myśl polityczna dwudziestego wieku
TRANSCRIPT
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 1/42
Współczesna myśl polityczna
Myśl polityczna dwudziestego wieku
Wstęp
1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy
1.1. Marksizm-leninizm, trockizm, stalinizm
1.2. Faszyzm i nazizm
2. Katolicka nuka społeczna
2.1. Neotomizm i personalizm
2.2. Solidaryzm społeczny i zasada subsydiarności
3. Przegląd dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych
3.1. John Dewey, John Maynard Keynes, Hans Kelsen - liberalizm lewicowy
3.2. Karl Raimund Popper, Isaiah Berlin - liberalizm przeciwko totalitaryzmowi
3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwości
3.4. Libertariańska koncepcja Roberta Nozicka
4. Współczesny konserwatyzm
4.1. Michael Oakeshot - odrzucenie abstrakcji na rzecz wiedzy konkretnej
5. Komunitarianizm
6. Myśl polityczna współczesnej lewicy
6.1. Socjaldemokratyczna idea "trzeciej drogi"
7. Doktryny ekologiczne
7.1. Ekologizm humanistyczny i biocentryczny
7.2. Ekologia jako płaszczyzna "porozumienia ponad podziałami"
Słownik
Bibliografia
1
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 2/42
Współczesna myśl polityczna
Właśnie dlatego, że konkretne określenie utopijności
następuje zawsze z określonego etapu rzeczywistości,
możliwe jest to, że utopie dnia dzisiejszego mogą stać
się rzeczywistością jutra
Mannheim, 1992: 168
Wstęp
Wiek dwudziesty to wiek utraty zaufania do myśli politycznej, a nawet — można
powiedzieć — lęku przed konsekwencjami wprowadzania w życie niektórych idealnychrozwiązań. Jeśli dotąd utopia polityczna wywoływała najwyżej pobłażliwy uśmiech, to
wcielona w życie w nazistowskich Niemczech i radzieckiej Rosji stała się koszmarem
ludzkości. Okazało się bowiem, że w określonych okolicznościach stanowi ona doskonałą
pożywkę dla ideologii, która służyć może uzasadnieniu eksterminacji części ludzkiego
społeczeństwa. Jako takie traumatyczne doświadczenie ludzkości, totalitaryzm otwierać
musi refleksję nad myślą polityczną dwudziestego wieku. Bezpośrednią reakcją na
totalitaryzm jest część liberalnych doktryn powojennych; polemiką z koncepcjami
leżącymi u podstaw totalitaryzmu pozostaje też katolicka nauka społeczna i doktryny
lewicy liberalnej oraz powojennej socjaldemokracji. Również konserwatyzm w swoich
podstawowych założeniach nie godzi się z formułą autorytetu, prezentowaną przez
ideologie totalitarne. Oczywiście wiek dwudziesty to nie tylko totalitaryzm i reakcja na
niego. Istnieje wiele doktryn, które wolne są od wpływów tej traumy. Są to m.in.
kontraktualistyczne doktryny liberałów, takich jak John Rawls czy Robert Nozick,
amerykański komunitarianizm, a także koncepcje współczesnego ekologizmu. Niemniej
jednak należy stwierdzić, że myśl polityczna współczesnej Europy i Ameryki,
potrzebowała przynajmniej dwudziestopięciolecia, aby otrząsnąć się z koszmarów drugiej
wojny światowej i powrócić do neutralnej refleksji, niezdeterminowanej przez obawę
przed powrotem do przeszłości.
2
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 3/42
Współczesna myśl polityczna
1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy
Totalitarne ideologie stanowią novum charakterystyczne dla dwudziestowiecznej myśli
politycznej. Choć wyrastają z nurtów wcześniejszych, to ich swoistą cechą jest
instrumentalne traktowanie swoich ideowych korzeni. Zarówno w swojej lewicowej
postaci wyrosłej z marksizmu, jak i w prawicowych formach — faszystowskiej
i nazistowskiej — totalitaryzm jest przede wszystkim ideologią dynamiczną. Oznacza to,
że wykorzystuje on katalog argumentów zaczerpnięty od twórców doktryn politycznych
do legitymizowania dyktatury. Cechą charakterystyczną totalitarnego państwa jest
przede wszystkim intencja ogarnięcia możliwie szerokiej sfery ludzkiej
aktywności. Państwo totalitarne totalnie ingeruje we wszystkie sfery ludzkiego
życia. Jego celem jest całkowita destrukcja społeczeństwa cywilnego i
włączenie w zakres państwowego oddziaływania wszystkich form życia
społecznego (Kołakowski, bdw: 14). Pragnie ono zatem opanować nie tylko sferę
publiczną, lecz również ująć w karby prywatną ludzką egzystencję. Tworzy struktury,
które zmierzają do wytworzenia nowego człowieka, człowieka całkowicie oddanego
państwu, narodowi lub klasie społecznej, nie tylko zewnętrznie, ale również
mentalnie (Friedrich, Brzezinski, 1999: 226). Carl Joachim Friedrich i Zbigniew Brzeziński
w swojej znanej pracy na temat totalitarnej dyktatury wymieniają sześć cech
charakteryzujących ją . Po pierwsze posługuje się ona wypracowaną na swojepotrzeby ideologią, która przedstawiana jest jako nauka i obejmuje wszystkie istotne
aspekty ludzkiego życia. Ideologia ta zawiera wizję przyszłego idealnego stanu całej
ludzkości, na wzór której należy zmieniać teraźniejszość. Zbudowanie „nowego
wspaniałego świata” możliwe jest oczywiście tylko dzięki odpowiedniemu kierownictwu.
Drugą cechą totalitarnej dyktatury jest właśnie forma tego kierownictwa. Jest nią partia
masowa, którą znamionuje wyłączność sprawowania władzy. Jest to więc
system jednopartyjny, oparty na zasadzie jednoosobowego na ogół
przywództwa w ramach partii. Sama partia jest ściśle zhierarchizowana izbiurokratyzowana. Trzecią cechą totalitarnej dyktatury, wymienianą przez Friedricha i
Brzezińskiego, jest oparcie państwa na systemie fizycznego i psychicznego terroru,
realizowanego zarówno przez kontrolę ze strony samej partii, jak
i ze strony stworzonej przez nią tajnej policji. Charakterystyczną cechą tego terroru jest
to, że jest on skierowany nie tylko przeciwko bezpośrednim wrogom, lecz także
przeciwko własnym członkom i obywatelom. Ponadto jego celem stają się najczęściej całe
grupy ludności. Immanentną cechą tego terroru jest również oparcie go na metodach
naukowych zaczerpniętych z psychologii i socjologii. Kolejną cechą totalitarnej dyktatury
3
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 4/42
Współczesna myśl polityczna
jest prawie całkowity monopol partii na kontrolę wszelkich środków masowego
komunikowania się: prasy, radia, telewizji i wydawnictw. Piąta jej cecha
charakterystyczna to monopol na czynne stosowanie wszelkich środków służących walce.
Ostatnia cecha totalitarnej dyktatury to, według Friedricha i Brzezińskiego, preferowanie
w niej centralnie sterowanych metod gospodarczych, albo co najmniej stała kontrolanad gospodarką ze strony zbiurokratyzowanych struktur państwowych
(Friedrich, Brzeziński, 1999: 231). Trzy najbardziej znane formy totalitarnej dyktatury to
radziecki marksizm-leninizm, który w czasach stalinowskich uzyskał swoją najbardziej
radykalną formę, zwaną stalinizmem, włoski faszyzm oraz niemiecki narodowy socjalizm.
1.1. Marksizm-leninizm
Marksizm-leninizm, bo tak nazywa się stworzoną przez Włodzimierza Ilicza Uljanowa(1870–1924) wersję koncepcji marksowskiej, stanowił swoistą rewizję i rozwinięcie
założeń marksizmu. Sam Ulianow, który na cześć żołnierzy zabitych nad Rzeką Leną
przyjął nazwisko Lenin, był przede wszystkim działaczem ruchu i rewolucjonistą. Nie
kwestionując jego głębokiej wiary w słuszność założeń marksizmu należy podkreślić, że
rozwijał on te wątki doktryny Marksa i Engelsa, które pozwalały na przejęcie i skuteczne
utrzymanie władzy w państwie. Czynił to zresztą zgodnie z tezą marksowską, że dobre
jest wszystko to, co dobrze służy rewolucji proletariackiej. Dlatego właśnie największy
nacisk kładł on na zagadnienia związane z organizacją partii proletariatu, później zaś— po zwycięstwie rewolucji — także z jego dyktaturą. Wątki te rozwinął przede
wszystkim w swojej pracy pt. Co robić ?, gdzie omawiał koncepcję partii proletariackiej. W
pracach Rozwój kapitalizmu w Rosji i Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu
uzasadniał natomiast niezgodną z koncepcją twórców marksizmu tezę, zgodnie z którą
rewolucja proletariacka może i powinna wybuchnąć w na poły feudalnej, carskiej Rosji.
Marks uważał, że proletariacka świadomość musi zostać proletariatowi przyniesiona
z zewnątrz. Lenin rozwinął tę myśl twierdząc, że proletariat bez nauczyciela w postacipartii proletariackiej może mieć jedynie świadomość burżuazyjną. Teza ta,
podtrzymywana przez wszystkie właściwie stronnictwa ówczesnej partii robotniczej
stanowiła dla niego podstawę do radykalnego rozwinięcia marksowskiej koncepcji partii
robotniczej.
W rosyjskiej partii komunistycznej przed 1903 rokiem ścierały się ze sobą dwa
stanowiska. Stanowisko późniejszych mienszewików (ros. mienszynstwo — mniejszość,
było to stronnictwo mniejszościowe w partii komunistycznej) głoszące, że partia
proletariatu powinna być partią podporządkowaną interesom robotników i zorganizowaną 4
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 5/42
Współczesna myśl polityczna
demokratycznie oraz stanowisko późniejszych bolszewików (ros. bolszynstwo
— większość), według którego partia to scentralizowana i ściśle zhierarchizowana
struktura reprezentująca nie tyle interes robotników, co interes robotniczy. Mienszewicka
partia robotników to ugrupowanie, kierujące się demokratycznie wyłanianą wolą jej
członków, którymi powinni być przede wszystkim robotnicy (choć nie tylko, gdyż mogą się nimi stać wszyscy, którzy świadomością proletariacką dysponują). Bolszewicka
partia robotnicza jest natomiast partią zawodowych rewolucjonistów, reprezentującą
nie interes robotników, którzy się na nią składają, lecz interes klasowy. Jest ona
ugrupowaniem działającym w imieniu interesu ogólnego, który — jak pamiętamy z
koncepcji
J. J. Rousseau — bywa odmienny niż interes wszystkich. Różnica, która wyłania się z tego
rozdzielenia jest niezwykle istotna. Partia frakcji mienszewickiej to partia, która z jednej
strony wsłuchuje się w „puls” tych, których reprezentuje, z drugiej kieruje nimi, edukującich i budząc w nich proletariackiego ducha. Partia bolszewicka natomiast, będąc jedynym
reprezentantem prawdziwej proletariackiej świadomości, wymaga bezwzględnego
podporządkowania proletariatu własnemu dowództwu.
Leninowska koncepcja partii, w sytuacji przejęcia przez jego zwolenników przywództwa
w partii komunistycznej podczas jej drugiego zjazdu odbywającego się w Brukseli
i Londynie w roku 1903, otworzyły drogę do interpretowania dyktatury proletariatu jako
dyktatury partii proletariackiej (ostateczny rozpad partii na mienszewicką i bolszewicką nastąpił po zwołaniu przez Lenina czysto bolszewickiej konferencji w Pradze w roku
1912). Swoją koncepcją hegemonii partii Lenin stworzył fundament dla przekształcenia
się idei przejściowej dyktatury proletariatu w ideę kierowniczej roli partii wobec
socjalistycznego społeczeństwa. Stała się ona zatem uzasadnieniem dla systemu rządów
totalitarnych, nie dopuszczających żadnych głosów sprzeciwu ze strony społeczeństwa,
które musiało bezwzględnie podporządkować się temu, który niczym car Wszechrosji
zawsze wiedział lepiej — pierwszemu sekretarzowi partii robotniczej.
Na tej ideologicznej podbudowie swój system sprawowania władzy zbudował urodzony
9 grudnia 1879 roku w Gruzji, Józef Wissarionowicz Dżugaszwili, który naśladując Lenina,
także przyjął nowe nazwisko — Stalin. Stalin wniósł niewiele nowego do doktryny
marksizmu-leninizmu. Leszek Kołakowski w swoim monumentalnym dziele na temat
dziejów marksizmu pisze, że:
cały autorytet Stalina jako teoretyka był ustanowiony wyłącznie jako część
przymusowego rytuału w państwie sowieckim i znikł rychło po jego śmierci. Gdyby
5
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 6/42
Współczesna myśl polityczna
teksty ideologiczne, które wyszły spod jego pióra, były dziełem autora bez
politycznej pozycji, nie zasługiwałyby prawie na wzmiankę w dziejach marksizmu.
Kołakowski, bdw: 24
Stalin nie był więc ani oryginalnym myślicielem, jeśli w ogóle nim był, ani też nawetdobrym stylistą. Jego polityczne rozważania sprowadzają się prawie wyłącznie do
bezustannego powtarzania, wyliczania i kategoryzowania myśli Marksa i Lenina. Nawet
słynny spór teoretyczny między Stalinem i Trockim o możliwość zbudowania socjalizmu
w jednym kraju w istocie był sporem o władzę, a nie o teoretyczne założenia
(Kołakowski, bdw: 32–33). Stalin stworzył jednak doktrynę, która jest podręcznikowym
przykładem totalitaryzmu. Była to doktryna sprawowania władzy na podstawie określonej
ideologii
i propagandy. W tym właśnie elemencie tkwi jej swoista oryginalność.
Charakterystyczną cechę tej doktryny stanowiło instrumentalne wykorzystywanie
ideologii do utrzymania władzy i uzasadniania wszystkich działań politycznych.
Ideologia legitymizowała istnienie stalinowskiego imperium, jego aparatu władzy i jego
instytucji. Znamieniem stalinowskiego totalitaryzmu był kult osoby przywódcy i
manipulowanie historią dla ukazania go zawsze w odpowiednim świetle. Nie tylko dzieje
rosyjskiej partii robotniczej przedstawiane były tak, jakby Stalin od samego początku był
współodpowiedzialny za jej sukcesy. Nawet dzieła samego Lenina cenzurowane były
w czasach stalinowskich w taki sposób, aby nie zawierały niewygodnych dla stalinizmu
tez. Propaganda w połączeniu z terrorem państwowym zmierzała do „wyprodukowania”
nowego człowieka. W stalinowskiej Rosji nie miał to bynajmniej być zagorzały i wierzący
ideowiec, lecz absolutnie posłuszny automat. Charakterystyczną cechą tego homo
sovieticus była gotowość do zaakceptowania każdego, nawet najbardziej absurdalnego
prikazu władzy, mimo pełnej świadomości jego absurdalności. Motorem posłuszeństwa
władzy był przemożny strach przed nią, wywołany stałym zagrożeniem ze strony
państwowego terroru. Przeciwstawienie się oficjalnej ideologii równało się bowiemśmierci lub zesłaniu do obozu koncentracyjnego. Nigdy natomiast nie można było być
pewnym tego, co w danym momencie zgodne jest z oficjalnym stanowiskiem władz, gdyż
jedynym interpretatorem tez doktrynalnych, stanowiących fundament dla ideologii, był
Stalin. Ten zaś używał jej w zależności od potrzeb, dla uzasadnienia rozmaitych posunięć.
Dla realizacji tak zideologizowanej polityki konieczny był rozbudowany aparat
propagandowy, produkujący użyteczne mity służące podtrzymaniu oficjalnego obrazu
rzeczywistości. Propaganda kształtowała określony obraz świata, tworząc zasłonę, która
miała ukrywać prawdziwe intencje i posunięcia władzy, maskować niepowodzenia i
6
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 7/42
Współczesna myśl polityczna
wprowadzać atmosferę stałej niepewności u obywateli państwa, a fałszywy obraz
sowieckiej rzeczywistości na zewnątrz. Obraz tworzony przez propagandę był bowiem
wyidealizowany i nijak miał się do nędznej egzystencji przeciętnego „poddanego”
radzieckiej władzy. Miał jednak stwarzać pozory dostatniego, choć nie wystawnego życia
robotnika. Wspomniany wcześniej spór Trockiego ze Stalinem stanowi doskonałą ilustrację mistrzowskiego zastosowania przez Stalina ideologicznej propagandy.
Kiedy w roku 1924 zmarł Lenin, powstał problem, kto powinien przejąć po nim władzę.
Kandydatami do „tronu” byli dwaj czołowi wówczas działacze partii bolszewickiej — Stalin
i Lew Dawidowicz Bronstein, czyli Lew Trocki (1879–1940). Stalin był generalnym
sekretarzem partii od 1922 roku. Trocki był wprawdzie bolszewikiem z dużo mniejszym
stażem, w dodatku początkowo ideologicznie powiązanym ze stronnictwem
mienszewików, lecz za to ze znacznie szerszymi horyzontami intelektualnymi. Świadomytego Stalin już od roku 1922 starał się odsuwać Trockiego od władzy, widząc w nim
zagrożenie dla własnego przewodnictwa w przyszłości. Okazał się zręcznym graczem,
sprytnie wyciągającym na światło dzienne niewygodne dla Trockiego fakty: jego częste
spory z Leninem, mienszewicką przeszłość, a przede wszystkim — co z perspektywy
czasu może wydawać się paradoksalne — jego autokratyczne skłonności. Uzyskawszy
w ten sposób poparcie większości członków kierownictwa politycznego partii w 1924 roku
został następcą Lenina. Mając do dyspozycji całą machinę propagandową rozpoczął
zmasowaną kampanię ideologiczną przeciwko Trockiemu. Argument rewolucji w jednymkraju, obok zarzutu, że Trocki nie uwzględnia rewolucyjnej wartości ubogiego chłopstwa,
był jednym z jej ważniejszych elementów. W efekcie tej kampanii rzeczywiście
reprezentowane przez Trockiego stanowisko zostało sprytnie zmanipulowane, a sam
Trocki obwołany wrogiem socjalizmu.
Sednem „sporu doktrynalnego” między Trockim i Stalinem było pytanie o możliwość
zbudowania socjalizmu w jednym kraju. Marks i Engels niewiele bowiem poświęcili
miejsca tej kwestii, podczas gdy po rewolucji stała się ona kluczowym zagadnieniempraktyki nowo powstałego państwa socjalistycznego. Marks i Engels, za nimi zaś Lenin,
w swojej wizji rewolucji zakładali, że dla jej powodzenia konieczne jest, aby objęła ona
cały cywilizowany świat. W przeciwnym razie państwo socjalistyczne będzie musiało
funkcjonować pod presją stałego zagrożenia ze strony kapitalizmu i stale walczyć
o przetrwanie. Także wobec przewijającej się w marksizmie wizji ostatecznego
rozpłynięcia się państwa politycznego w komunistycznym społeczeństwie oraz związanej
z tym likwidacji wszelkich przejawów politycznego przymusu, zwycięstwo rewolucji
światowej stawało się konieczne. Bez niego realizacja utopii społecznej marksizmu
stawała się niemożliwa. Był to podstawowy dogmat marksizmu, z którym zgadzał się7
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 8/42
Współczesna myśl polityczna
zarówno Stalin, jak i Trocki. Obaj akceptowali też tezę, że dopóki rewolucja nie obejmie
całego świata, konieczne jest budowanie ustroju socjalistycznego w kraju, który jest jej
zarzewiem — w Rosji. Stanowisko to było zresztą w pełni zgodne z logiką koncepcji
marksowskiej. Manipulując tezami Trockiego, Stalin doprowadził jednak do tego, że
doktrynę Trockiego zaczęto postrzegać jako głoszącą całkowitą niemożność zbudowaniasocjalizmu w jednym kraju. Takie przedstawienie „trockizmu” sugerować miało, że Trocki
uważa wręcz za konieczny powrót do kapitalistycznej formacji społeczno-ekonomicznej.
Był to oczywiście absurd, lecz po roku 1928 Stalin na tyle umocnił swoją władzę, że nikt
w Związku Radzieckim nie ośmielił się temu przeczyć. Dokonał on przy tym sprytnego
zabiegu sofistycznego, rozdzielając wyraźnie kwestię możności zbudowania socjalizmu
w jednym kraju od kwestii zewnętrznych zagrożeń wobec niego. Stwierdził, że możliwość
taka oczywiście istnieje, ale przy stałym zagrożeniu zewnętrznym i wewnętrznym, które
należy bezwzględnie zwalczać. Stałe zagrożenie kapitalizmem zrobiło w stalinowskimZwiązku Radzieckim olbrzymią karierę. Było ono bowiem oficjalnym uzasadnieniem dla
postępującej autokratyzacji władzy, eksterminacji lub przesiedlania całych
narodów
i warstw społecznych oraz czystek w samej partii. Przy jego pomocy w sposób
wyjątkowo brutalny i bezwzględny realizowano społeczną inżynierię.
1.2. Faszyzm i nazizm
Stała obecność wroga wewnętrznego, którego jeśli nie ma, to należy stworzyć,
pozostawała także immanentną cechą włoskiego faszyzmu i niemieckiego
nazizmu. Nazwa faszyzm, dla oznaczenia doktryny stworzonej przez Benito Mussoliniego
(1883–1945), wywodzi się od założonej przez niego w 1919 roku organizacji grupującej
kombatantów pierwszej wojny światowej — Fascio Italiano di Combattimento.
W 1921 roku liczne już związki kombatanckie zgrupowały się w Narodową Partię
Faszystowską (Il Partito Nazionale Fascista), która — po przeprowadzonym w 1922 roku „marszu na Rzym” — przejęła władzę. W 1925 roku Mussolini przejął władzę jako duce
— dyktator i przywódca ludu włoskiego i szef faszystowskiego państwa. Swoją polityczną
doktrynę zawarł on w podstawowym dziele, napisanym w roku 1932 pt. Doktryna
faszyzmu. Podobną chronologię wydarzeń zaobserwować można w odniesieniu do
niemieckiego nazizmu. W 1920 roku powstała Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza
Niemiec — NSDAP (National Sozialistische Deutschland Arbeits Partei), w dwa lata po
włoskim „marszu na Rzym” naziści przeprowadzają nieudany „marsz na Berlin”, w wyniku
którego Adolf Hitler następne trzy lata spędza w więzieniu, gdzie pisze swój manifest
ideowy Mein Kampf , czyli Moja walka. Po wyjściu z więzienia włącza się ponownie8
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 9/42
Współczesna myśl polityczna
w struktury partii, która w roku 1933 przejmuje władzę. W roku 1934, po
przeprowadzonej w szeregach partii czystce zwanej „nocą długich noży” (niem.
Bartholomaeusnacht ) Hitler staje się Fuehrerem, czyli jedynym przywódcą partii
i zarazem narodu. W tymże roku zostaje wybrany kanclerzem Trzeciej Rzeszy
Niemieckiej.
Zarówno doktryna włoskiego faszyzmu, jak i niemiecki nazizm nacechowana jest
charakterystyczną dla totalitaryzmu płynnością, czy też dynamizmem. Oznacza
to, że jest ona na bieżąco kształtowana i modyfikowana przez narodowych
przywódców sprawujących władzę dyktatorską. Metaforycznym wyrazem tego
dynamizmu jest słynne zdanie Mussoliniego — „jestem tym, który idzie”. Oznacza ono, że
doktryna faszyzmu stale się rozwija i nigdy nie osiąga swojego ostatecznego kształtu.
Umożliwia to dostosowywanie jej do uzasadniania bieżących celów politycznych orazpodejmowanych działań. Nie oznacza to natomiast, że nie da się wyodrębnić pewnych
stałych cech, które ją charakteryzowały.
Dynamiczny charakter nazizmu i faszyzmu wynikał głównie stąd, że powstawały one jako
alternatywa dla wszystkich prawie współczesnych im politycznych postaw i ugrupowań.
Jako takie były one przede wszystkim nacechowane populizmem bazującym na
społecznej frustracji wywołanej ostrym kryzysem politycznym i ekonomicznym
dwudziestolecia międzywojennego. Są to zatem przede wszystkim koncepcje „anty-”, doktryny zwalczające określone idee i fenomeny społeczno-polityczne. Obie
przedstawiają siebie jako jedyną alternatywę dla wszystkich innych opcji politycznych.
Obie doktryny są nastawione antyliberalnie i antydemokratycznie, gdyż w okresie ich
powstawania to właśnie demokracja i liberalizm były doktrynami dominującymi w
większości krajów europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Demokrację Mussolini
określał jako „francuską chorobę”, co kojarzy się z chorobą weneryczną, parlamentaryzm
był dla niego „rządem miernot”. Liberalizm w połączeniu z demokracją rozbijać miał
naturalne więzi łączące członków narodu i osłabiać drzemiące w nim atawistyczne siły. Wzwiązku z tym faszyści
i naziści odrzucali też zdecydowanie idee pacyfistyczne jako hamujące te naturalne siły.
Ich na poły mistyczne koncepcje zakładały kult siły i powrót do naturalnej dominacji
jednostek lepszych, tj. należących do wyższej rasy lub narodu. Cechujące je
nacjonalizm
i rasizm przedstawiały różnice między narodami i nacjami jako nieusuwalne. W związku
z tym oczyszczenie społeczności z elementów rasowo lub narodowo obcych wymagało na
ogół ich fizycznej eksterminacji. Część tych rasowo lub narodowo obcych elementów
przetrwać mogła tylko pod warunkiem bezwzględnego podporządkowania się tym, którzy9
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 10/42
Współczesna myśl polityczna
powinni nad nimi dominować. I tak na przykład Słowianie, według rasowych koncepcji
Alfreda Rosenberga (1893–1946), które legły u podstaw nazizmu, byli rasą stworzoną do
stanu niewolniczego. Jego plan rasowej segregacji zakładał przeznaczenie ich do
wykonywania prac ciężkich i nieskomplikowanych oraz stworzenie odrębnego systemu
edukacji, polegającego na ograniczaniu dostępu do nauki.
Zarówno faszyzm, jak i nazizm zdecydowanie występowały przeciwko marksizmowi
i wszelkim formom socjalizmu, który nie był opatrzony przymiotnikiem narodowy .
W marksizmie zwalczano materializm i związaną z nim ekonomiczną wizję ludzkiej
egzystencji. Podziałom klasowym wewnątrz narodu lub rasy przeciwstawiano postulaty
społecznego solidaryzmu przedstawicieli wszystkich klas. Stosunki gospodarcze miały się
opierać na klasowej solidarności, mającej u podstawy organiczną strukturę
społeczeństwa, w ramach której każda klasa spełniała ściśle określoną rolę. Wszystkieone pracowały na rzecz państwa, które było organiczną jednością, której przewodził
wódz. Nazizm i faszyzm przedstawiały się jako „trzecia droga” między drapieżnym
kapitalizmem wolnorynkowym a komunizmem.
Charakterystyczny dla nazizmu i faszyzmu był także kult jednostki. Włoski duce
i niemiecki Fuehrer byli przez propagandę prezentowani jako wyraziciele woli narodu.
Otaczająca ich mistyczna wiara, zgodnie z którą tylko oni widzą, co najlepiej służy
interesowi narodu i rasy zaczerpnięta była z romantycznej wizji władcy absolutnego.Podobnie jak on, wódz nazistowski i faszystowski był źródłem wszelkiego prawa i
władzy. To on ostatecznie decydował o tym, co jest prawem i jednocześnie mógł zmienić
każdą ustawę. On interpretował ideologię i przedstawiał jej oficjalną, czyli
obowiązującą wykładnię. Wódz stał na czele partii, której członkowie przysięgali mu
wierność
i absolutne posłuszeństwo. Sama partia prezentowana była jako partia nowego typu. Jej
odmienność w stosunku do innych polegała na tym, że mieniła się ona być
reprezentantką interesu ogólnego. Miało to na celu przyciągnięcie możliwie znacznejliczby członków pochodzących z różnych warstw społecznych. Tradycyjne partie
reprezentowały interesy określonej warstwy społecznej, klasy, czy grupy interesów.
Partia nazistowska i faszystowska miała być partią masową, partią całego narodu. Z tego
właśnie względu system faszystowskiego i nazistowskiego państwa miał być
monopartyjny. Jeśli jedna partia reprezentowała wszystkich, to jakiekolwiek inne
ugrupowania mogły tylko ten monolit rozbijać. Dlatego były one delegalizowane
i zwalczane. Z tego samego względu w łonie partii nowego typu nie mogły powstawać
frakcje i odłamy. Najmniejsze nawet przejawy wyodrębniania się takich tworów były
skutecznie tłumione.10
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 11/42
Współczesna myśl polityczna
Wszystkie te instrumenty zmierzały do wytworzenia „nowego człowieka”. W faszyzmie
i nazizmie lojalność i posłuszeństwo wobec władzy nie wystarczały. Podobnie jak
w systemie stalinowskim, obywatel miał czynnie wspierać wszystkie inicjatywy
państwa. Nie wystarczało więc, że biernie mu się podporządkował — miał okazywaćentuzjazm, współuczestniczyć we wszystkim, co państwo dla niego organizowało. Liczne
marsze
i defilady były okazją do uzewnętrznienia tego entuzjazmu, kto w nich nie uczestniczył
stawał się wrogiem. Były również okazją do ukazania potęgi militarnej państwa i miały
dodatkowo wzmacniać poczucie siły obywatela, który był częścią tego państwa. W ten
sposób totalitaryzmy wiązały obywateli z państwem. Nowy człowiek, kształtowany przy
pomocy tej niezwykle skutecznej propagandy oraz lęku przed państwowym terrorem
jednoczył się z państwem. Ideałem był człowiek całkowicie pozbawiony życiaprywatnego, prywatnych pragnień i pożądań; człowiek, dla którego interes
państwa był całkowicie tożsamy z jego interesem prywatnym. Człowiek, który
jednocześnie tego, co leży
w interesie państwa, narodu, rasy nie oceniał samodzielnie, lecz zdawał się w tym
całkowicie na swojego duce lub Fuehrera.
Podsumowując fenomen faszystowskiego i nazistowskiego totalitaryzmu warto
zastanowić się przede wszystkim nad ich źródłami ideowymi. Jeśli bowiem stalinowskimarksizm-leninizm wyrasta z dziewiętnastowiecznej doktryny marksowskiej, w związku z
czym
— choć sam daleki od spójności — ma jednak u podstaw stosunkowo spójny system
filozoficzny, to faszyzm i nazizm wydają się być ideologiami pozbawionymi tak
jednoznacznych fundamentów. Na ten fundament składają się tutaj bowiem rozmaite
trendy dziewiętnastowieczne. Są nimi przede wszystkim powstała na przełomie wieku
dziewiętnastego i dwudziestego koncepcja „rasizmu biologicznego”. Sednem tej doktryny,
stworzonej przez Francuza Josepha Arthura Gobineau (1816–1882) było przekonanie, żew odległej przeszłości nastąpił podział rodzaju ludzkiego na trzy rasy: białą, żółtą
i czarną. Rasom tym przypisywał on odmienne cechy psychosomatyczne i był
zdecydowanym zwolennikiem segregacji rasowej. Jego idee podjął i rozwinął
naturalizowany w Niemczech syn angielskiego admirała oraz ulubiony autor Hitlera,
Houston Stewart Chamberlain (1855–1927). Jego książka pt. Podstawy XIX wieku
oddziaływała niezwykle silnie na ideologów ruchu nazistowskiego — Alfreda Rosenberga
i Adolfa Hitlera. Rosenberg pod jej wpływem stworzył swoje dzieło pt. Mit dwudziestego
wieku, na niej również wzorował Hitler zawarte w Mein Kampf wywody teoretyczne,
odnoszące się do kwestii rasowych. Wśród inspiracji totalitaryzmów (nazistowskiego11
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 12/42
Współczesna myśl polityczna
i faszystowskiego) wymienić należy także koncepcje społecznego darwinizmu,
przenoszące na płaszczyznę relacji między grupami społecznymi darwinowskie założenia
walki o byt. Twórcą społecznego darwinizmu był jeden z przedstawicieli
klasycznego liberalizmu — Herbert Spencer (1820–1903), który jednak wyciągał z
niego wnioski całkowicie przeciwstawne totalitaryzmom. Oczywistą inspiracją był też ruchnacjonalistyczny, który w Niemczech zaczął kształtować się w czasie wojen
napoleońskich. Wśród inspiracji nazizmu i faszyzmu wymienić można tak różnorodne
koncepcję, jak filozofia Friedricha Nietzschego, G. W. F. Hegla, Vilfredo Pareto, Oswalda
Spenglera, Niccolo Machiavellego, Georgesa Sorela czy Giovanniego Gentile. Wszystko to
wskazuje, że totalitarne ideologie faszyzmu i nazizmu stanowiły twory eklektyczne,
w których fragmenty rozmaitych koncepcji łączone były z intencją stworzenia jednolitego
systemu legitymizacji władzy. To polityczne „monstrum Frankensteina” okazało się
znacznie bardziej niebezpieczne niż potwór zrodzony z najczarniejszych koszmarówbujnej wyobraźni Mary Wollstonecraft-Shelley.
12
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 13/42
Współczesna myśl polityczna
2. Katolicka nauka społeczna
Katolicka nauka społeczna stanowi wyraz stanowiska współczesnego kościoła katolickiego
w zakresie myśli społeczno-politycznej i ekonomicznej. Na tych trzech płaszczyznach
społeczna nauka kościoła odnosi się do powszechnie dziś akceptowanych pojęć
i koncepcji, takich jak demokracja, prawa człowieka, gospodarka rynkowa czy państwo
prawa. Intencją refleksji podejmowanej przez katolicką naukę społeczną jest
poszukiwanie rozwiązań pośrednich między dwoma radykalizmami: wolnorynkowym
i komunistycznym. „Trzecia droga”, wskazywana przez katolicka naukę społeczną,
uwzględniać ma postulaty socjalne, przy zachowaniu zasadniczo wolnorynkowych
i demokratycznych struktur. Pryzmatem, przez który jej przedstawiciele patrzą na
społeczno-polityczną rzeczywistość jest dziś neotomizm i personalizm.
2.1. Neotomizm i personalizm
Neotomizm stanowi zmodyfikowaną i uwspółcześnioną wersję filozofii świętego Tomasza
z Akwinu, na której katolicka nauka społeczna opiera się od wieku dziewiętnastego.
Personalizm chrześcijański to natomiast filozofia głosząca najwyższą wartość osoby
ludzkiej, stworzona przez Jacquesa Maritaina (1882–1973) i Emmanuela Mouniera(1905-1950). Na tych dwóch filarach opierają się podstawowe źródła katolickiej nauki
społecznej, którymi są papieskie encykliki. Za właściwego twórcę tego nurtu myśli
politycznej uważa się papieża Leona XIII (1810–1903), a pierwszym dokumentem
formułującym jej założenia była wydana w 1891 roku encyklika pt. Rerum Novarum.
Doktryna Leona XIII była głównie wyrazem chęci uwspółcześnienia społeczno-
politycznego stanowiska kościoła katolickiego. Wobec postępującej laicyzacji życia
społecznego poprzednik Leona XIII, papież Pius IX (1792–1878) przyjmował kurs
zdecydowanie krytyczny. W wydanej przez niego w 1864 encyklice Quanta cura i dołączonym do niej Syllabusie potępiał on komunizm, socjalizm, masonerię i zasadę
rozdziału kościoła od państwa. Leon XIII postanowił odejść od tego konserwatywnego
stanowiska. Odejście nie oznaczało oczywiście akceptacji wymienionych zjawisk, lecz
raczej próbę przedstawienia dla nich alternatywy. Po śmierci Leona XIII jego dzieło
podjął papież Pius XI (1857–1939), który w wydanej w czterdziestolecie Rerum Novarum
encyklice pt. Quadragessimo Anno sformułował fundamentalną zasadę subsydiarności.
Kolejna istotna dla tej doktryny postać to papież Jan XXIII (1881–1963) i jego encykliki
Mater et Magistra oraz Pacem in Terris. Za pontyfikatu następcy Jana XXIII, Pawła VI
13
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 14/42
Współczesna myśl polityczna
miał miejsce Drugi Sobór Watykański (1963–1965), którego efektem była konstytucja
soborowa pt. Gaudium et Spes. Wraz z encykliką Pawła VI Populorum progressio,
dokumenty te stały się ważnym źródłem społecznej nauki kościoła. Pozostając w duchu
filozofii neotomistycznej, uczyniły one personalizm drugim filarem katolickiego nauczania
społecznego. Ich dopełnieniem i wyrazem istotnego rozwoju są encykliki Jana Pawła IILaborem excercens, Solicitudo rei socialis oraz Centesimus annus.
W katolickiej nauce społecznej neotomistyczna idea troski o dobro wspólne łączy się
z personalistycznym założeniem o konieczności uznawania człowieka za istotę obdarzoną
podmiotowością i osobową godnością. Człowiek jest zatem istotą moralną i nigdy nie
powinien być traktowany przedmiotowo. Jego celem jest moralne doskonalenie, stałe
dążenie do ideału. Na tym właśnie polega ludzka wolność. Jest to koncepcja wolności
pozytywnej, charakterystyczna dla etyki samodoskonalenia. Człowiek ma w swoim życiu
cel, a jego realizacja stanowi właściwy wyraz jego wolności. Dobrem najwyższym
człowieka jest oczywiście zbawienie, żyjąc jednak w świecie społecznym posiada on
również cele doczesne. Zgodny z ideą dobra sposób osiągania tych doczesnych celów
stanowi jednocześnie krok na drodze do zbawienia. Dlatego właśnie podstawową zasadą,
jaka powinna obowiązywać w relacjach międzyludzkich jest zasada miłowania bliźniego.
W swoim działaniu człowiek zawsze powinien się jej trzymać, pozwoli mu to bowiem na
traktowanie innych podmiotowo, a we wzajemnych relacjach społecznych, opierających
się na tej zasadzie, także na to, aby samemu być traktowanym w ten sposób. Idealudzkiej podmiotowości i godności wiąże się z przekonaniem, że człowiek jest istotą,
która została przez Boga obdarzona określonymi prawami i obowiązkami. Są to jego
naturalne, przyrodzone i niezbywalne prawa. Należy do nich m.in. prawo do życia, do
zrzeszania się i prawo do pracy. Szczególnie wiele miejsca społeczna nauka kościoła
poświęca zagadnieniu pracy ludzkiej. Jest ona postrzegana jako powołanie człowieka i
każdy powinien móc ją wykonywać. Z prawem do pracy wiąże się nierozerwalnie prawo
do godziwej płacy, która będzie też tzw. płacą rodzinną, czyli taką, która pozwoli ojcu
utrzymać całą rodzinę na godnym poziomie.
2.2. Solidaryzm społeczny i zasada subsydiarności
Katolicka nauka społeczna posiada więc swoiście konserwatywny charakter. Przejawia się
on jednakże nie tylko w odniesieniu do pracy ludzkiej, lecz przede wszystkim
w reprezentowanej przez tę naukę koncepcji społeczeństwa. Społeczeństwo jest tu
bowiem postrzegane jako organiczna całość stworzona przez Boga w określonym
14
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 15/42
Współczesna myśl polityczna
kształcie. W związku z tym rewolucyjne przemiany, zmierzające do wyeliminowania
naturalnych różnic w społecznym statusie członków tego społeczeństwa, są tożsame
z godzeniem w odwieczny boski porządek. Katolicka nauka społeczna akceptuje
społeczne nierówności, opierając je jednak na postulacie chrześcijańskiej miłości
bliźniego. Oznacza on, że ci, którzy posiadają więcej są — przez sam fakt posiadania —zobowiązani do wspomagania biednych. Własność dla chrześcijanina powinna bowiem
przede wszystkim rodzić poczucie obowiązku wobec słabszego bliźniego. Jeśli
społeczeństwo jest organiczną całością, to troska o dobro wspólne zakłada wprawdzie
zachowanie status quo
— nierówności społecznych — ale z drugiej strony nakazuje też wspomaganie słabszych
części społecznego organizmu przez silniejsze. Są to postulaty społecznego solidaryzmu,
godzące głównie w marksowską i marksistowską teorię walki klas. W myśl społecznego
solidaryzmu klasy nie walczą, lecz współpracują dla dobra całości. Społeczeństwo opierasię na zasadzie sprawiedliwości społecznej, która w myśl społecznej nauki kościoła
tożsama jest z postulatem takiego ukształtowania społecznych nierówności, aby były one
możliwie najmniej dokuczliwe dla najuboższych. Nie są to zatem socjalistyczne postulaty
wyrównywania nierówności społecznych, lecz wyraz zasady miłości, która powinna
obowiązywać w relacjach między członkami społeczeństwa.
Od założeń socjalistycznych oddala katolicką naukę społeczną również przyjęcie zasady
pomocniczości w relacjach między jednostką a składającymi się na społeczeństwowspólnotami oraz między tymi wspólnotami a państwem. Istotą tej zasady jest
nieingerencja w działalność jednostki lub wspólnoty dopóty, dopóki radzą one sobie
z wyznaczonymi zadaniami we własnym zakresie. Innymi słowy, zasada ta oznacza, że
to, co jednostka może zdziałać własnymi siłami i za pomocą własnej inicjatywy, nie może
być przejmowane przez wspólnotę. Ta ostatnia powinna służyć jednostce pomocą. Nie
powinna natomiast załatwiać za nią spraw, które należą do sfery jej osobistej
działalności, gdyż w ten sposób przyzwyczaja się jednostkę do bierności i stałego
oczekiwania na pomoc z zewnątrz. Ideałem katolickiej nauki społecznej jest natomiastczłowiek aktywny zawodowo i obdarzony inwencją. Zasada ta zastosowana na poziomie
relacji między państwem a społeczeństwem oznacza bowiem, że państwo powinno
spełniać w stosunku do społeczeństwa jedynie funkcję pomocniczą.
Samo państwo nie jest w nauce społecznej kościoła precyzyjnie zdefiniowane; brak tu
również jednoznacznych propozycji w odniesieniu do ustroju społecznego. Chrześcijańska
demokracja, forma rządów preferowana przez przedstawicieli katolickiej nauki społecznej
nie jest bowiem doprecyzowana. Poza założeniem, że będzie ona oparta na społecznym
15
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 16/42
Współczesna myśl polityczna
solidaryzmie łączonym z podziałem władz i powszechnym udziałem społeczeństwa, brak
tu dokładniejszych ustaleń. Założeniem jest pochodzenie władzy państwowej od Boga.
Władza ta jest zjawiskiem naturalnym w tym sensie, że ludzkie społeczeństwo nie może
bez niej prawidłowo funkcjonować. Jednocześnie jednak władza, która wykonywana jest
przez ludzi może być zła i wówczas obywatele mają prawo odmówić jej posłuszeństwa.Nie chodzi tu jednakże np. o gospodarczą nieefektywność władzy, lecz o działania
sprzeczne z chrześcijańskim porządkiem moralnym. W takich sytuacjach kościół katolicki
— mimo pełnej akceptacji dla zasady rozdziału kościoła od państwa — przyznaje sobie
prawo do kwestionowania jego działań. Kwestionowanie to nie jest uzurpowaniem sobie
prawa do ingerowania w politykę, lecz przysługującą każdemu człowiekowi wolnością
potępiania działań zbrodniczych czy niemoralnych.
16
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 17/42
Współczesna myśl polityczna
3. Przegląd dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych
Mimo niepowodzeń w pierwszej połowie wieku dwudziestego liberalizm również dzisiaj
pozostaje najprężniej rozwijającym się nurtem myśli politycznej. Świadczy o tym
chociażby rozpiętość stanowisk określanych mianem liberalnych. Okresem zdecydowanie
najsłabszej pozycji liberalizmu w wieku dwudziestym było niewątpliwie dwudziestolecie
międzywojenne. Był on wówczas atakowany nie tylko przez społecznych radykałów
— socjalistów i faszystów — lecz także przez umiarkowaną katolicką naukę społeczną.
Generalnym zarzutem formułowanym wówczas wobec liberalizmu była nieefektywność
jego założeń ekonomicznych w procesie zapewniania społecznego dobrobytu. Kryzysy
nękające Europę i Amerykę od początków wieku, w szczególności wielki kryzys lat
trzydziestych, wydawały się ostatecznie obalać główne założenie klasycznie liberalnej
ekonomii, mówiące o tym, że niekontrolowany wolny rynek przyczynia się do wzrostu
dobrobytu społeczeństwa. W obliczu ekonomicznych faktów zwolennicy liberalizmu
rewidowali swoje stanowiska.
3.1. John Dewey, John Maynard Keynes, Hans Kelsen - liberalizm lewicowy
Efektem tej rewizji był lewicowy liberalizm reprezentowany przez takich myślicieli, jak
John Dewey (1859–1952), John Maynard Keynes (1883-1946) i Hans Kelsen(1881-1973). Ponieważ ataki na liberalizm miały miejsce głównie na płaszczyźnie
ekonomicznej, koncepcje lewicowego liberalizmu były przede wszystkim doktrynami
ekonomicznymi. Zakładały one odejście od klasycznej zasady państwa-stróża na
rzecz interwencjonizmu państwowego. W najbardziej charakterystycznej dla tego
nurtu koncepcji brytyjskiego ekonomisty Keynesa interwencja w stosunki rynkowe
sprowadzała się głównie do manipulowania budżetem państwa i inwestycjami
gospodarczymi. Państwo miało sterować gospodarką tak, aby stale utrzymywać
ją na stabilnym poziomie. Wspomagać miało wzrost gospodarczy w okresieosłabionej koniunktury, aby po jego odpowiednim podwyższeniu wyhamować
go przez dynamizację zatrudnienia. Metoda ta gwarantowała jednocześnie
zadowalający poziom zysków i odpowiednio wysoki pułap zatrudnienia. O stałej
równowadze budżetowej nie mogło tu wprawdzie być mowy, lecz za to zachowana była
równowaga w dłuższym okresie.
Koncepcje ekonomiczne lewicowego liberalizmu wykorzystywane były przede wszystkim
po drugiej wojnie światowej w celu odbudowy niektórych państw Europy Zachodniej ze
17
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 18/42
Współczesna myśl polityczna
zniszczeń wojennych. Na tych koncepcjach wzorowała się np. niemiecka koncepcja
społecznej gospodarki rynkowej, stworzona przez Ludwiga Erhardta, a także
socjaldemokracja.
3.2. Karl Raimund Popper, Isaiah Berlin - liberalizm przeciwko totalitaryzmowi
Refleksja liberalna pierwszych lat powojennych nie ograniczała się jednak wyłącznie do
płaszczyzny ekonomicznej. Tacy myśliciele, jak Karl Raimund Popper (1902–1995) czy
Isaiah Berlin (1909–1997) skupiali się na poszukiwaniu ideowych korzeni
dwudziestowiecznych totalitaryzmów oraz wskazywali rozwiązania, które ich zdaniem
zapobiegać miały powstawaniu w przyszłości podobnie zbrodniczych systemów
politycznych.
W napisanej w 1942 r pracy Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie i w wydanej później
- w 1957 r. - książce pt. Nędza historycyzmu źródłem wszelkich totalitaryzmów
czyni Popper historycyzm. Historycyzm oznacza specyficzną kategorię politycznego
myślenia, opartą na przekonaniu o celowości historii. Dla zwolenników historycyzmu,
wśród których wymienia Popper m.in. Platona, Hegla, Marksa i twórców
wszelkich utopii społecznych, celem dziejów jest osiągnięcie przez ludzkość
stanu ostatecznej szczęśliwości. Taka optymistyczna utopia — sama w sobie
niegroźna — kryje jednakże pewne istotne zagrożenie. Otóż, przesuwając realizacjęutopii w nieokreśloną przyszłość jej propagatorzy zakładają najczęściej, że jej
osiągnięcie wiązać się musi z określonymi przekształceniami istniejącego
społeczeństwa. Przekształcenia te z jednej strony stanowią wprawdzie element
naturalnego procesu dziejowego, z drugiej natomiast zawsze wymagają ścisłego
podporządkowania życia teraźniejszych pokoleń dążeniu do osiągnięcia przyszłego
szczęścia. Popper udowadnia, że w każdą utopię wkalkulowana jest
makiaweliczna zasada „cel uświęca środki”. W myśl tej zasady, konieczność
realizacji szczytnego celu musi pociągać za sobą społeczne koszty i ofiary. Wniemieckim nazizmie taką utopią jest według Poppera wizja tysiącletniej Rzeszy,
w marksizmie-leninizmie natomiast przekonanie, że rewolucja społeczna
doprowadzić musi do bezpaństwowego stanu powszechnej równości. Utopia jest
zatem niegroźna dopóty, dopóki nie trafi na podatny grunt. W powiązaniu ze społeczno-
gospodarczym kryzysem oraz siłami gotowymi ją wykorzystać dla zdobycia władzy, może
się ona przekształcić w niebezpieczną ideologię, służącą legitymizacji autorytarnej i
absolutnej władzy oraz uzasadnianiu eksterminacji całych grup społecznych. W
propagandzie ideologów niemieckiej Rzeszy przeszkodą w realizacji wizji tysiącletniej
Rzeszy byli „podludzie”, do których zaliczano jak wiadomo Żydów i Słowian, w Związku18
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 19/42
Współczesna myśl polityczna
Radzieckim natomiast osiągnięcie etapu komunizmu wymagało powstania bezklasowego
— proletariackiego — społeczeństwa. Wszyscy, którzy do proletariatu nie należeli, byli
wrogami, których należało natychmiast wyeliminować.
Przekonanie o istnieniu obiektywnych prawideł rozwoju historycznego posiadałow totalitaryzmach walor usprawiedliwiający wszelkie zbrodnie i eliminujący indywidualną
odpowiedzialność za nie. Postępowanie zgodne z duchem historii jest tu bowiem
przedstawiane jako konieczność. Ten, kto postępuje wbrew obiektywnym regułom
dziejowego postępu skończyć musi na „śmietniku historii”. Przeciwstawianie się im jest
jak walka z siłą ciążenia, nie tylko nie przynosi rezultatu, lecz również jest bezsensowne.
Jeśli takie postępowanie stanowi historyczną konieczność, to znaczy, że jest całkowicie
zdeterminowane. Determinizm natomiast wyklucza wolność podejmowania decyzji
i odpowiedzialność za nie. Obiektywne prawa historyczne służą więctotalitaryzmom do usprawiedliwiania najgorszych zbrodni.
Dla Poppera panaceum, które pozwoli w przyszłości zapobiegać podobnym aberracjom,
stanowi oparcie społeczeństwa na zasadach wolności i wiążącej się z nią
indywidualnej odpowiedzialności każdego człowieka za własne postępowanie.
Społeczeństwo takie określa on mianem społeczeństwa otwartego. Wartością jest w
nim pluralizm poglądów
i kultura niezależnego myślenia. Jest ono otwarte w tym sensie, że jako całośćakceptuje rozmaite światopoglądy i stara się włączyć je w publiczny dyskurs. W
publicznym dyskursie biorą udział wszystkie koncepcje i poglądy, nawet takie, które się
wzajemnie wykluczają. Istotą społeczeństwa otwartego jest bowiem sceptyczny dystans,
z jakim przygląda się ono tym wszystkim koncepcjom, których istotą jest roszczenie do
posiadania monopolu na głoszenie wyłącznej, uniwersalnej prawdy. Dla Poppera
pierwowzorem takiego społeczeństwa otwartego jest demokracja ateńska. Współcześnie
zaś jego cechy dostrzega on w społeczeństwie funkcjonującym w ramach liberalnej
demokracji.
Zwolennikiem pluralizmu jest też jeden z najwybitniejszych dwudziestowiecznych
historyków idei — Isaiah Berlin. W swoim eseju pt. Dwie koncepcje wolności
przedstawia on przewijającą się w historii idei koncepcję dwóch wolności:
negatywnej i pozytywnej. Wolność negatywna oznacza dla niego wolność od
przymusu i ingerencji w egzystencję jednostki. „Bycie wolnym oznacza w tym
sensie, że nikt nie wtrąca się w moje sprawy. Im większy jest obszar tego nie
wtrącania się, tym większa jest moja wolność” (Berlin, 1994: 184). Wolność
pozytywna natomiast to zasadniczo wolność do realizacji własnych celów. Jeśli19
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 20/42
Współczesna myśl polityczna
na płaszczyźnie indywidualnej wolność negatywna i pozytywna zazwyczaj istotnie się
uzupełniają, to już na płaszczyźnie społecznej, zdaniem Berlina, te dwie wolności są sobie
w pewien sposób wrogie.
W przekonaniu tego autora, realizowanie przez państwo modelu wolności pozytywnejmoże, choć oczywiście nie musi, prowadzić do zniewolenia społeczeństwa w imię
stawianych przed nim, ponadjednostkowych celów.
Przyjąwszy taki punkt widzenia — pisze Berlin — mogę się nie liczyć
z rzeczywistymi pragnieniami ludzi i społeczeństw; mogę ich torturować, uciskać,
znęcać się nad nimi w imię i dla dobra ich „prawdziwych” jaźni, gdyż ani przez
chwilę nie wątpię, że niezależnie od tego, co jest prawdziwym celem człowieka
(szczęście, wykonywanie obowiązków, mądrość, sprawiedliwe społeczeństwo,
samorealizacja) jest to tożsame z jego wolnością — wolnym wyborem dokonanym
przez jego „prawdziwą”, choć często utajoną i niemą jaźń.
Berlin, 1994: 194
Wolność pozytywną wiąże Berlin z koncepcjami kolektywistycznymi, wolność
negatywną natomiast z indywidualizmem. Wśród koncepcji pierwszego typu
wymienia on przede wszystkim koncepcję Rousseau i Marksa, koncepcje drugiego typu to
przede wszystkim doktryny należące do nurtu liberalizmu. Doskonałą ilustracją realizacji
idei wolności pozytywnej jest dla niego właśnie porewolucyjna dyktatura jakobinów ispołeczno-polityczna rzeczywistość Związku Radzieckiego. W obu tych sytuacjach jako
„prawdziwą” wolność postrzega się dążenie do realizacji określonego projektu, który
stanowi „prawdziwy” cel ludzkości. W imię realizacji tego celu, zarówno francuski
obywatel, jak
i człowiek radziecki był torturowany i gnębiony. Paradoksalnie więc czyniono to wszystko
dla jego własnego, „prawdziwego” dobra.
Berlin przeciwstawia temu ideał społeczeństwa, które opiera się na wizjiindywidualnej wolności. Wolność negatywna powinna być zasadą w relacjach między
jednostką
a społeczeństwem i państwem. Tylko jednostka niezdeterminowana zewnętrznym
przymusem zdolna jest do podejmowania odpowiedzialności za to, co czyni. Tylko
w warunkach pluralizmu wartości, tj. w sytuacji, w której jednostka może stykać się
z rozmaitością odmiennych punktów widzenia, traktowanych wstępnie jako
równouprawnione, mówić można o moralnym wyborze. Tylko wówczas wybrane
postępowanie można w ogóle oceniać w kategoriach dobra i zła.
20
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 21/42
Współczesna myśl polityczna
Zarówno doktryna Poppera, jak i koncepcja Berlina całkowicie abstrahowały od kwestii
ekonomicznych. Powojenna reakcja na faszyzm i komunizm przebiegała jednak również
na płaszczyźnie ekonomicznej. Doktryny przedstawicieli neoliberalizmu,
nazywanego też liberalizmem wolnorynkowym, kierowały się przede wszystkimprzeciwko ekonomicznym systemom opartym na centralnym planowaniu.
Neoliberalizm, koncepcja stworzona przez Ludwika von Missesa (1881–1973)
rozwijana była przez Friedricha Augusta von Hayeka (1899–1992), później zaś
przez Miltona Friedmana (ur. 1912). Neoliberałowie nawiązywali do
klasycznego liberalizmu (stąd przedrostek neo-), twierdząc, że wolny rynek i
wolność ekonomiczna, której jest on siedliskiem, gwarantuje nie tylko
maksymalizację efektów ekonomicznych, lecz stanowi też warunek wolnego
społeczeństwa. Główną ideą ekonomii wolnorynkowej jest bowiem założenie, żegospodarka sama się najlepiej reguluje, a ingerencje w postaci prób centralnego
planowania mogą ten samoregulujący się system jedynie uszkodzić. Dzieje się tak
dlatego, że nikt nie posiada wiedzy zdolnej przewidzieć wszystkie konsekwencje takich
ingerencji, co zdaniem neoliberałów znajduje potwierdzenie w doświadczeniu. Państwa,
które stosują system najbardziej zbliżony do wolnorynkowego, notują
największy wzrost ekonomiczny. Ten ekonomiczny schemat neoliberałowie przenoszą
na grunt społeczeństwa. Podobnie jak rynek, społeczeństwo funkcjonuje najlepiej,
gdy jednostkom, które się na nie składają zagwarantuje się możliwie szerokizakres wolności indywidualnej. Rozwój społeczeństwa jest samoistnym i
samosterownym procesem, którego tajniki są jeszcze bardziej nieprzenikalne dla
filozoficznej refleksji, niż prawa rynku. Dlatego najsensowniej jest pozostawić
społeczeństwo własnemu losowi, ingerując w nie tylko wówczas, gdy jednostki,
które się na nie składają naruszają wolność innych jednostek. Państwo ingeruje
wówczas, gdy popełnione zostaje przestępstwo. Może ono jednak ingerować, opierając
się tylko na powszechnie znanych prawych, które precyzyjnie wyznaczają zarówno
granice wolności obywateli, jak i granice ingerencji państwa. Państwo powinno byćpaństwem prawa, działającym tylko na jego podstawie
i w wyznaczonych przez nie granicach.
3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwości
21
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 22/42
Współczesna myśl polityczna
Refleksja społeczno-ekonomiczna liberalizmu powojennego przygotowała grunt do
powstania dwóch najwybitniejszych doktryn liberalnych dwudziestego stulecia: koncepcji
Johna Rawlsa (1921–2002) i doktryny Roberta Nozicka (1938–2002). Obie doktryny
opierają się na oryginalnym zastosowaniu kontraktualizmu. Koncepcja Rawlsa czerpie
przy tym zarówno z myśli politycznej Johna Locke’a, jak i z oświeceniowej filozofiiImmanuela Kanta. Rawls stosuje kontraktualizm dla wyłonienie bezstronnych,
tj. sprawiedliwych reguł, które powinny rządzić życiem społeczno-politycznym.
Nozick wzoruje się przede wszystkim na Locke’u i oświeceniowych ekonomistach
szkockich, tworząc niezwykle sugestywną wizję genezy państwa, opartej na
działaniu „niewidzialnej ręki rynku”. Polemizuje przy tym z Rawlsem zarówno jeśli
chodzi o proponowane przez niego procedury służące wyłanianiu reguł sprawiedliwości,
jak i ich treść.
Punktem wyjścia koncepcji Rawlsa, zawartej w jego fundamentalnym dziele pt. Teoria
sprawiedliwości jest hipoteza tzw. sytuacji wyjściowej. Jest ona odpowiednikiem stanu
natury z koncepcji kontraktualistycznych, a jej celem jest ustalenie, jakie zasady
społeczne i polityczne jednostki wybrałyby w sytuacji, która wyklucza kierowanie się
wyłącznie ich własnym interesem. Sytuacja wyjściowa jest sytuacją równej wolności
i bezstronności. Rawls zastanawia się, jak zagwarantować bezstronność takiego wyboru
w warunkach sytuacji pierwotnej. Należy sobie wyobrazić, że wybierający, umieszczony
w hipotetycznej sytuacji pierwotnej, nie zna swojej przyszłej pozycji w społeczeństwie,znając jednakże podstawowe prawa władające tym społeczeństwem. Tylko wybór
dokonany w takich warunkach może być wyborem bezstronnym, wyborem zasad, które
każdy potencjalny członek społeczeństwa skłonny będzie zaakceptować. Założenie takie
określa on mianem zasłony niewiedzy.
Zza tej zasłony wyłaniają się według Rawlsa dwie reguły sprawiedliwości:
Pierwsza: każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej
wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych. Druga:
nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, by (a) można się było
rozsądnie spodziewać, że będzie to z korzyścią dla każdego, i (b) wiązały się
z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich otwartymi.
Rawls, 1994: 87
Sprawiedliwość oparta na tych zasadach gwarantuje więc nie tylko wolność indywidualną.
Nakazuje również rządowi, jako instytucji powołanej do realizowania tych dwóch reguł,
taki rozdział podstawowych praw i obowiązków oraz społecznych i ekonomicznych
22
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 23/42
Współczesna myśl polityczna
korzyści, aby było to zgodne z interesem wszystkich członków społeczeństwa. Zgodnie
z nimi:
wszelkie społeczne wartości — wolność i możliwości, dochód i bogactwo oraz
podstawy szacunku dla samego siebie — mają być równo rozdzielone, chyba żenierówna dystrybucja jakiejkolwiek (czy też wszystkich) spośród tych wartości jest
korzystna dla każdego.
Rawls, 1994: 89
Taka wizja sprawiedliwości nie eliminuje społecznych nierówności pod warunkiem, że ich
istnienie jest korzystne dla wszystkich. Inaczej mówiąc, niesprawiedliwością będą tu tylko
te nierówności, które nie są korzystne dla wszystkich. Odnosząc to do dystrybucji
dochodu, otrzymujemy zasadę, według której ci, którzy są w społeczeństwie sytuowani
lepiej, zgodzą się na taką nierówność w podziale dóbr, która część wypracowanych przez
nich dochodów przekazywała będzie tym, którzy są biedniejsi. Taka redystrybucja leży
w ich dobrze pojętym interesie. Zdaniem Rawlsa zgodzi się na nią każdy, kto nie zna
swojego materialnego statusu w społeczeństwie. Za zasłoną niewiedzy musi on bowiem
brać pod uwagę sytuację, w której to on jest tym potrzebującym pomocy. Zasłona
niewiedzy pozwala więc wyłonić zasady społecznie sprawiedliwe, tj. sprawiedliwe
z perspektywy całego społeczeństwa.
3.4. Libertariańska koncepcja Roberta Nozicka
Z taką wizją sprawiedliwych reguł polemizuje Robert Nozick w swojej pracy pt. Anarchia,
państwo, utopia. Przedstawiając tę kwestię w największym uproszczeniu można
powiedzieć, że Nozick neguje każdą wizję sprawiedliwości, zakładają istnienie
uniwersalnego wzorca wyznaczającego reguły podziału dóbr.
Pomysł głoszący — pisze Nozick — że jest jedna najlepsza złożona odpowiedź na
wszystkie te pytania, jedno społeczeństwo najlepsze dla każdego do życia, wydajemi się pomysłem niewiarygodnym.
Nozick, 1999: 363
Jego koncepcja sprawiedliwości zakłada bowiem akceptację historycznych sposobów
nabycia dóbr, pod warunkiem, że tytuły tego nabycia są legalne. Innymi słowy, każdy
sposób nabywania dobra, jeśli nie jest sprzeczny z prawem, tzn. nie narusza praw innych
ludzi, jest według niego sprawiedliwy. Koncepcja ta jest konsekwencją jego wizji państwa
minimalnego. Nozick bowiem zastanawia się przede wszystkim nad tym, jaki jest
23
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 24/42
Współczesna myśl polityczna
moralnie uzasadniony zakres działalności państwa. Ponieważ dochodzi do wniosku, że
zakres ten sprowadza się do zapewniania bezpieczeństwa obywatelom, to nie dopuszcza
w ogóle żadnej dystrybucyjnej działalności państwa. Jeśli natomiast dystrybucja dóbr
dokonuje się samoistnie w toku swobodnej praktyki społecznej, to legalny oraz moralnie
uzasadniony jest każdy sposób nabycia, który nie wymaga ingerencji państwa. Koncepcjętę określa on mianem legalistycznej.
Legalistyczna teoria sprawiedliwości stanowi więc według Nozicka konsekwencję przyjęcia
przez niego koncepcji państwa minimalnego. Państwo to przedstawia on jako wyłaniające
się ze społeczeństwa na zasadzie „niewidzialnej ręki”. Podobnie jak Locke czy Hobbes,
Nozick wychodzi od hipotezy stanu natury, który jest dla niego przede wszystkim
sytuacją samonakręcającej się spirali zemsty, która wynika z naruszenia praw jednego
człowieka przez drugiego. Niedogodności tej sytuacji powodują, że znajdujący się w niejludzie stowarzyszają się, aby wspólnie bronić się przed atakami. Jest to pierwszy etap
procesu wyłaniania się państwa. Jednakże wspólna obrona jest ciężarem, któremu
niektórzy z członków takiego stowarzyszenia nie są w stanie podołać. Czy to ze względu
na cielesną słabość, czy też na brak czasu, powierzają oni ochronę własnych osób
i majątków profesjonalnym podmiotom, odpowiednikom agencji ochroniarskich. Podmiot
ten uzyskuje prawo stosowania przymusu wobec tych, którzy godzą w wolność innych.
Jest to drugi etap tego procesu. Na etapie trzecim prawa ekonomiczne, które rządzą
społeczeństwem powodują, że spośród wielu takich agencji pozostaje na rynku jedna,która posiada monopol na uprawnione stosowanie przemocy. Nie posiada ona jednakże
terytorium, które jest podstawowym atrybutem państwa. Jest to już według Nozicka
tzw. państwo ultraminimalne. Etap czwarty to nabycie terytorium. W ten sposób
powstaje państwo, które posiada monopol na stosowanie przymusu. Może go jednak
legalnie używać wyłącznie w celu zagwarantowania swoim obywatelom bezpieczeństwa.
W myśl tej koncepcji wszelka działalność wybiegająca ponad tę podstawową formułę
aktywności jest zatem moralnie nieuzasadniona i jako taka — nielegalna. Patrząc z tej
perspektywy na państwo współcześnie istniejące musielibyśmy uznać za nielegalne nietylko państwowe urządzenia socjalne, lecz także powszechne szkolnictwo, państwową
służbę zdrowia oraz szereg innych funkcji, które ono dziś spełnia.
Projektując swoje państwo minimalne Nozick stara się zbudować fundament dla państwa,
które nie stałoby w sprzeczności z prawami jednostek. Te ostatnie pojmuje on przede
wszystkim w duchu negatywnej wolności. Oznacza to, że naturalne prawa, którymi
dysponuje każda jednostka — prawo do życia, wolności i własności — jedynie
powstrzymują innych od naruszania tych wartości. Prawo do życia nie oznacza więc
obowiązku gwarantowania środków do życia, lecz nakaz niepozbawiania życia.24
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 25/42
Współczesna myśl polityczna
Gwarantując jedynie bezpieczeństwo, państwo minimalne nie narusza tych negatywnych
praw, lecz je chroni. Każda pozytywna aktywność, np. w rodzaju gwarancji środków do
życia, jest już moralnie nieuprawniona, gdyż musi oznaczać odebranie części dochodu
innym członkom państwa, a tym samym, naruszenie ich własności.
Koncepcja Nozicka legła u podstaw libertarianizmu, radykalnej odmiany
amerykańskiego liberalizmu, którego hasłem stało się państwo minimalne. Stała
się też podstawą do zrehabilitowania anarchistycznej perspektywy patrzenia na państwo.
Perspektywa ta okazała się niezwykle przydatnym punktem wyjścia dla oceny instytucji
politycznych. Nic więc dziwnego, że niektórzy myśliciele spod znaku libertarianizmu,
m.in. Murray Rothbard czy David Friedman, traktują anarchistyczną hipotezę nie tylko
jako punkt wyjścia, lecz także jako fundament swoich anarchokapitalistycznych
koncepcji. Logika wywodów tych autorów jest następująca: jeśli uznajemy zamoralnie uzasadnione tylko państwo minimalne, to jeszcze bardziej moralnie
słuszna będzie całkowita rezygnacja
z państwa.
25
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 26/42
Współczesna myśl polityczna
4. Współczesny konserwatyzm
Współczesny konserwatyzm jest spadkobiercą i kontynuatorem tradycji zapoczątkowanej
przez Edmunda Burke’a (1729–1797) i dziewiętnastowiecznych tradycjonalistów.
Tradycja gra w nim zresztą niezwykle istotną rolę, ze względu na centralną ideę
konserwatyzmu, którą jest właśnie tradycjonalizm. Oznacza on oczywiście nie tylko
przywiązanie do koncepcji swoich poprzedników, lecz także i przede wszystkim
przekonanie o konieczności zachowania ciągłości w polityce i ostrożności
w kwestionowaniu zastanych i trwałych instytucji i praktyk politycznych
odziedziczonych po przodkach. Burke’owska metafora społeczeństwa jako ciągłości
pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych, do dziś najdoskonalej opisuje tę
podstawową cechę myśli konserwatywnej. Wynika z niej po pierwsze przekonanie o
nieskuteczności i szkodliwości wszelkich gwałtownych społecznych zmian, po
drugie sceptycyzm dla rozmaitych abstrakcyjnych projektów społeczno-
politycznych. Konserwatyści kwestionują sens rewolucji i zamachów stanu w imię
autorytetu instytucji tradycyjnych. Twierdzą, że społeczny porządek tworzy
harmonię, której naruszenie przez takie gwałtowne przewroty skutkuje chorobą
społeczeństwa. Nie oznacza to oczywiście konieczności bezdyskusyjnego zachowania
istniejącego status quo, choć posłuszeństwo autorytetowi struktur „odwiecznych”, a więc
sprawdzonych w praktyce społecznej, jest dla konserwatysty bardzo istotne. Zakłada tonatomiast stopniowe wprowadzanie reform społecznych, które jednakże muszą być
zgodne z aktualnym stanem społecznej świadomości. Stąd właśnie wynika brak
zaufania do abstrakcyjnych projektów społecznych, które bardzo często „stawiają
na głowie” cały istniejący porządek. Społeczeństwo po gwałtowniej zmianie wymaga
według nich dłuższego leczenia niż wówczas, gdy zmiany wprowadzane są stopniowo.
Dzieje się tak dlatego, że społeczeństwo stanowi dla konserwatysty żywy
organizm, a każda radykalna próba przekształcenia tego organizmu może
skutkować jego śmiercią . Konserwatywne reformy społeczne, mające na celuuzdrowienie określonych społecznych instytucji, można by porównać do kuracji lekami,
którą konserwatysta przedkłada nad wszelkie ingerencje chirurgiczne.
4.1. Michael Oakeshot - odrzucenie abstrakcji na rzecz wiedzy konkretnej
Wszystkie te główne cechy konserwatyzmu obecne są w myśli najwybitniejszego
współczesnego przedstawiciela tego nurtu — Michaela Oakeshotta. W jego koncepcji
na pierwszy plan wybija się element, który lepiej niż wszystkie inne charakteryzuje
26
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 27/42
Współczesna myśl polityczna
współczesną postawę konserwatywną (samo pojęcie postawa konserwatywna
wprowadzone zostało przez R. Scrutona, według którego konserwatyzm jest postawą,
którą da się zdefiniować, nie utożsamiając jej z programem żadnej partii — Scruton,
2002: 21 i n.). Jest nim wiara w to, że zakorzeniona w tradycji mądrość praktyczna
— wiedza konkretna, jak określa ją Oakeshott — ma niezwykłą przewagę nadmądrością „techniczną”. Wiedza ta nie stanowi bynajmniej wyniku abstrakcyjnej
spekulacji filozoficznej, lecz pozostaje ściśle związaną z doświadczeniem burke’ańskiej
ciągłości pokoleń. Praktyczna mądrość to nie wyrozumowane i uniwersalne idee tego, czy
innego filozofa, lecz raczej trudna, lub nawet niemożliwa do zwerbalizowania wiedza
konkretna, wyłaniająca się z historycznego doświadczenia. Nie oznacza to
bynajmniej prozaicznej wiary, że wystarczy „postudiować” historię, aby odpowiednio
rządzić państwem (choć niewątpliwie studia historyczne przydadzą się do tego). Oznacza
to natomiast niewiaręw możliwość skonstruowania doskonałej i uniwersalnej teorii, która pozwala na ułożenie
stosunków społeczno-politycznych w taki sposób, aby ostatecznie rozwiązać wszystkie
problemy. Według Oakeshotta, konserwatysta zakłada istotne ograniczenia
ludzkiego umysłu, które sprawiają, że w tak istotnych kwestiach, jak urządzanie
życia społecznego postanawia on zawierzyć siłom tradycji od wieków
kształtującym ludzkie społeczeństwo. Według konserwatystów na tej właśnie
praktycznej wiedzy powinna być oparta polityka.
W koncepcji Oakeshotta zawierzenie tradycji nie oznacza bynajmniej ślepego
posłuszeństwa skostniałym dogmatom. W jego przekonaniu wartość tradycji polega
właśnie na tym, że się ona zmienia. „Wszystko jest tymczasowe”; tradycja tworząca
cywilizację podobna jest do rozmowy „toczącej się pomiędzy różnymi sferami
aktywności człowieka, z których każda mówi własnym głosem lub własnym
językiem” (Oakeshott, 1962: 304). Zachodzące w jej ramach zmiany nigdy nie są
gwałtowne, rewolucyjne, lecz zawsze stopniowe i wypływające niejako z wewnętrznych
potrzeb społeczeństwa. To właśnie stanowi ich główną zaletę. Dzięki temu są bowiemzawsze odpowiednie
i dostosowane do potrzeb konkretnej społeczności, w ramach której mają miejsce.
Instytucje powstające w ten naturalny sposób są godne szacunku. Człowiek jest im
winien posłuszeństwo, gdyż ze względu na swoje naturalne pochodzenie są one
„organiczne”. Dopiero w ramach takich organicznych wspólnot jednostka ludzka
w pełni staje się człowiekiem. Jest ona bowiem naturalnie zakorzeniona w
tradycji i kulturze lokalnej.
27
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 28/42
Współczesna myśl polityczna
5. Komunitarianizm
Podobną — pod pewnymi względami — do konserwatywnej optykę relacji między
jednostką a zbiorowością przyjmują współczesne koncepcje określane zbiorczym mianem
komunitariańskich lub komunitarystycznych (communitarian, od ang. community
— ‘wspólnota’). Komunitarianie nie oferują kompletnego programu politycznego ani też
żadnego sprecyzowanego projektu państwa, zajmując się przede wszystkim badaniem
charakteru relacji społecznych. Jest to głównie ruch akademicki, którego
przedstawiciele nie angażują się raczej w polityczną działalność. Autorów
zaliczanych do tego nurtu myśli politycznej łączy spojrzenie na tradycję, kulturę i
społeczeństwo z punktu widzenia wartości wspólnotowych. Określają się oni głównie
przez opozycję do metodologicznego indywidualizmu cechującego współczesny liberalizm
Johna Rawlsa czy Roberta Nozicka. Według ich czołowego przedstawiciela Michaela
Sandela (Liberalism and the Limits of Justice 1982), człowiek jest istotą „radykalnie
osadzoną” (ang. radically situated ) we wspólnocie, a liberałowie mylą się,
postrzegając go jako autonomiczne i samowystarczalne indywiduum. Jego zdaniem
liberalizm oferuje więc fałszywy wzorzec człowieka „radykalnie wykorzenionego” (ang.
radically disembodied ). (Sandel, 1982: 21). W wydanej w 1981 r. książce pt. Dziedzictwo
cnoty Alisdair MacIntyre — jeden z czołowych myślicieli komunitariańskich — twierdzi,
że: „pojęcie wspólnoty politycznej jako wspólnego przedsięwzięcia jest obcewspółczesnemu liberalnemu i indywidualistycznemu światu” (MacIntyre, 1996: 286).
Uważa on, że społeczeństwo w projektach indywidualistów „przypomina
zbiorowisko rozbitków na niezamieszkałej wyspie: każda taka jednostka jest
obca zarówno wobec mnie, jak i wobec pozostałych” (MacIntyre, 1996: 444). Dla
Charlesa Taylora, autora obszernej analizy problematyki podmiotowości (Źródła
podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej. 1989) „siedemnastowieczna
koncepcja atomizmu politycznego, której najpełniejszym wyrazem są teorie umowy
społecznej autorstwa Grotiusa, Pufendorfa, Locke’a i innych” sprawia, że „ludzie stają siępolitycznymi atomami” (Taylor, 2001: 360–361). Indywidualizm
— twierdzi Taylor:
oznacza skupienie się na sobie, a w konsekwencji oderwanie od (a nawet
nieświadomość) szerszych kwestii czy problemów — religijnych, politycznych bądź
historycznych — wykraczających poza jednostkę. To wszystko prowadzi do
zawężenia i spłaszczenia życia.
Taylor, 1996: 19
28
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 29/42
Współczesna myśl polityczna
Komunitarianizm trudno byłoby określić jako samodzielny nurt myśli politycznej. Wyrosły
z krytyki liberalizmu, jest jednakże niezwykle charakterystycznym stanowiskiem właśnie
ze względu na swoją zażartą polemikę z tym ostatnim. Jego sednem jest bowiem
sprzeciw wobec prezentowanej przez indywidualistów wizji człowieka i społeczeństwa.
Komunitarianie, podobnie jak konserwatyści i republikanie, uważają, żeafirmacja autonomii i samodzielności decyzyjnej jednostki oznacza jej
społeczną alienację, wyrwanie z naturalnego kontekstu wspólnotowego. Za
sprawą tego wyobcowania samo społeczeństwo zaczyna być postrzegane jako
zbiorowisko bezładnie krążących atomów.
29
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 30/42
Współczesna myśl polityczna
6. Myśl polityczna współczesnej lewicy
Terminem lewica obejmuje się współcześnie tak olbrzymią liczbę rozmaitych doktryn, że
nie sposób bezdyskusyjnie orzec, jakie to cechy należy przypisać myśli lewicowej.
Jednoznaczne określenie takich cech nie jest możliwe również dlatego, że myśl polityczna
socjaldemokracji od samego początku jej istnienia stale ewoluuje. W największym
uproszczeniu przyjąć należy, że lewicowa postawa polityczna wiąże się z
egalitaryzmem
i postulatami socjalnymi. Wiele też zależy od środowiska, jakie bierze się pod uwagę
przy określaniu jakiegoś poglądu mianem lewicowego. Mówi się bowiem na przykład o
lewicy liberalnej czy anarchistycznej, a nawet konserwatywnej, odróżniając ją od
liberalnej, konserwatywnej i anarchistycznej prawicy. Oczywiście poglądy określane jako
lewicowe wewnątrz tych nurtów — jeśli spojrzeć na nie z zewnątrz — wcale lewicowe nie
są.
Pojęcie lewica, choć używane z duża swobodą, jest dziś hasłem wywoławczym
kojarzącym się jednoznacznie z doktrynami marksistowskimi i socjalistycznymi. Te dziś
najbardziej znane to przede wszystkim myśl polityczna powojennego komunizmu
europejskiego — tzw. eurokomunizm — czyli zachodnioeuropejskie modyfikacje
marksizmu w postaci teorii krytycznej, stworzonej przez przedstawicieli szkołyfrankfurckiej, antyhumanistycznej interpretacji marksizmu Louisa Althussera
oraz
tzw. marksizmu analitycznego. Bardzo istotne są dla myśli lewicowej również
koncepcje Antonio Gramsciego, Georga Lukacsa, Karla Korscha, Luciena Goldmana czy
Ernsta Blocha. Jednakże koncepcją, która w dzisiejszej Europie oddziałuje niewątpliwie
najsilniej jest socjaldemokracja.
Choć ojcem współczesnej socjaldemokracji jest Eduard Bernstein (1850–1932), pozostajeona doktryną czerpiącą ze wszystkich wymienionych wyżej źródeł. Podstawową intencją
socjaldemokracji, już od wieku dziewiętnastego, było ustanowienie „trzeciej
drogi” między socjalizmem a kapitalizmem. Trzecia droga oznaczać miała
odejście od drapieżnego kapitalizmu i jednocześnie odrzucenie radykalizmu
postulatów społecznych formułowanych przez komunistów. W przeciwieństwie od
nazistowskiej i faszystowskiej „trzeciej drogi” nie odwoływała się ona do postulatów
nacjonalistycznych, lecz proponowała głównie rozwiązania ekonomiczne, postulujące
30
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 31/42
Współczesna myśl polityczna
ograniczenie przez państwo swobód rynkowych przy zachowaniu
kapitalistycznego modelu gospodarki.
Katalog wszystkich cech klasycznej socjaldemokracji przedstawia czołowy ideolog
brytyjskiej partii pracy, Anthony Giddens w książce pt. Poza lewicą i prawicą. Są toprzede wszystkim:
silne zaangażowanie państwa w życie społeczne i gospodarcze, supremacja państwa
nad społeczeństwem obywatelskim, kolektywizm, Keynesowskie regulowanie popytu
oraz korporatyzm, ograniczona rola rynku: gospodarka mieszana lub społeczna,
pełne zatrudnienie, silny egalitaryzm, powszechne państwo socjalne, opiekujące się
obywatelami „od kolebki aż po grób”, linearna modernizacja, niska świadomość
ekologiczna, internacjonalizm, przynależność do świata dwubiegunowego.
Giddens, 1999: 15
Ten podstawowy kanon ulega stałym modyfikacjom od początków XIX wieku. Modyfikacje
te polegają głównie na stopniowym wyzbywaniu się kolejnych jego elementów. Do dzisiaj
do podstawowych postulatów socjaldemokracji należą na pewno postulaty:
państwowego interwencjonizmu w gospodarkę i sprawiedliwości społecznej,
choć nieco inaczej pojmuje się obecnie znaczenie tych terminów. Natomiast
postulat uspołecznienia środków produkcji bezpowrotnie — jak się wydaje — zniknął z
tego kanonu. Warto więc przyjrzeć się ewolucji myśli socjaldemokratycznej po drugiejwojnie światowej.
W okresie powojennym myśl polityczną socjaldemokracji charakteryzowały postulaty
wdrożenia określonych socjalistycznych przekształceń na gruncie systemu
kapitalistycznego. Przez socjalizm rozumiano przede wszystkim pewne polityczne, godne
ochrony wartości, które miały być realizowane przez państwo. Wartości te to społeczna
równość, społeczna sprawiedliwość oraz państwo dobrobytu. Społeczna równość
oznacza konieczność równego traktowania wszystkich obywateli. Społecznasprawiedliwość rozumiana jest jako konieczność uwzględniania w dystrybucji dobra
narodowego interesów grup ludności społecznie upośledzonej. Państwo dobrobytu
natomiast, to państwo, które tę społeczną równość i społeczną sprawiedliwość wciela w
życie, troszcząc się o warunki życia swoich obywateli. Po wojnie postulaty państwa
dobrobytu wiązały się z postulatami uspołecznienia środków produkc ji.
Uspołecznienie nie miało jednak wykluczać istnienia między nimi wolnorynkowej
konkurencji, która miała wpływać na poprawę ich efektywności gospodarczej.
Socjaldemokracja wiązała te hasła socjalistyczne z założeniami politycznej demokracji.
31
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 32/42
Współczesna myśl polityczna
Idee demokracji miały też zostać rozszerzone na stosunki ekonomiczne, społeczne i
międzynarodowe. Ugrupowania polityczne określające się jako socjaldemokratyczne,
socjalistyczne lub partie pracy podpisały się wówczas pod podjętą na frankfurckim
kongresie Międzynarodówki Socjalistycznej z roku 1951 uchwałą formułującą te zasady.
6.1. Socjaldemokratyczna idea "trzeciej drogi"
Dalsza ewolucja doktryny socjaldemokracji dokonywała się w latach sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych. Zrezygnowano wówczas m.in. z postulatu uspołecznienia
środków produkcji, zastępując go postulatem pełnego zatrudnienia i
współdziałania państwa, pracodawców i pracowników w organizowaniu procesu
produkcji. Lata osiemdziesiąte przyniosły dalszą ewolucję, wyrażającą się w rezygnacji zpostulatu pełnego zatrudnienia i ograniczenia się do wspomagania przez państwo
swobody przedsiębiorczości w sposób negatywny, tj. przez gwarancje wolności
ekonomicznej. Dziś kształt idei „trzeciej drogi” znacznie odbiega zarówno od swojego
międzywojennego, jak i od powojennego pierwowzoru, zbliżając się bardzo istotnie do
postulatów liberalizmu. Doskonale oddaje te przemianę tytuł manifestu
socjaldemokratycznego sformułowanego w 1999 roku przez angielskiego premiera
Tony’ego Blaira oraz niemieckiego kanclerza Gerhardta Schroedera. Brzmi on
mianowicie: Europa: Trzecia droga/Nowy środek (Gazeta Wyborcza, 1999: 9–11). Ideenowej „trzeciej drogi” formułuje również czołowy ideolog brytyjskiej partii pracy, socjolog
i historyk idei, Anthony Giddens w swojej książce
pt. Trzecia droga. Odnowa Socjaldemokracji .
Sednem propozycji nowej „trzeciej drogi”, formułowanych przez Giddensa i autorów
manifestu, jest położenie jeszcze większego nacisku na elementy zaczerpnięte
z neoliberalizmu i rynkowego modelu gospodarczego. Stare pojęcia państwa
opiekującego się obywatelem od narodzin do śmierci zastąpione są liberalną zasadą „pomóż sobie sam”, jednak przy zachowaniu pozytywnego systemu świadczeń
socjalnych dla najbardziej upośledzonych oraz założeniu, że państwo podejmuje
społeczne inwestycje mające wspomagać redystrybucję dóbr. Socjaldemokraci
europejscy kładą więc nacisk na wspieranie drobnej przedsiębiorczości i starają się
uwzględniać w swoich programach palące problemy współczesnego świata.
Włączają do nich kwestie związane z ochroną środowiska czy zaczerpnięte z anarchizmu i
alterglobalizmu idee „inicjatywy oddolnej” (Giddens, 1999: 123). Chcąc stać się — jak
pisze Giddens — „radykalnym centrum”, odwołują się do idei aktywnego obywatelskiego
społeczeństwa oraz postulują demokratyzację rodziny, odrzucając jej patriarchalny model32
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 33/42
Współczesna myśl polityczna
(Giddens, 1999: 65). Opowiadają się też za modelem kosmopolitycznego narodu, do
którego włączani są wszyscy obywatele, a także kosmopolitycznej demokracji, tzn.
relacji międzynarodowych, opartych na zasadach demokratycznych (Giddens,
1999: 65). Podsumowując należy stwierdzić, że dość istotne przemiany współczesnej
socjaldemokracji wiążą się przede wszystkim z fiaskiem gospodarczego modelusocjaldemokracji tradycyjnej. Model ten, odpowiedni w czasach powojennej odbudowy, w
gospodarce odbudowanej okazuje się znacznie mniej efektywny gospodarczo niż
tworzone na neoliberalnym fundamencie modele wolnorynkowe.
33
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 34/42
Współczesna myśl polityczna
7. Doktryny ekologiczne
Po lewej stronie sceny politycznej lokuje się na ogół myśl polityczną związaną z ruchem
ekologicznym. Jest niewątpliwym faktem, że jedna z najprężniej działających partii
zielonych — niemieccy „Zieloni” (Die Gruennen) — ściśle współpracuje dziś
z socjaldemokracją. Często mówi się żartobliwie, że dojrzały „zielony” to właśnie
„czerwony”. Rzeczywiście autorzy myśli politycznej związanej z ruchem ekologicznym
wywodzą się raczej ze środowisk lewicujących. Ekologizm posiada jednak głębsze
korzenie i stanowi samodzielny nurt myśli politycznej, odrębny od perspektywy
lewicowej. Można nawet powiedzieć, że pod pewnymi względami oświeceniowy
progresywizm lewicy stoi w wyraźnej sprzeczności z charakterystyczną dla myśli
ekologicznej krytyką modernizacji. Z perspektywy ekologicznej nie mają większego
znaczenia takie pojęcia, jak wolność , równość , demokracja, władza polityczna itp., choć
dla większości innych nurtów stanowią one fundament. Dzieje się tak dlatego, że
ekologizm do debaty politycznej zaprasza uczestnika, który do dej pory nie miał prawa
głosu. Jest nim natura pojmowana bynajmniej nie jako taka lub inna natura czegoś, lecz
jako biologiczne środowisko, przyroda. Ekolodzy pragną przemawiać w imieniu
naturalnego środowiska. Są bowiem przekonani, że postęp cywilizacyjny i techniczny
zmusza człowieka do włączenia tej tematyki do debaty nad dzisiejszą i przyszłą sytuacją
człowieka. W jednej z głośniejszych publikacji poświęconych tej problematyce autorstwa
Rachel Carson, pod wiele mówiącym tytułem Milcząca wiosna, (Silent Spring 1962)autorka przestrzega, że nieuwzględnianie interesów środowiska przyrodniczego działa na
szkodę człowieka.
Agresja człowieka wobec środowiska, której przejawem są zanieczyszczenie
powietrza, rzek i mórz śmiertelnie niebezpiecznymi substancjami (…) doprowadzi na
pewno do zaburzeń i zmian w zakresie tych właśnie zasobów naturalnych (…), od
których zależy kształt naszej przyszłości”
Carson, 1962: 16
„Milcząca wiosna”, symbol wyjałowionej Ziemi, jest zdaniem uczestników ruchu
ekologicznego zagrożeniem realnym i niezwykle ważkim ze względu na dobro
samego człowieka. Przesłanką powstawania ruchów ekologicznych jest więc
postępująca dewastacja środowiska naturalnego, od którego człowiek jest uzależniony
bez względu na swoją wolę. W ruchu ekologicznym dają się wyodrębnić dwa zasadnicze
stanowiska: antropocentryczne (inne określenia to płytki ekologizm, ekologizm
humanistyczny lub ludzkocentryczny) i biocentryczne (określane też jako głęboki
ekologizm).
34
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 35/42
Współczesna myśl polityczna
7.1. Ekologizm humanistyczny i biocentryczny
Zgodnie ze stanowiskiem pierwszym, starszym i zdecydowanie mniej radykalnym,ochrona środowiska konieczna jest przede wszystkim ze względu na ochronę
interesu rodzaju ludzkiego. Środowisko naturalne traktowane jest instrumentalnie.
Jest to stanowisko, którego dobrą ilustracją byłaby cytowana teza Rachel Carson. Według
jej zwolenników należy przeciwdziałać zanieczyszczeniu środowiska i wyczerpaniu
zasobów naturalnych ze względu na dobro pokoleń teraźniejszych i przyszłych.
Jej fundamentem jest więc konserwatywne z gruntu przekonanie o odpowiedzialności za
schedę, jaką pozostawiamy potomnym. Konieczność ochrony przyrody wywodzona jest
tutaj w gruncie rzeczy z koncepcji praw człowieka, z przekonania, że nie mamy prawazubażać świata,
w którym narodzą się przyszli ludzie. Przyrodzie i środowisku przyrodniczemu odmawia
się wartości samoistnej. Środowisko staje się przede wszystkim „skupiskiem zasobów”
dla przyszłych pokoleń (Giddens, 2001: 224).
Stanowisko biocentryczne wyrasta z krytyki humanistycznego ekologizmu. Jego
przedstawiciele zarzucają mu niekonsekwencję i powierzchowność. Czołowy
przedstawiciel głębokiego ekologizmu Arne Naess określa więc stanowiskoantropocentryczne mianem ekologizmu płytkiego. Zwolennicy Naessa często też
odróżniają ochronę środowiska od ekologii, kwestionując przynależność stanowiska
antropocentrycznego do tej ostatniej (Giddens, 2001: 224). Najpoważniejszym
zarzutem w stosunku do ekologizmu antropocentrycznego jest argument, że
jest on gotów poświęcać pewne elementy środowiska dla dobra człowieka. W
koncepcji głębokiej ekologii ludzkość postrzegana jest jako integralną część
środowiska. Co więcej, z tego założenia wynika twierdzenie o swoistym
równouprawnieniu człowieka i innych gatunków składających się na biosferę.Jeden z antenatów głębokiej ekologii Aldo Leopold, w swoim eseju pt. Etyka ziemi określa
Ziemię, jako „źródło energii płynącej przez jeden wspólny obwód obejmujący glebę,
rośliny i zwierzęta” (Putnam-Tong, 2002: 327). Ziemia jest dla niego żywym
systemem, jednolitym organizmem. Jeśli więc jeden z tych elementów nie
funkcjonuje prawidłowo, chory jest jednocześnie cały system. W takim organizmie
konieczna jest troska o jego całość, zachowanie harmonii. Dla jego koncepcji
charakterystyczna jest, przyjęta później przez Naessa i jego zwolenników, perspektywa
biocentryczna, sprowadzająca się do próby spojrzenia na ten organizm z perspektywy
przyrody, a nie człowieka. Integralność i nienaruszalność ziemskiego systemu jest35
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 36/42
Współczesna myśl polityczna
najwyższą wartością projektowanego przez Leopolda systemu etycznego. Wszystko to, co
służy zachowaniu tej integralności jest dobre, a to, co ją narusza lub jej nie służy jest złe.
Za sprawą Leopolda dominująca do lat czterdziestych dwudziestego stulecia perspektywa
antropocentryczna w ruchu ekologicznym zaczęła przekształcać się w stanowisko
biocentryczne. Główni ideologowie tego stanowiska, Arne Naess i George Sessions,sformułowali podstawowe założenia głębokiej ekologii w sposób następujący:
1. Dobro i rozkwit ludzkiego i pozaludzkiego życia na ziemi stanowią same w sobie
pewną wartość (synonimy: „wartość wewnętrzna”, „wartość inherentna”). Są
to wartości niezależne od użyteczności pozaludzkiego świata dla realizacji ludzkich
potrzeb i celów.
2. Jednym z warunków realizacji tych wartości jest bogactwo i różnorodność form
życia, które także stanowią wartość same w sobie.
3. Ludzie nie mają prawa ograniczać tego bogactwa i różnorodności — poza
koniecznością zaspokajania podstawowych potrzeb.
4. Rozkwit życia i kultur ludzkich jest zgodny ze znacznym zmniejszeniem populacji
ludzi. Rozkwit pozaludzkich form życia wymaga takiego zmniejszenia populacji
ludzi.
5. Obecnie ludzie nadmiernie ingerują w świat pozaludzki i sytuacja pod tym
względem gwałtownie się pogarsza.
6. Oznacza to konieczność zmiany polityki. Chodzi tu o strategie polityczne
dotyczące podstawowych struktur ekonomicznych, technologicznych oraz
ideologicznych. W rezultacie ta zmiana polityki doprowadzi do sytuacji, która będzie
się bardzo wyraźnie różniła od sytuacji obecnej.
7. Zmiana w zakresie ideologii polegać powinna na docenianiu jakości życia
(skupianie się na sytuacjach o wartości inherentnej) zamiast obecnego dążenia do
nieustannego podnoszenia poziomu życia. Ludzie będą mieli wyrobione wyczucie
różnicy pomiędzy tym, co wielkie, a tym, co rzeczywiście ważne.
8. Osoby, które podzielają wyłożone dotąd przekonania powinny się czuć
zobowiązane, by bezpośrednio albo pośrednio dążyć do wprowadzenia niezbędnych
zmian.
Putnam-Tong, 2002: 328
Założenia głębokiej ekologii są często krytykowane. Kontrowersje budzi głównie teza
czwarta i szósta. Przeciwnicy stanowiska głębokiego interpretują je bowiem jako zarodki
nowego autorytaryzmu, w którym ochrona środowiska stanowić może fundament dla
istotnej ingerencji w prawa człowieka.
7.2. Ekologia jako płaszczyzna "porozumienia ponad podziałami"
36
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 37/42
Współczesna myśl polityczna
Między dwoma biegunami teoretycznymi ekologizmu antropocentrycznego
i biocentrycznego plasuje się szereg stanowisk pośrednich. Jedną z istotnych wersji
ekologii, odcinających się zresztą od jej najbardziej radykalnych twierdzeń jest
ekofilozofia Henryka Dominika Skolimowskiego. Autor ten, zamieszkały na stałew Stanach Zjednoczonych, w latach 1992–1997 kierował założona przez siebie pierwszą
w świecie katedrą Ekofilozofii na Politechnice Łódzkiej. Podstawowym założeniem
ekofilozofii jest odrzucenie mechanistycznego modelu świata na rzecz modelu
holistycznego, w którym człowiek — podobnie jak w głębokiej ekologii —
postrzegany jest jako integralna część świata przyrody, lecz ze zdecydowanym
naciskiem na jego rolę jego opiekuna. Jest to więc model humanistyczny, w którym
jednak — odmiennie niż
w antropocentryzmie — rodzaj ludzki nie jawi się przede wszystkim jako użytkownikprzyrody, lecz jako istota odpowiedzialna za stan środowiska naturalnego, którego jest
częścią. Szczególna pozycja człowieka w ziemskim ekosystemie rodzi szczególne
obowiązki. Obowiązkiem podstawowym jest utrzymanie w jego ramach
równowagi
i harmonii.
Wśród stanowisk, które mogą być zaliczone do nurtu myśli ekologicznej znajdują się
także rozmaite koncepcje, próbujące związać myśl ekologiczną z innymi nurtami. Twórcą oryginalnej koncepcji anarcho-ekologizmu jest Murray Bookchin. Sednem jego
doktryny, nazywanej też ekologizmem społecznym, jest założenie, że dominacja
człowieka nad przyrodą jest odpowiednikiem dominacji człowieka nad
człowiekiem w życiu społecznym. Aby zatem znieść dominację w społeczeństwie
należy zacząć od zmiany nastawienia człowieka do przyrody. Jednocześnie bez
zasadniczej przemiany w ramach ludzkiej mentalności niemożliwe jest poprawienie
chorych współcześnie relacji między człowiekiem a naturą (Bookchin, 1986: 1). Bardzo
powszechne są próby „ożenienia” ekologizmu z radykalną myślą feministyczną .Ekofeministka Karen J. Warren wskazuje na istnienie bezpośrednich związków między
opresją kobiet w męskim społeczeństwie,
a opresją zdominowanego przez męski punkt widzenia społeczeństwa wobec przyrody.
Twierdzi ona, że w celu wyeliminowania obydwu presji konieczne są prowadzone wspólnie
badania, a zatem, „teoria i praktyka feminizmu musi obejmować perspektywę
ekologiczną”, a „rozwiązania problemów ekologicznych muszą uwzględniać perspektywę
feministyczną” (Warren, 1997: 20).
37
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 38/42
Współczesna myśl polityczna
Angielski konserwatysta John Gray stara się natomiast skonstruować „program
dla zielonych konserwatystów”. Wychodzi on
z założenia, że wiele antyprogresywistycznych haseł myśli ekologicznej w istocie bliższych
jest hasłom konserwatywnym niż lewicowym (Gray, 2001: Po liberalizmie, 146).
Elementy doktryny ekologicznej na zachodzie Europy włączane są do politycznychprogramów ugrupowań o rozmaitych politycznych odcieniach, hasła ochrony
środowiska znajdują odbicie w konstytucjach państw. Świadczy to o ważkości
zagadnienia ochrony środowiska i konieczności stałego działania na jej rzecz.
Środowisko przyrodnicze jest bowiem wspólnym dobrem całego rodzaju ludzkiego, a jego
odpowiedni stan, podstawowym warunkiem jego przetrwania.
38
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 39/42
Współczesna myśl polityczna
Słownik
Autokratyzm (gr. autokráteia — ‘samowładztwo’) — rządy oparte na zasadzie
nieograniczonej i niekontrolowanej przez procedury i instytucje władzy autorytetu
jednostki lub grupy.
Encyklika (gr. en-kýklios — ‘ogólny, dotyczący całości’) — pismo papieża skierowane do
wszystkich biskupów pozostających w łączności ze Stolicą Apostolską i do wiernych,
dotyczące spraw doktrynalnych, kultowych i organizacyjnych, mających znaczenie
ogólnokościelne.
Holizm (gr. hólos — ‘cały’) — pogląd, według którego wszelkie zjawiska społeczne
tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można
wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.
Korporacjonizm (łac. corporate — ‘łączyć w jedno ciało prawne’) — kierunek społeczno-
ekonomiczny głoszący, że podstawą państwa powinny być korporacje zawodowe,
zrzeszające zarówno pracowników, jak i pracodawców, oparte na solidaryzmie klasowym.
Masoneria — wolnomularstwo; międzynarodowy ruch mający na celu duchowe
doskonalenie jednostki i braterstwo ludzi różnych religii, narodowości i poglądów,
opierający się na systemie etycznym wyrażonym w obrzędach wtajemniczenia.
Nacjonalizm (łac. natio — ‘naród’) — postawa społeczno-polityczna i ideologia uznająca
interes własnego narodu za wartość najwyższą, głosząca, że suwerenne państwonarodowe jest najwłaściwszą formą organizacji danej społeczności złączonej wspólnotą
pochodzenia, języka, historii, kultury.
Populizm (łac. populus — ‘lud’) — lansowanie idei, zamierzeń politycznych,
ekonomicznych i innych za pomocą haseł łatwo trafiających do przekonania, chwytliwych,
zgodnych z oczekiwaniami większości, w celu uzyskania poparcia społeczeństwa
i osiągnięcia przy jego pomocy wpływów lub władzy.
Propaganda (łac. propagandus — ‘przeznaczony do rozpowszechniania’) — szerzenie
jakichś poglądów, idei, haseł, mające na celu pozyskanie kogoś dla jakiejś idei lub akcji.Redystrybucja (łac. re- + distributio — ‘rozdział, podział’) — wtórny podział dóbr
materialnych między członków społeczeństwa, dokonujący się za pośrednictwem budżetu
państwa.
Solidaryzm społeczny (ang. solidarism) — kierunek społeczno-polityczny, zgodnie
z którym podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów
wszystkich klas i warstw, bez względu na różnice majątkowe i społeczne.
39
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 40/42
Współczesna myśl polityczna
Bibliografia
1. Berlin Isaiah, 1994: Cztery eseje o wolności , PWN, Warszawa.
2. Biliński Kazimierz, Żmuda Marek, 1994: Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn
polityczno-prawnych, Dom organizatora, Toruń.
3. Bookchin Murray, 1982: Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of
Hierarchy , CA: Cheshire Books, Palo Alto.
4. Bookchin Murray, 1975: Our Syntethic Environment , Knopf, New York.
5. Bookchin Murray, 1986: The Greening of Politics: Toward a New Kind of Political
Practice, Green Perspectives, No 1.6. Bookchin Murray, 1987: Philosophy of Social Ecology , Black Rose Books, New York.
7. Bookchin Murray, 1987: Social Ecology versus Deep Ecology , Green Perspectives,
No. 4–5.
8. Bookchin Murray, 1988: The Crisis in the Ecology Movement , Green Perspectives,
No 6.
9. Bookchin Murray, 1980: Toward an Ecological Society, Black Rose, Montreal.
10. Bookchin Murray, 1993: What is Social Ecology? , [in:] Environmental Philosophy:
From Animal Rights to Radical Ecology , (ed.) M. E. Zimmerman, Englewood Cliffs,Prentice Hall, New York.
11. Carson Rachel, 1962: Silent Spring, Houghton Mifflin, Boston.
12. Europa: Trzecia droga/Nowy środek , Gazeta wyborcza, 10–11.07.1999, nr 159.
13. Friedrich Karl Joachim, Brzezinski Zbigniew, 1999: Die allgemeinen Merkmale der
totalitaeren Diktatur , [w:] Totalitarismus im 20. Jahrhundert Eine Bilanz der
internationalen Forschung, (ed.) Jesse Eckhard, Bundeszentrale fuer politische
Bildung, Bonn.
14. Giddens Anthony, 2001: Poza lewicą i prawicą, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
15. Giddens Anthony, 1999: Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji , Wydawnictwo
KIW, Warszawa.
16. Gray John, 2001: Dwie twarze liberalizmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
17. Gray John, 2001: Po liberalizmie, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
18. Kołakowski Leszek, bdw: Główne nurty marksizmu, Tom III, Wydawnictwo , Poznań.
40
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 41/42
Współczesna myśl polityczna
19. Historia idei politycznych. Wybór tekstów , 1995: oprac. Stanisław Filipowicz, Adam
Mielczarek, Krzysztof Pieliński, Maciej Tański, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa.
20. MacIntyre Alisdair, 1996: Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności , PWN,
Warszawa.
21. Mannheim Karl, 1992: Ideologia i utopia, Wydawnictwo Test, Lublin
22. Margulis Lynn, 2000: Symbiotyczna planeta, Wydawnictwo Cis, Warszawa.
23. Mises Ludwig von, 1998: Biurokracja, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin.
24. Naess Aarne, 1982: Ecology, Community and Lifestyle, Cambridge University Press,
Cambrigde.
25.
Naess Aarne, 1984: A Defence of the Deep Ecology Movement , Environmental Ethics,6, No. 3, pp. 265–270.
26. Naess Aarne, 1984: Deep Ecology: A New Philosophy of our time? Warwick Fox.
Fox-Naess discussion, The Ecologist, vol. 14, No. 5–6.
27. Naess Aarne, 1984: What is Basic in Deep Ecology? [in:] Ecophilosophy IV.
28. Naess Aarne, 1985: Identification as a Source of Deep Ecology Attitudes, [in:] Deep
Ecology , (ed.) Michael Tobias, Avant Books, San Diego.
29. Nozick Robert, 1999: Anarchia, państwo, utopia, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
30. Oakeshott Michael, 1962: Rationalism in Politics, [in:] Rationalism in Politics and Other Essays, Methuen, London (przekład eseju tytułowego [w:] Racjonalizm
w polityce, 1987: Res Publica, nr 4 i 5).
31. Putnam-Tong Hilary, 2002:, Feminizm, PWN, Warszawa.
32. Rand Ayn, 2000: Cnota egoizmu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
33. Rawls John, 1994: Teoria sprawiedliwości , PWN, Warszawa.
34. Rawls John, 1998: Liberalizm polityczny , PWN, Warszawa.
35. Rawls John, 2001: Prawo ludów , Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
36. Rothbard Murray N., 1978: New Liberty. The Libertarian Manifesto, Collier Books,
New York–London.
37. Sandel M., 1982: Liberalism and the Limits of Justice, University Press, Cambridge.
38. Scruton Roger, 2002: Co znaczy konserwatyzm? , Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
39. Taylor Charles, 1996: Etyka autentyczności , Wydawnictwo Znak, Kraków.
40. Taylor Charles, 2001: Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej ,
PWN, Warszawa.
41
5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 42/42
Współczesna myśl polityczna
41. Warren Karen J., 1987: Feminism and Ecology , Environmental Review, vol. 9, no. 1,
spring.
42. Wolff Robert Paul, 1979: Eine Verteidigung des Anarchismus, Verlag Buechse der
Pandora, Wetzlar.
42