na przykŁadzie wojewÓdztwa podlaskiego · w dużym stopniu z ich potrzeby edukacji i ustawicznego...
TRANSCRIPT
-
1
UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU
WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII
Agnieszka Sobolewska-Popko
ORIENTACJE ŻYCIOWE KOBIET DOŚWIADCZAJĄCYCH
MACIERZYŃSTWA W RÓŻNYM WIEKU
NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO
Praca doktorska napisana pod kierunkiem
Dr hab. Agaty Cudowskiej, prof. UwB
Białystok 2018
-
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP….. ............................................................................................................................. 6
CZĘŚĆ I. TEORETYCZNO-METODOLOGICZNA ANALIZA
PROBLEMATYKI BADAWCZEJ .............................................................. 18
Rozdział 1. ORIENTACJA ŻYCIOWA JEDNOSTKI JAKO KATEGORIA
INTERDYSCYPLINARNA ............................................................................. 19
1.1. Pojęcie orientacji życiowej ........................................................................................... 19
1.2. Koncepcja orientacji życiowej Agaty Cudowskiej ....................................................... 26
1.3. Twórcze orientacje życiowe w aspekcie zdrowia i dobrostanu .................................... 28
1.4. Dialogiczny i tożsamościowy charakter orientacji życiowej ........................................ 34
1.5. Badania nad orientacjami życiowymi ........................................................................... 40
1.6. Podsumowanie .............................................................................................................. 50
Rozdział 2. WARTOŚCI I ASPIRACJE JAKO KOMPONENTY ORIENTACJI
ŻYCIOWEJ ....................................................................................................... 53
2.1. Wybrane koncepcje i typologie wartości ...................................................................... 54
2.2. Przegląd badań dotyczących wartości ........................................................................... 60
2.3. Aspiracje życiowe jednostki w wybranych koncepcjach i typologiach ........................ 63
2.4. Badania naukowe dotyczące aspiracji życiowych jednostki ......................................... 68
2.5. Podsumowanie .............................................................................................................. 80
Rozdział 3. MACIERZYŃSTWO W WYBRANYCH TEORIACH
I KONCEPCJACH ............................................................................................ 82
3.1. Rodzicielstwo jako przestrzeń ustawicznego rozwoju kobiety w cyklu jej życia ........ 83
3.2. Teoria konfliktu i facylitacji ról społecznych ............................................................... 88
3.3. Feministyczne ujęcie macierzyństwa ............................................................................ 95
3.4. Idea rodzicielstwa z perspektywy interakcjonizmu symbolicznego i teorii ról
społecznych ................................................................................................................ 100
3.5. Projektowanie macierzyństwa w koncepcjach kryzysu i teorii uczenia się
Alberta Bandury ......................................................................................................... 103
3.6. Rodzicielstwo na tle przemian demograficznych ....................................................... 107
3.7. Podsumowanie ............................................................................................................ 110
-
3
Rozdział 4. AKSJOLOGICZNO-FENOMENOLOGICZNE UJĘCIE
MACIERZYŃSTWA ...................................................................................... 113
4.1. Wartość roli matki w zmieniającej się rzeczywistości społecznej .............................. 114
4.2. Motywy współczesnych kobiet podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego
dziecka ........................................................................................................................ 117
4.3. Zjawisko odraczania macierzyństwa........................................................................... 120
4.4. Rodzicielstwo jako doświadczenie indywidualne w życiu kobiety ............................ 124
4.5. Podsumowanie ............................................................................................................ 128
Rozdział 5. METODOLOGICZNA KONCEPCJA BADAŃ WŁASNYCH ................... 130
5.1. Charakter badań własnych .......................................................................................... 130
5.2. Przedmiot i cele badań ................................................................................................ 138
5.3. Problemy i hipotezy badawcze.................................................................................... 142
5.4. Zmienne i wskaźniki ................................................................................................... 147
5.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze ...................................................................... 152
5.6. Organizacja i przebieg badań ...................................................................................... 161
5.7. Rozpoznanie terenu badań oraz dobór próby .............................................................. 164
5.8. Procedura analizy danych ........................................................................................... 170
CZĘŚĆ II. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH ................................. 175
ROZDZIAŁ 6. CHARAKTERYSTYKA BADANEJ PRÓBY ....................................... 176
6.1. Cechy socjodemograficzne badanych kobiet .............................................................. 176
6.2. Rozumienie macierzyństwa przez badane kobiety ..................................................... 201
6.3. Preferencje badanych matek w zakresie orientacji życiowych ................................... 205
6.4. Motywy badanych kobiet podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego
dziecka w perspektywie ich orientacji życiowych ..................................................... 208
6.5. Podsumowanie ............................................................................................................ 215
Rozdział 7. UWARUNKOWANIA PREFERENCJI W ZAKRESIE ORIENTACJI
ŻYCIOWYCH BADANYCH MATEK ......................................................... 217
7.1. Wiek urodzenia pierwszego dziecka przez badane o różnych orientacjach
życiowych ................................................................................................................... 217
7.2. Cechy socjodemograficzne badanych matek o różnych typach orientacji
życiowych ................................................................................................................... 219
7.3. Wspomnienia badanych dotyczące relacji z rodzicami w kontekście preferencji
orientacji życiowych respondentek ............................................................................ 228
7.4. Podsumowanie ............................................................................................................ 232
-
4
Rozdział 8. WARTOŚCI I ASPIRACJE BADANYCH KOBIET ................................... 233
8.1. System wartości badanych kobiet ............................................................................... 233
8.2. Wiek urodzenia pierwszego dziecka w kontekście systemu wartości badanych ........ 238
8.3. Aspiracje zawodowe, rodzinne i osobiste badanych matek ........................................ 245
8.4. Wiek urodzenia pierwszego dziecka w kontekście aspiracji badanych ...................... 264
8.5. Podsumowanie ............................................................................................................ 281
Rozdział 9. DOŚWIADCZANIE MACIERZYŃSTWA W CODZIENNOŚCI PRZEZ
KOBIETY PREFERUJĄCE RODZINNĄ ORIENTACJĘ ŻYCIOWĄ ........ 282
9.1. Sylwetka Pani Magdy jako matki ............................................................................... 284
9.2. Sylwetka Pani Krystyny jako matki ............................................................................ 295
9.3. Sylwetka Pani Bogny jako matki ................................................................................ 302
9.4. Sylwetka Pani Beaty jako matki ................................................................................. 314
9.5. Sylwetka Pani Marty jako matki ................................................................................. 322
9.6. Przeżycia badanych matek preferujących orientację rodzinną ................................... 328
Rozdział 10. DOŚWIADCZANIE MACIERZYŃSTWA W CODZIENNOŚCI
PRZEZ KOBIETY PREFERUJĄCE POZARODZINNE ORIENTACJE
ŻYCIOWE ...................................................................................................... 332
10.1. Sylwetka Pani Darii jako matki ................................................................................ 332
10.2. Sylwetka Pani Katarzyny jako matki ........................................................................ 343
10.3. Sylwetka Pani Marii jako matki ................................................................................ 354
10.4. Sylwetka Pani Julity jako matki ................................................................................ 363
10.5. Sylwetka Pani Kamili jako matki .............................................................................. 372
10.6. Sylwetka Pani Edyty jako matki ............................................................................... 379
10.7. Sylwetka Pani Natalii jako matki .............................................................................. 387
10.8. Przeżycia badanych matek o różnych orientacjach życiowych ................................ 398
Rozdział 11. NIEFORMALNA GRUPA WSPARCIA MATEK ..................................... 406
11.1. Preferowana orientacja życiowa jako istotny komponent rozwoju osobistego
w ujęciu indywidualnym, rodzinnym i społecznym ................................................... 406
11.2. Propozycja organizacji cyklu warsztatów dla kobiet doświadczających
macierzyństwa o różnych orientacjach życiowych .................................................... 410
11.3. Efekty realizacji projektu w środowisku lokalnym ................................................... 412
WNIOSKI… ...................................................................................................................... 414
BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................... 427
-
5
SPIS FORM GRAFICZNYCH .......................................................................................... 439
Matryce .............................................................................................................................. 439
Rysunki .............................................................................................................................. 439
Sieci .................................................................................................................................... 439
Tabele ................................................................................................................................. 440
Wykresy ............................................................................................................................. 442
ANEKS….. ........................................................................................................................ 444
-
6
WSTĘP
Macierzyństwo od zawsze było naturalnie wpisane w biografię kobiety. I choć stanowi
ono jeden ze znaczących etapów w jej życiu, to współcześnie podejście do roli matki ulega
zmianie. Istotne znaczenie w spojrzeniu na kwestie związane z rodziną, w tym
z macierzyństwem, odegrało podjęcie przez feministki próby zakwestionowania istnienia
instynktu macierzyńskiego. Przekonują one, że nie każda kobieta go posiada, co oznacza, że
nie każda musi zostać matką1. Ponadto feministki zajmują stanowisko, że rodzicielstwo
prowadzi do zniewolenia kobiety i uniemożliwia jej zaspokajanie potrzeby samorealizacji,
bycie wolną i niezależną2. Rozwój nurtu feministycznego spowodował, że rodzina
odkrywana jest na nowo, a jej instytucjonalny charakter zostaje odczarowany poprzez
ukazanie jej w nieco krytycznej perspektywie. Myśl feministyczna otwiera przestrzeń
nowego rozumienia roli kobiety wskazując jej miejsce w społeczeństwie i podkreślając jej
podmiotowość3. Przedstawicielki płci pięknej nie muszą już godzić się wbrew sobie na
rezygnację z rozwoju zawodowego na rzecz opieki i wychowania dzieci. Potrafią łączyć
sferę życia rodzinnego z zawodowym lub świadomie decydują się na jedną z nich.
W związku z czym coraz częściej, otwarcie deklarują, w jakim czasie i ile planują posiadać
dzieci lub wręcz wyrażają niechęć do posiadania potomstwa i dobrowolnie rezygnują
z pełnienia roli matki. Takie ustosunkowanie się do roli matki jest bardzo wyraźnym
skrajnym stanowiskiem, które poniekąd deprywuje macierzyństwo. Z drugiej strony bycie
matką stwarza kobiecie przestrzeń niezwykłych, nowych doświadczeń, jest źródłem piękna
oraz stanowi wartość w aspekcie osobistym i społecznym4. Jest także okazją budowania
szczególnej relacji matka-dziecko, której podstawą jest bezinteresowna miłość, relacji, która
zapoczątkowuje pierwsze interakcje społeczne. Niektóre spośród współczesnych kobiet
dostrzegają ogromną wartość macierzyństwa, pragną być matkami, czynnie uczestniczyć
w rozwoju dziecka, opiece i wychowaniu, czasami wyłączając się z życia zawodowego na
okres kilku lat, zanim dziecko pójdzie do przedszkola. Kobiety coraz częściej, otwarcie
1 E. Badinter, Historia miłości macierzyńskiej, przeł. K. Choiński, Oficyna Wydawnicza Volumen Liga
Republikańska, Warszawa 1998, s. 260. 2 A. Maciarz, Macierzyństwo w kontekście zmian społecznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 19. 3 K. Slany (red.), Zagadnienia małżeństwa i rodzin w perspektywie feministyczno-genderowej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 8. 4 E. Włodarczyk, Misja ‘mama’. Wyzwania i trudności, [w:] E. Włodarczyk (red.), W trosce o macierzyństwo,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, s. 60.
-
7
przyznają, że rola matki jest trudna, obciążająca. Matki chcą mówić o swoich emocjach
zarówno tych przyjemnych, jak i tych trudnych, jakie towarzyszą im w codzienności, kiedy
są same z dzieckiem. Chcą i potrzebują autentycznego obrazu współczesnej matki, bez lukru,
bez oszukiwania. W Polsce dopiero od kilku lat matki z większą pewnością i otwartością
mówią o tym, że są zmęczone, sfrustrowane, czasami nawet nieszczęśliwe. Inni bardzo
często tego nie dostrzegają, ponieważ kobiety udają szczęście, a pod sztucznym uśmiechem
skrywają zwykle swoje prawdziwe uczucia, niekiedy nawet są to stany depresyjne.
Ukrywają z obawy przed tym, co pomyśli i powie na to rodzina, znajomi, przyjaciele.
Uważają, że nie zostaną zrozumiane i nie otrzymają wsparcia, bo przecież, jak mogą czuć
się tak źle, niekomfortowo, skoro doświadczają cudu – bycia matką. Czasami boją się, że
ich tęsknota za przebywaniem po prostu wśród ludzi, za zwykłymi spotkaniami, za zdjęciem
brudnego dresu i włożeniu pięknej, kobiecej sukienki, posiedzeniu w ciszy bez płaczu
i krzyku dzieci, jest jakimś przestępstwem, że matka nie ma do tego prawa5. Kobiety z jednej
strony słyszą głosy i protesty feministek, z drugiej zaś odczuwają presję ze strony innych
matek, co staje się źródłem zagubienia i rozczarowania. Wyobrażenia własnego
macierzyństwa niekiedy boleśnie zderzają się z rzeczywistością, na co kobiety nie są
przygotowane.
Zmiany zachodzące we współczesnej rodzinie nie dokonały się w sposób
spontaniczny, a ich źródeł należy poszukiwać w procesach społecznych, które są poza
rodziną i w szczególności dotyczą przemian ekonomiczno-społecznych i kulturowych6.
Polacy doświadczają trzech procesów jednocześnie: globalizacji, transformacji
postkomunistycznej i integracji europejskiej7. W literaturze przedmiotu poświęconej
zagadnieniom rodziny, podkreśla się znaczenie industrializacji i urbanizacji, które
przyczyniły się do stopniowego zmniejszania się rodzin wielopokoleniowych8. Znane są trzy
podejścia do relacji między rodziną a społeczeństwem. Pierwsze z nich wskazuje, że rodzina
jest całkowicie zależna od procesów zachodzących w społeczeństwie, a tym samym jest
przez nie kształtowana. Drugie, całkowicie odmienne stanowisko głosi, że stanowi ona tzw.
mikroświat, przez co jest niezależna od zjawisk społecznych. Najbardziej powszechne jest
trzecie ujęcie, zgodnie z którym zarówno rodzina, jak i społeczeństwo są odrębne, ale
5 Ibidem, s. 60. 6 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu, Poznań 2003, s. 20. 7 W. Danilewicz, Rodzina ponad granicami. Transnarodowe doświadczenia wspólnoty rodzinnej, Trans Humana, Białystok 2010, s. 11. 8A. Kwak, Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 2005, s. 12.
-
8
jednocześnie tworzą się między nimi wzajemne powiązania9. Społeczeństwo ponowoczesne
doświadcza konfliktu pomiędzy tradycyjnym ujęciem i funkcjonowaniem rodziny,
a pojawiającymi się alternatywnymi formami życia rodzinnego. Cechy charakteryzujące
epokę ponowoczesności, takie jak: indywidualizm, dyferencjacja, racjonalność, ekonomizm
i ekspansywność, ujawniają się w zachowaniach współczesnych ludzi. Indywidualizm
oznacza, że człowiek sam może decydować o sobie, a tym samym bierze odpowiedzialność
za własne działania. Dyferencjacja zaś dotyczy sfery możliwych wyborów. Jednostka może
wybierać zawód, sposób życia, decydować o charakterze i stopniu zaangażowania w relacje
interpersonalne. Z powyższymi cechami koresponduje również racjonalność, która wyraża
się przede wszystkim w sekularyzacji, człowiek w wielu dziedzinach swojego życia
przestaje uwzględniać aspekt religijny, przykładem jest świadome planowanie potomstwa10.
Ponadto współcześni ludzie żyją w czasach konsumpcjonizmu i przestrzeni, w której
dokonuje się proces globalizacji. Zygmunt Bauman formułuje tezę, że „konsumpcjo-
nistyczna rewolucja” zapoczątkowała przejście od konsumpcji do konsumpcjonizmu11.
Silna potrzeba posiadania stała się sprawą niezmiernie ważną w życiu większości ludzi
i coraz częściej stanowi cel ludzkiej egzystencji12. Autor podkreśla, że konsumpcjonizm jest
atrybutem społeczeństwa, co oznacza, że potrzeby, pragnienia indywidualne muszą zostać
odłączone od jednostek i przetworzone w zewnętrzną siłę napędzającą „społeczeństwo
konsumentów”13. W literaturze zostało opisane współczesne społeczeństwo jako
społeczeństwo konsumpcyjne. Najważniejszym bohaterem takiego społeczeństwa jest
konsument, dla którego przyjemność wyznacza podstawę konstruowania rzeczywistości14.
Badacze zwracają również uwagę na zjawisko określane „syndromem opóźniania”.
Związane jest ono z przedłużającą się zależnością młodych ludzi od rodziców, która wynika
w dużym stopniu z ich potrzeby edukacji i ustawicznego samorozwoju. Powoduje to
w konsekwencji późniejsze zawieranie małżeństw i odraczanie rodzicielstwa15. Przemianom
9 L. Dyczewski, Rodzina a społeczeństwo, „Polityka Społeczna” 1993, nr 1, s. 15. 10 W. Danilewicz, Rodzina ponad…, op. cit., s. 17-18. 11 Z. Bauman, Konsumowanie życia, przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 34. 12 Ibidem. 13 Ibidem, s. 36. 14 M. Matysek, Kim jest człowiek w społeczeństwie konsumpcyjnym? Propozycja Zygmunta Baumana,
[w:] A. Jawłowska, M. Kempny (red.), Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, Wydawnictwo
IFiS PAN, Warszawa 2005, s. 37-38. 15 A. Kwak, Od i do małżeństwa i rodziny: „czas” rodziny – „czas” jednostki, [w:] A. Kwak, M. Bieńko (red.),
Wielość spojrzeń na małżeństwo i rodzinę, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012,
s. 42; por. K. Slany, Socjo-demograficzne aspekty „syndromu opóźniania i jego konsekwencje dla polityki
społecznej, [w:] A. Kotlarska (red.), Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej, seria:
-
9
podlega rodzina, a tym samym rodzi się nowe podejście do macierzyństwa. Proces stawania
się i bycia matką przestał być sferą prywatną, a stał się kwestią publiczną. W prasie kobiecej
coraz częściej pojawiają się tytuły artykułów takie jak „świadome rodzicielstwo”, czy
„nowoczesna matka”. Współczesna kobieta zwykle planuje, kiedy urodzi pierwsze dziecko.
Jeszcze przed okresem ciąży wyobraża sobie, jak jej życie będzie wyglądało, kiedy pojawi
się potomstwo. Z biologicznego punktu widzenia, proces stawania się i bycia matką jest
czymś naturalnym, określanym często jako potrzeba kobiety. Współczesne postrzeganie
zjawiska macierzyństwa przez pryzmat jedynie biologicznych uwarunkowań kobiety,
okazuje się niewystarczające, bowiem jest ono także uwarunkowane kulturowo16. Kobiety
często słyszą odmienne opinie w tej sprawie. Z jednej strony podkreśla się, że powinny one
rodzić dzieci, bo struktura demograficzna w Polsce jest zaburzona, społeczeństwo polskie
coraz bardziej starzeje się. Polki nie przejmują się jednak tym faktem, same chcą decydować
o tym, kiedy zostaną matkami. Z drugiej zaś strony eksponowane jest stanowisko, zwłaszcza
w prasie kobiecej, że wychowanie dziecka jest olbrzymim trudem i jednocześnie
koniecznością inwestowania w jego przyszłość. Potwierdzają to także badania
przeprowadzone przez Łucję Krzyżanowską i Marię Wiśnicką, których wyniki wskazują, że
matki doświadczają codziennych trudności, między innymi mają poczucie izolacji od
otoczenia, muszą pokonywać bariery architektoniczne, kiedy korzystają z komunikacji
miejskiej podróżując z dzieckiem, czy też, kiedy chcą zrobić zakupy, a wąskie wejścia do
sklepów uniemożliwiają im poruszanie się z wózkiem dziecięcym. Dodatkowe obciążenie
stanowią nieprzyjazne miejsca publiczne, często utrudniające nakarmienie dziecka.
Macierzyństwo wiąże się także z rezygnowaniem z własnych potrzeb na rzecz dziecka, a
także z poczuciem braku energii i znudzenia wykonywaniem tych samych czynności
każdego dnia17. W literaturze poświęconej macierzyństwu wciąż jednak można odnaleźć
podejście do tego zjawiska, jako etapu w życiu kobiety niezwykłego, wznoszącego kobietę
jako w pewnym sensie ideał, podmiot doskonały zwłaszcza z perspektywy małego dziecka,
bowiem „Dziecko w decydujących pierwszych latach swojego życia doświadcza swej matki
jako źródła życia, jako siły wszechogarniającej, chroniącej je i żywiącej. Matka jest
Roczniki Socjologii Rodziny, t. XVII, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu, Poznań 2006, s. 13-25. 16 M. Olcoń-Kubicka, Rola Internetu w powstawaniu nowego modelu macierzyństwa, [w:] M. Sikorska (red.)
Być rodzicem we współczesnej Polsce. Nowe wzory w konfrontacji z rzeczywistością, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 34. 17 Ł. Krzyżanowska, M. Wiśnicka, Z wózkiem pod górkę, czyli o codziennych uciążliwościach macierzyństwa,
[w:] M. Sikorska (red.) Być rodzicem…, op. cit., s. 111-123.
-
10
pokarmem, miłością, ciepłem, ziemią...”18. Matka jest także bezpieczeństwem, domem, z
którego wychodzimy, naturą, głębią i oceanem, a jej miłość jest szczęściem, spokojem,
błogosławieństwem, niczym nie uwarunkowaną afirmacją życia dziecka i jego potrzeb19.
Współczesne kobiety doświadczają zatem wewnętrznego konfliktu, ponieważ z jednej
strony słyszą i obserwują, że rola matki to ogromny trud, poświęcenie, czasowa rezygnacja
z siebie. Z drugiej zaś, to nadzieja na przeżycie niezwykłej miłości w kategorii dawania
i otrzymywania, to także dopełnienie kobiecości i wewnętrzne poczucie bycia niezastąpioną.
To również tęsknota za czymś, co wzbudza lęk, strach, co wyzwala konieczność zmierzenia
się z własnymi możliwościami i ograniczeniami, a jednocześnie silna potrzeba by spróbować
przyjąć na siebie obowiązki i zadania wynikające z roli matki.
Analiza literatury dotyczącej przemian w obszarze funkcjonowania małżeństwa
i rodziny zainspirowała mnie do podjęcia próby określenia preferencji matek w zakresie
orientacji życiowych. Moim zdaniem, interesujące jest, rozpoznanie tej problematyki wśród
kobiet doświadczających macierzyństwa w wieku optymalnym, czyli rodzących pierwsze
dziecko między 20 a 34 rokiem życia i późnym, tzn. po 35 roku życia. Badacze coraz częściej
akcentują tendencję młodych ludzi do odraczania planów prokreacyjnych. Zjawisko
późnego macierzyństwa staje się wyzwaniem zarówno dla socjologów, demografów,
psychologów, medyków, jak i pedagogów. Z punktu widzenia socjologów czy demografów,
jest to trend niepokojący, gdyż będzie istotnie nasilał proces starzenia się społeczeństwa
polskiego. W ujęciu medycznym późne macierzyństwo wiąże się przede wszystkim ze
zwiększonym ryzykiem powikłań podczas ciąży i porodu, czy też urodzeniem dziecka
chorego20. Odkładanie w czasie planów prokreacyjnych jest wynikiem przemian, jakie
dokonały się w życiu rodziny. Zbigniew Tyszka zalicza do nich, między innymi przemiany
struktury rodziny, a wśród nich: a) rozpowszechnianie się kontroli urodzeń i tym samym
zmniejszanie się liczebności rodziny, b) wzrost rodzin dwupokoleniowych i rozluźnienie
więzi między krewnymi, c) wykonywane zadania przez członków rodziny nie są zależne od
płci, d) zmniejsza się autorytet ojca i męża, natomiast wzrasta znaczenie indywidualizmu i
wolności jednostki, e) wzrasta liczba rozwodów, f) młodzież uwalnia się spod arbitralnej
władzy rodziców przez co osłabia ich pozycję w rodzinie. Współczesne rodziny przeszły
zmianę od wielopokoleniowości do nuklearności. W związku z kontrolowaniem liczby
18 E. Fromm, Szkice z psychologii religii, przeł. J. Prokopiuk, Książka i Wiedza, Warszawa 1966, s. 45. 19 E. Włodarczyk, Misja’mama’…, op. cit., s. 57. 20 I. Jagielska, A. Kazdepka-Ziemińska, R. Janicki, i in., Ciąża po 35. roku życia – wyniki położnicze
w materiale własnym Kliniki Położnictwa Collegium Medicum w Bydgoszczy, „Przegląd Menopauzalny” 2012,
nr 1, s. 45.
-
11
urodzeń nie są to rodziny zdeterminowane biologiczne, a rodziny planowane. Tradycyjna
rodzina była nastawiona na wspólne dobro, cel służył wszystkim członkom. W dzisiejszych
czasach, w wielu rodzinach większą uwagę przywiązuje się do zaspokajania potrzeb
indywidualnych jej członków. Ponadto współczesne relacje małżeńskie charakteryzuje
egalitaryzm21, a zatem dążenie do równości partnerskiej w relacjach małżeńskich, czy
kohabitacyjnych, a tym samym dzielenie obowiązków rodzinnych, domowych oraz
zawodowych przez kobietę i mężczyznę. Obecnie, preferowany jest model rodziny
nuklearnej, w której aktywność zawodową podejmuje zarówno mężczyzna, jak i kobieta.
Dominują rodziny nieprodukcyjne, oparte na nieekonomicznych podstawach, w których
kontrolowanie urodzeń stało się czymś normalnym i akceptowanym. Szczególnie
akcentowana jest interakcja oraz ekspresja osobowości poszczególnych jej członków niż
dostosowanie się do norm i ról rodzinnych. Charakterystyczny jest także zanik dystansu
między mężem i żoną, a także ocieplenie relacji między rodzicami a dziećmi. Stopniowo
zanika specjalizacja ról męża i żony. Istotna stała się przede wszystkim więź osobista,
szczególnie pielęgnowana jest funkcja emocjonalna rodziny22.
Badacz dokonując wyboru problematyki badawczej, obszaru dociekań naukowych
kieruje się zwykle konkretnymi motywami. Zazwyczaj są to motywy naukowe, społeczne
i osobiste. W moim przypadku motywem naukowym było stwierdzenie braku badań
dotyczących diagnozy preferencji kobiet doświadczających macierzyństwa w zakresie
orientacji życiowych. Istnieją badania dotyczące samych orientacji życiowych, ale nie były
one adresowane do matek. Teresa Hejnicka-Bezwińska23 przeprowadziła badania dotyczące
tej problematyki w grupie młodzieży, podobnie jak Bożena Olszak-Krzyżanowska24
i Wanda Jakubaszek25. Rozpoznania orientacji życiowych w grupie studentów dokonała
Agata Cudowska26. Autorka dokonała także diagnozy orientacji życiowych w dymensji
twórcze versus zachowawcze wśród młodzieży akademickiej trzech uczelni wyższych27.
21 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym…, op. cit., s. 24-32. 22 Ibidem, s. 26. 23 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe młodzieży, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy,
Bydgoszcz 1991, s. 44-51. 24 B. Olszak-Krzyżanowska, Młodzież wobec nowych wyzwań. Wartości, orientacje i cele życiowe
zielonogórskich maturzystów, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej
Górze, Zielona Góra 1992, s. 86. 25 W. Jakubaszek, Orientacje życiowe młodzieży. Na przykładzie badań własnych Ośrodku Szkolenia
i Wychowania Ochotniczych Hufców Pracy w Krakowie, Impuls, Kraków 2010, s. 56-87. 26 A. Cudowska, Orientacje życiowe współczesnych studentów, Trans Humana, Białystok 1997, s. 86-89;
A. Cudowska, Kształtowanie twórczych orientacji życiowych w procesie edukacji, Trans Humana, Białystok
2004, s. 168-169. 27 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 168.
-
12
W badaniach prowadzonych od 2006 roku przez studentów w ramach przygotowywanych
prac magisterskich pod kierunkiem Agaty Cudowskiej, dotyczących twórczych orientacji
życiowych, uczestniczyli nie tylko studenci, ale także młodzież gimnazjalna, ucząca się
w liceach i technikach oraz nauczyciele pracujący w szkołach podstawowych i gimnazjach
na Podlasiu28. Badania dotyczące orientacji aksjologicznych studentów w aspekcie przemian
współczesnego świata przeprowadziła Anna Krasnodębska29 oraz Krzysztof Lisowski30.
W literaturze przedmiotu nie odnalazłam badań dotyczących preferencji orientacji
życiowych kobiet doświadczających macierzyństwa. Uważam, że podjęta przeze mnie
problematyka, wypełni lukę w badaniach dotyczących nie tylko orientacji życiowej
jednostki, ale także macierzyństwa jako jednego z ważniejszych etapów w życiu kobiety.
Motywem społecznym wyboru problematyki badanej są przemiany społeczno-
kulturowe i zmiany demograficzne w Polsce i na świecie. W Stanach Zjednoczonych
Ameryki w roku 1994, kobiety rodzące po 35 roku życia stanowiły 11,00% wszystkich
rodzących, natomiast w 1985 roku tylko 6,5%, co wskazuje, że udział kobiet w tym wieku
wzrasta w grupie rodzących. Podobna skala zjawiska występuje w Anglii i Australii31.
W wyniku przeanalizowania danych statystycznych, dostrzegam istotne zmiany w obrębie
małżeństwa i postaw prokreacyjnych Polaków. Pomimo odnotowania w 2011 roku
dodatniego przyrostu naturalnego ludności, od ponad dwudziestu lat obserwuje się brak
prostej zastępowalności pokoleń. Od 1989 roku mówi się o tzw. depresji urodzeniowej.
Współczynnik dzietności jest wyższy na wsi niż w mieście, w 2010 roku w mieście wynosił
0,6‰, zaś na wsi 1,4‰. Współcześnie nadal uważa się, że nie można mówić o optymalnej
dzietności w Polsce, czyli takiej która umożliwiłaby stabilny rozwój demograficzny, gdyż
obecny jej poziom jest o ok. 0,75 pkt. niższy od wartości optymalnej. Przemiany
demograficzne, które miały początek w latach dziewięćdziesiątych spowodowały
przesunięcie wieku rodzenia przez kobiety pierwszego dziecka z 20-24, na 25-29 lat32.
Nastąpiło również podwyższenie, szczególnie gwałtowne po 2000 roku mediany wieku
kobiet rodzących dziecko, która w 2013 roku wyniosła nieco ponad 29 lat wobec 26 lat
28 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe w dialogu edukacyjnym. Studium teoretyczno-empiryczne, Trans
Humana, Białystok 2014, s. 97. 29 A. Krasnodębska, Orientacje aksjologiczne młodzieży akademickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Opolskiego, Opole 1997, s. 35. 30 K. Lisowski, Orientacje aksjologiczne młodzieży miasta przygranicznego, Uniwersytet Zielonogórski,
Zielona Góra, 2004, s. 7-11. 31 K. C. Windridge, C. Berryman, C. Psychol, Women’s Experience Women’s Experiences of Giving Birth After
35, „Birth” 1999, nr 1, s. 16. 32 J. Stańczak, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych http://www.stat.gov.
pl/cps/rde/xbcr/gus/l_podst_inf__o__syt_demograficznej_2011.pdf [dostęp: 26.02.2013].
-
13
w roku 2000. W tym okresie zwiększyła się także mediana wieku urodzenia pierwszego
dziecka z niespełna 24 lat w 2000 roku do nieco ponad 27 lat obecnie33. W Polsce liczba
kobiet rodzących pierwsze dziecko po 35 roku życia znacząco wzrosła. W 1980 roku takich
kobiet było 1351, zaś w 2005 było ich już 4306. Liczba rodzących po 35 roku życia wzrosła
w ostatnich dziesięciu latach o 100%34. Niewątpliwie wpływ na to zjawisko mają przemiany
społeczno-kulturowe, w tym zmiany gospodarcze kraju, miedzy innymi: duży odsetek
bezrobocia, brak stabilnej pracy zawodowej, konieczność podejmowania pracy na kilku
etatach, podejmowanie pracy bez umowy o pracę, a tym samym bez gwarancji świadczeń
np. urlopu macierzyńskiego. Warto zaakcentować, iż zabezpieczenie społeczne nie spełnia
w tym przypadku swojej funkcji, gdyż w naszym państwie brakuje, adekwatnej do potrzeb
rodziców polityki prorodzinnej. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na zbyt małą
liczbę żłobków i przedszkoli, przez co nie są one dostępne dla wszystkich dzieci. Wprawdzie
pojawia się coraz więcej tego typu placówek prywatnych, ale koszty, jakie muszą ponosić
comiesięcznie rodzice, przerastają często ich możliwości finansowe.
Ponadto dane prezentowane przez Departament Badań Demograficznych Głównego
Urzędu Statystycznego wskazują na wzrost liczby kobiet wykształconych. Od początku lat
dziewięćdziesiątych do 2010 roku wzrost był siedmiokrotny, co wiąże się ze zmianami
postaw Polaków. Coraz więcej młodych ludzi w pierwszej kolejności dąży do uzyskania
stabilizacji zawodowej, tym samym ekonomicznej i dopiero później decyduje się na
założenie rodziny. Kobiety deklarują, że chcą być aktywne zawodowo także po urodzeniu
dziecka. Współcześnie młodzi ludzie stawiają na indywidualizm i samorealizację35. Na
decyzje związane z rodzicielstwem niewątpliwie wpływa przesunięcie w czasie zawierania
małżeństw. Coraz bardziej powszechny staje się pogląd, że ślub warto wziąć dopiero
wówczas, gdy kobieta dowiaduje się o ciąży. Wzrasta również liczba urodzeń
pozamałżeńskich. Obserwuje się także większy udział w strukturze społecznej rodzin
niepełnych, choć obecnie, nie powinno się w ten sposób określać rodziców samotnie
wychowujących dzieci, ponieważ ma to charakter pejoratywny, poza tym dość często
samotni rodzice tylko w deklaracjach wychowują dzieci w pojedynkę, zaś w rzeczywistości
33 J. Stańczak, K. Stelmach, M. Urbanowicz, Małżeństwa oraz dzietność w Polsce Główny Urząd Statystyczny,
Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa 2016, http://www.stat.gov.pl/down
load/gfx/.../pl/.../5468/23/.../malzenstwa_i_dzietnosc_w_polsce.pdf, [dostęp: 15.09.2017]. 34 K. Olszak-Wąsik, W. Rozmus-Warcholińska, A. Włoch i in., Późne macierzyństwo, „Ginekologia
i Położnictwo” 2012, nr 1, s. 36. 35 J. Stańczak, Główny Urząd Statystyczny Departament Badań Demograficznych, http://www.stat.gov.pl/
cps/rde/xbcr/gus/PUBL_L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl.pdf [dostęp: 25.02.2013]; M. Lesińska-Sawicka,
Późne macierzyństwo. Studium socjomedyczne, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008, s. 9.
-
14
często mieszkają z partnerami, od których w tym zakresie otrzymują wsparcie pomocowe
i finansowe36. Współcześnie kobiety żyjące ze swoimi partnerami w związkach
nieformalnych, nie planują ślubu, ponieważ chcą mieć status samotnej matki i korzystać
z różnych przywilejów, jak np. z pierwszeństwa w przyjęciu ich dzieci do żłobków,
przedszkoli, czy też innych świadczeń socjalnych z tytułu samotnego sprawowania opieki
i wychowywania dzieci, co wzbudza wiele kontrowersji i dość silnie uderza w rodziny,
których podstawą jest małżeństwo. Ponadto coraz więcej młodych ludzi decyduje się na tak
zwaną bezdzietność z wyboru, czyli wolność od dziecka. Przemiany w sferze życia
rodzinnego obejmują m.in. wiek inicjacji seksualnej, czas opuszczania domu rodzinnego,
rozpowszechnianie się kohabitacji, kryzysy małżeńskie, przesunięcie w czasie zawierania
małżeństw, wzrost urodzeń pozamałżeńskich, wzrost rozwodów i zawieranie małżeństw
powtórnych, a także rozpowszechnianie się antykoncepcji37.
Do podjęcia tematu skłoniły mnie również motywy osobiste. Chciałam bowiem
połączyć zawód położnej z wykształceniem pedagogicznym, zainteresowania medyczne
z wiedzą na temat wychowania i rozwoju człowieka. Podczas studiów na kierunku
położnictwo, wielokrotnie uczestniczyłam w cudzie narodzin, widziałam różne emocje,
jakie towarzyszyły wówczas kobietom. Byłam świadkiem zarówno wzruszenia, radości
kobiet, jak i lęku, strachu, smutku, czy niepewności. Przede wszystkim jestem również
matką dwójki dzieci. Sama doświadczyłam dwukrotnie procesu stawania się i bycia matką
i można powiedzieć, że cały czas uczę się roli matki na nowo podczas kolejnych etapów
rozwoju dzieci, gdyż każdy okres rozwojowy dziecka przynosi nowe wyzwania. Każdy krok
milowy w dzieciństwie córki i syna motywuje mnie do ciągłej pracy nad sobą, nad
kształtowaniem cierpliwości i wytrwałości. Uczę się także łączenia ról rodzinno-
zawodowych, co nie zawsze jest łatwym zadaniem, które wymaga ode mnie dobrej
organizacji, szybkiego podejmowania decyzji i elastyczności. Zatem podjęta problematyka
jest mi bliska.
Kobieta decydując się na dziecko zazwyczaj ma w jakiś sposób ukształtowaną
hierarchię wartości. Nawet jeśli ciąża jest nieplanowana, to bardzo często matka dokonuje
przewartościowania życia. Oczywiście inaczej doświadcza macierzyństwa piętnastoletnia
matka, a inaczej kobieta w wieku trzydziestu, czy czterdziestu lat. Zasadne zatem wydaje
36 W. Śmigielski, Modele życia rodzinnego. Studium demograficzno-społeczne na przykładzie łódzkiej
młodzieży akademickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014, s. 73. 37 K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Zakład Wydawniczy
Nomos, Kraków 2008, s. 70.
-
15
się rozpoznanie preferencji badanych kobiet doświadczających macierzyństwa w różnym
wieku w zakresie orientacji życiowych, ponieważ wraz z przemianami społeczno-
-kulturowymi, dokonały się zmiany sytemu wartości, aspiracji młodych ludzi, a tym samym
ich orientacji życiowych.
Praca, którą prezentuję, składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy teoretyczno-
metodologicznej analizy problematyki badawczej, którą tworzy pięć rozdziałów, z czego
pierwszy poświęcony jest kategorii orientacji życiowej jednostki, w którym przywołuję
definicję orientacji życiowej, prezentuję koncepcję orientacji życiowej Agaty Cudowskiej,
w oparciu o literaturę dokonuję charakterystyki orientacji życiowej w dymensji twórcze
versus zachowawcze w kontekście zdrowia i dobrostanu. Akcentuję także dialogiczny
i tożsamościowy charakter orientacji życiowej W przedostatnim podrozdziale rozdziału
pierwszego opisuję badania nad orientacjami życiowymi. Rozdział pierwszy zamyka
podrozdział podsumowujący wszystkie poruszane kwestie. W rozdziale drugim dokonuję
charakterystyki dwóch komponentów orientacji życiowej jednostki, jakimi są wartości
i aspiracje. Prezentuję w nim wybrane koncepcje i typologie, a także przywołuję badania
naukowe w tym obszarze. W ostatnim podrozdziale, w celu większej przejrzystości tekstu,
czynię krótkie podsumowanie rozdziału drugiego. Dwa kolejne rozdziały poświęcone są
teoretycznemu ujęciu macierzyństwa. W rozdziale trzecim opisuję proces stawania się matką
w nawiązaniu do rozwoju kobiety w ciągu życia, w perspektywie teorii konfliktu i facylitacji
ról społecznych. Omawiam zjawisko macierzyństwa także z perspektywy feministycznej
oraz interakcjonizmu symbolicznego i teorii ról społecznych. W celu głębszego poznania
tego zjawiska, wykorzystuję również koncepcję kryzysu oraz teorię uczenia się Alberta
Bandury. Opisuję macierzyństwo w kontekście przemian demograficznych. Rozdział
czwarty dotyczy aksjologiczno-fenomenologicznego ujęcia macierzyństwa. Poruszam
w nim kwestię ewolucji wartości roli matki w zmieniającej się rzeczywistości. Opisuję
motywy współczesnych kobiet podejmowania decyzji o posiadaniu dziecka. Omawiam
także zjawisko odraczania rodzicielstwa i akcentuję znaczenie macierzyństwa w życiu
kobiety jako indywidualnego doświadczenia w jej życiu. Oba rozdziały zamykają krótkie
podrozdziały podsumowujące. Metodologiczną koncepcję badań własnych opisuję
w rozdziale piątym. Uwzględniam w nim charakterystykę podjętych badań, określam
przedmiot badań i ich cele, formułuję problemy i hipotezy badawcze, wyróżniam zmienne
i wskaźniki, opisuję metody, techniki i narzędzia, jakie zastosowałam w badaniach. Opisuję
organizację i przebieg badań, a także dokonuję rozpoznania terenu badań i przedstawiam
zasady doboru próby oraz prezentuję procedurę analizy danych. W części drugiej pracy
-
16
opisuję wyniki badań pierwszego etapu, dokonuję zatem analizy danych ilościowych, a także
wyniki badań drugiego etapu, czyli prezentuję opis indywidualnych przypadków. Część
dotycząca analizy wyników badań własnych składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale
szóstym charakteryzuję próbę badanych ze względu na jej cechy socjodemograficzne,
prezentuję sposób rozumienia macierzyństwa przez badane, a także przedstawiam wyniki
badań własnych dotyczące rozpoznania preferencji badanych w zakresie orientacji
życiowych, w kontekście typologii Agaty Cudowskiej. Akcentuję także motywy badanych
matek podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego dziecka w perspektywie
zróżnicowanych preferencji w zakresie orientacji życiowych. Rozdział siódmy poświęcony
jest wybranym uwarunkowaniom wyborów życiowych kobiet w zakresie orientacji
życiowych. Koncertuję się w nim na takich predykatorach preferencji orientacji życiowych
badanych kobiet, jak: wiek urodzenia przez nie pierwszego dziecka, cechy soocjo-
demograficzne badanych, wspomnienia respondentek dotyczące ich relacji z rodzicami.
W rozdziale ósmym opisuję cenione przez respondentki wartości oraz ich aspiracje
zawodowe, osobiste i rodzinne. Ze względu na obszerną pracę, rozdziały szósty, siódmy
oraz ósmy kończę podrozdziałami podsumowującymi. Natomiast w rozdziałach dziewiątym
i dziesiątym przedstawiam studia indywidualnych przypadków kobiet ukierunkowane na
przeżycia, jakie towarzyszyły im w procesie stawania się i bycia matką. Fenomenologiczne
ujęcie łączę ze specyfiką ich preferencji w zakresie orientacji życiowych. Ostatni, jedenasty
rozdział nawiązuje do sformułowanych przeze mnie w części metodologicznej pracy, celów
praktycznych, w którym wskazuję na znaczenie preferencji w zakresie orientacji życiowych
badanych matek w rozwoju osobistym, w ujęciu indywidualnym, rodzinnym i społecznym.
Prezentuję również założenia projektu warsztatów dla kobiet o zróżnicowanych orientacjach
życiowych, doświadczających macierzyństwa, a także opisuję zamierzone efekty realizacji
tego projektu w środowisku lokalnym. W końcowej części dysertacji prezentuję wnioski,
bibliografię, która posłużyła mi do przygotowania, zwłaszcza części teoretyczno-
metodologicznej rozprawy, spis form graficznych, takich jak: matryce, rysunki, sieci, tabele
i wykresy. Aneks zaś zawiera narzędzia badawcze, które wykorzystałam do
przeprowadzenia badań.
We wnioskach odwołuję się przede wszystkim, do postawionych w części
metodologicznej mojej pracy problemów badawczych i hipotez, a także odnoszę się do
sformułowanych celów teoretycznych i praktycznych. Wskazuję także na potrzebę
i motywację własną do kontynuowania badań dotyczących tej problematyki badawczej.
-
17
W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować Pani Promotor, dr hab. Agacie
Cudowskiej, prof. UwB za inspiracje, okazane wsparcie merytoryczne, cenne uwagi,
sugestie, za poświęcony czas, wyrozumiałość oraz cierpliwość okazaną mi podczas
powstawania tej pracy. Podziękowania kieruję także do moich Najbliższych, szczególnie do
Rodziców, Męża i Dzieci, którzy we mnie nigdy nie zwątpili i motywowali, kiedy pojawiały
się trudności. Dziękuje również wszystkim kobietom, które zgodziły się na udział w moich
badaniach, bez nich ta praca nie mogłaby powstać.
-
18
CZĘŚĆ I.
TEORETYCZNO-METODOLOGICZNA ANALIZA PROBLEMATYKI
BADAWCZEJ
-
19
Rozdział 1.
ORIENTACJA ŻYCIOWA JEDNOSTKI JAKO KATEGORIA
INTERDYSCYPLINARNA
Świadomość preferowanej orientacji życiowej jednostki pozwala na zdefiniowanie
siebie, jest kluczowa w konstruowaniu własnej tożsamości, pozwala przyjrzeć się
uznawanym wartościom, a także posiadanym aspiracjom życiowym. Jest też istotna
w otwieraniu się na relacje interpersonalne, które stanowią przestrzeń do poznawania ludzi
o zróżnicowanych orientacjach życiowych. Orientacja życiowa stanowi znaczący
komponent w rozwoju indywidualnym, rodzinnym i społecznym jednostki.
1.1. Pojęcie orientacji życiowej
Orientacja życiowa jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, które w literaturze
naukowej na gruncie polskim pojawiło się na początku XX wieku. Analizowanie
i interpretowanie uwarunkowań przemian orientacji życiowej jednostki należy rozpocząć od
operacjonalizacji samego pojęcia orientacji, które zgodnie z definicją Słownika języka
polskiego wyjaśniane jest jako rozeznanie się przez podmiot w swoim położeniu, w celu
skłaniania się ku jakiemuś kierunkowi38. Pojęcie orientacji życiowej w literaturze naukowej
jest wieloznaczne i często stosowane zamiennie do pojęć bliskoznacznych. Podstawą
rozumienia samego pojęcia orientacja jest położenie, ukierunkowanie. W szerszym
rozumieniu kategoria ta zawiera w sobie takie komponenty, jakim jest zdolność do
poprawnego i sprawnego określania danych zewnętrznych oraz tych, które dotyczą samej
jednostki, a także kierunek celowego działania. W psychologicznym ujęciu, orientacja
życiowa oznacza orientację na cel39.
Wielu badaczy inspirowało się modelem całościowej orientacji Marka Ziółkowskiego,
w którym określił on ją jako „pewną zgeneralizowaną tendencję do postrzegania,
wartościowania, odczuwania i reagowania na rzeczywistość społeczną”40. Orientację tworzą
zarówno jasne, wyraźne i uświadamiane przekonania, jak i takie, które nie do końca są
38 A. Karwowski (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1972, s. 234. 39 M. Mikut, Orientacja życiowa, [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5,
Wydawnictwo, „Żak”, Warszawa 2003, s. 912. 40 M. Ziółkowski, Orientacje indywidualne a system społeczny, [w:] J. Reykowski, K. Skarżyńska,
M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalności, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1990,
s. 57.
-
20
uświadamiane, czyli przeczucia i odczucia usytuowane często na progu nieświadomości41.
Orientacja wyraża holistyczny stosunek człowieka do otaczającego świata i zawiera w sobie
takie komponenty, jak: a) wartości, rozumiane tutaj jako pewne subiektywne ideały, stany
i procesy pożądane, uznane za właściwe, słuszne pod względem moralnym; b) potoczną
wiedzę o otaczającej rzeczywistości, która w szczególności odnosi się do postaw, zachowań
własnych i innych ludzi. Stanowi ona komponent poznawczy orientacji; c) ocenę rozumianą
jako ewaluację własnego życia w odniesieniu do uznawanych wartości, preferowanych
postaw. Człowiek dokonuje wartościowania własnego życia w wyniku porównania
percypowanego obrazu rzeczywistości z tym, co sam uznaje za właściwe. Ewaluacja jest
zatem komponentem emocjonalno-oceniającym orientacji; d) dyspozycje do zachowań,
czyli komponent behawioralny42.
Rozumienie tej kategorii opisowej może być różne w zależności od tego, jaką
koncepcję przyjmie badacz, czy uzna, że orientacja życiowa jest po prostu systemem
wartości, czy też uzna, że wartość jest jej komponentem43. W badaniach własnych przyjmuję
drugi sposób ujmowania tej kategorii opisowej. Koncepcje orientacji życiowych można
zsyntetyzować w dwie grupy: pierwszą, w której typ orientacji życiowej charakteryzujący
jednostkę utożsamiany jest z jej systemem wartości, drugą, w której wartości traktowane są
jako element składowy orientacji życiowej człowieka44. Samo pojęcie orientacji można
rozumieć, jako umiejętność oceny sytuacji i odbioru informacji o otaczającym świecie,
a także jako skłanianie się ku czemuś i podejmowanie działań zgodnie z określonymi
potrzebami45. Andrzej Janowski ujmuje orientację życiową jednostki jako układ jej aspiracji
i dążeń, przy czym podkreśla, że w badaniach naukowych należałoby wyodrębnić kilka,
a może nawet kilkanaście typów orientacji życiowej dla badanej populacji46. Pojęcie
orientacji życiowej jednostki zarówno w języku potocznym, ale także w badaniach
naukowych może być określane również jako „preferowany styl życia”, „model życia”,
„wzór sukcesu”, „postawa wobec życia”, czy „orientacja na wartości”47. Kategoria orientacji
41 Ibidem. 42 Ibidem, s. 57-58. 43 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 27-29. 44 A. Cudowska, Metodologiczne konteksty orientacji życiowych współczesnych studentów, Trans Humana,
Białystok 1999, s. 57. 45 W. Jakubaszek, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 16. 46 A. Janowski, Aspiracje młodzieży szkół średnich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977,
s. 39-40. 47 Ibidem, s. 40.
-
21
życiowej jednostki pojawia się przede wszystkim na płaszczyźnie badań psychologicznych
i socjologicznych48.
Zgodnie ze stanowiskiem Stanisława Gerstmanna49, pojęcie orientacji życiowej
pojawiło się najwcześniej na gruncie polskim w pracach psychologicznych Stefana
Błachowskiego, z których wynika, że rozumiał on tę kategorię jako dyspozycję pierwotną
uformowaną w wyniku ewolucji. Człowiek bez orientacji życiowej nie jest zdolny do życia.
Autor ten rozróżnił dwa nastawienia. Pierwsze pierwotne (ekstrospektywne), które związane
jest z tym, że człowiek zwraca się na zewnątrz, w kierunku otoczenia, w którym dokonuje
się aktywność, dzięki czemu pojmuje świat jako realny. Drugie zaś wtórne (introspektywne),
które człowiek wypracowuje w ciągu rozwoju. Jednostka uświadamia sobie, że wszelkie
treści wynikające z aktywności, działania w życiu wiążą się z przeżyciami50. Stanisław
Gerstmann wyodrębnił trzy rodzaje orientacji: 1) ogólną, która wskazuje jednostce cele dla
niej ważne oraz sposoby ich realizacji, kształtowana jest ona w okresie dzieciństwa w
wyniku socjalizacji; 2) sytuacyjną, która jest bardzo istotna, gdyż od niej zależy skuteczność
wszelkich działań, jakie podejmuje człowiek; 3) typologiczno-sytuacyjną, wskazującą
podmiotowi, jakie cele i określone z nimi działania musi zrealizować w kontekście
funkcjonowania w grupie społecznej, której jest członkiem, co pozwala na uświadomienie
sobie przez jednostkę społecznej ważności swojej osoby. Uogólnianie doświadczeń
wynikających z orientacji sytuacyjnej prowadzi do zmian w orientacji typologiczno-
sytuacyjnej oraz ogólnej51. Inne rozumienie tego pojęcia przyjmuje Stefan Szuman, który
pojmuje orientację jako uświadomienie sobie przez człowieka konieczności wystąpienia
warunków podmiotowych, zewnętrznych, a także sposobów i środków działania, aby
wytyczone przez niego zadanie mogło zostać rozwiązane, a wytyczony cel osiągnięty. Zatem
Autor ten wiąże orientację życiową bardzo ściśle z ludzkim działaniem52.
Podobne stanowisko zajmuje Andrzej Lewicki, który określa ją, jako podstawę
działania jednostki. Autor ten wyróżnił orientację w otoczeniu, orientację w wartości oraz
orientację w działaniu, przy czym ta pierwsza odnosi się do poznawania, które związane jest
zarówno z odzwierciedlaniem danego stanu rzeczy, ale także musi zawierać ujęcie wartości
48 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe… op. cit., s. 16. 49 S. Gerstmann, Podstawy psychologii konkretnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987,
s. 73. 50 S. Błachowski, Nastawienia i spostrzeżenia. Studium psychologiczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne,
Lwów 1917, s. 88. 51 S. Gerstmann, Podstawy psychologii…, op. cit., s. 84-109. 52 S. Szuman, Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka, Zakład Imienia Ossolińskich.
Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1955, s. 24.
-
22
tych zjawisk oraz komponent działania, które człowiek powinien wykonać w konkretnej
sytuacji w celu utrzymania swojej równowagi wewnętrznej. Pojęcie orientacji w otoczeniu
pozwala w mowie potocznej określić z jaką sprawnością dana jednostka wykonuje
powierzone jej zadanie. Działanie zaś jest niezbędne, aby poznać dane zjawisko i odnaleźć
w nim wartość53. Najczęściej orientacja życiowa jest definiowana jako „układ celów
życiowych i środków ich realizacji”54. Agata Cudowska w jednej ze swoich książek
przywołuje stanowisko Charlotte Bühler, która wyróżniła orientację na zaspokojenie
potrzeb, na samoorganizowanie się, na rozwój twórczy oraz na utrzymanie ładu
wewnętrznego55. Natomiast ujęcie Roberta Mertona dotyczące orientacji nawiązuje do teorii
ról społecznych. Istotne jest tutaj nastawienie jednostki do pełnionych ról. Przyjmuje się, że
sposoby pełnienia ról wynikają z czynników historycznych i kulturowych, jednak istnieją
pewne odstępstwa od oczekiwań, co do sposobu ich wypełniania. W tych odmiennościach
zdaniem Autora wyrażają się orientacje życiowe56. Bez względu, jakie stanowisko
przyjmiemy, punktem wyjścia jest zawsze wartość, stąd przyjmuje się, że człowiek
w procesie socjalizacji w wyniku wpływu środowiska społecznego, w którym żyje dokonuje
wyboru wartości, ich hierarchii, a następnie preferuje określony typ orientacji życiowej57.
Człowiek dokonuje wyboru wartości pod wpływem otaczającego środowiska, następnie
poprzez nadanie im rangi, tworzy hierarchię wartości, co w konsekwencji prowadzi do
wyboru typu orientacji życiowej. Takie ujecie charakterystyczne jest dla filozofii i pedago-
giki. Warto zaakcentować, że wzajemna współzależność komponentu wartościującego
i egzystencjalnego tworzy orientacje wartościujące58. Pierwszy raz pojęcia orientacji
wartościującej użył Clyde Kluckhohn, który określił ją jako wpływ człowieka na
zachowanie wobec natury, wobec jego miejsca w przyrodzie, a także wobec relacji
człowiek-człowiek59. Czesław Matusewicz odnosząc się do powyższego ujęcia orientacji
wartościującej, stwierdził, że pojęcie to „oddaje nie tylko preferencje w określonej sytuacji
lub powtarzalność preferencji w tego typu sytuacjach, lecz ukierunkowanie sprzężonych,
zharmonizowanych dążeń jednostki lub grupy do osiągnięcia określonego celu lub celów
53 A. Lewicki, Procesy poznawcze i orientacja w otoczeniu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1960, s. 153-174. 54 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 17, 27. 55 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 27. 56 Ibidem, s. 28; R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przeł. E. Morawska, J. Wertenstein-
-Żuławski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 435. 57 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 26. 58 Ibidem, s. 27. 59 C. Kluckhohn, Values and Value-Orientations in the Theory of Action. An Exploration in Definition and
Classification, [w:] T. Parsons, E. Shils (red.), Toward a General Theory of Action, Harvard University Press,
Cambidge 1951, s. 411.
-
23
ujmowanych z punktu widzenia różnych wartości, zharmonizowanych w subiektywnie
niesprzeczną całość”60. Istotnym określeniem orientacji jest dymensja. Orientacje
wartościujące można analizować w takich wymiarach, jak: a) dymensja modalności, czyli
pozytywne i negatywne; b) składnik treści, np. estetyczne, poznawcze i moralne;
c) intuicyjność, czyli ekspresja lub instrumentalne; d) ogólność, np. monotematyczne
i politematyczne; e) intensywność ze względu na stopień dążenia przez jednostkę, a zatem
ważne, wskazane, hipotetyczne i utopijne; f) wyrazistość, czyli explicite, co oznacza jasny,
sprecyzowany lub implicite – domyślny, domniemany; g) zakres, który odnosi się do
orientacji jednostkowej lub grupowej; h) organizacja, a zatem punktem odniesienia jest
hierarchiczny układ wartości61. W toku analizy opisanych powyżej dymensji w odniesieniu
do orientacji wartościującej, może wzbudzać pewną wątpliwość wymiar ogólności,
ponieważ, jak z samej definicji wynika, orientacja wartościująca dotyczy ogólnych wartości.
Nie mniej jednak Clyde Kluckhohn dążył do tego, aby uzyskać kombinację wartości
kulturowych, moralnych, sądów zarówno o ludziach, jak i społeczeństwie, bowiem rozumiał
on orientację wartościującą, jako odrębne dążenia jednostki uwarunkowane raczej
kulturowo i społecznie, niż biopsychicznie62.
Ciekawą koncepcję orientacji życiowej jednostki przedstawił Dariusz Doliński, który
wprowadził pojęcie orientacji sprawczej, wyrażającej się w świadomym i aktywnym
wpływie człowieka na własne życie, co przeciwstawia się postawie bierności i apatii, a tym
samym orientacji defensywnej. Autor traktuje orientację życiową jako kategorię zmienną w
zależności od sytuacji63. Człowiek przejawia preferencje orientacji sprawczej, kiedy jest
zmotywowany i próbuje podejmować działania, które mają wpływ na zdarzenia w jego
życiu, zaś upodobanie orientacji defensywnej oznacza rezygnację z wszelkiej działalności,
a tym samym z wpływu na własne życie. Dariusz Doliński podkreśla jednak, że człowiek
może rezygnować z określonej aktywności na rzecz ochrony własnej wartości i w celu
uniknięcia zagrożeń. Niepewność jutra, brak poczucia pewności siebie sprzyjają przyjęciu
przez jednostkę orientacji defensywnej. Autor zauważa, że może ona uchronić człowieka
przed nieprzyjemnymi konsekwencjami załamania się orientacji sprawczej64. Orientacje
życiowe rozwijają się w miarę, jak jednostka nabywa coraz nowe dyspozycje życiowe.
60 Cz. Matusewicz, Psychologia wartości, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Warszawa – Poznań, 1975, s. 43. 61 C. Kluckhohn, Values and…, op. cit., s. 413-414. 62 Ibidem, s. 415. 63 D. Doliński, Orientacja defensywna, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993, s. 13, 14-
-15. 64 Ibidem.
-
24
Warunkiem koniecznym i niezbędnym do ich powstawania jest świadomość dokonywanych
przez jednostkę wyborów65. Orientacja życiowa stanowi stały i spójny wewnętrznie system
poglądów i przekonań jednostki dotyczących jej potrzeb, dążeń i celów życiowych66.
Kategoria ta stanowi zasadniczy komponent subiektywnego „sposobu życia, przy czym jest
obiektywnie uwarunkowana, co oznacza, że jest skutkiem i czynnikiem regulacji stosunków
z otoczeniem. Zawiera w sobie trzy elementy: 1) poznawczy, 2) afektywny oraz 3)
dyrektywny. Orientacja życiowa jednostki stanowi historycznie zmienny sposób widzenia
wartości i sensu życia67. Zatem może ona stanowić wskaźnik sensu życia, a jednocześnie
warunek i skutek tego sensu w świadomości jednostki. Na podstawie badań nad orientacją
życiową można dokonać rekonstrukcji sensu życia i wnioskować o szansach rozwoju
badanych osób68. Orientacje życiowe podlegają zmianom w ciągu całego życia człowieka,
w zależności od wewnętrznych uwarunkowań jego funkcjonowania, do których zalicza się
predyspozycje intelektualne, osobowościowe, psychiczne i somatyczne, temperament, a
także uzdolnienia. W przemianach orientacji istotną rolę mogą pełnić również warunki
zewnętrzne, w jakich żyje człowiek, do których zalicza się przede wszystkim rodzinę,
środowisko lokalne, szerszy kontekst społeczny, sytuację ekonomiczną, polityczną,
społeczną, pozycję socjoekonomiczną, a także położenie geograficzne i środowisko
przyrodnicze. Duże znaczenie w zmianach preferencji w zakresie orientacji życiowych
odgrywają doświadczenia, jakie jednostka zdobywa i gromadzi w ciągu swojego życia69.
W literaturze dotyczącej tej problematyki można również odnaleźć pojęcie orientacji
globalnej, inaczej określanej jako poczucie koherencji. Termin ten wprowadził Aaron
Antonovsky. Utożsamił on poczucie koherencji z pojęciem orientacji ogólnej, która wyraża
stopień, w jakim człowiek ma dominujące, trwałe, a także dynamiczne przekonanie
o przewidywalności środowiska zewnętrznego i wewnętrznego oraz o tym, że istnieje duże
prawdopodobieństwo, iż sprawy przyjmą pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na
podstawie racjonalnych przesłanek70. Zdaniem Autora jednostki o silnym poczuciu
koherencji wykazują tendencję do zachowań prozdrowotnych, przy czym poczucie
koherencji składa się z trzech skorelowanych ze sobą komponentów: poczucia
zrozumiałości, czyli rozumienia w sposób uporządkowany i spójny odbieranych przez
65 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 129. 66 A. Cudowska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 29. 67 T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe…, op. cit., s. 27. 68 Ibidem, s. 28. 69 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe w dialogu…, op. cit., s. 15. 70 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Fundacja IPN, Warszawa 1996, s. 11.
-
25
człowieka bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego ; poczucia zaradności,
rozumianego jako stopnia, w jakim jednostka określa dostępne zasoby jako wystarczające ,
aby sprostać wymaganiom, jakie stawiają napływające bodźce oraz poczucia sensowności,
które wyraża motywację człowieka do działania71.
Tematyką orientacji życiowych w szerokim kontekście zajmuje się Agata Cudowska.
Autorka definiuje orientację życiową jako kategorię interdyscyplinarną, która jest
zjawiskiem złożonym, zarówno w płaszczyźnie interpersonalnej, jak i intrapersonalnej
w odniesieniu do wyborów dokonywanych przez jednostkę w ciągu całego życia. Orientację
życiową człowieka warunkuje wiele czynników takich, jak: doświadczenia życiowe, zakres
i rodzaj wiedzy, motywacja, umiejętności działania, typ osobowości, styl poznawczy
jednostki, nastawienie oceniająco-wartościujące oraz czynniki środowiskowe72. Przemiany
orientacji życiowych mają charakter rozwojowy lub wsteczny. Podstawą procesu tworzenia
orientacji jest wartościowanie tego, co jest lub ma zostać przedmiotem orientacji. Od oceny
jednostki zależy nastawienie do czegoś. Może być ono pozytywne, negatywne lub neutralne.
Przy czym warto zwrócić uwagę, że wartościowanie nie musi być zjawiskiem
autonomicznym, gdyż zależy między innymi od stopnia rozwoju jednostki, od poziomu
wiedzy na temat przedmiotu, który podlega ocenie oraz wielu innych czynników73. Agata
Cudowska, nawiązała do koncepcji Aarona Antonovskyego i wykorzystała w swoich
badaniach adresowanych do studentów pierwszego roku, drugiego stopnia, kierunku
pedagogika Uniwersytetu w Białymstoku, Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 tego
Autora74. Wyniki jej badań pokazały, że prawie 49% badanej młodzieży akademickiej
posiada silne poczucie koherencji. Najsilniejszym poczuciem koherencji odznacza się
8,40% badanych osób75, co wskazuje, że ta grupa badanych posiada przekonanie, że bodźce
pochodzące ze środowiska zewnętrznego i oddziaływujące na ich życie są ustrukturyzowane
i przewidywalne i dają się wyjaśnić. Związane jest to także ze świadomością własnych
zasobów, które pozwalają na przezwyciężanie trudności, wynikających z działania bodźców
zewnętrznych. Nieliczna grupa badanej młodzieży uważa, że podejmowane wyzwania są
warte wysiłku i zaangażowania76.
71 Ibidem, s. 31-34. 72 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 129. 73 A. Gańczarczyk, Orientacje życiowe młodzieży w warunkach transformacji ustroju, Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1994, s. 33. 74 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie i dobrostan, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białym-
stoku, Białystok 2017, s. 146. 75 Ibidem, s. 164. 76 Ibidem.
-
26
1.2. Koncepcja orientacji życiowej Agaty Cudowskiej
W literaturze przedmiotu istnieje wiele typologii orientacji życiowej jednostki.
W swojej pracy przyjmuję koncepcję orientacji życiowej Agaty Cudowskiej. Autorka uznaje
wartości za podstawę określania orientacji życiowej jednostki i wyodrębnia jej typy zarówno
w kontekście teoretycznym, jak i metodologicznym. Autorka opracowała typologię
orientacji życiowej, której podstawę stanowi ujęcie aksjologiczne i wyróżniła: 1) Typ
orientacji rodzinnej (R), osoby preferujące ten typ zorientowane są na rodzinę, jej dobro,
trwałość, więzi emocjonalne między jej członkami. Rodzina stanowi najwyższą wartość
o wymiarze egzystencjalnym. Osoby takie w rodzinie upatrują możliwości zaspokajania
swoich potrzeb, w szczególności akceptacji, miłości i bezpieczeństwa; 2) Typ orientacji
personalistycznej (P) charakterystyczny dla indywidualistów, osoby takie niechętnie
podporządkowują się innym, przez życie wolą iść samotnie, cenią sobie możliwość
zaspokajania własnych pragnień i rozwijanie własnych zainteresowań. Podejmują starania
na rzecz samodoskonalenia się, głównie w aspekcie rozwoju psychicznego. Wartością
najwyższą jest człowiek jako jednostka; 3) Typ orientacji hedonistycznej (H), osoby takie
cenią przyjemne spędzanie czasu wolnego. Chcą osiągnąć cel minimalnym wysiłkiem, nie
są zbyt wytrwałe w realizacji zadań zwłaszcza, gdy napotykają trudności. Lubią poszukiwać
nowych, ekscytujących rzeczy. Cenią sobie zabawę i wesołe towarzystwo; 4) Typ orientacji
przywódczej (PD), w której najwyższą wartość stanowi władza. Osoby takie nie potrafią
i nie chcą podporządkowywać się innym. Przyjemność czerpią z faktu panowania nad
sytuacją, z możliwości sterowania zachowaniami innych. Motorem do działania jest
wywieranie wpływu na zdarzenia. Lubią podejmować decyzje i „walczyć” o swoje racje;
5) Typ orientacji zawodowej (ZKP), osoby te cenią sobie pracę, która jest źródłem
satysfakcji i decyduje o zadowoleniu z życia; najważniejsza jest aktywność zawodowa i to
ona determinuje zachowania w innych sferach życia. W jej obrębie Autorka wyróżniła dwa
podtypy orientacji: a) zorientowaną na pracę, w której praca stanowi wartość samoistną
niezależnie od rodzaju i korzyści; b) zorientowaną na karierę, w sytuacji, kiedy staje się ona
środkiem do osiągnięcia kolejnych szczebli kariery zawodowej i nie jest wartością samą
w sobie; 6) Typ orientacji społecznej (S), charakteryzujący osoby, które cenią
zaangażowanie w sprawy środowiska i wspólnoty, w której żyją, przy czym zakres poczucia
więzi ze środowiskiem może być bardzo różny. Najwyższą wartość dla jednostki stanowi
godność i dobro ogółu; 7) Typ orientacji obserwacyjnej (O) cechuje jednostki, które nie lubią
angażować się w działalność społeczną ani w żadną inną. Stoją na uboczu w charakterze
-
27
widza, nie dają się porwać żadnej idei, boją się zmian i nowości. Najwyższą wartością jest
dla nich spokój i stabilizacja77.
Uważam, że istotne jest zdiagnozowanie preferencji badanych matek w zakresie
orientacji życiowych z tego względu, że współcześnie kobiety muszą dokonywać wyboru
pomiędzy różnymi wartościami, np. między rodziną, a rozwojem osobistym i zawodowym.
Ponadto mają zróżnicowany poziom aspiracji życiowych, o czym świadczy świadome
planowanie macierzyństwa poprzez wybieranie najlepszego czasu na założenie rodziny.
Dopełnieniem, a zarazem rozwinięciem opisanej powyżej koncepcji jest wzbogacenie
jej przez Agatę Cudowską o wątek twórczości. Koncepcja twórczych orientacji życiowych
została opisana przez Autorkę w aspekcie transgresyjnej perspektywy, w kontekście
samorealizacji oraz w odniesieniu do wyobraźni jednostki istotnej w konstruowaniu
osobistego doświadczenia78. Człowiek, który posiada twórcze orientacje życiowe jest
bogatszy wewnętrznie, ponieważ wykracza poza to, co jest dla niego znane, a zatem w pełni
realizuje swój rozwój w rozumieniu holistycznej wizji jednostki. Podmiot zwiększa szanse
swojego rozwoju zwłaszcza, jeśli potrafi przewidywać własną przyszłość. Nie jest to proste
zadanie, ponieważ otaczający świat jest zmienny, nieprzewidywalny, dlatego tak ważna jest
postawa twórcza jednostki. Dzięki twórczemu podejściu człowiek z większą motywacją
i wiarą podchodzi do różnych wyzwań79. Działania twórcze podejmowane przez podmiot
uwarunkowane są różnymi czynnikami, między innymi: zaciekawieniem, chęcią poznania,
zadziwieniem, podążaniem do ideału, czy też satysfakcją i dumą z możliwości przekraczania
tego, czego nikt jeszcze nie zdołał przekroczyć80. Twórcze orientacje życiowe kształtują się
pod wpływem wielu czynników, wśród których są zarówno korzystne, jak i niekorzystne.
Dość istotnym bodźcem jest stres, który jednych może motywować do sięgania po coś
więcej, wykraczania poza to, co jest znane i oczywiste, innych może zaś blokować.
Niewątpliwie istotnym napędem, który przyczynia się do ukształtowania twórczego
stosunku do otaczającego świata jest życie w środowisku wielokulturowym, co przyczynia
się do otwartości na Innego, do wzbogacenia o nowe doświadczenia. Z drugiej zaś strony
człowiek funkcjonujący w wielu religiach, w różnych systemach wartości, obserwujący
różne postawy, często odmienne wobec różnych zjawisk, może odczuwać pewnego rodzaju
77 A. Cudowska, Metodologiczne konteksty…, op. cit., s. 37-39. 78 A. Cudowska, Kształtowanie twórczych…, op. cit., s. 99, 99-119. 79 Ibidem, s. 99-100. 80 Ibidem, s. 101.
-
28
blokadę, może czuć się zahamowany w twórczym rozwoju ze względu na pozbawienie
zakorzenienia w świecie i poczucia własnej tożsamości81.
Istotnym obszarem urealnienia twórczości i kreatywności ludzkiej jest dążenie do
samorealizacji, albowiem człowiek, który odczuwa i zaspokaja potrzebę samospełnienia
niejednokrotnie musi przekraczać to co zastane, jasne i czytelne. Często sam kreuje własną
przyszłość, co wymaga od niego elastyczności i pomysłowości. Twórczy stosunek do życia
wpisuje się w przestrzeń autokreacji, która motywuje jednostkę do samorealizacji82.
Twórczy rozwój osobowości dokonuje się poprzez samospełnienie, które można rozumieć
zarówno jako proces perspektywiczny, usprawniający możliwości jednostki, jako proces
permanentnego doskonalenia siebie, prowadzący do własnego ideału, a także jako rezultat
aktywności podejmowanej w celu przekształcania świata83.
1.3. Twórcze orientacje życiowe w aspekcie zdrowia i dobrostanu
Koncepcja twórczych orientacji życiowych Agaty Cudowskiej znajduje swoje
zastosowanie w procesie osiągania zdrowia i dobrostanu. Orientacja życiowa jednostki
zespala różne sfery ludzkiego życia. Uwzględnia zarówno psychiczne, osobowościowe
właściwości jednostki, jej funkcjonowanie w aspekcie społecznym, a także pełnione role
rodzinno-zawodowe i realizowane w społeczności lokalnej, jak również działania, które
podmiot podejmuje na rzecz rozwoju osobistego, środowiska przyrodniczego i społecz-
nego84. Twórcze nastawienie do życia należy postrzegać jako zasób jednostki, którego
urealnieniem jest jej potencjał rozwojowy i stanowi źródło siły, niezbędnej do radzenia sobie
z przeciwnościami życiowymi85. Podmiot preferujący twórczą orientację życiową czerpie
siłę, która motywuje go do działania skierowanego na własny rozwój, a także
przekształcania środowiska społecznego w zgodzie z systemem wartości86. Zgodnie
z ujęciem Heleny Radlińskiej osoby o twórczym ustosunkowaniu się do życia, są
jednostkami, które opisała, jako czołowych przedstawicieli, motywujących innych, a także
jako wychowawców i działaczy, podejmujących inicjatywę z powołania i pasji87. Ludzi
81 Ibidem. s. 104-105. 82 Ibidem, s. 108-109. 83 W. Łukaszewski, Szanse rozwoju osobowości, Książka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 253. 84 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie…, op. cit., s. 213. 85 Ibidem, s. 203. 86 Ibidem, s. 20. 87 H. Radlińska, Pisma pedagogiczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich: na zlec. Komitetu Nauk
Pedagogicznych i Psychologicznych Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1961, s. 63.
-
29
o twórczych orientacjach życiowych charakteryzuje „wysokie poczucie zrozumiałości,
zaradności i sensowności, a więc silne poczucie koherencji, które sprzyja zdrowiu
i dobrostanowi człowieka, a także podejmowaniu aktywności na rzecz szerszej
społeczności”88.
Kategorię sił ludzkich można również odnieść do koncepcji empowerment, która
oznacza wzmocnienie. W naukach społecznych stanowi proces zwiększania zdolności
duchowych, politycznych, społecznych i ekonomicznych człowieka i społeczności. Owe
wzmocnienie jest nie tylko procesem, ale także celem. W znaczeniu pierwszym,
empowerment należy rozumieć jako pomaganie jednostce i dawanie jej wsparcia, kiedy
podejmuje ważne życiowe decyzje, prowadzące do zmiany oraz promowanie jej zdolności
do pełnej adaptacji społecznej. Natomiast, wzmocnienie jako cel, wyraża stan ostateczny,
którym jest uzyskanie niezbędnej pomocy. Empowerment jest formą pracy socjalnej, której
głównym założeniem jest pomoc jednostce poprzez pobudzenie do aktywności przez
wykorzystanie jej zasobów, potencjału, możliwości. Dzięki czemu zmniejsza się ryzyko
uzależnienia potrzebujących od instytucjonalnej pomocy. Koncepcja ta zakłada współpracę
i współdziałanie osoby wspierającej z podopiecznym. Ważnym komponentem, który
zwiększa efektywność pracy osoby pomagającej na rzecz odbiorcy, jest postrzeganie siebie
przez radzącego się jako podmiot sprawczy, zdolny do podejmowania trudu i działań na
rzecz zmiany w swoim życiu89. Motywację do działania zwiększa świadomość posiadania
określonych zasobów własnych. Pojęcie zasobów ludzkich jest głównie eksponowane
w teorii zarządzania, polityce społecznej oraz administracji. W odniesieniu do perspektywy
pedagogicznej ujmowane są one przede wszystkich w nawiązaniu do środowiska
rodzinnego, wychowawczego oraz szeroko rozumianego wsparcia społecznego90.
Twórczy stosunek do życia może być traktowany jako potencjał własny jednostki,
sprzyjający jej poczuciu koherencji, które jest komponentem zdrowia i odczucia jej
dobrostanu. Oczywiście w preferowaniu twórczej orientacji istotne znaczenie odgrywają
również inne czynniki indywidualne i środowiskowe w procesie zdobywania doświadczeń
i holistycznego rozwoju człowieka. Niewątpliwie czynnikiem sprzyjającym kształtowaniu
twórczego stylu życia, jest udział jednostki w życiu kulturalnym poprzez korzystanie
z bogactw kultury takich, jak: teatry, kina, filharmonie, galerie, stanowiące źródło cennych
88 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie…, op. cit., s. 204. 89 A. Weissbrot-Koziarska, Empowerment, [w:] A. Weissbrot-Koziarska, P. Sikora (red.), Słownik metod,
technik i form pracy socjalnej, opiekuńczej i terapeutycznej, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego,
Opole 2012, s. 48-50. 90 A. Cudowska, Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie…, op. cit., s. 207.
-
30
doświadczeń. To one rozwijają w człowieku wrażliwość na piękno, estetykę i motywują do
aktywnego i kreatywnego działania91.
Podstawowym środowiskiem socjalizacji dziecka, istotnym w procesie kształtowania
twórczej orientacji życiowej jest dom rodzinny i panująca w nim atmosfera. Kreatywnemu
podejściu do życia z pewnością sprzyja stopniowe włączanie dziecka w uczestniczenie
w żuciu kulturowym. Bogata biblioteczka domowa, wspólne, rodzinne wyjścia do teatru,
czy galerii sztuk pięknych, motywują dziecko do poznawania piękna otaczającego świata,
sprzyjają rozwijaniu dziecięcych talentów. Młodzi ludzie poprzez obserwowanie
i naśladownictwo swoich rodziców, powielają zachowania w relacjach z innymi ludźmi.
Fundamentem niezbędnym do rozwijania twórczego stosunku do życia i do siebie samego
jest niewątpliwie ufność, a następnie zaufanie, kształtowane od najwcześniejszych etapów
rozwoju człowieka. Kolejnym istotnym aspektem jest nauczenie dziecka szacunku do
drugiego człowieka, okazywanie wzajemnego wsparcia. Temu wszystkiemu sprzyja także
poczucie bezpieczeństwa, stanowiące bardzo pierwotną i jedną z podstawowych potrzeb
człowieka, a także akceptacja potomstwa ze wszystkimi jego mocnymi i słabymi stronami92.
Agata Cudowska zwraca uwagę na fakt, że osoby o twórczej orientacji życiowej to
zazwyczaj nauczyciele, studenci oraz młodzież ucząca się w szkołach średnich, których
jedno lub dwoje rodziców posiada wykształcenie wyższe93. Dzieci wychowywane
w rodzinach, w których ceniło się wiedzę i kreatywność oraz wspierało samodzielność
i autonomię, w większym stopniu były otwarte na świat, z większą odwagą podejmowały
decyzje i nie bały się nowych wyzwań94.
Drogę do ukształtowania twórczego stylu życia opisał Erik Erikson w psycho-
społecznej teorii rozwoju człowieka. Zdaniem Autora, człowiek w ciągu swojego życia musi
pokonać osiem kryzysów rozwojowych. Pomyślne rozwiązanie każdego z nich motywuje
jednostkę do zmierzenia się z kolejnymi. W tym procesie ważnymi środowiskami
wspierającymi podmiot są rodzina, szkoła i grupa rówieśnicza, a także ogólnie relacje
interpersonalne. Podstawowym krokiem w osiągnięciu twórczego stosunku do świata jest
rozwinięcie ufności, co jest możliwe w kochającej się, wspierającej rodzinie95. Dziecko,
któremu udało się ukształtować ufność, ufa sobie i innym. Z czasem, w kolejnym etapie
91 Ibidem, s. 208. 92 Ibidem, s. 209. 93 Ibidem, s. 210. 94 Ibidem. 95 E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, przeł. P. Hejmej, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2000,
s. 257-261.
-
31
rozwoju jednostka potrzebuje przestrzeni do doświadczania samodzielności, chce być
autonomiczna i pragnie, aby jego wolność spotkała się z akceptacją, początkowo, rodziców.
Przeciwieństwem autonomii jest wstyd, niepewność i zwątpienie96. Dziecko w wieku 4-6 lat
potrzebuje warunków do bycia inicjatorem wydarzeń, aktywności, chce mieć
przynajmmniej w jakimś stopniu, poczucie sprawstwa. W przeciwnym wypadku rozwinie
się w nim poczucie winy97. Kolejnym ważnym kryzysem do rozwiązania, jaki przypada na
okres szkolny jest pracowitość versus poczucie niższości. W tym okresie ważna jest pomoc
dziecku w odkryciu jego pasji, zainteresowań, talentów, których rozwijanie i doskonalenie
pozwoli na wypracowanie systematyczności i pracowitości, a także do doskonalenia
kreatywności i twórczości98.
Trudnym, pod względem wychowawczym, okresem rozwojowym jest etap
dojrzewania inaczej adolescencji. Młody człowiek stopniowo wkracza w świat dorosłych.
Tempo zmian zachodzących w jego organizmie jest imponujące. Nastolatek może mieć
trudności w zaakceptowaniu siebie. Może doświadczać poczucia chaosu i bezsensu życia.
Pytania typu: kim jestem?, jaki chcę być?, dokąd zmierzam?, jak postrzegają mnie inni?,
mogą wzbudzać niepokój i przerażenie. Kluczową kwestią w tym czasie jest ukształtowanie
własnej tożsamości, co współcześnie, jest bardzo trudnym zadaniem. Podmiot wkraczający
w dorosłość może nie posiadać jasności, co do ról, jakie ma pełnić w swoim życiu i jak ma
to czynić. Niejednokrotnie presja, jaką odczuwa ze strony rodziców, w szkole i wśród
rówieśników, a także przenikający realne życie, świat wykreowany wirtualnie, mogą
stanowić zagrożenie dla tożsamości młodego człowieka i predysponować do zjawiska, które
Erik Erikson określił jako dyfuzja ról, niepewność roli99.
Natomiast młodzież stojąca u progu dorosłości musi się zmierzyć z kryzysem, jakim
jest intymność a izolacja. Jak już wcześniej wspomniałam, człowiek dzisiaj konstruuje
tożsamość pogranicza, tożsamość poszukującą, co w pewnym stopniu może wiązać się
z poczuciem osamotnienia. Zbudowanie intymnej relacji partnerskiej możliwe jest wówczas,
gdy jednostka posiada ukształtowaną własną tożsamość, nawiązuje dialog z drugim
człowiekiem i jest gotowa otworzyć się na tożsamość Innego. Nie jest możliwe wejście
w trwałą relację z Innym, kiedy jest się nieufnym, gdy w dzieciństwie wszyscy
uniemożliwiali doświadczanie