeveritare jashtë vendit në tërheqjen e investimeve të huaja direkte?- të anketuar sipas moshës

Sipas statusit të punës, veçohen pensionistët (nga të cilët 32,5% mendojnë se efekti është i madhë), si dhe pronarët e bizneseve të vogla (nga të cilët 56,7% mendojnë se efekti është i vogël).

2. Çfarë efekti kanë promovimet dhe udhëtimet qeveritare jashtë vendit në tërheqjen e

investimeve të huaja direkte?

Madhë Mesëm Vogël Nuk jam i/e njoftuar


Mosha

14 15

Tabela 1.5 Çfarë efekti kanë promovimet dhe udhëtimet qeveritare jashtë vendit në tërheqjen e investimeve të huaja direkte?- të anketuar sipas statusit të punës

Sipas edukimit, te qytetarët me arsim të lartëdominon mendimi se efekti nga promovimet është i vogël (38,2%).

Tabela 1.6 Çfarë efekti kanë promovimet dhe udhëtimet qeveritare jashtë vendit në tërheqjen e investimeve të huaja direkte?- të anketuar sipas edukimit

Sipas përkatësisë etnike, te maqedonët dominon mendimi se efekti është i madhë(35,3%), deri sa te shqiptarët mbizotëron mendimi që i njëjti është i vogël (44%).

Njëjtë si për efektin e promovimeve dhe udhëtimeve qeveritare, ashtu edhe për pyetjen “A mendoni se benefitet të cilat Qeveria i ofron për investorët e huaj arsyetohen?” nuk qëndrim qartë të definuar te publiku më i gjërë. Nga kategoritë individuale demografike, mund të veçohen qëndrime të qarta sipas statusit të punës, edukimit dhe përkatësisë etnike.



Statusi i punës

EdukimiFillore të pambaruar Fillore Të mesme Arsim të lartë Magjistër/ Doktorant

I papunësuar Student/e Pensionistë/e TjetërSektor privat

Administratë publike

Investim të huaj

Pronarë i biznesit privat

Hyrje



0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

Да Не Не знам

3. Дали сметате дека поволностите кои владата ги нуди за странските инвеститори се оправдани?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%


4. Дали сметате дека е оправдано ослободувањето од данокот на добивка за странските инвестиции?

Grafikoni 1.3 A mendoni se benefitet të cilat Qeveria i ofron për investorët e huaj arsyetohen?

Konkretisht, studentët mendojnë se benefitet nuk janë të arsyetuara (40,4%), të punësuarit në administratë publike mendojnë se janë të arsyetuara (56,3%), deri sa, pronarët e bizneseve private, ashtu si studentët, mendojnë se nuk janë të arsyeshme (66,7%).

Tabela 1.7 A mendoni se benefitet të cilat Qeveria i ofron për investorët e huaj arsyetohen? – të anketuar sipas statusit të punës

3. A mendoni se benefitet të cilat Qeveria i ofron për investorët e huaj arsyetohen?

Po Jo Nuk e di

Po Jo Nuk e di

Edukimi I papunësuar Student/e Pensionistë/e TjetërSektor

privat Administratë

publike Investim të huaj


16 17

Sipas edukimit, vetëm te qytetarët me arsim të mesëm ka dallime të rëndësishme statistikore në përgjigjet e pyetjeve. Ashtu, qytetarët me arsim të mesëm mendojnë se benefitet janë të arsyeshme (48,9%).

Tabela 1.8 A mendoni se benefitet të cilat Qeveria i ofron për investorët e huaj arsyetohen? – të anketuar sipas edukimit

Sipas përkatësisë etnike, maqedonët mendojnë se benefitet janë të arsyeshme (48,1%), ndërsa, shqiptarët dhe turqët mendojn se nuk janë të arsyeshme (58,4% respektivisht 71,4%).

Tabela 1.9 A mendoni se benefitet të cilat Qeveria i ofron për investorët e huaj arsyetohen? – të anketuar sipas përkatësisë etnike

Mendimi publik në lidhje me lirimin nga pagesa tatimore për investimet e huaja direkte është që e njëjta nuk është e arsyeshme. Madje 62,6% nga të anketuarit mendojnë që e njëjta është e paarsyeshme. Sipas kategorive demografike, kryesisht dominon mendimi i njëjtë.

Po

Jo

Nuk e di

Po Jo Nuk e di

Edukimi Fillore të pambaruar Fillore Të mesme Arsim të lartë Magjistër/ Doktorant


Hyrje



0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%


3. Дали сметате дека поволностите кои владата ги нуди за странските инвеститори се оправдани?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%


4. Дали сметате дека е оправдано ослободувањето од данокот на добивка за странските инвестиции?

Grafikoni 1.4 A mendoni se është i arsyeshëm lirimi nga tatimi në fitim për investimet e huaja?

Për pyetjen “A mendoni që përfitimet nga investimet e huaja janë më të mëdha se shpenzimet për tërheqjen e tyre?” nuk ka qëndrim qartë të definuar.Графикон 1.4


28%

29%

30%

31%

32%

33%

34%

35%

36%

37%


5. Дали сметате дека придобивките од странските инвестиции се поголеми од трошоците за нивно

привлекување?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%


6. Дали македонските инвеститори треба да ги уживаат истите поволности како и странските

инвеститори?

Grafikoni 1.5 A mendoni që përfitimet nga investimet e huaja janë më të mëdha se shpenzimet për

tërheqjen e tyre?

Po Jo Nuk e di

Po Jo Nuk e di

4. A mendoni se është i arsyeshëm lirimi nga tatimi në fitim për investimet e huaja?

5. A mendoni që përfitimet nga investimet e huaja janë më të mëdha se shpenzimet për tërheqjen e tyre?

18 19

Sipas statusit të punë, te të papunësuarit dhe të punësuarit në administratë mund të vërehet qëndrim i definuar në lidhje me pyetjen. Gjegjësisht, të papunësuarit llogarisin se përfitimet nuk janë më të mëdha se shpenyimet për tërheqjen e investimeve të huaja (42,5%), ndërsa, të punësuarit në administratë publike kanë qëndrim të kundërt (48,4%).

Tabela 1.10 A mendoni që përfitimet nga investimet e huaja direkte janë më të mëdha se shpenzimet për tërheqjen e tyre? – të anketuar sipas statusit të punës

Shumica e qytetarëve (85,2%) llogarisin se investitorët e Maqedonisë duhet t’i kenë benefitet e njëjta si investitorët e huaj. Te të gjitha kategoritë demografike, pa përjashtime, dominon i njëjti qëndrim, me përqindje të lartë te secila kategori.



28%

29%

30%

31%

32%

33%

34%

35%

36%

37%


5. Дали сметате дека придобивките од странските инвестиции се поголеми од трошоците за нивно

привлекување?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%


6. Дали македонските инвеститори треба да ги уживаат истите поволности како и странските

инвеститори?

Grafikoni 1.6 A duhet investitorët maqedonas t’i kenë benefitet e njëjta si investitorët e huaj?

Po Jo Nuk e di

6. A duhet investitorët maqedonas t’i kenë benefitet e njëjta si investitorët e huaj?



Investim të huaj


Po Jo Nuk e di

Statusi i punës

Hyrje


Sipas statusit të punës, qëndrimi te të gjitha kategoritë është se investitorët maqedonas duhet t’i kenë benefitet e njëjta si investitorët e huaj.

Tabela 1.11 A duhet investitorët maqedonas t’i kenë benefitet e njëjta si investitorët e huaj? – të anketuar sipas statusit të punës

Në pyetjen në lidhje me atë se a janë të paguara mirë vendet e hapura të punës te investitorët e huaj, qëndrimi dominant është që të njëjtat nuk janë mirë të paguara (60,5%).




0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%


7. Дали сметате дека работните места кои се отворени од странските инвеститори се добро

платени?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%


8. Дали сметате дека е оправдано отварање на нови Технилошко индустриски развојни зони?

Grafikoni 1.7 A mendoni se vendet e hapura të punës nga investitorët e huaj janë mirë të paguara?



Investim të huaj


Po Jo Nuk e di

Statusi i punës

7. A mendoni se vendet e hapura të punës nga investito e huaj janë mirë të paguara?

Po Jo Nuk e di

20 21

Sipas moshës, te të gjitha kategoritë është i përfaqësuar i njëjti mendim. Sipas statusit të punës, vetëm studentët veçohen nga qëndrimi i përgjithshëm. Qëndrimi te të papunësuarit, pensionistët, të punësuarit në sektorin privat, administratë publike dhe te kategoria “diçka tjetër” dominon qëndrimi që vendet e hapura të punës nuk janë mirë të paguara. Te të punësuarit në investime të huaja dominon qëndrimi që vendet e hapura të punës nga investitorët e huaj nuk janë mirë të paguara. Në kundërshtim me kategoritë e mëparshme, 67,4% nga studentët mendojnë se vendet e hapura të punës te kompanitë nga ivestimet e huaja direkte janë mirë të paguara.

Tabela 1.12 A mendoni se vendet e hapura të punës nga investitorët e huaj janë mirë të paguara? – të anketuar sipas statusit të punës

Sipas përkatësisë fetare, maqedonët mendojnë se vendet e hapura të punës nga investitorët e huaj nuk janë mirë të paguar (74,1%), ndërsa, shqiptarët mendojnë se të njëjtat janë mirë të paguara (78,6%).

Tabela 1.13 A mendoni se vendet e hapura të punës nga investitorët e huaj janë mirë të paguara? – të anketuar sipas përkatësisë etnike



Investim të huaj


Po Jo Nuk e di

Po Jo Nuk e di

Statusi i punës


Hyrje


Në raport me pyetjen e fundit “A mendoni se është e arsyeshme hapja e zonave të reja zhvillimore teknologjiko-industriale?”, madje 74,8% mendojnë se është e arsyeshme. Në pyetjen për arsyetimin e hapjes së zonave zhvillimore teknologjiko-industriale të reja, të gjitha kategoritë individuale e ndajnë tee njëjtin qëndrim.




0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%


7. Дали сметате дека работните места кои се отворени од странските инвеститори се добро

платени?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%


8. Дали сметате дека е оправдано отварање на нови Технилошко индустриски развојни зони?

Grafikoni 1.8 A mendoni se është e arsyeshme hapja e zonave të reja zhvillimore teknologjiko-industriale?

1.5. ANALIZË KOMPARATIVE E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE NË VENDET BALLKANIKE

Programi i Qeverisë është i fokusuar në zmadhimin e rritjes nëpërmjet zmadhimit tee konkurencës dhe tërheqjes e investimeve të huaja direkte. Nga arsyeja se tregu i mbrendshëm i Maqedonisë (popullatë prej 2,1 milion banorë dhe BPV prej 11,3 milijard USD në 2014) nuk është i mjaftueshëm për të mbajtur norma të larta në afat të gjatë, vendi duhet të mbështet në eksportin

Po Jo Nuk e di

8. A mendoni se është e arsyeshme hapja e zonave të reja zhvillimore teknologjiko-industriale?

22 23

si si shtytës i rritjes. Në vitet e kaluara në Maqedoni janë realizuar reforma kyçe për përmirsimin e rethinës afariste, përmirsimin e proçesit të regjistrimit dhe lëshimit të lejeve, procedurat për regjistrimin e pasurisë së patundshme, mbrojtje tee investitorëve dhe mbledhje të tatimeve. Në vitin 2013 Maqedonia në bazë të reformave është e ranguar si një nga vendet më të suksesshme në botë, duke kërcyer nga pozita e 92 në korniza të raportit nga “Dooing business” i Bankës Botërore në 2006, në vendin 25 në vitin 2013. Në kombinim me lehtësimet tatimore, Drejtoria e fortë e zonës zhvillimore industrialo-teknologjike, si dhe reklamat dhe paraqitjet operative të drejtuara mirë, vendi me sukses tërheqi vëllim të rëndësishëm të IHD-ve.

Nga analiza e benfiteve dhe ndihmës shtetërore të cilën e siguron e R. e Maqedonisë, mund të konstatojmë se jemi konkurent, por në regjion e humbim këtë titull sepse fqinjët gjithashtu ofrojnë kushte të mira për investim. Kryesisht, bëhet fjalë për modelin e njëjtë të tërheqjes dhe benefiteve, kurse dallimet janë në nuanca.

Benefitet të cilat R. e Maqedonisë i ofronë në tërheqjen e investimeve të huaja direkte janë: lirim nga tatimi në fitim dhe tatimi personal në periudh prej 10 viteve, lirim nga pagesa e kontributit për rregullim të tokës ndërtimore te njësitë e vetëqeverisjes lokale, si dhe kontribute për fitimin e lejeve ndërtimore. Gjithashtu, shteti mundëson kyçje deri te uji, gazi dhe kanalizimi dhe i liron kompanitë nga tatimi i vlerës së shtuar për mallrat të cilat eksportohen nga R. e Maqedonisë.2 Nëse kompanitë gjenden në zonat zhvillimore teknologjiko-industriale, atëher ato janë të liruara nga të dhënat doganore për paime dhe lëndë të parë. Disa nga investimet e huaja direkte, si benefitë e cila ju ofrohet për të hapur fabrikë në R. e Maqedonisë, fitojnë edhe grante në para të gatshme në bazë të të Ligjit për kontrollë të ndihmave shtetërore. Këto grante në para të gatshme mund të jenë maksimalisht deri në 50% nga investimi fillestrat i investimit të huaj direkt të paralajmruar.

Benefite të njëjta ofrohen edhe nga vendet fqinje të R. së Maqedonisë. Në Sërbi kompanitë fitojnë grant në para të gatshme në bazë të numrit të të punësuarve dhe nivelit të investimit. Kompanitë mundet të fitojnë nga 3000 deri në 7000 euro për hapjen e një vendi të ri të punës në bazë të këtyre kritereve.

2 Këto përfimime vlejn për të gjithë shfrytëzuesit në TIR zonat e R.Maqedonis. Ekzistojnë edhe përjashtime, ku investimet e huaja direkte në zonat industriale Zhabeni, Tellot i Kallasari paraqiten si shfrytëzues të një pjese të përfitmeve të numruara.

Hyrje


Mali i Zi ka normë më të ulët të tatimit korporativ i cili është 9%, pastaj ju ofronë norma të ndryshme të vlerës së shtuar investimeve të huaja direkte e cila mund të jetë nha 0 deri në 19 përqind, ose investitorët e huaj nuk paguajnë tatim të vlerës së shtuar për paisjet dhe lëndën e parë të importuar të cilat do të shfytëzohen për prodhimin e produkteve të cilat do të eksportohen. Gjithashtu, tatimi personal i të ardhurave është progresiv, por për bruto-paga deri në 720 euro është 9%, çka paraqet normën më të ulët të tatimit personal ndërmjet vendeve ballkanike, dhe mbi këtë shumë tatimi personal është 15%.

Është realizuar analizë komparative për investimet e huaja në 9 vende ballkanike, ose është analizuar se sa është vëllimi i investimeve të huaja edhe në këto teritore për kokë banori në dollar. Në bazë të të dhënave deri te të cilat erdhëm, duke shfytëzuar bazën e të dhënave të UNCTAD, Mali i Zi ka më shumë investime të huaja direkte për kokë banori në secilin vit në veçanti, rrjedhimisht edhe si shumë të përgjithshme. Maqedonia në krahasim me Malin e Zi ose Sërbinë, të cilat kanë benefite identike për tërheqjen e investimeve të huaja direkte, ka për tetë herë më pak se Mali i ZI dhe dy herë më pak se Sërbia tërheqje të investimeve të huaja direkte në periudhën e viteve 2008 deri në 2014. Maqedonia ndodhet në vendin e parafundit sipas Bruto IHD-ve për kokë banori për periudhën e viteve 2008 deri në 2014, menjëherë pas Bosnjës dhe Hercegovinës.

24 25

Lartësia e investimeve të huaja direkte në dollar për kokë banori, për vend për vjet në periudh prej vitit 2008 deri në 2014 në $

Shqipëria

Greqia

Bugaria

Sërbia

BdheH

Mali

i Zi

Kroac

ia

Sllove

nia

Maq

edon

iaGrafikoni 1.9 Lartësia e investimeve të huaja direkte në dollar për kokë banori, për vend për vjet në

periudh prej vitit 2008 deri në 2014 në $

Nga analiza për pjesëmarje të investimeve direkte të huaja të cilat kanë fituar benefite nga shteti në bruto-investimet e përgjithshme, mund të vërtetohet se në periudhën e viteve 2007 deri në 2015, vlera e pjesëmarjes në investimet e huaja të subvencionuara në inestimet e huaja të

Hyrje


përgjithshme është 23%. E shprehur në vlerë absolute, investimet e huaja direkte të subvencionuara në periudhën e viteve 2007 deri në 2015 janë 524,5 milion euro.

Në vazhdim është grafiku i cili e përshkruan bruto vlerën e investimeve të huaja direkte në R. e Maqedonisë në periudhën e viteve 2007 deri në 2015.

Bruto investime të huaja direkte për vite në miliona euro në R. e Maqedonisë

Bruto investime të huaja direkte për vite në miliona euro

Grafikoni 1.10 Bruto investime të huaja direkte për vite në miliona euro në R. e Maqedonisë

27

SHPENZIMET


2.1. SHPENZIME TË IDENTIFIKUARA PËR TËRHEQJEN E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE NGA BUXHETI

I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

Përbërja e shpenzimeve të RM-së kryesisht është në përputhje me qëllimet strategjike e Qeverisë. Qëllimi strategjik i Qeverisë është përforcimi i zhvillimit me tërheqjen e investitorëve të huaj, përmirësimin e biznes klimës, zhvillimin e infrastrukturës, dhe me mbrojtjen e të varfërit dhe përmirësimin e cilësisë së jetës së fermerëve. Rezultati i këtij vizioni vërehet përmes mënyrës së alokimeve të fundit buxhetore, apo përmes rritjes së harxhimeve buxhetore për pensionet, subvencionet bujqësore dhe tatimet më të ulëta.

Është kryer një analizë e llogarisë përfundimtare të Buxhetit të RM-së në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2014 me qëllim që të identifikohen shpenzimet që janë bërë për tërheqjen e IHD në zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore.

Në analizën është marrë bilanci i shpenzimeve në Buxhetin qendror sipas përdoruesve buxhetor, ndërsa si përdorues buxhetor që ndajnë një pjesë të buxhetit të tyre (nënkategori „Zhvillimi ekonomik (D)“) për këtë qëllim janë:

» Qeveria e Republikës së Maqedonisë » Drejtoria për zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore » Agjencia për investimet e huaja dhe promovimin e eksportit

Në analizën janë përfshirë vetëm një pjesë e shpenzimeve që ShAHR i ka identifikuar si shpenzime për tërheqjen e investimeve të huaja direkte. Këto shpenzime që janë bërë, por në buxhetin nuk janë të definuara qartë, nuk do të merren parasysh.

Nga periudha e analizuar, shpenzimet totale në vitin 2009 për tërheqjen e investimeve të huaja direkte ishin në vlerë prej 16.2 milionë eurosh, ndërsa në vitin 2014 në vlerë prej 23.5 milionë eurosh, që është një rritje prej 45% (Grafikoni nr. 2.1). Shpenzimet totale për periudhën 2009 - 2014 janë në vlerë prej 110 milionë eurosh. Nga këto, 54% i takojnë i Qeverisë së RM-së (59 milionë euro), 29% Drejtorisë për Zonat Industriale teknologjike dhe zhvillimore (32 milionë dhe 17% Agjencia për investimeve të huaja direkte (18 milionë euro). (Tabela 2.1).

29ГЛАВА 2



7.890 8.283

10.787 9.229

10.429

12.697

6.752 4.751 5.007 4.890 5.556 5.013

1.587 2.479 2.562 3.268 3.135 5.745

16.229 15.512

18.357 17.388 19.120

23.456

-

4.000

8.000

12.000

16.000

20.000

24.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Расходи за привлекување на СДИ од централен буџет на РМ

Влада на Р.М

ДТИРЗ

Агенција за СДИ

Вкупно

6.649 7.373 7.758 6.302 6.678 8.140

813 636

2.273 2.283 2.633 2.503

159 81 120 162 221 236

7.621 8.090

10.152

8.746 9.532

10.879

-

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Економска промоција

Договорни услуги

Други тековни расходи

Патни и дневни расходи

ВКУПНО

Grafikoni 2.1 Shpenzime nga buxheti qëndror i R. së Maqedonisë për tërheqjen e IHD-ve

во ‘000 €

Seksion Inventar 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

40001 Qeveria e RM 7.890 8.283 10.787 9.229 10.429 12.697 59.316

1004 DZTIZh 6.752 4.751 5.007 4.890 5.556 5.013 31.969

10002 AIHD 1.587 2.479 2.562 3.268 3.135 5.745 18.776

Gjithsej 16.229 15.512 18.357 17.388 19.120 23.456 110.060

Tabela 2.1 Shpenzime nga buxheti qëndror i R. së Maqedonisë për tërheqjen e IHD-ve

Shpenzimet

Shpenzime për tërheqjen e IHDnga buxheti qendror të RM-së

shërbime kontraktuese

shpenzimet tjera aktuale

Shpenzime të udhëtimit dhe shpenzime ditore GJITHSEJ

EU

RO


2.2. PËRDORUES BUXHETOR

2.2.1. QEVERIA E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

Në Buxhetin e Qeverisë së RM-së „Zhvillimi Ekonomik“ (D) janë përcaktuar shpenzimet për:

» Promovim Ekonomik (nënprogrami D4), me shpenzime nëpër pika mallra dhe shërbime (42), të ndara në kategori:

• shpenzimet e udhëtimit dhe shpenzime ditore• shërbime kontraktuese;• shpenzimet tjera aktuale.

Shpenzimet totale për promovimin ekonomik janë në vlerë prej 55 milionë eurosh, nga të cilat 78% janë dedikuar për shërbime kontraktuese (42.9 milionë), 20.2% për shpenzime tjera aktuale (11.1 milionë) dhe 1.8% për shërbimet e udhëtimit dhe shpenzimet ditore (980 mijë euro). Lëvizja e shpenzimeve tregohet në Grafikonin 2.2:

ГЛАВА 2



7.890 8.283

10.787 9.229

10.429

12.697

6.752 4.751 5.007 4.890 5.556 5.013

1.587 2.479 2.562 3.268 3.135 5.745

16.229 15.512

18.357 17.388 19.120

23.456

-

4.000

8.000

12.000

16.000

20.000

24.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Расходи за привлекување на СДИ од централен буџет на РМ

Влада на Р.М

ДТИРЗ

Агенција за СДИ

Вкупно

6.649 7.373 7.758 6.302 6.678 8.140

813 636

2.273 2.283 2.633 2.503

159 81 120 162 221 236

7.621 8.090

10.152

8.746 9.532

10.879

-

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР




Патни и дневни расходи

ВКУПНО

Grafikoni 2.2 Tregues për mjetet e shpenzuara për promovim ekonomik, në periudhën e viteve 2009-2014, sipas llojit të shërbimeve, në €

Promovim Ekonomik



Shpenzime të udhëtimit dhe shpenzime ditore

GJITHSEJ

EU

RO

31

» Tërheqja e investimeve të huaja direkte dhe zhvillimi i zonave të lira ekonomike (nënprogrami E5), në periudhën e analizuar, për herë të parë paraqitet në Buxhetin në vitin 2013 (Grafikoni 2.3), me shpenzime nën pikën subvencione dhe transfere në vlerë prej 2,2 milion eurosh nga të cilat 0.5 milionë euro në vitin 2013 dhe 1.5 milionë në vitin 2014 (tabela 2.2).


0 0 0 0

694

1.456

-

500

1.000

1.500

2.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Привлекување на СДИ и развој на слободна економска зона

Субвенции и трансфери

ВКУПНО

269 192

636 483

43 207

160 155

269 192

636

483

203

362

-

200

400

600

800

1.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Унапредување на деловните активности



ВКУПНО

Grafikoni 2.3 Rishikim i lëvizjes së subvencioneve dhe transfereve për tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe zhvillim të zonave të lira ekonomike

во ‘000 €

D5 Tërheqja e investimeve të IHD dhe zhvillimi i

zonave të lira ekonomike 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

42 Mallra dhe shërbime - - - - 694 1.456 2.150

46 Subvencione dhe transfere - - - - 694 1.456 2.150

Tabela 2.2 Rishikim i lëvizjes së subvencioneve dhe transfereve për tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe zhvillim të zonave të lira ekonomike

Tërheqja e investimeve të IHD dhe zhvillimi i zonave të lira ekonomike

Subvencione dhe transfere

GJITHSEJ

Shpenzimet

EU

RO


» Përmirësimi i aktiviteteve të biznesit (nënprogrami D7), në pikën mallra dhe shërbime (42) të prezantuara në Tabelën 2.3, në kategori:

• Shërbime kontraktuese;• Shpenzimet tjera aktuale.

Shpenzimet totale për përmirësimin e aktiviteteve të biznesit janë në vlerë prej 2.1 milion eurosh (Grafikoni 2.4), nga të cilat 85.3% janë dedikuara për shërbime kontraktuese (1.8 milion euro) dhe 14.7% për shpenzime tjera aktuale (316 mijë euro ).


0 0 0 0

694

1.456

-

500

1.000

1.500

2.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Привлекување на СДИ и развој на слободна економска зона

Субвенции и трансфери

ВКУПНО

269 192

636 483

43 207

160 155

269 192

636

483

203

362

-

200

400

600

800

1.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР




ВКУПНО

Grafikoni 2.4 Rishikim i aktiviteteve afariste, shërbime të kontraktuara dhe shpenzime tjera rrjedhëse, në periudhën e viteve 2009-2014

во ‘000 €

D7 Përmirësimi i aktiviteteve të biznesit 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

42 Mallra dhe shërbime 269 192 636 483 203 362 2.145 425 shërbime kontraktuese 269 192 636 483 43 207 1.830 426 shpenzime tjera aktuale - - - - 160 155 316

Tabela 2.3 Rishikim i aktiviteteve afariste, shërbime të kontraktuara dhe shpenzime tjera rrjedhëse, në periudhën e viteve 2009-2014

Përmirësimi i aktiviteteve të biznesit



GJITHSEJ

EU

RO

33

» Gjithsej- Program për zhvillim ekonomik të Qeverisë së RM-së (Grafikoni 2.5)Shpenzimet totale për Programin „Zhvillim ekonomik i Qeverisë së RM-së“, në periudhë

prej vitit 2009 - 2014 janë në vlerë rreth 59.3 milionë eurosh, nga të cilat 92,8% ose 55.02 milionë euro janë të dedikuara për promovim ekonomik, ndërsa 3.6 % janë dedikuara për përmirësimin e aktiviteteve të biznesit dhe tërheqjen e IHD dhe zhvillimin e zonës së lirë ekonomike (2.1 milion), respektivisht. Shpenzimet e Qeverisë për këtë qëllim në vitin 2009 ishin në vlerë prej 7.9 milionë eurosh, ndërsa në vitin 2014 në vlerë prej 12.7 milionë eurosh, që është një rritje prej 60.9%. Shpenzimet totale për periudhën e analizuar janë në vlerë prej 59.3 milionë eurosh (Tabela 2.4).




269 192 636 483 203 362 694

1.456

7.890 8.283

10.787

9.229

10.429

12.697

-

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Програма економски развој



Привлекување на СДИ и развој на слободната економска зона

ВКУПНО

591 81 11

5.909 4.568 4.908 4.831 5.458 3.997

114 24 122 138 77 98 60 98

124 759

6.752

4.751 5.007 4.890 5.556 5.013

- 500

1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Економски развој ТИРЗ

Градежни објекти

Други градежни објекти

Купување на опрема,машини, возила и мебел

Вложувања и нефинансиски средства и други нефинансиски средства

Grafikoni 2.5 Rishikim i shpenzimeve të Qeverisë sipas Programës për zhvillim ekonomik, në periudhën e viteve 2009-2014, në €

во ‘000 €

Nënprogrami Qeveria e RM-së 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

D4 Promovimi ekonomik 7.621 8.090 10.152 8.746 9.532 10.879 55.020

D7 Përmirësimi i aktivi-teteve të biznesit 269 192 636 483 203 362 2.145

D5 Tërheqja e IHD dhe zhvillimi i zonës së lirë ekonomike

- - - - 694 1.456 2.150

Gjithsej 7.890 8.283 10.787 9.229 10.429 12.697 59.316

Tabela 2.4 Rishikim i shpenzimeve të Qeverisë sipas Programës për zhvillim ekonomik, në periudhën e viteve 2009-2014, në €

Program për zhvillim ekonomik

Promovimi ekonomik

Përmirësimi i aktiviteteve të biznesit

Tërheqja e IHD dhe zhvillimi i zonës së lirë ekonomike

GJITHSEJ

Shpenzimet

EU

RO


2.2.2. MINISTRIA E EKONOMISË, DREJTORIA PËR ZONAT TEKNOLOGJIKE INDUSTRIALE DHE ZHVILLIMORE

Shpenzimet totale për zhvillimin ekonomik (E) e Drejtorisë për Zonat Industriale teknologjike dhe zhvillimore në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2014, janë në vlerë rreth 32 milionë eurosh, nga të cilat 97.6% ose 31.2 milion euro janë të dedikuara për shpenzime kapitale, ndërsa 2 4% janë dedikuara për subvencione dhe transfere. Nga shpenzimet e përgjithshme kapitale, me pjesëmarrje me të madhe është pika objekte tjera ndërtimore në vlerë prej 29.6 milionë eurosh, ose 95.1%. Shpenzimet e DZTIZh për këtë qëllim në vitin 2009 ishin në vlerë prej 6.8 milionësh, ndërsa në vitin 2014, 5 milionë euro (Tabela 2.6). Shpenzimet totale për këtë qëllim të Drejtorisë për zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore në periudhën e analizuar janë në vlerë prej 32 milionë eurosh (Tabela 2.5).




269 192 636 483 203 362 694

1.456

7.890 8.283

10.787

9.229

10.429

12.697

-

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Програма економски развој



Привлекување на СДИ и развој на слободната економска зона

ВКУПНО

591 81 11

5.909 4.568 4.908 4.831 5.458 3.997

114 24 122 138 77 98 60 98

124 759

6.752

4.751 5.007 4.890 5.556 5.013

- 500

1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Економски развој ТИРЗ

Градежни објекти

Други градежни објекти

Купување на опрема,машини, возила и мебел

Вложувања и нефинансиски средства и други нефинансиски средства

Grafikoni 2.6 Shpenzime të përgjithshme për zhvillim ekonomik në periudhën e viteve 2009-2014

Objekte ndërtimore

Objekte tjera ndërtimore

Blerja e pajisjeve, makinerive, autom-jeteve dhe mobiljeve

Investime dhe mjete jofinanciare dhe mjete tjera jofinanciare subvencione dhe transfere

GJITHSEJ

Program për zhvillim ekonomik DZTIZh

EU

RO

35

во ‘000 €

D8 Zona teknologjike industri-ale dhe zhvillimore 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

48 Shpenzime kapitale 6.752 4.751 5.007 4.890 5.556 4.254 31.209

480 Blerja e pajisjeve, makinerive, automjeteve dhe mobiljeve 114 24 - - - 122 260

481 Objekte ndërtimore 591 81 - - - 11 683 482 Objekte tjera ndërtimore 5.909 4.568 4.908 4.831 5.458 3.997 29.671

484 Investime dhe mjete jofinanciare dhe mjete tjera jofinanciare

138 77 98 60 98 124 595

46 Subvencione dhe transfere - - - - - 759 759

Gjithsej 6.752 4.751 5.007 4.890 5.556 5.013 31.969

Tabela 2.5 Shpenzime kapitale për zonat zhvillimore industrialo-teknologjike për periudhën e viteve 2009-2014

2.2.3. AGJENCI PËR INVESTIME TË HUAJA DIREKTE DHE PROMOVIMIN E EKSPORTIT

Në buxhetin e Agjencisë për investime të huaja direkte në programin ,,Zhvillimi Ekono-mik(D)”, janë përcaktuar shpenzime për:

» Promovimin Ekonomik (nënprogrami D4) me shpenzimet në disa pika, të prezantuara në tabelën 2.6:

• Pagat dhe kompensimet (40) të ndara në disa kategori:◊ pagat baze dhe kompensimet, ◊ kontribute për sigurim social;

• Mallrat dhe Shërbimet◊ Shpenzimet e udhëtimit dhe shpenzime ditore,◊ Shërbime kontraktuese;

• Shpenzimet kapitale:◊ Blerja e mobiljeve, pajisjeve, automjeteve dhe makinerive;

Shpenzimet

3636

во ‘000 €

D4 PROMOVIMIN EKONOMIK 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

40 PAGAT DHE KOMPENSIMET 628 592 591 696 782 831 4.120 401 Pagat baze dhe kompensimet 584 548 542 645 726 772 3.818

402 Kontribute për sigurim social 44 44 49 51 56 59 302

42 MALLRAT DHE SHËRBIMET 493 589 562 736 759 757 3.896 420 Shpenzimet e udhëtimit dhe shpenzime ditore 0 6 37 28 53 49 173 425 Shërbime kontraktuese 493 583 526 708 706 707 3.723 48 SHPENZIMET KAPITALE 13 13

483 Blerja e mobiljeve, pajisjeve, automjeteve dhe makinerive 13 13

GJITHSEJ 1.134 1.180 1.153 1.432 1.541 1.588 8.028

Tabela 2.6 Rishikim i mjeteve i Agjencionit për investime të huaja direkte për promovim ekonomik në periudhën e viteve 2009-2014 në €

Shpenzimet totale për promovimin ekonomike në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2014, janë në vlerë prej 8 milionë eurosh, nga të cilat 51.3% janë për paga dhe kontribute(4.1 milionë euro, të cilat janë të lidhura drejtpërdrejt me promovimin ekonomik, dhe janë të pavarur nga pagat e Agjencisë për IHD; 48.5% janë shpenzime për mallra dhe shërbime (3.9 milionë) dhe 0.2% janë shpenzime në pikën blerja e mobiljeve, pajisjeve, automjeteve dhe makinerive, që janë të bëra në vitin 2009 në vlerë prej 13 mijë eurosh. Lëvizja e shpenzimeve është e prezantuar në grafikonin 2.7.



584 548 542 645 726 772

44 44 49 51 56 59 6 37 28 53 49

493 583 526 708 706 707

13

1.134 1.180 1.153

1.432 1.541 1.588

-

500

1.000

1.500

2.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР


Основни плати и надоместоци

Придонеси за социјално осигурување од работодавачитеПатни и дневни расходи


453

1.298 1.409

1.836 1.594

4.157

-

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

5.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Поддршка на инвестициони вложувања

СУБВЕНЦИИ И ТРАНСФЕРИ

Grafikoni 2.7 Lëvizja e shpenzimeve për Agjencionin e investimeve të huaja direkte për promovim ekonomik në periudhën e viteve 2009-2014 në €

Promovim Ekonomik

Paga baze dhe kompensime

Kontribute për sigurim social nga punëdhënësit

Shpenzime të udhëtimit dhe shpenzime ditore

Shërbime kontraktuese

Ndikimi i subvencioneve qeveritare IHD, pērkundrejt efektit tĕ tyre nĕ rritjen ekonomike

EU

RO

3737

» Mbështetje për investime (nënprogrami DE) me shpenzimet nëpër pika:• Subvencionet dhe transferet (46).

Shpenzimet totale për periudhën e analizuar, në bazë të subvencioneve dhe transfereve, janë në vlerë prej 10,7 milionë eurosh. (Tabela 2.7). Në vitin 2009 ishin 453 mijë euro, ndërsa në vitin 2014, 4 milionë euro, që paraqet një rritje për rreth 9 here.(Grafikoni 2.8).

во ‘000 €

DE MBËSHTETJA E INVESTIMEVE 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

46 SUBVENCIONE DHE TRANSFERE 453 1.298 1.409 1.836 1.594 4.157 10.747

Tabela 2.7 Rishikim i subvencioneve dhe transfereve 2009-2014, në €



584 548 542 645 726 772

44 44 49 51 56 59 6 37 28 53 49

493 583 526 708 706 707

13

1.134 1.180 1.153

1.432 1.541 1.588

-

500

1.000

1.500

2.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР


Основни плати и надоместоци

Придонеси за социјално осигурување од работодавачитеПатни и дневни расходи


453

1.298 1.409

1.836 1.594

4.157

-

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

5.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Поддршка на инвестициони вложувања

СУБВЕНЦИИ И ТРАНСФЕРИ

Grafikoni 2.8 Rishikim i subvencioneve dhe transfereve të investuara si mbështetje për investimet në periudhën e viteve 2009-2014, në €

Mbështetja e investimeve

Subvencione dhe transfere

Shpenzimet

EU

RO

3838

» Gjithsej - Program për zhvillimin ekonomik e Agjencisë së IHDShpenzimet totale për programin „Zhvillimi Ekonomik i Agjencisë për investimet e huaja

direkte“, në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2014 janë në vlerë rreth 18,8 milion eurosh (Tabela 2.8), nga të cilat 43%, posaçërisht 8 milionë janë dedikuara për promovimin ekonomik, ndërsa 57% janë dedikuara për të mbështetur investimet e investitorëve të huaj direkt (10.7 milionë). Shpenzimet e Qeverisë për këtë qëllim në vitin 2009 ishin në vlerë prej 1.6 milionë eurosh, ndërsa në vitin 2014 në vlerë prej 5.7 milionë eurosh, një rritje për 3.6 herë (Grafikoni 2.9).

во ‘000 €

Nënprogami i Agjencisë së investimeve të huaja direkte 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gjithsej

D4 PROMOVIM EKONOMIK 1.134 1.180 1.153 1.432 1.541 1.588 8.028

DЕ MBËSHTETJE EINVESTIMEVE 453 1.298 1.409 1.836 1.594 4.157 10.747

Gjithsej 1.587 2.479 2.562 3.268 3.135 5.745 18.777

Tabela 2.8 Shpenzime të përgjithshme të Agjencionit për IHD për promovim ekonomik dhe investime në periudhën e viteve 2009-2014, në €


1.134 1.180 1.153 1.432 1.541 1.588

453 1.298 1.409 1.836 1.594 4.157

1.587

2.479 2.562

3.268 3.135

5.745

- 500

1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000

2009 2010 2011 2012 2013 2014

'000

ЕУР

Програма економски развој - Агенција за привлекување на СДИ и промоција на извозот

ЕКОНОМСКА ПРОМОЦИЈА

ПОДДРШКА НА ИНВЕСТИЦИОНИ ВЛОЖУВАЊА

Вкупно

Grafikoni 2.9 Tregues të shpenzimeve të Agjencionit për IHD për promovim ekonomik dhe investime në periudhën e viteve 2009-2014, në €

Programi i zhvillimit ekonomik – Agjenci për IHD

PROMOVIM EKONOMIK

MBËSHTETJE E INVESTIMEVE

GJITHSEJ


EU

RO

3939

2.3. SHPENZIME PËR ZHVILLIMIN E ZONAVE TEKNOLOGJIKE INDUSTRIALE DHE ZHVILLIMORE

Në bazë të të dhënave të marra nga shoqata „Qendra qytetare për zhvillim të qëndrueshëm“ (EGRI) për të dhënat e miratuara nga Drejtoria për zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore në periudhën nga viti 2006 deri në vitin 2015 janë shpenzuar 2,723,424,399 denarë ose 44.233 milionë euro për zhvillimin e zonave TIZh. Për mirëmbajtjen e zonave TIZh „Shkup 1“, „Shkup 2“ dhe „Shtip“, në të njëjtën periudhë janë shpenzuar 34,748,979 denarë ose 565,024 euro. Për zhvillimin e ZTIZh „Shkupi 1“ janë investuar 54.3 për qind e shpenzimeve të përgjithshme për zhvillim të zonave (Grafikoni 2.10). Për 6 Zona TIZh në të cilat ende nuk ka asnjë përdorues janë shpenzuar 2.08 milion euro ose 4.7 përqind nga shpenzimet e zonave zhvillimore.



240434376

67280491495

1571886

1624167241

79251848

153529

Скопје 1Скопје 2Скопје 3

ТетовоБерово

ДелчевоГевгелија

КичевоПрилеп

РадовишРанковце

Штип Струга

СтрумицаВиница

Инвестирани средства во 000 евра од 2006 до 2015 година

0 10 20

100.000 евра во денарска противвредност





0

3

0

1

16

Учество на Владата во трошоците за изградба на градежен објект на СДИ во ТИР зоните

Број на СДИ

Grafikoni 2.10 Mjete të investuara në 000 € në periudhën e viteve 2006-2015

Mjete të investuara në 000 € në periudhën e viteve 2006-2015

VinnitsaStrumicë

StrugaShtip

RankovceRadovitch

PërlepiKërçova

GjevgjeliaDellçeva

BerovaTetova

Shkupi3Shkupi2

Shkupi1

Shpenzimet

4040

2.4. VLERËSIMI I SHPENZIMEVE DIREKTE PËR IHD

Në tërheqjen e investimeve të huaja direkte, institucionet relevante (Drejtoria për zonave teknologjike industriale dhe zhvillimore, Agjencia për tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe promovimin e eksportit dhe ministrat pa dikaster përgjegjës për tërheqjen e investimeve të huaja) përgjegjës për tërheqjen e investitorëve të rinj të huaj përmes Qeverisë së RM-së dhe me miratimin nga Komisioni për mbrojtjen e konkurrencës, mund të marrin ndihmë shtetërore në të holla në mënyrë që t‘i tërheqin investitorët e huaj për të investuar në Republikën e Maqedonisë. Kjo përparësi dallohet nga përparësitë që i kanë të gjithë prej zonave TIZh sipas Ligjit për zona teknologjike industriale dhe zhvillimore. Ndihma shtetërore jepet në bazë të Ligjit për kontroll të ndihmës shtetërore dhe rregullave për ndihmë rajonal dhe horizontal. Në bazë të vendimeve të miratuara për ndihmën shtetërore e miratuar nga ana e Komisionit për mbrojtjen e konkurrencës në periudhën nga muaji dhjetor 2007 deri në muajin mars 2016, janë miratuar 19 vendime për ndihmën shtetërore nga të cilat 2 janë të kontestueshme për të njëjtin investitor, investitorit që ka marrë ndihmë shtetërore por ende nuk i ka zbatuar investimet, edhe pse kanë kaluar më shumë se 9 muaj në bazë të afatit ligjor ne të cilin shfrytëzuesi i ndihmës shtetërore është i detyruar të fillojë me ndërtim brenda 9 muajve nga nënshkrimi i kontratës. Nga këto 19 vendime, dy janë për dhënien e ndihmës shtetërore për kompanitë e para të Maqedonisë „Haj-tek“ dhe „Tehnoplast“ që ndërtojnë reparte në zonat TIZh.

Në shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, Republikën e Çeke dhe Poloninë ekzistojnë raporte zyrtare vjetore për shumën e ndihmës shtetërore, efektet e kësaj ndihme, etj, të cilat janë bashkangjitur në faqet e internetit të institucioneve përgjegjëse për tërheqjen dhe mbështetjen e IHD. Në RM-në nuk ka asnjë raport të tillë që e shpall ndonjë prej institucioneve, duke shkaktuar dyshime në mesin e publikut në lidhje me shumën dhe mënyrën e shpenzimit të paratë publike për subvencione për IHD. Për shkak të pamundësisë që t‘i marrin këto të dhëna, është kryer vlerësimin e harxhimeve direkte për 15 IHD që janë shfrytëzues të ndihmës shtetërore. Mostra e 15 IHD të subvencionuara është e formuar në bazë të vendimeve të miratuara nga Komisioni për Mbrojtjen e Konkurrencës. Ka vendime për ndihmë shtetërore për dy kompani vendore të cilët janë investitorë në zonat TIZh, por nuk i plotësojnë kriteret - të huaj, që të marrin pjesë në përcaktimin e harxhimeve të ndihmës shtetërore të IHD.


4141

Me qëllim që të bëjmë një vlerësim të ndihmës shtetërore në formën e të hollave, që Qeveria e RM-së ua ka dhënë 15 investimeve të huaja direkte ( Përjashtohen dy vendime të kontestueshme dhe dy vendime për ndihmën shtetërore për kompanitë vendase), i kemi përdorur Ligjin për zonat industriale teknologjike, Ligji për kontroll të ndihmës shtetërore dhe rregullave për ndihmë rajonal dhe horizontal, të cilave u thirret Ligji për kontroll të ndihmës shtetërore. Si nënshkrues, dhënës të ndihmës shtetërore janë Agjencia për tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe promovimin e eksportit, ministrat pa dikaster, me detyrë për të tërhequr investime të huaja direkte në Drejtorinë për zonat teknologjike zhvillimore (fotografi 2.1) Nga analizimi i 15 shfrytëzuesve të investimeve të huaja direkte të ndihmës shtetërore, 12 gjenden në zonat TIZh, ndërsa 3 janë në zonat industriale „Zhabeni“, „Telot“ dhe „Kalaslari“. Intensiteti maksimal i ndihmës rajonale si ndihmë shtetërore, mund të jetë në vlerë deri në 50 për qind të shpenzimeve të arsyetuara të investimeve për kompanitë të mëdha. Për ndërmarrjet e mesme intensiteti maksimal është 60 e shpenzimeve të arsyetuara të investimeve, ndërsa për ndërmarrjet e vogla intensiteti mund të jetë maksimum 70 për qind e shpenzimeve të arsyetuara të investimeve.

Dhënësi i ndihmës

shtetërore është Republika e

Maqedonisë së përfaqësuar nga:

Agjecia për tërheqjen e IHD dhe

promovimin e eksportit

Ministri pa dikaster të

detyruara për tërheqjen e

IHD

Drejtoria i ZTIZh

Foto 2.1 Kornizë institucionale për dhuruesit e ndihmës shtetërore

Në bazë të 12 vendimeve për ndihmën shtetërore për IHD në ZTIZh, nga të cilat për një vendim është e njohur shuma, është bërë një vlerësim të ndihmës së dhënë shtetërore. Për 11 kompanitë e mbetura në zonat TIZh janë bërë vlerësime në bazë të Ligjit për zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore, nga Ligji për kontroll të ndihmës shtetërore dhe rregullat për përcaktimin e kushteve dhe procedurave për dhënien e ndihmës rajonale dhe horizontale. Sipas kritereve të këtyre ligjeve

Shpenzimet

4242

dhe me zbatimin e rregullave, shuma e ndihmës shtetërore për 11 IHD në zonat TIZh mund ta arrijë vlerën maksimum deri në 112,975 milionë euro. Nëse kësaj i shtohet shuma e njohur të ndihmës shtetërore që iu është dhënë një IHD-I në zonat TIZh, atëherë shuma e ndihmës së dhënë shtetërore për 12 IHD në zonat TIZh maksimum është deri në vlerë prej 121.7751 milionë eurosh. Këto 12 shfrytëzues të ndihmës shtetërore duhet të hapin 9350 vende pune, nëse të gjitha kompanitë do ta kishte fituar shumën maksimale e ndihmës shtetërore, atëherë për një vend të re të punës, shpenzimi direkt të Qeverisë për ndihmën shtetërore është në vlerë prej 13.024 eurosh për një punëtor (Tabela 2.9 ).

Investimet e huaja direkte të subvencionuara që gjenden në zonat industriale „Žabeni“, „Tello“ dhe „Kalaslari“ kanë marrë ndihmë shtetërore në bazë të Ligjit për Kontroll të Ndihmës Shtetërore dhe rregullave për përcaktimin e kushtetve dhe procedurave për dhënien e ndihmës rajonale dhe horizontale. Intensiteti maksimal i ndihmës shtetërore për këto investime mund të jetë deri në 50 për qind të vlerës së investimit. Shuma maksimale e ndihmës së dhënë shtetërore për 3 investimet e huaja në zonat industriale është në vlerë prej 37.5 milionë eurosh. Këto kompani bashkë duhet të hapin me 7,600 vende pune. Nëse të gjitha kompanitë do ta kishte marrë shumën maksimale të ndihmës shtetërore dhe nëse e ndajmë shumën maksimale me numrin e pritur të të punësuarve, atëherë ndihma shtetërore për një vend pune në këto tri IHD në zonat industriale është 4.934 euro për punëtor. (Tabela 2.9).

Në fund të vitit 2015 u njoftua për një epokë të re të shfrytëzuesve të zonave TIZh. Kompania e parë maqedonase ka shpallur se do të investojë në ndërtimin e një fabrike në zonën TIZh „Shkup 1“. Gjithashtu, pas një periudhe të shkurtër ishte shpallur edhe kompania e dytë maqedonase që do të ndërtojë një fabrikë në zonat TIZh. Për këto dy kompani maqedonase janë miratuar vendimet për ndihmën shtetërore nga ana e Komisionit për investimet e huaja direkte. Kjo do të thotë se në të ardhmen në qoftë se ne duam ta matim efektin e shpenzimeve direkte në grante të të hollave të Qeverisë për mbështetje e kompanive do të duhet ti kemi parasysh edhe investitorët të huaja dhe vendase që janë shfrytëzues i ndihmës shtetërore.


43

Tabela e shpenzimeve direkte për ndihmën shtetërore

Shfrytëzues i ndihmës shtetërore

1. Vlera e përg-jithshme të investi-

meve në milion euro

2. Numri i pritur të të punësuarve

3. Vlera maksi-male e ndihmës

shtetërore në milion euro

4. Vlera maksimale e ndihmës shtetërore për një punëtor në

euro (=3/2)

Dymbëdhjetë shfrytëzues në zonat TIZh

246,1

9.350

121,8

13.024

Tre shfrytëzues në zonat industriale Zhabeni, Telot dhe Kalaslari

75

7.600

37,5

4.934

Dy kompani maqedonase në zonat TIZh 30 500 15,0 30.000

Gjithsej 351,1 17.450,0 174,27

Tabela 2.9 Shpenzimet direkte mbi ndihmën shtetërore

Në bazë të vendimeve të Komisionit për mbrojtjen e konkurrencës, si disa lloje të ndihmës së dhënë shtetërore, që janë dhënë deri tani në vendimet e shpallura janë: ndihmë për krijim të vendeve të reja të punës, ndihmë për shpenzimet e miratuara për trajnim dhe përmirësim, ndihmë për mbulimin e shpenzimeve për të ardhurat për sigurimin e detyrueshëm social në bazë të rrogave të të punësuarve, ndihmë shtetëror për mbështetjen e realizimit të projektit investues, pagesa e harxhimeve të lidhura me tokën ndërtimore dhe lidhje infrastrukturore.

2.5. VLERËSIMI I SHPENZIMEVE PËR PJESËMARRJE NË NDËRTIMIN E NJË OBJEKTI PËR IHD NË ZTIZH

Një nga përfitimet e investimeve të huaja direkte në zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore është se Qeveria e Republikës Maqedonia mund të marrë pjesë në shpenzimet e ndërtimit të një objekti ndërtimor për shfrytëzues në zonën në vlerë prej 500,000 eurosh për një

Shpenzimet

4444

objekt ndërtimor në bazë të kritereve: investime produktive dhe numri i vendeve të reja të punës. Në bazë të nenit 8, paragrafi 3 i Ligjit për ZTIZh është bërë një vlerësim për pjesëmarrjen e Qeverisë në shpenzimet për ndërtimin e një objekti ndërtimor të 18 klientëve në të gjitha ZTIZh (mostra është formuar në bazë të numrit të investimeve të huaja direkte aktive në zonat ose IHD që janë në faze të ndërtimit deri në muajin mars 2016). Dy prej këtyre shfrytëzuesve kanë bërë investime të reja, pavarësisht nga ai ekzistues dhe është bërë një përllogaritje shtesë për pjesëmarrjen e Qeverisë së RM-së në shpenzimet e ndërtimit të një objekti ndërtimor me investim shtesë, në bazë të të njëjtit nen të Ligjit për Zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore.

Sipas kritereve të përcaktuara në nenin 8, paragrafi 3 të Ligjit të ZTIZh, nga 18 investimeve të huaja direkte në zonat TIZh që janë në faze të ndërtimit ose tashmë janë aktive, 14 IHD dhe dy riinvestime (zgjerimi I fabrikës) I plotësojnë kushtet që Qeveria të marrë pjesë në shpenzimet për ndërtimin e një objekti ndërtimor në vlerë prej 500 000 eurosh në kundërvlerë denarësh. Një investim i huaj i plotëson kushtet që Qeveria të marrë pjesë në shpenzimet e ndërtimit të një objekti ndërtimor në shumën prej 400 000 eurosh në kundërvlerë denarësh dhe 3 investime të huaja direkte i plotësojnë kushtet që Qeveria të marrë pjesë në shpenzimet e një objekti ndërtimor në vlerë prej 200.000 eurosh në kundërvlerë denarësh. Në përgjithësi, pjesa e qeverisë në shpenzimet e ndërtimit të një objekti ndërtimor të 18 investimeve të huaja direkte në zonat TIZh dhe 2 riinvestimet të tyre është në vlerë prej 9 milionë eurosh (Grafikoni 2.11). Vëllimi i përgjithshëm i investimeve të këtyre kompanive është 442.1 milionë euro, kështu që nëse i vendosim në raport harxhimet e Qeverisë përmes DZTIZh si një pjesëmarrje në ndërtimin e një objekti ndërtimor me vëllimin e investimeve, atëherë Qeveria me këto harxhime merr pjesë me 2 % në vëllimin e investimeve.


45



240434376

67280491495

1571886

1624167241

79251848

153529

Скопје 1Скопје 2Скопје 3

ТетовоБерово

ДелчевоГевгелија

КичевоПрилеп

РадовишРанковце

Штип Струга

СтрумицаВиница

Инвестирани средства во 000 евра од 2006 до 2015 година

0 10 20






0

3

0

1

16

Учество на Владата во трошоците за изградба на градежен објект на СДИ во ТИР зоните

Број на СДИ

Grafikoni 2.11 Rishikim i pjesëmarjes së Qeverisë në shpenzimet për ndërtimin e objekteve ndërtimore të IHD-ve në TIR-zonat

2.6. VLERËSIMI I SHPENZIMEVE PËR KOMPENSIM PËR RREGULLIMIN E TOKËS NDËRTIMORE TË IHD

Investitorët në zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore (ZTIZh) dhe në zonën industriale „Karaslari“ lirohen nga pagesa e kompensimit për rregullimin e tokës ndërtimore ndaj njësive të vetëqeverisjes lokale. Për të vlerësuar se sa më shumë do të marrin komunat nga pagesa e kompensimit, kemi bërë një vlerësim të të ardhurave që ata do ti gjenerojnë në qoftë se lirimi nuk do të kishte ekzistuar. Në foton tjetër janë treguar rezultatet. Vlerësohet se më shumë të ardhura do të gjenerojnë komunat e Kërçovës dhe Tetovës, që do të ishin për shkak të shkallës së lartë të kompensimit, por jo sipas numrit të investimeve direkte ose sipërfaqes së fabrikës( përkatësisht,

Mjete të investuara në 000 € në periudhën e viteve 2006-2015

500.000 eurosh në kundërvlerë denarësh





Shpenzimet

Numri i IHD-ve

4646

në komunat kanë hyrë një dhe dy IHD, dhe sipërfaqet e fabrikave të tyre janë më të vogla se sipërfaqja mesatare e të gjitha fabrikave në ZTIZh). Pastaj vjen Komuna e Ilindenit, në të cilën kanë hyrë më shumë investime direkte, por në komunën kompensimi relativisht ka çmim të ulët. Më pak të ardhura do të marr Komuna e Velesit, ku janë edhe normat më të ulëta për kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore. Në nivel shtetëror (Figura 2.12), shuma e përgjithshme e të ardhurave do të ishte në vlerë prej 2,024,384 eurosh, ose 0.09% të BPV të Maqedonisë në vitin 2014. Konkluzionin e përgjithshëm që mund të sjellim nga këto informacione është se ka ndryshim të madh në lartësinë e të ardhurave që do ti gjenerojnë komunat me pagesën e kompensimit për rregullimin e tokës ndërtimore në ZTIZh dhe kjo është kryesisht për shkak të dallimeve në çmimet. Gjithashtu, shuma e përgjithshme e të ardhurave do të ketë vetëm një pjesë të vogël në bruto prodhimin vendor të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë.

Metodologjia: Për përllogaritjen e të ardhurave janë marr parasysh siperfaqet e fabrikave të IHD në m2 në komunën aduekuate dhe ata shumëzohen me çmimin minimal për kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore për objektin e prodhimit.

Велес

Илинден

Кичево

Охрид

Прилепп

Тетово

Штип

Надомест за уредување на градежно земјиште по општини во €

Grafikoni 2.12 Kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore nëpër komuna, në €

Kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore nëpër komuna, në euro

Velesi

Ilindeni

Kërçova

Ohri

Prilepi

Tetova

Shtipi


47

2.7. SHPENZIMI OPORTUN NGA MOSSHFRYTËZIMI I ZONAVE

Burimet mund të kenë përdorim alternativ, kështu që shpenzimi oportun lidhet për shfrytëzimin e vlerësuar në mënyrë më të lartë, ose më të favorshëm të burimeve të përshtatshme. Ai na tregon të ardhurat e humbura që janë të lidhura me shfrytëzimin alternativ të burimeve. Shpenzimet oportune përdorin në matjen e vlerave për të cilat nuk mund thjesht të zbatohen kriteret e tregut. Prandaj, shpenzimi oportun mund të jetë i lidhur direkt me efektivitetin e shpenzimeve.

Zonat teknologjike industriale dhe zvillimore ende kanë kapacitet për të tërhequr investitorët e huaj dhe vendas. Disa zona kanë kompanitë aktive, dhe në disa ka njoftime për investime të reja direkte të huaja. Nga pikëpamja ekonomike duhet të parashtrohen këto pyetje: Çfarë ndodhet me tokën e punueshme, duke qëndruar bosh? Cili është qëllimi i saj alternative dhe sa një shtet humb të ardhura në vend që ti përpunojë sipërfaqet pjellore?

Sipas raporteve për një vlerësim strategjik të mjedisit të zonave teknologjike industriale dhe zhvillimore, struktura e tokës bujqësore mesatarisht është 80% tokë e punueshme dhe 20% kullota.

Sepse vetëm një përqindje të vogël të ZTIZh janë shfrytëzuar duhet të mendohet për alternativat e mundshme për shfrytëzimin e tokave të pa shfrytëzuara.

Republika e Maqedonisë është një vend i njohur për bujqësi, e cila ka potencial të madh për shkak të kushteve klimatike dhe të pjellorisë së tokës, si një mënyrë për të përllogaritur të ardhurat e humbur nga mos-shfrytëzimin e tokës mund të merren të ardhurat mesatare të kulturave bujqësore themelorë.

Nëse marrin rendimentet mesatare për hektar të kulturave bujqësorë themelorë (gruri, misri, domatet, specat, duhani dhe orizi), sipas të dhënave nga Enti I statistikave dhe I shumëzojmë me çmimin e shitjes me shumicë mesatar me shumicë për të gjithë ato, dhe pastaj i marrim të ardhurat mesatare që mund të realizohen në një hektar, në qoftë se secili prej produkteve autentike bujqësore kanë pjesëmarrje të barabartë, do të vërejmë se në qoftë se shfrytëzohet një hektar merren të ardhura mesatare prej 661.434 denarësh. Qëllimi i shpenzimit oportun është për të treguar se ka

Shpenzimet

4848

alternativa për shfrytëzimin e tokës pavarësisht nëse ajo do të jetë një zonë industriale apo një tokë të mbjelle. Nga pikëpamja ekonomike gjithmonë duhet të zgjidhet një alternativë që është më e mirë, e cila sjell të ardhura më të larta.

Nga analiza e gjithsej 14 zonave TIZh ne mund të konkludojmë se deri në fund të vitit 2014 në tre zona TIZh ( „Shkup 1“ „Shkup 2“ dhe „Shtip“) ka shfrytëzues aktivë të cilët ndërtojnë fabrika apo fabrika të tyre tashmë janë në përdorim . Nga viti 2015 deri në muajin mars 2016 mars në 8 zona TIZh ( „Kërçovë“, „Ohër“, „Prilep“, „Shkup 1“, „Shkup 2“, „Strumicë“ „Tetovë“ dhe „Stip“) ka të paktën një aktiv subjekt biznesi ose subjekt i cili është në ndërtim në fazën e sipër, ndërsa të tjerët që nuk kanë kompani aktive janë ZTIZh „Gjevgjeli“ ZTIZh „Rankoc“ ZTIZh „Radovis“ ZTIZh „Dellçevë“ ZTIZh „Vinicë“ dhe ZTIZh „Berovë“. Të gjitha zona teknologjike industriale dhe zhvillimore mbulojnë një sipërfaqe prej 846.52 ha. Deri në fund të vitit 2014 në 5.92 për qind të tokës ose 50.1352 hektarë janë ndërtuar fabrikat e 7 përdoruesit në zonat TIZH ( „Shkup 1“, „Shkupi 2“ dhe „Shtip“).

Deri në mars të vitit 2016, në 12 për qind të tokës në 8 zonat TIZH janë hapur fabrika ose janë në fazën e ndërtimit. Për të përllogaritur shpenzimin oportun të tokës të shfrytëzuar në periudhën nga 1 janari 2008 deri më 31 dhjetor 2015, ne e marrim rendimentin mesatar për hektar, që mund të realizohet me mbjelljen e kulturave autentike bujqësore në tokën e pashfrytëzuar. Nga analiza konfirmohet se deri në fund të vitit 2014 për rreth 94% të tokës së pashfrytëzuar në zonat TIZh nëse në tokat e pashfrytëzuara do të mbjellin kulturat autentike bujqësore(gruri, domatet, misri, speca, orizi dhe duhani) në mënyrë të barabartë, shteti do të gjenerojë të ardhura prej 8,593,941 eurosh në vit, që do të thotë për vitet nga 2008 deri në vitin 2014, shteti do të kishte realizuar të ardhura prej 60,157,593 eurosh. Në vitin 2015 për shkak të zmadhimin e tokës së shfrytëzuar në zonat TIZh, shteti nga toka e pashfrytëzuar do të kishte gjeneruar të ardhura prej 8,043,550 milionë eurosh, që do të thotë në përgjithësi në periudhën nga viti 2008 deri në vitin 2015 vendi do të kishte gjeneruar të ardhura prej 68.2 milionë eurosh të ardhura nga kultivimi i kulturave autentike në tokat e pashfrytëzuara.

Në Grafikonin 2.13 është treguar tokën që e mbulon çdo zonë teknologjike-industriale dhe zhvillimore dhe sa prej sipërfaqes së përgjithshme të tokës së lirë është shfrytëzuar deri në muajin mars 2016.


49


Глава 3


0

50

100

150

200

250

140

96,75

206,43

94,74

30

67,5

24,77

50,2529,56

40,2

9,75 17,38 21,04 20,83

42,8

17,4 14,8 10,4 2,1 5,9 3,7 0 4,2

40,2

0 0 0 0

Вкупна површина во хектари Искористена површина до март 2016 година

7

1

3

1 12

1 1 1 1

Број на субвенционирани СДИ по зони до 2015 година

Grafikoni 2.13 Hapësirë e përgjithsme në disponim në zonat zhvillimore teknologjiko-industriale nëpër Zona dhe shfrytëzimi i saj deri në mars 2016

Sa i përket shfrytëzimit e tokës mund të shihet se në 8 zonat TIZh vërehet një përqindje të caktuar të shfrytëzimit të sipërfaqes, ndërsa toka në zonën TIZh „Rankoc“ ka shfrytëzim të plotë të tokës, pasi që nga ana e „Veibo grup“ e kanë blerë sipërfaqen e tërë, por aktivitetet ndërtimore për fabrikën ende nuk kanë filluar.

Duke e analizuar intensitetin e hapjes së kapaciteteve të reja gjatë viteve, shohim se shumica e përdoruesve në zonat TIZh kanë filluar me ndërtimin apo hapjen e fabrikave të tyre në vitin 2015, duke marrë shtesë një sipërfaqe të tokës së pashfrytëzuar prej 35.44 hektarësh. Në vitin 2015 filloi ndërtimin ose i kanë hapur fabrikat e tyre: ODW „Electric“, „Key Safety Systems“, „Gentherm“, „Akomplast“, „Cap Con“ LEAR Corporation „Montante“ „Technical textiles“, „Kondevo“ dhe „Dijatek“ .

Shkup

i1Shk

upi2

Shtip

Tetova

Struga

Përlep

iStru

micëGjev

gjelia

Kërçov

aRan

kovc

eRad

ovitc

hBero

vaVinn

itsa

Dellçev

a

Sipërfaqja e përgjithshme në hektarë Sipërfaqe të përdoret mars 2016

Shpenzimet

5050

Në Maqedoni deri në mars 2016 në 8 zonat TIZh ( „Kërçovë“, „Ohër“, „Prilep“, „Shkup 1“, „Shkup 2“, „Strumicë“ „Tetovë“ dhe „Shtip“) ka të paktën një subjekt aktiv të biznesit ose subjekt që është në fazën e ndërtimit. Në 6 zonat TIZh nuk ka aktivitet. Duke i analizuar të gjitha fushat së bashku, vërehet se ka një shkallë të lartë të mosshfrytëzimit të tokës. Për shkak të këtij fakti më shumë vëmendje duhet të kushtohet zonave të pashfrytuëzara për të cilat nuk ka njoftime për investime, dhe paralësisht të hapen zona të reja sipas zgjedhjes së investitorëve. Këtu parashtrohen pyetjet për qëllimin e zonave që disa vite nuk janë të shfrytëzuara dhe a duhet të ekzistojë koncetrim të zonave në vend të një disperzim nëpër rajone.

2.8. SHPENZIME PA IMPLIKIME BUXHETORE - LIRIMI NGA TATIMI MBI FITIMIN DHE TATIMI PERSONAL

Nga raporti i Bankës Botërore tregohet se të ardhurat e shtetit nga viti 2009 vazhdimisht janë realizuara në mënyrë të pamjaftueshme. Në periudhën 2006-2008 realizimi i të ardhurave ka qenë mbi nivelin e targetuar me një mesatare prej 3.8%. Performansat e forta janë regjistruar nëpër të gjitha nivelet me tatime të mjaftueshme të suksesshme direkte. Megjithatë, nga viti 2009, të ardhurat vazhdimisht janë realizuar në mënyrë të pamjaftueshme në një mesatare prej 9.4%. Të ardhurat tatimore, si burim kryesor të të ardhurave, gjithashtu nuk ishin të realizuara sa duhet nga viti 2009, në një mesatare prej 7.9% në periudhën 2009-2014, duke e përfshirë edhe TVSH-në dhe taksat e importit, të cilat janë tatime më të mëdha të parealizuara. Të ardhurat nga kontributet sociale, të cilat përbëjnë 30% shtesë në të ardhurat e përgjithshme, gjithashtu janë të realizuara në mënyrë të pamjaftueshme për 2.8% në një mesatare nga viti 2009 e tutje

Si një nga përfitimet që u ofrohet investimeve të huaja direkte për të hapur një fabrikë në Maqedoni është lirimi nga tatimi mbi fitimin dhe tatimi personal. Këto përfitime në hulumtimin e ShAHR klasifikohen si shpenzime pa implikime buxhetore për shkak se ata nuk shkaktojnë ngarkesë për buxhetin e Republikës së Maqedonisë. Në mënyrë për të përllogaritur se sa shteti do të fitojë nëse do të kishte paguar tatimin mbi fitimin dhe tatimin e të ardhurave personale, kemi përdorur raportet financiare vjetore të kompanive që tanimë punojnë në zonat TIZh dhe zonat industriale, të cilat kanë të paktën një punonjës dhe kanë realizuar fitim në periudhën e analizuar.


51

Sipas raportit të Bankës Botërore, të ardhurat nga tatimi personal janë ulur nga 2.5 për qind e BPV në vitin 2006 në 2.1 për qind të BPV në vitin 2008, ndërsa Qeveria kaloi nga regjimi i tatimit progresiv në tatim të sheshtë dhe e ka ulur normën e tatimit. Nga viti 2008, tatimi mbi të ardhurat personale ka mbetur në rreth 2.0 deri 2.1 për qind të BPV.

Nga raportet e analizuara financiare të investimeve të huaja dhe të subvencionuara direkte në periudhën prej vitit 2009 deri në vitin 2015, numri i kompanive që punojnë dhe kanë të paktën një punonjës u rrit në 19 kompani në fund të vitit 2015. Në bazë të analizës së lirimit të tatimit mbi të ardhurat personale nga 2009 deri në vitin 2015, nëse e kishin paguar këtë tatim në përgjithësi, shteti do të kishte gjeneruar të ardhura nga tatimi mbi të ardhurat personale prej këtyre kompanive në vlerë prej 9.092 milionë eurosh për periudhën e analizuar (grafikoni 2.14). Lirimi më i lartë nga tatimi mbi të ardhurat personale është në vitin 2013, dhe në vitin 2014 dhe 2015 zvogëlohet lirimi nga tatimi mbi të ardhurat sepse një pjesë nga kompanitë që kanë marrë lirim nga tatimi mbi të ardhurat kanë filluar të paguajnë një pjesë të shumës.

Lirimi nga tatimi personal në miliona €

Grafikoni 2.14 Lirimi nga tatimi personal në miliona €

Nga raporti i Bankës Botërore theksohet se të ardhurat nga tatimi mbi fitimin janë ulur nga 2.1 për qind në vitin 2008 në 1.1 për qind në vitin 2009 për shkak të uljes së normës së tatimit mbi fitimin, një politikë që e zbatojnë shumicën e vendeve të rajonit. Ulja e normës së tatimit mbi fitimin është pjesë e një pakete më të gjerë (duke i përfshirë reduktimet dhe lirimet e tjera të tatimeve) të zhvilluara nga ana e Qeverisë, në mënyrë që ta bëjë Maqedoninë një destinacion e preferuar për

Shpenzimet

5252

investimet e huaja dhe t‘i ulen joformalitetin dhe korrupsionin. Megjithatë, të dhënat tregojnë se joformaliteti nuk është reduktuar në masë të madhe dhe se rrjedhat e investimeve në rajonin më shumë varen nga klima e përgjithshme të biznesit (infrastruktura fizike dhe sociale, fuqia punëtore e shëndetshme dhe e kualifikuar dhe bashkëpunimi i Qeverisë me IHD). Të ardhurat nga tatimi mbi fitimin, për shembull, janë zvogëluar për 0.9% në vitin 2013, për shkak të faktit se firmat e huaja që kanë një pjesë më të madhe në aktivitetin ekonomik janë të liruara nga tatimi mbi fitimin.

Për sa i përket lirimit nga tatimi mbi fitimin e investimeve të huaja të subvnecionuara direkte, vërehet një rritje e vazhdueshme në shumën e tatimit mbi fitimin e liruar nga viti 2009 deri në vitin 2015. Në përgjithësi, në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2015 vendi do të marrë 25.87 milionë euro nga pagesa e tatimit mbi fitimin (Grafikoni 2.15).

Lirimi nga tatimi në fitim në miliona €

12

Lirimi nga tatimi në fitim në miliona €

Grafikoni 2.15 Lirimi nga tatimi në fitim në miliona €


53

PËRFITIMET

5454

3.1. TEKNOLOGJIVE TË REJA

Investimet e huaja direkte janë shumë të rëndësishme, sidomos për një ekonomi të vogël si ekonomia jonë. Ato krijojnë vende të reja të punës, bëjnë një transfer të teknologjisë dhe njohurisë, e ulen papunësinë, aktivizojnë ekonominë, duke sjellë kapital të ri. Është e qartë se investimet janë të domosdoshme për një vend që të shënojë një rritje pozitive ekonomike. Në hulumtimin mbi efektin e investimeve të huaja direkte të subvencionuara mbi ekonominë e Maqedonisë, kemi mbledhur të dhëna për llojin e prodhimeve që do të prodhohen në fabrikat e investimeve të huaja direkte të hulumtuara me qëllim për të përcaktuar zhvillimin teknologjik dhe ndryshimin e strukturës së prodhimeve në industrinë përpunuese në Maqedoni. IHD të subvencionuara janë përfaqësuara në këto nënindustri: automobile, farmaceutike, tekstile dhe industrinë e ndërtimit.

Fabrika e parë „Johnson Controls“ u hap në Zonën teknologjike industriale dhe zhvillimore „Shkup 1“ në dhjetor të vitit 2007, ndërsa e ndërmarrë nga „Visteon Electronics“, prodhon instrument-tabela për industrinë e automobilave. „Xhonson Meti“, si një investim i dytë në zonat TIZh prodhojnë katalizatorë për industrinë e automobilave dhe sisteme katalizuese për ta kontrolluar ndotjen. „Kemet Electronics“ prodhon kondenzatorë për industrinë e automobilave dhe aplikacione të tjera të ndryshme industriale. Kompania amerikane „Xhonson Kontrolls“ në Shtip prodhon tapicerime për ulesat e automobilit. „Van Hool“ në fabrikën në ZTIZh “Shkup „2“, bën produkt përfundimtar, pra montim i autobusëve që pastaj do të eksportohen në tregun evropian.„Kromberg dhe Shubert“ në zonën industriale „Zhabeni“ në afërsi të Manastirit është fabrika e industrisë së automobilave. Investitori gjerman në „ Zhabeni“ në kapacitetin e tij prodhon instalime elektrike kabllore për automobilat. Kompania gjermane „Draexlmaier“ në zonën industriale „Telot“ në Kavadar ndërton një fabrikë për prodhimin e instalimeve kabllore të dedikuara për industrinë e automobilave dhe për automjetet e markave „Mercedes“, „BMW“, „Audi“, „Porsche“, etj. Kompania gjermane „Marquardt“ në fabrikën e saj për prodhimin e pjesëve të industrisë së automobilave në zonën industriale „Kalaslari“, bën sistemet e automobilave dhe aplikacione për „Mercedes Benz“, „Audi“, „Porsche“, „Fiat“, „BMW“ dhe të tjera . Kompania gjermane ODV - Electric është një kompani inovative për zhvillim dhe është një furnizues i kabllove me cilësi të lartë, solenoide dhe sisteme mekanike-elektronike. Në kapacitetin në ZTIZh „Strugë“ prodhohen instalime elektrike për markat e njohura të automobilave. „Key Safety Systems“ në ZTIZh „Kërçovë“ prodhon jastëkë me ajër për makina që do të instalohen në automjetet e reja të kompanive të njohura ndërkombëtare, duke përfshirë „Skoda“, „Volkswagen“ BMW „, Porsche“, „Jaguar“,


5555

dhe të tjerët. Korporata amerikane „Gentherm“ një nga prodhuesit më të mëdhenj në industrinë e automobilave njihet si furnizuesi më i mirë të sistemeve të ajrit të kondicionuar për ngrohje dhe ftohje të ulesave dhe kontrolleve, elektronikë dhe kabllo. Në fabrikën në ZTIZh „Prilep“ do të hapet një linjë të plotë prodhuese të prodhime për ulesa “‚Gentherm”. „Cap Con“ në fabrikën e saj në ZTIZh „Shkup 1“ prodhon inflatorë për jastëkët me ajër për makina. Komponentët e prodhuar për industrinë e automobilave do të eksportohen kryesisht në tregun evropian. Korporata „Lear“ në ZTIZh „Tetovë“ do të fillojë me prodhimin e mbulesave për ulesat e automobilave. Kompania italiane „Montante Group“ do të prodhojë amortizerë shumë të sofistikuarë për trenat, makina hekurudhore, kamionë dhe autobusë në ZTIZh „Shkup 1“. Kompania gjermane „Kostal“ do të prodhojë komponentë elektronike në industrinë e automobilave.

Investimet e huaja direkte që prodhojnë në industrinë e ndërtimit janë kompanitë italiane „Teknohoze“ në ZTIZh „Shkup 1“, e cila në fabrikën e saj prodhon zorrë të gomës së armuar për tension të lartë, kompania gjermane „Tekstile tehnical“ në kapacitetet e saj në ZTIZh „Shtip“ prodhon tekstil teknik me fije qelqi që përdoret për izolim të fasadave të centraleve me erë në industrinë e transportit detar, kompania italiane ITEC, investimi i parë i huaj direkt në ZTIZh „Tetovë“, e cila në kapacitetin e saj do të prodhojë fije qelqi dhe karboni për industrinë e automobilave dhe të ndërtimit dhe kompania italiane „Kondeva“, e cila në kapacitetin e saj në ZZHTI „Shtip“, do të prodhojë bojlerë të kondensimit.

Përveç kompanive të ndërtimit dhe industrinë e automobilave në Zonën teknologjike industrial dhe zhvillimore „Shkupi 1“ gjigandi rus farmaceutik „Protek Group“ hapi një fabrikë që prodhon mjetet juridike homeopatik, vitamina dhe minerale, bime, drithëra organike dhe jo-organike dhe fruta të thata. Gjithashtu kompania italiane „Dijatek“ si një lider botëror në industrinë e makinerive për industrinë e shtypjes, hapi një fabrikë në zonën teknologjike industriale dhe zhvillimore „Shkup 1“ për të prodhuar materiale që do të përdoren në industrinë e tekstilit dhe grafike.

Në vitin 2016 në kuadër të zonave teknologjike industriale dhe zhvillimore, filloi ndërtimin e investimit të parë të Maqedonisë direkte në këto zona në pronësi të „Hight Tech“, e cila do të prodhojë komponentët më të sofistikuara elektronike në botën e nano-teknologjisë, e cila do të ketë përdorim të gjerë në industrinë e automobilave hapësirës ajrore, ushtarake, dhe ë prodhimin e pajisjeve mjekësore. Gjithashtu në vitin 2016 ai filloi ndërtimin e një centrali të ri të „Xhonson Kontrolls“ në ZTIZh „Strumicë“, dhe njoftoi ndërtimin e dytë TT kompanisë maqedonase „Plast“

Përfitimet

5656

zona, veçanërisht në Teknologjik Zona e Zhvillimit Industrial „Shkup 1“, e cila do të prodhojë mjete dhe komponentët plastike për industrinë e automobilave, elektrike dhe elektronike. Kompania gjermane „Akomplast“, e cila është një prodhues i specializuar të modelimit plastik të pjesëve për industrinë e automobilave, ka filluar ndërtimin e fabrikës së saj në ZTIZh „Prilep“ për të derdhur plastike për makina.

3.2. NUMRI I KOMPANIVE DHE I PUNËSUARIT, SHPËRNDARJA E FITIMIT TË INVESTIMEVE

TË HUAJA DIREKTE NË VITIN 2015

Nga dhjetori në vitit 2007 deri në fund të vitit 2015, numri i investimeve të huaja direkte ka marrë përfitime nga shteti për të hapur një fabrikë në Maqedoni, tanimë janë filluar aktivitetet e tyre të ndërtimit, gjenerojnë të ardhurat dhe shpenzimet, veprojnë në mënyrë aktive në fabrikën e tyre në zonat TIZh ose zonat industriale „Zhabeni“, „Telot“ dhe „Kalaslari“ dhe që kanë të paktën 1 punonjës është 19. Nga këto kompani 19 (Grafikoni 3.1), janë në zonat industriale, ndërsa zona 16 në zonat TIZh.


Глава 3


0

50

100

150

200

250

140

96,75

206,43

94,74

30

67,5

24,77

50,2529,56

40,2

9,75 17,38 21,04 20,83

42,8

17,4 14,8 10,4 2,1 5,9 3,7 0 4,2

40,2

0 0 0 0

Вкупна површина во хектари Искористена површина до март 2016 година

7

1

3

1 12

1 1 1 1

Број на субвенционирани СДИ по зони до 2015 година

Grafikoni 3.1 Numri i IHD të subvencionuara sipas zonave deri në vitin 2015

ZTIZh Shku

p 1

ZTIZh Shku

p 2

ZTIZh Shti

p

ZTIZh Prile

p

ZTIZh Kërç

ovë

ZTIZh Stru

gë

ZTIZh Teto

vë

Zona ind

ustria

le Telo

t

Zona ind

ustria

le Zhab

eni

Zona ind

ustria

le Kala

slari

Numri i IHD të subvencionuara në zona deri në vitin 2015


5757

Në analizën e investimeve të huaja direkte të subvencionuara mbi ekonominë e Maqedonisë në drejtim të numrit të të punësuarve deri në fund të vitit 2015, janë përfshirë 19 kompani. Numri i të punësuarve në këto 19 kompani në fund të vitit 2015 ishte 12,423 punonjës (Grafikoni 3.2). Duke analizuar shpërndarjen e numrit të të punësuarve sipas zonave, shumica e të punësuarve në këto IHD në zonën industriale „Telot“, në të cilën ka 5730 punonjës ose 46 për qind të numrit të punonjësve investimet e huaja direkte të subvencionuara. Në zonat industriale, numri i punëtorëve në fund të vitit 2015 arriti në 8099 të punësuar ose 65.2 për qind të të punësuarve në IHD të subvencionuara në 3 kompani në zonat industriale, ndërsa në IHD-ve në zonat TIZh janë punësuar 4324 persona. Sa u përket zonave TIZh, shumica e punonjësve janë në ZTIZh „Shtip“, d.m.th janë 1840 punonjës ose 14,8 për qind e të punësuarve.

Број на вработени во 2015 година во ТИРЗ и индустриските зони

Zona industriale Zhabeni - 2265

Zona industriale Telot - 5 730

ZTIZh Tetovë- 82

ZTIZh Tetovë - 83

ZTIZh Kërçovë - 83

ZTIZh Shtip- 1840

ZTIZh Prilep - 350

ZTIZh Shkup 2 - 668

ZTIZh Shkup 1-1 218

Zona industriale Kalaslari-104

Grafikoni 3.2 Numri i të punësuarve në vitin 2015 në ZTIZh dhe zona industriale

Numri i të punësuarve në vitin 2015 në ZTIZh dhe zona industriale

Përfitimet

5858

Duke analizuar fitimin neto që e realizojnë investimet e huaja direkte të subvencionuara, të gjitha kompanive u nevojitet të paktën një vit për të filluar të punojnë në mënyrë rentabile, ndërsa shumica e kompanive kanë filluar të punojnë me një fitim të vitit të tretë nga fillimi me punë në Maqedoni. Në periudhën prej vitit 2009 deri në vitin 2015 ka një rritje konstante në fitimin neto, por vërehet dhe humbja e IHD të analizuara dhe të subvencionuara. Vetëm 7 prej 9 kompanive në vitin 2015 kanë realizuar fitim neto prej 103.34 milionë euro (Grafikoni 3.3).

Fitimi neto i realizuar gjatë viteve në milionë

Grafikoni 3.3 Fitimi neto i realizuar nga IHD të analizuara dhe të subvencionuara në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2009-2015, në milionë €

Në vitin 2015 shumica e investimeve të huaja direkte të subvencionuara kanë realizuar një humbje neto. Nga raportet financiare të analizuara të 19 kompanive, 12 kanë realizuar një humbje neto prej 8.93 milionësh euro në 2015 (Grafikoni 3.4).

Humbja neto e realizuar gjatë viteve në milionë

Grafikoni 3.4 Humbja neto e realizuar nga IHD të subvencionuara të analizuara në periudhën 2009-2015, në milionë euro


5959

Me qëllim për të parë se si e shfrytëzojnë fitimin neto kompanitë që kanë punuar me fitim, ne analizojmë pjesën e raporteve financiare të kompanive në pikat në të cilat prezantohet shpërndarja e fitimit dhe humbja realizuar. Nga fitimi neto i realizuar të IHD të analizuara në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2014, 89 për qind është e akumuluar, 5 për qind është projektuar për të mbuluar humbjen, dhe 6 për qind për rezerva (Grafikoni 3.5). Kjo ngre pyetjen se si stimulohen investimet e huaja direkte aktuale ta riinvestojnë fitimin e tyre në fabrika të reja? Nga humbjet totale të realizuara në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2015 në vlerë prej 18.36 milionësh euro, 8.04 milion janë të mbuluara nga fitimi, pra nëse kompanitë kanë realizuar fitim në periudhën e ardhshme, së pari e shfrytëzojnë për të mbuluar humbjet, por në qoftë se ata vazhdojnë të realizojnë humbje, atëherë ata e grumbullojnë.

Shpërndarja e fitimit neto të realizuara nga IHD të sibvneconuara nga viti 2009 deri në vitin 2014

Rezerva totale 6%

Fitimi i përgjithshëm dhe të akumuluar 89%

Mbulimi i humbjes 5%

Grafikoni 3.5 Pasqyrë e shpërndarjes së fitimit neto të realizuar nga IHD të subvencionuara subvencionuar nga viti 2009 deri në vitin 2014

3.3. STRUKTURA E BILANCIT TREGTAR DHE INVESTIMET E HUAJA DIREKTE

Hyrja e investimeve të huaja direkte (FDI) në zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore (ZTIZh) dhe zonat industriale (ZI) „Zhabeni“ dhe „Telot“ erdhi deri në ndryshime të rëndësishme

Përfitimet

6060

në strukturën e bilancit tregtar të Maqedonisë. Ky fakt më mirë mund të shihet nga krahasimi i strukturës së eksportit të Maqedonisë në vitin 2009 dhe 2014 e treguar më poshtë në foton 3.1: Në vitin 2009 Maqedonia më shumë ka eksportuar produkte të tekstilit (të prezantuara në ngjyrë të gjelbër të errët dhe janë 25% të totalit të eksportit) dhe metale (te prezantuara me boje kafe, 24% të totalit të eksportit), ndërsa në vitin 2014 shportën e eksportit kryesisht e kanë përbërë produkte kimike ( me ngjyrë rozë, 22%).

Ndryshe nga vendet e tjera të rajonit të Evropës Juglindore, një pjesë e madhe e IHD në Maqedoni përbëhet nga investimet grinfild në bujqësi në sektorin tregtar, që lejon rritjen e eksportit dhe diversifikimin e strukturës së saj. Pjesëmarrja e eksportit të kompanive të huaja është rritur nga 7% në vitin 2009 në 22% në vitin 2014, pra 17% të BPV. Megjithatë, lidhjet midis kompanive të huaja dhe kompanive vendore ende janë të kufizuara dhe fitimi neto që lidhet me IHD ishte vetëm 2% të BPV në vitin 2014 (Banka Botërore).

Foto 3.1 Produktet me të cilat më shpesh tregtohet dhe eksporti total neto në raport të BPV me deficitin tregtar e Republikës së Maqedonisë në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2014

Në mënyrë më mirë ta shqyrtojmë rolin e IHD në këto ndryshime zgjedhim një grup të prodhimeve me të cilat shpesh bëhet tregti dhe e krahasojmë eksportin e tyre total neto në raport me


6161

BPV nga viti 2009 në vitin 2014 me deficitin tregtar të Republikës së Maqedonisë. Nga grafikoni i parë, më poshtë, vërehet se gjatë viteve eksporti neto të prodhimeve me të cilat IHD më shpesh kanë tregtuar kryesisht është negativ, pra ka një deficit. Megjithatë, ai ndjek një trend i rritjes dhe në vitin 2014 deficiti u reduktua pothuajse për një gjysmë në krahasim me vitin 2009. Në të njëjtën periudhë vjen deri në uljen e deficitit tregtar të Maqedonisë, por në një shkallë më të vogël. Në fund duket se IHD kontribuojnë në mënyrë uljen e deficitit tregtar.

Më detajisht, ndryshimi në pjesëmarrjen e tyre në bruto prodhimin vendor të Maqedonisë mund të shihet në grafikonin e dytë. Në të në mënyrë të ndarë janë krahasuar eksportet neto në raport me BPV të prodhimeve të zgjedhura në vitin 2009 me ato në vitin 2014. Vërehet se ka një rritje të deficitit të produkteve që IHD i përdorin si inpute në procesin e prodhimit. Kjo më shumë vërehet në kategorinë „Metalet e çmuara“ (SH87) - importi është ulur për 200 herë në raport me BPV. Nga ana tjetër, tek prodhimet të cilat IHD më shumë i eksportojnë janë, „produkte kimike“ (SH38): „Makina dhe pajisje mekanike“ (SH84 dhe SH85) dhe „Automjete“ (SH87) vjen deri në një ulje të ndjeshme të deficitit. HS38 ka edhe një pjesëmarrje pozitive në BPV e Maqedonisë. Megjithatë, ka produkte të cilat, pak paradoksale,përjashtohen nga ky trend. Për shembull eksportin e „Materialeve tekstile“ (SH59 dhe SH60) ka rënë në vitin 2014 në krahasim me vitin 2009, edhe pse ka disa IHD që janë prodhues të rëndësishëm të këtij prodhimi. E gjithë kjo na tregon se, mesatarisht, IHD kanë një efekt pozitiv në bilancin tregtar të Maqedonisë (Grafikoni 3.6).

METODOLOGJIA: Për klasifikimin e produkteve ne e përdorim nomenklaturën e sistemit të harmonizuar (SH) 2007. Është bërë një krahasim i eksporteve neto në raport me BPV të produkteve të përzgjedhura (kriter për eksport është të jenë të eksportuara nga IHD) në vitin 2009 me ato të njëjtat në vitin 2014 dhe është bërë krahasim i eksportit total neto në raport të BPV nga viti 2009 deri në vitin 2014 me deficitin tregtar e vendit.

Përfitimet

6262

Eksporti i përgjithshëm neto të Maqedonisë të krahasuar me eksportin neto të një grupi prodhimesh që më shpesh janë tregtuar nga IHD

Shuma neto e prodimeve që më shpesh janë tregtuar nga IHD në raport me BPV

Shuma neto në raport me BPV

produkte kimike(HS 38)

Plastika (HS 39)

Materiale tekstile

(HS 59 и HS 60)

Prodhime keramike(HS 69)

Metalet e çmuara (HS 71)

Makina dhe pajisje mekanike

(HS 84 и HS 85)

Automjete(HS 87)

Ndryshimi i pjesëmarrjes së shumës neto të prodhimeve që që më shpesh janë tregtuar nga IHD në raport me BPV të përgjithshëm të Maqedonisë.

Grafikoni 3.6 Shuma neto e prodimeve që më shpesh janë tregtuar nga IHD në raport me BPV

3.4. NDIKIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE NË ZONAT TEKNOLOGJIKE IDNUSTRIALE

DHE ZHVILLIMORE MBI BILANCIN TREGTAR

Investimet e huaja direkte në zonat TIZh kontribuojnë në ndryshimin e strukturës së produkteve që importohen dhe eksportohen nga Republika Maqedonia, por gjithashtu ndikojnë mbi vëllimin


6363

e shkëmbimit tregtare. Eksporti neto të shkëmbimit tregtar në zonat TIZh në vitin 2015 arriti në 229.39 milionë euro, ndërsa eksporti nga TIZh është 1.475, 220000 milionë euro, ndërsa importi në këto zona e ka shumë absolute prej 1 245.83 milionë eurosh.

Në periudhën e analizuar vjen deri në rritjen e mbulimit të eksportit me importin e Republikës së Maqedonisë nga 53 për qind në vitin 2009 deri në mbulimin e eksportit me importin nga 70 për qind në vitin 2015 (Grafikoni 3.7).

Mbulimi i eksportit me importin në Republikën e Maqedonisë

Grafikoni 3.7 Mbulimi i eksportit me importin në Republikën e Maqedonisë

Është bërë një analizë e tregtisë së jashtme midis Maqedonisë dhe vendeve të tjera të botës, me qëllim për të analizuar efektet e hyrjes së investimeve të huaja direkte në zonat TIZh dhe mbi vëllimin e shkëmbimit tregtar. Nga të dhënat mund ta konkludojmë këtë. Pjesëmarrja e eksportit në investimet e huaja direkte në zonat TIZh në eksportin e përgjithshëm në periudhën nga viti 2009 deri në vitin 2015 arrin në 36.5 për qind. Pjesëmarrja në importin të këtyre shfrytëzuesve në zonat TIZh në të njëjtën periudhë arrin në 21.6 për qind (Grafikoni 3.8).

Përfitimet

6464




0,009 0,0670,135 0,176

0,2370,314

0,364

0,0050,040

0,0760,096

0,146

0,1880,216

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Учество во извоз и увоз

Учество на увозот на компаниите во ТИР зоните во вкупниот увоз

Учество на извозот на компаниите во ТИР зоните во вкупниот извоз

70%

30%

Учество на компаниите во ТИР-зоните во новосоздадениот извоз од

2009 до 2015

компании во ТИР зоните

компании надвор од ТИР зони

58%

42%

Учество на компаниите во ТИР- зоните во новосоздадениот увоз од 2009 до 2015



Grafikoni 3.8 Pjesëmarrja e eksportit dhe importit në zonat TIZh në importin dhe eksportin e përgjithshëm

Në periudhën e vitit 2009 deri në vitin 2015 eksporti i përgjithshëm është rritur për 2 114.19 milionë euro në shumë absolute. Pjesëmarrja e kompanive nga zonat TIZh në eksportin e ri në periudhën e analizuar është 70 për qind, ndërsa pjesëmarrja e kompanive jashtë zonave TIZh në eksportin është 30 për qind (Grafikoni 3.9).




0,009 0,0670,135 0,176

0,2370,314

0,364

0,0050,040

0,0760,096

0,146

0,1880,216

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015




70%

30%


2009 до 2015



58%

42%




Grafikoni 3.9 Pjesëmarrja e kompanive në zonat TIZh në shumën e re të eksportit të Republikës së Maqedonisë nga viti 2009 deri në vitin 2015

Në periudhën e vitit 2009 deri në vitin 2015 eksporti i përgjithshëm është rritur për 2 140, 13

milionë euro në shumë absolute. Pjesëmarrja e kompanive nga zonat TIZh në eksportin e ri në

Pjesëmarrja e eksportit dhe importit

Pjesëmarrja e kompanive në zonat TIZh dhe shumën e re nga viti 2009 deri në vitin 2015

Pjesëmarrja në importin e kompanive në zonat TIZh në eksportin e përgjithshëm

Kompani në TIZh

Kompani jashtë zonave TIZh

Pjesëmarrja në eksportit e kompanive në zonat TIZh në eksportin e përgjithshëm


6565

periudhën e analizuar është 58 për qind, ndërsa pjesëmarrja e kompanive jashtë zonave TIZh në eksportin është 42 për qind (Grafikoni 3.10).




0,009 0,0670,135 0,176

0,2370,314

0,364

0,0050,040

0,0760,096

0,146

0,1880,216

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015




70%

30%


2009 до 2015



58%

42%




Grafikoni 3.10 Pjesëmarrja e kompanive në zonat TIZh në eksportin e ri të Republikës së Maqedonisë nga viti deri në vitin 2015

3.5. INVESTIMET E HUAJA DIREKTE, PUNËSIMI DHE PAGA MESATARE MUJORE

Me hyrjen e investimeve të huaja direkte të subvencionuara në një nga rajonet e Republikës së Maqedonisë, përfitimi i popullatës lokale nga këto investime është efekti i vendeve të reja të punës. Efekti i vendeve të reja mund të shihni në ndryshimin në normën e punësimit në rajon para dhe pas hyrjes së IHD. Në grafikonin e mëposhtëm tregohet një seri kohore të shkallave të punësimit në rajonet ku ekziston një zonë teknologjike-industriale zhvillimore apo gjenden zonat industriale janë „Zhabeni“ dhe „Telot“ nga 2009 në 2014. Në përgjithësi mund të konkludohet se punësimi në rajonet në vend në vitet kur IHD ka hyrë në ZTIZh ose në zonat industriale “Zhabeni“ dhe “Telot” nuk vërehet një rritje të madhe, por në vitin pas hyrjes së IHD vjen deri një rritje të madhe të punësimit rajonal. Për shkak të mungesës së të dhënave për lëvizjen e punësimit në rajonet nga Enti Shtetëror i Statistikës për vitin 2015 në kohën kur janë bërë hulumtimet për publikim në këtë seri nuk është e përfshirë vitin 2015.

Kompani I zonave TIZh

Kompani jashtë zonave TIZh

Pjesëmarrja e eksportit dhe importit

Përfitimet

6666

SHKALLA E PUNËSIMIT NË RAJONET NË TË CILAT EKZISTON NJË ZONË TEKNOLOGJIKE INDUSTRIALE DHE ZHVILLIMORE OSE ZONË ZHVILLIMORE

(ZHABENI DHE TELOT) NË PËRQINDJE (2009-2014)

Viti në të cilin nuk ka pasur IHD në ZTIZh ose ZI nga rajoni i caktuar

Rajoni i Vardarit

Rajoni lindor

Rajoni jugperëndimor

Rajoni i Pelagonisë

Rajoni i Shkupit

Viti në të cilin IHD na filluar me punë ZTIZh ose ZI nga rajoni i caktuar

Grafikoni 3.11 Shkalla e punësimit në rajonet në të cilat ka ZTIZh ose zone industriale

Gjithashtu, IHD mund të kenë një efekt direkt mbi nivelin e pagave. Duke pasur parasysh faktin se në industrinë e përpunimit përfshihen të gjithë sektorët e prodhimit në të cilët ka IHD në ZTIZh ose ZI „Zhabeni“, „Telot“ dhe „Kalaslari“ në foton tjetër bëjmë krahasim të pagave mesatare vjetore në këtë industri me nivelin e plotë në Maqedoni për periudhën nga viti 2005 deri në vitin 2015. Më tutje, pasi që IHD janë të para që kanë marrë subvencione nga Qeveria filloi me punë në dhjetor 2007, vlerat para dhe pas vitit 2008 i shënojmë me një ngjyrë të ndryshme. Nga fotoja mund të vërehet se pagat mesatare në Maqedoni shënojnë një rritje të madhe pas hyrjeve të IHD, ndërsa pagat në industrinë përpunuese, ku janë edhe të gjithë IHD kanë rritjen më të butë.


6767

Paga mesatare në 000 denarë (trend i përfshirë)

Republika e Maqedonisë

Industria e vetpërpunimit

Para hyrjes së IHD në ZTIZh ose ZI

Pas së IHD në ZTIZh ose ZI

Grafikoni 3.12 Niveli i pagës mesatare në Republikën e Maqedonisë dhe në industrinë përpunuese në 000 denarë ( trend i përfshirë)

Megjithatë, investimet e huaja direkte të subvencionuara nuk janë i vetmi faktor që ndikon mbi pagat në industrinë përpunuese dhe në nivelin e Maqedonisë. Trendi i rritjes mund të lëvizet edhe për shkak të variablave të tjera që zhvillohen gradualisht me kalimin e kohës (p.sh inflacioni, ose fakti që gradualisht rritet kualifikimi i punonjësve), prandaj e përsërisim këtë analizë, por në këtë rast e heqim trendin. Rezultatet mund të shihen në grafikonin e mëposhtëm: tani rritja e nivelit të Maqedonisë në vitin 2009 është më të lartë, por në vitet e ardhshme, paga mesatare në Maqedoni

Përfitimet

6868

për të cilën është përjashtuar trendi, shënon një rënie të vazhdueshme. I njëjti trend e ndjekin edhe pagat në industrinë përpunuese, por me një rënie të ulët.

Paga mesatare në 000 denarë (trend i përjashtuar)

Repubika e Maqedonisë

Industria e vetëpërpunimit

Viti në të cilin nuk ka pasur IHD në ZTIZh ose ZI nga rajoni i caktuar

Viti në të cilin IHD na filluar me punë ZTIZh ose ZI nga rajoni i caktuar

Grafikoni 3.13 Paga mesatare në nivelin e Republikën e Maqedonisë dhe në industrinë përpunuese në 000 denarë (trend i përjashtuar)

METODOLOGJI:

Shkalla e punësimit - Pjesëmarrja e të punësuarve në popullsinë në moshë pune të moshës 15 vjeç e më shumë (siç rekomandohet nga Organizata Ndërkombëtare e Punës - ILO). Të dhënat


6969

mbi rrogën mesatare mujore është reduktuar në një nivel mesatar të pagave vjetore e Republikës e Maqedonisë dhe në nivelin e industrisë përpunuese me kryerjen e analizës së regresionit në të cilën paga mujore është një variabël i varur, ndërsa variablat e pavarura janë variabla artificiale të cilat përfshijnë efektin e vitit. Për të hequr efektin e variablave të tjera që mund të ndikojnë në dinamikën e pagave, ne përsërisim të njëjtën regresion me një variabël shpjegues - trend mujor. Në të dy regresione koeficientet janë të gjitha të rëndësishme në nivelin 1%.

3.6. LARTËSIA E PAGAVE NETO TË PAGUARA

Gjatë vitit 2015 në investimet e huaja direkte të subvencionuara janë paguar neto rroga në shumën prej 37 milionë eurosh. Në periudhën prej vitit 2009 deri 2015 në përgjithësi në bazë të pagave neto janë paguar 90 milionë euro të punësuarve në investimet e huaja direkte të subvencionuara.

Në mënyrë që të bëjmë llogaritjen e pagës mesatare të punonjësve në investimet e huaja direkte të subvencionuara, kemi përdorur pikat paga dhe kontribute e pagës dhe numri mesatar i të punësuarve në bazë të orëve të kaluara në punë në periudhën e përllogaritur (në shumë absolute) nga raportet vjetore financiare të këtyre kompanive të dorëzuara në Regjistrin Qendrore të Republikës së Maqedonisë. Kjo mënyrë e llogaritjes së pagës mesatare bën dyshim në lidhje me saktësinë e saj, sepse nuk përfshihen pagat e menaxhereve, d.m.th një nga kompanitë gjatë vitit të periudhës së hulumtuar ka vetëm një punonjës që merr 269,733 denarë paga neto mesatare mujore, ndërsa në një tjetër kompani paga mesatare mujore është 4,950 denarë, që është më pak se minimumi ligjor në vitin përkatës. Kjo do të thotë që në vend të numrit mesatar të të punësuarve gjatë vitit paraqitet statusin përfundimtar të të punësuarve në vitin përkatës, që mund të dallohet nga statusi përfundimtar të punonjësve të të njëjtit vit. Në mënyrë që të marrin të dhënat të sakta mbi pagën mesatare të punonjësve në IHD të subvencionuara është e nevojshme të zbatohet dhënien e detyrueshme të raporteve kuartale të IHD të subvencionuara në Regjistrin Qendor dhe të ndahen pagat neto të paguara të udhëheqësve të këtyre kompanive nga pagat e punonjësve të tjerë.

Përfitimet

7070

3.7. BASHKËPUNIMI I INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE ME KOMPANITË VENDASE

Investimet e huaja direkte janë një nga mbartësit kryesor për të rritur punësimin e popullatës në Republikën e Maqedonisë. Papunësia tek të rinjtë ka qenë në 53.1% në vitin 2014, por papunësia totale në Maqedoni nga 37% në vitin 2004 u reduktua në 28% në vitin 2014. Kompanitë në pronësi të subjekteve të huaja kanë kontribuar në reduktimin e papunësisë së përgjithshme duke pasur parasysh fakti se që nga viti 2009, këto firma, mesatarisht, kanë krijuar rreth 16% të vendeve të reja të punës. Nga sektorët tjerë të cilat kanë kontribuar në rritjen e punësimit, janë bujqësia, ndërtimtari, transporti dhe administrata publike (Raport i Bankës Botërore).

Rritja reale për një banues në Republikën e Maqedonisë është një nga më të fortë në rajon. Midis viteve 2006 dhe 2014, ekonomia maqedonase ka një rritje prej 3.7% në vit për një banues. Rritja relativisht e fortë në Maqedoni është rezultat i eksportit të financuar nga IHD, rritja e investimeve publike dhe rritjes së kërkesës së brendshme dhe duke shmangur përmbytje të mëdha në vitin 2014 që i kanë prekur vendet fqinje (Raporti i BB).

Sipas skenarit bazë, rritja ekonomike pritet në afat të mesëm të përshpejtojë përfitimet e rritjes së investimeve publike, investimeve të huaja direkte dhe rritjes së qëndrueshme të eksportit. Në vitin 2015 Republika e Maqedonisë realizoi një rritje të bruto prodhimit vendor nga 3.7%. Eksporti dhe importi real në vitin 2015 shënojnë një rritje si rezultat i rritjes së shkëmbimeve tregtare të zonave TIZh. Investimet publike të financuara nga jashtë janë një nga shkaqet që nxitën dhe mbështetur rritjen, por edhe rritjen e deficitin e llogarisë rrjedhëse në vitin 2015. Megjithatë, deficiti i llogarisë rrjedhëse pritet të fillojë të ulet ngadalë në trajektoren e rritjes së importeve reale, për shkak të rënies së importit që është i lidhur me investimet e huaja direkte. Norma e rritjes së eksportit real pritet gjithashtu të rritet siç rritet eksporti i lidhur me IHD ashtu vazhdon të rritet kërkesa e jashtme, veçanërisht në vendet e BE përmirësohet.

Banka e Maqedonisë për mbështetje dhe zhvillim të themeluar në vitin 1999, është tërheqëse për bizneset vendore që nga viti 2009, kur është marrë ligji i ri për Bankën e Maqedonisë për


7171

mbështetje të zhvillimit përmes të cilit shteti është aktive në sektorin financiar. Qëllimi kryesor është të promovojë zhvillimin dhe eksportit përmes financimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. BMPMZH është përgjegjëse për detyrimet e saj, janë parashikuar garanci shtetërore për financimin e saj. BMPMZH ka kontraktë për për katër linjat e kredisë nga Banka Evropiane e Investimeve në shumë prej 350 milionë eurosh. Këto linja kreditore më tej jepen për kompanitë në bashkëpunim me bankat komerciale vendore, të cilat janë përgjegjëse për procesin e aplikimit dhe pagesës. Falë këtyre linjave të kredisë, banka relativisht i ka rritur mjetet e saj nga 60 milionë në vitin 2009 në 230 milionë në vitin 2013.

Sa i përket bashkëpunimit të kompanive vendore me investimet e huaja direkte, sipas drejtorit ekzekutiv të Lidhjes së Odave ekonomike, tashmë 500 anëtare të tyre kanë zhvilluar biznes relacione investimet e huaja direkte në ZTIZh Sipas drejtorit të Drejtorisë për Zonat Industriale teknologjike dhe zhvillimore, bashkëpunimi i kompanive vendore me klientët në një zonat TIZh arriti vlerën prej 46 milionë eurosh gjatë vitit 2015. Pjesa më e madhe e kompanive vendore të cilat kanë bashkëpunuar me shfrytëzuesit e zonave TIZh janë zyra projektimi, mirëmbajtja e objekteve, firma ndërtimore, agjenci për sigurim dhe shërbime ketering. Në pjesë më të vogël të kompanive që veprojnë si furnizues në procesin e prodhimit të investimeve të huaja direkte janë „Arile Metal“, „Uni Plast“, „Ting inoks“ dhe „Rade Konçar - TEP“.

Nëse i sublimojmë faktet e mësipërme për rritjen ekonomike, investimet e huaja direkte, rritjen e eksportit dhe importit, si rezultat i rritjes së numrit të shfrytëzuesve dhe të vëllimit të punës në zonat e lira ekonomike, ne kemi ardhur deri në përfundimin se në mënyrë që të arrihet një rritje më të shpejtë ekonomike është e nevojshme të nxiten firmave vendore nga ana e shtetit për ta harmonizuar prodhimin e tyre që do të jetë në shërbimin e shfryrëzesve të zonave TIZh. Kjo mund të arrihet përmes programeve të ndryshme për mbështetjen dhe zhvillimin e ndërmarrjeve, nga Qeveria e Republikës Maqedonia përmes BMPMZh.

Siç rritet numri i shfrytëzuesve në zonat ashtu që do të rritet eksporti dhe importi në zonat TIZh, që do të thotë se në të ardhmen duhet të vendoset fokusin në sektorin privat vendor dhe që të nxitet bashkëpunimin e firmave vendore nëpërmjet llojeve të ndryshme të mbështetjes t’i harmonizojnë kapacitetet e tyre në furnizimin e përdoruesve në zonat TIZh me çfarë do të

Përfitimet

72

sigurohet efekt pozitiv trepalëshe, veçanërisht për investimet e huaja të kenë qasje të lehtë dhe të shpejtë deri në lëndët e para të nevojshme, firmat vendore kanë një vëllim të rritur në të punës, dhe shteti do të ketë një rritje të aktivitetit ekonomike nga ky bashkëpunim.


73

HULUMTIME STATISTIKORE

7474

4.1. EFEKTI I VIZITAVE PROMOVUESE MBI NIVELIN E INVESTIMEVE TË HUAJA

DIREKTE DHE BILANCI TREGTAR NË MAQEDONI

Vizitat promovuese të Qeverisë janë një nga mjetet kryesore që Qeveria e Republikës Maqedonia i përdor gjatë dekadës së fundit. Ekspertet dhe publiku më i gjerë janë të ndarë në qëndrimet për efektet që këto vizita i kanë mbi investimet dhe bilancin tregtar të vendit. Prandaj, me këtë studim ne duam të hulumtojmë lidhjen në mes të këtyre faktorëve. Me këtë studim janë përfshirë vendet që janë të vizituara nga ana e ekipeve qeveritare në 5 vitet e fundit (2011-2015), rritja e investimeve neto në Maqedoni nga ato vende dhe bilancin tregtar që e ka realizuar Maqedonia me to në një tremujor. Analizën e fillojmë me një shqyrtim të literaturës, pastaj i kemi analizuar të dhënat që janë të përdorura në këtë studim, metodologjinë për përpunimin e tyre, rezultatet e arritura nga analiza statistikore dhe përfundimet e marra nga hulumtimi.

Organizimi i vizitave promovuese me qëllim për të tërhequr investime të reja nuk janë risi për botën korporative. Gjatë dekadës së fundit vërehet një tendencë në rritje në praktikimin e kësaj mënyre të tërheqjes së investimeve të reja nga ana e vendeve në zhvillim, që përmes përfitime të shumta dhe programe për subvencionim të investimeve të huaja direkte kanë për qëllim të tërheqin sa më shumë kapital të huaj. Ndryshe nga vizitat promovuese korporative që shumë shpesh ndodhen në mënyrë virtuale ose nëpër biseda telefonike, udhëtimet qeveritare të ashtuquajtura “road show”, në të cilat një ekip të përfaqësuesve qeveritar, më shpeshtë të udhëhequr nga kreu i qeverisë, realizojnë prezantime dhe takime me përfaqësues të kompanive multinacionale ose fondet e investimeve.

Publiku shkencor dhe ekspertet janë të ndarë në interpretimin e arsyetimit për vizitat promovuese të qeverisë. Nga një anë thonë se ata janë në frymën e ekonomisë së tregut të lirë ashtu që çdo qeveri ka të drejtën ekskluzive për të ofruar përfitime të ndryshme për investitorët potencial. Nga ana tjetër pohojnë se shteti nuk mund të merret si një biznes, për shkak se motivi themelor i qeverisë nuk është një fitim dhe ofrim të kushteve të tregut dhe përfitime për investitorët e huaj. Prandaj ai nuk duhet të negociojë për kushtet në të cilat investitorët do të investojnë paratë


7575

e tyre në vendin nikoqir.3 Termat dhe kushtet për investime për investitorët e huaj dhe vendas duhet të paracaktohen paraprakisht dhe nuk duhet të rregullohet në favor të cilësdo palë. Për atë shkak përfaqësuesit për këtë pikëpamje besojnë se udhëtimet promovuese nga ana e Qeverisë janë të pranueshme vetëm nëse ato shërbejnë për prezantimin e përfitimeve dhe kushteve e jo për negocime ekskluzive me palët e interesuara.

TË DHËNAT

Prezantimet ekonomike gjatë udhëtimeve “road show”, janë një nga mënyrat që Qeveria e RM-së i zbaton për tërheqjen e investimeve të huaja direkte në zonat në Maqedoni në 5 vitet e fundit. Një analizë për efektin dhe numrin e vendeve të vizituara në periudhën nga viti 2011 deri viti 2015 (Grafikoni 4.1). Si treguesit themelor janë marrë parasysh: rritja tremujore e investimeve të huaja direkte, bilanci tregtar tremujor me vendet e vizituara dhe periudha kur janë zhvilluar vizitat në çdo vend.

Numri më i madh i vizitave janë zhvilluara nga zyrtarë të qeverisë në vitin 2012 dhe 2013. Janë vizituar gjithsej 31 vende (Foto 4.1), dhe janë realizuar 58 vizita. Destinacioni më i shpeshtë i ekipit qeveritar janë ShBA, ndërsa vizitat zakonisht përfshijnë vizita në zonat industriale dhe kapaciteteve, si dhe prezantim i përfitimeve për investimin në Maqedoni para komunitetit të biznesit të huaj.

Në analizën janë përfshirë 28 vende (Tabela 4.1). Në tre vendet që nuk janë analizuar (Argjentina, Meksika dhe Japonia) nuk ka informacion mbi bilancin tregtar me Maqedoninë, një vlerë që statistikisht është e parëndësishme për modelin. Të dhënat janëi organizuar në një panel që përfshin 28 vende dhe seri kohore të 19 kuartaleve (2011Q1-2015Q3), ose seria e plotë ka 532 observacione.

Modeli përfshin tre variabla: rritja tremujore të investimeve neto nga 28 vende të analizuara në Maqedoni; variable artificiale që e kap vlerën 1 nëse në atë tremujorin është zhvilluar një vizite të vendit të analizuar nga ana e një ekipi të qeverisë, d.m.th vlera 0 nëse një vizitë të tillë nuk është zhvilluar në atë periudhë, bilanci tregtar tremujor i Maqedonisë me çdo vend të përfshirë me mostrën.

3 Host vend është një vend ku një kompani e huaj realizon investimet, pra në thelb një subjekt të ri juridik i cili ka paketë kontrollit shumica

Hulumtime statistikore

7676

Numri i “road show” në periudhën nga vitin 2011 deri viti 2015

Numri i “road show”

Grafikoni 4.1 Numri i “road show” në periudhën nga vitin 2011 deri viti 2015

Vendet e vizituara në 2011-2015

ShBA 12 vizita Turqia 2 vizita Azerbajxhan NorvegjiGjermania 4 vizita Estoni 2 vizita Korea e Jugut Fin Franca 4 vizita Japonia 2 herë Izraeli MalajziaBritania e madhe 3 vizita Austria 2 herë Meksika FrancaIndia 3 vizita Argjentina 2 vizita Lituania SingaporHolanda 3 vizita Brazili 2 vizita KroaciaKina 3 vizita Rusia 2 vizita UkrainaItalia 2 vizita Belgjika 2 vizita KatariDanimarka 2 vizita Kanada 2 vizita Suedia

Tabela 4.1 Vende të vizituara nga “road show” të zhvilluara


7777

Foto 4.1 Vende të vizituara nga “road show” të zhvilluara

METODOLOGJIA:

Është kryer një analizë e të dhënave të tremujore për rritjen e investimeve në Maqedoni nga vendet e vizituara me të ashtuquajturat „road show“ në periudhën prej vitit 2011 deri në vitin 2015 (përfundimisht me tremujorin e tretë). Megjithatë, importi dhe eksporti i mallrave janë lidhur ngushtë me investimet e huaja, kjo analiza në vetë e përfshin bilancin tregtar tremujor të Maqedonisë me çdo vend që ka qenë të vizituar të paktën një herë nga ana e ekipit qeveritar në periudhën për të cilën është kryer këtë hulumtim. Vlerësimi i efektit është bërë duke përdorur të dhënat shumëdimensionale, d.m.th panel me efekte fikse.

Me qëllim që statistikisht të konfirmohet rëndësinë e vizitave nga ana e ekipit është kryer testimin për ekzistencën e një shkelje të rëndësishme të lëvizjes së investimeve të huaja në


7878

Maqedoni, duke përdorur testin për shkeljen Chow. Sepse praktika tregon se është e nevojshme të kalohet një periudhë të caktuar kohore para marrjes së vendimit të bizneseve për të investuar, është kryer një analizë për vonesën e efekteve të vizitave nga 1, 2, 3 dhe 4 tremujore.

REZULTATET

Vlerësimet e fituara nga regresioni tregojnë se statistikisht ekzistojnë tregues të rëndësishëm se çdo vizitë tjetër mesatarisht i sjell Maqedonisë 3.25 milionë euro në formën e investimeve, ndërsa çdo rritje e bilancit tregtar prej 1 milion eurosh me vendet e përfshira me analizën mesatarisht i sjellin Maqedonisë rreth 102 mijë eurosh më pak investime të huaja.

Me rezultatet e testit të shkeljes Chow (Tabela 4.2), kemi arritur deri në përfundimin se ndikimi i vizitave të vendeve për lëvizjen e investimeve të vendeve të huaja drejt Maqedonisë statistikisht nuk janë të rëndësishme në të periudhë kur janë të zhvilluara. Nëse e marrim parasysh faktin se që të tregohet efekti mbi investimet nga vizitat duhet të kalojë një kohë të caktuar është kryer një analizë për vonesën nga 1, 2, 3 dhe 4 tremujore. Rezultatet tregojnë qartë se ndikimi i vizitave po rritet, nëse merret parasysh vonesën, por rëndësia ulet në mënyrë të shpejtë dhe kthehet në sferën e parëndësisë pas vonesës së tretë ose 3 tremujore pas zhvillimit të vizitës. Vizitat kanë ndikimin më të madh në nivelin e investimeve një tremujore pas zhvillimit të vizitës (20% e vizitave të kenë ndikim mbi lëvizjen e investimeve dhe bilancit tregtar të Maqedonisë me vendet e hulumtuara).

Tabela 4.2 Testi-Chow për shkelje


7979

PËRFUNDIM

Pas studimit të kryer mund ta arsyetojmë ndarjen e publikut të eksperteve kur bëhet fjalë për arsyetimin e vizitave promovuese të qeverisë me qëllim për të tërhequr kapital të huaj. Të dhënat tregojnë disa efekte pozitive, por të njëjtat janë me afat të shkurtër dhe nuk kanë qëndrueshmëri afatgjate statistikisht të rëndësishme. D.m.th, promovimet e qeverisë japin efekt pozitiv mbi investimet, por nuk ekzistojnë indikacione të rëndësishme statistikore se ato janë të arsyetuara për zhvillimin afatgjatë të marrëdhënieve tregtare midis Maqedonisë dhe 28 vendeve të përfshira në hulimtimin. Duke i krahasuar aktivitetet e vendeve të Evropës Perëndimore që para një kohe kanë filluar me zbatimin e kësaj metodë të promovimit të mundësive për të investuar. Maqedonia mund shumë të reduktojë shpenzimet për udhëtimet promovuese në qoftë se në të ardhmen i përdor burimet ekzistuese të cilat janë në dispozicion (zyrat diplomatike dhe promotorët ekonomikë) dhe në mënyrë intensive të shfrytëzojë përfitimet që i ofrojnë teknologjitë e reja të komunikimit të cilat mundësojnë lidhjen në konferencë pa shpenzimin e fondeve të mëdha për udhëtimet e ekipeve të qeverisë.

4.2. PJESËMARRJA E INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE TË SUBVENCIONUARA NË BPV SIPAS METODËS

PROFITABILE (ÇMIME BAZE)

Metoda profitabile përdor një llogaritje në bazë të shumës totale të të gjitha të ardhurave të krijuara nga subjektet ekonomike të përfshira në procese të ndryshme të prodhimit. Fitimi i tyre e rrit shumën totale të BPV, ndërsa humbja e ulet. Metoda profitabile i njeh shpenzimet totale në autputin e ekonomisë në një vit të caktuar që duhet të jetë barabartë me të ardhurat të përgjithshme të gjeneruara në prodhimin e të njëjtit.

Në bazë të kësaj metode është bërë një llogaritje se sa është pjesëmarrja e investimeve të huaja direkte të subvencionuara (IHD) në zonat teknologjike industriale dhe zhvillimore (ZTIZh) dhe në zonat industriale „Zhabeni” dhe „Telot“ në BPV.

Mund të shohim se në vitet e analizuara ka rritje në pjesëmarrjen e përgjithshme të BPV, sipas metodës profitabile (çmimet baze), të investimeve të huaja direkte të subvencionuara, që janë pjesë


8080

të zonave teknologjike industriale dhe zhvillimore dhe të zonave industriale „Zhabeni” ,“Telot“ dhe “Kalaslari”, sipas metodës profitabile.

Shkaqe për të janë: » rritja e bruto përfitimit të kompanive » rritja e pagave të paguara si pasojë e vendeve të reja të punës » amortizimi

Глава 4


-0,020,09

0,390,57

0,78

1,36

1,82

-0,50

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Учество на субвенционираните странски директни инвестиции во БДП според доходовната метода (основни цени)

Grafikoni 4.2 Pjesëmarrja e investimeve të huaja direkte të subvencionuara në BPV sipas metodës së të ardhurave (çmimet baze)

Në vitin 2015 pjesëmarrja e investimeve të huaja direkte të subvencionuara në BPV sipas metodës së të ardhurave ka qenë 1.82 për qind (Tabela 4.2), ndërsa në periudhën nga viti 2010 deri në vitin 2014 lëvizet nga 0.09 në 1.36 për qind të BPV.Në vitin 2009, në të cilin kompanitë shënojnë humbje ka një shenjë negative që është -0,02, për shkak se kompanitë e hapura në të periudhë pësojnë humbje.

Pjesëmarrja e investimeve të huaja direkte të subvencionuara në BPV sipas metodës së të ardhurave (çmimet baze)


8181

METODOLOGJIA:

Në përllogaritjen e pjesëmarrjes së BPV sipas metodës së të ardhurave janë shfrytëzuar bruto përfitimi, pagat neto të paguara dhe amortizimi nga raportet financiare të 9 kompanive.

4.3. ANALIZA KRAHASUESE E EFEKTEVE TË INVESTIMEVE TË HUAJ, VENDASE, PRIVATE DHE PUBLIKE MBI BPV

Është kryer një analizë për atë se si investimet e huaja, investimet private vendase dhe investimet shtetërore ndikojnë mbi bruto prodhimit vendor (BPV), për të parë se çfarë lloj investimi ka më shumë efekt. Vlerësimi është kryer me autoregresion (VAR) të të dhënave tremujore për periudhën nga viti 2008 deri 2015 (përfundimisht me tremujorin tretë).

Të dhënat e BPV nga Enti shtetëror i statistikës kanë të bëjnë me BPV sipas metodës së shpenzimit, me çmimet rrjedhëse në milionë denarë. Të dhënat për investimet e huaja direkte janë nga Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë dhe janë milionë denarë në çmime rrjedhëse. Të dhënat për investimet shtetërore janë shpenzimet kapitale e Buxhetit të Republikës së Maqedonisë, Ministrisë së Financave dhe gjithçka gjithashtu në çmime rrjedhëse në milion denarë. Të dhënat për investimet private vendase janë marrë si diferencë midis bruto investimeve (nga Enti shtetëror i statistikës, në milione denarë rrjedhës) dhe midis investimeve të huaja direkte dhe investimeve shtetërore. Të gjitha të dhënat janë të përshtatura sipas sezonit, me përdorimin e metodës Cenzus X-12.

Të dhënat të prezantuara në grafikonet nga 4.3 deri 4.7. Nga Grafikoni 4.3 mund të vërehet se në periudhën nga viti 2008 deri në vitin 2015 BPV shënon një rritje, ashtu që niveli më i lartë në periudhën e analizuar e ka arritur në tremujorin e parë të vitit 2015.


8282

Grafikoni 4.3 Bruto prodhimit në periudhën nga viti 2008 deri në vitin 2015

Sipas Grafikonit 4.4 vërehet se investimet të huaja direkte në të njëjtën periudhë kanë një trend të uljes, prandaj në vitin 2015 janë të ulëta për katër herë se sa në vitin 2008.


8383

Grafikoni 4.4 Investimet e huaja direkte në Republikën e Maqedonisë, në periudhën prej vitit 2008 deri në vitin 2015.

Nga Grafikoni 4.5 mund të shohim se investimet kapitale shtetërore kanë qenë më të larta në tremujorin e fundit të vitit 2008. Nëse e përjashtojmë atë periudhë, mund të vërehet se dhe atje ka një rritje të caktuar me kalimin e kohës.


8484

Grafikoni 4.5 Investime shtetërore në Republikën e Maqedonisë në periudhën nga viti 2008 deri në vitin 2015

Investimet vendase private, të treguara në Grafikonin 4.6 gjithashtu kanë një trend të rritjes së theksuar.


8585

Grafikoni 4.6 Investime private vendase në periudhën nga viti 2008 deri në vitin 2015

Trendi i rritjes ose rënies të serive gjatë kohës tregon se ato janë jostacionare. Megjithatë, për ta pohuar këtë, duhet të bëhen disa teste për jostacionaritet (teste unit root). Për këtë qëllim e përdorim testin përkatës Dickey-Fuller. Hipoteza zero është se seria është jostacionare, ndërsa hipoteza alternative se seria është stacionare. Nëse p- vlera është më e ulet se 0,05, mund të tregohet se hipoteza se seria është jostacionare dhe mund të refuzohet me probabilitet për gabim më të ulet se 5% (seria mund të trajtohet si stacionare). Rezultatet e testeve për të


8686

gjithë katër variabla janë treguar në tabelën 4.3. Mund të vërehet se dy nga variablat (BPV dhe investimet private vendase) janë jostacionar, ndërsa dy të tjerë si stacionare. Për të kontrolluar jostacionaritet potencial në një pjesë të variablave, në VAR do të kyçet edhe trendi.

Variabël p-vlerë Vendim

BPV 0,9942 Jostacionar

Investime private vendase 0,8838 Jostacionar

Investime të huaja direkte 0,0008 Stacionar

Investime shtetërore 0,0000 Stacionar

Tabela 4.3 Teste për stacionaritet

Hapi i parë i aplikimit të analizës VAR është për të përcaktuar numrin e vlerave të kaluara të variablave (lag-e) që duhet të përfshihen në VAR . Kjo është bërë në bazë të kritereve të informacionit të Akaike, Shvarc dhe Hannah Quinn. Siç mund të shihet nga Тabela 4.4, të gjitha kriteret e informacionit tregojnë se në mesin e opsioneve për të përfshirë 1, 2, 3 ose 4 lag-e, më mirë është përfshihet 1.

Lag-e Akaike Scwarcz Hannan Quinn

1 17.73244 18.88430 18.07495

2 18.22287 20.14262 18.79371

3 18.78562 21.47328 19.58480

4 18.20322 21.65878 19.23074

Tabela 4.4 Përcaktimi i numrit të vlerave të kaluar të VAR-it.


8787

Vlera më e ulet të kriteriumit tregon një model të VAR më të mirë

Hapi tjetër është për të përcaktuar nëse modeli VAR është i qëndrueshëm (dmth jo-eksploziv), që bëhet duke shikuar rrënjët (zgjidhje) të VAR. Nëse të gjitha rrënjët janë më pak se 1 në vlerë absolute, VAR është i qëndrueshëm.Sepse modeli i zgjedhur përfshin 4 variabla (nga një minutë nga çdo variabël, ) ka 4 rrënjë. Vlerat e tyre janë 0.38, 0.31, 0.29 dhe 0.03, që do të thotë se VAR është i qëndrueshëm.

Pas caktimit të VAR, mund të kalohet në analizën e reagimeve të variablave të shokut (impulse responses). Në këtë analizë janë paraqitur reagimet të gjenelarizuara, në një horizont nga 12 tremujore, të akumuluara gjatë kohës. Reagimet janë theksuara në devijime të variablave. Në Tabelën 4.5 mund të shihen reagimet centrale të investimeve shtetërore private, investimeve shtetërore dhe investimeve të huaja direkte mbi BPV, ndërsa Grafikoni 4.7 i tregon intervalet e bësimit.

Periudha Investime private vendase Investime shtetërore Investime të huaja direkte

1 0,91 1,27 0.2141122 0,95 0,51 0.9691463 0,97 0,06 1,244 0,97 -0,14 1,345 0,97 -0,23 1,376 0,97 -0,26 1,397 0,97 -0,28 1,398 0,97 -0,28 1,399 0,97 -0,29 1,3910 0,97 -0,29 1,3911 0,97 -0,29 1,4012 0,97 -0,29 1,40

Tabela 4.5 Reagimi i PBB-së për të goditjeve në variablat


8888

GDP në investimet e brendshme private

GDP nga investimet e shtetit

GDP në investimet e huaja direkte

Grafikoni 4.7 Reagime të akumuluara


8989

Nga Grafikoni 4.7 mund të konkludohet se reagimi i BPV të shokut në investimet është i rëndësishëm vetëm ne rastin e investimeve shtetërore, vetëm në periudhën e parë që vërehet nga ai që intervali i besimit për këtë variabël (linjat e kuqe të trafikonit) nuk e përfshin boshtin zero.

1,30,9

0,200,20,40,60,8

11,21,4

Државни инвестиции Приватни домашни инвестиции

Странски инвестиции

Раст на БДП во тековниот квартал (во денари) при раст на инвестициите за

еден денарKrahasim i efekteve pas BPV

në periudhën e investimit

Investime shtetërore

Investime private vendase

Investime të huaja direkte

Grafikoni 4.8 Krahasim i efekteve pas BPV në periudhën e investimit.

Sa u përket reagimit në periudhën e parë t.e. periudha kur bëhen investimet, mund të konkludohet se një deviacioni standard të investimeve të huaja e rrit BPV në të njëjtën tremujore për 0,2 deviacione standarde, një deviacioni standard i investitorëve private vendase shkon deri në rritjen e BPV për 0.9 deviacione standarde, përderisa një deviacioni standard të investimeve nga ana e shtetit rrit BPV për 1.3 deviacione standarde. Kjo është treguar edhe në Grafikonin. 4.8. Kjo do të thotë se efekt më të madh mbi BPV kanë institucionet shtetërore, që mund të shpjegohet me


9090

faktin se Maqedonia ka një nivel të ulët të kapitalit publik, shumë më i ulët se sa kapitalit privat, duke e bërë kontributin e tij më të lartë.

Sa u përket reagimeve josignigikante të investimeve shtetërore pas periudhës së parë, kjo tregon se ato janë joproduktive, d.m.th nuk gjenerohen kthim të investimit në periudhën që vjen, pra nuk kanë ndikim në afat më të gjatë. Kjo mund të shpjegohet me strukturën e investimeve rrjedhëse shtetërore në kohën e fundit, d.m.th shumica e tyre kanë të bëjnë për monumentet, fasadat e ndërtesave dhe sende, e jo infrastrukturës.

METODOLOGJIA:

Për hulumtimin janë përdorur të dhëna tremujore në milionë denarë për periudhën 2008-2015 (përfundimisht me tremujorin e tretë) .Vlerësimi është bërë me vektorë autoregresive (VAR) në programin EViews, ashtu që paraprakisht janë përshtatur të dhënat sezonale. Tek vektorë autoregresive matet impulsi i çdo variabil të analizuar mbi BPV, ndërsa janë përdorur edhe impulse të gjeneralizuara me reagime të akumuluara.


9191

KONKLUZIONE

9292

5.1. KONKLUZIONE NGA KONFERNCA, TRIBUNA, VIZITA TË MABJTURA TE INVESTIMET E HUAJA

DIREKTE DHE INSTITUCIONET SHTETËRORE

Gjatë periudhës qershor 2015 deri mars 2016 u realizuan vizita ne dy institucione shtetërore te cilat janë të prekura nga investimet e huaja direkte dhe katër subvencionime të investimeve te huaja direkte nga te cilat, prej bisedave me përfaqësues nga udhëheqësia, u sjellën konkluzionet në vijim:

5.1.1. KONKLUZINE NGA VIZITAT E UDHËHEQËSIVE TË INVESTIMEVE TË HUAJA DIREKTE TË SUBVENCIONUARA

1. Arsyet pse investimet e huaja direkte kanë vendosur të investojnë në Maqedoni:»» Shpejtësia, periudha e nevojshme për të filluar veprimtarinë e tyre pas përfundimit të

të gjitha procedurave.»» Të jenë në afërsi logjistike me industritë të cilat i furnizojnë, që do të thotë shpenzime

transporti më të ulëta, radius qëndror dhe afërsi deri te industria automobilistike. Me fjalë të shkurta, duan që Europa të furnizohet nga Europa.

»» Shpenzimet e energjisë elektrike, gazi dhe pagat i motivojnë që ta zgjedhin Maqedoninë.»» Stabiliteti i Maqedonisë nga prizmi ekonomik, fuqi punëtore të kualifikuar, afërsia deri

te klienti kryesor, Maqedonia si pjesë e Europës me lidhje te mira tranzitore dhe sistem të mirë edukativ.

2. Si mësuam për Maqedoninë si destinacion biznesi që ofron beneficione për investimet e huaja dirkete?»» Përmes “roud shou” në Milano – Itali. Reklamat në CNN dhe “roud shoutë” janë

të shkëlqyera për promovim të mundësive për investim në Maqedoni. Megjithatë, egzistojnë promotor të cilët nuk janë mjaftueshëm të kualifikuar dhe nuk duhet të vazhdojnë me atë funksion. Më mirë është të ketë më pakë promotor me më shumë përvoj dhe kualifikime.


9393

»» Ashtu si gjitha investimet ashtu edhe këtë, ministrat për investime e gjetën kompaninë tonë, në këtë rast z. Vele Samak.

»» Na kanë gjetur në panair, ku edhe bëmë marveshje për ta parë “roud shou”-në dhe prej atëher filloi edhe zyrtarisht bashkpunimi me Maqedoninë.

3. A kemi sugjerime për ti përmisuar kushtet për investimet e huaja direkte nv Maqedoni?»» Të përmirsohet cilësia e promotorëve të cilët i ofrojnë mundësite për investime, dhe këta

kushte të cilat ofrohen të mbahen pamvarsisht ndryshimit të Qeveërisë në Maqedoni.»» Maqedonia është tepër vend birokratik. Egziston një shkëputje e plotë ndërmjet njerëzve

me pozitë të lartë dh të ulët në shtet. Për shembull, nëse ndonjë nga të punësuarit dëshiron që të merë pushim, unë duhet të nënshkruaj një lëtër që të merë pushim. Leja e punës në Maqedoni duhet të nxjeret për 6 muaj- me gjatë në gjithë botën.

»» Qeveria është shumë pozitive në raport me investimet e huaja direkte, por duhet të punojë në implementimin dhe përmirsimin e standardeve.

»» Është i nevojshëm koncentrimi i të gjithë palëve për tërheqjen e investimeve të huaja direkte në një trup organizativ.

»» Të mbahet kualiteti dhe stabiliteti i ekonomisë. Të përmirsohet infrastruktura.

4. A kishim vështirësi për të gjetur fuqi punëtore të pershtatshme në Maqedoni dhe a jemi të kënaqur me cilësinë e fuqisë punëtore? »» Në fillim ishte shumë e lehtë për të gjetur të punësuar, në këtë periudh ka vështirësi

duke pasë parasysh faktin që tregu i investimeve të huaja direkte ështe zmadhuar, me çka kemi konkurenc në raport me punësimin.

»» Kemi nevojë për orëndreqës, ose njerëz të cilët punojnë me mekanikë të bukur.»» Menagjerët nuk janë në nivelin e duhur të kualitetit. Nuk ka fuqi menagjeriale me

kualifikime të larta në industrinë e automobilizmit, për elektrikë. Duhet të ndahet kurikulumi nga testimi në fakultet. Duhet të ndrohen standardet edukative.

»» Kishim vështirësi, por tash jemi të kënaqur nga të punësuarit.

5. A bashkëpunoni me kompani maqedonase?»» Kemi lidhur shumë marveshje me kompani maqedonase dhe insistojmë në bashkëpunim

me kompani lokale maqedonase. Ka potencial të madhë për bashkëpunim edhe në të

Konkluzione

9494

ardhmen me kompanitë e deritanishme, por pse jo edhe me kompani tjera maqedonase.»» Egziston boshllëk i madh në mes furnizuesve lokal dhe kompanisë tonë. Për shembull

kemi ketering nga furnizuesit lokal dhe kur kemi tender të gjithë na ofrojnë çmime të ngjajshme. Gjithashtu, ketering-shërbimet këtu arkëtojnë 30% më shumë se ato në vendin tonë amë. Furnizuesit lokal duan që të arkëtojnë shumë kur bashkëpunojnë me investues te huaj direkt në ”Zona zhvillimore industriale e teknologjise” (TIRZ).

»» Nëse e krahasojmë bashkëpunimin me kompanitë ndërtimore këtu dhe në Gjermani, nuk jemi të kënaqur me kompanitë maqedone, krahas asaj se çka do na ofronte kompania ndërtimore gjermane, por jemi të kënaqur me çmimin nga bashkëpunimi me kompanitë maqedone.

5.1.2. KONKLUZIONE NGA VIZITAT NË INSTITUCIONE SHTETËRORE

BPRM

Banka popullore mbanë evidencë për investimet e huaja direkte sepse kanë ndikim në bilancin pagesor. Përllogaritjet për investimet e huaja direkte janë statistika eksterne të cilat janë në pajtim me Manualin e FMN-së. Egzistojnë dy qasje për përllogaritje të investimeve të huaja direkte:

»» Investimet e huaja direkte si hyrje në vend;»» Investimet e huaja direkte si dalje nga vendi (kjo është kur rezidentët tanë fitimin e

realizuar në R. e Maqedonisë e investojnë në vende tjera).

Investime e huaja direkte mund të paraqiten edhe në form huazimi si kredi tregtare për investimet e huaja direkte. Të hyrat nga fitimi i reinvestuar i evidentojmë si investime direkte të huaja. Investimi i një maqedoni jashtë vendit i zmadhon mjetet e shtetit, por i zvoglon investimet e huaja direkte të shtetit sepse është e dalur. Në statistikat tona kemi të dhëna se nga cilat vende vjen kapitali për investimet e huaja direkte. Nivelin e parave të cilat i ka në disponim shteti në një periudhë të caktuar BPRM-ja e gjeneron nëpërmjet bilancit pagesor në banka. Gjithashtu, bëjmë pyetsor kuartal për të gjitha investimet e huaja direkte në Maqedoni në raport me fitimin e


9595

realizuar gjatë kuartalit, sa nga fitimi është reinvestuar, sa është mbajtur dhe sa është paguar si lloj i dividendës.Ne si institucion kemi bërë hulumtim për efektin që kanë invstimet e huaja direkte ndaj bilancit të përgjithshëm pagesor.

Ministër pa digaster – i ngarkuar për tërheqjen e investimeve të huaja direkte

Për të fituar ndihmë shtetërore është procedurë e cila zgjatë për arsye se është shumë proces burokratik, me çka nuk ju shkon për shtati kompanive vendore. Ndihma nga shteti për kompanitë maqedone realizohet nëpërmjet “Agjencionit për punësim në R. e Maqedonise”.

5.1.3. KONKLUZIONE NGA KONFERENCA DHE TRIBUNA TË MBAJTURA

Gjatë periudhës prej tetor 2015 deri shkurt të vitit 2016 janë mbajtur dy konfernca në Shkup dhe tre tribuna në Shtip, Manastir dhe Ohër, në të cilat folësit relevant patën prezentime me temë efekti i subvencioneve qeveritare në tërheqjen e investimeve të huaja direkte, dhe pas prezentimeve të tyre ishte paraparë hapësirë për debat. Nga ngjarjet u sjellën konkluazat në vijim:

Në konferencën me temë “Efekti i investimeve të huaja direkte në zonat e zhvilluara teknologjiko-industriale në ekonominë e Maqedonisë”, e cila u mbajt më 13 tetor në Shkup, u sjellën konkluzionet në vijim:

»» Arben Halili, drejtor gjeneral i “Normak investment grup”, kompania e cila udhëheq me Tirz – Tetovë nga nëntori i vitit 2013, i cili deklaroi se pritet që të fillojnë me punë edhe investitorët e parë në zonën e tyre. Bëhet fjalë për katër kompani dy nga të cilat janë nga Italija, edhe atë për materijale kompozite dhe autobusë, një nga Turqia, për katalizator dhe filtra dhe një nga SHBA-të. Sugjerimi i tij ishte se modeli qeveritar për tërheqjen e investimeve të huaja direkte duhet të ndryshohet dhe të mos kërkohen vetëm kompani me standardeshumë të larta, por edhe kompani më të vogla të cilat do të mund të realizojnë bashkëpunim me kompanitë vendore.

»» Mitko Aleksov, drejtor ekzekutiv në Lidhjen e odave ekonomike, deklaroi - “Tani më 500 kompani anëtare kanë realizuar relacione – biznesi me investime e huaja direkte në TIRZ”

Konkluzione

9696

»» Biljana Peeva-Gjuriq, drejtor në Drejtorinë e shoqatave në bazë të veprimtarive në Odën Ekonmike të Maqedonisë, e cila veçoi - “E nevojshme është që në pjesën e subvencioneve shtetërore, në veçanti për punësimin, të balansohet ose barazohet trajtimi në mes kompanive të cilat janë të orientuara për eksport”.

»» Vlladimir Filipovski, prof. d – r në fakultetin ekonomik në Shkup deklaroi - “Duhet të bëhet analizë se sa janë subvencionet për një vend pune, i cili është treguesi më i mirë se sa një punësim në kompani të huaj i kushton shtetit. Pikpyetje është se kompanive të suksesshme nga zonat teknologjiko-industriale ju duhet aq ndihmë e madhe nga shteti. Fakt është se në zonat egzistonë fushë jo e barabartë për garë dhe rregullat e atjeshme për biznes nuk vlejnë për ato jasht tyre. E qartë është se dobitë janë të mëdhaja nga investimet e huaja, por nuk duhet që plotësisht të mvaremi nga ato”.

»» Akeksandar Kolekeski, analist në Qendrën maqedone për edukim europian deklaroi - “Në pjesën e pagave, ashtu edhe për subvencionet për kompanitë e huaja egziston fshehtësi dhe jotransparencë e madhe. Nëse Maqedonia kërkon që të jetë pjesë e BE¬-së, duhet të udhëheqet politikë e krijimit të vendeve të punës kualitative me standrde të përcaktuara. ”Kompanive të huaja të cilat pranojnë subvencione duhet të ju jepen obligime të caktuara, në mes tjerash edhe në pjesën e pagave, domethanë të jenë më të mëdha se minimalet”.

Në tribunën në Shtip me temë “Efekti i investimeve të huaja direkte në zonat e zhvilluara teknologjiko-industriale në ekonominë e Maqedonisë”, e cila u mbajt më 3 dhjetor, u sjellën konkluzionet në vijim:

»» Viktor Mizo, drejtor në Drejtorinë e zonave të zhvilluara teknologjiko-industriale(TIRZ) konkludoi “ Nëse ndihma shtetërore për secilën kompani jepet në form eksplicite edhe në publik do të kemi probleme në negocijata me secilën kompani të ardhshme, por edhe me secilën kompani egzistuese. Patjëter duhet ta dini se secila kompani nuk fiton paket të njejtë të ndihmës shtetrore sepse secila kompani ka biznes-plan të ndryshëm, kërkesa dhe nevoja të ndryshme. Nga ky këndvështrim, nuk mund të krahasohet ndihma shtetërore e një kompanie me një kompani tjetër, për arsye të llojit të ndryshëm të prodhimit, kërkesa, struktura e fuqisë punëtore dhe të ngjajshme, dhe nga ky këndvështrim, publikimi i kësaj informate do tV krijoj probleme dhe si ato ndërmjet vete do të krahasohen. Por edhe shumë do ta rëndojë punën në tërheqjen e investitorëve të ardhshëm sepse secila kompani do të thotë: Kompanija X ka fituar aq edhe unë dua


9797

aq. Kjo me të vërtë do të na lidh duart, në gjithë atë proces jo vëtëm në tërheqjen por edhe në negocimin me këta kompani sepse do jemi në një pozicion më të ulët në këtë proces”.

»» Gabriela Naseva, Sektori për zhvillim ekonomik lokal i komunës Shtip, veçoi -“Ekonomija e Shtipit ka efet të madhë dhe të volitshëm nga investimet e huaja direkte. Për atë është shumë e varur nga ato”.

»» Tamara Jovanov, prof. d-r nga fakulteti ekonomik pranë univerzitetit në Shtip deklaroi - “Egzistojnë dy qasje për analizë të investimeve të huaja direkte – ekonometrik dhe kualitativ. Efektet e investimeve të huaja direkte mund të evuluohen vetëm nëse ka reevoluim të përhershëm të rezultateve, ndryshime të përhershme nëpolitikën e investimeve të huaja direkte që të mundet ato të përshtaten me tregun e punës, transparencë të informatave dhe efikasitet në administratë”.

»» Ljupço Davçev, prof. d-r nga fakulteti ekonomik pranë univerzitetit të Shtipit veçoi -“Investimet e huaja direkte nënkuptojnë fluks të kapitalit, e zmadhojnë produktivitetin dhe mundësojnë qasje deri te tregu ndërkombtarë i kapitalit. Deri në vitin 2007 ka pasur rritje mesatare të investimeve të huaja direkte për shkak të politikës mesatare. Rritje eksponenciale gjatë 2007 – Investimet e huaja direkte këtë vit kanë mbuluar 87% nga deficiti i lloharisë rrjedhëse. Duhet të subvencionohen investimet e huaja direkte të cilat e rikuperojnë ekonominë vendore. Gjithashtu duhet të stimulohen që investimet e huaja direkte të bashkëpunojnë me univerzitet. Shteti duhet të gjeneroj masa të reja për stimulim të kompanive vendore sepse sëbashku me investimet e huaja direkte ka nevojë për fillimin e procesit të reindustrializimit”.

Në tribunën në Manastir me temë “Efekti i investimeve të huaja direkte në zonat e zhvilluara teknologjiko-industriale dhe zonat industriale në ekonominë e Maqedonisë”, e cila u mbajt më 27 janar, u sjellën konkluzionet në vijim:

»» Sasho Ilkovski, drejtor në NP “Zhabeni” – “Në fund të vitit 2015 në NP “Zhabeni” ka 3000 të punësuar prej të cilëve 2800 janë në Kromberg dhe Shubert. Është hapur fabrika e çipsit nga maqedon I cili jeton në Australi, e cila fabrikë do të bashkëpunon me bujqët vendor. Është paraparë që zona industriale “Zhabeni” të arrij deri në 5000 të punësuar”

»» Dimko Kokaroski, prof. d-r nga fakulteti ekonomik në Prilep, univerzitetit “Sh. Kliment Ohridski” – “Duhet të ketë zona, por momentalisht ka tepër. Në afat të mesëm shkalla

Konkluzione

9898

e investimeve të huaja direkte duhet të jetë 5,2% nga GDP-ja. Egzistojnë shembuj të keqij edhe me investimet e huaja direkte, shembull “Shvedmilk”. Procesi i tërheqjes së investimeve të huaja direkte, të gjitha aktivitet dhe shpenzimet që realizohen duhet të bëhet në mënyrë transparente. Maqedonisë i mungon shtet i shëndosh juridik, sistem transparent”.

Në tribunën në Ohër me temë “Efekti i investimeve të huaja direkte në zonat e zhvilluara teknologjiko-industriale në ekonominë e Maqedonisë”, e cila u mbajt më 28 janar, u sjellën konkluzionet në vijim:

»» Ognen Cubalevski, drejtor në ODV “Elektrik”-Ohër – “Në R. e Maqedonisë egziston fuqi punëtore me edukim të dobët. ODV “Elektrik” është kompani që mbështet në fuqinë puntore.Duhet të bëhet diskutim rreth kualitetit të produkteve që prodhohen për shembull në ODV ”Elektrik” nuk duhet të ketë kabëll të prishur në 1 milion kablla. Ardhmëria e Maqedonisë është lidhja me zinxhirin botëror të vlerës së shtuar”.

»» Viktor Mizo, drejtor në Drejtorinë e zonave të zhvilluara teknologjiko-industriale(TIRZ) – “Zona të reja do të ketë edhe në: Kumanov, Lipkov, Rostushe-Mavrovë. Infrastruktura është fakt vendimtar për numrin më të madhë të kompanive. Nevojat dhe cikli i investimeve janë të rëndesishme për të përcaktuar nivelin e mbështetjes nga shteti. “Hajtek” dhe TT “Plast” janë dy investimet direkte në TIR-zonat tV cilat jan nga investitorët e Maqedonisë. Banka Botërore sëbashku me Drejtorine e TIRZ-it dhe Agjencionin për tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe promovim të eksportit kanë projekt aktiv që e hulumton bashkpunimin e investimeve të huaja direkte me kompanitë vendore. Më se shumti bashkëpunim me kompanitë vendore ka realizuar ”Van Holl”. “Uni Plast” nga Struga prodhon palstik për investimet e huaja direkte. Një kompani nga Koçani punon për 16 filiala të ”Xhonson Meti”.

»» Naser Iljazi, Sektori për zhvillim ekonomik lokal në Strugë ¬– ”42% e popullatës në Strugë janë të papunësuar. Në Strugë dhe Ohër më së shumti persona janë të edukuar në fushën e turizmit. Kur isha në Poloni, atje e pashë se zhvillimi ekonomik rrjedh nga shkollat e mesme teknike, sepse ato kanë siguruar punëtor të edukuar, faktor kryesor që investimet e huaja direkte kanë vendosur të investojnë në Poloni. Ne në Strugë kishim shkollë teknike e cila është e mbyllur më shumë vite, dhe kemi dërguar kërkese deri te MASH-i që të hapet përsëri shkolla nga fillimi, dhe në këtë mënyrë t’a konkurojmë Ohrin. Pyetja e parë e secilit investitor të huaj direkt është se a posedojmë fuqi punëtore.


9999

Propozimi im është që të punohet në drejtim të sigurimit të institucioneve adekuate arsimore. Gjithashtu, regjstrimi i fundit i popullsisë është bë në vitin 2002 dhe nuk kemi të dhëna për popullsinë dhe mundohemi që vetë ta rregullojmë numrin e saj”.

Në konferencën me temë “Efekti i investimeve të huaja direkte të subvencionuara në zonat e zhvilluara teknologjiko-industriale në ekonominë e Maqedonisë”, e cila u mbajt më 25 shkurt në Shkup, u sjellën konkluzionet në vijim:

»» Kire Naumov, zëvendës-ministër shtesë në Ministrinë e financave – ”Problemi më i madhë është jotransparenca në financat publike. Subvencionimi mund të vjen vetëm nga të ardhurat publike. Ky lloj i tërheqjes është mënyrë e përshkruar nga vendet lindore, ku resurset e shumë njerëzve janë mundësi për fuqi punëtore të lirë. Investimet e huaja direkte janë të pashmangshme, por kompanitë e vogla dhe të mesme vendore përbëjnë më shumë nga BPV-ja. Mënyra se si janë vendosur për tërheqjen e investimeve të huaja direkte e shkatërojnë mundësinë për rritje të kompanive tona. Mbi cilën bazë dhe mbi cilat kritere është vendosur lartësia e subvencioneve për investimet e huaja direkte dhe nëse me të vërtet rezikohen pozicionet negociuese me investimet e huaja direkte të reja dhe ato egzistuese pse ai numër nuk është dhënë në total për të gjitha kompanitë. E gjithë jotransparenca dërgon në atë se ka korupcion. E qartë është se secili vend duhet të ketë investime të huaja direkte por ato duhet të jenë qërshia mbi tortë. E jo në tërheqjen e investimeve të huaja shteti të hanë tortën”.

»» Igor Velevski, këshilltar në Agjencionin për tërheqjen e investimeve të huaja dhe promovim të eksportit – “Vendet të cilat janë eksportues më të mëdhej të investimeve të huaja direkte, në të vërtetë janë edhe improtuesit më të mëdhej të investimeve të huaja direkte. Ato janë themeli i ekonomisë bashkëkohore. Investime e huaja direkte janë të nevojshme dhe morale. Për tu sjellur investimete huaja direkte janë të nevojshme subvencionet, por si ekonomi e vogël është e nevojshme që subvencionet të jenë më të mëdhaja sepse edhe kërkesat e kompanive të huaja janv më më të mëdhaja. Të gjitha subvencionet që janë dhënë investimeve të huaja direkte janë në përputhshmëri me rregulativat europiane për ndihma shtetërore, dhe ajo nuk kalon mbi 50%. Nga numrat shifet se jemi shumë dorëdhënës dhe efekti nuk është ashtu si pritet. Por nëse meret parasysh struktura e ekonomisë vendore, vijmë deri te pyetja se a është e gatshme ekonomija vendore të ballafaqohet me kualitetin e prodhimeve që e krijojnë investimet

Konkluzione

100100

e huaja direkte. Teoretikisht, është paraparë që në një vend pune të hapur nga investimet e huaja direkte të hapen gjashtë vende pune të reja. Vetëm ashtu i rumbullakësuar ky proces do të jep arsye pse është aktivizuar procesi i investimeve direkte të huaja në Maqedoni. Në vazhdimësi punohet që të lidhen kompanitë vendore me ato të huajat. Janë organizuar më shumë konferenca, nv vijim është duke u krijuar ueb-faqja ku kompanitë vendore do bëjnë bashkimin me ato të huajat. Ende nuk ka ardhë momenti ku do mund të shifen benefitet nga investimet e huaja direkte, por punohet në atë drejtim”.

»» Savo Stankoviq, pronar i kompanisë “ Haj Tek”, investimi i parë maqedon në TIRZ – “Në shikim të parë mendohet se investimet e huaja direkte e përçajnë ekonominë e Maqedonisë. Megjithatë duhet të kemi kujdes në zmadhimin e eksportit për 1,5 milijard dollar, defiçiti tregtar është zvogëluar, po ndryshohet kultura industriale te të rinjtë. Përderisa nuk ngritet niveli i efikasitetit të punës dhe të kemi ritje të kualitetit, nuk do të kemi mundësi të zmadhohen pagat”. Ai shtoi se me fillimin e punës të investimeve të huaja direkte i janë marë 80 të punësuar të tij. Megjithatë, edhe pse nv fillim nv këtë kanë shikuar si humbje, nga prizmi kohor I tanishëm e llogarit si si mënyrë për tu përmirësuar kushtet, zmadhim të efikasitetit të punës për ti mbajtur të punëtorët e vet. “Nëse rriten tatimet jo vetëm që nuk do të tërheqim investime të huaja direkte, por edhe vendorët do të largohen” – veçoi në konkluzionin e vet.

»» Ljupço Zikov, pronar i “Kapital media grup” – “Ajo që më pengon në shoqëri është se nuk ka të paktën pesë kompani si “Haj Tak”. Në raport me subvencionet ai llogarit që duhet të hiqen subvencionet jokualitative, sepse çka do të ndodh pas heqjes së tyre? 1000 kompani greke janë larguar për në Bugari pas heqjes së subvencioneve. Ashtu si kanë hyrë ashtu edhe do dalin investimet e huaja direkte. I patjetërsueshëm është kërcimi kuantitativ në investimet vendore që të mund të shohim interes nga ato të huajat. Duhet të krijohet ekonomi e fortë vendore e cila me të madhe do të bashkëpunojë , do të bashkohet dhe bashkarisht do të punojë me ato investime të huaja. Në të kundërtën efekti do të vazhdoj të jetë i njejtë edhe si tani, deri te ndonjë heqje e ardhshme e stimuleve shtetërore kur investitorët e huaj menjëherë do të largohen dhe nuk do lënë asgjë.

»» Sasho Arsov, profesor ordiner në fakultetin ekonomik në Shkup – “A ja vlen që të investohet në investimet e huaja direkte, nëse Maqedonia si ekonomi nuk ka apsorbim të tillë? Do ti përmend si shembuj Çekinë dhe Poloninë të cilat për tërheqjen e investimeve kanë pasur strategji të themeluar që më herët, e cila është transparente dhe tregon qartë


101101

se sa mund të kërkohet dhe sa të fitohet, dhe egziston selektim në sektore i cili vlenë edhe për kompanitë huaja dhe vendore. Nëse na mungojnë kushtet themelore pvr investim në investimet e huaja direkte duhet patjetër të ofrohen subvencione. Në bazë të shkencës, efektet e stimulimeve kanë ndikim margjinal në vendimin për të investuar në një vend të caktuar dhe mund tv sjellin deri në shtrembërim të tregut, ta prishin konkurencën dhe ti dëmtojnë kompanitë vendase. Dhe për atë është e patjetërsueshme të krijohet kost-benefit analizë që të shifet arsyetimi i investimeve të huaja direkte. Stimulimet tregojnë efekte më të mëdha për kompani veprimtaria e të cilave nuk është e pranishme në treg. Në bazë të të dhënave nga BPRM-ja, mestarisht pseë vitet e fundit investimete e huaja direkte lëvizin rreth 266 milijard dollar, që tregon se nuk ka rritje të tyre të dukshme. Efekti i investimeve të huaja direkte të subvencionuara mbi ekonominë e Maqedonisë është diskutabil për arsye se nuk ka informatë publike për numrin subvencioneve të huaja të paguara. I nevojshëm është angazhim më i madhë i kompanive maqedone në raport me shërbimin e kompanive të huaja, që efektet mbi ekonominë dhe subvencionimin të jenë më të mëdhaja”. Si konkluzion ai theksoi që është e patjetërsueshme selektimi në regjione, veprimtari, transparenca është e patjtërsueshme edhe para edhe pas ardhjes së investimeve të huaja direkte, rishikim të rregullt të politikave dhe prioriteteve dhe mundësi të barabarta për kompanitë vendore.

Konkluzione

102102

5.2. KONKLUZIONE NGA HULUMTIMI I KRYER

»» Numri i të punësuarve në investimet e huaja direkte të subvencionuara në fund të vitit 2015 shënonte 12423 të punësuar.

»» Gjatë periudhës së viteve 2009 deri në 2015 në bazë të neto-pagave në total janë paguar 90 milion euro për të punësuarit në investimet e huaja direkte të subvencionuara.

»» Gjatë periudhës së viteve 2010 deri në 2015 investimet e huaja direkte të subvencionuara kanë realizuar 257,48 milion euro neto-fitim.

»» Neto-eksporti nga këmbimi tregtar në TIR-zonat në vitin 2015 arriti 229,39 milion euro, ose eksporti nga TIR-zonat ishte 1.475,22 milion euro, ndërsa importi në këto zona ishte 1.245,83 milion euro në vlerë apsolute.

»» Gjatë periudhës së viteve 2009 deri në 2015, shuma e përgjithshme e eksportit në R. e Maqedonisë është zmadhuar për 2.114,19 milion euro në vlerë apsolute. Pjesmarja e kompanive nga TIR-zonat në eksportin e sapo krijuar në periudhën e analizuar është 70%, ndërsa pjesmarja e kompanive jashtë TIR-zonave në eksport është 30%.

»» Gjatë periudhës së viteve 2009 deri në 2015, shuma e përgjithshme e importit në R. e Maqedonisë është zmadhuar për 2.140,13 milion euro në vlerë apsolute. Pjesmarja e kompanive nga TIR-zonat në improtin e sapo krijuar në periudhën e analizuar është 58%, ndërsa pjesmarja e kompanive jashtë TIR-zonave në improt është 42%.

»» Në bazë të Drejtorisë të zonave zhvillimore teknologjiko-industriale, bashkpunimi i kompanive vendore me shfrytëzuesit e TIR-zonave ka arritur vlerën prej 46 milion eurove gjatë vitit 2015.

»» Egzistojnë tregues të rëndësishëm statistikor që secila vizitë shtesë mesatarisht Maqedonisë i sjellë 3,25 milion euro në formë të investimeve, ndërsa çdo zmadhim të bilancit tregtar për 1 milion euro me vendet të përfshira në analizë, Maqedonisë, mesatarisht i sjellin afeër 102 mijë euro më pak investime të huaja. Rezultatet e fituara qartë tregojnë se ndikimi i


103103

vizitave zmadhohet nëse meret parasysh vonesa, por ky ndikim shpejt shënon rënje dhe kthehet në fushën e të parëndësishmes vetëm pas vonesës së tretë, ose 3 kuartale pas vizitës së realizuar.

»» Në vitin 2015 pjesmarja e investimeve të huaja direkte të subvencionuara në BPV në bazë të metodes së të ardhurave(çmime bazë) është 1,82 përqind, ndërsa nv periudhën e viteve 2010-2014 lëviz prej 0,09 deri 1,36 përqind nga BPV.

»» Nga analiza e të dhënave kuartale për periudhën 2008-2015, si investime të huaja, investimet vendore private dhe investimet shtetërore ndikojnë në Bruto Prodhimin Vendor (BPV) me shfrytzimin e autoregresionit vektorial (VAR), mund të vërtetohet se një denar investime të huaja e zmadhon BPV-në në kuartalin e njejtë për 0,2 denar, një denar i investuar nga ana e investitorëve vendor privat çon në zmadhim të BPV-së për 0,9 denar, ndërsa një denar i investuar nga ana e shtetit e zmadhon BPV-në për 1,3 denar. Investimet kanë efekt vetëm në periudhën kur janë realizuar, por jo edhe në periudhat vijuese.

»» Të dalurat e përgjithshme buxhetore në periudhën e viteve 2009-2014 për tërheqjene investimeve të huaja janë 110 milion euro. Nga këto 54% i përkasin Qeverisë së RM-së (59 milion euro), 29% Drejtorisë së zonave zhvillimore teknologjiko-industriale ( 32 milion euro) dhe 17% Agjencionit për investime të huaja direkte (18 milion euro).

»» Shuma maksimale e përllogaritur për dhënie si ndihma shtetërore në bazë të Ligjit për kontroll shtetërore për 12 investime të huaja direkte në TIR-zonat është 121,7751 milion euro. Shuma maksimale e përllogaritur për dhënie si ndihma shtetërore për 3 investime tv huaja direkte në zonat industriale është 37,5 milion euro. Për 15 vendime për dhënie të ndihmave shtetërore për investimet e huaja direkte në TIR-zonat shteti maksimalisht do të ndante 159,3 milion euro.

»» Pjesëmarrja e Qeverisë në shpenzimet për ndërtimin e objektit ndërtimor për 18 investime të huaja direkte në TIR-zonat dhe 2 reinvestime të tyre është 9 milion euro. Vëllimi i përgjtihshëm i investimeve i gjithë këtyre kompanive është 442,1 milion euro, pra nëse i vendosim në raport me shpenzimet e Qeverisë nëpërmjet Drejtorisë së TIRZ-it si pjesëmarrje në ndërtimin e objektit ndërtimor me vëllimin e investimeve, atëher Qeveria me këto shpenzime merë pjese me 2% në vëllimin e investimeve.

Konkluzione

104

»» Shuma e përgjithshme e të ardhurave që do ta arkëtonin komunat nga investimet e huaja direkte të liruara nga kompensimi për rregullim të tokave ndërtimore drejt njësivet të vetqeverisjes lokale do të ishte 2 024 384 euro.

»» Në total, gjatë periudhës prej viteve 2008 deri 2015 shteti do të gjeneronte të ardhura në vlerë prej 68,2 milion euro nga kultivimi i kulturave autentike në hapësirat e pashfrytëzuara të TIR-zonave.

»» Në raport me lirimin nga tatimi i fitimit për investimet e huaja direkte të subvencionuara, gjatë viteve 2009 deri 20015 vërehet rritje konstante të shumës nga lirimi i tatimit në fitim. Në total, gjatë periudhës së viteve 2009 deri në 2015 shteti do të arkëton 25,87 milion euro prej pagesës së tatimit në fitim.

»» Nëse do të paguheshte plotësisht tatimi i të ardhurave personale, shteti gjatë periudhës së viteve 2009 deri 2015 do të gjeneronte të ardhura nga tatimi i të ardhurave personale nga investimet e huaja direkte të subvencionuara në vlerë prej 9,092 milion euro.

»» Në bazë të një ankete telefonike me një shembull reprezentativ nga 1118 të anketuar, 56% llogaritin që efekti i investimeve të huaja në ekonominë e Maqedonisë është pozitiv, ndërsa 21% që është negativ. Shumica e qytetarëve (85,2%) llogarisin se investitorët që inestitorët e Maqedonisë duhet ti kenë të njëjtat benefite si investitorët e huaj.

»» Pjesëmarrja e investimeve të huaja direkte të cilat kanë përfituar benefite nga shteti në periudhën e viteve 2007 deri 2015 nëinvestimet e përgjithshme bruto në investimet e huaja të përgjithshme është 23% nga investimet e huaja të përgjthshme. E shprehur në vlerë absolute, investimet e huaja direkte të subvencionuara gjatë periudhës së viteve 2007 deri 2015 kanë qenë 524,5 milion euro.


105

SHTOJCË

Në periudhën e finalizimit të hulumtimit dhe shkrimit të publikimit identifikojmë 4 investime tee huaja për të cilat është aprovuar ndihma shtetërore gjatë vitit 2014, por vendimet për ndihmë shtetërore nuk janë publikuar veçmas si vendimet tjera, por janë shtuar te pjesa e ndihmës shtetërore të dhënë nga raporti vjetor për vitin 2014 të Komisionit për mbrojtje të konkurencës. Në këtë raport nuk janë numëruar shumat për dhënie të ndihmave shtetërore të këtyre kompanive. Bëhet fjalë për investimet e huaja: Istem Medikal, Antura, Startek dhe Endava.

Investimet nga tre prej katërve ( për Startek nuk është e ditur vlera e investimit) investimeve të huaja direkte të subvencionuara të identifikuara duhet të arrijnë vlerë prej 18 milion eurove. Nga këtu shuma maksimale e ndihmës shtetërore të cilën do ta fitonin këto investime në bazë të ligjit për kontrollë të ndihmave shtetërore dhe rregullat në të cilat thiret, mund të arrin deri në 9 milion euro. Numri i të punësuarve në Endava, Istem Medikal dhe Antura duhet të arrij deri në 1000 të punësuar (për Startek nuk është i njohur numri i paraprë i të punësuarve).

Istem medikal do të prodhon paisje medicinale, katetëra katetrhidrofile, sisteme urologjike. Fabrika e Anturës do të prodhon orkidea të zbukuruara me teknologji të lartë dhe vlerë të madhe të shtuar, ndërsa Endava do të zhvillon softuerë për 500 kompanitë multinacionale nga lista e “Fortune” nga sektori bankar, telekomunikacioneve dhe sigurimit. Startek është e specijalizuar për autsorsim tee proçeseve biznesore.


BURIMET E TË DHËNAVE

BURIMET E TË DHËNAVE:

»» Baza e të dhënave e Qendrës për zhvillim internacional në universitetin Harvard – CID Harvard http://www.cid.harvard.edu/ciddata/ciddata.html

»» Baza e të dhënave për këmbim tregtar e Kombeve të Bashkuara UN COMTRADE http://comtrade.un.org/data/

»» Enti shtetëror për statistikë i R. së Maqedonisë; Mak – stat baza http://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/?rxid=46ee0f64-2992-4b45-a2d9-cb4e5f7ec5ef

»» Ministria e financave e R. së Maqedonisë; llogari përfundimtare vjetore të buxheteve të R. së Maqedonisë përgjatë viteve 2009 deri 2014

»» statistika eksterne të Bankës Popullore të R. së Maqedonisë, http://www.nbrm.mk/?ItemID=8BDCC1C146FD2641B79FE777934172EF

»» Raporte vjetore financiare të investimeve të huaja direkte të subvencionuara të cilat janë lëndë e hulumtimit të marra nga Regjistri Qëndror i R. së Maqedonisë

»» Publikime nga mediumet për ROUD SHOU-të e realizuara

»» Për llojin e teknologjive të cilat kanë hyrë në R. e Maqedonisë nëpërmjet investimeve të huaja direkte janë marrë dhe përpunuar nga ueb – faqet e:

www.dtirz.com dhe www.build.mk

»» Të dhënat për çmimin minimal për kompensimin e rregullimit të tokës ndërtimore janë marrë nga komunat, ndërsa të dhënat për hapësirën e fabrikave janë marrë nga Drejtoria e Zonave zhvillimore industrialo-teknologjiko.

»» Baza e të dhënave e Kmbeve të Bashkuara për këmbim tregtar dhe zhvillim – UNCTAD http://unctad.org/en/Pages/Home.aspx

106 107

»» Vendimet për ndihmë shtetërore tee sjellura nga ana e Komisionit për mbrojtje të konkurencës, të shpallura te ueb-faqja e tyre

http://kzk.gov.mk/mak/zapis_decision.asp?id=11

LITERATURA E SHFRYTËZUAR:

»» Agjencioni për tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe promovim të eksportit http://www.investinmacedonia.com/

»» Raport nga Banka Botërore për R. e Maqedonisë nr. 93913-MK; rishikim i të dalurave publike në R. e Maqedonisë – politikë fiskale për zhvillim

»» Ligji për kontroll të ndihmave shtetërore http://kzk.gov.mk/mak/zapis.asp?id=7

»» Rregullativa për kushtet dhe procedurat për dhënie të ndihmave horizontale http://kzk.gov.mk/mak/zapis1.asp?id=1222&kategorija=8

»» Rregullativa për kushtet dhe procedurat për dhënie të ndihmave regjionale (“Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.109/2013)

»» Rregullativa për mënyrën dhe procedurën për dorëzimin e njoftimeve për dhënien e ndih-mave shtetërore, si dhe procedura për mbikqyrje të ndihmës shtetërore të tanishme “Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.142/2011

»» Rregullativa për kushtet dhe procedurat për dhënie të ndihmave me rëndësi të vogël (de minimis) e shpallur në “Gazetën zyrtare të Republikës së Maqedonisë” nr.141/2011

»» Formular për informata shtesë për formën e raportimit për ndihmë regjionale

»» Ueb-faqja e mëparshme e Drejtorisë për zonat zhvillimore teknologjiko-industriale www.fez.gov.mk

»» Agjencioni për tërhqjen e investimeve të huaja direkte dhe promovim të eksportit http://www.siepa.gov.rs/sr/

»» Agjencioni për zhvillim të investimeve i R. së Maqedonisë http://aida.gov.al/?page_id=299

»» Drejtoria për hapësira për zhvillim ekonomik dhe teknologjik http://www.teda.gov.al/?page_id=110

»» Agjencioni për tërheqjen e investimeve të huaja të Bosnjës dhe Hercegovinës http://www.fipa.gov.ba/informacije/povlastice/strani_investitori/default.aspx?id=141&langTag=en-US

»» Agjencioni për tërheqjen e investimeve të huaja të R. së Bugarisë http://www.investbg.government.bg/en

»» Agjencioni për zona industriale i R. së Bugarisë http://www.industrial-zones.com/general_eng.html

»» Agjencioni për tërheqjen e investimeve të huaja i Malit të Zi http://www.mipa.co.me/

»» Agjencioni për investime dhe konkurencë i R. së Kroacisë http://www.aik-invest.hr/

»» Agjencioni për tërheqjen e investimeve të huaja në Kosovë http://invest-ks.org/en/Invest-in-Kosovo2

108

ndikimi i subvencioneve qeveritare ihd, -...

Documents