«muzÍkanÍ oqÍtÍw metodikasÍ» páni ushın
TRANSCRIPT
OZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ
ORTIQOV TOHIRJON
ROMANOVA SANOBAR
«MUZÍKANÍ OQÍTÍW
METODIKASÍ» páni ushın (OQÍW QOLLANBA)
(Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları ushın oqıw qollanba)
5111100-Muzıka tálimi bakalavr tálim baǵdarı
NÓKIS – 2019
2
UDK: 373.167.1:78
BKK 74.268.4
O81 R.75
Avtor: Ortiqov Tohirjon, Romanova Sanobar Erejepovna “Muzıkanı oqıtıw metodikası” páni ushın
“Muzıkanı oqıtıw metodikası” oqıw qollanbası (Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları ushın oqıw
qollanba) ., Nókis.: 2017. - 250 bet.
Ushbu o’quv qo’llanma 5111100 - «Musiqa ta’limi» bakalavr ta’lim yo’nalishidagi talabalar
uchun tayyorlangan. Uning maqsadi – oily va o’rta maxsus o’quv yurtlarida musiqa fanini o’qitishning
nazariy va uslubiy muammolarni tadqiq qilishdan iborat. Bu ish “Musiqa o’qitish metodikasi” o’quv
qo’llanmasi bo’yicha qoraqalpoq tilidagi ilk o’quv adabiyot sanaladi. O’quv qo’llanma talabalar, yosh
musiqa fani o’qituvchilari, shuningdek, musiqa o’qitish metodikasi masalalariga qiziqqan barcha
kitobxonlarga mo’ljallangan.
Учебное пособие предназначено для студентов, обучающихся по направлению
бакалавриата 5111100-«Музыкальное образования». Целью данного издания является изложение
теоретических и методических вопросов преподавания музыки в высших и средних специальных
учебных заведениях. Книга представляет собой первый опыт написания учебного пособия по
дисциплине «Методика преподавания музыки» на каракалпакском языке. Данное учебное пособие
адресовано студентам вузов, молодым преподавателям музыки, а также большому кругу
читателей, интересующихся вопросами методики преподавания музыки.
The manual is intended for about muzical education of the bachelors degree. 5111100-“Muzic
edication” students eurolled in the speciality of bachelor degree. The main aim of this mannal is problems
of teaching theory and methods of music in higher and specialized secondary edicational institutions. The
book “Teaching methods of music” is a first writing experience in karakalpak language. The manual is
addressed to students of higher educational system, young teachers of music and also wide range of
readers, who is interested in the problems of teaching methods of music.
Bul oqıw qollanba 5111100-«Мuzıka tálimi» bakalavr tálim baǵdarında oqıp atırǵan talabalar
ushın tayarlanǵan. Baspanıń maqseti – joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında muzıkanı oqıtıwdıń
teoriyalıq hám metodikalıq mashqalaların izertlew bolıp tabıladı. Jumıs “Muzıkanı oqıtıw metodikası”
oqıw qollanbası qaraqalpaq tilinde jazılǵan birinshi oqıw ádebiyatı bolıp esaplanadı. Oqıw qollanba
talabalar, jas muzıka páni oqıtıwshıları, sonday-aq, muzıkanı oqıtıw metodikası máselelerine qızıǵıwshı
keń kitap oqıwshılarına arnalǵan.
Juwaplı redaktor:
S.Tajetdinova - Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, “Muzıkalıq tálim”
kafedrası baslıǵı, docent
Pikir bildiriwshiler:
N.V.Hámlixójayev – Samarqant mámleketlik universiteti “San’atshunoslik” fakulteti, “Muzıka teoriyası,
tariyxı hám dástúriy atqarıwshılıq” kafedrası baslıǵı, iskusstvotanıwshılıq ilimleriniń kandidatı, docent.
Murodjon Nasriddinov – Andijan mámleketlik universiteti, Muzıkalıq tálim kafedrası baslıǵı, docent.
I.Jumaniyazov –Nokis mádeniyat hám kórkem óner kolleji oqıtıwshısı, docent.
S.Shınnazarova – Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, “Baslawısh tálim”
kafedrası baslıǵı, filologiya ilimleriniń kandidatı.
3
KIRISIW
Мámleketimizde hár tárepleme bárkamal awladtı tárbiyalap kamalǵa
jetkeriw ushın bárlıq múmkinshiliklerdiń jaratılıwı - jaslar siyasatı tarawında
ámelge asırılıp atırǵan tereń oylanǵan hám ámelge asırılıp atırǵan wazıypalardıń
nátiyjesi. Biz ushın jaslardıń erkin pikirlewshi shaxs sıpatında jámiyetten óz ornın
taba alıwı Watanımız hám xalıqımız mápleri ushın bar kush hám imkaniyatlardı
qollawında tálim tárbiya jumısları eń áhmiyeti.
Jaslar tárbiyasında hár bir pedagog óz pánin sonday-aq, muzıka mádeniyatı
pánin jaslarǵa úyretiw procesinde pánniń ózine jarasa quramalılıǵı menen
oqıwshılardı maqsetke qaray tárbiyalap, qáliplestirip baradı. Sabaq otiw principlerin
onıń aktiv metodların islep shıǵadı hám úsınadı.
Muzıka oqıtıwshısı muzıka páni arqalı oqıwshılardı dóretiwshilikke, erkin
pikirlewge, estetika hám ádeplilik mádeniyatına úyretedi. Pedagogtıń tiykarǵı
maqseti oqıwshı bilimin sana sezimlerin rawajlandırıw, sheberligin qáliplestirip
barıw bolıp olardı mánawiyatlı insan bolıwın da kómeklesedi.
Búgingi kúnde joqarı oqıw orınlarında tiykarǵı pedagogikalıq tálimniń
rawajlanıwınıń metodikalıq wazıypaların ámelge asırıw, nátiyjeli pedagogikalıq
texnologiyalardı qollanıwǵa baǵdarlanǵan ilimiy izertlew jumısların alıp barıw,
bilimli hám ziyrek talabalardı, jas pedagoglardı ilimiy pedagogikalıq jumıs menen
shúǵıllanıp, oqıtılıp atırǵan pánlerdiń nátiyjeliligi menen metodikalıq jumıs alıp
barıwın talap etedi. Sonday-aq, bolajaq muzıka oqıtıwshısı muzıkanıń elementar
teoriyasınan alǵan bilimlerın ámelde qollana bilıwi ushın, álbette, onı oqıtıw
metodikasınan hám belgili pedagogikalıq qabiletke iye bolıwı shárt. Qolıńızdaǵı
usı “Muzıkanı oqıtıw metodikası” oqıw qollanbası bolsa oqıtıwshılardıń kásiplik
ámeliyatına hám jumıs barısına jaqsı kómekshi bólip xizmet etedi.
Bul pán talabalar ushın muzıka oqıtıwshısı bolıp jetisiw barısında III-IV-kurslar
aralıǵında eń kerekli hám zárúr bolǵan tiykarǵı pán elementleri hám ózbetinshe
jumıs alıp barıw hám shólkemlestiriwde járdemshi tiykarǵı qural (ádebiyat) bolıp
xızmet etedi.
4
“Muzıkanı oqıtıw metodikası” páni ushın bul “Muzıkanı oqıtıw metodikası”
atlı oqıw qollanba Respublikada ózbek tilinde Nizamiy atındaǵı TDPU Muzıkalıq
tálim kafedrası docenti G.Sharipova hám NamDU Muzıkalıq tálim kafedrası
docenti T.Ortiqovlar tárepinen baspadan shıǵıp oqıw orınlarında, sonday-aq,
ulıwma bilim beriw mekteplerinde, joqarı oqıw orınlarında paydalanılıp kelmekte.
Sonday-aq, bolajaq muzıka oqıtıwshıları tayarlawshı qaraqalpaq tilinde tálim
beriwshi Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları muzıka tálimi baǵdarında
paydalanıwda qaraqalpaq tilindegi Muzıka oqıtıw metodikası páni ushın oqıw
qollanba joq. Úsı zárúrlikten kelip shıǵıp, bul “Muzıkanı oqıtıw metodikası” oqıw
qóllanbası NamDU Muzıkalıq tálim kafedrası oqıtıwshısı docent T.Ortiqov
tárepinen 2010 -jılı jazılıp baspadan shıqqan “Muzıka oqıtıw metodikası” oqıw
qollanbasın razılıǵı menen qaraqalpaq tiline awdarıp, ózgerisler hám zamanagoylik
kiritip, óziniń ilimiy metodikalıq tájiriybeleri tiykarında jańalap qayta ózlestirildi.
Bunday jumıslar elimizdiń ǵarezsizligi sebepli ámelge asırılıp, talabalar óz
ana tilinde oqıw qollanbalarǵa iye bolmaqtalar.
Mámleketimizde búgingi kúnde ádebiyatlardan orınlı paydalanıw, onıń
sıpatı haqqındaǵı máseleleri alǵa qoyılmaqta. Búl oqıw qollanba bunday
jumıslardıń nátiyjesı bolıp qaraqalpaq tilinde tálim alıp atırǵan bolajaq muzıka
oqıtıwshıları óz tilinde erkin muzıka oqıtıwdıń sırların tereń úyrenip, bilimlerdi,
oqıtıwshılıq sheberliklerin ózlestirip aladı hám olardı jámlep keleshek puqaraları
bolǵan balalarǵa tálim-tárbiya beredi.
Bul oqıw qollanba bes báptan quralıp, birinshi bápta muzıka kórkem
ónerinıń ahmiyeti, muzıka pánin oqıtıwda ulıwma bilim beriw mekteplerinde
sabaq barisın sholkemlestiriwde muzıka oqıtıwshısınıń alıp baratuǵın tálim –
tárbiyalıq isleri, oqıtıwdıń hár qıylı metodları, oqıwshılardıń bilim, tájiriybe hám
kónlikpelerin qáliplestiriwde hám de bahalaw haqqında pikirleri berildi.
Ekinshi bapta muzıkalıq jumıs turlerine ayrıqsha toqtalıp ótilıp ásırese, bul
bápta muzıka tıńlaw jumısı haqqında pikir júritilip, oqıwshılarda muzıka qábiletin
qáliplestiriw boyınsha túsınikler berilgen.
5
Jámáát bolıp qósıq atqarıw jumısın ashıp beriwde mektep oqıwshıları dawıs
apparatlarınıń dúzilisi, onıń islew ólshemleri hám gigienası haqqında,
oqıwshılardıń vokal–xor tájiriybelerin rawajlandırıw hám dawısların qáliplestiriw,
jámáát bolıp atqarıwdıń mazmunı hám ahmiyeti haqqında, qósıq tańlaw hám
úyreniw metodları boyınsha túsınikler berilgen.
Muzıka sawatın úyretiwdıń baslanǵısh dawiri haqqındaǵı temadan muzıka
sabaqlarında notaǵa qarap qósıq atqarıwǵa shekem bolǵan temalar oqıwshılardıń
muzıka sawatlılıǵin asırıwǵa járdem beredi.
Sonday-aq, sabaqta muzıkalıq ritmikalıq háreketler, balalar sáz ásbaplarında
shertiwge hám birge atqariwǵa úyretiw, sabaqta muzıka dóretiwshilik jumısı
haqqındaǵı temalar da usı bápta orın iyelegen.
Úshinshi hám tórtinshi báplarda muzıka sabaqlarına tayarlıq, sabaqtı
shólkemlestiriw hám ótkeriw, sabaqlardı rejelestiriw, olardı esapqa alıw, muzıka
sabaqları haqqında tereń túsınikler keńnen sawlelengen.
Besınshi bápta klasstan tısqarı hám mektepten tısqarı muzıkalıq tárbiya,
oǵan qoyılǵan pedagogikalıq talaplardı keń ashıp beriwge háreket etildi.
Qollanbada maǵlıwmatlar belgilengen kólemde úsınılıp, muzıkalıq hám
pedagogikalıq sózliklerdiń mazmunın túsinip jetiw ushın glossariy hám hár bir
temaǵa, baplarǵa qısqa bayanlawshı juwmaqlar jazılǵan.
Bul oqıw qollanba joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında, ulıqma bilim
beriwshi mektepleri muzıka páni oqıtıwshıları, muzıkanı oqıtıw metodikasın tereń
úyreniw hám muzıka pánin ózlestiriwde xızmet etedi.
6
I BAP. ULÍWMA BILIM BERIW MEKTEPLERINDE MUZÍKALÍQ
TÁRBIYANÍŃ TIYKARǴI MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ
§1. INSAN RAWAJLANÍWÍNDA
MUZÍKA KÓRKEM ÓNERINIŃ ÁHMIYETI
Muzıkalıq tárbiya insandı gózallıqqa jetekleytuǵın bir qural bolıp, ol
insannıń estetikalıqalıq hám emociyalıq ózgesheliklerin qáliplestiredi. Haqıyqıy
muzıka shıǵarmaları zamannıń estetikalıqalıq-ádeplilik hám siyasiy ideyaların
ulıwmalastıradı.
Insan ómirin kórkem ónerisiz kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Kórkem óner
adamlarǵa tek mánawiy azıq berip ǵana qalmastan denenıń fizikalıq kamalatqa
erisiwinde de zárúr orın iyeleydi. Muzıka kórkem ónerinıń ádeplilik – estetikalıq
tárbiyadaǵi rolin tuwrı sezip, onıń jas awlad tárbiyasındaǵı ahmiyetin umıtpaw
tiyis. Muzıka gózzallıq - insannıń mánawiy kórinisiniń qáliplesiwindegi kerek
bolǵan baza.
Muzıka gózzallıqqa umtılıw, estetikalıq zárúrligi tuwma ózgeshelik emes. Ol
insanda miynet hám dógerek-átıraptaǵı álem tásırinde payda bólǵan. Sırtqı álemdi
ózgertiw menen insannıń ózi de ózgerip baradı, bunda tek ol fizikalıq tárepten
rawajlanıp qalmastan, balki mánawiy tárepten de rawajlanadı. Insannıń mánawiy
qabileti hám dáslep, estetikalıq sezimi áste-aqırın rawajlanıp, tárbiyalanıp baradı.
Muzıka kórkem óneri - ómir hám turmıstı bilıw, adamlardı tárbiyalawdıń
qudiretli quralı. Biraq, onıń biliw hám tárbiyalawdaǵı xizmet dárejesi insanǵa
estetikalıq, kórkemlik tárepten tásır etiw kúshine baylanıslı boladı.
Muzıka kórkem óneri insannıń belgili bir túri bolıp, ónıń wazıypası
jamiyetke estetikalıq xızmet kórsetiw. Sol mániste onıń ornın hesh bir nárse basa
almaydı. Muzıka sociallıq turmıstıń bárlıq tarawlarında jedel tezlikte orın aladı.
Solay etip, waqiyalıqqa bolǵan estetikalıq múnásebet kompozitorlar tárepinen
jaratılǵan muzıka shıǵarmalarında, miynette, kúndelikli turmısta hám adamlar
múnasebetine alıp kiriletuǵın kórkem tiykarlarda kórinedi.
7
Hár bir kórkem-óner túri sıyaqlı muzıka óneri de júdá erte zamanlarda,
adamlar úńgirlerde jasap, tas qurallarınan paydalanıp, haywan terilerin jabınıp
júrgen ótmish dawirlerinde payda bolǵan, yaǵnıy barlıq jaralǵannan payda bolǵan.
Ol adamlardıń mánawiy dúnyası sheklengen, tili kambaǵal, átiraptaǵı waqiya –
hádiyseler haqqındaǵı oy-órisleri júdá anıq emes edi. Biraq solarǵa qaramay
muzıkalıq shıǵarmalardı, olar “jabayı” jaǵdayda bolsa da áne sol adamlar jaratqan.
Kórkem ónerdiń barlıq túrleri mıńlap jıllar ilgeri payda bolǵan. Kórkem-
óner qanday da bir ǵana jerde emes, al bir neshe materiklerde, turli keńlikler,
geografiyalıq jaǵdaylarda payda boldı. Jar taslardaǵı oǵada erte zaman kórinisleri
Afrikada da, Ispaniyada da, Onega kóli jaǵalarında, Qıtayda da tabıldı. Áyyemgi
Greciyada "muzıka menen emlew ilimi" keń rawajlanǵan. Máselen: matematik
hám filosof Pifagor muzıkanı insan ruwxına hám denesıne hár tárepleme dárman
bolatuǵın qural sıpatında usınǵan. Aytıwlarına qaraǵanda, Iskender Zulqarnayın da
kóp jumısların muzıka ırǵaqları menen orınlaǵan eken.
Xalıqımız jaratqan muzıkalıq miyrasınıń tereń tamırları judá uzaq ásırlerge
barıp taqaladı. Ata-babalarımız gózzal suwretlew óneri sebepli bizge shekem jetip
kelgen miyraslar ózbek hám qaraqalpaq, qońsı xalıqlar sázları hám muzıkası erte
zamanlardan baslanǵanlıǵin kórsetedi.
Ertedegi Afrasiyabta alıp barılǵan qazılmalarda qolında surnay uslaǵan
haykelshe tabılǵan. Ilimpazlar bul háykelsheni bizge shekem dáslep III-I-ásırlerde
jaratılǵan dep boljamaqta. Ayrıtas ataması menen ilimde belgili bólǵan qádirli
estelikler, Sultan Wayis tawınıń kun shıǵar etekleri baslanatuǵın tekisliktegi
Topıraq qaladan arfa sázın shertip ótırǵan hayal suwreti tusırilgen tabılmalar
ilimpazlardıń pikirinshe III-IV ásırlerge tiyisli.
VIII-XII ásırlerde Shıǵıstanıwshılıq tarixında "Shıǵıs yamasa musırman
Renessansı" dawiri dep at alǵan dawir Shıǵısta Orta ásırlerdegi barlıq
rawajlanıwlardıń eń joqarı shóqqısı esaplanadı. Abu Yusıp Yaqıp ibn Ishaq al-
Kindiy, Abu Nasr ibn Muhammad al- Farabiy, Abu Ali ibn Sıno hám basqalar sol
dawirdıń ájayıp wakilleri bólǵan. Al-Farabiydıń muzıkaǵa baǵıshlanǵan "Kitap ul-
musıqiy al-Kabir" ("Muzıka haqqında úlken kitap") shıǵarmasında jazılıwınsha,
8
muzıka haqqındaǵı pán ámeliy hám teoriyalıq tarawlardan ibarat. Birinshisi
muzıkalıq ásbaplar járdeminde muzıkalıq shıǵarmalardı atqarıwǵa tiyisli. Ekinshisi
bolsa, namalardıń kelip shıǵıwı hám shıǵarmalardı jaratıw qaǵıydaların úyrenedi.
Farabiydıń aytıwınsha, kórkem-óner, sonday-aq, muzıka ilahiy sawǵa emes,
balkim insan dóretiwshiliginıń nátiyjesi. Onıń wazıypası insanǵa óz intellektual
hám ádeplilik sıpatların qáliplestiriwde páydalı bolıwınan turadı.
Muzıka haqqında Ibn Sıno ózinıń bes shıǵarmasında jazǵan. Bul "Kitob
ash-shifo", ("Shıpa kitabı") atamasındaǵı kóp betli enciklopediyalıq shıǵarmanıń
muzıka haqqındaǵı bólimi. Ibn Sınonıń aytıwınsha kórkem-óner, sonday-aq,
muzıka-bul ilim páni esaplanadı. Bunnan kórkem-ónerdıń "aqıl menen túsıniw"
yamasa "zatlardı bilıw" mazmunı kelip shıǵadı. Ibn Sıno muzıkanıń tárbiyalıq
mazmunın ayrıqsha aytıp ótken. Bunda kórkem-óner quralı arqalı estetikalıq
sezimdi tárbiyalawǵa tiykarǵı itibar berilgen. Ullı ilimpázdıń aytıwınsha, shaxstı
hár tárepleme jetilistiriw ushın eki tárepleme - fizikalıq barkamallıq ushın fizikalıq
shınıǵıwlar, mánawiy rawajlanıwı ushın muzıka hám basqa kórkem óner túrleri
arqalı tásır etedi.
Poeziya mulkinıń sultanı Alisher Nawayı názik talǵamlı, joqarı bilim iyesi
sıpatında muzıkanı súyip tıńlar, jurekten zawıq alar edi. Shayır talantlı kórkem-
óner xızmetkerlerine hámiyshe ǵamxorlıq etti, jaslardıń kamalatı ushın tınbay
miynet ettı. Insannıń kamalatqa erisiwinde tiykarǵı rol óynawshı qurallardan biri –
muzıka kórkem-ónerınen quwanısh alıw dep bildi. "Muzıkanı túsıne almaǵan
shayır yarım shayır”,-degen edi Nawayı. Bul sóz shayır estetikalıq kózqaraslarınıń
mazmunın anıq kórsetedi.
Xalıqımız túrmısındaǵı quramalı tariyxıy sharayatlar mádeniyat hám
turmıstıń feodal qaǵıydaları sheńberinen tısqarıga shıǵıw múmkinshiligin
bermegen. Ásırler dawamında jiynalǵan ápiwayı hám mánawiy baylıqlardı
basqınshılar iyelep alǵan yamasa joq etip taslaǵan. Qılısh hám zórlıq xalıqımızdıń
kóplegen mádeniy baylıqların joq etip jiberdi. Biraq solarǵa qaramastan, dawirler
ótip, tariyxiy asırımlar asıp xalıqtıń qımbatlı mádeniy miyrası usı kúnlerge shekem
jetip keldi.
9
Sanalı miynet procesınde insan oy-órısı qáliplesti hám rawajlandı. Sezim,
keypiyatlardı túsındiriw-muzıkanıń eń kushli ózgesheliklerine aylandi.
Adamnıń sezim, keypiyatı óz-ózinen kórinbeydi. Insannıń sezim hám
keypiyat orayı - real ómir hám turmıs. Biz túrmıs jaǵdayı tásırine qaray
qayǵıramız, yamasa quwanamız, ashıwımız keledi, yamasa quwanıshımız
ishimizge siymaydı, ókpeleymiz. Sonday-aq, eger muzıka bunday sezimlerdi
túsındirer eken,-demek, ól waqiyanı sawlelendiredi. Biraq muzıka mazmunın tek
belgili bir sezimler nátiyjesınen quraladı dep aytıwǵa bolmaydı. Muzıka, sonday-
aq, pikirlerdi ózinde jámlewge de iye.
Muzıkalıq miyrastı saqlap qalıw túsıniginıń mazmunı sonday-aq, ótmish
ideyaların kóz-kóre tákirarlaw hám saqlaw emes, balkim onı sanalı dunyaǵa kóz
qaras hám insaniyat mápleri tiykarında rawajlandırıw, kritikalıq ózlestiriw hám
dóretiwshilikti qayta kórip shıǵıw zárúrligin bildiredi.
Kompozitorlarımız xalıqtıń muzıka kórkem-ónerın dóretiwshilik jaqtan
úyreniwi nátiyjesınde xalıqımız mádeniyati ǵaziynesıne biybaha miyras bólıp
qosılǵan kórkem-óner shıǵarmaları payda boldı. Gózallıqqa umtılǵan hár bir insan
qalibinen, jurek tórinde orın alǵan qósıqlar kompozitorlar dóretiwshiligin
qáliplestiriwde fundamental tiykar sanaladı.
Solay etip, muzıkalıq waqiyalıqqa ayrıqsha, tek oǵan say formada
sawlelendiredi, jámiyet hám zamannıń tiykarǵı ideyaların, insanlar
múnásebetindegi eń kerekli nárselerdi túsındiredi. Muzıka waqiyalardı filosofiyalıq
ulıwmalastırılǵan jaǵdayda ańlaydı. Hár bir kompozitor dóretiwshiliginde ol jasap
atırǵan zamannıń, dawirdıń qanday da bir ózgesheligi óz mazmunın tabadı.
Muzıkanıń adamlarǵa tásıri oǵada kushli bolıp, sebebi ol insan sezimlerin ózine
shaqıratuǵın, joqarı emocional kórkem-óner túri.
Muzıka insanǵa ilgeri onsha belgili bolmaǵan ajayıp joqarı sezimlerdı ashıp
beredi, ól insandı ózgertip juberiwge, onıń qálbin náziklestiriwge, ruwxıy jaqtan
bayıtıwǵa kúshi jetedi. Sonıń ushın da muzıkanı insan tabiyatındaǵı barlıq jaqsı
sezimlerinıń aynası dep biykarǵa aytpaǵan. Muzıkanı suygen insan ruwxıy jaqtan
bay bolıp, mánawiyatı joqarılaydı.
10
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka kórkem-óneri basqa kórkem-óner túrlerinen qanday ózgesheligi
menen ájıralıp turadı?
2. Muzıka miyrasımızǵa baylanıslı sızde qanday pikirler bar?
3. Qanday muzıka janrın jaqtırasız, sebebini aytıp beriń.
§2. MUZÍKA MEKTEPTE PÁN SÍPATÍNDA
Hár qanday pán tabiyat, jamiyet hám sezim rawajlanıwınıń obektiv
qaǵıydaları tuwralı bilimlerdiń juwmaǵınan, jámlesiwinen, isenimli hám
ulıwmalasqan bilimler diziminen turadı. Hár qanday pánnıń ajıralıp turıwı hám
normativ iskerlik kórsetiw ushın onıń ózinde jeke túsıniktiń barlıǵı belgili shárt
bolıp esaplanadı. Tárbiya, tálim hám oqıtıw pán sıpatındaǵı pedagogikanıń tiykarǵı
túsınigi.
Tárbiya social múnásibettiń sonday bir túri bolıp, onda shaxsqa baǵdarlaǵan
jaǵdayda qáliplestiriw maqsetinde bir túrdegi adamlar basqa birewlerge tásır
ótkeredi.
Tálim - tárbiyanıń sonday bir tárepi bolıp, ol insaniyat tóplaǵan ilimiy hám
mádeniy qadiriyatlar dizimin óz ishine aladı. Tálim hám tárbiya túrli jollar arqalı
alınadı.
Oqıtıw insannıń social-tariyxıy tájiriybesi belgili táreplerin arnawlı
tayarlanǵan shaxs basshılıǵında (oqıtıwshı, tárbiyashı, professor, instruktor
basshılıǵında) oqıwshılar tárepinen ózlestirilıw procesı, aǵartıwshılıq, tárbiyalıq
hám rawajlandırıwshı funkciyaların birgelikte orınlawshı process.
Muzıkalıq tárbiya metodikası pedagogika ilimleriniń dizimine kirip, ónda
ayrıqsha orın iyeleydi. Muzıkalıq tárbiya maseleleri házirgi zaman
pedagogikasında tárbiyanıń ulıwmalıq shınıǵıwaları menen baylanıslı jaǵdayda
qaraladı.
11
Muzıkalıq-estetikalıq tárbiya - muzıka tárbiyasına qaraǵanda ádewir keń
túsınik. Bul proceste muzıka sabaǵı kerekli orın iyelleydi, lekin ayrıqsha orın
tutpaydı. Muzıkalıq tárbiyada muzıkanı túsıniw kónlikpelerin aktiv rawajlandırıw,
kórkem-óner hám turmıstaǵı gózzal nárselerge muhabbat sezimin hám de óz
sezimlerin muzıka tilinde dóretip kórsetiw qábiletin qáliplestiriw úlken rol
óynaydı. Muzıkalıq tárbiya haqqında oǵan keń pedagogikalıq túsinik bergen
jaǵdayda aytılatuǵın bolsa, tálim-tárbiya orınları sistemasında ámelge asırılatuǵın
putkil oqıw-tárbiya procesınıń qanday da maqsetke say aldinnan qoyılǵan jaǵdayda
shólkemlestirilıwi túsıniledi. Belgili maqsetke qaratılǵan, jaqsı shólkemlestirilgen
muzıkalıq tárbiyanıń maqseti miynet hám sociallıq iskerlikke hám Ana Watandı
bárhama súyiwge tayar bolǵan, hár tárepleme hám garmoniyalıq rawajlanǵan jeke
insandı jetilistiriwden turadı.
Muzıkadaǵı gózzallıqtı aktiv túsıniw ushın sanamızdı jumsawımız talap
etiledi. Muzıka dóretiwshiliginde hám nátiyjesınde intellektual tiykardı payda
etiwden hesh qashan juz burmaw kerek. Muzıkanı tıńlawda ol yamasa bul jaǵdaydı
sezip bastan keshiriw emes, balkim esitip yamasa túsınip atırǵan materialdı bir-
birinen ajıratamız, tańlaymız, bahalaymız hám pikir júritemiz.
Muzıkalıq túsınikti hám sezimdi tárbiyalaw, muzıkalıq qábiletlerdi
rawajlandırıw bárhama aqıliy hám ádeplilik tárbiya menen óz-ara tásırde boladı.
Muzıkanı túsıniw gózzallıqtı seziwden kóbirek aylanıstı qamtıwdı,
gózzallıqti seziw bolsa, óz náwbetinde muzıkalıq túsınikke iye bolıwdıń túrlerinen
biri. Barlıq gózzal nárselerdi muzıkalıq túsıniw múmkin, biraq bárshe muzıkalıq
túsınilgen nárseler gózzal bola bermeydi.
Gózzallıqta waqıyanıń jaqsı tárepleri óz mazmunına iye. Turmısta waqıya
hám hádiyselerdıń muzıkalıq túsıniwimizde hár túrli ruwxıy keypiyatlarǵa tussek,
gózzallıqtıń parqına barıwımızda bolsa, tek ráhátlenemiz.
Sonday-aq, haqıyqıy muzıkalıq talǵamǵa iye bolıw sol insannıń belgili
ózgesheliklerinıń biri. Sebebi, talǵamda ol yamasa bul adamnıń ruwxıy álemi
kórinedi. Demek, salamat talǵam ushin gúresiw - shaxstıń insanıylıq pázıyleti
ushın qayǵırıw. Muzıkalıq talǵamı kámil bolǵan oqıwshı tek kórkem-óner iyelerin
12
túsınetuǵın bolegi ǵana emes, ol turmıs gózzallıqların qaysı formada-tabiyatta ma,
ádepte me, miynette me yamasa átiráptaǵı nárselerde me, nelerde kórinbesın onı
qádirleytuǵın boladı. Ol barlıq ideyalıq hám ádeplilik penen jamanlıqqa qarsı
turıwǵa tayar turadı.
Oqıwshılardı estetikalıq ruwxta tárbiyalawda olardıń kórkem talǵamın
ósıriwde ádebiyat hám kórkem-ónerdıń rolı úlken. Sebebi, balalarda ádeplilik
ólshemin qáliplestiriwde, turmısqa aktiv múnásibette bolıw sıyaqlı ózgesheliklerin
kúsheyttiriwde muzıka kórkem-óneriniń múmkinshilikleri judá keń. Kórkem óner
oqıwshılarda joqarı ınsaniylıq sezimlerin arttırıwı menen birge, olardıń mánawiy
rawajlaniwında da nátiyjeli tásır etedi.
Házirgi zaman muzıka sabaǵı muzıkalıq tárbiya hám tálimnıń ózine say
wazıypaları menen bir qatarda óz aldına tómendegi wazıypalardı da qoyıw kerek.
Mektepte muzıkalıq tárbiya sisteması kóp elementlerden quraladı, bular:
muzıka sabaǵı, muzıkada klassta hám mektepten tısqarı muzıkalıq tárbiya, vokal
hám xor studiyaları hám de dógerekleri, vokal hám sáz ansamblleri, muzıka
mektepleri hám basqa. Bul sistemada ulıwmalıq maǵlıwmat oǵada úlken orın
iyeleydi. Tárbiyalawshı hám rawajlandırıwshı qurallardıń derlik barlıǵı muzıkalıq-
estetikalıq órtalıqtı quraydı, bul sharayatta oqıwshılardıń muzıka tarawındaǵı
qızıgıw hám mútájlikleri payda boladı. Mektepte muzıka sabaǵı estetikalıq
tárbiyanıń bir bólegi bolıp, ol tiykarınan mektep oqıwshılarınıń mánawiy
rawajlanıwına qaratılǵan boladı. Muzıkalıq-dóretiwshilik qábiletlerin
rawajlandırıw hám bayıtıw, muzıkanı túsıne alıw tájiriybelerin qáliplestiriw,
muzıka kórkem ónerine qızıǵıw menen qaraw, oqıwshılardıń kórkem háweskerligi
tereń oylanǵan hám izbe-iz sistema boyınsha ámelge asırılıwı kerek.
Muzıka sabaǵı ózine say jumıs túrleri menen: muzıka shıǵarmasın tıńlaw
hám analiz etiw, qosıq atqarıw, muzıka astında háreketler islew, muzıka
dóretiwshilikleri menen ajıralıp turadı. Sabaq procesinde bul jumıs túrlerin bir-
birinen ajıratıw múmkin emes, sebebi olar bir-biri menen óz-ara baylanısqan hám
bázida bir-birine sińip ketken boladı. Muzıkanı tıńlaw procesinde oqıwshılar
belgili ólshemde muzıkalıq-teoriyalıq bilimler aladı, muzıka tıńlaw qábileti
13
tájiriybesın toplaydı, olarda bir waqıttıń ózinde analizlew tájiriybeleri qáliplesedi.
Jámáát bolıp qosıq aytıwda qosıqshılıq dawısı hám de muzıka tıńlaw qábiletinıń
barlıq komponentleri (joqarı dawıs, ritmika, dawıslar birligi, tembr) rawajlanadı.
Xor bolıp qosıq aytıw, balalar muzıka ásbapların shertiw, muzıka járdeminde
háreket etiw improvizaciya (erkin dóretiwshilik etiw) dawamında atqarıwshılıq
tájiriybelerinıń rawajlanıwı oqıwshılardı oqıw sabaqlarınıń aktiv, paydalı,
emocional qatnasıwshılarına aylandırıp qoyadı.
Muzıka páninıń wazıypası-balalardı gózzallıqqa aktiv múnásibette bolıwǵa,
muzıkaǵa dóretiwshilik benen jantasıwǵa úyretiwden ibarat. Bularǵa qanday da
shıǵarmanı ózlestirip hám túsınip alıw tiykarında ǵana emes, balki onıń jaratılıwı
tariyxı, muzıka teoriyasınıń tiykarların, onıń rawajlanıw qaǵıydaların bilıw
tiykarında erisiliwi múmkin.
Biraq sabaqta oqıwshı iskerliginiń barlıq túrlerine muzıkanı túsıne alıw
tiykar boladı. Muzıkanı túsıniw átirápdaǵı turmıstı tolıq túsıniw hám qabıl etiw
ushın zárur, nátiyjede kórkem-óner shıǵarması hám turmıstaǵı estetikalıq nársenıń
mazmunına tereń kirip barıw qábileti mektep oqıwshı shaxsınıń hár tárepleme
rawajlanıwına járdem beredi. Muzıka sabaǵı barlıq pánler qatarında óz aldına
qoyǵan wazıypalardı sheshiwi kerek hám bul wazıypanı qanshama aktiv hám anıq
maqsetti gózlegen jaǵdayda ámelge asırsa, mektep oqıwshılarına muzıkalıq tálim
beriw dárejesi de sonshama joqarı baladı.
1. Soraw hám tapsırmalar
2. Muzıka páninıń basqa pánler menen baylanısı nelerden turadı?
3. Muzıka páninıń maqseti hám wazıypaları haqqında sóylep beriń.
14
§3. MUZÍKA SABAǴÍ
Sabaq – mekteptegi oqıw jumısınıń shólkemlestiriwshi forması bolıp, onda
oqıtıwshı anıq belgilengen waqıt aylanısında oqıwshılardıń kúndelikli toparı-klass
penen qatań tablica boyınsha shuǵıllanadı, jámáátiń bilıw iskerligine basshılıq etip,
oqıw dástúrine say ózi belgileytuǵın didaktikalıq hám tárbiyalıq wazıypalarǵa
erisiw ushın hár qıylı metodlardan paydlanadı.
Oqıtıw procesın oqıtıwshı menen shuǵıllanıwshılardıń qanday da maqsetke
qaratılǵan, izbe-izlik penen ózgerip turatuǵın óz-ara baylanısqan iskerligi dep
qaraw múmkin. Bul xızmeti dawamında shuǵıllanıwshılardıń maǵlıwmat alıw,
rawajlandırıw hám tárbiyalanıw wazıypaları orınlanadı.
Muzıka sabaǵında oqıwshı menen oqıtıwshınıń ózara múnásibet procesı jeke
baylanısqa tiykarlanǵan. Muzıka sabaǵında sózsiz barlıq oqıtıwshılardıń muzıkalıq
jumısların baǵdarlaydı hám baqlaydı. Sonday-aq, oqıtıwshılardıń arasındaǵı óz-ara
qatnasıq hám óz-ara baqlawdı qollap-quwatlaydı. Oqıtıwshınıń sabaǵındaǵı jumısı
barlıq oqıwshılardıń sabaqtıń ózinden-aq úyrenilip atırǵan bilim tiykarların iyelew,
zárúr kónlikpe hám tájiriybelerdi payda etiw ushın qolaylıq jaratadı.
Hár bir muzıka sabaǵı oqıwshılardı jańa bilimler menen bayitiwi, olardıń
sana hám bilim sheńberin keńeyttiriwi, muzıkalıq kónlikpe hám tájiriybelerin
qáliplestiriwi yamasa ilgeri uyrengenlerin qáliplestiriwi kerek. Oqıwshılar
sabaqtan-sabaqqa, teksheden-tekshege qádem qoyǵanınday, bilıwdıń sheksiz
zángisinen joqarı umtılıp baradı.
Muzıka sabaqlarında oqıwshılardı muzıka tarawında hár tárepleme
rawajlandırıw názerde tutıladı, olardıń muzıkalıq mádeniyatına múmkinshilik
jaratıladı.
Muzıka sabaǵı muzıka dóretiwshiliginıń quwanıshın ańlaw sezimin beredi,
gózallıqqa qaray umtılıw sezimin, kompozitor yamasa xalıq muzıka shıǵarmasına
sińdirilgen ádeplilik - estetikalıq mazmunınan lázzetleniw qábiletin qáliplestiredi.
Sabaqta dóretiwshilik jumıslardıń bir-biri menen bekkem baylanǵan barlıq túrleri
nátiyjeli boladı.
15
Usı waqıtta sabaq ózinıń mazmunı, metodları hám shólkemlestirilıwi menen
oqıwshılarǵa tárbiyalıq tásır kórsetip, olarda ilimiy dúnyaǵa kózqarasın,
ideyalogiyalıq isenimin, shaxstıń mánawiy sıpatların qáliplestirip úlken tárbiyalıq
qádir - qımbatqa iye bolıwı zárúr.
Sabaqta oqıwshılardı tárbiyalaw, oqıtıw, rawajlandiriw, olarǵa tálim beriw
birgelikte hám ózara qatnasıqta ámelge asırılıwı kerek. Bul muzıka
pedagogikasınıń ideyalogiyalıq úlken baǵdarlarınan biri.
Mektep oqıwshıların professional muzıka jumıslarına tayarlawdı óz aldına
maqset etip qoymaydı. Biraq muzıkanı túsıniw, onı qábıl ete alıw hám ónnan
tásırleniw qábileti hár bir oqıwsıǵa, ol keleshekte professional muzıkant bolsa da
yamasa muzıka mádeniyatınıń sonday-aq, hár qıylı formalarında muzıkalıq-
estetikalıq jumıstıń tiykarǵı bilimlerine, kónlikpe hám tájiriybelerine iye bolǵan
jaqsı tayarlanǵan tıńlawshı bólıp qalsa da, buǵan qaramastan ózine say bolıwı
kerek.
Házirgi waqıtta muzıka sabaǵına qoyılatuǵın talaplar tómendegilerden
túradı:
1. Muzıka sabaǵı tálim beriw, rawajlandırıw hám tárbiyalaw funkciyalarıńıń
kompleks túrde ámelge asırılıwın kózde tutadı. Oqıwsınıń qáliplesiwine tiyisli
barlıq táreplerine tásir ótkeredi: oqıwshınıń muzıkalıq bilimlerin asırıw menen
birge aqıllılıq qúdireti hám qábiletlerin rawajlandıradı, dúnyaǵa kózqarasın,
ádeplilik, estetikalıq, jiger ózgesheliklerin, miynetke múnasebetin qáliplestiredi.
2. Sabaq ótilıwi formasına qaray bir sistema boyınsha alıp barıladıi: belgili
baslanıwınan, sabaqtıń maqsetlerin hám wazıypaların belgilewden, muzıkalıq
materialdı túsındiriw, bekkemlew hám tákirarlawdan, uy tapsırmasın beriwden
turadı. Muzıkalıq jumıs túrleri ózara bir-biri menen baylanısqan bolıwı hám bir-
birin tolıqtırıwı kerek.
3. Sabaq ótiw ólshemine say boladı: ol tárbiyalıq tásır ótkeredi, ilimiy
túsıniw ushın qolaylı bolıp esaplanadı, muzıka shıǵarmalarınıń tereń hám sanalı
túrde ózlestirilıwine, muzıkalıq tájiriybe hám kólikpelerinıń qáliplesiwine
múmkinshilik beredi.
16
4. Sabaq mazmunı oqıw dastúrine say bólıp, ol basqa sabaqlar sistemasında
buwınlardı iyeleydi. Ilgeri qanday shıǵarma úyrenilgenin hám mektep oqıwshıları
usı sabaqtan keyin nelerdi ózlestiriw zárúrligin barhaama yadta tutıw shárt. Tek
yadta tutıw hám bilıw emes, bálkim muzıka jumısları dawamında keyin ala
úyrenilıwi kerek bolǵan bazı shıǵarmalardı aldınnan tanıstırıp ketiw jolın payda
etiw kerek.
5. Muzıka sabaqlarına tayarlıq kóriw hám ótiw waqıtında jańa
pedagogikalıq texnologiya tiykarında oqıtıw hám tárbiyalaw, zamanagóy
psixologiyalıq-pedagogikalıq hám metodikalıq qatnas jasaw esapqa alınadı.
Oqıtıwshı, sonday-aq, mekteptegi anıq jaǵdaydı: muzıkalıq sabaǵına say
zatlardı, texnikalıq qurallardı, jergilikli usıllar hám tábiyiy sharayatlardı hám basqa
nárselerdi esapqa aladı.
Muzıka sabaǵı tálim beriwden tısqarı, tárbiyalıq maqset hám wazıypalardı
da óz ishine aladı. Olar oqıw materialınıń mazmunı menen de, sonday-aq, mektep
oqıwshıları shaxsın tárbiyalaw hám kamal taptırıwǵa qaratılǵan ulıwmalıq
maqsetler menen de belgilenedi. Tárbiyalıq wazıypalar shaxstıń ádeplilik, kúshli
intellektual, emocional ózgesheliklerin qáliplestiriw menen baylanıslı bolıwı
múmkin. Sabaq oqıwshılardı tárbiyalawdıń uziliksiz procesindegı belgili bir
basqısh bolıp esaplanadı.
Oz náwbetinde sabaqtıń tárbiyalıq wazıypaları muzıkanı oqıtıw jumısın
shólkemlestiriwge hám onıń metodikasına úlken tásır ótkeredi. Máselen, shaxstıń
pazıyletleri sıpatında erkinlik hám bilim jumısın qáliplestiriw sabaqta dóretiwshilik
hám tapsırmalarǵa ozbetinshe islewdıń hár túrli formalarına kóbirek itibar
berilıwin kórsetedi.
Muzıka sabaǵınıń ózine say tárepi sabaqta muzıka tálimi wazıypalarınan
tısqarı, kórkem atqarıwshılıq wazıypaları da qoyıladı. Bul birinshi náwbette
mektepte muzıkadan tálim beriwdi aktiv forması bolǵan jámáát bolıp qosıq
aytıwǵa tiyisli. Judá eski hám tereń xalıq dástúrlerine iye bolǵan jámáát bolıp
qosıq aytıw tek muzıka qábiletlerin emes, bálkim xarakter sıpatın, dunyaqarasın,
kórkem sezimdi, estetikalıq sezimin de rawajlandıradı. Jámáát bolıp qosıq aytıw
sabaqta alıp barılatuǵın jumıslardıń túrli formaların: qosıq atqarıwdı, muzıka
17
sawatın, muzıkanı qabıl etiwdi, muzıka ásbaplarında shertilıwin, vokal
dóretiwshilikti ózinde birlestiredi.
Házirgi muzıka sabaǵınıń hár qıylı formaları hám maǵlıwmatqa baylıǵı
menen emes, balkim texnikalıq tárepinen qurallanǵanlıǵı menen de ajıralıp turadı.
Oqıw procesinıń bekkem tiykarǵa iye bolıwı haqqında házirgi waqıtta qoyılatuǵın
talaplarǵa say muzıkalıq-estetikalıq tárbiyanıń tolıq bolıwı ushın muzıka xanasında
dawıstı jazıp alıwshı hám qayta esittiriwshi magnitafon, nota toplamları, muzıkaǵa
say kitaplar, kórgizbeli qurallar, kompozitorlardıń portretleri, proyekciya
apparatları, tarqatpa materiallar, muzıka ásbapları tóplamı bolıwı kerek. Muzıka
sabaǵı júdá nátiyjeli ótiwi ushın ol tereń rejelestirilgen, dramaturgiya tárepinen
izbe-iz qurılǵan hám ásırese, muzıka menen jeterli dárejede támiyinlengen bolıwı
kerek.
Muzıka shıǵarmasınıń mazmunin túsıniw tıńlawshınıń ulıwmalıq
mádeniyatına, sonday-aq, onıń arnawlı tayarlıqqa iye ekenligine baylanıslı bolıp,
arnawlı tayarlıq óz náwbetinde tıńlawshı itibarın aktivlik dárejesıne tásır kórsetedi.
Sol nárse jaqsı belgili, muzıkadan tayarlıǵına baylanıslı bolǵan tıńlawshılardıń
túsıniwi tereńirek boladı. Muzıkanı túsınetuǵın oqıwshı kórkem seziminıń joqarı
dárejesi menen ajıralıp turadı. Muzıka formasınıń ózine say tárepin, mazmunın,
muzıkanıń rawajlanıw tariyxın túsıniw tiykarında, tıńlawshı sıpatında úlken
tájiriybege iye bolıw, muzıkalıq-dóretiw jumısları tarawında rawajlanǵan kónlikpe
hám tájiriybelerge iye bolıw tiykarında gana muzıka shıǵarmasın tolıq qabıl etiw
múmkin.
Muzıka sabaǵınıń maqseti kóp tárepten mektep oqıwshısınıń mánawiy
rawajlanıwına qaratılǵan boladı. Muzıkalıq-dóretiwshilik qábiletlerin
rawajlandiriw hám bayıtıw, muzıkanı qabıl etiw tájiriybelerin qáliplestiriw, muzıka
kórkem-ónerine qızıǵıw menen qaraw, oqıwshılardıń kórkem haweskerligi tereń
oylanǵan hám izbe-iz sisteması boyınsha ámelge asırılıwı kerek.
Jámáát, topar formasında hám jeke túrde islewdi sheberlik menen qosıp alıp
barıw sabaqtı shólkemlestiriwde tiykarǵı másele esaplanadı. Oqıwshı oqıw
tapsırmaların shólkemlestiriwi, rejelestire bilıwı hám orınlay alıwı ushın onı jámáát
bolıp ta, jeke turde islesiwge de úyretiw úlken áhmiyetke iye.
18
Hár qanday sabaq oqıwshılardıń mektep óqıwshıları oqıw jumısları ústinen
baqlap barıwdı talap etedi. Bul oqıw materialın túsındiriw hám ózlestiriw
xarakterin, oqıw hám konlikpelerdıń qáliplestiriw procesin kóz aldina keltiriw
múmkinshiligin beredi. Mektep oqıwshıları oqıw barısın analiz etiw oqıtıwshıǵa
sabaqtıń jaqsı táreplerin rawajlandırıw hám kózge túsken jaman jaǵdaylardı
kemeytiw maqsetinde óǵan tiyisli dúzetiwler kiritiw múmkinshiligin beredi.
Muzıka sabaqlarınıń wazıypası-balalardı gózallıqqa aktiv múnásibette
bolıwına, muzıkaǵa jaqsı qatnas jasawǵa úyretiwden ibarat. Házirgi zaman muzıka
sabaǵı tap áne sol wazıypanı orınlawı kerek hám bul wazıypanı qanshama aktiv
hám anıq maqsetti gózlegen jaǵdayda orınlasa, mektep oqıwshılarına muzıkalıq
tárbiya beriw dárejesi de sonshama joqarı baladı.
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka sabaǵınıń xarakterli ózgesheliklerin ashıp beriń.
2. Oqıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı hám onı ótkeriwde sabaqqa qanday
dóretiwshilik qatnasta boladı?
3. Muzıka sabaǵına qatnasıń hám onıń dúzilisın anıqlań.
§ 4. MUZÍKA OQÍTÍWSHÍSÍ
Pedagog kásibi basqa kásiplerden xarakterli belgileri menen ajıralıp túradı.
Pedagogtıń miynet páni – adam, miynettiń maqseti insandı qayta ózlestiriw,
pedagogtıń miynet quralları – onıń sóylewi, oy-órısı, kúshi, xarakteri hám basqa.
Pedagogtıń miynet sharayatları onıń mánawiy-siyasiy kelbetine qoyılatuǵın joqarı
talapları menen xarakterlenedi, onı toqtawsız óz ustinde islewge majbur etedi.
Jaqsı pedagog bárháma óz oqıwshıları hám olardıń ata - analarınıń xurmetine
erisken boladı.
Oqıtıwshı arnawlı pedagogikalıq maǵlıwmatqa iye bolǵan hám ulıwmalıq
tálim mektepte tálim hám tárbiyaǵa say belgili xızmet alıp baratuǵın insan.
Oqıwshı sózi bir qansha ulıwmalıq mániske de iye. Basqalarda bilim, kónlikpe,
19
tájiriybelerdi payda etip atırǵan, turmısta ústazlıq etetuǵın hám túrmısqa
jollaytuǵın pedagoglıq iskerlik penen shuǵıllanatuǵın barlıq adamlardı pedagoglar
dep ataydı. Solay etip, oqıtıwshı hám pedagog sınonim sózler.
Oqıtıwshılıq kásibi quramalı kásip bolıp, onıń qıyınshılıqlarınan biri -
tárbiyaǵa tiyisli jumıs nátiyjeleri tez kórinbeydi. Bul jumıs úlken sabırlılıqtı talap
etedi. Jas awladtı túrmısqa tayarlaw procesinde oqıtıwshılar aktiv qatnasadı. Olar
tájiriybeni bir awladdan ekinshi awladqa beriw menen awladlar miyrasın
támiyinleydi. Jana awladtı qanday-da maqsetke qaratılǵan jaǵdayda basqarıw hám
qáliplestiriw procesı ushıraspaǵanda jámiyet óz rawajlanıwında toqtap qalar edi.
Oqıtıwshılar - áne, sol procestıń tiykarǵı qatnasıwshıları.
Hár bir pán oqıtıwshısı sıyaqlı muzıka oqıtıwshısı shaxsınıń qádir qımbatına
baha beriw sistemasında onıń professional baǵdarı úlken rol oynaydı, onıń
negizinde pedagogikalıq iskerlikke bolǵan talap kiredi. Ol ózinde: balalarında
qızıǵıw hám muhabbattı, pedagogikalıq xızmrtke hawesti, psixologiyalıq –
pedagogikalıq ziyreklilik hám baqlawshılıqtı, pedagogikalıq ádebti, pedagogikalıq
kóz-qarastı, shólkemlestiriwshilik qábiletti, haqıyqattı, miyrimdi, talapshańlıqtı
hám shıdamlılıqtı, óz pikirine iye bolıwdı, professional jumıs qábiletin hám
qızıǵıwdı, intellektual aktivlikti, jańalıqtı seze alıw, pedagogikalıq bilimdi
ózbetinshe ámelge asırıwǵa tayarlıqtı bekkemlegen.
Muzıka bala sezimlerin, ásırese, emosional, estetikalıq sezimdi aktiv
rawajlandıradı. Muzıka bala ruwxına aktiv tásır etedi, onıń ádeplilik – estetikalıq
kelbetinıń qáliplesiwinde úlken rol oynaydı. Sol sebep oqıwshılarda insan
mánawiy mádeniyatınıń ishki bólegi bolǵan muzıka mádeniyatın tárbiyalaw
muzıka tárbiyasınıń bas maqseti bolıp turadı. Bul maqsetlerdi ámelge asırıw ushın
muzıka oqıtıwshısı aldında tómendegi wazıypalar turadı:
-oqıwshılarda muzıka mádeniyatına bolǵan qızıǵıwshılıqtı asırıw;
- muzıkalıq –kórkem sezimdi hám muzıka iskerligine talaptı rawajlandırıw;
- muzıka haqqında bilim hám tájiriybeler sheńberin payda etiw;
-muzıka jumısları procesinde kórkem dóretiwshilik, dóretiwshilik sezimlerin
rawajlandırıw;
20
- shıǵarmalardıń kórkem-ideyalıq mazmunı járdeminde balalardı ádeplilik-
estetikalıq tárbiyalaw;
- muzıka sabaqları procesinde kasip-ónerge hám miynetke háwes oyatıw.
Mine, sol wazıypalardı ámelge asırıwda muzıka oqıtıwshısınıń
professionallıq dárejesi ayrıqsha áhmiyetke iye.
Eń daslep, muzıka oqıtıwshısı óz kásibine hám balalarǵa shın júrekten
mehir qoyǵan, joqarı mádeniyatlı, dóretiwshi hám izleniwshi, ilimiy kóz qarasqa
iye bolǵan shaxs bolıwı kerek. Ol házirgi zaman ilim-texnika talaplarına say jaqsı
sabaq beriwi hám ónıń hár bir minutınan únemli paydalanıwı zárúr. Óz ústinde
islewge úyrengen, házirgi ilim-texnika rawajlanǵan hám maǵlıwmatlar kóbeygen
dáwirde olar ishinen óz páni ushın kerekli nárseni tańlap taba alatuǵın oqıtıwshı
ǵana oqıwshılardı bilıwı, ózbetinshe pikirlewı, ózbetinshe islew qábiletine iye bola
aladı.
Muzıka oqıtıwshısı jaqsı oqıtıwshı bolıwı ushın pedagogika, psixologiya,
balalar fiziologiyası, estetika hám etika teoriyası, ádebiyattı hám muzıka oqıtıw
metodikasın jaqsı bilıwi kerek. Sebebi, bular balalardıń xarakterin, nelerge
qızıǵıwı, oqıtıw procesinde qanday usıllardan paydalanıw múmkinligin belgilep
beredi.
Muzıka oqıtıwshısı muzıka mádeniyatın teoriyalıq hám ámeliy tarawlarınan
jetkilikli dárejede bilim, kónlikpe hám tájiriybege iye bolıwı kerek. Yaǵnıy ol hám
sázende, atqarıwshı, xor dirijyorı, ansambli, muzıka teoretigi, ádabiyatshısı
sıpatında jumıs islewi kerek. Muzıka oqıtıwshısı dóretiwshiligi xor sıpatında ol bir
saatlıq sabaǵına scenariy avtorı, onıń artıst-atqarıwshısı da rejissyorı da, sol
sebepli muzıka sabaǵı kórkem-óneri sabaǵı.
Oqıtıwshınıń ulıwmalıq mádeniyatı joqarı bolıwı menen birge bul kásip
ádebiyat hám kórkem-óneri tarawındaǵı bilimlerge iye bolıwdı da talap etedi.
Muzıka oqıtıwshısı pedagoglıq ádebti saqlaw kerek. Pedagoglıq ádebi oqıtıwshılıq
kásibine say ózgesheliklerden biri bolıp, oqıtıwshınıń balalar menen islew
procesinde sheberlik sıpatında payda boladı. Pedagoglıq ádebi oqıtıwshınıń ózin
tútıwı, oqıwshılar menen qatnasındaǵı professional, psixologiyalıq – pedagogikalıq
21
ózgesheliginde. Pedagoglıq ádebi – bul oqıtıwshınıń sharayatqa qaray tuwrı
pedagogikalıq jol, metod izlewi, óqıwshılar menen qatnasta ózin tutıwı yamasa
ádebi. Hár tárepleme bilimli bolǵan muzıka oqıtıwshısı hár qanday sorawlarǵa da
juwap taba aladı. Muzıka oqıtıwshısınıń sheberligi bul - pedagoglıq kásibiniń
tiykarǵı kórinisi. Sabaq procesinde oqıwshılar menen bólǵan qatnasıqta
oqıtıwshınıń sheberligi kózge túsedi. Bul oqıwshılardı muzıka pánine qızıqtıra
alıwı, olardı ózbetinshe pikirlewge hám wazıypalarnı ózbetinshe orınlawǵa úyretiw
menen baylanıslı.
Sheberlik penen oqıtıwdı oqıtıwshı sanasın ideyalıq-siyasiy baǵdarı, ónıń
ulıwmalıq-muzıkalıq mádeniyatı, bilimliligi, kásibi tarawındaǵı kónlikpe hám
tájiriybeler jıynaǵınan túradı.
Oqıtıwshı sheberliginıń ólshemi bolsa oqıwshılardıń ózlestiriliwi hám ádebi
menen belgilenedi. Ol óz ústinde tınbay jumis islese, tálim hám tárbiya tarawında
ilgeri oqıtıwshılardıń tájiriybelerin baqlap hám úyrenip, onı óz jumısına engizse, óz
pedagogikalıq sheberligin asırıp barıwı, múmkin sheber, tájiriybeli oqıtıwshı
bárhama oqıwshılar arasında joqarı abırayǵa iye bóladı, sebebi ol oqıwshılar
qálbine tuwrı jol taba aladı.
Oqıtıwshıliq kásibi ushın say ózgeshelik balalardı súyiw hám olarǵa
ǵamxórlıq etiwden turadı. Eger oqıtıwshı balalardıń qálewlerin, ishki dúnyasın
bilmese, oǵan qızıqpasa, ol oqıtıwshı bola almaydı, sebebi balalar miyriban,
kishipeyil, ashıq kewil, ózlerine húrmet hám isenim menen qaraytuǵın, talapshań
oqıtıwshılardı jaqsı kóredi.
Oqıtıwshınıń ádebi taza, iymanlı, áqıbetli hám hár tárepleme úlgili bólıwı
kerek. Onıń sırtqı kelbeti, sonday-aq, tártipli, taza bolıwı, mádeniy hám orta
kiyiniwi menen de órnek bólıwı kerek. Sonda ǵana onıń hár bir sózi oqıwshılarǵa
jaqsı kóriniwi múmkin.
Bul pázıyletlerdi bólajaq oqıtıwshı joqarı oqıw dárgayında oqıp júrgen
gezlerinen baslap-aq, iyelep barıwı kerek. Bunıń ushın joqarı oqıw ornı professor
oqıtıwshıları jámáátiniń ózi tereń bilimli, joqarı tájiriybeli hám házir juwap bolıwı
talap etiledi.
22
Sonday-aq, muzıka oqıtıwshısı bárháma izleniwde bolıwına, shıdam menen
miynet etiwine tuwrı kelıwin aytıp ótiwimiz kerek. Endi ǵana joqarı oqıw ornın
pitirip, mektepke kelgen qánigeniń moynına áne sonday júkleme wazıypa túsedi.
Biraq oqıtıwshı teoriyalıq bilimge iye bolmasa da, ámeliy tárepten onı tájiriybeli,
hár tárepleme talapqa juwap beretuǵın qánige dep bolmaydı. Ol kóbirek sabaqtı
baqlawı, oqıtıwshılardıń sabaq ótiwi metodların úyreniwi, tájiriybeli
pedogoglardan maslahatlar alıwı zárúr. Onıń mektep túrmısına tereń kirip barıwı
hám tajiriybe arttırıwı ushın mektep mánawiyatı, pedogogikalıq jámáát, xalıq
bilimlendiriw bolimi hám joqarı oqıw ornınıń ǵamxorlıǵı talap etiledi.
Soraw hám tapsırmalar
1. Oqıtıwshı shaxsına qoyılǵan talaplardı ashıp beriń.
2. Oqıtıwshı qanday professional qábiletke iye bólıwı kerek?
§ 5. MUZÍKANÍ OQÍTÍWDÍŃ PRINCIPLERI
Muzıka sabaqları ózinıń kórkemligi, qızıqarlılıǵı hám obrazli sezimlerdi
oyatıwı menen mekteptegi basqa pánlerden ajıralıp turadı. Muzıka balalardıń áńlı
hám ádeplilik tárbiyasına jaqsı tásır etedi. Kórkem tárbiya bolsa, onıń logikalıq
mazmunı.
Muzıka sabaǵınıń ishki duzilıwi muzıka tariyxi, teoriyası hám atqarılıwına
say úlgilerden-vokal-xor sabaqları, muzıka sawatı, muzıka tıńlaw, muzıka analizi
hám ádebiyatı, balalar sáz ásbaplarında shertiw, ritmikalıq háreketlerdi orınlawdan
túradı. Sonıń ushın ol aralas sabaq tipine kiredi.
Jáne muzıka basqa iskusstvo turlerinen ózinıń túsındiriw quralları, yaǵnıy
«tili» menen ajıralıp túradı. Muzıkalıq dawıslarda payda bolǵan muzıkalar
járdeminde qabıl etiledi, muzıka tek tıńlap ǵana qábıl etiledi. Muzıka - anıq hám
tolıq ólshemi menen baylanısqan iskusstvo. Atqarıp atırǵan shıǵarmanı muzıka
ritmıne sázlanıp, onıń hár bir elementin ańlap alıp tıńlanbasa, shıǵarma tolıq qabıl
23
etilmeydi. Sonıń ushın da muzıka shıǵarmaların qayta-qayta tıńlaǵanda onıń jańa
kórkemliligi ashılıp baradı.
Muzıka sabaqları pedagogikanıń didaktikalıq teoriyası hám principleri
tiykarında dúziledi. Usı principler sabaq mazmunı, metodları hám sabaqtıń
dúzilisındegi tiykarǵı talaplar hám onıń baǵdarların belgilep beredi.
Oqıtıw procesınıń tiykarǵı nızamlilıqları didaktikalıq principlerde ózinıń
anıq mazmunın tapqan.
Oqıtıw principleri degende oqıtıw tiykarındaǵı oqıw procesi hám onıń
ótkeriwdıń pútkil procesin shólkemlestiriw mazmunı, metodları, formalarınıń
tańlanıwın belgileytuǵın baslanǵısh qaǵıydaların túsıniwi kerek.
Principler ortasında ózara baylanıslı qatnas bar. Olardan birinıń buzılıwı óz-
ózinen ekinshi seziminıń buzılıwına alıp keledi.
Principlerden oqıtıw qaǵıydaları kelip shıǵadı. Qaǵıydalar oqıtıwshınıń
ayırım usılları xarakterin belgileydi hám principlerdi ámelge asırıwǵa alıp keledi.
Qaǵıydalar tek didaktika tárepinen emes, balki oqıw procesine tiyisli bolǵan jeke
metodikalar tárepinen de islep sıǵıladı.
Sanalılıq hám aktivlilik principleri. Usı princip didaktikanıń jetekshi
principi bolıp pedagogtıń basshılıǵında óqıwshılardıń sanalı hám aktivlik
prinsiplerı oqıtıw procesinde oqıwshı úyrenilip atırǵan muzıka materialların tereń
ańlawın, shıǵarmalardıń mazmunı hám mánisın túsıniwin de nátiyjede iyelegen
bilim hám tájiriybelerdi ámelde maqsetke qaray qollana alatuǵınlıǵın kózde tutadı,
sebebi muzıkalıq bilimlerdi ózlestiriw – oqıwshı sanasınıń tiykarǵı sıpatı bolǵan
bilim procesine baylanıslı. Muzıkanı sanalı qabıl etiw hám bilıw, óz nawbetinde,
shıǵarmanı kórkem nama hám logikalıq tárepten jaqsı saqlanıwın támiyinleydi.
Sonday-aq, dıqqat, qızıǵıw hám sanalı túrde úyrenilgen qosıq mazmunı hám
tıńlanǵan muzıka naması, ırǵaǵı este waqtı-waqtı menen tákirarlanıp túrılmasa da
bir ómir saqlanıp qaladı.
Muzıkanıń metodikalıq ózgeshelikleri, ondaǵı kóp dawıslılıq, qosıq
materialları, muzıkalıq kórinisler, kompozitorlar túrmısına say sánelerdi qúrıdan
qurı yadlamastan, balkim ol balalarda turli sezimlerdi, pikirlew nátiyjelerin, qıyal,
24
estetikalıq-kórkemlilik talǵamdı oyatıp, payda bolǵan qanday da obrazlar hám
ideyalar haqqında oylawǵa baǵdarlawı kerek.
Muzıkanı qabıl etiw balanıń túrmıs tájiriybesın bayıtadı, real kórinisti
kórkem sezip, bilıw qábletlerin ósiredi, pikirlew ózgesheliklerin rawajlandıradı.
Biraq, usı tájiriybe hám kónlikpeni qáliplestiriw bala sanasında uzaq rawajlanıw
barısın talap etedi. Insan muzıka shıǵarmasın qabıl etiwge kónıkken bala úlken
muzıka shıǵarmasın qabıllay almaydı. Demek, balanıń muzıka qábiletin bul
dárejege jetiw ushın úlken shıǵarmanı esitip bilıwge kerek bolǵan bilim, tájiriybe
hám kónlikpelerdi sanalı túrde aktiv ózlestiriwi kerek. Biraq bul óz-ózinen payda
bolmaydı. Bunıń ushın muzıka tárbiyasında sistemalılıq hám dawam etiwshilik
principın qollaǵan jaǵdayda balanıń oqıw materialların sanalı bilip ózlestiriwi,
bilim procesinıń aktivligin payda etiw kerek.
Sanalı múnásebet dáslep oqıtıwdıń mazmunı, sabaq beriw usılları menen
baylanıslı bolǵan bilıwdi qálewshilik sezimeriniń tuwılıwın payda etedi. Muzıka
sabaǵınıń ózi qızıqlı bólǵanında ǵana oqıwshı oqıwǵa asıǵıp túradı. Bul orında
kóp narse oqıtıwshıǵa, onıń jumıs usılı hám metodına, oqıwshılarǵa bólǵan
múnásibetine baylanıslı boladı.
Belgili muzıka shıǵarmasın atqarıp yamasa tıńlap ózlestiriw hám onnan
kórkem-estetikalıq zawıq alıp, ideyalıq bayıw ushın usı shıǵarmanı qabıl etiwge,
balanıń eń dáslep, dıqqat itibarın tarta bilıw hám onda qızıǵıw motivaciya oyata
bilıwi shárt. Bolmasa sanalılıq hám aktivlilik payda bolmaydı.
Kórkem ádebiyat, suwretlew óneri hám músınshilik shıǵarmaların, tabiyat
gózzallıǵı hám muzey eksponatların insan ózbetinshe ózinıń kórkem mútájligine
say tezlikte óqıydı hám tamasha etedi hám qabıl etedi. Biraq muzıkada bunday
múmkinshilik bolmaydı. Sebebi, muzıka tıńlawshı da, atqarıwshı da, kompozitor
belgilengen tempke sazlanıwı sol tempte atqarıw hám tıńlaw zárúr. Bolmasa
muzıka hám tıńlawshı ortasında úzilis payda bolıp, túsınip jetiw qabıllawı
buzıladı. Sonıń ushın da muzıka sabaqlarında sanalılıq hám onıń aktivliligi zárúr
rol oynaydı.
Oqıwshılardıń sabaqta sanalılıq hám aktivliligi vokal-xor tájiriybelerin
25
qáliplesiwi ushın zárúr. Bunıń ushın oqıtıwshınıń túsındiriw qurallarınıń maqsetke
saylıǵı, anıq hám aydınlıǵı, balalardıń sóz sheberligine baylıǵına saylıǵı, vokal
shınıǵıwları hám qosıqlar bolsa olardıń dawısı hám atqarıw tájiriybelerine say
kelıwi shárt. Muzıka sawatın úyreniwde bolsa sanalılıq hám aktivlik muzıkalıq
teoriyalıq hám ámeliy tárepten bilıwin hám ózlestiriwin ańsatlastıradı.
Bilıwdıń aktiv xarakterge iye ekenligi oqıw jumısında da anıq boladı.
Oqıwshılar muzıkalıq oqıw materialın tek aktiv bilıw jumısı procesinde ǵana
túsıniwi hám ózlestiriwi múmkin. Oqıwshı qızıǵıwı hám oqıwǵa degen qálewi
barlıǵı ushın ózbetinshe miynet etedi. Onıń muzıka sabaǵındaǵı aktivligi,
miynetsúyiwshiligi, bilimge umtılıwı nátiyjesınde júz beredi. Bul orında muzıka
oqıtıwshısınıń roli oqıwshıǵa óz bilim alıw waqıtın tuwrı sholkemlestiriwge
járdem beriwden, oǵan aqıliy jumıstıń racional isılların úyretiwden ibarat.
Muzıka sabaqlarında ilimiylik, sistemalılıq hám dawam etiwshilik
principi. Ilimiylik principin úyrenip atırǵan materiallar kólemi hám quramalılıq
dárejesınıń shuǵıllanıwshılardıń jası, jeke individual ózgeshelikleri, tayarlıq
dárejesıne say bolıwı talabın ańlatadı. Bul principtı ámelge asırar eken, oqıtıwshı
muzıkalıq shıǵarma, jumıs túrleri, sorawdı úyreniw ushın zárúr bolatuǵın waqıttı
anıqlaydı. Ol oqıwshılarǵa túsınikli bolatuǵın jańa túsınik, muzıkalıq terminler
kólemin, úyrenilip atırǵan jumıs túrlerin ashıp beriw tereńligin, ámeliy atqarıw
quramalılıǵın, oqıtıw metodların belgileydi.
Ilimiy bilimlerdıń tariyxiy rawajlanıwı qurap turǵan álem qaǵıydaların
azıraq túsıniwden jáne de tereńirek túsıniwge shekem kóteriledi. Ilimiy bilimler
ilimiylik ózgesheliklerin joǵaltpaǵan jaǵdayda muzıka álemin hár túrli dárejede
túsındirip beriwi múmkin. Sonıń ushın da oqıw dástúrinde úyrenilip atırǵan muzıka
shıǵarmaları oqıwshılarnıń jasına, olardı rawajlanıw dárejesıne qarap kóbirek
yamasa kemirek tereńlik penen túsındirip berilıwi múmkin. Máselen, mámleketlik
gimn barlıq klasslarda úyreniledi. Bul shıǵarmanıń ilimiy táriypi jıl sayın tereńlesip
baradı, shıǵarmanı úyretilıwinıń birinshi basqıshında júzegoylikke jol qoyılmaw
kerek.
Hár bir sabaq sıyaqlı muzıka sabaǵı da ózinıń dúzilisi de mazmunı menen
26
ilimiy tiykarda shólkemlestirilıwi zárúr. Muzıka haqqındaǵı bilimler sheńberi
muzıka tálimi hám tárbiyasındaǵı tiykar. Onda insaniyat jaratqan muzıkaǵa say
qaǵıydalar, juwmaqlar, ulıwma muzıkalıq tájiriybeler túrinde óz sáwlesin tapqan.
Olardı ózlestiriw muzıka ámeliyatı jolında bilim hám kónlikpeler payda etedi.
Muzıka sabaqları procesinde oqıw materiallarınıń balalar bilim hám
tájiriybesıne saylıǵı, balalar dawısınıń rawajlanıwı qaǵıydaların esapqa alıw, nota
qaǵıydaların tuwrı úyreniw, shıǵarmaların balalardıń qabıl etiw qábiletine say
analiz etiw hám basqalar muzıka sabaǵınıń ilimiylik principın quraydı.
Ilimiy kóz qarastı belgili bilimler sisteması tiykarında qáliplestiriw múmkin.
Sonıń ushın tálim sistemalı hám dawam etiwshi bolıwı kerek. Sabaq shaxstı
qáliplestiriwdiń tiykarǵı quralı, sistemalı ilimlerdıń tiykarǵı bazası bolıwı kerek –
tek sonday sharayıtda ǵana ol úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye boladı. Muzıka
sabaǵı óz júmıs gezeginde tálimnıń sistemalılıq hám dawam etiwshilik
principlarine ámel etkende ǵana oqıwshılarǵa sistemalı bilim beriw tájiriybelerin
sińdiriwi múmkin.
Ilimiylikti sistemalılıqsız ámelge asırıp bolmaydı. Muzıka sabaǵınıń barlıq
xızmet túrleri hám keyingi sabaqlardıń da ózara baylanısı sistemalılıqtı quraydı.
Bir túr muzıka shıǵarmasın hár qıylı jollar, metodlar, qurallar menen úyrenilıwi
múmkin. Oqıtıwshı shıǵarmanı úyreniwdıń tiyisli anıq sharayatı ushın eń qolaylı
sistemasın izlep tabıwı múmkin.
Atqarıw hám tıńlaw ushın shıǵarmalardı balalar bilimi hám tájiriybeleri,
vokal hám xor tájiriybesi dárejesıne say tańlaw hám olardı ápiwayıdan quramalıǵa,
belgiliden belgisizge qarap ózlestirip barıw principi tiykarında tártipke salıw
sistemalılıq boladı.
Sabaqtıń hár bir elementi, óz náwbetinde, hár bir sabaq náwbettegi sabaqtıń
logikalıq dawamı bolıp, pedogogikalıq maqsetlerin jáne de ámelge asırılıwı bolsa
dawam etiwshilik principi boladı.
Muzıkanı oqıtıw dawamında oqıwshı shaxsınıń sabaqqa bolǵan qábiletliligi,
miynet suyiwshiligi yamasa jalqawlıǵı, oqıwdı qálemewi, jigerliligi yamasa
bosańlıǵı, intızamlılıǵı, bilim alıwǵa qızıǵıwı yamasa qızıǵıwı joqlıǵı, az yamasa
27
tez sharshap qalıwı hám de sol sıyaqlı ózgeshelikleri payda boladı. Oqıwtıw
sisteması, eger oqıtıwshı tásır ótkeriw sistemasın aldınnan rejelestiretuǵın bolsa,
hár bir sabaqta balada jaqsı ózgesheliklerdi tárbiyalawǵa járdem beredi.
Muzıka sabaqlarında kórgizbelilik principi. Kórgizbelilik principinıń
mazmúnı oqıtıwshı úyrenilip atırǵan muzıka pánin oqıtıw haqqında oqıwshılarǵa
anıq, taza kórinis jaratıwda. Bunday kórinisler muzıka shıǵarmasın jáne de
tereńirek túsıniw ushın tiykar bolıp esaplanadı. Kórgizbelilik tek bilimler bazası
rolın orınlap qalmaydı, balkim oqıwshılardıń rawajlanıwlarına da tásır qıladı.
Kórgizbelilikti qollaw kórinis hám soylewdıń rawajlanıwına járdem beredi,
abstrakttan konkretke ótiwin ańsatlastıradı, túsıniw hám dıqqattı shólkemlestiriwge
kómeklesedi.
Kórgizbelilik principi tómendegi sharayatta ámelge asırıladı:
- kórgizbelilik sabaqtıń maqseti hám wazıypasına say keledi;
- kórgizbelilik awızeki túsındiriw menen birge qosıp alıp barıladı;
- sabaqta kórgizbelilik hadden tısqarı kóp qóllanılmaydı;
- oqıtıwshı prezentaciya etiw órnı, waqtı hám dawamlılıǵın tuwrı anıqlaydı;
- kórgizbelilikti ámelge asırıwda oqıwshılardıń ózgeshelikleri hám tayarlıq
dárejesıne tiykarlanadı.
Muzıka tárbiyasında muzıkanıń óz-ózine kórgizbe qural. Sebebi, ol kóz
benen emes, balki qulaq menen qabıl etiledi. Máselen, oqıtıwshı qosıq yamasa
shınıǵıwdıń ırǵaǵın shertip atqarıp kórsetkende ırǵaq hám sóz tiykarınan qulaq
menen kórgendey qabıl etiledı. Muzıka tıńlawda hám, shıǵarma dodalawında da
irǵaq kórgizbe sıpatında shertip kórsetiledi.
Oqıtıwshı sóz járdeminde oqıwshılardıń kórgizbeli obyektlerdi baqlawı hám
olardaǵı bar bolǵan bilimler tiykarında shıǵarmalardıń túsıne alıw procesinde
«kóriw» múmkin bolmaǵan baylanısların ańlaw hám túsındiriwge alıp keledi.
Oqıwshılar tiykarǵı maǵlıwmatlardı oqıtıwshınıń awızeki túsındiriwinen aladı,
kórgizbe qurallar bolsa olardı tastıyıqlaydı yamasa anıqlastıradı.
Kórgizbeli qurallar - oqıwshı sanasında jańa sezim obrazlardı payda etiw
hám barların eske alıw quralı. Muzıka páni ushın qorshap turǵan álemde bar
28
bolǵan kóplep nárseler, hádiyseler, kórgizbeli oqıw qurallarına kiritilmeydi.
Tabiatta bar nárse eger, birinshiden, óz barlıǵinıń real sharayıtlarınan ajıratıp
alınsa (japıraq úzip gerbariy qılınsa, qus qápeske alınsa), ekinshiden, oqıw
procesinde paydalanılsa, ol kórgizbe quralǵa aylanadı.
Muzıka sabaǵında oqıtıwshınıń shertiwdegi qol háreketleri, atqarıp
atırǵandaǵı júz kórinisi hám mimikası, dirijyorlıǵı, taxtaǵa ilingen qosıq plakatı,
dawıslar joqarı-tómendi kórsetiwshi grafiklı sızıqlar, tarqatpa materiallar, shınıǵıw
jazıwı hám kórgizbe qurallar, biraq ol muzıka kórgizbeliligine járdemshi, ekinshi
dárejeli qural. Muzıkanı kózi ázzi adamda túsınip jetedi, biraq ol suwretlew ónerin
kóre almaydı, tabiyat gózzallıǵın kóre almaydı. Olar bulardı muzıka ırǵaqlarına
qaray alıwı múmkin.
Sabaq procesınde shıǵarmalardıń mazmunına say reńli kartinalardan
paydalanıw shıǵarmanıń kórkem mazmunın anıq kórip qabıl etiw, túsıniwge
járdem beredi. Ásırese, klavishlar arqalı muzıka dawısların shertip kórsetiw
dáslepki qabıllaw tájiriybeleriniń qáliplesiwinde áhmiyetli.
Oqıtıwdıń kórgizbeliligi principinen hár tárepleme paydalanıw oqıwshılar
sezimleriniń barlıq ózgesheliklerine basshılıq etiwdi, basqarıwdı talap etedi.
Sabaqta oqıwshılardıń bilıw kúshlerın hár tárepleme rawajlandırıw
hám bekkelew principı. Oqıtıw wazıypalarınan biri oqıwshılardı bárhama ámelde
qollanıwı múmkin bolǵan bekkem bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdi iyelew.
Bekkemlew principleri oqıwshılardı tez hám anıq esleytúǵıń, este uzaq
saqlanatuǵın, ámelde sheberlik penen qóllanılatuǵın bilim, kónlikpe hám
tájiriybeler menen qurallandırıw zárúrligin ańlatadı.
Muzıka sabaǵı tek sistemalı bilim berip qalmastan, balki oqıwshılardıń pán
tiykarların tereń iyelewlerin de támiyinlewi kerek. Oqıtıwshı bul bekkemlikti
támiyinleytuǵın arnawlı usıl hám qurallardı bilıwi zárúr.
Máselen, muzıkanı qabıl etiwdı qáliplestiriw, qosıqtı kórkem atqarıw hám
muzıka sawatınan alǵan bilimlerdi ózlestiriwdıń bekkemligin támiyinlew hám
oqıwshılardı muzıkalıq rawajlandırıw ushın tákirarlawdıń bir neshe túrlerınen
paydalanıladı.
29
Kúndelik tákirarlaw yamasa baslanǵısh bekkemlew oqıwshılardıń házir ǵana
tıńlanǵan muzıkasın eske túsıriw. Tákirarlawdıń bul túri payda bolǵan sezim hám
túsıniklerdıń joq bolıwınıń aldını alıw ushın oqıtıwshınıń tıńlanǵan muzıka
haqqındaǵı sáwbetinen keyin ámelge asırıladı.
Ulıwmalastırıwshı tákirarlaw keńirek dárejedegi ulıwmalastırıwlardı
qollanıw múmkinshiligin beredi. Barlıq tema ótip bolınǵannan keyin,
ulıwmalastırıwshı juwmaqlar shıǵarıladı, muzıkalıq júmıs túrleri ortasında
baylanıslar ornatıladı, bilimler sistemalastırıladı.
Obrazlı tákirarlaw iyelewi kerek bolǵan tiykarǵı ideyanı ajıratıp kórsetiw
múmkinshiligin beredi. Sherek sońında pútkil bir tema, hátteki, bir neshe
qosıqlardı obrazlı ashıp beriwde, obrazlı tákirarlawdan paydalanıw múmkin.
Tákirarlawdıń aytıp ótilgen túrlerinen paydalanıw oqıwshılar iyelegen bilim,
kónlikpe hám tájiriybeleriniń bekkemligin támiyinlewi kerek.
Tákirarlaw sistemalı hám óz waqıtında bolıwı kerek. Tákirarlaw procesınde
hár qıylı formalardı kiritiw, itibardı muzıka júmıslarına qaratıw, túsıniksizlik payda
bolıwınıń aldını alıp, qáteliklerdi joq etiw, bar bilimlerdi hám olardıń tiyisli
kónlikpe hám tájiriybeleri menen baylanısın tereńlestiriw kerek. Muzıka tıńlaw
hám qosıq atqarıwdı kóp ret tákirarlaw tásırli qural esaplanadı. Sonday-aq,
oqıtıwdıń barlıq principleri bir-biri menen tıǵız hám úzliksiz baylanısta.
Kórgizbelilik bilimleriniń sanalı hám aktiv iyeleniwine járdem beredi. Onda
qayta islengen, atqarıwda sanalı hám tuwrı túsındirilgen muzıka shıǵarmaları
bekkem iyelenedi. Oqıwshılarǵa túsınikli bolǵan shıǵarmalar, yáǵnıy olardıń jas
hám individual ózgesheliklerine hám tayyarlıq dárejesıne say keletuǵın
shıǵarmalar sanalı ózlestirilıwi múmkin. Sistemalastırılǵan bilim puxta
ózlestiriledi.
Oqıw temaların ózlestiriwiniń bekkemliligi kóplegen baǵdarlarǵa: oqıtıwdıń
ilimiyligi hám sistemalılıǵına, túsıniwdiń sanalılıǵına, oqıwshılardıń bilıw
aktivligine, oqıw sebeplerine, muzıka sabaqlıqlarınıń sıpatına, muzıka
oqıtıwshısınıń sheberligine baylanıslı.
30
1. Soraw hám tapsırmalar
2. Sanalılıq hám aktivlik principleriniń mazmunı nede?
3. Ilimiylik, sistemalılıq hám dawam etiwshilik principınıń bir-birine
baylanıslılıǵı nelerden quraladı?
4. Qanday sharayatta kórgizbelilik principin ámelge asırıw múmkin?
§ 6. MUZÍKANÍ OQÍTÍW METODLARÍ
Oqıtıwshı menen oqıwshınıń oqıw wazıypaların orınlawǵa qaratılǵan ózara
baylanıslı iskerligi, jolları hám usılların oqıtıw metodları dep ataw qabıl etilǵen.
Metodlar pedagogtıń qural-ásbapları. Ol metodlardan paydalanıp bilim beredi.
Oqıwshılarnıń kónlikpe hám tájiriybelerin qáliplestiredi hám rawajlanıwına hár
tárepleme tásır kórsetedi. Sol sebepli, barlıq oqıtıw metodların tolıq bilıw hám
olardan sheberlık penen paydalanıw pedagog ushın kásiplik mútájlik hám tikkeley
onıń sheberlik kórsetkishi esaplanadı.
Oqıw materialınıń bir mazmunınıń ózi bilimlendiriwdıń túrli quralları
járdeminde, túrli usıllar menen ózlestirilıwi múmkin. Sol sebepli, bárhama
oqıtıwshı aldında tabıslıraq, nátiyjelirek oqıtıw hám oqıwǵa járdem beretuǵın
jollardı tańlaw shınıǵıw turadı.
Muzıka jumısları túrlerin ózlestiriwdıń hár qıylı formaların izlew muzıka
sabaǵın maqsetleri, wazıypaların ańlap alıwdan baslanadı. Máselen, qosıq aytıw
qaǵıydasın túsındiriwden aldın ol ne maqsette balalardı mazmunlı atqarıwǵa
úyretiw ushın yamasa áne sol qaǵıyda járdeminde olarda kórkem sezimdi
qáliplestiriw ushın oqıwshınıń ulıwmalıq soylew mádeniyatın asırıw ushın
úyrenilip atırǵanın anıq bilıwi kerek.
Metod óz dúzilıwi tárepinen quramalı bolıp, oqıtıwshı hám oqıwshılar
jumıslarınıń kóplegen ózgesheliklerin óz ishine aladı.
Bilim beriw metodları kóp tárepten oqıwshılardıń psixologiyalıq jas
ózgesheliklerine baylanıslı. Máselen, baslawısh klasslarda oqıtıw metodların
31
tańlaw oqıwshınıń seziwshilik tájiriybesi tiykarında oylawdıń abstrakt formaların
rawajlandırıw múmkinshilikleri menen belgilenedi. Metodlar oqıwshılar
organizmınıń anatomiyalıq-fiziologiyalıq ózgesheliklerine de baylanıslı bolıp,
muzıka sabaqları dawamında olardıń jumıs qábiletin, sharshawın, organizmınıń
nerv, tamır, suyek-júyke, jınısıy sistemaları ózgesheliklerin esapqa aladı.
Muzıka oqıtıw metodları pedagogikada, mektepte, oqıtıwshılar tájriybesınde
payda bolǵan dástúrlerge de baylanıslı. Máselen, muzıka oqıtıwshısı óz júmısına
ayrıqsha individual tur baǵıshlaytuǵın belgili metodlardan paydalanıwdı maqul
kóredi. Onda, kóbinese, basqa tolıq jumıs formalarına ótiw qıyın boladı. Yamasa,
kerisinshe, jumıs metodı úlgili tájiriybeni úyreniw hám ulıwmalastırıw ushın tiykar
bolıp qaladı.
Oqıtıw metodları bir qansha túrde boladı. Olardıń kópshiliginde úqsas
ózgeshelikler bar, sol sebepli toparlarǵa birlestiriledi. Muzıka oqıtıwshısınıń ózi
pedagogikalıq sheberliginen kelip shıǵıp kerekli hám nátiyjeli metodikasın islep
shıǵadı hám ilgeri qoyadı. Metodlardıń klassifikaciyası sol túrde kelip shıǵadı, bul
nárse oqıtıwshıǵa oqıwshılardıń oqıw metodların iyelew formalarındaǵı úqsas hám
parıq qılatuǵın táreplerin tereńirek ańlap jetiwde hám óz oqıtıwshılıq jumısların
nátiyjeli shólkemlestiriwde járdem beredi. Házirgi waqıtta tálim teoriyası hám
ámeliyatında bilim alıwdıń tiykarǵı bazası bolǵan oqıtıwdıń awızeki, kórgizbeli
hám ámeliy metodları keń tarqalǵan.
§ 7. OQÍTÍWDÍŃ AWÍZEKI METODLARÍ
Eger oqıwshılar tiykarǵı oqıw maǵlıwmatın oqıtıwshınıń awızeki pikirleri
hám dálilleri procesinde yamasa qosıq tekstleri tiykarında alsa, bunday metodlar
awızeki túsındiriw, gúrriń, sáwbet, túsındiriw, sholıw hám basqa metodlar
birikpesıne kiredi, bunda tiykarǵı nárse pikir bayan etiwdiń tuwrı sisteması boladı.
Bul metodlar yamasa túsıniklerdi qáliplestiriw hám ózlestiriw procesinde, yamasa
sezimlik obrazlardı qáliplestiriw hám pikirlewge qaratılǵan boladı.
32
Muzıka sabaǵında oqıtıwshınıń sóz sheberligine ayrıqsha talap qoyıladı.
Oqıtıwshı ózinıń shıǵarma haqqındaǵı kórkem kirisiw sózi menen oqıwshılardı
ájayıp hám sıyqırlı kórkem-óner dunyasına alıp kiredi, qızıqlı gúrriń hám sáwbeti
menen oqıwshılar dıqqatın muzıka obrazlarına baǵdarlaydı.
Muzıka oqıtıwshısı sózinen paydalanıw tarawındaǵı shaxsiy pedogoglıq
texnikasın qáliplestiriw ústinde bárhama islewine tuwrı keledi. Tómendegiler onıń
tiykarǵı ólshemleri qatarına kiredi:
- sózlerdi anıq aytıw, jaqsı dikciya;
- sóylewdıń tezligin hám ırǵaǵın, sheberlikti tártipke salıw, intonaciyalardıń
hár túrliligi;
- pauzalarda logikalıq pátlerdi óz waqtında qollanıw;
- bayan etiw usılınıń emocionallıǵı;
- ım-ishara hám mimikanı iyelegenligi, olardıń soylew mazmunına óz
waqtında, oylap hám ólshem menen kiritiw;
- talabalar aldında ózin erkin tutıw.
Gúrriń. Gúrriń tıńlanatuǵın muzıka shıǵarması yamasa úyreniletuǵın qosıq
mazmunın izbe-izlik penen obrazli etip, gozzal bayan etiw. Syujettıń barlıǵı hám
onıń waqıt tárepten rawajlanıp barıwı gúrriń ushın xarakterli. Gúrriń etiw
procesinde tıńlawshılardıń sezimleri hám keshirmelerine tásır etiledi hám bul arqalı
olardıń úyrenilip atırǵan shıǵarmaǵa bolǵan múnásibeti qáliplesedi.
Gúrriń – bul oqıtıwshınıń muzıka shıǵarması haqqındaǵı janlı, obrazlı hám
jarqın gúrrińli bayanınan túradı. Gúrriń qısqa, obrazlı hám qızıqlı bolıp, ondaǵı
bayan mazmunınan tiykarǵı maqset- oqıwshılardı shıǵarma obrazın kórkem etip
kóriw, esitiwge hám ol járdeminde muzıka shıǵarmasın kórkem qábıl etiwge
erisiwden túradı.
Gúrriń metodı awızeki bayan etiwde muzıka shıǵarmasın mazmunın
oqıwshılarǵa soraw berip úzbesten bayan etiwdi kózde tutadı. Tek qızıqlı hám
obrazlı qısqa gúrriń balalar qálbine úyreniletuǵın shıǵarmaǵa qaray qızıǵıw hám
muhabbat óyata aladı.
33
Pedagogtıń jarqın, janlı gúrrińi, ol keltirgen mısallar hám faktlar
oqıwshılardı óz-ózin tárbiyalawǵa baǵdarlaydı. Baslawısh klass oqıwshılarına
oylawdıń obrazlılıǵına say bolǵanlıǵı ushın olar menen isewde gúrriń metodın
qollanıw, ásırese, maqsetke muwapıq boladı.
Biz házirshe sabaqtaǵı oqıtıw metodı sıpatında oqıtıwshınıń gúrrińi haqqında
aytıp óttik. Biraq, gúrrińnen oqıwshılardıń bilimlerin tekseriw quralı sıpatında da
paydalanıladı. Ol jaǵdayda gáp oqıwshılardan jeke jaǵdayda sóraw waqtındaǵı
gúrrińleri haqqında boladı. Oqıtıwshı oqıwshılardan gúrrıńshilerdi, bayanatshılardı
aldınnan tayarlaǵanda ǵana, oqıwshılardıń gúrrińleri sabaq dawamında qollanıladı.
Oqıwshılar bunda eń kerekli gúrriń etiw waqtında belgili rejeden paydalanıwı
kerek, mazmun elementin logikalıq birme-bir ashıp beriwi; gúrrińniń belgili
basqıshın juwmaqlar eken, juwmaqlawshı sózlerdi túsındiriwdıń jańa basqıshı
menen baylanıstıra alıwı tiyis.
Tiyisli sóylew mádeniyatın támiyinlew oqıwshılarǵa artıqsha sózler,
qaytalana bergen sózlerden qutılıwda sheberlik penen másláhátler arqalı járdem
beriw, aytılǵan hár bir jeke pikir, dodalaw, sózlerdıń, oylap tabılǵan jańa
pikirlerdıń originallıǵı ushın xoshametlewler zárúr áhmiyetke iye. Sózlerdi tuwrı
aytıw oqıwshılar shaxsın intellektual rawajlandırıwda oǵada kerekli, áhmiyetke iye
wazıypa bolıp, ol tek muzıka oqıtıwshıların emes, balkim barlıq oqıw páni
oqıtıwshılarınıń da wazıypası ekenligin umıtpaw kerek.
Sáwbet. Sáwbet oqıtıwshı hám oqıwshı órtasındaǵı múnásebettiń janlı, aktiv
soraw - juwap forması. Oqıtıwshı soraw beriwi menen oǵada hár qıylı oqıw
wazıypaların órınlawı, oqıwshılar bilimin anıqlaw, olardı ulıwmalastırıw hám
sistemalastırıw, jańa bilimlerdi ózlestiriw waqtında oqıwshı oy-orısın basqarıw, óz
tárbiyalanıwshılarınıń bilıw kushi hám qábiletlerın rawajlandırıw imkanına iye
boladi. Bunda oqıw materialı balalardıń muzıka haqqında bilim sheńberi hám
ámeliy tájiriybelerı menen baylanısıp ózlestiriledi. Sáwbet processınde oqıtıwshı
oqıwshılardıń pikirlew jumısların kúsheytıredı, muzıka haqqındaǵı bilim sheńberin
jańa maǵlıwmatlar menen bayıtadı.
34
Túsındiriw. Bul ilimiy dálillew metodı sıpatında muzıka sabaqlarında
qollanıladı. Ol muzıka sawatı, muzıkanıń dúzilisi hám rawajlanıwı sıyaqlılardı
úyreniwde qóllanıladı. Túsındiriw úyrenilip atırǵan qosıq, muzıka sawatı hám
ondaǵı qaǵıydalar hám muzıka menen hárekettıń mazmunın ashıp beriwge
qaratılǵan. Muzıkalıq tárbiyada ol bárhama túsındirilgenlerdi ne ushın tek
oqıtıwshı talap qılǵan usılda orınlaw zárúrligi sebepleri hám zárúrligin ashıp beriw
menen baylanısqan. Máselen, oqıtıwshı muzıka sawatınan belgili bir temanı ashıp
berip atırǵanda onıń hám ilimiy tiykarda, hám túrmıslıq mısallar arqalı ápiwayı
jollar menen oqıwshılarǵa túsındirip beriliwi kerek. Oqıtıwshı tárepinen túsınik
berilip atırǵan waqıtda sózge «sebebi» sózin kiritiw, túsındiriw metodı ushın
xarakterli.
Minezleme. Minezleme muzıka menen orınlaytuǵın háreketlerdıń belgisi,
sıpatları yamasa olardıń izbe-izligi haqqında qóllanbanı óz ishine aladı, lekin
muzıkalıq háreketlerdıń áne sonday xarakterin shárt etip qoyıwshı ásbaplar
kórsetilmeydi. Túsındiriwge qaraǵanda minezleme onıń ápiwayılasqan forması.
Muzıka tajiriybesınde háreket ámellerı yamasa olardıń elementlerı
oqıwshılarǵa jeterli jaqsı belgili bolǵan yamasa jańa háreketlerdi orınlaw jolları
júdá ápiwayılıǵı sebepli tolıq analiz etilmese de bolatuǵın jaǵdaylarda
minezlemeden paydalanıladı.
Sıpatlaw (komentariya). Bul oqıwshılardıń muzıka túsınigin
rawajlandırıwda sabaqtıń muzıka tıńlaw bóleginde tiykarınan muzıka
oqıtıwshısınıń kórkem soylewi arqalı ámelge asırıladı. Oqıtıwshı muzıka sabaǵına
tayyarlıǵı procesinde tańlanǵan muzıka shıǵarmasına hám onıń mazmunına say
ádebiy tekst tayarlaydı. Muzıkada mazmunlı oqılǵan tekst bir waqıttıń ózinde
magnit lentasına yamasa diskke jazıp alınadı. Bunda oqıtıwshınıń wazıypası
esitilip atırǵan muzıka shıǵarmasınıń mazmunı hám xarakterin, onda sawlelengen
waqıyalıqtı da sıpatlap baradı. Sıpatlaw muzıka oqıtıwshısınan úlken kóterińki
ruwxta tayarlıq kóriwdi talap etedi. Eger, muzıka oqıtıwshısında kórkem oqıw
qábileti bolmasa, onda ol ádebiyat oqıtıwshısı yamasa basqa talantlı oqıtıwshınıń
35
sóylewinen paydalanıwı múmkin. Muzıka shıǵarmasın sıpatlaw arqalı
oqıwshılarǵa úsınıw olarda shıǵarma jaqsı tásir qaldırıwına járdem beredi.
Sabaqta awızeki metodlardan paydalanıwǵa oqıwshılardıń óz pikirin erkin
ayta alıw, qosıqlar, poeziyalar, kórkem shıǵarmalardan úzindiler atqarıw ushın keń
múmkinshilikler ashıp beriw kerek.
Sonday-aq, mekteplerde qollanılıp atırǵan bilim beriw metodları awızeki
usıldıń tiykarǵı túrlerin táriyiplep berdik. Oqıtıwshınıń wazıypası bul toplanǵan
metodlardı tek iyelep ǵana qalmastan, konkret jaǵdayda olardıń hár birinen tuwrı
paydalanıw, sol jaǵday ushın say variantların oylap tabıwı, basqa metodlardan da
sheberlik penen qosıp paydalanadı.
Oqıtıwdıń awızeki metodları tárbiyalıq tásırin kúsheyttiriwine ayrıqsha
dıqqat beriw zárúr. Oqıwshılarda muzıka iskerligi mazmunın tiykarlaw, dálillew,
salıstırıw, bir-birine qarama-qarsı qoyıw sheberligin asırıw ushın awızeki
metodlardıń rolin kóteriw kerek. Oqıtıwshınıń sózi tek ápiwayı maǵlıwmat
beriwden quralmay, balkim isendiriwshi, tiykarlawshı, dálillewshi, tásırsheń
kúshke iye bolıwı kerek. Oqıtıwshınıń sóz emociyaları, aytıp berilgen temalarǵa
shaxsıy múnásibet penen baylanısqan bolıwı kerek. Bulardıń barlıǵı oqıtıwdaǵı
awızeki metodlardıń tárbiyalıq tásırin kúsheyttiriw múmkinshiligin beredi.
§ 8. OQÍTÍWDÍŃ KÓRGIZBELI METODLARÍ
Kórgizbeli metodlar degende, tálim procesinde qollanılatuǵın kórgizbeli
qurallar hám texnikalıq qurallarına ádewir dárejede baylanıslı bolǵan oqıw
materialın ózlestiriw formaları túsıniledi.
Basqasha aytqanda, tálimnıń kórgizbeli quralları muzıkalıq bilimlerdi
úyreniw hám ózlestiriw xarakterin belgileydi.
Oqıtıwdıń bunday metodlarınan paydalanılǵanda oqıwshılardıń muzıka
sabaǵınan alǵan bilimleri kórgizbeli qurallar járdeminde qáliplesetuǵın yamasa
eske túsıretuǵın ruwxıy obrazlarǵa, oy-órisine baylanıslı boladı. Awızeki
36
túsındiriw baqlawdı shólkelestiriwde, pikirlerdi bir jolǵa salıwda, olardı úyrenip
atırǵan muzıka teması ideyası menen baylanıstırıwda járdem beredi. Kórgizbeli
qurallar bolmasa, awızeki túsındiriwdıń onsha paydası bolmaydı.
Kórgizbeli qural sıpatında muzıka shıǵarmasınıń nota jazıwı, shıǵarmanıń
ritmi yamasa tempin anıqlawda paydalanılatuǵın grafik sızıqlar, muzıkalı
háreketler, shıǵarma mazmunına say reńli suwretler yamasa járdemshi qurallar
muzıka sabaǵında kórsetilıwi múmkin. Házirgi waqıtta oqıw procesinde hár qıylı
texnika quralları: kino hám basqa proyekciyalıq apparaturalar, dawıs jazıw
apparatları hám basqalardan paydalanıp kórsetiw eń jaymaqta hám
paydalanılmaqta.
Kórgizbeli qurallar túrlishe ahmiyetke iye bolıp, bir jaǵdayda tek kórsetip
ámelge asırıladı. Ekinshi jaǵdayda bolsa abstrakciyanı qáliplestiriw procesin
jeńillestıredı. Kórgizbeli qurallar járdeminde payda etiletuǵın anıq sezimdi
obrazlarǵa tayanıw abstrakt qaǵıydalardı ózlestiriw procesin jeńillestıredı,
bilimlerdıń túsıniklilik dárejesın asıradı. Máselen, nota haqqında dáslepki túsınik
beriw waqtında nota tayaqshaları, applikaciyalar, suwret salınǵan kartonlar hám
basqalardan paydalanıladı.
Kórgizbeli qurallar, ásırese, muzıka sawatınan alǵan bilimlerın sistemaǵa
salıwda hám bayıtıwda, sonday-aq, oqıwshılardıń pikirlewin aktivlestiriwde
járdem beredi.
Oqıtıw procesinde kórgizbeli qurallardan muzıka oqıtıwshısınıń qandayda
awızeki bayanlawı yamasa túsındiriwsiz paydalanıw múmkin emes. Kórgizbeli
qural bárhama oqıtıwshınıń sózi menen ózara baylanısta hám belgili múnásebette
boladı.
Oqıtıw procesinde kórgizbelilik principın qollanıwdıń kerekliligin muzıka
sabaǵı procesinde úyreniletuǵın tema hám muzıka shıǵarmaların sezip qabıl
etiwge, olar menen sáwbet ótkerip, bilim alıw jumıslarında anıq hám jasırın sezip,
ámeliy hám teoriylıq elementlerdiń birligine úlken orın beriwshi teoriyalıq kóz
qarastan túsındiriw múmkin.
Muzıka shıǵarmaların kórgizbeli qurallar arqalı túsındirip beriw úlken
múmkinshiliklerge iye. Eslep qalıwda kórgizbeliliktıń ózi emes, balkim olardıń
37
soylew hám ámeliy jumısları menen biriktirilıwi eń joqarı nátiyjelilikke iye boladı.
Bul oqıtıw metodlarınıń optimal birikpesın izlew zárúrligin kórsetedi.
Áne, sol pikirlerge qaray bilıwdıń oqıtıw procesindeǵı jeke túrde jolın
ruwxıy ámeliy hám de teoriyalıq bilimnıń haqıyqıy birligi sıpatında rejelestiriw
hám shólkemlestiriwge boladı.
Muzıka sabaǵında oqıtıwdıń kórgizbeli metodların qollanıw optimallıq
ólshemine say kelıwi ushın muzıka oqıtıwshısı olardı tańlap atırǵanda bir qatar
talaplarǵa boysınıwı kerek.
Kórgizbeli metodlardı tańlawda olardıń tómendegi didaktikalıq wazıypalardı
bir qansha nátiyjeli ámelge asırıwı kózde tútılıwı shárt:
- oqıwshılarda muzıkanı túsınip jetiwde kórgizbeli - obrazlı sezimlerdi
rawajlandırıwǵa járdem beriwı;
- muzıkalıq jumıs túrlerın ózlestiriwde dıqqattın aktivlestiriwshi rolın
orınlawı;
- Muzıka sawatınan alǵan bilimlerın konkretlestiriwge múmkinshilik beriwi;
- úyrenilgen temalardı plakatlarda, grafikalıq sızıqlarda, suwretlerde hám
basqalarda anıq etip sistemalastırıw hám klassifikaciya etiw;
-Muzıkaǵa bolǵan qızıǵıwdı xoshametlew, nátiyjeli bilim alıw ushun
kórgizbeler jaratıw metodları rolin orınlawı;
-Muzıka páninen oqıw materialın qanshama ózlestirgenligi haqqında
konkretlestirilgen formada maǵlıwmat alıw múmkinshiligin beredi.
Bul aytılǵanlardan kórgizbelilik qansha kóp qóllanılsa, sonsha jaqsı boladı,
degen mánis kelip shıqpawı kerek. Sebebi, kórgizbelilikti optimal qollanıw, bul
onnan maqsetke muwapıq paydalanıw degen mánisti bildiredi. Sonıń ushın da
muzıka oqıtıwshısı baǵdarlamada hám metodikalıq qollanbada keltiriletuǵın
kórsetip beriwdıń úsınıs sistemasınan, birinshi nawbette, sabaqtıń tiykarǵı
wazıypasın ámelge asırıwǵa, úyreniletuǵın temanıń tiykarǵı kerekli máselelerın
ózlestiriwge belsene baǵdarlanǵanların tańlap alıwı kerek. Kórgizbeli quralǵa
sabaq dawamında itibar beriledi, ol puxtalıq penen talıqlanadı, tiykarǵı juwmaqlar
olar sebepli ámelge asırıladı. Bir temadaǵı eki kórgizbeli qurallardan qoyılǵan
wazıypanı jaqsıraq hám az waqıt ishinde orınlanatuǵının tańlaw kerek.
38
Kórgizbelilikti asıp ketiwi waqıttı kóp jumsawǵa alıp kelmesten, balkim,
oqıwshılardı úyrenilip atırǵan materialdıń mazmunınan aljastıradı. Kórgizbeli
metodlardı tańlawda tiyisli klasstıń ózgesheligi, klasstaǵı kópshilik oqıwshılar oy-
órisleriniń ústinlik tipi awızeki - logikalıq yamasa kórgizbeli- obrazlı ekenligi
esapqa alınadı.
Oqıwshılar qoyılǵan sorawǵa juwap kútedi, kórgizbeli maǵlıwmat ústinde
aktiv pikir júritedi, kóterilgen shınıǵıwlardı ámelge asırıw jolların ózlerı izleydi
hám sonıń ushın hám oqıw materialın aktiv ózlestıredı. Kórgizbeli qurallardı
maqsetsiz kórsete beriw muzıka sabaqlarında júda kóp waqıttı aladı hám hátteki,
sabaqtıń ulıwmalıq maqsetine erisiw kóz qarasınan ziyanlı bolıp ta shıǵadı.
Muzıka - háreketleniwshi melodiyalıq hám garmoniyalıq dawıslardan
quralǵan kórkem-óner. Onı tek esitiw organı arqalı tıńlap qábıl etiw múmkin.
Bunda kóriw tiykarǵı rol óynamay, balkim taxtada kórsetiletuǵın nota jazıwları,
plakatlar, tablicalar, oqıtıwshınıń dirijyorlıq kórsetpeleri, ayaq oyın háreketleri hám
basqalar muzıkanı janlı hám anıq túsınip jetiw yamasa atqarıw ushın járdem
beredi. Eń kerekli, túsındiriw procesinde oqıwshılarda muzıka «aǵımın» baqlap
barıwda hám sol menen muzıka tiykarında neler yamasa qaysı obrazlar
keltirilgenligin ańlap alıwǵa úyreniw zárúr. Demek, muzıka basqa kórkem-óner
túrlerınen ajıralıp, sabaqta kórgizbeli materiallardan, kóbinese ekinshi dárejede
paydalanıwdı bildiredi.
Muzıka mazmunı, obrazlar yamasa syujetlerın túsındiriwshi súwretler,
kartinalar kóbirek baslawısh klass oqıwshıların qızıqtıradı.
Ámelde kóbirek háreketleniwshi, máselen, dirijyorlıq, muzıka ólshemin
taktlew, shertiw, ayaq oyın, oyın, nama háreketleri, registr hám ritmikalıq tezligin
taxtaǵa grafiklı sızıqlarda kórsetiw sıyaqlı kórgizbe qurallardan paydalanıladı hám
t.b.
39
§ 9. OQÍTÍWDÍŃ ÁMELIY METODLARÍ
Ámeliy metodlar oqıwshılarınıń shınıǵıwları, sonday-aq, laboratoriya hám
ámeliy jumıslar kórinisındegi hár qıylı iskerlikten turadı. Bul metodlar jańa
bilimlerdi iyelew hám dáslep alınǵan bilimlerdi bekkemlewge xızmet etiwi
múmkin, lekin olardıń tiykarǵı wazıpası-alınǵan bilimlerdi ámelde turli
jaǵdaylarda qollanıwǵa úyretiw hám oqıwshılarda kónlikpe hám tájiriybeler payda
etiw.
Ámeliy metodlar járdeminde oqıwshılarda vokal-xor tájiriybeleri, muzıkanıń
dúzilisi hám túsındiriw, kórsetiw quralların dodalaw, onıń janr hám formaların
anıqlaw hám nota jazıwın úyreniw tájiriybe hám kónlikpelerın qáliplestiriw ushın
qollanıladı. Máselen, vokal-xor tájiriybelerin rawajlandıriwda, nota jazıwın yamasa
muzıkaǵa qádem taslawdı úyreniwde, tiykarınan, shınıǵıw metodınan kóbirek
paydalanıladı, olar hár qıylı jumıs túrinde qollanıladı.
Ámeliy metodlardı ámelge asırıwda oqıw axborotların awızeki yamasa
kórgizbeli túsındiriw ámelge asırmastan, balkim alınǵan teoriyalıq bilimlerdi
ámeliyatta qollanıw ámelge asırıladı. Ámeliy shınıǵıwlar metodınan
paydalanılǵanda alınǵan teoriyalıq bilimlerdi ámelde pútkil qollanıwdı tolıq
dárejede támiyinlew múmkinshiligin beretuǵın shınıǵıwlar sistemasın tańlaw
oǵada kerekli. Eger, máselen, birinshi klasslarda muzıka sawatınan nota jazıw
qaǵıydaları ózlestirilip atırǵan bolsa, ol jaǵdayda shınıǵıwlar sisteması bul barlıq
qaǵıydalardıń ámeliy qollanıwın tólıq iyelewi kerek. Bunda baslawısh klass
oqıwshılarına notanıń tayaqshasın salıw qaǵıydası, bas bólegin jazıw qaǵıydası,
bas hám tayaqshasın qósıp jazıw qaǵıydası, bayraqshanı jazıw qaǵıydası hám
notanıń úsh bólegin qósıp jazıw qaǵıydası kózde tútıladı.
Shınıǵıwlar sistemasına bir putinlikten tısqarı logikalıq izbe-izlik talabı da
qoyıladı, búl máselen, notalardı nota jolı sızıqları arasına, sızıqlarǵa, birinshi sızıq
astına, besınshi sızıq ústine, qosımsha sızıqlarǵa jazıw sıyaqlı shınıǵıwlardı hár bir
aldınǵı shınıǵıw keyingi shınıǵıwdı ózlestiriwge tayarlawǵa járdem beretuǵın etip
jaylastırılıwın talap etedi. Logikalıq izbe-izlikti buzıw bilimlerdi ózlestiriw hám
bekkemlew nátiyjeliliginıń páseyiwine alıp keledi.
40
Shınıǵıwlardı orınlawda oqıtıw metodlarınıń bul túrin qollanıwdıń
nátiyjeliligin asırıwın támiyinlewshı tómendegi qaǵıydalarǵa boysınıw zárúr.
Oqıwshılar aldınnan orınlanatuǵın shınıǵıwlardıń anıq maqsetin: shınıǵıwlardı
orınlaw dawamında qanday bilimlerdi qollanıwı, onı bekkemlew, shınıǵıwdı
orınlaw dawamında qanday bilim hám tájiriybelerin payda etiw zárúrligin qoyıw
kerek.
Vokal-xor jumıslarında qosıqshılıq hawazı, ses payda etiw, aytıw, sóz hám
ansambl tájiriybelerin rawajlandırıwǵa say metod hám usıllardan keń
paydalanıladı. Bunda muzıka shıǵarmasına dirijyorlıq etiw, qosıqlardı tákirarlap
atqarıw, shıǵarmalardı muzıkalıq dúzilıwi tárepinen salıstırıw, qosıqtı atqarıp
kórsetiw, vokal shınıǵıwları hám basqalardan paydalanıw kózde tútıladı. Oqıtıwdıń
ámeliy metodında vokal-xor tájiriybeleri muzıka páni dástúrine kórsetilgen qosıq
repertuarı arqalı hám óz aldına qanday da bir tar aylanıstaǵı maqsetti qoyǵan
arnawlı vokal-xor shınıǵıwları arqalı payda etiledi.
Kóbinese qosıq muǵallimleri vokal-xor shınıǵıwların waqıttı biykarǵa
alatuǵın nárse dep, oǵan ámel etpeydi, qosıq ústinde alıp barılatuǵın jumıstıń ózi
oqıwshılarǵa vokal tárbiyasın beriw ushın jeterli dep esaplaydı. Bunday kóz
qaraslar menen kelisip bolmaydı. Muzıka oqıtıwshısı arnawlı shınıǵıwlardı
tańlawda qansha dóretiwshi bolsa, ol óz maqsetine sonsha tez erisedi.
Vokal-xor shınıǵıwları har bir muzıka sabaǵınan belgili orin alıwı kerek. Bul
shınıǵıwlar hár qıylı bolıwı múmkin, biraq barlıq waqıt balalardıń jas
ózgesheliklerın esapqa alınıwı maqul. Vokal-xor shınıǵıwları hám shınıǵıw-qosıq
atqarıw ámeliy sabaqtıń kerekli quralı esaplanadı. Laboratoriya hám ámeliy
jumıslar oqıwshılardıń oqıtıwshı basshılıǵında ámelge asırılatuǵın hár qıylı
ózbetinshe jumıs túrinen turadı. Bul fizika hám ximiya sabaqlarında tajiriybeler
ótkeriw, geografiya, geometriyadan óz ornında túrli tapsırmalardı orınlaw múmkin.
Muzıka sabaqlarında da oqıwshılar muzıkalı háreketlerdi ámelge asırıw jolları
yamasa muzıkalıq oyınlardı alıp barıw taktikası tuwralı erkin bilim alıwı múmkin.
Muzıkalıq oyın tiykarınan baslawısh klasslarda jaqsı nátiyje beredi, klassta
kishi muzıkalıq ayaq-oyınlar úyrenilse, klasstan tısqarı sabaqlarda klassta
úyrenilgen hám keń maydan talap etiwshi nama hám qosıqlar ámeliy atqarıladı.
41
Ámeliy metodtıń tiykarǵı shárti orınlanǵan shınıǵıwlar, ámeliy jumıslar
analizlew hám olardı bahalaw. Sabaqta muzıkalıq oqıw kónlikpeleri hám
tájiriybelerinde jaqsı hám jaman pazıyletler bóladı. Sonday-aq, oqıwshılar jol
qoyatuǵın tipik qáteler de kórinedi. Biraq klassta jaqsı jumıslardı ámelge asırıp
únamlı úlgi tiykarında oqıtıw kerek. Oqıwshılar, ásırese, óspirimlerdiń óz
jumıslarınıń qáreleri naduris mısal sıpatında putkil klassqa kórsetilse, olar júda
qapa boladı. Eger kónlikpeni qáliplestiriw shartlerıne ámel etilse, oqıtıwdıń ámeliy
metodları oqıw materiallarınıń tabıslı hám nátiyjeli bolıwına alıp keledi.
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıkanı oqıtıw metodlarınıń xarakterli ózgesheliklerin aytıp beriń.
2. Muzıka sabaǵın baqlań hám oqıtıwshınıń qanday metodtan paydalanǵanın
anıqlań hám onı tanlań.
3. Oqıtıwdıń kórgizbeli hám ámeliy metodlarınıń bir-birine baylanıslılıǵı
nelerden quraladı?
§ 10. OQÍWSHÍLARDÍŃ BILIMI HÁM KÓNLIKPELERIN
TEKSERIW HÁM BÁHALAW
Muzıka sabaqlarında tekseriw degende, oqıwshılardaǵı bilim, kónlikpe hám
tájiriybelerdi, olardıń mazmunlı atqarıw qábiletlerin yamasa muzıka jumıslarınan
ózlestiriw dárejesın, sonday-aq, buǵan erisiw jolında sarplanǵan kúsh ǵayratlardı
anıqlawdıń hár qıylı usılları túsıniledi. Baha bul dáreje yamasa sıpattı bahalap pikir
júritiw yamasa balalar járdeminde anıqlaw. Ózlestiriwdi tekseriw hám bahalaw
oqıtıwshı hám oqıwshıǵa rejelestirilgen nátiyjesıne jaqınlastırıw xarakteri hám
dárejesi haqqında maǵlıwmat berip, "teris baylanıs" wazıypasın orınlaydı, bul
bolsa hár ekewine de oqıw procesiniń jaqsı bolıwına, maqsetke say dúzetiwler
kiritiw múmkinshiligin beredi. Muzıka sabaqları ámeliyatında tekseriwdıń
kúndelik, aralıq hám temalı túrleri kóp qollanıladı, olar awızeki jumıslar, jeke hám
42
toparlı túrde soraw - juwaplar ótkeriw, sabaq boyınsha ball yamasa baha qoyıw
formasında ótkeriledi.
Temanı tekseriw barlıq temanı ózlestiriwin baqlap barıwdı támiyinleydi.
Muzıkadan oqıw dástúrin ózlestirilgen temalarınan birinıń mazmunı tekseriledi.
Sabaqta qısqa waqıt ishinde sorawlar beriw hám tapsırmaların usınıw kerek. Bunda
óqıwshı ózin olarǵa temanıń tiykarǵı mazmunın, tiykarǵı ideyaların kórip
turǵanday seziniwi kerek. Temalı tekseriwdıń mazmunı áne solardan turadı. Bul
túrde ótkerilgen tekseriw muzıka haqqında pikirlewge, muzıka páni qaǵıydasındaǵı
eń kerekli baylanıslardı tabiwǵa, muzıka shıǵarmaların qabıl etiwge úyretedi.
Oqıwshı muzıka páninen kerekli qaǵıydalardı seziw múmkinshiliklerine iye boladı.
Bilimlerdi juwmaqlawshı tekseriw hám bahalaw hár bir sherek ushın
oqıw jılı sońında ótkeriledi. Onıń áhmiyeti oqıtıwshınıń muzıka páninen erisken
nátiyjelerine, rawajlanıw dárejesine tuwrı baha beriw. Bunda muzıka tıńlaw, qosıq
aytıw, muzıka menen háreket, balalar muzıka ásbaplarında shertiw qábiletleri
esapqa alınadı.
Juwmaqlawshı baha oqıwshınıń sherek yamasa oqıw jılı dawamındaǵı
nátiyjesin kórsetedi. Biraq oqıwshınıń sol dawir dawamında alǵan barlıq
bahalarınıń ortasha arifmetikalıq sanı emes. Muzıka oqıtıwshısı mektep
oqıwshısınıń bilimlerin iyelewi procesin jaqsı túsıne alıw, nátiyjesizlikleri hám
kemshiliklerin kóriw, tabıslar hám nátiyjelerin seziwi kerek. Gey waqıtları oqıwshı
muzıka jumıslarınan qaysı birinde bir tayarlanbaǵan sabaǵı ushın qanaatlandırarsız
baha aladı, bul onıń putkil sherek yamasa jıl dawamında ózlestiriwin tómenletip
júberiwi múmkin. Bunday jaǵday mektep oqıwshılardıń jetiskenliklerin dúris
sawlelendirmeydi.
Ádette jazba hám ózbetinshe jumıslar bilimlerdi tekseriwdıń tiykarǵı
formaları esaplanadı. Bunda nátiyje kóp tárepten sheberlik menen tańlanǵan
tekstke de hám mektep oqıwshılarınıń qanshama itibar bergenligine baylanıslı
boladı. Muzıka sabaǵında muzıka sawatınan jazba jumıs hám ózbetinshe jumıslar
ótkeriledi. Notalardıń bóliniwi, tiykarǵı basqıshlar arasında yarım ton hám putin
tonlıqlar jaylasıwı, alteraciya belgileri hám dinamikalıq belgilerge say jumıslar
islew, áne solarǵa kiredi. Jazba jumıstıń mazmunı mánisıne qaray anıq bolıwı
kerek. Oqıwshı jumıstı orınlaw ushın qaysı qaǵıydalardı, túsıniklerdi eslewi
43
kerekligin bilıwi kerek. Oqıtıwshı tiykarǵı mazmunı tekseriletuǵın temalardıń
ótilgen sabaqlarda tákirarlanıwın quraydı. Oqıwshılar qaǵıydalar hám túsıniklerdi
eske túsıredi, shınıǵıw sıpatında ózbetinshe jumıslar orınlaydı. Bul olarda óz
kúshlerine isenim payda etedi.
Oqıwshılardan jeke túrde hám toparlı túrde soraw bilimlerin kúndelik temalı
hám juwmaqlawshı tekseriwdıń keń tarqalǵan formaları esaplanadı. Soraw putkil
klasqa beriledi. Sorawlar "Bul qanday nota hám neshege shekem sanaladı?",
"Úyrengen qosıǵımızdıń tempi qanday?", "Re majorda qanday belgiler bar?"
sıyaqlı bolıwı múmkin. Bir neshe waqıt aralıǵında hár bir oqıwshı qanday juwap
beriwi haqqında oylaydı.
Jeke túrde soraw waqıtında qosıq atqaratuǵın bolsa, sáz áspabı qasında,
soraw juwap ta zárúr bolsa, taxta aldında túrıp juwap beredi. Oqıwshınıń juwabın
putkil klass esitip turadı. Oqıtıwshılar jol qoyılǵan qatelerdi tuwrılaydı, óz
qosımshaların hám túsıniklerin qosadı.
Sabaq boyınsha ball qoyıw oqıwshılardıń bilimlerin tekseriw hám bahalaw
forması sıpatında oqıtıw ámeliyatında qollanıladı. Muzıka oqıtıwshısı sabaq
barısında muzıka jumıs túrleri boyınsha balalardıń aktivligin olardıń qosıq
atqarıwın, muzıkalıq qabıl etiwshiligi, pikirlewin, qosımshaların, sorawların.
dıqqat-itibarınıń isenimliligin, iskerlik qábiletin baqlap baradı. Oqıtıwshı jeke túrde
soraw ushın arnawlı qosımsha waqıt qaldırmaǵan jaǵdayda oqıw materialınıń
ózlestiriwi sıpatın dúris bahalaw múmkinshiligine iye boladı. Sabaq sońında
oqıtıwshı belgilengen shkala boyınsha hár bir óqıwshıǵa túsındirmeli baha yaǵnıy
sabaq boyınsha ball qoyadı. Oqıwshılardı baqlap barıw olardıń bilimlerin bahalaw
ushın tiykar boladı. Tájiriybeli oqıtıwshı bir sabaqtıń ózinde 4 ten 10 ǵe shekem
oqıwshıǵa baha qoyıwı múmkin. Biraq oqıwshılardı sabaq sońında sabaq boyınsha
ball qoyılıwı haqqında aldınnan eskertip qoyǵan jaǵdayda basqalarına da itibar
etiw múmkin. Tekseriwdıń bunday forması oqıwshılardı pútkil sabaq dawamında
dıqqat menen ózlestiriwge májbur qıladı.
Oqıwshılardı muzıka páninen ózlestiriwine qarap mámleketlik baǵdarınıń
orınlanıw sıpatı haqqında, muzıka sabaqlarınıń, muzıka tárbiyasınıń nátiyjeleri
haqqında muzıka sawatınan alǵan bilimleri, atqarıw tájiriybe hám kónlikpeleri
haqqında, olardıń rawajlanıw dárejesi haqqında juwmaq shıǵarıladı.
44
Muzıka oqıtıwshısı oqıwshı bilimine bahanıń tiykarlanıp qoyılǵanlıǵı úlken
tárbiyalıq áhmiyetke iye. Oqıtıwshınıń bahalawdaǵı pikirleri oqıwshıǵa járdem
beriwi, onı xoshametlewı yamasa, kerisınshe, onıń aktivligin sóndırıwı múmkin.
Óqıwshınıń shaxsın kemsitetuǵın sózler, jalıqpastan óqıwshıǵa járdem beriwı ushın
aqıllılıq penen bildiriletuǵın qalewge qaraǵanda kóbirek oqıtıwshınıń oǵan
jekiriniw menen múnásibette bolıwı balanıń muzıka pánine hám oqıtıwshıǵa
húrmetin sóndiredı. Bahanıń qosımsha belgisi yaǵnıy plyusları, minusları da basqa
ózgeshelikleri bolmawı kerek.
Hár qanday oqıwshıǵa, hátteki, eń tómen oqıwshıǵa da ol jaqsı oqıwı
múmkinligin, ol qábiletli ekenligin túsınip jetiwi ushın járdem beriwi zárúr. Ayırım
jaǵdaylarda jaman yamasa ortasha ózlestiriwshi oqıwshınıń bilimlerin eger tek sol
basqıshta talapshanlıq hám umtılıwın kórsetip baratırǵan bolsa asırıp ta bahalaw
múmkin. Óz waqıtında islengen bunday mádet isenim payda etedi, dóretiwshilik
ruwxın payda etedi, pánge bolǵan qızıǵıwı artıp baradı.
______________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Oqıwshılar bilimin bahalaw degende neni túsınesiz?
2. Oz-ózin bahalaw haqqında pikir bildiriń.
3. Bahalawdıń qaysı túri sizge maqul hám nege?
45
BIRINSHI BAP USHÍN JUWMAQ
Xalıqımız jaratqan muzıkalıq miyrastıń túp tamırları judá uzaq ásırlerge
barıp taqaladı. Ata-babalarımızdan bizge shekem jetip kelgen miyraslar ózbek hám
qaraqalpaq, qońsı xalıqlar sázları hám muzıkası erte zamanlardan baslanǵanlıǵin
kórsetedi. Muzıka insanǵa ilgeri onsha belgili bolmaǵan ajayıp joqarı sezimlerdı
ashıp beredi. Muzıkanı túsıniw átıráptaǵı turmıstı tolıq túsıniw hám qabıl etiw
ushın zárur, sebebi muzıka mektep oqıwshı shaxsınıń hár tárepleme rawajlanıwına
járdem beredi.
Muzıka sabaǵı forması oqıtıwshı anıq belgilengen waqıt aylanısında
oqıwshılardıń kúndelikli klass penen qatań tablica boyınsha shuǵıllanadı, jámáát
bolıp islew jumısına basshılıq etip, oqıw baǵdarlamasına say ózi belgileytuǵın
didaktikalıq hám tárbiyalıq wazıypalarǵa erisiw ushın hár qıylı metodlardan
paydlanadı hám óz aldına muzıka sabaǵına ózine say talaplar qoyıladı.
Muzıka oqıtıwshısı shaxsınıń qádir qımbatına baha beriw sistemasında onıń
profescional baǵdarı úlken rol oynaydı, onıń negizinde pedagogikalıq jumısqa
bolǵan talap kiredi hám óz pedagogikalıq metodları arqalı tálim beredi.
Oqıwshılarına muzıka oqıw maǵlıwmatın oqıtıwshılardıń awızeki sáwbetleri
arqalı, kórgizbeli quralları arqalı, ámeliy metodlar járdeminde oqıwshılarda vokal-
xor tájiriybeleri, muzıkanıń dúzilisin túsındiriw, kórsetiw quralların dodalaw, onıń
janr hám formaların anıqlaw, nota jazıwın úyreniw, tájiriybe hám kónlikpelerın
qáliplestiriw ushın qollanıladı.
46
II BAP. MUZÍKA SABAQLARÍNDA MUZÍKALÍQ JUMÍS TÚRLERI
§ 1. MUZÍKANÍ TÚSINIW-SABAQTÍŃ JETEKSHI WAZIYPASÍ
Baslawısh klasslarda ótiletuǵın muzıka sabaǵı muzıkalıq tárbiyanıń
baslaması bolıp, sabaqtıń mazmunın ózara baylanısqan túrli jumıs turleri-xor bolıp
qosıq aytıw, muzıka menen háreket, muzıka sawatı, muzıka dóretiwshilik
júmısların quraydı. Bularǵa jáne muzıka ásbaplarına hám qosıqqa birge qol
shappatlap qosılıwı múmkin.
Baslawısh klasslarǵa muzıkalıq tárbiya beriwdıń tiykarǵı wazıypalarınan biri
muzıkaǵa qızıǵıw hám onı súyiwdi, muzıka menen birge qatnasta bolıp,
muzıkadan estetikalıq lazzetleniw, onıń turmıslıq mazmunın túsıniwin
qaliplestiriwden turadı.
Ańlaw - hádiyselerdıń sezim aǵzalarına belsene tásıri arqalı sanamızda
sawlelenedi. Psixologiyada ańlaw bir putinlilik, dúzilis, túraqlılıq, ańlanǵan bolıwı
sıyaqlı ózine say táreplerge ajıratıladı. Sezim de, ańlaw da barlıqtıń bárshe ishki
bólekleri bir pútkillikte seziledi. Máselen, muzıkalıq shıǵarmanı esitip, biz onıń
melodiyası, ritmi, tembri, garmoniyasın ayrıqsha qabıl qılmaymız, kerisınshe, bul
muzıkanı obrazlı, ulıwmalasqan jaǵdayda pútkil tolıq ańlay alamız.
Muzıkatanıwshılıqta muzıkalıq ańlaw muzıkanıń insan tuwılıwında ásırese
saykes túrde sawleleniwi hám insannıń muzıkalıq shıǵarmanı ózi ańlawı hám de
insannıń muzıkalıq, ómirlik, turmıs tájiriybeleri, bilimi, emocionallıq keshirmeleri
hám shıǵarma qádirin birlestiriwge baǵdarlanǵan quramalı wazıypa ekenligi
kórsetiledi.
Muzıkalıq ruwxıylıqta ritm, tembr, lad, nama, garmoniya, polifoniya, forma,
janr túsinigi máselelerin kórip shıǵıw kerek. Muzıkalıq ańlawdıń tolıq muzıkalıq
qábilettıń (muzıkalıq bilim, kónlikpeler, tájiriybeler) rawajlanǵanlıǵın, sonday-aq,
jasap tárbiyalanıp atırǵan sharayatlar dárejesıne tuwrıdan tuwrı baylanıslı.
Muzıka ańlaw kórkem-ónerdegi gózzallıqtı túsıne bilıw tiykarında
estetikalıq sezimlerdi tárbiyalawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Muzıkalıq talǵamdı
47
tárbiyalaw tek muzıka shıǵarmalar ǵana emes, balkim bolǵan waqıyanıń hár qıylı
hadiyselerine sanalı hám aktiv estetikalıq múnásibette bolıwınıń tiykarı esaplanadı.
Baslawısh klass balaları muzıkanı tolıq ózlestirip alalmaydı, shıǵarmada
kórinip baratırǵan muzıkalı obrazdı sanasında sawlelendire alalmaydı. Olar
ulıwmalıq keypiyattı ańsat ǵana anıqlay aladı, eń ápiwayı muzıkalı túsiniw
quralların, temptı, registrdı sezedi. Baslawısh klass balaları da muzıkanı ańlawın -
muzıka tárbiyasınıń tiykarın rawajlandırıw ushın olarǵa tez-tez kóp xorda, kóp sáz
atqarıwshılıǵında mazmunǵa iye hár qıylı sezimlerdi ámelde seziw múmkinshiligin
beriwi zárúr.
Balalar menen ózbek, qazaq, tuwısqan xalıqlar hám shet el muzıkasınıń eń
jaqsı úlgilerin tıńlaw barısında bárhama muzıkalıq tájiriybe arttırıp barıw,
muzıkanı dodalaw, tájiriybelerdi ósıriw estetikalıq tárbiyanıń ishki bóleklerinen
biri bólǵan muzıkalıq kóz qaraslardı payda etiw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Besınshi – jetinshi klass oqıwshılarında átiraptaǵı waqıyaǵa sanalı
múnásibettıń ósip barıwı kórinedi. Shaxstıń qáliplesiwinde fizikalıq rawajlanıw
úlken tásır kórsetedi. Bul dawirde balalar óspirimlik dáwirinıń birinshi basqıshın
bastan ótkeredi. Bul basqısh organizmnıń tez ósiwi, júyke kúshlerinıń artıp barıwı,
nerv-miy sistemasınıń jáne de rawajlandırıwı, jınısıy jetilisiwdıń baslanıwı menen
xarakterlenedı, sebebi olar dawıs apparatınıń (dawıs baylamları, kegirdek, joqarı
hám tómen rezonatorlar, dem alıw organlarınıń) jáne de rawajlanıwı menen
baylanǵan boladı. Ol sebepli muzıkalıq-estetikalıq tárbiya jánede tereńirek boladı,
ol ózine dıqqat –itibar menen qaraw elementlerin, oqıwshılardıń ózleri ózbetinshe
orınlaytuǵın shınıǵıwların hám máselelerdi óz ishine aladı.
Besınshi – jetinshi klass balaların haqıyqıy muzıkanı tıńlawǵa, haqıyqıy
kórkem shıǵarmanı kórkemlilikten uzaq shıǵarmadan ajırata bilıwge úyretiw,
ásırese, oǵada kerekli. Oqıwshılar muzıka oqıtıwshısınıń kómeginde ózlerinıń
muzıkalıq pikir hám ańlawların túsınip alıwǵa, tıńlatıp atırǵan muzıkanı,
muzıkalıq obrazlardı bahalawǵa úyrenedi, belgili kompozitorlardıń ómiri hám
dóretiwshiligi menen tanısadı, bul bolsa olardıń tańlanıp atırǵan shıǵarmalardı
jaqsıraq túsıniwine járdem beredi.
48
Sanalı tıńlaw hám aktiv atqarıw (jaqsı qosıq atqarıw, muzıka ásbabında
shertiw)-muzıka járdeminde estetikalıq tárbiyalawdıń eki jolı bolıp, olar bir-birin
ózara toltıradı. Oqıwshılardıń muzıkadan bilim sheńberin tek olardıń say bolǵan
shıǵarmaların atqarıw esabınan qáliplestirip bolmaydı. Muzıkanı túsınip jetiw
múmkinshiligi, ádette, atqarıw múmkinshiliginen keńirek boladı. Sol sebepli
sabaqlarda ózleri atqaratuǵın shıǵarmalarǵa qaraǵanda biraz quramalıraq
shıǵarmalar menen de tanısadı. Ózbek, qaraqalpaq, túrkmen qońsı hám de shet el
klassiklerınıń disklarǵa jazıp alınǵan simfonikalıq, kameralıq, operalıq
shıǵarmaların tıńlaw jaqsı muzıkalıq sezimdi tárbiyalaw ushın áhmiyetke iye.
Oqıwshılar áste-aqırın muzıkalı obrazlardı hám túsındiriw quralların óz
múmkinshilerine qaray analiz etiwge tayarlanadı, bul bolsa olardıń sanalı
estetikalıq túsınip alıwına járdem beredi. Óspirim jasındaǵı oqıwshılarǵa óz pikirin
aytıw, tabiyat hám ónıń hár qıylı hádiyselerine óz múnásibetin kópsetiwin qáleydi.
Mine, sol jas ózgesheliginen muzıkalıq-estetikalıq tárbiyada paydalanıw maqul.
Bunda shınıǵıwalardı bahalawda sorawlar hám tapsırmalar jaqsı járdem beredi.
Muzıka shıǵarmanı hár túrli salıstırıw, dóretiwshilik pikirlewin, muzıka haqqında
ózbetinshe pikir bildiriwdiń rawajlandırıwdıń júdá jaqsı quralı bolıp esaplanadı.
Bir shıǵarmanıń ózine berilgen turli sıpatların salıstırıw-oqıwshılardı
muzıka tarawında aktivlestiriwdıń jańa bir kerekli quralı. Bizge belgili, muzıka
tıńlap atırǵan oqıwshılar ózlerine tanıs bolǵan shıǵarmanı jańasha atqarıwda
qansha bolsa da esite aladı, bir muzıkanıń túrlishe atqarılǵan diskların toplaydı, bul
bolsa muzıka shıǵarmasına basqasha kóz taslawǵa yaǵnıy qarawǵa, ondaǵı jańa
reńlerdi seziwge, ónı jáne de tereńirek túsıniwge múmkinshilik beredi. Hár bir
oqıwshı, eger óz pikirin shın kewilden bildirse, sáwbettiń tolıq huquqlı
qatnasıwshısı sıpatında ózin aktiv kórsetiw múmkinshiligine iye boladı. Bul bolsa
erkinlik, dóretiwshilik, oqıwshılardıń kórkem rawajlandırıwdıń oǵada jaqsı quralı.
Balalardıń ómirlik tájiriybelerine qaray hár bir muzıka shıǵarması ishinde
belgili waqıya, sezimler hám pikirler sawleleniwi haqqında túsınik beriledi. Bul
tek ǵana sabaq procesinda túrli muzıka jumısların orınlawda, shıǵarma hám onıń
obrazların ańlaw menen ámelge asadı.
49
Muzıkanı ańlaw - muzıkalı obrazdıń insan sanasında sawleleniwi,
gewdeleniw procesı. Bul process tiykarında shıǵarmanı bahalawshı múnásibet
turadı. Ańlawdıń basqa túrleri sıyaqlı muzıkanı ańlaw hám aktiv xarakterde bolıp,
ónda qulaq (kóz apparatın kóriw járdeminde ańlaw sıyaqlı) muzıka shıǵarmasınıń
kerekli ózgesheliklerin, onıń túsındiriw suwretlerin hám muzıkalıq túsıniktiń
ayırım quralların seziwge háreket etedi.
Bir sabaqta qaysı muzıka jumısların alsaq ta, ol dáslep muzıka taralıwın
qabıl etiw hám onıń obrazları hám xarakterlerin ańlaǵannan soń únamlı túrde
ámelge asırıladı. Sonıń ushın muzıkanı túsiniw - sabaq procesiniń tiykarǵı bazası.
Sol tárepten muzıkanı esitip quwanıw, qosıq aytıw, muzıka sawatına say
ózgesheliklerdi ańlap alıw, ayaq oyınǵa túsiw hám muzıka menen túrli háreketlerdi
orınlaw, qol shappatlaw hám sáz ásbaplarında shertip muzıkaǵa ritmikalıq qosılıw
ushın belgilengen muzıka shıǵarmaların bul jaǵdayda esitip barıw menen
belgilengen jumıslardı órınlaw múmkin. Solay etip, muzıkanı ańlaw sabaǵı eki
túrde boladı:
a) Muzıka shıǵarmaların arnawlı esitiw (yaǵnıy muzıkanı tıńlaw).
b)Muzıkanı esitip, ańlap, onıń xarakterine say túrli jumıslardı ámeliy orınlaw.
§ 2. OQÍWSHÍLARǴA TÍŃLANATÚǴÍN
SHÍǴARMALARDÍ TANÍSTÍRÍW
Muzıka shıǵarmaların úyreniw hám tıńlaw procesinda balalar bir qansha
shıǵarmalardı eslep qalıw, sol shıǵarmalar haqqında tuwrı túsınik payda etiwi,
hátteki olardı jaqsı kóriwi menen birge, muzıkanıń tásırsheńlik quralları haqqında
maǵlıwmat alıwı zárúr. Bul jumıs procesinde muzıka sawatı muzıka tıńlaw menen
baylanıstırılıp alıp barıladı. Muzıka sawatında alınǵan bilim muzıka shıǵarmaların
úyreniwde ámeliy túrde alıp barıladı. Balalar muzıka tıńlawǵa áste-áste ádetlenip
qalmastan, balki muzıka haqqında sóylep beriwge de úyrenip baradı. Sózsiz, bul
nárse birden-aq payda bolıp qalmaydı. Muzıka oqıtıwshısınıń tıńlanǵan
50
shıǵarmaları haqqındaǵı túsındiriliwi, onıń sol shıǵarmalarda túrli qurallar hám
muzıkalıq tásırshenlik elementlerinen paydalanıw haqqında bayan etip beriwi
sebepli balalar muzıka tıńlaw procesinde muzıkaǵa ózbetinshe jaǵdayda analizlı
múnásebette bolıwǵa tayarlanıp baradı.
Baslawısh klasslarda tıńlap ótilgen shıǵarmalar haqqında oqıtıwshısınıń
sorawları hám oqıwshılardıń juwapları formasında sáwbet alıp barıladı.
Oqıwshılardıń belgili bir shıǵarma haqqındaǵı kóz qaraslarınıń túraqlılıǵı hám
tolıqlıǵı sorawlardıń qanshama tereń oylanıp, logikalıq hám mánisli etip
ańlanıwına baylanıslı boladı. Oqıwshılar tiykarınan, shıǵarmanıń ózine say
ózgesheligine, onıń tempi hám dinamikasına tiyisli sorawlarǵa juwap qaytara
bilıwi, marshtı, ayaq oyın muzıkasın, xalıq qosıqların ajırata biliwi kerek. Sonday-
aq, eki hám úsh bólekli shıǵarmalardı anıqlay alıwı zárúr.
Bir oqıw jılı barısında oqıwshılar 10-12 ge shamalas muzıka shıǵarmaları
menen tanısıwı kerek. 5- 7 minut átirapında muzıka tıńlaw ótkeriledi. Klaslar
joqarılap barǵan sayın muzıka tıńlawdı 8-12 minutǵa shekem kóteriw múmkin. Bul
dástúr boyınsha bir sherekti tereńirek úyreniw maqsetinde úsınıs etiledi. Bunday
sabaqlar sherek sońında ótkeriletuǵın bolsa, olar jumbaq formasıdaǵı baqlaw
sabaqları bolıwı múmkin. Bunda oqıtıwshı tıńlanǵan barlıq muzıka shıǵarmaların
shertip, qayta esittiredi. Kishi shıǵarmalardı tolıq, al úlken shıǵarmalardan
úzindiler shertedi. Oqıwshılar bolsa shıǵarmanıń ataması, avtorı, qaysı janrǵa
tiyisli ekenligi haqqında, shıǵarmanıń muzıkalıq dúzilisi, kompozitor shıǵarmada
qanday túsındiriw qurallarınan paydalanǵanı haqqında bilgenlerin sóylep beredi.
Besınshi klasstan baǵdarlamaǵa xor, orkestr, simfoniya, libretto, uvertyura,
muzıkalı drama hám komediyadan úzindiler, operalardan ariyalar, duetlar, ayaq
oyın muzıkaları, maqomlar, klassikalıq shıǵarmalar, folklor nama hám qosıqlar,
shet el hám qońsı xalıqlar kompozitorlarınıń shıǵarmaları jetinshi klassqa shekem
kiritiledi, bul shıǵarmaların atqarıw kóp hám waqıt talap etedi. Sonıń ushın bazıda
putin bir sabaqtı muzıka tıńlawǵa ajıratıw múmkin.
Sabaq dawamında óqıwshılardı bárhama muzıkanı túsıniwge hám qabıl
etiwge úyretiw kerek. Dáslep, mektep oqıwshıları muzıka shıǵarmasın pútkil
51
muzıkalı obraz dep ańlawı kerek. Muzıkanıń mazmunı insannıń sezimleri,
keypiyatı, pikirlerinen quralıwı bizge belgili. Muzıka insannıń sóz benen túsındirip
bolmaytuǵın ushki jaǵdayın, ruwxıy keshirmelerin bayan etiwi múmkin. Balalardı
áne sol sezimleri hám emocional jaǵdaylardı qabıl etiwge úyretiw kerek.
Muzıka oqıtıwshısınıń óz sabaqların ólshemli shólkemlestiriwi bul muzıka
tıńlaw jumıslarınıń mazmunlı hám nátiyjeli ótiwin girewi. Baslawısh klasslarda
dáslepki muzıka tıńlawlardan-aq, oqıtıwshı balalarǵa muzıka tıńlaw hám qasındaǵı
dosların esitiwine kesent bermey ótiwin qatań úyretiw kerek. Sebebi, bala bul
tártipti buzsa, birinshiden, atqarıwın húrmet qılmayatuǵının kórsetse, ekinshiden,
tıńlawshılar-klasslaslarınıń pikirlerin shatastıradı. Oqıtıwshı muzıka shıǵarmasın
tıńlanıp atırǵan waqtı tez-tezden qıymılday bermew, erkin otırıp shıǵarmanı tıńlaw
zárúrligin, aylanıp qaraw, qaǵazdı qıshırlatıw, sıbırlap sóylesiw, soraw beriw hám
basqalardı shalǵıtatuǵın hám artıqsha háreketlerdi islemewdi balalarǵa túsındiredi.
Muzıka shıǵarmasın ıqlas penen hám basıqlıq penen ıqlas qoyıp, dıqqattı jiynap
tıńlaw kerekligin aytadı. Sonday jol menen oqıwshılardı mádeniy tıńlawshı etip
tárbiyalaw múmkin.
Oqıtıwshı baslawısh klass oqıwshılarınıń dıqqatın tez ózgeriwshenligin
esapqa alıp, shıǵarmanı tıńlawdan aldın olarǵa muzıka neshe bólekten
turatuǵınlıǵın, dinamikanıń qanday rawajlanıp barıwın anıqlaw, tiykarǵı tema
muzıkanı eslep qalıw sıyaqlı tapsırmalardı úsınıw múmkin.
Sabaqta oqıtıwshınıń shıǵarmalardı dúris hám mazmunlı atqarıwı áhmiyetli.
Sebebi, balalardıń shıǵarmanı tez hám sıpatlı ózlestiriwi áne solarǵa baylanıslı
boladı.
Sherek temasınan kelip shıǵıp, shıǵarmanıń muzıkalıq dúzilisi, xarakteri,
túsındiriw quralları, oqıwshılardıń tayarlıq dárejesi, klass tárkibi tárepten úyrenip,
tómendegi basqıshlarda ózlestiriledi:
1. Shıǵarmanı tıńlawǵa balalar dıqqatın tartıw hám shıǵarma haqqında
oqıtıwshısınıń kirisiw sózi.
2. Oqıtıwshı atqarıwında yamasa texnika quralı arqalı shıǵarmanı tıńlaw.
3. Tıńlanǵan shıǵarma haqqında sáwbet, analiz, debat ótkeriw.
52
4. Shıǵarmanı tolıq hám qayta tıńlaw, shıǵarma haqqında balalar pikirleri
hám juwmaqlawshı sáwbetler.
Oqıtıwshı sabaqta muzıka shıǵarmasın atqarıwdan aldın balalardı tıńlawǵa
tayarlawı, olardıń shıǵarmanı tolıq ańlay alıwına, seziw hám baha beriwine járdem
beriwi zárúr. Bunıń ushın oqıtıwshı shıǵarmanı birinshi márte atqarıwdan aldın
qısqasha kirisiw sáwbeti ótkeriledi. Bundan kózlengen maqset oqıwshılardı muzıka
tıńlawǵa ruwxıy tayarlaw hám pikirlerin jámlep dıqqattı tartıw. Ádette, oqıtıwshı
shıǵarma avtorların atların aytadı, olardıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında
qısqasha sóylep beredi, shıǵarmanıń jaratıw tariyxınan alınǵan qanday da bir
dálildi bayan etedi, sabaq sońında oqıwshılardıń dıqqatın jámlep hám balalarda
qızıǵıw oyatıp, shıǵarmanı atqarıw hám esittiriwge kirisedi. Sáwbetti suwretler,
reńli qaǵazlar, saxna kórinisleri hám belgili atqarıwshılarǵa say fotosuwretler
menen alıp barıw paydalı boladı.
Muzıka sabaqlarında muzıka shıǵarmasın sózler menen túsındirgen jaǵdayda
alıp barıw balalardıń ańlawına únamlı tásır etedi. Oqıtıwshı ózinıń qısqa-qısqa
túsındiriwi menen balalarǵa muzıkanıń emocional mazmunın, onıń gózallıǵın qabıl
etiw, túsınip jetiwde járdemlesedi, shıǵarmanıń eń mazmunǵa bay jerlerine itibar
beriw kerekligin úyretedi, sorawlar beredi hám muzıka shıǵarmasın tıńlaǵan
waqıtta ondaǵı kerekli jerlerin ajıratıw haqqında wazıypalar beredi. Oqıtıwshı
balalar tıńlap bolǵannan soń óz pikirlerin ańlawında, muzıkanıń xarakterin sózler
járdeminde belgilewine, onda neler kóbirek únaǵanlıǵın aytıwına erisedi,
muzıkanıń emocional mazmunındaǵı eń názik hám hár qıylı táriplerin tabıwǵa
járdem beredi.
Shıǵarmanı úyreniwde onı atqarıp kórsetiw júdá kerekli. Eger shıǵarma
balalarǵa tez únap qalsa, oqıtıwshınıń shıǵarma ústinde islewi ańsat boladı.
Kerisınshe, olarǵa jaqpaǵan shıǵarma ústinde islewde oqıtıwshınıń balalarda sol
shıǵarmaǵa qaray payda bolǵan jaman pikirlerin joǵaltıwǵa tuwrı keledi, bul bolsa
oqıwshılardıń shıǵarmanı ózlestiriwine ádewir tosıq boladı.
Shıǵarmanıń joqarı kórkem dárejede atqarılıwı ǵana oqıwshılardı ózine
tartıwı hám tıńlanǵan muzıkaǵa hawes oyata aladı. Oqıtıwshınıń shıǵarmanı
53
belsene atqarıwǵa qaray disketten esittiriwi ádewir biyparwalıq penen qabıl
etilıwin aytıp ótiwimiz kerek. Eger, oqıtıwshı qanday da sáz ásbapı (fortepiano,
rubap, ǵirjek, duwtar, bayan hám basqalar)dı jaqsı sherte bilse, onı balalarǵa
múmkinshiligi barınsha shertip beriwge háreket etiwi kerek. Bunda oqıtıwshınıń
ózi atqaratuǵın shıǵarmalardı úyde júdá puxtalıq penen tayarlawı, notaǵa qarap
shetiwden saqlanıw yaǵnıy shıǵarmanı yadtan dúris atqara bilıwi, balalardıń
ózlestiriwin qadaǵalap túrıw múmkinshiligine iye bolıwı ushın shıǵarmanı
maydalap úyrenip alıwı zárúr. Shıǵarmanı shoq, tásırli hám tereń oylap atqarıwı
talap etiledi.
Eger, tıńlanatuǵın shıǵarma vokal janrına tiyisli bolsa, oqıtıwshı, dawısı
onday kúshli bolmasa da, sol shıǵarmanı sózi menen aytıp beriwden tartınbawı
kerek. Shıǵarmanı jaqsı bilip alıw kerek, sonda ǵana oqıtıwshı ónı atqarıwı menen
balalardı shıǵarmanıń texnikalıq jazıwına qaraǵanda kóbirek tarta aladı, sebebi
"janlı atqatıw" bárhama jaqsıraq qabıl etiledi.
Biraq sonday shıǵarmalar da bar, olardı esittiriwde magnit lentaları yamasa
disketlerden paydalanbawdıń ilaji joq. Bulsız xor, orkestr, simfoniya, opera
ariyalar, baletlerden úzindiler, hár qıylı sáz ásbaplar ansambli (dástesi)nde
atqarılǵan namalardı kóz aldımızǵa keltire almaymız. Sonıń ushın mektepte eń
jaqsı jámáátler, ansambller, orkestrler hám jeke atqarıwshılar atqarıwındaǵı muzıka
shıǵarmaları jazıp alınǵan diskler tóplamı bolıwı júdá paydalı.
Oqıtıwshı magnit jazıwındaǵı shıǵarmanı tıńlaw barısında ózi de sol muzıka
shıǵarması yamasa temanıń bazı bólimlerin erkin sherte bilıwi yamasa atqara alıwı
kerek.
Muzıka shıǵarmasın oqıtıwshı birinshi márte tolıq atqarıwı shart. Eger bul
opera, simfoniya yamasa kantata bolsa, tolıq úyreniletuǵın úzindi yamasa bólegi
oqıtıwshı tárepinen tolıq atqarıladı. Sońǵı talqılaw procesinde oqıtıwshı ayırım
muzıka frazaların, bazı bólim hám temalardı shertip hám atqarıp beredi, sońında
bolsa juwmaq shıǵarǵan siyaqlı shıǵarmanı tolıq atqaradı.
Muzıka shıǵarmasın atqarǵannan keyin oqıtıwshı onı balalar menen sáwbet
formasında analizlewǵe kirisedi. Shıǵarmanıń dúzilisi ózgeshelikleri - forması,
54
ladı, tonlıǵı, garmoniyası, xarakterı, muzıkaǵa sáykeslıǵı, tempi, naması, birge
dawısta aytıwdıń roli hám sol sıyaqlılar aydınlastırıladı.
Sáwbetlerdi oqıwshılardıń aktiv qatnasıwında quwanıshlı hám mazmunlı
etip ótkeriw kerek. Klassta dóretiwshilik ortalıǵın payda etip, bunda oqıwshılar
tıńlaǵan shıǵarmada ózlerinıń neler tásırlendirgenligin tartınbastan kewilli soyley
alatuǵın bolıwı kerek. Sáwbet, analiz, oqıtıwshınıń túsındirmeleri anıq, qısqa,
logikalıq bolıwı, bulardıń barlıǵı muzıkanı túsiniw hám ańlaw menen, álbette,
bekkemlenip barıwı kerek.
Oqıtıwshı keyingi sabaqlarda shıǵarmanı qayta atqarıwda sol shıǵarma
haqqındaǵı maǵlıwmatlar sheńberin áste-aqırın keńeyttiredi, jańa dálil hám kóz
qaraslardı, juwmaqlardı bayan etedi, shıǵarma dúzilisın basqa ózgesheliklerine
balalar dıqqatın tartadı. Sabaq procesinde tıńlanǵan shıǵarmanıń kóp márte
tákirarlanıwı onıń jaqsıraq ózlestirilıwine hám este qalıwına járdem beredi.
_______________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka sabaqlarında muzıka tıńlawdıń mazmunin ashıp beriń?
2. Baslawısh klass oqıwshılarınıń muzıka tıńlaw qábiletin ósıriwde muzıka
shıǵarmalarına qalay qatnas jasawǵa boladı?
3. Qandayda kishigirim shıǵarmanı tıńlatıw ushın awızeki reje dúziń.
4. Repertuar tańlawda shıǵarmanıń qanday ózgesheliklerine itibar beriw kerek?
§ 3. QOSÍQ AYTÍW-ISKERLIKTIŃ BIR TÚRI.
3.1. BALALARDÍŃ DAWÍS APPARATÍ HÁM ONÍ
QOLLAW PRINCIPLERI
Balalardıń dawıs apparatı ush bólekten túradı:
1. Dem alıw organları (ópke, bronx, traxeya-tárepinen dem alıw jolı);
2. Gegirdek (dawıs perdeleri jaylasqan bolek);
55
3. Rezonatorlar (jutqınshaq, awız hám murın).
Dawıstıń payda bolıwı quramalı psixologiyalıq-fiziologiyalıq procesı bolıp,
ol dawıs apparatınıń dem alıw hám esitiw apparatı menen birgeliktegi ámeliyatta
yaǵnıw ópkeden shıǵıp atırǵan hawa aǵımın bronx, traxeya arqalı tamaqqa keledi
hám ol jerde dawıs perdeleri tosqınlıǵına ushıraydı. Hawa basımı tásıri nátiyjesınde
dawıs perdeleri háreketke kiredi, olardıń tákirar ashılıp jabılıp hám qozǵalıwı
(tebreniwi) nátiyjesınde hawa tolqınları-dawıs payda boladı.
Dawıs payda etiw baylanıslı bolmaǵan jaǵdaydaǵı ádettegi dem alıw
procesinde dawıs perdeleri tınısh jaǵdayda bolıp, hawa úshmúyishli formadaǵı
dawıs tesiginen erkin ótedi. Dawıs payda bolıwında dawıs tesigi tarayadı. Dawıs
bálent perdelerge kóterilgen sayın dawıs tesigi tarayıp baradı hám eń joqarı perde
dawıslarına jetkende tesik beklenedi.
Ópkege dem menen alınǵan hawa aǵımı dawıs apparatınan ótkende eki
názik dawıs perdesın sılap ótedi, nátiyjede, joqarıda aytqanımızday, olardıń
tebreniwinen qıshırlaǵan dawıs payda bóladı. Dawıs payda bólıwınıń baslanıwı
"ses atakası" dep aytıladı.
Dawıs terbelisinıń tezligi, yaǵnıy dawıs bálentligi dawıs perdelerinıń
tartılıwı (tereńlesiwi) dárejesıne baylanıslı boladı. Terbelisi qansha tez bolsa,
dawıs sonsha joqarı perdelerge kóteriledi. Biraq perdeler payda etetuǵın dawıs
kúsli emes, ol tiykarınan joqarǵı rezonatorlardan tamaqtıń keńeyiwi esabına
kúsheyedi. Awız hám murın soǵan járdem beredi, sonday-aq, olar dawıs tembrın
júzege shıǵarıwda hám úlken rol oynaydı. Bul sóylew yamasa qosıqta quwanısh,
qorqıw, qıynalıw, oyshańlıq sıyaqlı sezimlerdiń túsiniliwi.
Balanıń dawısı dawıs kúshi, tembri hám bálentligi menen ǵana emes, balkim
diapozonı menen de xarakterli. Dawıs diapozonı eń tómen dawıstan eń joqarı
dawıs aralıǵındaǵı kólemdi óz ishine aladı. Insan dawısınıń putkil diapozonın
registrlarǵa bolınedi. Registr dawıs diapozonınıń bir bólegi bolıp, tembr hám
dawıs baǵdarlamasınıń bir-biri menen sáykesligine tiykarlanıp anıqlanadı. Adam
dawısın tómen (kókirekten shıǵıwshı dawıslar), orta (aralas) hám joqarı (bas
penen baylanıslı dawıslar) registrlerge bólıniwi qabıl etilgen.
56
Dawıstiń registr dúzilisi
Balalar dawısı kókirek, aralas (mikst) hám bas (faltset) registrlerinen túradı.
Balalar dawısı kókirek, aralas (mikst) hám bas (falset) registrlerinen ibarat
bolıp balalar dawısı ushın bas bóleginıń joqarı rezonanslanıwı kerek. Balalar
dawısı apparatınıń dúzilisi hám rawajlanıwı ózgesheliklerine qaray hár bir jas
toparı individual registrdegi dawıs dúzilisıne iye. 7-10 jaslı balalar dawısınıń
diapozonı kishi bolıp, jeńil faltset jańǵırıǵı menen ajıralıp turadı. (Faltset-
italyansha falso - qálbeki-erkeklerdıń joqarı registrdegi dawısları bolıp, ózine say
tembrge iye, kúshsiz shıǵadı).
Orta jastaǵı balalardıń dawıslarında (11-13 jasar), asırese, ul balalarda
kókirek registirindegi dawıs elementleri payda bolıp, diapozon keńeyedi. Bul
jastaǵı balalar dawısınıń diaozonında úsh registr ajıralıp tursa-da, atqarıw
waqıtında tiykarınan (mikst) aralas registri dawısları isletiledi. 14-16 jastaǵı balalar
dawısında tembr anıqlıǵı, úlkeygen dawıs elementleri payda boladı.
Balalardıń dawıs apparatı kóleminen kishi, názik hám mort boladı. Sonıń
ushın onıń fiziologiyalıq ózgesheliklerine itibar bermesten jumıs alıp barıw
balalardıń dawısı salamatlıǵına ziyan jetkeriwi múmkin. Oqıtıwshılardı qosıq
aytıwǵa qızıqtıra alıw, kóp jaqtan úyreniletuǵın hár bir shınıǵıw yamasa qosıqtıń
oqıtıwshı tárepinen mazmunlı atqarılıwına baylanıslı boladı. Baslawsh klasslarda
balalar menen alıp barılatuǵın vokal-xor júmısı, tiykarınan, oqıtıwshı dawısına
eliklep atqarıwǵa tiykarlanadı. Sol sebepli muzıka oqıtıwshısınıń ózi qosıqtı
jaǵımlı atqarıp, balalardı ózine úyertip alıwı kerek.
Balalar dawısını zorıqtırmastan atqartırıw ushın qosıq aytıwdı primar aralıq
(Fa1-Lya
1), isshi diapozon (Mi
1-Si
1) hám ulıwmalıq diapozon (Re
1-Si
1(Do
2)) lardıń
ólshemine boysınıw kerek. Balalar bas rezonatorına tiykarlanǵan faltsetke jaqın
bolǵan dawısta atqarıwın dáslep aytıp óttik. Dawıs payda etiw ústinde jumıs alıp
barǵanda, bul olardıń jalǵız atqarıw usılı ekenligin esten shıǵarmawımız kerek.
Oqıwshılarǵa qosıq atqarıwdı úyretip atırǵan waqıtta oqıtıwshınıń ózi sol dawısta
57
atqarıwı úsınıladı. Baslawısh klasslarda balalardı bir jınıslı dawısta atqarıwına
eristiriw dawıstıń jaǵımlı aytılıwın támiyinleydi. Baqırıp kúshli dawısta atqarıw
balalar dawısın forsırovka (artıqsha kúsheyiw) ge alıp keledi. Bul vokal-xor
kónlikpelerin ólshemli qáliplesiwine ziyan bolıp, dawıs apparatınıń rawajlanıwına
jaman tásır etedi.
___________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Balalar dawıs apparatı dúzilisın mazmunlı aytıp beriń.
2. Primar aralıq, isshi hám ulıwmalıq diapozonlarǵa túsınik beriń.
3.2. VOKAL KÓNLIKPELERIN QÁLIPLESTIRIW
Klassta balalardıń atqarıwshılıq mádeniyatı olardıń vokal hám xor
atqarıwshıǵı sheberligine baylanıslı boladı. Vokal sheberligine erisiw qosıq
aytıwdaǵı jaǵday, dem alıw, dawıs payda etiw hám dúris aytıwdıń óz ara
baylanıslıǵına tiykarlanadı.
Oqıwshılardıń qosıq aytıwdaǵı jaǵdayı. Oqıwshı partada turıp yamasa
otırıp qosıq aytqanda qosıq aytıw jaǵdayına boysınıwı shárt. Bunda oqıwshınıń
wazıypası gewdesın búkmesten, ózinıń ornına súyenbesten tuwrı tutıw, jelkelerin
jeńil kerip, jaǵın artıqsha kótermesten, moyın hám bastı tuwrı tutıp, qolların
dızelerine jeńil qoyıw sıyaqlı jaǵdaylardan turadı.
Sonday-aq, tuwrı turıp qosıq aytıw kólikpesın tez payda etip bolmaydı.
Balalar qaǵıydanı ańsat ǵana túsınip aladı, biraq tez yadınan shıǵıp qaladı. Sol
sebepli oqıtıwshı balalar qosıq atqarǵanda qalay otırǵanlıǵın bárháma baqlap túrıwı
kerek. Tájiriybeli oqıtıwshı sabaq procesinde pútkil klass balalarına, bazıda
ayrıqsha balalarǵa tuwrı otırıw qaǵıydasın esletip túradı. Bunıń menen oqıtıwshı
sabaqta shólkemlestiriwshilik ruwxın jaratadı. Bul balalardıń ózlerin jaqsı tutıwına,
dıqqattı bir jerge toplaytuǵın bolıwına, tártipli bolıp barıwına járdem beredi. Qosıq
aytıwdaǵı jaǵday balalarda sabırdı da tárbiyalaydı.
58
Úyrenilgen qosıqlardı tik turıp atqarǵan duris. Bunda jaq biraz kóterilgen,
ayaqlar jelke keńligine, qollar qaptalda bolıwı talap etiledi. Bul jaǵdayda dawıs
jańǵırıp shıǵadı. Oqıtıwshı balalardı qosıq aytıw ushın orınlarınan túrıp
atırǵanında shawqımsız erkin túrıwına úyretiw kerek.
Qosıq úyrenip bolınǵannan keyin onı atqarıp atırǵan balalardıń júzleri
alaǵada bolmastan mazmunlı hám mánisli bólıwı zárúr yaǵnıy olardıń júz
mimikalarınan shıǵarmanıń mazmunı hám xarakteri kórinip tursın.
Balalar atqarıw waqtında bastı arqaǵa taslamastan tuwrı tutıwı, júzdi
búristirmewi, tómengi jaǵtı kermewi zárúr. Balanıń tuwrı túrıw jaǵdayı dúris dem
alıwı hám dawıs payda etiwine múmkinshilik beredi.
Dem alıw. Qosıq aytıw kórkem-óneri - bul dem alıw kórkem-óneri - dep
biykar aytılmaǵan. Balalardıń kópshiligi qosıq atqarıp atırǵan waqıtta dúris dem
alıwdı hám onnan tuwrı paydalanıwdı bilmeydi. Atqarıwdaǵı dem menen
fiziologiyalıq dem arasında belgili ózgeris bar. Fiziologiyalıq dem bala tuwılǵan
kúnnen baslap tabiyiy jaǵdayda ámel ete baslaydı hám anıq bir ritmde hám belgili
bir waqıt aralıǵında júz beredi. Qosıq aytıwda bolsa dem alıw tez, qısqa waqıt
aralıǵında júz beredi hám dem shıǵarıw bolsa qosıq qatarınıń sózımlılıǵına,
tezligine hám xarakterinıń túsınilıwine baylanıslı. Dem ritmi atqarılatuǵın
shıǵarma xarakterine qaray ózgerip túradı hám fiziologiyalıq demge qaray tereń
dem alınadı. Atqarıwdaǵı dem alıwdıń tómendegi túrleri bar:
1. Tómengi qabırǵalar keńeygen halda dem alıw;
2. Jelkeni keńeyiwshi dem alıw;
3. Qarın penen dem alıw (diafragma tómenge túsedi);
4. Kókirek menen dem alıw (kókirektiń joqarı bólegi kóteriledi).
Balalar dem alǵanında ókpenıń tek joqarı bólegin ǵana hawa menen
toltıradı, bul bolsa jelkelerdıń sırttan entigip kóterilıwınen bilinip túradı.
Oqıshılardıń qosıq aytıwı ushın dem alıwdıń eń qolaylı hám paydalı túrinen,
yaǵnıy tereń dem alıw usılınan paydalanıwǵa úyretiw kerek. Balalarǵa dem alıwda
jelkelerdıń qıymıldamay, bir tegis túrıwın bárhama esletip túrıwı kerek. Eger,
balalardan ayırımların dem alıp atırǵanında jelkeleri kóterilse, oqıtıwshı tuwrı dem
59
alıwına kómeklesiwi kerek. Bunıń ushın oqıtıwshı qolların qosıq aytıp atırǵan
balanıń eki jelkesıne qoyıp turıp, dem alıp atırǵanda jelkenıń qıymıldawına jol
qoymaydı. Bul usıl balanıń dúris dem alıwına járdem beredi.
Atqarıw waqtında dem alıwdıń tómengi qabırǵalardı keńeyiwshi dem alıw
hám qarın menen dem alıw túrlerin qollanǵanı máqul.
Diafragma adam organizmınde kókirek hám qarın boslıǵın ajıratıp turadı.
Tómengi qabırǵalar hám diafragmalar járdeminde dem alıwda dem alıw hám
shıǵarıw diafragma arqalı tártipke salınadı. Bul sonday júz beredi: atqarıwshı gúldi
"iyiskelegendey" etip dem aladı. Bunda ókpeler keńeyip, tómengi qabırǵalardı
sırtqı tárep ısıradı hám diafragma paseyedi, nátiyjede, qarınnıń diywalı aldınǵa
shıǵadı. Jelke hám kókirektiń joqarı bólegi bul jaǵdayda ózgermeydi. Dem alıw
tereń, tolıq hám eń tiykarǵısı, shawqımsız bolıwı kerek. Dem shıǵarıw tejemli,
uzaq múddetli, tegis bolıwı shárt. Dem shıǵarıw qarın tereń qabıǵınıń háreketi
menen basqarılıp, hawa joqarıǵa jiberiledi hám dawıs perdelerinin tebreniwine
shaqıradı. Tómengi qabırǵalar hám diafragma aste-aqırın óz jaǵdayına qaytadı.
Balalardı dúris dem alıwǵa úyretiw tek qosıq aytıw ushın zárúr bolıp
qalmastan, balki balalardıń salamatlıǵı ushın da zárúr. Qosıq atqarıwdaǵi dem alıw,
ulıwma dem alıw sıyaqlı eki tiykarǵı jaǵdayǵa iye bolıp, qosıq ırǵaǵınıń sıpatı
hám sózılıwı, áne sol waqıtqa baylanıslı boladı. Bul jaǵdaylar dem alıw hám demdi
shıǵarıwdan turadı.
Dem alıwdıń xarakteri hám "tezligi" atqarılatuǵın shıǵarmaǵa baylanıslı
boladı. Eger qosıqtı sózıp, áste aytıw kerek bolsa tereń hám awır dem alınadı. Eger
shıǵarma quwnaq tempte jazılǵan bolsa atqarıwda dem tez hám jeńil alınadı.
Qosıq atqarıwda say dem alıwdıń ekinshi jaǵdayı - dem shıǵarıw. Qosıq
atqarıp atırǵanda demdi dúris shıǵarıwdıń mazmunı ópkege alınǵan demdi únemli
paydalanadı.
Demdi shıǵarıwdan aldın az waqıt toqtatıladı. Bunda balalar demdi az ǵana
pursatqa shıǵarmay túrıwı kerek. Bul nárse ókpedegi qosımsha bolǵan hawadan
kereginshe paydalanıwǵa járdem beredi. Bolmasa muzıka qatarınıń birinshi
60
dawısınnan-aq ópkedegi hawa tawsılıp qaladı. Qosıq bolsa buwılıp hám de jaman
shıǵadı. Biraq ópkege oǵada kóp hawa alıw da jaqsı bolmaydı. Qosıq atqarıp
atırǵanda dem artıqsha alınsa ol dawıstıń sıpatına, intonaciyanıń anıq shıǵıwına
jaman tásır kórsetedi.
Balalar menen qosıq repertuarı hám arnawlı shınıǵıwlardı ayttırıw arqalı
dem alıw ústinde jumıs alıp barıladı. Bunday shınıǵıwlardan biri major gammaların
yarımlıq notalarda páseńlesken tezlikte atqarıw. Gammada demdi belgili jerde alıw
kerek hám bul jaǵdaydı balalardıń barlıǵı bir waqıtta órınlawın baqlap túrıwı
kerek.
Qosıq aytıwdaǵı demdi rawajlandırıw ushın shınıǵıwlar qanshama paydalı
bolsa da oqıtıwshı bul tarawda tiykarǵı orındı qosıq repertuarına beriw kerekligin
yadtan shıǵarmawı tiyis.
Balalar ushın hár bir jańa shıǵarma dem alıwǵa úyreniw jolındaǵı shınıǵıw
bolıp xizmet etedi. Balalar úlkeygen sayın qosıq aytıp atırǵanda dem alıwdan dúris
paydalanıw tájiriybelerin de iyelep baradı. Wazıypa bolsa áste quramalasıp baradı.
Olar aldında úlken atqarıwshılıq imkaniyatları ashıladı. Oqıtıwshı qósıqtıń nota
jazıwı kórgizbelerinde dem alıw belgisi "V" yaǵnıy "kishkene qus" belgisi
ekenligin de úyrenip barıwı kerek. Dem alıw jerin hár bir muzıka qatarınıń
baslanıwı waqıtında tuwrı keltiriwge háreket etiw zárúr, muzıka qatarınıń ózi
kóbinese poeziya qatarınıń baslanıwına say keledi. Balalardı bolsa sózdi kesip,
onıń ortasında dem almawdı túsındiriw kerek. Oqıtıwshı qosıqtıń qaysı jerlerinde
dem alıw kerekligin kórsetip bergennen soń, kórsetpenıń jaqsı orınlanıwına erisiw
kerek.
Dawıs payda etiw. Dawıs hawaz apparatı (kegirdek, jútqınshaq hám onıń
ishindegi konus sıyaqlı eki dawıs perdesi)nıń dem (ópke, traxeyalar, kókirek
bólegi) hám esitiw apparatlarınıń birgeliktegi ámeliyatında payda boladı. Dawıs
hawanıń jabıq jaǵdayındaǵı hawaz tesigi arqalı ótkende hawaz perdeleri terbeniwi
waqıtında júzege keledi. Dawıstıń payda bolıwı waqtı "dawıs atakası" dep aytıladı.
Dawıs perdelerinıń tıǵıslıǵı, dem shıǵarıwdıń kúshi hám xarakterine qaray dawıs
atakası qattı, jumsaq hám dem alıwdan keyin ataka bolıwı múmkin.
61
Birinshi hám ekinshi klasslarda dawıs payda etiw ústinde júmıs alıp
barǵanda bul kóbirek oqıtıwshınıń óz dawısında anıq (konkret) kórsetip beriwden
túradı, bunı “eliklew metodı” dep hám atawǵa da boladı. Oqıtıwshı múmkin
bolǵanınsha qısqa etip túsındirıwı kerek. Qosıqtıń qıyın jeri ushırasqanda oqıtıwshı
balalardıń dıqqatın bir jerge toplap, sol qıyın jerdi qanday etip meńgerip ketiw
múmkinligin ózi aytıp, kórsetip beredi.
Tórtinshi-besınshi klasstan baslap dawıs payda etiwge baylanıslı túsındiriw
jumısları keńrek túrde alıp barıladı, bunda da eliklew metodı jetekshi metod bolıp
qaladı. Joqarı klasslarda oqıtıwshı túsındiriw jumısların keń kólemde alıp baradı.
Bul jerde oqıtıwshılar vokal elementerin qatarları menen tanıstıradı. Máselen,
"dawıstıń joqarı jaylasıwı", "ses atakası" hám sol sıyaqlı qatarlar balalarǵa túsınikli
bólıwı kerek. Balalar dawıs registri haqqında, ámeliy hám teoriyalıq tárepten
bularǵa sáykes keletuǵın rezonatorlar haqqında túsınikke iye bolıwı zárúr. Bul-
olarǵa qosıqshılıq dawısın iyelewge járdem beredi.
Balalar qosıqtı jasalma túrde aytpastan, balkim onı sanalı túrde aytıwı hám
óz dawısın baqlap barıwı zárúr. Joqarı dawısta qosıq aytıwǵa balalardıń óte tısqarı
aktivlik kórsetiwi, yaǵnıy qosıqtı baqırıp, zorıǵıp aytıwı olardıń jaqsı dawıstı
iyelep almaǵanlıǵın bildiredi. Oqıtıwshı balalardı tabiyiy hám erkin túrde qosıq
aytıwǵa úyretiwi, bunıń ushın shıǵarmanı birinshi nawbette áste-aqırın hám jumsaq
dawıs menen aytılıwına erisiwi kerek.
Dawıstıń jumsaq atakasında dawıs perdeleri dem shıǵarıw baslanıwı menen
ashıladı. Shıǵıp atırǵan hawanıń dawıs perdelerine jeńil tiyip ótiwi nátiyjesınde
júdá jumsaq "iyılıwshen ses" payda boladı.
Dawıstıń qattı atakası dem shıǵarıw aldınan dawıs perdelerinıń tıǵız jabılıwı
nátiyjesınde payda boladı. Bul jaǵdayda shıǵıp atırǵan hawa úlken basım menen
dawıs perdelerine kelip úrıladı hám payda bolǵan dawıs qattı hám keskin
xarakterge iye boladı.
Dem alıwdan keyingi atakada bolsa dawıs perdeleri dem shıǵa baslaǵannan
keyin birigedi hám nátiyjede sesten aldın dem shıǵarıwda únsiz "X" esitiledi.
62
Qosımsha dawıslar esabınan dawıs ózinıń tazalıǵın joǵaltadı, dawıs perdeleri bolsa
bosasıp qaladı.
Mektep jasındaǵı balalardıń dawısları bazıda úlken diapozonlı bolıwına
qaramay olarda "isshi aymaq" dep atalǵan tárepi bolıp, ol dawıstıń qanshama
tabiyiy hám erkin aytılıwına, qulaqqa jaǵımlı esitilıwine baylanıslı boladı. Bul órın
ulıwmalıq diapozonǵa qaray kishirek. Dawıs diapozonınıń órtasha jaǵdayı Do1
menen Mi2 nıń aralıǵında boladı. Sonıń ushın hám barlıq jumıslardı balalar hám
ósmirlerdıń dawıs múmkinshiliklerin esapqa alǵan jaǵdayda alıp barıw maqsetke
muwapıq.
Balalardıń dawıs diapozonları
Klası Jası Diapozonı Klası Jası Diapozonı
I 6-7 rе-si V 10-11 do-mi2
II 7-8 rе-do2 VI 11-12 do-fa
2
III 8-9 do-do2 VII 12-13 do-mi
2
IV 9-10 do-rе2 VIII 13-14 do-re
2
Kishi jastaǵı balalarǵa keskin ataka tuwrı kelmeydi. Keskin ataka órta jas
(6-7 klass oqıwshıları) daǵı hám onnan úlkenirek bolǵan balalar menen vokal
boyınsha sabaq alıp barǵanda ayırım bayanlaw usılı sıpatında ǵana qollanıwı hám
jumıs beriwi múmkin. Biraq sonda da bala atqarıwshılıqta belgili tájiriybe bolıwı
zárúr. Bolmasa bul usıldıń ulıwma paydası bolmaydı, bul ziyan boladı.
Ses payda etiwde jumsaq tańlaydıń úlgeriwshenligi hám de háreketsheńligin
rawajlandırıw ústinde islew jaqsı nátiyje beredi. Bunda jas ólshemine sáykes
keletuǵın jańǵırıp shıǵıwdan da belgili birikpelerden (Máselen, Mi, Ma, Me
sıyaqlı dawıs birikpelerinen) paydalanılsa boladı.
Qosıq aytılıp atırǵanda atqarıwshınıń dawısın ózine say jarańlawına tolıq
erkinlik sezilip turıwı kerek. Qosıq bar demdi tuta alıw ólshemi oqıwshılardıń
atqarıwdaǵı jeńisleriniń tiykarǵı kórinislerinen biri. Bunıń ósiwi de muzıka
jumısları barısında juz beredi hám kóp tárepten repertuar tańlaw hám vokal
shınıǵıwlardıń materialına baylanıslı boladı.
63
Qosıq atqarıda demdi ósiriw boyınsha arnawlı talaplar atqarıwshılıq
tájiriybesın asırıwǵa xizmet etedi. Bul talaplar erkin dem alıw, jelkeni kótermew,
alınǵan demdi asıqpastan tejep shıǵarıw, bunda jaǵdaydı ózgertpew, asıǵıp demdi
qúrı sarplamaw, dawıstıń jańqırıp shıǵıwı sıyaqlı kerekli elementlerinen turadı.
Dem alıw sisteması rezonatorlıq wazıypanı da orınlaǵanınan atqarıw onı tuwrı
órınlaw kerek. Oqıwshılar dawısınıń tabiyǵiy kólemine qarsı jumıslar islewge jol
qoyılmaydı.
Dikciya. Muzıka sabaqlarında balalardan dúris dikciya (latınsha diktio-
sóylewi, aytılıwı), yaǵnıy ádebiy teksttı anıq hám taza aytıwı talap etiledi. Hár
qanday qosıq muzıka hám sóz sıyaqlı kúshli ańlaw quralların óz ishine alǵan.
Sonıń ushın da muzıkada dikciya judá kerekli orın iyelewi óz ózinen belgili.
Kóbinese, balalar muzıka shıǵarmasın xor bolıp atqarǵanında kóp sózlerdi anıq
ańlay almaymız. Bunda shıǵarma óz mánisın joǵaltıp qoyadı. Sebebi, balalar qosıq
tekstin anıq aytıwǵa urınıp, dawıstı qıynap hám zorıǵıp aytadı. Atqarıwda hár eki
túrde de jol qoyıp bolmaydı. Oqıtıwshı balalarda dikciyanıń anıq bolıwına,
sózlerdıń anıq aytılıwına, biraq dawıstıń sıpatına zıyan jetkermeytuǵın jaǵdayda
bolıwına erisiwi kerek. Sabaq procesinde dikciya balalar sóylew organlarınıń islew
qábiletine, yaǵnıy til, erinler, jumsaq tańlay, tómengi jaqtan quralǵan artikulyaciya
apparatınıń islew qábiletine baylanıslı (artikulyaciya-latınsha artikulatio-
bóleklerge bólemen). Aktiv háreketsheń artikulyaciya vokal texnikasınıń tiykarǵı
elementlerı esaplanadı.
Atqarıwdaǵı sóylew-sóylewdegi aytıwdan ajıralıp turadı. Bunda til, erin, jaq
hám basqalardıń aktiv háreketindegi birligi, bunıń járdeminde ádebiy sózdıń
muzıka ırǵaqında fonetikalıq-vokal tárepten anıq, ırǵaqlı, mazmunlı atqarıwǵa
yamasa aytılıwına erisiw zárúr.
Artikulyaciya apparatı salamat, tuwrı jaylasqan hám óz wazıypasın tuwrı
orınlaytuǵın bolıwı kerek. Ondaǵı kemshilikler arnawlı shınıǵıwlar arqalı joq
etiliwi múmkin. Bunday kemshiliklerge ayırım háriplerdi almastırıp qáte aytıwǵa
kiredi. Balalarda bul kemshilikler artikulyaciya apparatınıń tómen háreket etiliwi
nátiyjesınde payda boladı. Sonıń ushın artikulyaciya apparatı joqarı dárejede aktiv
64
islewi kerek. Úyreniletuǵın qosıqtı júdá áste, putkil dıqqattı tekstin tuwrı aytılıwına
qaratıw júdá paydalı. Qosıqtıń ádebiy teksttin sanalı tezlikte ańlay alıw-balalar
dikciyasın rawajandırıw júmısınıń tabıslı shıǵıwı ushın tiykar bola aladı. Buǵan
ámel qılınbasa, balalar kóp waqıt qosıqtaǵı sózlerdi oylamastan, ne haqqında qosıq
aytıp atırǵanlıǵına itibar bermey aytadı. Sonıń ushın dikciya ústinde alıp
barılatuǵın jumıstı mazmunlı óqıw menen baylanıstırıp alıp barıwı kerek.
Balalar sóylewinde tili awır, anıq emeslik, dawıs apparatınıń qısıp sóylewi
hám onıń sońında xorda baqırıp atqarıw sıyaqlı kemshilikler ushırasadı. Bunday
balalarǵa itibardı kúsheytiw hám olar menen jeke túrde jumıs alıp barıw,
asıqpastan erkin sóylew hám atqarıwǵa baǵdarlaw kerek. Eń kereklisi, balalardı
shınıqtırıw hám qosıqlar tekstin vokal usıllarına muwapıq aytıwǵa úyretip barıwı
zárúr. Máselen, qosıq tekstinde bul qatar tómendegishe jazıladı hám sóylewde
sonday oqıladı;
“Ma-ǵan teń – siz meh-ri-bar,
Sóz-le-rin-de sıy-qı-rı- bar”
Qosıqta bolsa bul tómendegishe atqarıladı:
“Ma”
Qosıqshılıqta únli dawıslardı tuwrı qáliplestire alıwı kerek. Bul jumıs vokal
xor materialları-vokal shınıǵıwı, shınıǵıw-qosıq hám qosıqlardı úyrenip atqarıw
procesinde ámelge asırıladı. Ana tilimizde únli dawısqa qaraǵanda únsiz dawıslar
kóbirek paydalanıladı. Sonıń ushın oqıtıwshınıń wazıypası kóbirek únli dawıslardı
atqarıwda, sózıp atqarıw esabına únsiz dawıslardı qısqa hám anıq aytıwǵa
erisiwden túradı. Bunda dawıslardıń aytılıwın qosıqshılıqtaǵı atqarıwǵa
jaqınlastırıp aytıwǵa úmtılıw kerek. Bul milliy atqarıw koloritin saqlaǵan jaǵdayda
atqarǵanda dawıslardı jaqın, jumsaq hám «ápiwayı» etip atqarıwǵa járdem beredi.
Qosıqtaǵı dikciya máselesın kórip shıǵılıp atırǵanda únlilerdi tuwrı aytıw
dikciya menen birgeligin baylanıslıǵın úmıtpaw kerek.
Eger únli dawıslar balalar dawısı sesi sózımlıǵın, kúshi hám hár tárepliligin
támiyinlese, únsiz dawıslar bolsa shıǵarmanıń kórkem teksti mazmunınıń túsınikli
hám emocional túrde túsındiriwge múmkinshilik beredi.
65
Qosıq úyretiw barısında únli dawıslardı dúris aytıw, birinshiden, qosıq bolıp,
aytılıp atırǵan sestıń súlıw hám gózzal shıǵıwına sebep bolsa, ekinshiden, qosıqtaǵı
sózlerdıń ırǵaqlı bolıwına járdem beredi. Únli dawıslarǵa mensinbewshilik penen
qaraw sózlerdıń buzılıwına alıp keledi.
Qosıqta únliler belgili bir dawam etiwshilikke iye bolıp, qosıq etip aytıladı,
únsizler bolsa únlilerge qosılıp atqarıladı hám qatań belgilep qoyılǵan belgili bir
dawam etiwshilikke iye emes. Shıǵarmanıń tempine qaramastan únsizler qısqa,
tez, túsınikli bolıwı kerek. Biraq olardı atqarıw usılı qosıqtıń tempi hám
xarakterine qaray ádewir ózgeredi. Áste, sózıp aytılatuǵın shıǵarmalarda únsizler
qısqa, biraq biraz jumsaqlaw etip aytıladı, yamasa únlilerge biriktiriledi. Tez
aytılatuǵın qosıqlarda únsiz dawıslar sózdegi únsizlerge qaray anıq etip hám pát
berip aytıladı.
Oqıtıwshı dikciya ústinde jumıs alıp barǵanda túsındiriw yamasa belsenlilik
kórsetiw metodınan paydalanıw múmkin. Baslawısh klasslarda kórsetiw metodınan
paydalanıw maqsetke muwapıq boladı.
Anıq aytıw - kórkem tekstti tıńlawshıǵa anıq jetkeriwdıń tiykarǵı shárti.
Biraq, sózlerdı dúris aytıwda orfoepiya da áhmiyetli. (Orfoepiya-nemishe or fo
epeia-“tuwrı sóz”). Atqarıw waqıtında únsiz dawıslardı aytıw, kóbinese sóz
orfoepiyası talaplarına, sózlerdi ádebiy aytıw qaǵıydalarına muwapıq keledi.
Demek, shıǵarmanı balalar menen tayarlaw procesinde muzıka menen bir
waqıtta ádebiy tekst ústinde de jumıs islew kerek. Shıǵarma mazmunın tereń,
tiykarǵı ideyasın júzege shıǵarıw hám olardı anıq hám de taza dikciya arqalı
tıńlawshılarǵa mazmunlı etip jetkeriw menen baylanıslı bolıp, shıǵarmanı xor bolıp
kórkem atqarıwdıń zarúrlik shartlerinen biri bolıp esaplanadı.
____________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Qosıq aytıw qaǵıydaların aytıp beriń.
2. Qosıq aytıw waqıtında dem alıwdıń qaysı túrinen paydalanıwǵa boladı?
3. Dawıs qalay payda boladı?
4. Únli hám únsiz dawıslardı aytıwdıń ayırmashılıǵı nede?
66
3.3. XOR KÓNLIKPELERIN RAWAJLANDÍRÍW
Balalardıń xor atqarıwshılıǵı sheberligi dawıs sázlanıwı hám ansambl bolıp
ózara birigiwi (qósılıwı)nan turadı. Bul muzıka sabaǵında xor bolıp qósıq úyreniw
dawamında sazlanıwdı hám ansambl tájiriybesın iyelewdi talap etedi.
Sazlanıw. Sóz hár bir balanıń berilgen muzıka dawısın anıq túsınip, óz
dawısın óǵan sáykeslestirip teńlesiwi sazlanıwı bolıp esaplanadı. Klastaǵı
oqıwshılardıń anıq muzıka dawısına bir qıylı sázlanıwı menen taza intonaciyaǵa
erisiwi múmkin. Bul bolsa kerekli másele esaplanıp, klastaǵı vokal-xor jumısların
anıq maqsetlerinen biri, taza unison (taza bir dawıslılıq)qa erisiw.
Turaqlı atqarıwshılıq intonaciyasına erisiw, barlıq dawıslardı bálentligine
qaray anıq teńligin saqlaw jámáát bolıp atqarıwda úlken áhmiyetke iye. Eger
oqıtıwshılar sap túrde atqara almasa, shıǵarmanıń mazmunlı, oylaǵan dárejede
atqarıwı haqqında gáp aytıw qıyın. Oqıwshılardıń jaqsı sazlanǵanlıǵı olardıń
muzıkalıq rawajlanǵanlıǵına, birinshi nawbette, balalardıń muzıka úqıbına hám
atqarıwshılıq tájiriybesi (dem alıw, ses payda etiw, tuwrı aytıwın qanshama
ózlestirilgenligine baylanıslı boladı. Bulardan tısqarı, olardıń fizikalıq hám
emocional jaǵdayı (sharshaǵanlıǵı, tásırleniwi) hám sonday-aq, atqarılıp atırǵan
shıǵarmanıń quramalılıǵı (tessiturası hám basqaları) da kerekli rol oynaydı.
Oqıtıwshı muzıkalıq tálim beriwdıń dáslepki dawirinde jańlı sáz, yaǵnıy
jaqsı unison payda etiwge háreket etedi. Bul tayarlaw processi bolıp, dáslepki
oqıw jıllarında bul jumıs qalay alıp barılǵanlıǵına qaray bir dawıslı qosıqtan eki
dawıslı hám úsh dawıslıǵa ótiwge háreket etiledi.
Jaqsı sazlanıwǵa erisiw-dawıs penen melodiyanıń ayırım dawısların hám
muzıkasın tólıq anıq etip eslewge úyretiw kiredi. Taza intonaciya menen aytıw
qosıqshılıqtıń eń kerekli elementlerınen biri.
Sóz ústinde islew dawıs ústinde islewge baylanıslı boladı. Bul jerdegi jaqsı
nátiyje balalarǵa vokal tárbiyasın beriwdıń qanday jolǵa qoyılǵanına da tiyisli.
Ádette, oqıtıwshı hár bir klassta muzıka hám vokal qábileti hár qıylı bolǵan balalar
menen jumıs alıp baradı. Ol bul tarawda jumıs metodın, birinshi nawbette, ortasha
67
qábiletli balalarǵa mólsherlep alıp barıwı kerek. Balalardı taza dawısta qosıq
aytıwǵa úyretiw ushın bolsa oqıtıwshınıń ózinde jaqsı muzıkalıq úqıp bolıwı hám
bul úqıptı jáne de rawajlandırıwǵa háreket etiwi zárúr. Balalarda hám olardıń
úqıbın hár qanday jollar menen rawajlandırıp, intonacialıq sezgirlikti tárbiyalawǵa
háreket etiliwi kerek.
Sonıń ushın birinshi sabaqtan baslap, balalarda sazlanıw tájiriybelerin
rawajlandırıw ústinde ámeliy jumıs alıp barıladı, ásırese, muzıka uqıbı tómen
rawajlanıp baratırǵan balalarǵa itibar kúsheyttiriledi. Olardı oqıtıwshı dawısına,
sáz ásbaplarınan sóz ushın berilip atırǵan dawısqa hám ziyrek balalar dawısına
qosılıwǵa hám dawıs bálentligi menen teńlesiwine iytermeleydi, tabısları
xoshametlenip barıladı.
Oqıwshılardı ózleri atqarıp atırǵan qosıqtı esitiwge hám óziniń atqarıwın
bárhama baqlap barıwǵa ádetlendiriw kerek. Bolmasa uqıbı jaqsı balalar muzıkaǵa
berilip ketip, sózlerdi aytıwdı teksermey qoyadı hám shıǵarmanı jasalma atqaradı.
Ortasha muzıka qábiletine iye bolǵan balalardıń kópshiligi xorda ( jamáát
bolıp atqarıwda) ulıwma jaqsı atqaradı, biraq olarǵa itibar berilmese, erkinlikti
joǵaltıp qoyadı-da, qosıqtı jasalma ayta baslaydı. Sonıń ushın úqıbı jaqsı hám
xorda isenim menen qosıq atqaratuǵın balalardı uqıbı jaqsı rawajlanbaǵan balalar
arasına otırǵızıw kerek. Bul bolsa úyreniletuǵın shıǵarmadaǵı dawıslardıń aytılıwın
tez ózlestirip alıwǵa járdem beredi.
Birinshi hám ekinshi klasslarda diatonikalıq, anıq, balalardıń jasına sáykes
keletuǵın diapozondaǵı qosıqlar alınıwı kerek. Úshinshi hám tórtinshi klasslarda
ırǵaǵı biraz quramalı qosıqlar ushırasıwı múmkin, biraq bul qosıqlardı da balalar
ámelge asıratuǵın bolıwı kerek. Eger, qosıq mine sol mániste balalar ushın awırlıq
qılatuǵın bolsa, oqıtıwshı qanshama háreket qılmasın bari bir bunnan payda
shıqpaydı, sebebi balalardıń muzıkalıq uqıbı bul túrdegi shıǵarmalardı ózlestirip
alıwına jeterli dárejede tayarlanǵan emes, tek muzıka uqıbı júda jaqsı balalar ǵana
bulardı ámelge asırıwı múmkin.
Sáz ásbaplar járdeminde atqarılatuǵın shıǵarmalarda jaqsı sázlanıwǵa erisiw
bir qansha jeńil, birge dawıs qosıp atqarıwshılıq intonaciyanı ańsatlastıradı. Sazdıń
68
jaqsı shıǵıwı ústinde islew menen birge sáz ásbabınıń járdemisiz qosıq aytıwǵa da
úyretiw kerek. Sáz qosılıwısız atqarǵanda tınıq sazlanıwǵa erisiw júdá quramalı,
sebebi hár bir atqarıwshı óziniń ladı-garmoniyalıq seziwin tiykarlanıp sázlanadı.
Sáz ásbaplar járdemisiz atqarıwda oqıwshılardan óz intonaciyası tazalıǵına dıqqat
qılıwı, ásırese, rawajlanǵan garmoniyalıq úqıbın talap etedi. Sol menen bir qatarda,
ásırese sázsız atqarıwda balalardıń lad hám garmoniyalıq seziminıń rawajlandırıp,
melodiyalıq hám garmoniyalıq uqıbın ósıriwge múmkinshilik jaratadı, jamáát bolıp
atqarıw ansamblın tereńirek seziwge, atqarıwshılıqtıń dárejesiniń ósiwine úlken
tásır etedi.
Kóbinshe az tájiriybeli oqıtıwshılar balalardı járdemsiz qaldırıwdan qorqadı
da, ózlerı bárhama qosılıp turadı yamasa fortepianoda (yamasa basqa saz
áspabında) shertip qosıladı. Oqıtıwshınıń balalar menen barlıq waqıt birgelesip
qosıq aytıwı, ásırese, jaman, bunıń nátiyjesınde ol balalardı jaqsı esite almaydı,
bázıda bolsa ulıwma esitpeydi, sebebi dawıstıń kúshi balalar dawısın basıp ketedi.
Bunday jaǵdaylarda balalar qosıqtı júdá suwıqlıq penen baqlawsız jaǵdayda aytadı,
olar ózlleriniń emes, balki oqıtıwshınıń qosıǵına qulaq saladı. Olar oqıtıwshınıń
áne sonday «jeteklep» júriwine bárhama úyrenip qaladı. Eger balalardıń qosıq
atqarıwına barlıq waqıt járdem berip kelse, olar erkin túrde qosıq aytıwǵa úyrene
almaydı. Birinshi klastan baslap yadlanǵan shıǵarmanı oqıtıwshı sáz áspabısız,
óziniń qosılıwısız atqarıwǵa úyrenip barıwı kerek. Bul bolsa dawıslardı dúris
aytıwǵa járdem beredi. Qosıq úyreniw waqtında sáz áspabı menen islesiw metodın
sáz áspabısız islesiw metodı menen náwbetlesip túrıwı zárúr. Áne sonda ǵana
oqıtıwshı balalardıń dawıslardı qalay aytıp atırǵanlıǵın baqlay aladı, jetıskenlikke
de erise aladı.
Ansambl. Bul sóz francuzsha sóz bolıp, ol «birgelikte» degen mánisti
bildiredi. Ansambl-muzıka, balet, arxitektura kórkem-ónerinıń belgili
qaǵıydalarınan biri. Muzıkada bir neshe atqarıwshılardıń birgeliktegi óz ara
atqarıwı ansambl delinedi. Máselen, maqomshılar ansambli, duwtarshılar
ansambli, qaraqalpaq xalıq sáz ásbapları ansambli hám basqalar. Muzıka sabaǵında
oqıwshılar xor bolıp atqarǵanda barlıq balalardıń sóz birligi, atqarıw tempi
69
(tezligi), ritm-usıl hám dinamikalıq birligi vokal-xor ansambli dep aytıladı. Bunda
biz balalar xor bolıp qosıq atqarǵanda onı birge, bir túrde, barlıq teń ulıwmalıq
atqarıwda hár qaysı dawıs oz ornın tuwrı taba alıw tájiriybesın túsınemiz.
Hár bir klassta jaǵımlı ansamblge erisiw ushın, birinshi náwbette, balalardı
baqırmastan, ózinıń hám qasındaǵı doslarınıń dawısına qulaq salıp, ulıwmalıq
xordan ajıralmastan qosıq aytıwǵa úyretiw kerek boladı.
Hár bir bala xorda qosıq aytıw-ulıwmalıq sazǵa qolaylastırıw ekenligin
túsıniwi zárúr. Kóbinese, tábiyatı aktiv balalardıń dawıs biyikliginen joqarıraq
shıǵıwı ushın dawıstı baqırıp aytıwı tájiriybeden belgili. Bunday jaǵday júz
bergende jaqsı ansambl emes, hátteki qanaatlandırarlı ansambl de jaratıw múmkin
emes.
Solay etip, xor ansamblin payda etiwdıń kerekli shártlerınen biri, balalardıń
qosıqtı zórıqpastan aytıwı kerek degen juwmaq shıǵarıw múmkin.
Hár bir oqıwshı muzıka sabaqlarında bárhama otıratuǵın orınǵa iye bolıwı
kerek. Balalardı tuwrı jaylastırıw sabaq barısın nátiyjeli ámelge asırıwǵa járdem
beriwi kerek. Bul ansambldi payda etiwge keltiriw júmısınıń kerekli shárti. Xorda
ansambl jaqsı bolsa, balalar tez tillesip ketedi.
Dáslepki waqıtlarda oqıtıwshı balalardıń dosların dawısın esitiwge hám
bunıń menen ózinıń dawısın doslarınıń dawısınan ayrıqsha ajıratıp shıǵarmastan,
ilaji barınsha bir-birine qosıwǵa úyretiw kerek. Bul bolsa atqarıp atırǵan baladan
úlken itibar beriwdi talap etedi. Balalardıń dıqqat menen esitip atırǵanlıǵın olardıń
júzinen kóriwge boladı: olardıń júzleri talapshań, ózlerı bolsa qasında otırǵan
dosları tárepke qayrılıp qaraǵanday boladı.
Bul tarawda alıp barılatuǵın jumıstıń dáslepki dawirden baslap tembrler
birligine biraz erisiwi múmkin boladı. Bunıń sebebi, bir tárepten ápiwayı ortasha
ólshemdegi (normadaǵı) balalar dawısı jeke, ózine saykes tembrge iye emes,
olardıń dawısı ulıwmalıq tembrge qosılıp ketiwi qábiletine iye.
Jańǵıraq kúshine qaray dawıslardıń qosılıwı, atqarıwdıń ritmikalıq birligi,
dawıslardıń tembrıne qaraǵanda qosılıwı, atqarıw tezligi birligi, dawıslardıń
akkord, parallel jańlaǵan ırǵaǵı, ádebiy tekstti gózzal aytıwı, dawıs biyikligin anıq
70
jańǵırtıw- vokal-xor ansamblinıń tiykarı. Solardıń biriniń buzılıwı ulıwma xor
ansamblnıń buzılıwına alıp keledi. Jeke kórkem atqarıwshılıq ansambline erisiw
oqıtıwshınıń eń qıyın wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.
Vokal-texnikalıq usıllar hám tájiriybelerdıń bir turde bolıwı, barlıq
shıǵarma quramı atqarıwınıń birligi, shıǵarma mazmunı hám ideyalıq maqsetin
ashıw, haqıyqıy kórkem atqarıwshılıq ansamblin jaratıwdıń kerekli shartlerınen
biri. Klasstaǵı hár bir xor atqarıwshısınıń jaqsı rawajlanǵan ansambl sezimine iye
bolıwı úlken áhmiyetke iye, tek sonday bolǵanda ǵana xor ansamblı joqarı
nátiyjelerge erisiwi múmkin.
________________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Taza atqarıw degende neni túsınesiz?
2. Ansambl sózi haqqında pikir bildiriń.
3. Ansamblge erisiwde oqıwshınıń wazıypası nelerden túradı?
3.4. VOKAL-XOR SHÍNÍǴÍWLARÍ
Oqıtıwshı qosıq aytıw tájiriybesın rawajlandırıw ushın vokal-xor
shınıǵıwlarınan da keń paydalanadı Shınıǵıw aytıwdı hár sabaqta tártip penen alıp
barıw kerek. Bul belgili mániste azanǵı dene tárbiyaǵa úqsaydı. Azanǵı dene
tárbiyanıń hár qıylı shınıǵıwları deneni «jaynatıp», kún boyı quwat berse, vokal-
xor shınıǵıwları dawıstı áste - áste ashıp baradı, pútkil sabaqtı joqarı ruwxta
ótkeredi.
Atqarıw tájiriybesın iyelewde vokal-xor shınıǵıwları úlken rol oynaydı. Bul
shınıǵıwlar hár qıylı bolıp, hár qıylı maqsetlerdi kózde tutadı: dawıstı bekkemlew,
rawajlandırıw, onıń tazalıǵın háreketsheńligin támiyinlew, diapozonın keńeyttiriw,
dawıs payda etiwde jeke usıldı qollaw, taza intonaciyanı shıǵarıw, garmoniyalıq
úqıbın ósıriw, dikciyanıń anıqlıǵına erisiw hám basqalar. Vokal-xor shınıǵıwları
71
balalarǵa mazmunlı atqarıwdıń texnikalıq hám kórkem usılların iyelewge járdem
beredi. Bazı shınıǵıwlar kompleksli xarakterge iye bólıp, túrli tájiriybelerdi
birgelikte rawajlandıradı. Kúndelik shınıǵıwlar menen shuǵıllanılbasa shıǵarma
atqarıwdı úyreniw processi sózılıp ketedi. Oqıw jılı baslanıwında vokal-xor
shınıǵıwları tańlanıp, áste quramalılarına óte beriwi kerek. Shınıǵıwlar orta
dinamikada (áste) erkin demniń almasınıwında atqarıladı. Vokal-xor shınıǵıwları
oqıwshılardı belgili dárejede aktivlestıredı, olardıń dıqqatın bir jerge toplaydı. Eger
shınıǵıwlardan shıǵarmanıń quramalı orınların intonaciyanı jeńillestiriw maqseti
kózlenetuǵın bolsa, qosıq aytıw shınıǵıwın sabaq ortasında qosıq úyreniwden aldın
ayttırǵan máqul. Hár qanday jaǵdayda da vokal-xor shınıǵıwlarına 5-7 minut
ajıratılsa bóladı.
Vokal-xor shınıǵıwları ara túra sistemalı túrde de ótkerilıwi múmkin. Gey
waqıtta ótkeriletuǵın shınıǵıwlar, tiykarınan, úyrenilip atırǵan qosıqtıń intonaciya,
úrıp shertiw usılı sıyaqlı qanday da qıyın tárepin jaqsılap ózlestirip alıw ushın
xızmet etedi. Bunday shınıǵıwlar, ádette, bir-eki sabaqta ótkeriledi. Sońın ala
qosıqtıń úyrenilıwine qarap shınıǵıwlarǵa mútájlik qalmaydı hám oqıtıwshı bunday
shınıǵıwlardı atqarıwdı toqtatadı.
Klasta zárúr bolǵan belgili vokal-xor tájiriybelerin iyelew ushın dawıs
baǵdarı, dem alıw, dikciya sıyaqlı shınıǵıwlar hár sabaqta, sherek, yarım jıl hám jıl
dawamında sistemalı túrde atqarıladı.
Shınıǵıwlardıń kópshiligi kompleksli shınıǵıwlar bólıp, tek bir tájiriybeniń
rawajlanıwına ǵana emes, balkim bir neshe tájiriybenıń, maselen, dem alıw menen
dawıs payda etiwdıń, diksiya menen dawıs payda etiwdıń, sóz benen ansambl
«birge dawıs qosıw» hám basqalardıń rawajlanıwına járdemlesedi. Bunda
oqıtıwshı hár bir shınıǵıwdan baqlanǵan tiykarǵı maqsetti hám ekinshi dárejeli
maqsetin ańlap alıwı kerek. Maselen, qosıq aytıwdaǵı dikciyanı rawajlandırıw
shınıǵıwında balalardıń tiykarǵı dıqqatı sózlerin tuwrı hám anıq aytıwǵa qaratıladı.
Sonıń menen bir waqıtta oqıtıwshı duris dem alıwdı, duris ses payda etiwdi, taza
aytıw hám jaqsı atqarıwshılıqtı payda etiwin talap etip, baqlap baradı.
72
Vokal-xor shınıǵıwlarınıń paydalı hám maqsetke muwapıq bolıwı ushın
oqıtıwshı onı ótkeriw metodikasın jaqsı bilıwi, majbúrlik pauzalarǵa jol qoymaw
ushın shınıǵıwlardı aldınnan tańlap, onıń izbe-iz bolıwına erisiwin, sabaqta bir
qıylı shınıǵıwlardı bárhama tákirarlay bermesten, shınıǵıwlardıń da hár qıylı
bolıwın oylap qoyıwı kerek. Oqıtıwshınıń ózi hár bir shınıǵıwdı jaqsı bilıwi, saz
ásbaplarında erkin atqarıwı shárt. Muzıka oqıtıwshısınıń ózi shınıǵıw islewi sol
shınıǵıwdıń balalar tárepinen durıs atqarıwınıń girewi.
Tiykarınan, vokal-xor shınıǵıwları úsh-tórt shınıǵıwdan quraladı.
Oqıtıwshılardıń ayırım tájiriybelerin iyelewıne qaray shınıǵıwlar biraz yamasa
putinley jańa, ádewir quramalı shınıǵıwlar menen almastırılıp barıladı.
Shınıǵıw eslew ushın oqıtıwshı túrlishe xarakterdegi: jumsaq, úzip-úzip
aytılatuǵın, sózli hám sózsiz shınıǵıwlardı nota atamaları menen yamasa qanday da
«Lya», «Du», «Mo», «O», «Yo» sıyaqlı únliler menen atqarılatuǵın shınıǵıwlardı
qollanıwı zarúr.
Shınıǵıwlardı nota menen úyreniwdi úsınıw múmkin. Balalar hár bir
shınıǵıwdı dáslep nota atamaları menen aytıp, sózlerı menen atqarıp shıǵıwı kerek.
Bul nota menen qosıq aytıw tájiriybelerin rawajlandırıwǵa járdem beredi.
Oqıwshılardıń solfedjio tájiriybeleri jeterli bolmaǵanlıǵı hám notalardı tolıq
bilmegenligi sebepli 1 hám 2 klasslarda kóp ǵana shınıǵıwlar oqıtıwshınıń dawısın
esitiw, oqıp alıw jolı menen ózlestiriledi. Shınıǵıwlardıń kópshiligi qosıqtı
sekvenciya formasındaǵı bir dawıslı (keyin ala eki dawıslı) melodiyalıq yarım
tonlar boylap joqarıǵa hám tómenge qaray atqarıladı.
Bir dawıslı yaǵnıy unisonlı shınıǵıwlardı atqarǵanda, 3-4-klasslardan baslap
birinshi hám ekinshi dawıslardıń diapozonı esapqa alınıwı shart. Shınıǵıwlardı
jalǵız ekinshi dawıslardıń ózi bir qansha tómen dawıstan baslaydı, keyin ólarǵa
birinshi dawıslar qosıladı. Vokal-xor shınıǵıwların joqarılanǵan hárekette
atqarǵanda, ekinshi dawıslar atqarıwdı ekinshi oktavadaǵı Do - Re dawısında
juwmaqlaydı, birinshi dawıslar atqarıwdı ekinshi oktava Mi - Fa dawısına shekem
dawam ettıredı. Izge qaytıwda ekinshi dawıslar birinshilerge Re2 dawısında
73
qosıladı. Keyin birinshi dawıslar Do dawısına skekem barıp, atqarıwdı toqtatadı,
ekinshi dawıslar bolsa atqarıwdı kishi oktava Lya dawısına shekem dawam
ettiredi.
I hám II dawıslar tek I dawıs
Tek I dawıs
Tek I dawıs
hám t.b.
I hám II dawıslar
tek I dawıs
Baslawısh klasslarda vokal -xor shınıǵıwların ayttırıwda «u» únlisi menen
shınıǵıw islew biraz jeńil boladı. Bunıń sebebi, «u» únlisi zorıqtırmaydı, jeńil
aytıladı, onıń forması bárháma bir túrde bóladı. Basqa «a», «ye», «i» únlilerınıń
forması bolsa ózgerip turıwı múmkin. Balalar bul únlini ózlestirgenınen keyin,
onıń sıpatı sózsiz, basqa únlilerge ótip, jeńil, jumsaqlıq penen esitiledi. «U» únlisi
menen ótkiziletuǵın shınıǵıwlardı stakkato usılında jeńil hám jumsaq atqarıw
usınıladı, sońın ala bir shınıǵıwda «U» únlisi basqa únlilerge birlestiriledi.
74
Joqarı klaslarda hár qıylı buwınlarda aytılatuǵın, vokaliz dep atalatuǵın
dawıs shınıǵıwların kóbirek beriw múmkin. Vokal-xor shınıǵıwlarınıń bárshesın
órtasha tempte úyreniw zárúr. Eger, shınıǵıwdı tezlik penen aytatuǵın bolsa, temp
(tezlik) sabaqtan sabaqqa ótken sayın oqıwshılardıń ózlestiriwine qaray áste –áste
tezletip barıladı.
Shınıǵıwlardı birgelikte hám jeke atqarıw múmkin. Jámáát bólıp qosıq
aytıwdıń eń quramalı túri bolǵan a capella qosıqtı anıq ırǵaqta hám jeke sázdıń
qosılıwısız aytıw tájiriybelerin payda qılıwǵa járdem beredi. Yarım tonlı
sekvenciya shınıǵıwların atqarıw, ásırese, baslawısh klass balaları ushın bir qansha
qıyınshılıq tuwdıradı. Sonıń ushın bul shınıǵıwlardı aytıwǵa sáz ásbapında júda
ápiwayı garmoniyalaw jolı menen járdem beriwi múmkin.
Eki hám úsh dawıslı shınıǵıwlardıń birinshi, ekinshi hám úshinshi dawısları
nota menen dáslep ayrıqsha úyrenilip, keyin olar hár túrli (birinshi dawıs menen
ekinshi dawıs, birinshi dawıs penen úshinshi dawıs, ekinshi dawıs penen úshinshi
dawıs) birlestirilip shınıǵıw islenedi. Hár bir dawıs (xor partiyası) óziniń partiyasın
tolıq bilgennen soń, bul shınıǵıwlar birlestiriledi. Bul shınıǵıwlarda birge
atqarıwǵa - barlıq dawıslardı tegis esitilıwine hám sózge – payda bolatuǵın
akkordların anıq-rawshan shıǵıwına úlken itibar beriwi kerek.
Sabaq aldınnan qollanılatuǵın vokal-xor shınıǵıwları dawıslardı atqarıwǵa
tayarlaw delinedi. Bunday shınıǵıwlar dawıs apparatların jumısqa túsıriw ushın
kerekli ahmiyetke iye. Dawıslardı atqarıwǵa tayarlaw shınıǵıwları oqıtıwshı
belgilengen wazıypaǵa qaray 5-7 minut dawam etedi. Dawıslardı atqarıwǵa
tayarlawdı sáz ásbap birliginde hám sazsız ótkeriledi. Sáz áspab qollanılǵanda
balalar ushın dawıs sazlıǵın tekserip túrıwǵa múmkinshilik jaratıladı. Dawıslardı
atqarıwǵa tayarlaw a capella usılında ótkerilse, balalardıń ishki úqıbı ótkirlesedi.
Eki hám úsh dawıslı shınıǵıwlar muzıka úqıbın hám kóp dawıslı qosıq aytıw
tájiriybelerin ósiriw ushın júdá paydalı. Qosıq aytqanda birinshi dawıslarǵa,
ekinshi yamasa úshinshi dawıslar partiyasın atqarıwdı tapsırıw, yamasa,
kerisınshe, ekinshi hám úshinshi dawıslar partiyasın atqarıwdı birinshi dawıslarǵa
tapsırıw jolı menen dawıslardıń atqarıw tártibin ózgertiriw usınıladı.
75
Bunday ózgeris waqtında tessitura qıyınshılıqları júz bermeytuǵın
shınıǵıwlarda ǵana bul usıldı qóllanıw múmkin. Kóp dawıslı shınıǵıwlardı sázsız
atqarıw maqul.
________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Atqarıw tájiriybelerin iyelewde vokal tájiriybeleriniń rolı qanday?
2. Xor tájiriybelerın qáliplestiriw degende neni túsınesiz?
3.5.VOKAL-XOR SHÍNÍǴÍWLARÍNAN ÚLGILER
Vokal-xor shınıǵıwlarınan kózlenetuǵın tiykarǵı maqset: balalar dawıslarınıń
tabiyiy ózgesheligin, jeńil hám jarqın shıǵıwın saqlap, dawıs apparatın bekkemlew,
qosıq aytıwdaǵı dem alıw tájiriybesın payda etiw, dawıs diapozonın keńeyttiriw,
hár qıylı qosıq aytıw tájiriybelerin sińdiriw.
Bul shınıǵıwlardıń ayırımların asıqpay, erkin túrde, dawıstan dawısqa
ótiwde sıypaq, jumsaq hám anıqlıqqa itibar bergen jaǵdayda atqarıw kerek bolsa,
ayırımların únli dawıslardı jumsaq shıǵarıp, erinler aktivligin ósırip, únsiz
dawıslardıń anıq shıǵıwına erisip, tınıq, hawazı shıǵıp hám dem kúsheyiwine
járdem beretuǵın jaǵdayda ırǵaqlı etip atqarıw zárúr.
Muzıka oqıtıwshısı balalardıń muzıka qábiletlerin esapqa alıp, ápiwayı
shınıǵıwlardı da dúziwi múmkin. Sonday-aq, solfedjio pánindegi shınıǵıwlardan
hám balalar qosıqlarınıń ayırım bóleklerinen vokal-xor shınıǵıwları sıpatında
paydalanıwı múmkin. Gammalar atqarıw hám vokal-xor shınıǵıwları esaplanadı.
Bunda únli dawıslardı durıs aytıw, únsiz dawıslardı anıq aytıw, dem alıw hám dem
shıǵarıw, atqarıwshılardıń bir waqıtta dem alıwına itibar beriledi. Baslawısh
klasslarda gammalar hár qıylı templerde joqarıdan tómenge hám tómennen
joqarıǵa qaray atqarıladı.
Gammalar áste tempte aytılıp atırǵanda balalar hár eki taktte dem alıp turadı.
Bul túrdegi shınıǵıwlar sabaqta tereń dem alıw hám anıq atqarıw múmkinshiligin
beredi. Balalardıń jası úlkeygen sayın olardıń dawıs diapozonı hám vokal
76
atqarıwshılıq múmkinshilikleri artadı, sol sebepli vokal-xor shınıǵıwları da
quramalasıp baradı.
1.Tınıq jańǵırıp dawıs shıǵarıw shınıǵıwları:
a)
b)
jan - lı jan - lı ay - tıń lya, lya, lya, lya, lya
xosh da - wıs - lı ay - tıń, da, da, da, da, da
2. Taza unison payda etiw shınıǵıwları:
a)
b)
3. Dawıs (Ses) jolınıń ózgeriwine baylanıslı bolǵan shınıǵıwlar:
77
5. Artikulyaciyanı rawajlandırıw, únli dawıslardı anıq, taza aytıw shınıǵıwları:
6.Dem alıwdıń túrli qıylılarına mólsherlengen keń dawıs payda etiw shınıǵıwları:
M - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - h.t.b.
78
7. Major hám minordı salıstırıp, anıq aytılıwın payda etiwshi shınıǵıwları:
(Stokkato jaǵdayda) а)
b)
8.Eki dawıslı qosıq tájiriybelerin payda etiw shınıǵıwları:
a)
Ba - la - lar
79
Da - la - lar
3.6. OQÍWSHÍ DAWÍSÍN QÁLIPLESTIRIW
Insanlardıń dawıs penen baylanıslı jumısınıń tiykarǵı túrlerı sóylew hám
qosıq aytıwdan quralıp, olarǵa muzıka jumısınıń bir turi dep hám qaraladı. Dawıs-
insannıń ılken baylıǵı bolıp, bul baylıqtan ol putin ómiri dawamında paydalanadı.
Sol sebepli dawıs apparatın sheberlik penen shınıǵıw isletiw, shınıqtırıw, ónı ılaji
bolǵansha uzaq waqıt salamat saqlawǵa úmtılıw kerek.
Balalardı jaslıqtan qosıq aytıwǵa tuwrı úyretiw balanı tek muzıkalıq-
dóretiwshiligin rawajlandırıw emes, balkim onıń dawıs apparatın bekkemlew,
dawısın asırawdıń da nátiyjeli usılı. Qosıq aytıwdı rawajlandırıw sóylewdıń
qáliplesiwine jaqsı tásır kórsetedi. Sonıń ushın, qosıq aytıwǵa balalıqtan durıs
úyretiw kerek. Bunda balanıń dawısın ılaji barınsha saqlap, ǵamxórlıq menen
qáliplestiriw, onıń dawıs apparatınıń jaǵdayına bárhama ıtibar menen qaraw zarúr.
Oqıwshılar dawısı hám bir-birinen tembri, kúshi, diapozonı hám basqa
ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Qosıqshılıq dawısları erkeklerde basǵa,
baritonǵa, tenorǵa; hayallarda altge, metco-sopranoǵa hám balalarda altge,
sopranoǵa hám diskantlarǵa bólinedi. Adam dawısınıń tipi, sonday-aq, qosıqshılıq
sesinıń tipi tabiat tárepinen tuwma berilgen bolsa da, kóbinese bala dawısınıń tipin
anıqlaw qıyın boladı. Ol sońın ala, balalar ósip úlkeygen sayın payda bola beredi.
Dawıs tipin tuwrı anıqlaw hám soǵan say qosıq atqarıw hám de soyletiwdi úyreniw
dawısın qáliplestiriw, dawıs apparatın salamat saqlaw ushın úlken ahmiyetke iye.
Oqıwshı dawısınıń qáliplesiwi-bala jasınıń úlkeyiwi nátiyjesınde qosıq
atqarıwǵa anıq maqsetti kózlep úyretiw sebepli yamasa bárhama oqıw procesin
shólkemlestirilmeǵen sharayattaǵı jaqsı tásır astında, yamasa hár eki joldıń qosılıp
ketiwi sebepli júz beretuǵın process.
80
Qosıqshılıq tájiriybelerin durıs qáliplestiriw ushın muzıka oqıtıwshısı hár
túrli jastaǵı balalar dawıslarınıń fiziologiyalıq ózgesheliklerin, dawıs hám dem
alıw apparatlarınıń dúzilıwin, olardıń jumısınıń ólshemlerin tereń bilıwi kerek.
Bala dawısınıń birlemshi bazası gegirdek bólıp, onda dawıs nayshaları
aralıǵına tutasqan dawıs perdelerı bóladı. Qosıq aytıw waqıtında oraylıq nerv
sistemasınıń basqarıwında tek gegirdek emes, balkim artikulyaciya apparatı, dem
organları hám basqa organ hám sistemalar usınıladı.
Qosıq atqarıwǵa úyretiwdi sholkemlestiriwde sol nárse áhmiyetke iye bolıp
balanıń dawısı mektepte oqıw jıllarında jas jaǵınan kamal tabıwınıń bir qansha
dawirlerın bastan keshiredi.
Olardıń múddetlerı túrli balalarda hár qıylı bólıp, bázı da ayrıqsha
parıqlanadı. Birinshi dawir-bala dawısınıń jáne de ashılıw dawıri 6-7-jastan 10-12-
jasqa shekem boladı. Soń mutaciya waqtında baslanadı 10-12-jastan 11-13 jasqa
shekem. Sonıńday mutaciya dawiri baslanıp, ol da óz náwbetinde ush basqıshqa:
baslawısh, tiykarǵı (hawıj) hám sońǵı basqıshqa (11-13 – jastan 16-17 jasqa
shekem) ajıratıladı.
Mutaciya balalar úlkeyip atırǵan dawirdegi dawıs ózgeriwi (dawıstıń
taxlanıwı). Bunday dawirde balalar dawısı artıqsha atqarıwǵa kúshi jetpeydi hám
dıqqat hámde ıxtiyatlıq penen múnásibette bolıwın talap etedi. Úl balalarda xalqım
tez ósedi, dawıs perdeleri uzayadı, dawıs tómenlep kishi oktava dawıslarına óte
baslaydı. Bázı waqıtta mutaciya dawiri hár qıylı ótiwi sebepli sabaqlardı waqtınsha
toqtatıw zárúr bólıp qaladı. Qız balalarda mutaciya tınısh, jaman aqıbetsiz ótedi.
Lekin solarǵa qaramay qızlardıń dawısın da saqlaw kerek. Qosıq aytıw qaǵıydaları
da oqıtıwshı másláhátlárin tuwrı qabıl qılınsa, mutaciya dawiri bir qansha jeńil
ótiwine járdem beredi.
Mutaciya dawirinde bázi ul balalardıń tembri gúńgirt tartadı, basqalarda
bolsa kúshli buwılıw, qırıldaw payda bóladı, dawıs úzilip shıǵadı, jańǵırıǵı hám
hawazı tómenleydi, vibrato joǵaladı. Óspirimler dawısında da sol sıyaqlı belgiler
túrli úqsaslıq hár túrli dárejede ushıraydı. Qızlarda olar bárhama kem júzege
shıǵadı. Biraq bul óspirim jastaǵı qız balalar asırap-saqlawǵa tiykarlanǵan qosıq-
81
aytıw qaǵıydasına boysınıwı zárúrligin biykarlamaydı. Óspirimlik jastaǵı úl balalar
ushın bunday rejimler júda zarúr, sebebi olarda balalar dawısınıń úlkenler
dawısına aylanıwı, jumısı barısı, ásırese, onıń diapozonı almasıwı biraz tez keledi.
Mutaciyadan keyingi dawirde qız balalarǵa qaraǵanda úl balalarda
ráńbáreńliktiń kúshsizlengen intensivligi hám onıń kesellik "názik" xarakteri, úzik-
julıq shıǵıwı uzaǵıraq saqlanadı, dawıstıń individuallıǵı joǵaladı. Biraq aste-aqırın
barlıǵı anıqlasadı, kórsetip ótilgen belgiler jóǵaladı, dawıstıń "úlkenlerge say"
shıǵıwı kúsheyedi hám bekkemlenedi, dawıs shıǵarıwshı organlardıń jumısı barǵan
sayın tolıqlaw birigedi hám sheklew kórsetkishlerine iye bolǵan úlkenler dawısı
qaliplesedi. Oqıwshılardı qosıq aytıwǵa úyretiwde sabaqlar dawamında olardıń jas
ózgeshelikleri hám imkaniyatların esapqa alıw zárúr shártlerden biri boladı.
Bul processte oqıwshı dawıs apparatınıń jasqa qaray rawajlanıwındaǵı
individual nızamlılıqlardı anıqlawǵa, dawıstıń qosıqqa say esitilıw ózgesheliklerin
qáliplestiriwge tayanıp jumıs kóriwi zárúr. Oqıtıwshı balalardıń qosıq aytıwǵa
úyretiwdıń anıqlanǵan hám teoriyalıq tárepten tiykarlanǵan ólshemleri hám
metodlarına ámel qılıwı, oqıwshılardıń qosıq aytıw tarawındaǵı rawajlanıwına,
olardıń ulıwmalıq muzıkalı rawajlanıw dárejesıne say kelıwshi repertuarı hám
basqa oqıw, sóylew, sóylew materialın tańlap alıwı kerek.
Qosıq aytıw tájiriybelerı uzaq waqıt dawamında qáliplesedi. Bunda bir-biri
menen baylanısqan bolsa-da, biraq túrlishe bolǵan tájiriybelerdıń bolıwı, óz
dawısın basqarıwdıń ápiwayı kónlikpeleri payda bolatuǵın waqıtına shekem hár
qıylı tezlikler menen keshiwi kerek. Bunday kónlikpe payda bolıwı ushın muzıka
tıńlaw qábiletin rawajlandırıw, esitiw qábiletin dawıs penen biriktiriw, muzıkalıq
eslewin, atqarıwshınıń oylawın, qosıq aytıw sharayatında dem alıwın,
artikulyaciyanı, qosıqshılıq intonaciyasınıń barlıq táreplerin rawajlandırıw kerek.
Házirgi waqıtta balalar dawısınıń qosıqta ólshemli shıǵıwı ushın kerekli
ózgeshelikler jeterli dárejede tolıq anıqlanǵan, bular: hawazlı, dawıstıń tarqalıwı,
vibrato, tınıqlıq hám anıqlıq.
82
Joqarıda aytıp ótilgen pikirlerdi aytıwda da, ózara sóylewde de júdá
ahmiyetli. Joqarıda kórsetip ótilgen optimal kórsetkishlerge erisiw ushın
qosıqshılıq rawajlanıwına tómendegi tiykarǵı qaǵıydalardı orınlaw zárúr:
- qosıq barlıq waqıt erkin, tabiyıy, zórıqpastan aytılıwı kerek;
- qosıq aytıw waqtında qosıq aytıw qaǵıydalarına ámel etiw zarúrligin, qosıq
atqarıw waqıtında arqayın, aktiv, emociyalıq tayar bolıwı, shıǵarmanı atqarıwǵa
ruwxıy tárepten tayar túrıwdı, ózinıń muzıka tıńlaw qábiletin bárhama toqtawsız
baqlap túrıwın talap etedi;
-Dawıstıń shıǵıwı tembrin dawıs diapozonınıń oraylıq bóleginen joqarı hám
tómenge qaray bekkemlew, onıń eń shettegi notalarına biypárwa bolmaw, dawıstıń
ishki diapozonı – pútkil diapozonnıń aylanısı ańsat hám erkin atqarılatuǵın bólegi;
- qosıq aytqanda da baqırıp, dawıstı zórıqtırıwǵa bolmaydı;
-bárhama tómen dawıs ta balanıń biyparwalıǵı menen baylanıslı jaǵdayda
qosıq aytıwdan payda jóq;
- qosıq aytıw anıqlıǵı (dikciya) jaqsı bolıwı ushın únli dawıslardı tuwrı, anıq,
biraq bir qansha jumsaǵıraq qáliplestiriw zárúr. Únsiz dawıslardı anıq, keskin,
qısqa, hár bir balada belgili dárejede jeke túrde bolǵan qosıq aytıw tártibine dawıs
apparatınıń júmısındaǵı qolaylıqtı buzbaǵan jaǵdayda shıǵarıw zárúr;
-dem alıwı tınısh, bir tegis, tejep, tekstine qaray; dem shıǵarıw-dem alıw
jolların saqlaǵan jaǵdayda ámelge asırıwı kerek.
Muzıka oqıtıwshısına mektepte sabaq procesinde oqıwshılardı qosıq aytıwǵa
úyretiw qúramalı wazıypaǵa úqsap kóriniwi múmkin. Biraq tuwrı metodika
tiykarında júmıs alıp barılsa, sabaqlarda úzilis bolmasa balalar dawısın asıraw hám
qosıq aytıwǵa úyretiw nátiyjeli ámelge asadı.
Mine, sol tiykarda qosıqshılıq hawazı rawajlanadı, qosıq aytıw qábileti
qáliplesedi. Oqıw waqıtında mazmúnlı qosıq aytıw talabı hesh qashan
rawajlanıwdıń jası menen baylanıslı nızamlılıqlarına, qosıqshılıq dawısınıń payda
bolıwı hám mektep oqıwshılarına muzıkalıq-estetikalıq tárbiya beriwdıń pútkil
izbe-iz procesine qarsı kelmewi kerek.
______________________________________
83
Soraw hám tapsırmalar
1. Oqıwshılardıń dawısı bir-birinen qaysı ózgesheligi menen ajıralıp turadı?
2. Mutaciya dawirinde oqıtıwshınıń wazıypaları nelerden turadı?
3. Ul bala hám qız bala dawısı ózgesheliginiń ózgeshe ayırmashılıq tárepleri
qanday?
3.7. JÁMÁÁT BÓLÍP QOSÍQ AYTÍWDÍŃ MAZMUNÍ HÁM ÁHMIYETI
Kórkem ónerdiń barlıq túrlerı qatarı qosıq tı jaslardı estetikalıq ruwxta
tárbiyalawda eń tásırsheń qurallardan biri. Haqıyqattan da, qosıq balalardaǵı
emociyalıq sezgirlik, tásırshenlikti arttıradı, tabiyat, túrmıs hám insaniylıq
múnásebetlerdegi gózzallıqqa mehir-muhabbat oyatadı, balanıń kórkem-estetikalıq
talǵamın tárbiyalaydı. Qosıq aytıw balalardıń muzıkalıq qábiletin rawajlandırıp,
dóretiwshiligin asıradı, insaniylıq, watansúyiwshilik sezimlerin ósıredi. Sonıń
ushın balalardıń muzıka sabaqlarına qatnası hár tárepten paydalı boladı.
Hár bir qosıq ruwxına tásır qılǵanda onda sergeklik hám doslıq múnásibetin
oyatıp, joqarı insanıylıq sezimler oyanıp, kórkem ónerdi túsiniw hám onı
qádirlewge shaqıradı.
Muzıka sabaǵı arqalı oqıwshılardıń pikirlew hám bilim aylanısı keńeyedı,
kórkem óner haqqındaǵı sáwbetler bolsa qızıǵıwın asıradı. Muzıka sabaqlarındaǵı
hár bir jańa qosıq balanı rawajlandıradı, onıń pák niyeti hám sezimleri, úmtılıwları,
watanǵa muhabbatı, gózzallıq hám jaqsılıqqa bolǵan qızıǵıwın iyeleydi, onda
estetikalıq sezimdi payda etedi.
Muzıka oqıtıwshısı oqıwshılardıń muzıkalıq sezimleri, ritm sezimi hám
muzıka eslewine ayrıqsha itibar beriwi kerek. Eger sabaq procesinde bulardan
birewi itibardan shette qalatuǵın bolsa, nátiyjede úlken ziyan jetedi, sebebi olardıń
hár biri bala dawısınıń qáliplesiwinde kerekli rol oynaydı.
Oqıtıwshılardıń estetikalıq hám kórkem tájiriybeleri bala mektepke birinshi
qádem qoyǵan kúninen baslap-aq payda bola baslaydı. Sabaqlar da hár qıylı
84
dógereklerde bul kónlikpeler hár tárepten rawajlandırıladı. Bul jaǵday oqıtıwshınıń
mánawiy ósiwi procesin hár tárepten tezlestıredı.
Balanıń dawısı názik bólǵanı ushın onıń dawısın asırawdı talap etiledi.
Balada qosıqqa say dawıs barlıǵın anıqlaw hám onı tárbiyalaw, esitilıwi hám
tazalıǵın joǵaltpaǵan jaǵdayda bekkemlep hám toplap barıw-muzıka oqıtıwshısınıń
eń kerekli wazıypalarınan biri. Balalarǵa sabaq aylanısında qosıqlar úyretkende
quramalı repertuar tańlanbaydı, sebebi bul jaǵday balalar dawısınıń buzılıwına alıp
keledi. Sonıń ushın repertuar tańlaǵanda dástúrge say, jıl hám sherek temaların
itibarǵa alıp, klasstıń ulıwmalıq qosıq aytıw qábiletin kózde tutıp, ápiwayıdan
quramalıǵa qaray barıw principine boysınǵan jaǵdayda tańlawı zárúr.
Eger, tańlanǵan repertuar awırlıq qılatuǵın bolsa, oqıtıwshı bunı oylap
kóriwi, barlıq múmkinshiliklerdi shamalap shıǵıw kerek. Bunda tessitura,
diapozon, teksttegi qıyınshılıqlar, ritm, garmonikalıq struktura (dúzilis) ti jaqsılap
úyrenip shıǵıw kerek. Oqıwshılardıń jaslarına say kelip, dástúr talaplarına juwap
beretuǵın bolsa, erte ǵalaba qurallarında baspadan shıqqan kompozitorlardıń jańa,
ele mektep baǵdarlamasına kiritilmegen shıǵarmalarınan da erkin paydalanıw
múmkin.
Oqıwshılardıń estetikalıq talǵamın tárbiyalaw kóp tárepten oqıtıwshınıń
júmıs metodına baylanıslı. Ol ózi sabaqqa kiretuǵın klasstıń hár bir balasın tanıwı,
klasstıń ulıwmalıq – psixologiyalıq tárepten qosıq aytıw qábiletin jaqsı bilıwi
kerek. Sebebi, klasstaǵı hár bir bala ayrıqsha muzıkalıq-psixologiyalıq xarakterge
iye.
Balalardıń sabaqta qosıq úyreniwiniń kúndelikli hám tuwrı sholkemlestiriwi
jolǵa qoyılıwı olardıń sabaqta úyrengenlerin bir-birı menen birge ámelge asırıwǵa
iytermeleydi, bul bolsa sabaqtıń nátiyjeliligine úlken járdem boladı. Sebebi, hár bir
bala sabaqta úyrenip atırǵan qosıqtıń melodiyasın ózinshe qabıl etedi hám
ózlestıredı. Onıń bul haqqındaǵı qáte hám ańlamawı dáslep oqıtıwshıǵa, ásırese
átiraptaǵılarǵa da belgili boladı. Sabaqta óz ara baylanıs hám óz ara hárekettiń
jaqsı jolǵa qoyılıwı bunday qátelerdıń óz waqtında aldın alıwın támiyinleydi.
85
Muzıka sabaǵı ushın jaqsı tańlanǵan repertuar ıńıldap aytılatuǵın qosıqlardı
hám shóx, ruwxlandırıwshı qosıqlardı óz ishine alıw kerek. Biraq qosıqlar
xarakterinıń hár qıylılıǵı emes, balkim olardıń teması da kerekli. Balalarǵa
muzıkalıq-estetikalıq tárbiya beriw ushın aktual temalardaǵı qosıqlardan
paydalanıw kerekli bólıp, bunday qosıqlar balalardı xalıqtıń túrmısınan hám
sezimlerınen xabar beredı, mektep túrmısın sol kúnnıń waqıyaları menen
jaqınlastıradı.
Klassta jámáát bolıp qosıq aytıwda pútkil klass qatnasadı, dáslep nadúrıs
atqarıp atırǵan balalar ulıwmalıq qosıqqa, ırǵaqlardıń tazalıǵına kesent beredi,
biraq balalardıń muzıka tıńlaw qábileti áste-aqırın, oqıw procesinde rawajlanadı.
Vokal-xor tájiriybelerın rawajlandırıw uzaq dawam etetuǵın process ekenligin
únıtpawımız kerek. Sonıń ushın da muzıka tıńlaw qábileti de dawısı jaqsı
rawajlanbaǵan balalardı bulardıń hár ekewin de rawajlandırıw múmkinshiliginen
ayıra almaymız.
Eger, oqıtıwshı nadúris atqarıp atırsa bul ele onıń muzıka tıńlaw qábileti
jaman ekenliginen derek bermeydi. Itimal ol jaqsı esiter, biraq onıń dawısı ózine
bóysınbaydı. Bunday jaǵdaylarda muzıka tıńlaw menen dawıs ortasında baylanıs
bolmaydı. Sabaq procesinde dawıs apparatı rawajlanǵannan keyin, onıń diapazonı
keńeygennen keyin, kóbinese oqıwshıda muzıka tıńlaw qábileti de, zárúr dárejede
vokal-xor qábileti hám barlıǵı belgili boladı. Eger de oqıwshı diapozon ortasındaǵı
bázı dawıslardı ǵana mazmúnlı atqarıp atırǵan bolsa, bul onıń muzıka tıńlaw
qábileti emes, balkim vokal imkaniyatları sheklengenligin bildiredi. Oqıwshınıń
muzıka tıńlaw qábileti jaqsı emesligi haqqında asıǵıp juwmaq shıǵarmaw kerek.
Tıńlaw qábileti tómen oqıwshılardı qosıq aytıwdan, muzıka sabaqlarınan azat
qılmaw, balki sabaqtan izde qalıp atırǵan oqıwshılar sıpatında olarǵa kóbirek
itibar beriw kerek.
Jámáát bólıp atqarıwdıń tiykarǵı tájiriybeleri yaǵnıy qosıq aytıw qaǵıydaları,
dem alıw, dawıs payda etiw, aytıwı izbe-iz bolmay, balki teń tezlikte quraladı, sol
menen birge, olar áste aqırın keńeyip hám tereńlesip baradı. Barlıq tájiriybeler
86
ústinde bárhama, oqıwdıń dáslepki kúnlerınen baslap qunt menen júmıs alıp
barılıwı kerek.
_______________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Repertuar tańlaw shártlerı nelerden quraladı?
2. Oqıwshınıń atqarıp atırǵan jaǵdayın tekseriwde oqıtıwshınıń roli qanday?
3.8. QOSÍQTÍ ÚYRETIW METODLARÍ
Biz aldınǵı temalarda qosıq úyreniw procesinde balalar vokal-xor tarawında
qanday tájiriybelerge iye bólıwın erkin túrde kórip shıqtıq. Hár qıylı klasslarda alıp
barılatuǵın oqıtıw usılları hám jaǵdayları hár qıylı bolıp, hár bir klassta oqıwshılar
kontingentinıń hár qıylı bolıwı menen baylanıslı boladı. Bázı klasslarda muzıkadan
bir qansha tayarlıǵı bolǵan balalar kóbirek, bazi klasslarda bolsa bunday balalar az
boladı. Oqıwshılar menen alıp barılatuǵın jumıstıń nátiyjeli shıǵıwı ushın oqıtıwshı
hár bir oqıwshınıń muzıkalıq hám vokal qábiletlerın jaqsılap úyrenip shıǵıwı kerek.
Bunıń ushın birinshı sabaqtan baslap, barlıq balalardıń muzıkalıq qábiletlerin
tekserip shıǵıwı kerek. Sonda oqıtıwshıǵa sabaqta balalardan qaysı biri jetekshi
bola aladı, qaysı birine kóbirek itibar beriw kerekligi belgili bóladı.
Muzıka oqıtıwshısı balalardı jeke túrde tekserip shıqqannan sóń, ilaji
barınsha balanıń qosıq aytıwdaǵı passivlik sebebin anıqlawı kerek, sebebi bunda
hár qıylı sebepler: Muzıka úqıbı menen dawıs ortasında sáykesliktiń bolmawı,
diapozonnıń qısqa bolıwı, dawıs apparatınıń salamat emesligi sıyaqlılar bolıwı
múmkin. Sonnan keyin sabaqta oqıtıwshı qosıq atqarıwda kemshiligi bólǵan
balaǵa qosıq aytıwǵa qanday qatnas jasaw jolın tabadı hám sabaq waqtında oǵan
tiyisli dárejede itibar berip, onıń qosıq aytıwdaǵı kemshiliklerin dúzetiwge járdem
beredi. Sonday balalarǵa itibar berip, sheberlik penen jumıs alıp barılsa, hátteki
artıq nátiyjelerge erisiw múmkin.
87
Qosıqshılıq hawazı, muzıka qábiletin ósıriw, muzıka sawatı elementlerın
iyelew mektepte notalar boyınsha atqarıwdı nátiyjeli úyreniwge múmkinshilik
beredi.
Birinshi klassta nota menen aytıwǵa úyretilmeydi, biraq balanıń qábileti
quramalı háreketler-dawıs hám notalardı salıstırıwǵa tayyarlanadı. Balalarǵa nota
jolı, gilt, diapozon, taktler túsındirilmeydi, biraq olar uzınlıq, dawıslar joqarı hám
tómenligi, melodiyalıq háreketlerdıń baǵdarı belgilenetuǵın qollardıń shartli
háreketleri hám grafikalıq sızılmasın túsınedi. Balaǵa muzıka dawısın onıń grafikli
belgilerı menen salıstırıwǵa úyretiledi.
Baslawısh klasslarda oqıtıwshı qosıq aytıwdı úyreter eken, balalar onı
qanday iyelep atırǵanın baqlap baradı hám saykes kelıwshi usıllar menen dawıs
payda etiw yamasa taza intonaciya qoyıwda, dem alıw yamasa aytıwda olarǵa
járdem beredi. Baslawısh klasslarda oqıtıwshı dawısına kóbirek eliklew menen
qosıq úyretiledi.
Balalar taza intonaciyanı ósıriw ushın oqıtıwshı tárepinen berilgen túrli
tapsırmalardı orınlaydı. Máselen, oqıtıwshı qosıqtıń birinshi dawısın (notasın)
aytadı, sóń balalar dawısın áste-aqırın tegislep tákirar aytıwı kerek. Olar qosıqtı
úyreniwden aldın turli tonlıqlardaǵı kishigirim qosıqlardı dawıs sazaw shınıǵıwları
sıpatında ıńıldaydı. Qosıqta ushırasatuǵın quramalı bóleklerin oqıtıwshı birgelikte
yamasa jeke túrde bir neshe ret tákirarlap bekkemleydi. Baslawısh klasslarda
balalar óz dawıs diapoazonlarına sáykes kelıwshi tonlıqta atqarıwdı, muzıkanıń
baǵdarın, jińishke hám juwan dawıslardı ańlay alıwdı, tıńlaw qábiletlerin, kóriw
qábletlerine qosımsha qılıwdı, dirijyor-oqıtıwshınıń qalayınsha tómen yamasa
jóqarı atqarıwı kerekligin kórsetiwshi shártli belgilerin bilıwi kerek.
Tártipli atqarıw usılları yáǵniy temp, ritm, tembr, aytılıw kúshi bóyınsha
júmıslar tóparlı sabaqları procesinde payda boladı. Balalar bayram qosıqların shoq,
saltanatlı, júmsaq, áste atqarıw kerekligin ańlaw ushın atqarılatuǵın qosıqtıń
ulıwmalıq keypiyatın bárhama olarǵa esletip túrıw kerek. Qosıq aytıw
tájiriybelerine úyretiw jalǵız maqset bolıp qalmastan, balki mazmunlı, sanalı
atqarıwǵa járdem beriwshi quralı.
88
Balalar qosıqtı úyreniw barısında muzıka, onıń mazmunı, muzıkanıń
xarakateri, tempi, dinamikası haqqında máǵlıwmatqa iye boladı.
Balanıń dawısı hám qábileti tek qosıq úyreniw procesinde ǵana emes, balki
dawıs biyikligi qábileti qosıq atqarıw intonaciyası, ólardıń koordinaciyasın
ósıriwshi arnawlı shınıǵıwlar arqalı da qáliplestiredi.
Baslawısh klass oqıwshılarına eger úyretilmegen bir qosıqtı atqarıw úsınılsa,
ádette jóqarı dawıs penen, baqırǵanǵa úqsap aytılǵan qosıqtı esitiw múmkin.
Balalarǵa bunday qosıq aytıw zıyan, súlıw emes ekenligin, solay etilse dawıstı
toqtatıw múmkinligin túsındiriw zarúr.
Balalardıń baqırıp qosıq aytıwın qarsı gúres-muzıka tárbiyasınıń eń kerekli
wazıypalarınan biri. Balanıń dawısı erkin túrde, jumsaq shıqsa, bunda artikulyaciya
organları, tamaq hám dem alıw organları aktiv háreket etse, qolaylı boladı.
Ólshemli atqarıwdaǵı dawıstıń tiykarǵı ózgeshelikleri aktivlik, emocionallıq,
erkinlik yaǵnıy ózin bos qoyıw, jeńillik, zorıqpaw kerek.
Qosıq úyrenip atırǵan waqıtta muzıkanı qayta-qayta ret tákirarlawǵa tuwrı
keledi. Eger melodiya ápıwayı bolsa, balalar onı tez úyrenip alıwı múmkin. Lekin,
olar qosıqtı durıs, taza jańlanıwınıń barlıq estetikasına ámel etken jaǵdayda,
atqarıwǵa qıynaladı. Jaqsı atqarıw ushın ıqlas etip, berilip hám erinbesten jumıs
islew talap etiledi. Bul jaǵday balalar ushın kúshlilik etse de, eger tákirarlaw júzeki
menen alıp barılsa, nátiyjesiz bolıwı múmkin. Biz kóbinese tómendegishe qatnasta
bolamız: "Jáne bir márte atqarıń!" Balalar atqaradı, oqıtıwshı qanaatlanbaydı:
"Sizler qosıqtı jaqsı ayttıńız, bunnan da jaqsıraq aytıw kerek, jáne bir márte
atqaramız". Bunday tákirarlaw balalardı qosıq aytıwdan sharshatadı hám ol hesh
qanday nátiyje bermeydi. Oqıwshılar ne ushın qosıqtı tákirarlap atırǵanın bilıwi
kerek, bunıń ushın olar aldında belgili bir wazıypa qoyıwı zárúr, áne sonda
tákirarlaw anıq maqsetke qaratılǵan, ańlanǵan, qızıqlı boladı. Balalar barlıq waqıtta
jaqsıraq atqarıp atırǵanlıǵın sezedi hám ańlaydı.
Kóp jaǵdaylarda jáne islew kerek bolǵan qosıq balanıń kewline awırlıq
etedi. Bunday jaǵdayda bul qosıqtı waqtınsha atqarılmaydı biraq, sońın ala ol
89
shıǵarmaǵa jáne qaytıwı múmkin. Itimal onda bul qosıq jaqsıraq hám qızıǵıw
menen aytılıwı múmkin.
Jóqarı klasslarda balalardıń qızıǵıw artıp hám hár qıylı bolıp ózgerip qaladı.
Sociallıq túrmıstaǵı waqiyalarǵa olar jaqsı múnásibetler bildiredi. Bul jaǵday
mektep oqıwshıları menen muzıka tarawında alıp barılatuǵın jumıs procesinde da
esapqa alınadı. Bul júmıs tek mektepte aytılatuǵın muzıkaǵa emes, balki onnan
tısqarıdaǵı muzıkaǵa hám sanalı tezlikte minásibette bolıwǵa qaratılıwı kerek. Sol
sebepli hár qıylı muzıka repertuarın úyreniw, qızıqlı sáwbetler ótkeriw belgili
dárejede sol kúnnıń waqiyaların sawlelendiriwi kerek.
Óspirimniń rawajlanıwına muzıkalıq-estetikalıq tárbiyanı alıp barıw sıpatı
úlken tásır kórsetedi. Muzıka oqıtıwshısı sabaq beriw metodikasın jaqsı bilse,
oqıtıwshılardı muzıkaǵa qızıqtıra alsa, jámáát bólıp atqarıwǵa sheberlik penen
basshılıq etse, muzıka menen mútájlikler hám sezimdi tárbiyalaw procesin jaqsı
óteydi.
Oqıw hám tájiriybelerın ósiriw ushın qosıqtı kóbirek sáz áspabı járdemisiz
ayttırıw kerek. Saz qosılıwsız qosıq atqarǵanda oqıwshınıń dawısındaǵı barlıq
kemshilikler esitilip túradı. Balalar qosıqtıń ırǵaǵın buzbastan aytıwǵa tonlıqtı
jóǵaltpawǵa úyrenedi. Saz qosılıwsız qosıq atqarıwǵa úyrenǵennen soń, olar klasta
úyrenilgen qosıqtı erkin ayta aladı.
Balalar klasta úyrenip alǵan qosıqların hár tárepleme ańlap, tásırli etip ayta
alatuǵın bolıwına erisiw kerek. Bul bolsa qosıqtıń qanday úyrenilgenligine,
oqıtıwshınıń qosıqtaǵı kórkem obrazın isenimli etip ashıp bere alǵanlıǵına
baylanıslı boladı. Oqıtıwshınıń sabaqqa jaqsı tayarlanıwı - qosıqtı nátiyjeli
úyretiwdıń girewi. Ol qosıqtı jaqsı úyrenip alǵannan soń balalarǵa úyretiwi
maqsetke muwapıq keledi.
Hár qanday qosıqtı jaqsı tańlap, onıń ideyalıq mazmunın bilip alıw hám
muzıkada sol mazmunnıń qalay kórsetiw usılları menen sawlelendiriwin bilip
anıqlap alıw kerek.
Oqıtıwshı qosıqtı atqarıw texnikasın da tereń bilip alıp, qanday jerde dem
alıw zarúrligin, qosıqtıń qaysı bólekleri quramalı ekenligin anıqlap alıwı hám qaysı
90
jaǵdaylarda ózlestiriw ańsat bólıwın belgilep alıwı zárúr. Oqıtıwshı qosıqtıń
quramalı jerlerin anıqlanǵannan keyin, olardı úyreniwdi ańsatlastıratuǵın qurallardı
taba aladı. Sabaqta qosıq úyretiw bir neshe basqıshta ámelge asırıladı. Bular
tómendegishe:
1. Oqıtıwshı qosıqtı atqaradı.
2. Qosıq haqqında qısqa sáwbet ótkeriledi.
3. Qosıq ırǵaǵın úyretedi.
4. Úyrenilgen qosıqtı bekkemleydi.
5. Qosıqtıń kórkem atqarıwı ústinde isleydi.
Qosıqlar qanday bolmasın ónı úyretiwde sol waqıtlarǵa ámel etiwi kerek.
Demek, qosıqtı úyretiwden aldın balalar dıqqatı qosıqqa qaratadı. Oqıtıwshı
qosıq avtorları, shıǵarmanıń bazı tariyxıy ózgeshelikleri, túrmıslıq áhmiyetı hám
shıǵarma haqqındaǵı basqa da maǵlıwmatlardı sáwbet jolı menen qısqa kirisiw
sózi sıpatında bayan etedi. Sáwbet jolı menen qosıqtıń muzıkalıq xarakteri, onıń
túsındiriw quralları hám mazmunın anıqlaw hám atqarıw jolları belgilenedi.
Qosıqtı fraza (gáp) larǵa bólıp úyretiledi hám kórkem sıpatı ústinde jumıs alıp
barıladı. Soń qosıqtı atqarıw hám qosıq haqqındaǵı balalardıń oy-pikirleri haqqında
qısqa sáwbet ótkeriw yamasa pikirlerdi ulıwmalastırıw múmkin.
Qosıqtı kórkem-ideyalıq tárepten tańlaǵanda, mazmunı jaǵınan tema
maqsetinen kelip shıǵıwǵa hám onıń kórkem ideyası járdeminde balalarǵa
ádeplilik-estetikalıq tárbiya beriwge itibar qaratıw kerek. Oqıtıwshı bunda qosıqtı
hám úyretiw, hám atqarıw, hám onıń kórkem-ideyalıq mazmunın balalar sanasına
sińdiriw ushın aldınnan jaqsı tayarlıq kóriwi shárt. Oqıtıwshı sol maqsette qosıq
mazmunına tiyisli hár qıylı suwret hám plakatlardan, kerekli materiallardan,
texnika qurallarınan, átiraptaǵı tabiyat kórinislerinen paydalanıwı múmkin.
___________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Oqıtıwshınıń qosıq úyretiwdegi birinshi basqıshları qalay ótedi?
2. Qosıq úyretiw metodları qanday waqıtlardan túradı?
91
3.9. QOSÍQ ÚYRETIW ÚSTINDE ISLEW
Qosıq úyretiw metodları, onıń xarakteri hám vokal-xor imkaniyatlarına
qarap belgilenedi. Sonıń ushın dáslepki temada bayan etilgen qosıq úyretiw
basqıshları qatań tártip emes. Ayırım jaǵdaylarda qosıqtı úyreniw onıń ideyalıq-
ádeplilik mazmunın ashıp beriwshi kirisiw sáwbetleri menen baslansa, bázıda
bolsa qosıqtı atqarıp kórsetiw yamasa texnikalıq qurallar járdeminde esittiriwden
baslanadı. Eger qosıq balalarǵa tanıs bolsa onıń xarakteri hám mazmunı qısqa
sáwbet anıqlanadı. Tiykarǵı maqset-oqıwshılardı qosıq úyreniwine kóbirek
qızıqtıra alıw hám olarda pikirlew qábiletin rawajlandırıwdan túradı.
Qosıq aytıp atırǵanda sózdi qalay baslap, qalay juwmaqlap atırǵanlıgına
bárhama itibarda bolıw hám bunı brlıq balalar bir waqıtta orınlawǵa erisiwi zárúr.
Sonday-aq, balalar oqıtıwshı atqarıp atırǵan shıǵarmaǵa bir waqıtta qosılmastan
izbe-iz qosıladı. Bul oqıwshılardıń dıqqatı bir jerde toplanbaǵanlıǵın bildiredi.
Sonda atqarıw bir-birine baylanıspay qaladı. Oqıwshılardı oqıtıwshınıń qol
háreketine qaray shıǵarmanı baslawǵa ádetlendiriw zárúr. Eger balalar
oqıtıwshınıń qol háreketin túsınbey qalǵan bolsa yamasa bolıwı bir qıylı dıqqat
penen qaramaǵan bolsa, olardı tez atqarıwdan tóqtatıw hám jańadan baslawǵa belgi
beriw kerek. Balalar áste-aqırın oqıtıwshı-dirijyordıń qol háreketine úyrenedi.
Qosıqtı birge baslaw menen birge gápti birge tamamlaw tájiriybesıne de
ádetlendiriw kerek. Bularǵa erisiw biraz quramalı. Gáp sońında dawıstıń sózılıp
ketpewine de óz waqıtınan ilgeri tóqtap qalmawına itibar beriw kerek.
Sózdi birge baslaw hám tamamlawǵa ańsatlıq penen erisilmeydi, sebebi bul
uzaq waqıt talap étetuǵın júmıs. Baslawısh klasslarda basqarıwdıń dirijyorlıq
usılların qollanıwdan tısqarı, oqıtıwshı qanday da sáz ásbapında ózi shertip
balalarǵa qosılıp bası menen belgi berip baslawı da múmkin. Bazı oqıtıwshılar
bolsa balalardıń qósıqtı birge baslawı ushın shıǵarmanıń metrine qaray, qosıq
aytılatuǵın tempte "úsh", "tórt" yamasa "bir, eki", "bir, eki úsh" dep sanaydı.
Bázılar "i" degende dem aldırıp ta baslaydı. Bul aktiv xarakterdegi sanaq
balalardıń dıqqatın bir jerde jámleydi hám shıǵarmanı birge baslawǵa shaqıradı.
92
Balalardı jámáát bolıp atqarıwǵa úyretiwdıń dáslepki waqıtlarında bul usıldı
qollanıw júda maqúl. Biraq, sońın ala balalardı áste-aqırın dirijyor-oqıtıwshınıń
háreketine úyretip barıw zárúr.
Qosıq úyretiw procesinde muzıka menen sóz birgelikte baylanısadı.
Baslawısh klasslarda qosıq teksti sózsiz sabaqta úyretiledi. Sebebı, balalar ele tez
hám qatesiz jaza almaydı, tekstti jazıp alıw bolsa waqıttı kóp aladi. Oqıtıwshı,
ádette, shıǵarmanıń quramalılıǵına qaray tortlikti yamasa onıń bir bólegin úsh-tórt
ret oqıp esittiredi, sońın ala oqıtıwshı hám balalar tekstti birgelesip tákirarlaydı.
Oqıtıwshı teksttegi sózlerdi tuwrı, tásırli, anıq, atqarıwı kerek hám oqıwshılardan
da tap sonday aytıwın talap étiwi zarur. Olar tekstti sıbırlap, biraq ırǵaqlı étip oqıp
beriwı paydalı boladı hám bul artikulyaciya apparatın aktivllestiriwge kómek
beredi.
Qosıqtıń tekstin pútkil klass eki-úsh márte tákirarlaǵannan soń ayırım
óqıwshılardan yadtan aytıp beriw sóraladı. Bul waqıtta basqa oqıwshılar doslarınıń
qátelerin dúzetiwı ushın tekstti dıqqat penen tıńlap, onı ishten tákirarlawı kerek.
Tekstti "shınjırbánt" usılında qaytarıw kerek: bir bala birinshi qatardı, basqa bala
ekinshi qatardı, úshinshi bala úshınshı qatardı oqıydı hám basqa. Bunday oqıw
balalar dıqqatın jaqsılaydı hám aktivlestıredı.
Baslawısh klasslarda qosıq tekstin arnawlı tablica-plakatlarǵa qaray yamasa
taxtadaǵı jazıwlardan paydalanıp úyreniwi kerek. Besınshi klasstan baslap
oqıwshılar ayrıqsha dápter tutıp, úyrenilip atırǵan qosıqlardıń tekstin jazıp barıwı
shárt. Joqarı klasslarda oqıtıwshı klasqa jańa teksttiń eki-úsh nusqasın alıp kelip,
balalardan onı kóshirip kóbeyttiriwdi soraydı. Bunnan tısqarı sabaqtıń ózinde
tekstti yadlatıp atqarttırıw maqsetke muwapıq boladı.
Qosıq tekstin úyrenip alıw metodikası balalardıń jasına ǵana emes, balkim
qosıqtıń ańsat, qıyınlıq dárejesıne de baylanıslı. Eger, qosıq ápiwayı bolsa, onı
qosıqtıń melodiyası menen birge ózlestirip alıw múmkin. Ápiwayı hám qısqa
tekstlerdı bir sabaqtıń ózinde tolıq úyrenip alıw múmkin. Biraq sonday qosıq
tekstlerınde de bir bánt (fraza)nıń ózi eki-úsh bólekten turatuǵın boladı. Bunday
qosıq tekstleri bir neshe waqıt dawamında ózlestiriledi. Eger de bunday qosıqtı
93
sabaq dawamında yadlawǵa putin waqıttı sarplasa, metodikalıq tárepten nadurıs
etilgen boladı.
Birinshi bánt sózlerın maydalap úyrenip alıw shart emes, sebebi muzıkanı
úyretiwde bul sózler kóp ret tákirarlanıp, yadta qalatuǵın bóladı. Biraq keyingi
bántlerdi bul túrde úyreniw maqsetke say emes, sebebi balalar endi muzıkanı
ádewir jaqsı biledi hám olardıń muzıkanı kóp ret tákirarlaw waqtında tekstti qayta-
qayta bekkemleniwine mútaj bolmaydı. Sol sebepli jańa bántlerdıń tekstin bir qatar
maydalap úyrenip alıwı kerek.
Birinshi bánttıń teksti ózlestirilgennen soń, qosıqtıń muzıkasın úyretiwge
kirisiw múmkin. Tez temp (tezlik) de jazılǵan qosıqlardı tek áste tempte úyreniw
kerek, bolmasa intonaciya hám ritm anıq ózlestirilmey qaladı, nátiyjede shıǵarma
solayınsha atqarılatuǵın bolıp qaladı. Sol sebepli muzıkanı jaqsı ózlestirilgennen
keyin ǵana tempti kompozitor talap etken dárejege kóteriw múmkin. Jáne tez
templı qosıqlardı ózlestiriwde sózlerınıń júda anıq aytılıwına erisiw, qosıq
juwmaqlanǵansha áne soǵan háreket etiw zárúr.
Áste yamasa ortasha tempte jazılǵan qosıqlardı ızinde kórsetilgen tempte
úyretiw maqsetke muwapıq. Bul órında balalardıń temptı sózıp, yaǵnıy, qosıqtı
tuwrı temp menen atqarıwında ǵana ástenirek atqarıw qálewi payda bóladı, buǵan
jol qoymaw kerek. Tezlik penen aytılatuǵın qosıqlar úyrenilgende asıǵıwǵa
bolmaydı; sekin aytılatuǵın qosıq ústinde shaqqanlıq penen islew zarur, bolmasa
balalar passivlesip ketedi. Qálegen qosıqtı úyretkende onı qanday da muzıka
ásbabında shertip yamasa qosıqtıń birinshi bántin aytıp balalarǵa jaqsı esletip ótiwi
kerek. Nátiyjede, olar úyrenilip atırǵan qosıq tuwralı bir qansha tolıq pikirlerge iye
boladı. Balalar ózlerıne tanıs emes muzıka menen tanısıp atırǵanlıǵında onıń
ayırım bóleklerin úyretiwdi baslaw múmkin, soń balalarda sól bóleklerden tolıq
muzıkalıq obraz dúziledı.
Balalar dawısı, ásırese, baslawısh kllasslardaǵı ele shınıqpaǵan balalar
dawısı úlken kúshke iye emes. Bul jaǵday qosıqtı dinamikalıq tárepten gózzal
dawısta atqarıwǵa kesent beredi. Oqıtıwshı túrli jastaǵı balalardıń dinamikalıq
imkaniyatların jaqsı seziwi hám bilıwi hám olardıń qosıqtı zorıqpastan, tabiyiy
94
dawısta atqarǵandaǵı dawıs kúshin anıqlawı kerek. Dinamikalıq diapozondı
bilgennen keyin hár qanday qosıqtı quwanısh menen atqarıw múmkin. Joqarı
klasslarda balalardaǵı dinamikalıq múmkinshilik jeterli dárejede keńeyedi, sebebi
dawıs bekkemlenedi, rawajlanadı hám kúshli boladı. Balalarda tiykarǵı polotno
Piano bolıwı kerek. Eger, balalarda Piano bolsa, oz waqtında forte ladın da tabadı.
Qosıq ústinde islewde oǵan kórkem islew beriwge ádewir orın ajıratıladı.
Júmıstıń áne sol tárepi qosıq ústinde alıp barılatuǵın pútkil jumıs process menen
birgelikte júz beredi, tek eń dáslepki basqıshta ǵana balalardıń pútkil dıqqatın sol
dawirde eń zarur bólǵan wazıypa: qosıqtıń intonaciyasın ózlestiriwge tóplaw
kerek. Tiyisli sózler anıq aytılıp baslaǵannan keyin dıqqattı dawıstıń xarakteri,
frazirovka (kerekli tásırli jerlerin anıq, taza aytıw hám shertiw), dikciya hám sol
sıyaqlılarǵa qaratıw múmkinshiligi payda bóladı.
Qosıq ózlestirilgennen keyin, avtor ideyasın ashıp beriw ústinde qatań
iskerlik dawıri baslanadı. Biraq júmıstıń bul tárepine berilip ketip, balalardı
zeriktirip qoymaw zárúr. Balalar qosıqtı aytıwda sózsiz olarda qosıqtı tolıq atqarıw
qálewi tuwıladı, eger qosıq tez-tez bóline beretuǵın bolsa, bul jaǵday atqarıwǵa
bólǵan qızıǵıwınıń tómenlep ketiwine alıp keledi. Sonıń ushın, oqıtıwshı bul
jumısta ólshemdi bilıwi hám hár sapar belgili frazanı, intonaciyanı, sózdi
tákirarlaw sebeplerın túsındirip barıwı kerek.
Máselen, balalar ırǵaqtı tuwrı atqaradı, biraq sózlerdi nadúrıs aytadı.
Oqıtıwshı: "Qosıqtıń sózlerın ańlap bólmay atır",-dep balalarǵa ésletemiz. Eger,
balalar nadúris dikciya menen qosıq atqarsa, qosıqtı bolıp dákki beriw kerek.
Keyin dıqqattı dawısqa, notaǵa hám sol sıyaqlılarǵa qaratıladı. Áne, solar ústinde
islegennen soń qosıqtı úyretiwge óz waqtında biliwi kerek, bolmasa qosıq hesh
qashan jaqsı hám anıq jigerli dawıs benen esitilmeydı.
Qosıq ústinde islewden soń onı jeterli dárejede jarqın, sezim menen
atqarıwdan túrıwı kerek, bul bolsa qosıqtıń balalarǵa tereń tásır etkenliginen derek
beredi. Qosıq balalardı zeriktire baslasa, onıń ústinde alıp barılıp atırǵan jumıstı
waqtınsha tóqtatıw hám repertuarda jańa qosıqlar payda bólǵannan keyin, jáne sol
qosıqqa qaytıwı múmkin. Qosıq úyretiw metodların almastırıp turıw da klassta
95
zerigiwdiń aldın aladı. Bunıń ushın jeke, tópar hám ulıwmalıq xor bólıp atqarıw,
bir topar atqarsa, ekinshisi shappatlap yamasa qanday da bir muzıka ásbabı menen
birge qosılıp atqarıwı yamasa túrli háreketlerdi orınlawı da jaqsı nátiyje beredi.
Geyde shıǵarmanıń mazmunina sáykeslep, oyın metodınan da paydalanıw
balalardı quwandıradı.
Qosıqlardı texnikalıq quralları járdeminde balalarǵa usınıw hesh qashan
oqıtıwshınıń janlı atqarıwı ornın basa almaytuǵınlıǵın unıtpawımız kerek. Sebebi
oqıtıwshınıń balalarǵa tanıs hám ájayıp tásırli dawısı olardı muzıka shıǵarmasına
qızıqtırıw ushın janlı qural bolıp ésaplanadı.
___________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Qosıq úyretkende dem alıw hám dinamikalıq belgiler ústinde qanday jumıs
alıp barıladı?
2. Shıǵarmanıń kórkem atqarılıwı ústinde islewde oqıtıwshınıń sheberligi
qanday bolıwı kerek?
3.10. QOSÍQTÍ EKI HÁM USH DAWÍSTA ATQARÍW
KÓNLIKPELERIN ÓSIRIW JOLLARÍ
Oqıwshılar bir dawıslı qosıq aytıw tájiriybesın iyelegennen soń eki dawıslı
qosıqlardı aytıwǵa kirisiwı múmkin. Bir dawısta atqarıw ústinde júmıs alıp barıw
dawırinen baslap oqıwshılardı eki dawısta atqarıwǵa áste-aqırın tayarlap baramız.
Úshinshi klasstan baslap eki dawıslı qosıqlardı atqarıw úyretiledı. Sol dawirden
baslap, biraq ápiwayı shınıǵıwlar, yáǵnıy kólemi jaǵınan kishi-kishi, orta registrde
atqarıw ushın qolaylı bolǵan, lad shegarsınan sırtqa shıqpaytuǵın mısallar
kiritiledi. Dáslep major ladlarındaǵı shınıǵıwlardan paydalanǵan máqul, sebebi
balalar bul shınıǵıwlardı minordaǵı shınıǵıwlarǵa qaraǵanda jaqsıraq bilip aladı.
Eń ápiwayı shınıǵıwlar da, quramalı shınıǵıwlarnı da solfedjio aytıw jolı menen
úyretiledi hám atqartıladı. Shınıǵıwlar doskaǵa yamasa arnawlı plakatlarǵa jazıp
96
qoyıladı. Atqarıwdı baslawdan aldın balalar notalardı bir neshe ret dawıs shıǵarıp
oqıtıwı, joqarıǵa hám tómengi dawıslardı izbe-iz, keyin bolsa eki dawıstı birotala
atqarıwı kerek. Terciya, taza kvarta, kvinta, seksta sıyaqlı parallel intervallar
dáslepki shınıǵıwlar ushın tiykar boladı.
Qanday da bir interval sáz ásbabında shertip berilgende balalarda birden eki
dawıstı esitiwıne hám sol dawıslardı dawıs shıǵarıp tákirarlay alıwına erisiw kerek.
Eki dawıslı qosıq kóp dawıslı qosıq ushın tiykar boladı, bunı iyelew ushın
oqıtıwshıdan hám oqıwshıdan da, úlken qunt hám sabır menen shuǵıllanıw talap
etiledi. Muzıka intervalların esitip bilıw balalardıń dáslepki garmoniyalıq sezimi
esaplanadı. Eki dawıslı qosıq repertuarına ótiwde melodiyalıq hárekettıń hár qıylı
túrlerıne say shınıǵıwlar kiritiledi, Máselen, dawam etiwshi dawıs esitilıwindegi -
bir dawıslı melodiyalıq háreket:
Eki melodiyalıq baǵdardıń qarama-qarsı háreketi:
I Moderato
Eki melodiyalıq baǵdarlardıń parallel háreketi:
hám t.b.
Eki melodiyalıq baǵdardıń parallel háreketi:
hám t.b.
97
Bir baǵdardaǵı eki melodiyalıq háreket:
hám t.b.
Melodiyalıq hárekettıń qósımsha túrlerı:
hám t.b.
Sol sıyaqlı shınıǵıwlar menen birge bunnan bılay izbe-iz melodiyalıq
háreketke de sekirme háreketke mólsherlengen quramalı shınıǵıwlar da úyrenip
barıladı:
hám t.b.
Eki dawıslı shınıǵıwlar úyreniletuǵın qosıq repertuarına qaraǵanda bárhama
quramalıraq bolıwı kerek. Bunday shınıǵıwlar balalardıń muzıka qábiletin ósıriwge
járdem beredi. Eki dawıslı shıǵarmalar jaqsı atqarılıp baslanǵannan keyin eki
dawıslı shınıǵıwlardı tek notalardıń atın aytıp atqarıw menen ǵana sheklenip
qalmastan, bálkim «Lya», «Do», «Mi» sıyaqlı ayırım buwınlar menen atqarılsa
boladı.
Shınıǵıwlar ustinda alıp barılatuǵın júmıs balalardıń qosıqlardaǵı eki
dawıslılıqtı erkin bilip alıwına jol ashıp beredi. Biraq, sabaqtı artıqsha shınıǵıwlar
menen bant étiwge jol qoymaw kerek.
Muzıkanı ıqlas qoyıp tıńlap bilıw menen birge, onı seziw hám bul haqqında
oylaw eń kerekli ahmiyetke iye. Qosıq aytıw procesinde hár bir oqıwshı islewge
de, aktiv túrde muzıkalıq pikirlewge de úyreniwi kerek. Bunıń nátiyjesınde bala
muzıkaǵa hám qosıq aytıwǵa biraz juwapkershilik penen qaraytuǵın boladı, onıń
muzıka úqıbı jáne de asadı hám eki dawıslı qosıq aytıw jeńil alıp barıladı.
98
Muzıkanı ıqlas qoyıp tıńlaw, ápiwayı formada bolsa da seze alıw sebepli
analitikalıq muzıkalıq oylawdı payda etedi.
Eki hám úsh dawıslı qosıqtıń jaǵımlılıǵı dawıslardı tuwrı aytıwda,
dawıslardıń anıq hám kúshliliginde de emes, joqarı partiyadaǵı dawıslar bir qıylı
teńlikte aytılıwı menen de áhmiyetli. Eger, dawıslar (partiyalar) dan biri dawısın
dim tómenletip aytsa, ámelde eki dawıslı qosıqtıń bolıwı múmkin emes. Ulıwmalıq
atqarıwda hár bir dawıs bir qıylı ólshemde esitilse, eki (yamasa ush) dawıslı qosıq
judá jaǵımlı esitiledi. Mektepte aytılatuǵın qosıqlar hámme wáqıt úsı taqlıtte
boladı. Birinshi dawıslarǵa qaraǵanda ekinshi hám úshinshi dawıslar boslaw
boladı, sonday-aq, ekinshi dárejeli dawıs sıpatında esitiledi. Bunıń tiykarǵı
sebeplerinen biri balalardıń ekinshi hám úshınshı partiyalardı atqara almawında.
Olar qosıq aytıw procesinde kópshilik bilmesten birinshi partiya dawısına ótip
ketedi. Úqıbı jaqsı bolǵan oqıwshılar ekinshi yamasa úshinshi partiyanı atqarıw
barısında qosıqtı buzıp ayta baslaydı, nátiyjede partiya tabiyǵiy túrde esitilmey
qaladı.
Bul jaǵdaydan shıǵıw ushın dáslepki paytlarda ekinshi hám úshinshi
paritiyalardıń san hám sıpatın jaqsılaw kerek. Eki dawıslı qosıq aytıwǵa úyretiwdıń
dáslepki dawirinde birinshi partiyalardı biraz ástenırek aytıwdı oqıwshılardan talap
etiw kerek, áne sonda ǵana ekinshi partiya biraz anıqlaw aytıladı (esitiledi). Balalar
óz partiyaların еrkin úyrenip alǵanınan soń eki partiyanıń esitilıw kúshin
teńlestiriw múmkin. Bul basqıshta da birinshi partiyalardı ekinshi partiyalarǵa
qaraǵanda ástenirek aytıwı kesent bermeydi, sebebi birinshi partiyadaǵı dawıslar
baribir anıq esitile beredi.
Qosıq úyreniw waqtlarınıń barlıǵında muzıka esitiw baqlawın kúsheyttirip
barıwı zárúr. Esitiw baqlawın kúsheyttiriw degende dáslep sóylewge sanalı
múnásibette bolıw, dawıslar joqarı tómenligi jaǵdayına, dawıs joqarı tómenligin
eslep qalıwǵa qaraǵanda sezgirlik kózde tutıladı.
Lad-tonlıq sezgisi arnawlı shınıǵıwlar hám qosıq materialı tiykarında
tártipli, bárhama jumıs alıp barıw járdeminde payda etiledi.
99
Lad-tonlıq sezgisi barlıq waqıt lad túraqlı dawıs-tonika menen baylanısadı.
Tonika dawısı menen baslanatuǵın kóplegen qosıqlar bar. Tonlıq sezgisın payda
etiw ushın sol qosıqlardı kiritiw paydalı boladı. Balalar qosıqtaǵı birinshi dawıstıń
jóqarı sesın sezer eken, tonikanı, álbette este qaldıradı.
Balalar úyrenilip atırǵan qosıqtıń bálent dawıs sesın uzaǵıraq este saqlawǵa
erisiw ushın dawıs bálentligin kúsheyttiriw ústinde shınıǵıw islew kerek. Sol
maqsette qosıqtı tolıq yamasa bóleklerge bólip bir neshe ret aytıp shıǵıw múmkin.
Oqıtıwshı balalardı dıqqat penen, belsene qosıq aytıwın baqlap baradı. Soń
balalar dıqqatı úyrenilip atırǵan qosıqtan aljastıradı. Biraq sonnan keyin oqıtıwshı
olardı jáne muzıka yamasa onıń bólegi qalay esitilgenin eske alıwǵa májbúr etedi,
bunda muzıkanınıń birinshi dawısın dawıs penen emes, balkim ishki muzıka uqıbı
menen eslewge úyretiw kerek. Dáslep tek bazı oqıwshılar ǵana solarǵa erisedi.
Eger, sonday túrde bárhama tájiriybe etip, balalardıń ishki muzıka úqıbı hám
muzıka eslewı bárhama aktivlesıp barılatuǵın bolsa, olardıń kópshilik bólegi
muzıkanınıń joqarı shıǵıwın uzaq waqtqa shekem yadta saqlap qala alıwına erisiw
múmkin.
Eki dawıslıq ústinde islew procesinde sol usıldı qollanıw nátiyjesınde balalar
pútkil xor partiyasın yadta jaqsıraq saqlay alatuǵın boladı. Bunnan tısqarı, bul
tájiriybe sanalı aytıw ushın zárúrlik bolǵan ishki muzıka úqıbın ósıredi, sanalı ayta
alıw bolsa qosıqtı jaqsı sázda aytıwǵa jol ashadı.
Ishki muzıka úqıbı hám muzıkalıq eslewin ósırip barıw ushın gammalardı da
úyrenip shıǵılǵan bázı qosıqlardı (ayırım dawıslardı túsırip qaldırǵan jaǵdayda)
atqarıw oǵada paydalı. Máselen:
1-variant
2-variant
100
Muzıka oqıtıwshısı balalardaǵı ishki muzıka úqıbın ósiriwde tek
gammalardan paydalanbastan, bálkim úyrenilgen qosıqlardan da mısallar dúziw
úmkin. Oqıtıwshı bunda qashan dawıs penen, qashan ishki úqıp menen atqarıw
zárúrligin qol belgisi menen kórsetip barıwı kerek.
Balalar eki dawıs penen qosıq aytıwda bazi tájiriybelerdi payda etkennen
keyin, parallel tersiyaları bolǵan qosıqlar kiritedi.
Ózbek xalıq qosıqların polifonikalıq (kóp dawıslı) etip qayta islew úlken
imkaniyatlarǵa iye. Sonı kózde tutıp polifoniyalıq ózgeshelikke iye bolǵan eki
dawıslı qosıqlardı jeterli dárejede repertuarǵa kiritiw kerek. Balalar eki dawıslı
qosıq tájiriybelerin iyelegenınen keyin hár qıylı usıllar menen atqarılatuǵın
qosıqlardan paydalanıw múmkin. Bunday qosıqlardı besınshi hám altınshı klass
balaları da erkin túrde bimálel ayta aladı.
Oqıwshılardıń este saqlaw qábiletin asıra otırıp, olardaǵı bul qabiletin
bárhama ósırip barıw kerek. Bunıń ushın eki dawıslı shınıǵıwlardı, eki dawıslı
qısqa-qısqa qosıqlardı, xarakterlı melodiyalıq úzindilerdi, kanonlardı sabaqqa
kiritip barıw zárúr.
Eki dawıslı qosıq ústinde alıp barılatuǵın jumısta dáslepki hám keyingi
dawirde balalar túrli toparlarǵa bólinedi. Bir dawıslı qosıq aytıwdan eki dawıslı
qosıq aytıwǵa ótiw dáwrinde klasslardı balalardıń muzıkalıq qábiletine qaray altler
hám diskantlarǵa bólıw zarurligi joq. Bul dawirde shamalap eki toparǵa bólıw
ózgeshe kútilmegen xarakterde boladı: bir topar oqıtıwshınıń oń tárepinde, ekinshi
topar shep tárepinde jaylasadı.
Altler yamasa diskantlarǵa say kúndelikli atqarıwshılıq wazıypaları bul
toparlarǵa bólistirip berilmeydi. Toparlardan hár biri qanday da bir shınıǵıwda
joqarı hám tómengi dawıstı atqaradı. Sol sebepli balalar muzıkalıq jaqtan birdey
bilim aladı, sebebi hár qanday basqa atqarıw usılına qaray ekinshi (yamasa
úshinshi) dawıstı atqarǵanda muzıka uqıbı kóbirek asadı.
Qosıqshı balalardı toplawdıń jaqsı usılı-bul eki dawıslı qosıq aytıw
tájiriybelerın iyelew jolında nátiyjeli islew ushın obektiv shártlerden biri. Bul
jumıstı ámelge asırıwshı baza - balalardıń bir dawıslı qosıq aytıw procesinde payda
101
etken tájiriybelerın: dıqqat menen esitip, kóz taslaw, ishki muzıka uqıbın payda
etiw, esitiw baqlaw tájiriybelerin qunt penen hám kúndelikli túrde ámelge asırıp
barıw zárúr.
Qosıqtaǵı eki dawıslılıq ústinde alıp barılatuǵın jumıstıń túrli usılları bar.
Bulardan biri-xor partiyaların notalar atın aytıp atqarıw (solfedjio aytıw) usılı.
Shınıǵıwlarda bolǵanınday eki dawıslı úzindilerdi notalardıń atın aytıp atqarıw
ırǵaq dawıslarinıń biyiklik jaǵdayın anıqlastıradı. Balalar notalar atın eske alıp
ırǵaǵın hám nota sesın yadqa aladı.
Qosıqdaǵı eki dawıslılıqtı iyelewge járdem beretuǵın basqa bir neshe usıllar
da bar. Máselen, qosıqtı tómendegidey túrde aytıw múmkin: diskantlar óz ırǵaqın
sózlerı menen, altler bolsa notalar atı menen atqaradı. Yamasa: tómengi ırǵaq
sózlerı menen, joqarı ırǵaq bolsa awızdı jumıp atqaradı. Sol metodlar menen birge
solfedjio aytıw usılı da qollanılǵanda kútilgen natiyjege erisiledi.
Eki dawıslı qosıq ústinde alıp barılatuǵın jumısta jáne bir qansha
metodlardan paydalanıw múmkin. Maselen, diskantlar toparı yoqarǵı qatardı
atqaradı, oqıtıwshı bolsa onı ózi atqaradı yamasa sáz ásbabında shertedi. Altler sol
waqıtta óz qosıq ırǵaqın baqlap, muzıka uqıbı menen baqlap barıwı kerek. Són
altler toparına óz partiyasın atqarıw tapsırıladı, diskantlar partiyasın bolsa
oqıtıwshı aytadı yamasa shertedi.
Shınıǵıwlar ustinde alıp barilatuǵın jumısta bolǵanınday, qosıqtı yamasa onı
ayırım bóleklerin on, segiz, altı hám tórt adamnan quralǵan kishi-kishi ansambli
bolıp, sonday-aq, duetlar formasında aytıw nátiyjeli boladı.
Joqarıda bayan etigen eki dawıslı ustinde alıp barılatuǵın jumıs metodları
ózgermeytuǵın metodlar emes, álbette. Muzıka oqıtıwshınıń dóretiwshilik hám
jańa metodlar izlep tabıwı sebepli jáne de tabıslarǵa erisiledi.
Ush dawıslı xor juda qızıqlı hám hár qıylı esitilıwi múmkin, sebebi úsh
dawıslı qosıq bólıwı garmoniyanıń ush dawıslılıqlar hám olardıń aylanbaları, tolıq
emes septakkordları, olardıń aylanısları hám basqa dawıslar qosılmalarınıń tolıq
atqarılıwın támiyinley aladı. Balalar ushın jazılǵan juda kóp xor shıǵarmaları ush
dawıslı shıǵarmalar. Lekin, muzıka sabaqlarında waqıt jetıspewi sebepli ush
102
dawıslılıqtıń barlıq hár qıylılıǵı menen tolıq esitilıwine erisiw múmkinshiligi joq.
Mektep xor jámáátlerı sabaqlarında tereń shıǵıllanıp, áne soǵan erisiw múmkin
hám zárúr esaplanadı.
Ush dawıslılıq ustinde alıp barılatuǵın jumıstıń ózine say ózgesheligi – ush
nama ırǵaqtan qurıladı. Orta dawıstı atqarıwda qıyınshılıqlar payda bolıwı sebepli,
pútkil kush áne sol wazıypanı ańsatlıq penen ámelge asırıwǵa qaratıladı.
Eki dawıslılıq ústinde júmıs islew ushın usınılǵan bázı metodlardan ush
dawıslılıq ustinde alıp barilǵan júmısta variasiyalanǵan (ádewir ózgertirilgen)
formada paydalanılsa boladi. Máselen, úsh dawıslı epizodlardı túrli variantlarda
aytıw múmkin:
-orta dawısta notalar atın aytıp, eń shettegi dawıslarda bolsa sózler menen
atqarıladı;
-orta dawıstaǵılar sózlerı menen eń shettegi dawıslar awızın jumıp
atqaradılar;
-úsh dawıstıń barlıǵı qosıqtı sózlerı menen biraq hár qıylı reńli tús berip
(nyuansqa ámel etip): eń shettegi dawıslar piano (áste), orta dawıs messoforte
(ortasha kush penen) atqarıladı.
Úsh melodikalıq baǵdardı birge qósıwdan aldın, bulardı eki dawıslı
variantlarda shınıǵıw islep úyreniledi hám yoqarıǵı dawıstı orta dawıs penen, orta
dawıstı tómengi dawıs penen, joqorıǵı dawıstı tómengi dawıs penen izbe-iz birge
alıp qosıp barıladı.
Bir qansha obektiv sebeplerge qaray sonday-aq, muzıka sabaǵında úsh
dawıslılıqtı úyreniw ushın ajıratılatuǵın waqıttıń jeterli bolmaǵanlıǵı sebepli
muzıka sabaqlarında úsh dawıslılıq tájiriybelerin iyelewde onsha úlken nátiyjelerge
erisiw múmkinshiligi joq. Sebebi, muzıka sabaǵınıń tiykarǵı bólegi bolǵan muzıka
sawatı hám muzıka tińlawǵa kóbirek waqıt ajıratıladı. Demek, muzıka
sabaqlarında úsh dawıslılıqtı baslawısh hám ápiwayı formada ózlestiriletuǵın bolsa
da bunı balalarǵa kóp tarawlı usılda muzıka tárbiyasın beriwde erisilgen jaqsı
nátiyje dep esaplaw múmkin.
_________________________________
103
Soraw hám tapsırmalar
1. Dawıs sazlawda intervallardan paydalanıwdıń áhmiyeti qanday?
2. Eki hám úsh dawısta islewdıń melodiyalıq jolları haqqında aytıp beriń.
3. Lad-tonlıq sezimi boyınsha qanday jumıs alıp barıladı?
§ 4. OQÍWSHÍLARDÍŃ MUZÍKA SAWATLÍLÍǴÍN ASÍRÍW
Muzıka sabaǵında barlıq jumıslar belgili tema tiykarında óz ara baylanısadı,
nátiyjede sabaqtıń bir tutaslıǵı payda boladı. Muzıka sawatı barlıq jumıslardı
teoriyalıq birlestiriwshi jumıs sıpatında áhmiyetke iye. Sabaqta qaysı jumıs
sabaqları yaǵnıy muzıka túsınigi, qosıq aytıw, muzıka menen háreket hám basqalar
qollanılmasın, onıń ámeliyatında paydalanılıp atırǵan shıǵarma úyreniledi hám
onıń ózgeshelikleri yaǵnıy janrı, dúzilisi, atqarıwshılıǵı hám basqalar haqqında
yaǵnıy túsınikler payda boladı. Sol sebepten muzıka sawatı tek ǵana nota sawatı
metodlarınan sheklenbesten, bálkim oqıwshılardıń ulıwmalıq muzıkalıq bilim
sheńberin payda etiwshi, ulıwmalıq bilim túsinikler kompleksın sińdirip barıwdan
quraladı.
Muzıka sawatı muzıka sabaǵınıń bólimlerınen biri bolıp, jámáát bolıp qosıq
aytıw (xor) ǵa qaray ekinshi dárejeli orındı tutadı. Bul jumıs muzıka teoriyası hám
tariyxınan baslawısh bilim beredi, balalardıń bilim sheńberin kóteriwde
járdemlesedi. Muzıka sawatı muzıkaǵa, onıń túsındiriw qurallarına sanalı
múnásibetti tárbıyalaydı, muzıkanıń mazmunın túsınip alıwǵa járdem beredi. Eń
kereklisi bolsa, notaǵa qaray atqarıw hám qosıq aytıw tájiriybelerin payda etiw,
garmoniyalıq esitiw qábiletin ósıriwge tásır kórsetiw, xor dawısların anıq aytıwǵa
hám xor menen atqarıw sıpatın asırıwǵa esitiwge qolaylılıq tuwdırıw jolı menen
klassta qosıqlar úyreniwi ańsatlasadı.
Muzıka sawatına muzıka sabaǵında 10-15 minut waqıt ajıratıladı. Sol
sebepli hár sapar qosıq úyreniw hám muzıka shıǵarmaların tıńlaw procesinde
104
atqarıw, esitiw tájiriybelerin hám muzıkalıq bilimin bekkemlep tereńlestirip barıw
kerek.
Mektepte muzıka sawatın úyretiwde qoyılatuǵın tiykarǵı metodikalıq talap
alınǵan muzıkalıq bilimdi ámelde qollanıw hám sawat úyretiw menen birge qosıq
aytıwdı bir-birine bárhama baylanıstırıp alıp barıwdan turadı. Oqıwshılar óz-
betinshe qosıq ayta alatuǵın hám tanıs bolmaǵan shıǵarmalardı notaǵa qaray
úyrene alatuǵın bolǵan waqıtlarında ǵana muzıka sawatın úyretiwden kózlenetuǵın
maqsetke erisilgen boladı.
Sabaq procesinde oqıwshılarǵa muzıka haqqında beriletuǵın barlıq bilim
hám túsınikler muzıka sawatı sheńberine kiredi. Oǵan muzıkanıń ózine say
ózgeshelikleri yaǵnıy kórkem óner sıpatında túrmıstıń sawleleniwi, túsındiriw
quralları yaǵnıy tili, sóylewi; janr túrlelı, dúzilisi, atqarıw usılları, atqarıwshıları,
saz ásbapları túrlerı hám basqalar kiredi.
Muzıka sawatı sabaqta ózbetinshe muzıka jumısları sıpatında ámel etpew,
bálkim basqa jumıslar procesinde muzıka shıǵarmaların kórkem úyreniw hám
atqarıw jumısların sawatlılıq tiykarında orınlaw ushın járdem beredi. Muzıka
sawatı mazmunı oqıwshılardı muzıka sawatlılıǵın qáliplestiredi hám onıń
sheńberin jáne de keń jaydırıp, tereńlestirip baradı.
Muzıka sawatlılıǵın asırıw oqıwshılarda muzıkalıq sensor qábiletiniń
ósiwine tiykarlanıwı kerek. Oqıwshi qanday da dawıstı dawıs penen eske
túsıriwden aldın onıń qanday esitilıwin anıq pikir etiwi hám esitip bilıwi yaǵnıy
kózge kórinetuǵın nárselerden esitiletuǵın nársege qaray barıwı kerek. Jámáát
bolıp qosıq aytıwda hám muzıka sawatın úyreniw procesinde de metr-ritm sezimi,
esitiw qábileti rawajlanadı.
_________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Sabaqta muzıka sawatın ótiwdıń áhmiyetin aytıp beriń.
2. Muzıka sawatı ózbetinshe jumıs bolıp esaplanama?
105
4.1. MUZÍKA SAWATÍN ÚYRETIWDIŃ BASLAWÍSH DÁWIRI
Birinshi klasstan baslap muzıka sawatlılıǵı baslanadı. Birinshi klass
balalarınıń kópshiligi balalar baqshasında muzıka sabaqların qatnasıp, muzıkalıq
júmıs túrlerı bóyınsha bir qansha tájiriybege iye boladı. Olar qosıqlardı, oyınlardı
úyrengen hám ritmikalıq háreketleri menen tanısqan boladı.
Uyde tárbiyalanıp kelgen balalar birinshi klassqa kelgen balalar televidenie
hám radio arqalı muzıka shıǵarmaları menen tanısıp belgili túsınikke iye boladılar.
Áne, sol balalar tárepinen alınǵan bilimler bir qansha ózgeshe hám bir sistemaǵa
salınbaǵan bolsa da, biraq muzıka oqıtıwshısı balalarda muzıkadan teoriyalıq
túsınikler payda etiwde dáslep alınǵan bilimlerge belgili dárejede suyenip jumıs
baradı.
Oqıwshılardıń putkil muzıkalıq bilim alıwına birinshi klassta múmkinshilik
jaratıladı. Sonıń ushın bul basqıshta oqıtıwshı oqıtıw metodikasın judá jaqsı bilıwi,
balalardıń anatomiyası, fiziologiyası, psixologiyasın, olardıń jas hám individual
ózgesheliklerin, muzıka hám vokal qosıqshılıq kónlikpelerin tereń bilıwi kerek.
Birinshi klassta muzıkalıq tálim shartli túrde eki basqıshqa bólinedi.
Birinshisi tayarlaw basqıshı bolıp, bunnan kózlenetuǵın tiykarǵı maqset-balalardıń
muzıka qábiletin ósiriw. Bul basqısh oqıw jılınıń birinshi yarımın tolıq iyeleydi.
Muzıka sawatı sabaqtıń bilim beriw funkciyasın orınlaydı. Onıń tiykarǵı gilti
hám pedagogikalıq obyekti shereklik temaları hám olardı jarıtıwǵa mólsherlep
tańlanǵan atqarıw hám tıńlawǵa say shıǵarmalar. Bul shıǵarmalar balalardıń
muzıkalıq tájiriybeleri, kúndelik muzıkalıq túrmıstan alıp atırǵan juwmaqları hám
pikirleri tiykarında úyrenilıwi kerek.
Birinshi yarım jıllıqta birinshi klass balalarına muzıka xarakteri haqqında
beriletuǵın bilimlerdi tómendegishe beriw múmkin:
1. Balalar dıqqatı muzıkanıń túsındiriw quralları – melodiya, registr, temp, ritm,
dinamikalıq belgiler hám basqalarǵa dıqqat awdaradı. Dáslep bul sózliklerdiń
asırese, qaǵıydalardı táriplew menen túsındiriw qıyın. Máselen, birinshi sabaqlarda
balalar atqarǵan qosıq melodiyasında belgili mazmun hám talǵam (quwanısh,
106
kewillilik, oyınshıllıq, múńlılıq hám basqalar) dıń barlıǵı hámde muzıka háreketi
jaqsı bolmastan, balki joqarı hám tómenge qaray baǵdarlap túrıwı yaǵnıy registr
xárakteri anıqlanadı. Sonday-aq, nama muzıkalıq dawıslarınan quralıp, uzın hám
qısqa bolıwı yaǵnıy ritm xarakteri de anıqlanadı. Nátiyjede, uzın hám qısqa
muzıkalıq dawıslardıń joqarı hám tómenge qaray túrlishe baǵdarlanıwı nama
ekenligi túsındiriledi. Balalar muzıkanıń plakat yamasa doskadaǵı grafiklı sızıqlı
háreketine hám onıń uzın hám qısqa dawısların nota kartochkalarına qaray atqarıwı
nátiyjesınde tereń bilimge iye bolıp baradı.
Bul, tiykarınan, ana tili páninen sóylew háripleri-dawısları jazılǵan
kartochkalardan paydalanıw tájiriybesıne tiykarlanadı.
Kartochkalardaǵı notalardı qol shappatlaw menen hám balalardıń sáz
ásbaplarında shertiw, muzıkaǵa ritmikalıq qosılıw hám muzıkaǵa say háreketlerdi
islew, qadem taslawlar bolsa onıń ámeliy kórinisin bildiredi.
Joqarıda aytıp ótilgen pikirlerge kelgenimiz, álbette dawıs haqqında túsınik
berip ótılıwın aytıp ótiwimiz kerek. Bunda balalarǵa dawıslar tábiyiy fizikalıq
shawqımlı hám muzıkalıq dawıslarǵa bóliniwi aytıladı. Shawqımlı dawıslarǵa
shıtırlaw, pıshırlaw, partlaw, shúyildaw, qıshqırıw, sıńǵırlaw hám basqalar kirse;
muzıkalıq dawıslarda bolsa qanday da bir muzıka ásbabınan anıq balentlikke iye
bolǵan, belgili tártipte sholkemlestirilgen muzıka dizbegine aytılıwı haqqında
apıwayı sázlar járdeminde túsınik beriledi. Keyin bolsa muzıkalıq dawıslardıń
ózgeshelikleri haqqında túsınik beriwge otiledi.
Registr hám ritm sezimlerdi rawajlandırıwda grafikalıq (uzın hám qısqa)
sızıqlar járdeminde muzıkanıń sxemasın túsındiriwi hám oǵan qaray atqarıw, qol
shappatlaw ritmikalıq qosılıwı kerek.
107
Ózbek xalıq balaları oyını “Chitti gul” Ǵ.Ǵulam sózine
Bul jumısta kónlikpe payda bolǵannan keyin uzın hám qısqa sızıq (dawıs)
lar ústine sherek hám segizlik notalardı jazıp atqarıw jaqsı nátiyje beredi. Bul
jumısqa jáne qaraqalpaq xalıq oyını “Shaǵala” qosıǵın da mısal etip alsaq boladı.
1.Muzıka xarakterin seziwde eń kerekli lad túsınigi. Birinshi klassta major hám
minor ladları, tiykarınan, balalarǵa túsınikli bolǵan «jarqın», «birgelikte», «shóq»
(major), «jumsaq», «jumsaq», «múńli» (minor) sıyaqlı sózler menen túsındiriledi.
Lad ahmiyetin tek ǵana ámeliy tárepten ańlaw maqsetinde úyreniletuǵın
qosıqlardıń úsh dawıslılıǵı hám muzıkanıń ladı ózgerttirilse, balalar ırǵaq
buzılǵanlıǵın tez aytadı. Keyingi klasslarda bul usıl óz nátiyjesın beredi.
Registr, temp, dinamikalıq túsler ózgesheliklerin balalar tiykarınan
shıǵarmadaǵı kontrast salıstırılıwı tiykarında túsınip aladı.
2.Qosıq aytıw hám qosıqtı atqarıw qaǵıydalarına say bilimler, qol shappatlaw hám
sáz ásbabında shertiw qaǵıydaları, muzıkaǵa say háreket túrlerı, shıǵarmanıń janr
xarakteri, atqarıwshıları (sáz, jeke dawıs, solo, sáz ansambli, xor, orkestr), sáz
ásbapları túrlerı menen tanısıw sıyaqlı bir qatar bilimler hám muzıka sawatı
dizbegine kiredi.
Oqıtıwshı balalarǵa qosıq sabaǵınıń baslawshı bóleginde qosıq aytıw
qaǵıydaları jazılǵanlıgın túsındirip, onı ámelde kórsetip beriwi kerek. Jane muzıka
ásbabında shertiw qaǵıydaları haqqında, qol shappatlawdıń ózgesheligi, muzıkaǵa
qol shappatlaw penen qalay qosılıwın kórsetip beredi. Sabaqlar dawamında
tıńlanıp atırǵan hám úyrenilip atırǵan shıǵarmalardıń xarakterin, ayqarıwshıların
108
anıqlawǵa úyretedi. Sonday-aq, sáz ásbapları haqqında maǵlıwmat bergende urıp
shertiletuǵın, úplep shertiletuǵın-demli, klavishlı, tarlı ásbaplar hám olardıń
quramına kiretuǵın ásbaplardıń atların aytıp, múmkin bolsa ózin, bolmasa reńli
kórinistegi suwretlerdi kórsetip túsınik beredi.
3. Muzıka túsınigi-kompozitor haqqındaǵı uıwmalıq túsınik, «kompozitor-
atqarıwshı-tıńlawshı» temanıń mazmunı hám úyrenilip atırǵan shıǵarmalardıń
avtorları haqqındaǵı qısqasha maǵlıwmat hám muzıka sawatı aylanısına kiredi.
Baslawısh klasslarda kompozitor yamasa avtorlar haqqındaǵı maǵlıwmatlar
berilgende sanalarǵa súyenbesten, tek onıń eń jaqsı shıǵarmaları, balalarǵa atap
jazılǵan muzıka-qosıqları haqqında qısqa toqtalıp, ayırım shıǵarmalarınan kishi
bólekler esittiriwi múmkin. Sonday-aq, shıǵarma atqarıwı haqqında, onıń sol
dárejege jetısiwine qanshama miynet islegenligi haqqında toqtalıp ótiwi kerek.
Jáńa shıǵarma tıńlawshı tıńlaw mádeniyatına iye bólıwı kerekligi haqqında da pikir
bildiriwi zárur. Juwmaqlap aytqanda, birinshi klassta muzıkanıń xarakteri hám
obrazları arqalı onıń ápiwayı qaǵıydaları haqqında ulıwmalastırılǵan bilim hám
qarama-qarsı túsıniklerge iye bolıwı bulardıń barlıǵı shártli túrde notaǵa shekem
bolǵan dawir dep ataladı.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıkalıq tálim birinshi klassta ne ushın eki basqıshqa bólinedi?
2. Notaǵa shekem bolǵan dawirdi qısqasha túsındirip beriń.
4.2.DAWÍSLARDÍŃ JOQARÍ HÁM TÓMENGI REGISTRI
Oqıw jılınıń birinshi yarımında dawıslardıń joqarı-tómenligin úyreniw
balalardaǵı bar pikirlerdi anıqlawdan baslanadı. Bul pikirler bolsa tuwrı emes
boladı, dáslep balalar sózlerdi almastırıp, joqarı sózlerdi aljastırıp bálent dawıslardı
tómen dawıslar dep yamasa kerisınshe, tómen dawıslardı bálent dawıslar dep
ataydı.
109
Eger, balalarǵa «Kernaydıń dawısı joqarıma yamasa súrnaydıń dawısı joqarı
ma?» dep soraw berseńiz, balalardıń kópshiligi «Karnaydıń dawısı joqarı» dep
juwap beredi. Bunıń sebebi, balalardıń bálentlik haqqındaǵı pikiri qanday da úlken
bir nárse menen baylanıslı bóladı.
Máselen, joqarı boylı adam, joqarı boylı haywan bálent dawıs hám basqa da
mısallar. Sonday-aq, olar kóbinese joqarı dawıslardı «juwan dawıslar» dep, tómen
dawıslardı «jińishke dawıslar» dep qáte pikirleydi. Sonıń ushın balalardı tuwrı
sózlerden paydalanıwǵa úyretiw, joqarı hám tómen dawıslardı esitip ayıra alıwǵa
da tuwrı atawǵa ádetlendirip barıw kerek.
Muzıka teoriyasında qozǵalıp atırǵan zat qanshama tez qozǵalsa sonshama
joqarı, áste qozǵalsa sonshama tómen esitiledi, dep túsınik beriledi. Oqıtıwshı áne
soǵan tiykarlanıp, qanday da bir ásbapta rezinka, pólat sım, ishek jip yamasa basqa
úskeneden paydalanǵan jaǵdayda qozǵalıwdı arttırıp yamasa kemeyttip túsınik
beriwi múmkin. Bunda qozǵalıp atırǵan zat tez qozǵalsa, ondan shıǵıp atırǵan
dawıs jińishke, áste qozǵalsa juwan esitilıwine balalardı dıqqatın tartadı.
Túsınik beriwde bálentligi tárepinen hár qıylı bolǵan ayırım dawıslardı
emes, balki registr túsınigi menen birlesken dawıslar toparın úyreniwdey uzaq
dawam etetuǵın jumıs baslanadı. Bul sózlik haqqında balalarǵa máǵlıwmat
bermew múmkin, biraq registr túsıniginiń mazmunı haqqında olardıń anıq pikir
payda etiwi, tómen, órta hám joqarı registrlerdegi dawıslardı ajıratıp bilıwge
úyreniwı kerek. Bunıń ushın hár qıylı registrlerde kórsetilgen, fortepiano ushın
ańsatlastırıp qolaylastırılǵan balalar shıǵarmaların tıńlap barıwı áne sol túsınikti
iyelewge ádewir kómek beredi.
Joqarı hám tómen dawıslar haqqındaǵı túsınikti túsındirip beriwde balalardıń
ómirge, kúndelikli turmısqa say bolǵan pikirlerine súyenip jumıs islew jaqsı nátiyje
beredi. Maselen, balalarǵa aspandaǵı qustıń joqarı shırıldap sayrawın jaǵımlı,
jańǵarǵan dawısı dawıslardıń joqarılıǵınday, ayıw, arıslannıń dawısı haywanlardıń
ózlerı sıyaqlı, jerden kóterile almaǵanday qópal, awır-tómen dawıslar ekenligin
aytıp beriw kerek. Bunday obrazlılıq balalardıń juwan hám anıq muzıkalıq kóz
qarasların payda bolıwına járdem beredi.
110
Registrler haqqındaǵı túsınikti bekkemlew hám ózlestiriw maqsetinde
tómendegi oyın-shınıǵıwdı orınlatıw oǵada paydalı. Oqıtıwshı qosıqtı hár qıylı
registrlerden náwbet penen shertedi, balalar bolsa onı qol háreketleri menen
kórsetip beriwı kerek. Eger qosıq joqarı registrde shertilip atırǵan bolsa, olar
qolların joqarıǵa kóteredi, tómengi registrde shertilip atırǵanda tómenge túsıredi,
orta registrde-qolların aldınǵa uzatadı. Bul oyın-shınıǵıwdı turıp orınlaw jaqsı
nátiyje beredi.
Bulardan tısqarı sabaq procesinde oqıtıwshı oqıwshılarǵa jóqarı-tómenligi
tárepinen kóp ajıralıp turatuǵın eki dawıstı, maselen, úlken oktavádaǵı hám 3-
oktavadaǵı dawıslardı shertip berip, bunıń qaysı biri tómen dawıslılıǵı, qaysı biri
joqarı dawıs ekenligin anıqlawın usınıwı múmkin.
Balalar bir oktava aylanısında dawıslardıń bálent-tómenligin ayıra bilıwin
úyrenip alǵanınsha oktava dawısları arasındaǵı interval áste-aqırın qısqarıp baradı,
keyinirek tersiya intervalında hám hátteki, sekunda intervalına shekem qısqartıladı.
Dawıslardıń joqarı tómenligin anıqlaw birinshi oktava menen sheklengennen
keyin sol dawıslardı esitiwin ǵana emes, balkim olardı atqarıwdı da talap etiwi
zárúr.
Áne, sonda balalardıń esitip pikir payda etiwi menen bir waqıtta olarda
qosıqshılıq talǵamları payda bola baslaydı, sebebi eń joqarı dawıslar qosıq aytıwda
ortasha hám tómengi dawıslarǵa qaraǵanda kóbirek zor beriwdi talap etedi.
Sol ámeliy jumıs penen bir qatarda balalarǵa tanıs qosıqlardan kishi-kishi
frazalardı atqarıw, olardı sızıqshalar, kvadrat hám aylanalar formasında grafikalıq
(sızıw) usıllar menen jazıwdı usınıwǵa boladı.
Ózbek xalıq balalar oyını “Tol yog’ochdan ot qilib” qosıǵın grafikalıq
missal menen kórsetemiz.
Órtasha tez
111
Eger, taxtada yamasa aldınnan tayarlap qoyılǵan tablicada qosıqtıń nota
jazıwı menen sızıw jazıwı birotala joqarıdaǵıday kórsetilse, jaqsıraq bóladi.
Oqıtıwshı balalarǵa qosıqtıń ırǵaǵın atqarıwdı usınıs etiwde kórsetkishti birotala
izbe-iz grafiklı suwret yamasa nota jazıwı ústinen júrgizip, sonıń menen muzıka
háreketin baqlap barıwdı úyretedi.
Sol usıl sebepli balalardı esitip payda etetuǵın pikirlerin kóriw olardıń
pikirleri menen baylanısadı hám bekkemlenedi, sonday-aq, notaǵa qaray qosıq
aytıwdıń dáslepki tájiriybesi payda boladı.
_______________________________
112
Soraw hám tapsırmalar
1.Balalarǵa dawıslardıń joqarı-tómenligin túsındiriwde qanday ómirlik mısallardı
beriwimizge boladı?
2. Birinshi klassta ne ushın grafiklı sızıqlardan paydalanıladı?
4.3. DAWÍSLARDÍŃ SÓZÍMÍ HÁM OLARDÍ TÚSINDIRIW
Dawıs sózımı dawıs bazası bolǵan zat qozǵalıwınıń dawam etiwine
baylanıslı. Dawıs shıǵa baslaǵanda dawıs bazasınıń tebreniwi qanshama keń bolsa,
dawıstıń tómenlesip barıwı da sonshama dawam etedi, álbette bunda dawıs bazası
bolǵan zat terbeniwi qozǵalıwı shart.
Qozǵalıw keńligi
Dawıs bazasınıń uslap turıw jaǵdayı
Qozǵalıw keńligi
Dawıslardıń joqarı – tómenligi túsınigin iyelew ústinde alıp barılatuǵın
jumıs procesinde olardıń sózımlılıǵı haqqındaǵı túsınik te áste-aqırın kiritiledi.
Muzıka shıǵarmalarındaǵı dawıslar tek belgili bir balentlikke ǵana emes, balkim
belgili sózımlılıqqa da iye ekenligine, qısqa hám uzın dawıslar bar ekenligine
balalar dıqqatı awdarıladı. Uzın dawıslardı sózıp aytıwǵa úyretilgende qosıqtıń
grafiklı súwretinen paydalanıladı: dawıslar bul grafiklı suwrette sózımılılıǵına
qaray qısqa yamasa uzın sızıqlar menen kórsetiledi. Dáslep, tek sherek hám yarım
notalar ushrasatuǵın qosıqlardan paydalanıw kerek.
113
“Yomg’ir yog’oloq” qosıǵınan
Bul qosıqtıń grafiklı jazıwı tómendegi formada kórinedi:
Áne sol shınıǵıwlardı orınlawda oqıtıwshı dáslep qosıqtı qalay jazıw
kerekligin túsındirip hám kórsetip beredi. Sońın ala oqıwshılarǵa jáne sonday
shınıǵıw islewdi usınadı. Balalar tanıs qosıqtı yamasa shıǵarmadan bir bólegin
aytadı, keyin onıń ritmın qalem menen partaǵa áste-aqırın urıp-taqıldatıp kórsetedi,
sonnan keyin oqıtıwshı muzıkanıń ritmikalıq dúzilıwin dápterine jazıwdı usınadı.
Tekserip kóriw ushın balalardan biri onı doskaǵa jazıp qóyadı. Sońında balalar
qosıqtıń doskadaǵı formasına qaray onı jáne bir ret atqaradı.
Oqıwshılar qosıq ritmın jazıw tájiriybesın tereń iyelegeninen soń
dawıslardıń jóqarı-tómenligi hám sózımina say túsınikti grafiklı jazıwǵa qosıw
múmkin:
Bunda: a) joqarılıǵı, b) ritmı, v) joqarılıǵı + ritmı.
114
Shıǵarmanıń grafiklı sızıqların kórsetiw menen sheklenbesten, onı hár qıylı
geometriykalıq forma hám basqa zatlarǵa salıstırıp úyretiw túsındiriw maqsetke
muwapıq.
______________________
Soraw hám tapsırmalar.
1.Qozǵalıw keńligi degende neni túsınesiz?
2. Dawıstıń joqarılıǵı nege baylanıslı boladı?
4.4. MUZÍKA DAWÍSLARÍNÍŃ JAZÍLÍWÍ
Oqıw jılınıń ekinchi yarımınan nota jazıwın iyelew sabaqlarına kirisiledi.
Oqıtıwshı oqıwshılarǵa hár bir sózimizdı háripler menen jazıw kerek bolǵanı
sıyaqlı muzıkalıq dawıslardı n o t a dep atalatuǵın belgiler menen jazılıwın
túsındıredı. Nota 3 bólekten: bası, tayaqsha hám bayraqshadan quralǵan bolıwın
aytadı.
bayraqsha
tayaqsha
bas bolegi
Notanıń bas bólegi ortası bos yamasa boyalǵan sheńberlerden túradı.
Dawıslardıń hár qıylı sózımlılıǵın bayanlaw ushın bul sheńberlerge vertikal (tik)
sızıqlar, bayraqshalar (quyrıqshalar) qoyıp jazıladı. Oqıtıwshı sabaqlar dawamında
notalardı bóleklerge bolıp jazıwǵa úyretedi.
1-sabaqta
115
2- sabaqta
3- sabaqta
4- sabaqta
5- sabaqta
Notalar nota jolında jazılıwına, nota jolınıń áhmiyetin oqıtıwshı túsındirip
ótedi, notalardı jazıw paydalanılatuǵın bes kesispeytuǵın (parallel) sızıqlar nota jolı
dep ataladı.
Oqıtıwshı taxtaǵa nota jolın sızıp kórsetkende, balalardı sızıqlar sanaǵı
baslanatuǵın orın-eń tómengi sızıq-birinshi sızıq ekenligin erkin eslep qaldırıwı
ushın tómengi birinshi sızıqtı sızıwdan baslawı shárt. Soń ol notalardı sızıqlarǵa,
sızıqlar arasına, sızıqlar ústine hám astına jazılıwın, tiykarǵı sızıqlar jetıspey
qalǵanda bolsa notalar qosımsha qısqa sızıqlarǵa jazılıwın úyretedi.
Nota jolı:
Notalar
Sızıqlarǵa jazıladı
Notalar sızıqlar
Arasına jazıladı
116
Notalar sızıqlar
astı hám ústine jazıladı:
Notalar astqı hám ústki
qosımsha sızıqlarga da
jazıladı.
Oqıtıwshı oqıwshılarǵa jazılıp atırǵan notanıń bas bólegi úlkenligi nota
jolındaǵı eki sızıq aralıǵına, tayaqshanıń uzınlıǵı tórt sızıqsha bolıw kerekligin
túsındirip ótedi. Ol notanıń bas bólegin jazıp atırǵanda ólshemden artıq úlken
yamasa kishi bólmaw kerekligin tayaqsha tiykarǵı sızıqlarǵa tik túsiwin bárqulla
túsındirip baradı.
Soń oqıtıwshı, nota jolı basında arnawlı belgi - skripka gilti bolmaǵansha
jazılǵan notalardan birewin hám atamasın atay almaymız, bul gilit notalar atın
ashıp beredi. Skripka gilti muzıkadaǵı joqarı, jińishke dawıslardı kórsetiwshi
giltlerden biri ekenligi, sonıń ushın onı skripka gilti dep atalıwın aytadı. Jáne gilttiń
ekinshi ataması sol gilti dep atalıwı, buǵan sebep gilttiń baslanıw tochkası ekinshi
tiykarǵı sızıqtan ekenligi hám bul ekinshi sızıq sol dawısı joqarılıǵı ushın SOL gilti
dep te atalıwın túsındirip beredi. Sol dawıstıń qay jerde turǵanlıǵın bilip alǵan
oqıwshılar oqıtıwshı járdeminde basqa dawıslardıń ornın da tawıp aladı.
Skripka gilti
yamasa sol gilti.
Balalar notanıń (dawıstıń) jaylasıwın qalay tabıwı kerekligin júdá tez túsınip
aladı; bul jaǵday qızıqlı oyınǵa aylanıp ketiwi múmkin. Oyın waqtında balalar qay
jerde qanday nota jazılıwın este qaldıradı.
117
Do re mi fa sol lya si do
Nota jaylasıwın jáne tómendegidey kóriniste tabıw úsılın ámelge asırsa
boladı.
Fa notası qaysı? degen sorawdı ortaǵa taslasaq boladı.
Hár bir notanıń ornın tabıw, notalar arasında qay birewi soralǵan notalıǵı
siyaqlı sáwbetli soraw-juwaplar áne úsınday sanalı múnásebet hár qanday yadlaw
túrinen ádewir paydalıraq, sebebi, yadlawda oqıtıwshılar, dáslep, balalarǵa
sızıqlardaǵı notalardı, onnan keyin sızıqlar arasındaǵı notalardı hám basqa sonday-
aq, sabaqlardı sol notası menen baylanıstırmay-aq úyretilip barıladı. Skripka gilti
menen tanıstırıw dawamında balalarǵa onıń jazılıwı da úyretilip barıladı.
Barlıq dawıslardı oqıtıwshı bir sabaqtıń ózinde túsındirip bere almaydı, ol
balalardıń ózlestiriwıne qaray hár bir sabaqta jańadan-jańa dawıslardı qosıp baradı.
Sol menen birge, hár bir dawıstı onıń esitilıwi menen baylanıstırıp barılıwı shárt.
Oqıtıwshı onı sáz ásbabında shertip kórsetiw menen ǵana sheklenbesten, pútkil
klass penen atqarıwdı da usınadı. Balalar eki dawıs atamasın, máselen sol’ menen
fa nı bilip alǵannan keyin, tiyisli dawıslardıń atamasın aytıp, kishi melodiyalıq
bólekti atqarıwın da tapsırıw múmkin:
118
Úyrenilgen seslerdıń sanı kóbeyip barǵanı sayın melodiyalıq bólekler de
quramalasıp baradı. Muzıkalıq seslerdı balalar esınde saqlawǵa erisiwde muzıkalıq
rebuslardan da paydalanıw usınıladı. Oqıtıwshı bir neshe rebustı doskaǵa jazıp
yamasa rebuslar sızılǵan súwretti ildirip qoyadı.
- stım
- rbek
- ran kur-
Po - k Do - no
hám t.b.
Rebuslardan birin oqıtıwshı qalay tabıw kerekligin ámeliy kórsetip beredi
hám qalǵanların da úsınday jol menen tabıwın balalarǵa usınadı.
Oqıtıwshı dawıslardı sóz basında, sóz órtasında hám sóz aqırında keletuǵın
etip rebus dúzip kelıwdi balalarǵa tapsırma etip beredi.
________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Notanıń bas bólegi qanday úlkenlikte bolıwı kerek?
2. Gilt belgisıniń jazılıwın úyretiwde qanday jol tańlar edıńiz?
119
4.5 DAWÍSLARDÍŃ SÓZÍMLÍLÍǴÍN JAZÍW
Biz balalarǵa dawıslar haqqında máǵlıwmat bergen waqtımızda olardı
bárhama putin notalar menen túsındirgenbiz. Sabaqlar dawamında shıǵarmalardan
bólekler hám qosıqlardı atqarıp barǵan sayın uzın hám qısqa dawıslardı yaǵnıy,
shereklik hám yarımlıqlardıń formasın balalarǵa túsındirip beriw zárúrligin de
kórsetip beriw haqqında oy payda bolıp qaladı. Birinshi klassta balalarǵa yarimlıq
nota quramında neshe shereklik nota bar ekenlıǵın, ne sebepten uzın dawıslar
yarımlıq, qısqa dawıslar shereklik dep atalıwı haqqında túsındirme beriwi shárt
emes. Bul jumıs úlken jastaǵı balalar menen alıp barıladı. Házirshe sherek hám
yarımlıq notalar haqqındaǵı kóz qarasları penen esitiw túsıniklerin baylanıstırıw,
sol pikirlerdi qosıqlarda ajırata bilıwi, nota jolına jazıw, atın este qaldırıw jeterli.
Bulardıń barlıǵın tereń ózlestiriw ushın aldın balalar grafiklı usılda sızıp
kórsetken qosıqtı nota formasında jazıwdı olarǵa usınadı. Dáslep ápiwayı túrde
yáǵniy dawıslardıń joqarı jaǵdayın kórsetpesten tapsırma beriw kerek, onnan keyin
joqarılıǵı kórsetip jazıladı. Nátiyjede, bir qosıqtı úsh variyantta jazıw múmkin
boladı: Máselen,
“Yomg’ir yog’oloq” qosıǵınan
Soń ala balalarǵa dáslep dawıslar atamasın anıqlap, bul qosıqtı nota jolına
jazıwdı usınıw múmkin. Bul eki-úsh dawısqa mólsherlep dúzilgen juda ápiwayı
qosıq bolıwı kerek.
120
Dawıslar sózımlılıǵı túsınigin balalar jaqsı bilip alǵannan soń nota jolında
dawıslardıń turǵan ornın erkin bimálel taba alatuǵın bolǵannan keyin, olarǵa tórt-
altı dawıstan quralǵan kishi-kishi jazba diktantlardı usınıwǵa boladı. Bunnan
maqset berilgen dawıslardıń joqarı-tómenligi hám sózımlıǵın jazıw. Jazba
diktantlar tómendegi metod penen ótkeriledi:
a) oqıtıwshı muzıka ásbabında melodiyalıq bólekti atqaradı;
b) oqıwshılar onı lya dawısına mólsherlep atqaradı, ritmge qol shappatlaw menen
qay jerde uzın hám qısqa dawıslar bolıwın anıqlaydı;
v) balalar oqıtıwshı menen birgelikte diktanttıń birinshi dawısın anıqlap, jáne bir
ret atqaradı;
g) dawıslardıń tek joqarı jaǵdayın nota jolına jazadı;
d) sóńında sózımlılıqtı túsındiredi.
Birinshi klassta balalarǵa barlıq mısallar, ádette, Do majorda usınıladı.
Dawıs qatarınıń basqıshpa-basqısh háreketinen quralǵan bóleklerin atqarıwdan
baslap áste-aqırın ladtıń bekkem turaqlı dawısların, yaǵnıy Do major úsh dawıslıqtı
atqarıwǵa ótiw kerek. Dáslep dawıs qatarı hám onıń bóleklerin atqarıwda áne sol
dawıslardı (I-III-V basqıshlardı) tákirarlap, olardı bálentirek dawıs penen
intonaciya etiw usınıladı.
Keyin ala terciya hám kvintaǵa mólsherlep dúzilgen shınıǵıwlar beriledi:
Pax – ta - ay pax - ta – ay ap - paq jum-saq pax - ta - ay
121
Bul jumıstıń juwmaǵı sıpatında Do major ush dawıslılıǵına tiykarlanǵan
shınıǵıwlar atqarıladı:
a)
b)
Bul shınıǵıwlardıń barlıǵında oqıtıwshınıń dawısın esitip úyreniw máqul,
sebebi bul shınıǵıwlar muzıka sáz ásbabı dawısın tıńlap úyreniwge qaraǵanda
ańsatıraq ózlestiriledi hám anıqraq aytıladı, biraq bunda balalar shınıǵıwlardı
atqarıw waqıtında nota jazıwın álbette baqlap barıwı kerek.
Muzıka sabaǵı boyınsha birinshi klassta oqıw jılınıń ekinshi yarımı áne sol
menen tamamlanadı. Jıl sońına kelip balalar birinshi oktavadaǵı dawıslardı, sherek
hám yarımlıq notalardı esitip, olardıń ózgesheliklerin hám ayırmashılıǵın ajırata
alıwı hám jaza alıwı kerek. Olar notalardıń atamaların aytıw menen bir waqıtta,
dawıslardı nota jazıwınan baqlap barǵan jaǵdayda birinshi oktava sheńberinde
atqara alıwı zárúr. Sonday-aq, esitip úyrenilgen qosıqtı nota jazıwı járdeminde sózi
menen aytıp bere alıwı, eki-úsh dawısqa mólsherlep dúzilgen ápiwayı melodiyalıq
bóleklerdi solfedjio ete alıwı kerek.
Birinshi klassta alınǵan bilim hám payda etilgen tájiriybeler, kónlikpeler
ekinshi klassta tereńlestiriledi hám qáliplestiriledi. Ush tort sabaq aldıńǵı klassta
úyrenilgen temalardı tákirarlawǵa hám bekkemlewge qaratıladı hám ózlestirilıwi
quramalı bolǵan bólimlerge ayrıqsha itibar beriledi.
Aldınǵı ótilgen temalar tákirarlanǵannan keyin, oqıtıwshı jańa materialdı
bayan etiwge kirisedi. Bunda kóriw, esitiw hám atqarıw kónlikpelerin bir-birine
baylanıstırıp alıp barıw haqqındaǵı tiykarǵı metodikalıq kórsetpe ózgermeytuǵın
kórsetpe bolıp qaladı.
________________________________
122
Soraw hám tapsırmalar
1. Nota jolı nege tómennen joqarıǵa qaray sızıp uyretiledi?
2. Jazba jumıslar qanday metodlar menen ótkeriledi?
4.6. DAWÍSQATAR. OKTAVALAR
Muzıka atqarıwshılıǵı ushın belgilengen muzıkalıq sistema óz ara bir-biri
menen baylanıslı bolǵan belgili bir bálentliktegi dawıslar dúzilmesınen quraladı.
Áne, sol sistemada dawıslardıń óz biyikligine qaray jaylasıwın “dawısqatar” dep
ataladı.
Oqıtıwshı dawısqatardıń sonday tártipli jaylasıwın túsındiriw ushın balalardı
fortepiano átirapına tóplap túsınik beriwi kerek. Sonıń menen birgelikte doskada
klaviatura súwretlengen kartina yamasa kórsetpe qural bolıwı kerek. Oqıtıwshı
balalarǵa muzıkalıq dizimnıń tólıq dawıs qatarında seksen segiz dawıs bar
ekenligin, olar dene tárbiyası sabaǵında balalar boy-boyı menen turǵanınday
jaylasǵanlıǵın hám mine sol barlıq dawıslar insanlar esite alıwı múmkin bolǵan
dawıslar ekenligi haqqında da mazmunlı túsınik beredi.
Dawısqatardıń tiykarǵı tekshesi (ses) lerınde jeti ózbetinshe ataması bar
ekenligin aytadı.
Bul tiykarǵı tekshelerdi basqanda dawıs shıǵarıwshı klavish dep atalatuǵın
fortepianonıń aq klavishlarına sáykes kelıwin úyretedi.
DO, RE, MI, FA, SOL, LYA, SI
Sabaq procesinde ekinshi hám kishi oktavadaǵı dawıslardı úyreniw oktava
túsıniklerin túsındirip beriw zárúrligin payda etedi. Oqıtıwshı lad tiykarǵı basqısh
shepten óń tárepke qaray joqarı (jińishke)lesip barıwın, máselen, fa tekshesi
(sesı)nen joqarı sol dawısınan tómenligi haqqında túsınik beredi.
123
Dawıs qatardaǵı jeti teksheniń atı belgili bir waqıtta tákirarlanıp turadı hám
sonday jol menen barlıq tiykarǵı teksheleriniń dawısların óz ishine aladı.
Oqıtıwshı, oktava-segizdi, yaǵnıy hár bir segiz dawıstan soń oktava baslanıwın
bildiretuǵın kórsetkishi. Klaviatura súwretinde, fortepianoda hám basqa muzıka
ásbaplarında barlıq oktavalardı kórsetedi. Oqıtıwshı, tekshe, basqısh túsinikleriniń
dawıs sózin ańlatıwın da aytıp ótedi.
Oqıtıwshı oktavalardı atları menen aytıp beredi, hár bir oktava DO
dawısınan (tolıqsız subkontr oktavadan tısqarı) baslanıwın úyretip ótedi. Bunnan
tısqarı bir túrli tekshe (atama) deǵı eki atlas dawıs aralıǵı hám oktava dep atalıwın
aytadı hám fortepianodan mısal sıpatında Re den keyingi Re ge shekem, Mi dan
keyingi Mi ge shekem, Fa dan keyingi Fa ǵa shekem hám basqa túrde oktavalardı
kórsetip ótedi, olardıń unison esitilıwine balalar dıqqatın awdaradı.
Oqıwshılar sabaqlıqlardaǵı klaviatura súwretlerine qaray úyde temanı
bekkemleydi. Oqıtıwshı klassta oqıwshılardıń materialdı qanshama ózlestirgenligin
tekseirip kóredi: olardı doskaǵa shıǵarıp, hár turli oktavalardaǵı dawıslardı dáslep
klaviatura súwreti berilgen tablicadan keyin bolsa sáz ásbabında kórsetip beriwdi
usınadı.
________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Dawısqatarlarda dawıslar nege shepten oń tárepke joqarılasıp baradı?
2. Oktavanıń eki shetindegi dawısı nege bir-birne unison esitiledi?
4.7. DO MAJOR GAMMASÍ
Ekinshi klass balalarınıń qosıq aytıw kónlikpeleri qálipleskenligi sebepli bul
gammanı erkin túrde birinshi oktava Do dan ekinshi oktava Do ǵa shekem atqarıwı
múmkin. Tek ǵana atqarıwda ekinshi oktavá Do dan tómenge tárep atqarıw
usınıladı. Sonlay etilgende balalardıń atqarıwı jeńil hám qolaylı bolıp ótedi. Bul
jaǵday tómen dawıslarǵa ótiwde dawıslardıń joqarı poziciyası (jaǵdayı) jaqsı
saqlanadı. Biraq gammanı tómennen joqarıǵa qaray da atqarıw kerek. Bunday
atqarıwda balalarda basqıshlardıń izbe-izligi haqqında tuwrı túsınik payda etiledi.
124
Bunday atqarıwlardı tómendegi “Pianino” qosıǵı arqalı da shınıǵıw sıpatında
yamasa dawıstı sazlaw maqsetinde aytıp túrılıwına boladı.
125
Oqıtıwshı bunday shınıǵıwlardı yamasa gammalardı kóbirek atqarıp
kórsetse, balalar onıń dawısın esitip, onnan tuwrı juwmaq shıǵarsa, olar gammanı
anıq, taza, tınıq aytıwına erisedi. Balalar hár tórt dawıstan sóń dem alıp, gammanı
órtasha tempte atqarıwı kerek. Gammanı tek sáz ásbapı birgeliginde, balkim onı a
kapella formasında da atqarıw zárúr. Oqıtıwshı birgelikte dawıs qosıp atqarıwda
sonshama gammanıń melodiyalıq dúzilıwin bolsa túsıriw menen ǵana sheklenip
qalmaydı, balkim onı garmoniyalıq formada da túsındirip beredi. Bul bolsa qosıq
aytıwda balalardıń turaqlı unisonlıǵına erisiwine járdem beredi.
Do major gammasın atqarıw oqıwshılarda perde (lad)ge say baslawıshı
túsınigin payda etedi. Gamma ústinde alıp barılatuǵın jumıs procesinde gamma
dawısların basqasha etip basqıshlar dep atalıwı oqıwshılarǵa aytıladı. Bunı
anıǵıraq etip kórsetiw ushın tekshe sızıp, hár bir tekshesıne notanıń atın hám
basqısh qatar tártibin jazıp túsınik beredi.
Bul túsınikti jaqsıraq bilip alıw ushın tómendegi shınıǵıwlar usınıladı.
a) tanıs qosıqlardan alınǵan túrli melodiyalıq bólekshelerdegi basqıshlardı anıqlaw;
b) gammanıń tómendegi basqıshların: I-II-III, I-V-VII, II-IV-VI, I-III-V hám sol
sıyaqlılardı dawıs penen jazıp qóyıw;
v) Usınıs etilgen qanday da shıǵarmadaǵı I-III-V basqıshlardı tabıw;
g) Uyreniletuǵın qosıqtıń qanday basqısh menen baslanıwı hám tamam bolıwın
anıqlaw.
Keyingi klasslarda dawıslar haqqındaǵı bilim keńeyip baradı. Oqıwshılar
dástúrge say kishi oktavanıń Si-Lya hám ekinshi oktavanıń Do-Sol dawısların bilip
aladı. Kishi oktava Lya dawısınan ekinshi oktava Sol dawısına shekem bolǵan
diapozon mektepte ámeliy paydalanıw múmkin bolǵan diapozon bolıp esaplanadı.
126
________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Nege gammanı atqarıwda do 2 den do 1 ge qaray atqarıw usınıladı?
2. Gammanı tekshe formasında túsındiriwdıń áhmiyeti nede?
4.8. NOTALARDIŃ BÓLINIWI
Muzıka oqıtıwshısi ekinchi klasstan baslap balalarda ritm sezimin
rawajlandırıw bóyınsha jumıs procesin dawam ettiredi. Ol balalar dıqqatın uzın
hám qısqa bolǵan yarimlıq, shereklik dawıslardan da qısqaraq dawıslar muzıkada
ushrasıwı dıqqattı tartadı.
Oqıtıwshı segizlik notaları bolǵan qanday da tanıs qosıqtı doskadaǵı nota
jolına jazıp qóyadı hám balalarǵa onı sázlı etip atqarıp beredi hám balalardan sol
shıǵarmadaǵı eń qısqa notalardı kórsetiwın sóraydı. Balalar yarımlıq hám segizlik
notalardan ajıralıp túratuǵın segizlik notalardı kórsetip beredi.
Ekinshi klassta, tiykarınan, sabaq procesinde segizlik notalar menen
tanıstırıladı. Segizlik notanıń qosıqta hám muzıkada kelıwi jaǵdayların túsındıredı.
Sonday-aq, segizlik nota bayraqshalı hám bayraqshaları birlestirilgen jaǵdayda
keliwin balalarǵa túsındiredi.
Maselen,
= =
Segizlik nota qosıqta tómendegishe keledi:
Sá - lem mek - tep jan mek - tep
Segizlik notanıń namaǵa keliwi tómendegishe:
“Qari navo” muzıkasınan mısal
127
Úshinshi klass balalarına bolsa putin hám on altılıq nota haqqında
máǵlıwmat beriledi. Balalar aldınǵı uyrengen notalarınan da uzın hám qısqa
notalar bar ekenligi haqqında pikirge iye boladı. Bul kassta nota haqqındaǵı
pikirlerin hám olardıń sózımlılıqların tez mısallar arqalı bir sistemaǵa salıwı
múmkin. Notalardıń bóliniwi shejire sıyaqlı túsındirilgen kórgizbeli klassqa alıp
kirip, sol tiykarda da dawıs sózımllııǵı haqqında balalarǵa túsınik beriwi múmkin.
Bazı oqıtıwshılar nota sózımlılıqların alma mısalında túsındiredi: dáslep
almanı teń ekige, onnan keyin tórt (sherekler) ge bólisip, nota sózımlılıqları menen
salıstıradı. Bázı oqıtıwshılar dápter betin almadan artıq kóredi. Oqıwshılar aq betti
eki búklep, keyin hár bir yarımın jáne ekige búklep, putin notada neshe yarımlıq,
neshe shereklik, neshe segizlik, neshe on altılıq hám sol sıyaqlılar bar ekenligi
haqqında anıq túsınik payda etiledi. Jáne bazı oqıtıwshılar notalardıń bóliniwin
qawınnıń yamasa ǵarbızdıń bóliniwin salıstırıp túsındıredı. Hár qanday jaǵdayda
da balalar notalardıń bóliniwın túsınip alsa maqsetke muwapıq boladı.
Oqıtıwshı notalardıń sózımlılıǵı qansha waqıtqa teńligi haqqında túsınik
bergende, máselen, putin notanı atqarǵanda onıń shertilip turıwın 4 sekund qa
shekem dep dáslep túsınik beredi. Biraq sekund sózi matematikalıq atama
bolǵanlıǵı ushın putin notanıń sózımlılıǵın 4 sekuntqa emes balkim, 4 ge yamasa
4ige melodiyalıq dep túsındiriw maqsetke muwapıq boladı.
Sol tiykarda, yarımlıq nota eki 1 (2i) ge sherek nota 1i ge segizlik nota putin
notanıń segizden bir bólegi bolǵanı ushın segizlik nota dep ataladı), nota ekewi bir
128
I ge, ón altılıq nota tórtewi 1ge teńligi yamasa sanalıwı haqqında balalarda túsınik
payda etiwi múmkin.
Oqıwshılarda ritmdı seziw ushın ayırım oqıtıwshılar nota sózımlılıǵın
salıstırıp kóriw metodınan paydalanıwın usınadı. Máselen, xarekterli melodiyalıq
mısal taxtaǵa jazıp qóyıladı. Bunı balalar atqarıp, qalem menen partaǵa urıp usıl
beredi.
Biz shoq ba - la - lar - mız shaq - qan jú - gi - re - miz
Oqıtıwshı sherek notalarda jazılǵan muzıka boyınsha qádem taslap júriw,
segizlik notalarda jazılǵan muzıka boyınsha júriw qolay bolıwın túsındirip beredi
hám aytılǵanlarǵa say muzıka shıǵarmanı tawıp ámelde onı qollanadı.
Tómendegi shınıǵıwdı ótkeriw de usınıladı. Oqıtıwshı shereklik hám
segizliklerden (sóń yarımlıq notalardan da) quralǵan muzıkanı sáz ásbabında
shertip beredi, balalarǵa bolsa dawıs shıǵarıp áste bir-eki dep bir tegis sanawdı
usınadı.
S.Abramova muzıkasına X.Yoqubov sózine “Soatim” qosıǵın mısal etemiz:
Balalar bir sanǵa bir sherek yamasa eki segizlik tuwrı kelıwin, demek, eki
segizlik qansha sózılsa, bir sherek nota da sonsha sózılıwın anıqlap aladı. Bul
balalardıń taktlardı túsıniw tájiriybesın iyelewge tayarlaw shınıǵıwı bolıp
esaplanadı. Oqıwshılar jańa sózımlılıq penen tanısıwı menen-aq sol sózımllıq
birden shınıǵıwlarǵa, diktant hám melodiyalıq mısallarǵa alıp kiritiledi.
_________________________
129
Soraw hám tapsırmalar
1. Qaysı waqıtta notalardıń bayraqshaları birlestirilıwi múmkin?
2. Notalardıń bóliniwin siz nege salıstırıp túsındirgen bolar edıńiz? Ne ushın?
4.9. PAUZALAR
Oqıw reje tiykarında ekinshi klasstan baslap pauzalar haqqında túsınik
beriledi. Balalar pauza túsınigin oqıtıwshı járdeminde qosıq atqarıp atırǵan waqıtta
biraz tóqtap ótiw yaǵnıy biraz dem alıp dawam ettiriw ekenligin ańsat túsıne aladı.
Pauzalardıń áhmiyetin, sonday-aq, balalardıń dıqqatı ilgeri pauzalarǵa
qaratılmaǵan hám pauzalar bar bolǵan qanday da úyrenilgen tanıs qosıq tiykarında
túsındirip beriw jaqsı boladı.
Oqıtıwshı qosıq jazılǵan kórgizbeni balalardıń tuwrısına ilip qoyadı hám
ondaǵı balalar ushun jańalıq bolǵan tanıs emes belgilerdi-pauzalardi kórsetedi.
Oqıtıwshı shıǵarmanı balalar menen birge atqaradı. Olar atqarıw waqıtında
notalarǵa qaray atqarıw zárúrligin, tınıshlıq belgileri yaǵnıy pauzalar ushrasqanda
biraz toqtap ótiw kerekligin balalarǵa túsındiredi.
Oqıtıwshı túrli muzıka hám qosıqlar mısalında pauzalardıń kerekli áhmiyeti
hám shıǵarmanıń ózine say ózgesheliklerin túsıniwdegi rolın aytıp beredi. Pauzalar
shıǵarmanı bóleklerge bolınetuǵınlıǵın, eger qosıqta pauzalar ushırassa, sol jerde
zárúr bolsa dem alıw kerekligi haqqında túsınikler beredi. Oqıtıwshı atqarıw ushın
hár qıylı sózımlılıqta kórsetilgen shıǵarmalardı tańlaydı.
Ásırese, eki qatarlı shınıǵıwlardı balalar quwanısh penen atqaradı. Bunda
klastı eki toparǵa bólıp, birinshi qatardı birinshi topar, ekinshi qatardı ekinshi topar
atqarıwı túsındirip ótiledi. Bir topar shınıǵıwdı atqarmay tınısh turǵanında nota
sızıǵına pauzalar qoyıp shıǵıladı:
130
“Kichkintoymiz gijingtoymiz” qosıǵınan mısal
Pauzalardıń sózımlılıǵın jáne de anıǵıraq este saqlaw ushın pauzalar da
notalar sıyaqlı sanalıwı, tek atqarılmawı túsındirip ótiledi hám tınısh belgisi menen
qaysı pauza qaysı notaǵa teńligi de kórsetip beriledi.
Sonday-aq, oqıtıwshı balalarǵa putin pauzanı tórtinshi tiykarǵı sızıq astına;
yarımlıq pauza úshinshi tiykarǵı sızıq ústine; sherek, segizlik, on altılıq pauzalar
bolsa nota jolınıń órta bólegine qosılıwın da aytıp ótıw kerek. (Kóp dawıslı
shıǵarmalarda pauzalardıń qósılıwı bularǵa kirmeydi).
Pauzalar temasın bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa hár qıylı
shınıǵıwlardı orınlatıwdı usınıw kerek, máselen,
a) Tómendegi kórsetilgen notalarǵa tuwrı kelatuǵın pauzalardı almastırıń:
b) Tómende kórsetilgen pauzalarǵa sózımlılıq tárepinen tuwrı keletuǵın
notalardı jazıń.
131
____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Pauzalardıń nota jolına jaylasıwın túsındirip beriń.
2. Qosıq atqarıp atırǵanda dem alıwdıń pauza belgilerıne baylanısı bar ma?
4.10. NOQATLI NOTALAR HÁM PAUZALAR
Oqıwshılar úshinshi klassta dawıs sózımlılıǵın uzayttırıwshı belgilerden biri
bolǵan noqat (tochka)lı notalar hám noqatlı pauzalar menen tanısadı. Oqıtıwshı
balalarǵa nota qasına (oń tárepke) qóyılǵan noqat sol nota sózımlılıǵın teń
yarımına artılıwın túsındiredi. Putin nota eki yarımlıq notadan quralǵan yamasa
putin nota quramında eki yarım nota bar. Demek, putin notanıń oń tárepine noqat
qoyılsa, putin notanıń sózımlılıǵı bir yarımlıqqa ósedi. Áne, sonda putin notanıń
sózımlılıǵı artıp, ol altıǵa shekem sanap sózıladı. Bunı ámelde solay túsındiriw
orınlı boladı:
6i = 4i + 2i
Joqarıda aytılǵan pikirler noqatlı pauzalarǵa da tiyisli bolıp, bunda da pauzanıń óń
tárepine qóyılǵan noqat sol pauzanıń sózımlılıǵın teń yarımına ótkeredi. Demek,
basqa noqatlı notalar hám pauzalar da tómendegi kórinistegi sózımlılıqqa iye
boladı.
Oqıtıwshı temanı túsındiriw menen birge noqatlı nota yamasa noqatlı
pauzalar ushrasatuǵın shıǵarmalardan mısallar yamasa bólekler kórsetiw kerek.
“Paxtaoyning bayrami” qosıǵınan mısal kórsetemiz:
132
Oqıtıwshı notalardıń bóliniwi hám noqatlı notalar temalarına say tómendegi
mısallardı oqıwshılarǵa usınıwǵa boladı. Oqıtıwshı dáslep, ápıwayı matematikalıq
mısallar dúzedi, olardıń sheshilıw jolların kórsetedi hám sońın ala nomerlerdi
notalarǵa almastırıp notalı mısallardı sheshiwge baǵdar beredi.
2 + x =4 + x= 2 x x = 4 x x = 2
x = 4 - 2 x = 0 - x = 4 : 2 x = 0 : 2
x = 2 x = x = 2 x = Ózbetinshe islew ushın:
x + = ( x x ) - = x ( - ) - ( + ) = x
+ x = ( + x ) + = ( x : 2 ) + ( + ) = x
: 8 = x ( . x 2 ) + = x ( . x2 ) + x =
. - x = ( x 3 ) – x = ( - x ) + ( - x ) = 0
. : 3 = x ( 0 : 2 ) : x = x 3 = x
. : x = x : 3 = .. x x 3 = .
4.11. LIGA HÁM LEGATO
Oqıtıwshı bir noqatlı notalar hám pauzalar temasınıń dawamı sıpatında liga
hám legato belgilerı haqqında da túsınik beredi.
Oqıtıwshı balalarǵa eki hám onnan artıq bir qıylı bálentliktegi (atamada)
izbe-iz kelgen dawıslardı baylanıstırıwshı oq jay sıyaqlı sızıq belgi liga dep
atalıwın aytadı. Liga arqalı baylanısqan bir-túr biyikliktegi eki dawıs
133
tákirarlanbaydı, bálkim qáliplesedi hám jámlenedi hám eki dawıs qansha dawam
etiwi kerek bolsa, bir dawıs ta sonsha waqıt dawam etedi.
Bul pikirlerdi jáne solay túsındiriwge boladı: liga eki hám onnan artıq bir
túrli atamadaǵı dawıslardı baylanǵanda atqarıwshı tek liga menen baylanısqan
birinshi dawıstı atqaradı, qalǵan dawıslardı bolsa atqarmaydı. Áne, sol
atqarılmaǵan dawıslardıń sózımlılıǵı birinshi dawıs esabına kiritip sanaladı, dep
túsınik beriledi.
Máselen:
1) 2) 3)
2i 5i 4i
Birinshi mısalda birinshi sherek nota shertiledi, ekinshi sherek atqarılmaydı.
Ekinshi mısalda birinshi yarımlıq shertiledi keyingi yarım hám sherek
atqarılmaydı; úshinshi mısalda birinshi sherek nota shertilmeydi, qalǵan yarım hám
sherek notalar atqarılmaydı, áne sol atqarılmaǵan notalardıń sózımlılıǵı birinshi
notalar esabına kiritilgenligi sebepli olardıń sózımlılıǵın arttırıp atqarıladı. Liga
belgisi qosıqlar hám muzıka shıǵarmalarında tómendegishe keledi:
“Binafsha” qosıǵınan. D.Zakirov muzıkası
Ortasha tez
“Doslik” qosıǵınan. J. Najmiddinov muzıkası
Ortasha tez
Bunnan tısqarı, liga belgisi hár qıylı biyiklikten dawıslardı birlestirse
básqasha atamaǵa iye bóladı. Bunı oqıtıwshı solay túsındıredı: eki hám onnan artıq
134
hár qıylı biyikliktegi dawıslardı baylanıstırıwshı oq jay sıyaqlı belgi legato dep
ataladı. Legato belgisi tásırinde barlıq dawıslar bir-birine baylanıstırılıp atqarıladı.
Legato belgisi qosıqta ushrasqanda bul dawıslar bir buwın sıyaqlı atqarılıw
kerekligin bildiredi.
“Oltin paxtam – oppog’im” qosıǵınan. N.Norxojaev muzıkası
Ortasha tez
Oqıtıwshı liga hám legato belgisi bir qıylı kóriniste (formada) bolsa da
muzıkada qollanıwına qaray, wazıypası basqa-basqa ekenligin balalarǵa
túsındıredı. Sonday-aq, liga dawıs sózımlılıǵın uzayttırıwshı belgi ekenligin hám
hár eki dawısqa liga belgisi qoyılıwı, legato bolsa dawıslarǵa bir belgi qoyılıwın
da túsındirip ótedi.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1.Liga hám legatonıń ózgesheligi nede?
2. Legato belgisi qosıqta kelgende onıń wazıypası neden quraladı?
4.12. ALTERATCIYA BELGILERI
Balalar menen «Dawısqatar hám oktavalar» temasında fortepianonıń aq
klavishları tiykarǵı tekshe (dawıs yamasa basqısh)lar ekenligi, olar do, re, mi, fa,
sol, lya, si dep atama alıwı haqqında aytıp ótilgen edi. Lekin, qara klavishlar
haqqında hesh qanday pikir berilmedi. Endi, áne sol klavishlardı da atamalaw
maqsetinde alteraciya belgilerı (ózgertpe belgiler) menen tanısamız.
135
Álbette, bunıń ushın klass bólmesinde fortepiano klaviaturası (klavishları)
nıń úlken etip islengen tablicası bolıwı tiyis. Oqıtıwshı tablica tiykarında hár
oktaváda jeti aq hám bes qara klavish bar ekenligın kórsetedi.
Zatlar hám orınlar aralıǵı millimetr, santimetr, metr, kilometr menen
ólshengenindey dawıslar aralıǵı yarım ton menen ólsheniwin aytadı. Oqıtıwshı eki
aq klavish arasında qara klavish bolmasa yarım ton, qara klavish bolsa eki aq
klavish arası bir ton bolatuǵınlıǵın yamasa aq klavishtan qara klavishǵa shekem
yarım ton ekenligin túsındıredı.
Oqıtıwshı qara klavishlardıń atamaları joqlıǵı ushın olardıń atı aq klavishlarǵa
baylanıslılıǵın, eger dawıstı yarım ton kóteriw yamasa páseyttiriw zárúr bolsa, qara
klavishlar qollanılıwı hám qara klavish qaysı dawıstıń kóterilip atırǵanına yamasa
páseyttirilip atırǵanına qaray atalıwın aytıp beredi.
Bunıń ushın ayrıqsha arnawlı belgiler bar. Máselen: tiykarǵı dawıs (tekshe)
ni yarım ton kóteriw kerek bolsa diyez (#) belgisi hám kerisınshe, yarım ton
páseyttiriw zárúr bolsa, bemol (b) belgisınen paydalanıladı.
Bul belgiler kóteriw yamasa paseyttirilıwi kerek bolǵan sesler (nota)dıń
aldına qoyıladı.
136
Eger, kóterilgen hám páseyttirilgen dawıs ornına tiykarǵı dawıs shertilıwi
zárúr bolıp qalsa, diyez yamasa bemoldı biykarlaw ushın bekar belgisi qoyıladı.
1)
2)
shıq - shıq, shıq - shıq, sa - ǵa - tım, shıq - shıq.
Demek, bekar belgisi kóterilgen hám páseyttirilgen dawıslardı óz jaǵdayına
keltıredı.
Alteraciya belgilerı bir neshe sabaq dawamında úyrenilıwi kerek. Bunda
balalar belgilerdi yadtan bilıwı shárt emes, balkim sol belgilerdi ámeliy tabıwı hám
sol belgilerge say dawıslardı ózgertire alıwı kerek.
Oqıtıwshı alteraciya belgilerın túsındirer eken, ol muzıka shıǵarması ishinde
birden ushırasatuǵın belgilerdi kútilmegen alteraciya belgilerı dep atalıwın hám
137
olardıń tásıri keyingi takt sızıǵına shekem ekenligin de aytıp beredi. Jáne ol
belgiler gilt qasında bolsa bunday belgiler gilt alteraciya belgilerı dep atalıwın hám
bul belgilerdıń tásıri óz jolındaǵı hám sol shıǵarmada ushırasatuǵın basqa
oktaválardaǵı unison dawıslarǵa tásır etiwinde túsındirip ótedi.
Tema boyınsha ózlestiriwdıń nátiyjeli bolıwı ushın ayırım wazıypalardı
oqıwshılarǵa beriledi:
a) fortepianodan lya diyez, re diyez, sol bemol, lya bemoldı kórsetip beriw;
b) nota jolına sol diyez, si bemoldı jazıw;
v) lya diyez, fa diyez, lya bemol, mi bemol dawısların óz jaǵdayına keltiriw.
Oqıtıwshı altınshı hám jetinshi klasslarda sol temaǵa biraz qaytıp, alteraciya
belgilerınen dubldiyez (X) tiykarǵı dawıslardı bir ton kóteriw ushın, dublbemol
( ) tiykarǵı dawıslardı bir ton paseyttiriw ushın paydalanatuǵın balalarǵa
mısallar menen ańsatlastırıp túsındirip beriwi kerek.
Barlıq alteraciya belgilerın oqıwshılarǵa múmkinshiligi barınsha ámeliy
túrde kórsetip, túsındirilip barılsa, álbette, jaqsı nátiyje boladı.
___________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Gilt alteraciya belgilerınıń wazıypası nelerden quraladı?
2. Kútilmegen alteraciya belgisıniń tásır etiw shegarası qanday?
4.13 DINAMIKALIQ BELGILER
Baslawısh klasslarda oqıtıwshı qosıq úyreniw barısında shıǵarmanıń ayırım
bóleklerin tómen, bazı jerlerın bolsa kúshli atqarıw kerekligin túsındirip barǵan.
Demek, dinamikalıq belgiler haqqında baslanǵısh túsınikler birinshi sabaqlardan-
aq, berile baslaǵan. Oqıtıwshı, balalarǵa muzıka shıǵarmalarınıń mazmunı joqarı
yamasa tómen atqarıw dárejesın de bayanlanıwın, máselen, «hayyiw» qosıǵın áste
hám tómen dawısta atqarıw kerekligin, sebebi bunday shıǵarmalardı baqırıp, kúshli
dawıs menen atqarıp bolmaytuǵın yamasa «gimn» de saltanatlı hám kúshli dawısta
138
atqarıw kerek ekenligin hám bunday shıǵarmalardı tómen dawısta atqarıw múmkin
emesligin túsındıredı.
Sonday-aq, qosıqtıń muzıkasın kóterilıwshi háreketi esitilıw kúshin
bálentletip barıwın hám kerisınshe, artqa qaytıwı bolsa esitiwdıń páseyiwine alıp
kelıwin de aytıp ótedi. Muzıkada dinamikalıq belgilerdıń hár qıylılıǵın bar belgiler
menen anıq túsındirip bólmaydı. Biraq soǵan qaramastan sabaq dawamında
dinamikalıq belgilerden eń kereklilerın balalar bilip alıwı kerek.
F- fortıssimo-fortıssimo-júda kúshli
f-forte-forte kúshli
mf-mezzoforte-messo forte ortasha kúshli
pp-pianissimo- juda tómen
p-piano- piano-tómen
mp-mezzopiano- messopiano-ortasha tómen
Endi dawıslardı áste-aqırın kúsheyttirip hám páseyttirip barıwshı belgiler
menen tanısamız.
-bul belgi dawıstı áste-aqırın kúsheyttirip barıw belgisi bolıp, ol «kreshchendo»
dep ataladı.
-bul belgi dawıslardı áste-aqırın páseyttirip barıw belgisi bolıp, ol «diminuendo»
dep ataladı.
Dinamikalıq belgilerge ámel etip, tómendegi shınıǵıwdı atqarıw usınıladı:
Dinamikalıq belgiler menen tanısıw dawamında balalardı repriza, fermato
hám stakkato belgilerı menen de tanıstırıladı.
139
Oqıtıwshı, repriza belgisi menen tanıshtırıwda bul belgi muzıka
shıǵarmasınıń belgili bir bólegin yamasa bastan aqırına shekem tolıq qaytarıw
ushın qollanıladı, dep túsındırıledı.
Repriza:
F.Nazarovtıń muzıkasına “Paxtaoy” qosıǵın mısal etip kórsetemiz
Ortasha tez
Reprizaǵa “Yolka qosıǵı” qosıǵın mısal etip kórsetemiz.
M.Seytniyazov sózi, A.Sultanov muzıkası
Oqıtıwshı shıǵarmanıń eki márte qaytarılatuǵın bólegin qayta jazıp
otırmastan repriza belgisın qoyıw jeterli bolıwın, repriza shıǵarmanıń basında,
ortasında hám sońında kelıwin de mısallar járdeminde túsındıredı. Balalar
belgidegi eki noqatlı sızıqtıń oń tárepinde bolsa ashılıwı, eki noqatlı shep tárepte
bolsa jabılıwı ekenligin bilıwı kerek. Oqıtıwshı fermato belgisi haqqında
soylegende onıń kórinisi yarım ay formasında bolıp, ishinde noqatın bar ekenligin,
ol nota ústine yamasa astına qoyılıwı múmkinligin túsındıredı.
yamasa
“ Xorazm lazgisi” nen mısal
140
Balalarǵa fermato belgisi dawıs sózımlılıǵınıń waqıt menen sheklenbegen
uzayıwın kórsetiwshi belgi ekenligi haqqında, atqarıwshı belgi tásırindegi dawıstı
tıńlawshınıń tıńlaw mádeniyatı talabın itibarǵa alǵan jaǵdayda sózıwı haqqında
túsınik beredi. Máselen, fermato yarımlıq nota ústine (yamasa astına) qoyılǵan
bolsa, sol notanı atqarıwshı yamasa eki i ge, úshke, ush i ge yamasa tórtke oylap,
pikirlep sózımlılıǵın arttırıw múmkin.
Stakkato belgisi bolsa dawıslardı qısqa-qısqa, anıq, shertip-shertip atqarıwı
kerekligin bildiredi hám ol notalar ústine yamasa astına qoyılatuǵın noqatlar
formasında túsıniledi.
“Polka” muzıkasınan mısal. M. Glinka muzıkası
Repriza dawıs (nota) jazıwın qısqartıwshı belgi bolsa, fermato dawıs
sózımın arttırıwshı belgiler túrine kiredi.
Hár úsh belgi-repriza, fermato hám stakkato belgileri hám muzıka
shıǵarmasınıń gózzallasıwı, shıraylı bezeliwine xızmet etedı.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1.Dinamikalıq belgilardıń muzıka shıǵarmalarındaǵı áhmiyetin túsındirip beriń.
2. Muzıkada fermato hám stakkato belgilerı qanday wazıypalardı orınlaydı?
141
4.14. ÓLSHEM. TAKT. TAKT SÍZÍǴÍ
Oqıwshılarda muzıka eslewi hám ritm sezimin rawajlandırıwı haqqında alıp
barılǵan jumısqa qaray olardı notalar sózımlılıǵı menen tanıstırıw sebepli balalar
muzıkadaǵı ólshemin, sonday-aq, takt hám takt sızıǵın túsıne alıwǵa tayarlana
baslaydı.
Oqıtıwshı oqıwshılarǵa muzıkada dawıslardıń belgili bir waqıtlarda teń
ólshemlerge bólinip, almasıp túrıwı muzıkada bir tegis hárekettiń payda bolıwına
aytadı. Dawıslardıń sol háreket waqıtında ayırım úlesler páti ajıralıp turadı hám bul
pátlerge aksent dep ataladı. Oqıtıwshı, muzıkada kúshli hám kúshsiz úlesleriniń
almasıp turıwı ólshemin belgileydi, dep túsındirip beredi. Máselen, bir kúshli ules
penen bir kúshsiz úles almasatuǵın bolsa, bul eki úlesli ólshem bolıp esaplanadı,
bir kúshli úles penen eki kúshsiz úlestiń almasıp turıwı úsh úlesli ólshemdi
quraydı.
Ekinshi klasta ólshem menen tanısıw eń ápiwayı hám kóbinese
kishkentaylarǵa arnalǵan qosıqlarda ushırasatuǵın eki úlesli ólshemnen baslanadı.
Ólshem hám takt túsınikleri menen tanıstırıwdıń turli metodları bolıp,
olardan eń ápiwayısı-qosıq sózlerındegi pátler menen muzıka notasındaǵı pátlerdi
salıstırıp kórsetiw. Dáslep, oqıtıwshı balalarǵa qosıq sózlerın oqıp, pátli
buwınlardıń áste sızıp shıǵıwdı usınadı. Qosıq sózlerı doskaǵa jazıp qoyıladı, pátli
buwınlar ayrıqsha belgi menen kórsetiledi. Sóń oqıtıwshı qosıqtıń notası hám
sózlerın taxtaǵa jazadı, muzıkada pátli buwın aldına arnawlı belgi qoyılıwın,
yaǵnıy nota jolı ústinde joqarıdan tómenge qaray sızıq tartılıwın túsındirip beredi.
Máselen:
142
“Ko’klam qo’shig’i”
Ortasha jay T.Ortiqov muzıkası
Balalarǵa pát túsetuǵın barlıq buwınlar aldına sonday sızıqlar qoyıp shıǵıw
arqalı, qosıq muzıkasın bóleklerge bólıwımızdı, bul bólekler taktlar dep, sızıq
bolsa-takt sızıǵı dep atalıwın túsındiremiz.
Oqıwshılardıń, áne, sol túsıniklerin jaqsıraq ózlestiriwı ushın oqıtıwshı
muzıka ásbabına eki ólshemdegi qanday da bir shıǵarmanı shertedi, oqıwshılarǵa
bolsa, áste dawıs penen bir-eki, bir-eki, dep sanawdı usınadı.
Oqıtıwshı shıǵarmanı shertıw barısında dawıs shıǵarıp sanaw muzıka
tıńlawǵa kesent beriwin, qosıqlardı atqarıwda bolsa oqıwshılardıń sol waqıtta
atqarıwı hám dawıs shıǵarıp sanawı qıyınlıǵın túsındirip ótedi. Sol sebepten,
muzıkada sanaq ushın qollardıń ayrıqsha háreketlerinen paydalanıwı, yaǵnıy
dirijyorlıq etiledi, yamasa taktlardı qol háreketleri menen túsındiriw usılı
qollanıladı. Oqıtıwshı qol menen tómenge belgi etip, takttıń kúshli úlesın de
joqarıǵa belgi etip, takttıń kúshsiz úlesın ápıwayı háreketler menen kórsetedi, sóń
oqıwshılarǵa sol háreketlerdi birge qaytarıwdı soraydı.
a)
Kúshsiz úles
Kúshli úles (Sxema oń qol ushın)
143
b)
Kúshli úles
Kúshsiz úles (Sxema shep qol ushın)
Dáslep olar dawıs shıǵarıp, bir eki dep sanap, muzıkasız dirijyorlıq etiwge
úyrenedi, keyin oqıtıwshı fortepianoda balalar ushın tanıs muzıkalardı shertedi,
oqıwshılar bolsa taktlardı túsındiredi. Sonlıqtan olar aldın úyrenip alınǵan qosıq
hám shınıǵıwlarǵa dirijyorlıq ete bilıwi hám olardı atqara alıwı kerek.
Balalar kúshli hám kúshsiz úleslerin esitip jaqsı túsıniwge úyrengennen
keyin oqıtıwshı qosıqtıń basınan emes, balkim takttıń kúshli úlesın tez tawıp,
qosıqtıń ortasınan baslap dirijyorlıq etiwdi usınıs etedi.
Oqıtıwshı ólshem ustinde alıp barılıp atırǵan jumıs processınde taktlarda
bárhama sózımlılıq sanı teń bólıwı kerekligin kórsetip ótedi. Máselen, nota jolında
skripka giltinen soń, alteraciya belgilerınen keyin, 2/4 ólshemi qoyıladı. Oqıtıwshı
balalarǵa ólshemnıń joqarı nomeri hár bir takt ishindegi (arasındaǵı) úlesler
ólshemi eki ge teń bolıwı kerekligin, tómengi tórt sanı sherekti bildiriwi, demek,
hár bir takttıń ishindegi notalar eki shereklik yamasa bir yarımlıqqa teń bolıwı
kerekligin túsındıredı.
Áne, sonday jaǵdayda hár bir takttıń ishi eki ge sanaladı. Sanalǵanda tek
notalar emes, balkim pauzalar da esapqa alınadı.
Oqıwshılar basqa ólshemlerdi muzıka dástúrine qaray úshinshi klassta 3/4,
tórtinshi hám besınshi klasslarda 4/4, altınshı klassta 6/8, jetinshi klasslarda 3/8
ólshemlerin úyreniwge áste-aqırın ótip baradı. Sabaq procesinde temalardı
bekkemlew menen birge dirijyorlıq háreketlerin de kórsetip, úyrenip baradı.
144
(háreketler oń qol ushın)
Hár bir ólshemdi úyreniw waqtında onıń ózine tán ózgesheliklerin anıqlap,
sol ólshemdi shıǵarmanıń kórkem obrazı menen baylanıstırıw kerek. Máselen, 2/4
ólshemin kóbinese ayaq oyın muzıkasında ushırasıwın, háreketlerinıń anıqlıǵı sol
muzıkaǵa say ózgeshelik ekenligin, polkalarda, xalıq ayaq oyınlarında bulardı anıq
kóriw múmkinligin aytıp ótiw kerek. 3/4 ólsheminde jazılǵan ayaq oyın
háreketleleriniń tegisligi menen ajıralıp turadı.
Maselen, vals aylanıp oynaladı, polonez salmaqlı bolıp,dizelerdi áste iyip-
iyip oynaladı. 4/4 ólsheminde jazılǵan saltanatlı, bayram marshları, gimn hám
basqa muzıka shıǵarmaları tek anıqlıq penen ǵana emes, balkim kólem keńligi
hám dawıs shıǵıwınıń bir tekisligi menen de ajıralıp turadı. 6/8 ólsheminde
jazılǵan shıǵarmalarda oyınshıl, ózine tán bolǵan milliylik hám kelbetlilik kórinip
turadı. Oqıtıwshı joqarıdaǵı pikirlerge súyenip, hár qıylı ólshemdegi
shıǵarmalardan úlgilerdi klaslar boyınsha kórsetip, atqarıp beredi.
“Kitap meniń shın dostım” qosıǵı
Ortasha
145
“Binafsha qo’shig’i”
Vals D.Zakirov muzıkası, P.Momin sózi
“Diyor madhi” qosıǵı.
Saltanatlı N.Norxojaev muzıkası, Q.Raxmat sózi
“Ko’klam qo’shig’i”
T.Ortiqov muzıkası
”Parvozdagi qushchalar”
R.Abdullaev muzıkası, M.Mirzaev sózi
146
“Olma” qosıǵı P.Mómin sózi, D.Omanullaeva muzıkası
“Sırǵanaq” qosıǵı
Allegro K.Abdullaev muzıkası Ó.Sársenbaev sózi
Oqıwshılardı jańa ólshem menen tanıstırǵanda onı balalarǵa belgili bolǵan
ólshem menen salıstırıp kóriw usınıladı. Bul metodika balalardıń hár túrli
ólshemlerdi jaqsılaw ańlap alıwına kómek beredi. Oqıtıwshı eki shıǵarmanı shertip
esittiredi hám balalardan sol shıǵarmalardıń ólshemin anıqlawın sóraydı. Oqıtıwshı
birinshi shıǵarmanıń ólshemin ózi aytıp beriwi múmkin, lekin ekinshi shıǵarmanıń
ólshemin balalardıń ózlerı anıqlawı kerek boladı. Altınshı klasta 6/8 ólshemi
menen balalardi tanıstrıp atırǵan waqıtta oqıtıwshı ólshemnıń ustki sanı hár bir takt
ishinde altı segizlik (yamasa úsh sherekklikke yamasa yarımlıq noqatlı notaǵa) teń
147
keletuǵın úlesler bolıwın, tómengi san segizlik ekenligin balalarǵa túsındıredı.
Eger 6/8 ólshemin qániyge sıpatında bilip, onı suwreti hám maxrajın ekige bolıp,
qısqartsaq, onda 3/4 ólshem payda bóladı. 3/4 hám 6/8 ólshemlerindegi taktlar
ishidegi sózımlılıq bir qıylı bóladı. Bunnan 6/8 ólshemindegi shıǵarmalardı 3/4
ólshemindegidey, yamasa 3/4 ólshemindegi shıǵarmalardı 6/8 ólshemindegidey
atqarıwǵa boladı eken, degen juwmaq kelip shıqpawı kerek. Oqıtıwshınıń
wazıypası eki ólshemdegi shıǵarmalardan úlgiler esittirip, onıń ózgeshe táreplerin
balalarǵa ápıwayı jollar menen túsındirip beriwi kerek.
Balalar ólshem túsınigin ózlestirip alǵannan keyin, olarǵa tolıqsız takt
yaǵnıy takt aldın túsındirip beriw zárúr. Shıǵarmanı atqarıwda takt aldı taktinıń
kúshli úlesıne qaray biraz jeńil hám kushsizirek bólıwı ushın tolıqsız taktti bilip
alıwı kerek. Oqıtıwshı takt aldı menen baslanatuǵın tanıs qosıqtan mısal sıpatında
paydalanıp, dıqqattı takt aldınıń bir dawıstan yamasa bir neshe dawıstan quralıwı
múmkinligine shaqıradı. Tolıqsız takt penen baslanatuǵın qosıqqa qol háreketin
oqıtıwshınıń ózi úlgige kórsetip beredi. Bunday shıǵarmalarǵa kúshli hám kúshsiz
úleslerdi kórsetip beriwin hám qol hárekerleri menen atqarıwdı balalardan talap
etedi. Oqıtıwshı sonı da balalarǵa aytıp ótiwi zárúr, shıǵarma sońında yamasa
bázıda onıń qandayda bir boleginen soń eki takt sızıǵı qoyıladı. Kóp jaǵdayda takt
aldı menen baslanǵan shıǵarma yamasa onıń qanday da bólegi tólıq bolmaǵan takt
penen tamam boladı hám ol takt aldın toltıradı.
______________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Ólshem belgisınıń joqarı hám tómengi sanlarınıń wazıypasın túsındiriń.
2. 2/4 hám 3/4 ólshemindegi qanday da tanıs shıǵarmalardı háreket sisteması
menen atqarıń.
148
4.15. TEMPLER
Muzıka oqıtıwshısı birinshi klass balalarına qosıq uyretken dawirden-aq,
yaǵnıy notaǵa shekem bolǵan waqıtta templarǵe itibar berilgen. Tek onda
italyansha sózler menen emes, balkim ózbekshe hám qaraqalpaqsha sózler de
qollanılǵan edi. Oqıtıwshı qosıq úyretiw procesinde «Bul qosıq qanday eken?»,
«Qanday tezlikte atqarayıq?» dep oqıwshılarǵa júzlengeninde olar «shadlı»,
«muńli», «kewilli», «awır», «júda tez», «órtasha» sıyaqlı sózlerdi qollanıp
juwaplar beredi.
Oqıtıwshı templer temasın ótiwde, muzıkada háreket tezligi temp yáǵnıy
tezlik dep atalıwı, muzıkada bayanlaw qurallarınan biri bolıp, muzıka shıǵarma
mazmunı menen birge baylanıslılıǵın balalarǵa túsındıredı. Ol temanı túrmıslıq
mısallarǵa salıstırıp, máselen, tasbaqanıń áste háreketleniwi, ayıwdıń basıqlıq
penen, eshkilerdi orta júriwi hám qoyannıń tez sekiriwin aytıp muzıkada da
awırlıq, basıqlıq, saltanatlı, ortasha, tez, júdá tez atqarıwlar bar ekenın túsındirip
hám áne sol atqarıwlardıń úsh toparǵa bóliniwin aytıp ótedi.
Muzıkada eń kóp qollanılatuǵın sózler bul áste templerde largo (keń), lento
(sózıp), adagio (awır), órta templerde andante (tınısh. áste), moderato (órtasha),
allegretto (janlı), allegro moderato (órtasha tez), tez templerde allegro (tez), vivo
(janlıraq), prestıssimo (juda tez) bular italyansha sózler ekenligi haqqında balalarǵa
maǵlıwmat beredi. Muzıkadaǵı bul háreket tezliklerın janlı tanıw muzıka
shıǵarmaları arqalı bilip alıw balalar ushın qızıqarlı hám ańsat ótedi.
“Munojot” Ózbek xalıq naması
Awır tempte
149
“Nisholda” qosıǵınan
ortasha tempte D.Omonullaeva muzıkası, R.Tolip sózi
“Yalpiz” qosıǵınan
Jeńil tempte D.Omonullaeva muzıkası, Qambar Ata sózi
Oqıtıwshı házirgi kúnde tek italyansha sózlerden qollanılmastan,
kompozitorlarımız ózbekshe hám qaraqalpaq sózlerdı de qollanıp atırǵanlıǵın da
aytıp ótedi. Ol jáne sózlerdi yadlaw zárúr emesligin, tek qosıq úyreniwge kirisip
atırǵanda muzıka avtorı usınıs etken tempte atqarıw kerekligin, sonda qosıq
mazmunlı, jaqsı bolıwı balalarǵa túsındıriledi.
Qosıqtı úyrenip alǵanǵa shekem tez tempte jazılǵan shıǵarmalardı tek áste
tempte úyreniw kerek. Muzıkanı jaqsı ózlestirgennen keyin ǵana kompozitor
tárepinen kórsetilgen dárejege áste-aqırın jaqınlastırıw kerek. Áste yamasa ortasha
tempte jazılǵan shıǵarmalardı sol shıǵarmalar atqarılıwı kerek bolǵan tempte
yamasa bir qansha tezlestirilgen tempte úyretiw zárúr. Bul orında basqa bir qatar-
balalardıń temptı sózıp, yáǵnıy qosıqtı tuwrı temp penen atqarıwda ǵana
páslew(tómenlew) atqarǵısı keledi, biraq buǵan jol qoymaw kerek.
150
Atqarıw tezligin belgilep beriwshi sózliklerden shamalı yamasa jáne de
anıqlaw bilip alıw ushın Melsel oylap tapqan, dóretken metronom degen ásbaptan
paydalanıw múmkinligin de aytıp ótedi. Metronom mayatnik járdeminde bir minut
talap etilgen ritmlerdı sanaydı. Onıń tezligi jıljımalı tili járdemi menen tuwrılanıp
turıladı. Metronom mayatnigi burab júrgiziledi, mayatniktıń hár bir urıwı(tempi)
metrdıń bir putin, segizlik, shereklik hám sol sıyaqlı sózımlıqlardıń úlesleri
dawırine teń bóladı.
Atqarıwshı tárepinen avtor kórsetken temptıń bir qansha ózgeriliwi hár bir
atqarıwshınıń shaxsiy kórkem sezimine baylanıslı boladı. Ádette, temptı bir qansha
ózgeriw atqarıwdıń kórkem tárepine tásır etpeydi. Sebebi, atqarıwshılıq sheberligi
muzıkalıq obrazdı ashıp beriwge qaratılǵan boladı.
______________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Qosıq úyreniwde templerge qanday jatnas jasaladı?
2. Metronom ásbabınıń wazıypası haqqında aytıp beriń.
4.16.TONIKA HAQQÍNDA
Sabaqta balalar muzıka sawatınıń zárúr bóleklerinen biri-tiykarǵı lad (perde)
baylanısların úyreniw hám lad túrlerı hám olardıń dúzilıwi (major hám minor)
menen, tonlıqlar hám intervallar haqqındaǵı túsınikler menen de tanısadr.
Muzıkanıń, ásırese, qosıqtıń rawajlanıw procesinde olardan payda bolǵan
dawıslardıń óz ara múnásibette ekenligin kóremiz. Bunda ayırım dawıslar barlıq
dawıslar arasınan ajıralıp, tayanısh dawıslar xárakterine iye boladı. Ádette, qosıq
mine sol tayanısh dawıslardıń birinde tamam boladı.
Biraq balalarǵa tonika haqqında eli túsınik berilmey, olardıń dıqqatı turaqlı
hám turaqlı bólmaǵan dawıslarǵa, bul dawıslardıń bir-biri menen baylanısıwına, óz
ara bir-birine tartılıwına dıqqatı awdarıladı.
151
“Nasibaning qo’shig’i” qosıǵı
Ortasha S.Abramova muzıkası
Oqıtıwshı, birinshi náwbette, balalarda tonikanı, yáǵnıy ladtıń joqarı-
pásligin (tonlıǵın) belgileytuǵın tiykarǵı, oraylıq dawıstı esitiw sezimin payda etiw
zárúr; bul dawıs qosıqtıń sonǵı dawısı bolıp, ladtıń qalǵan dawısları, ásırese,
baslanǵısh ton mine sol dawısqa tartıladı.
Joqarıdaǵı mısaldıń birinshi bólegine tayanısh dawıslar sol menen do bolıp,
ekinshi bólegine bolsa mi menen do dawısları boladı. Tayanısh dawıslar “turaqlı
dawıslar” dep ataladı. Oqıtıwshı tayanısh dawıslardıń áne sonday dep atalıwı
olardıń xarakterine tuwrı keletuǵın, tayanısh dawısta tamamlanǵan muzıka
esitiwinde tınıshlıq hám turaqlılıq pikirin qaldırıwın úyretedi.
Sabaq dawamında balalar úyrengen qosıqlardaǵı melodiyalıq sistemanıń
tolıqlıǵı hám tólıq emesligi haqqında anıq túsınikke iye bolıwı kerek. Oqıtıwshı
sonday muzıkalıq mısaldı tańlaydı, bunda bir dizbek tonikada ornalaspaǵan bolıwı,
basqa bir dizbek bolsa-ornalasqan bolıwı kerek.
Oqıtıwshı balalarǵa hár eki muzıkalıq quramdaǵı atqarıwdı usınıwı menen
birge, bulardan qaysı biri tolıq, qaysı biri tolıq emes esitilıwin soraydı. Keyin
oqıtıwshı balalarǵa tamam bolmaǵan mısaldı tákirarlawshı hám sol mısal hám tolıq
esitilıwi ushın sońǵı dawıstı tabıw haqqında tapsırma beredi.
Bunday shınıǵıwlardı pútkil oqıw jılı dawamında ótkeriw hám tapsırmanı
áste-aqırın quramalastırıp barıw usınıladı.
Ádette, turaqlı dawıslardan biri basqalarǵa qaraǵanda ajıralıp turadı hám
tiykarǵı tayanısh rolin orınlaydı. Bul túrdegi turaqlı dawıs tonika dep atalıwın
oqıtıwshı balalarǵa túsındiriwi kerek. Dáslep oqıwshılar keskin tartılıwshı baslama
tonnan keyingi tonikanı, onnan keyin ladtıń basqa basqıshlarınan sekirmeli
152
tonikanı da taba alıwı kerek. Joqarıda keltirilgen «Nasibanıń qóshiǵi»
shıǵarmasında birinshi oktavadaǵı do dawısı tonika bolıp esaplanadı. Sol tiykarda
oqıtıwshı muzıkanıń ulıwmalıq baǵdarın qáliplestiriwinde qatnasatuǵın basqa
dawıslar turaqlı dawıslarǵa qaray bir qansha kushsiz bolıp esitilıwi, sonıń ushın
olarǵa túraqsız dawıslar dep atalıwı haqqında hám balalarǵa maǵlıwmat beredi.
Turaqsız dawıslar turaqlı dawıslarǵa tartıladı.
Úshinshi klasta, oqıwshılar muzıka shıǵarmasın tamam bolıwshı dawısın
tonika dep atalıwın bilip aladı. Oqıtıwshı sabaqta eki mısaldı salıstırıp, birinshi
basqıshta-gammanıń tiykarǵı basqıshında tamam bolatuǵın mısal menen tusindirip
beredi. Balalar endi do major gammasın bilgenı hám atqara alıwı sebepli, oqıtıwshı
olardıń dıqqatın, bul gamma tonika menen do notasında baslanıp, sol tonikada
tamam bolıp atırǵanlıǵı ushın onıń Do major tonallıǵı dep atalıwın úyretedi.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Turaqlı hám turaqsız dawıslardıń bir-birinen ayırmashılıǵın aytıń.
2. Tonika dep nege aytamız hám ne ushın?
4.17. LAD. MAJOR HÁM MINOR
Tórtinshi klasstan baslap-aq, major hám minor tonallıǵı menen tanısıwǵa
ótedi. Dáslep lad dúzilıwin kórip shıǵıp hám onı balalar esinde qaldırıwǵa erisiw
shárt emes. Olardı major hám minor ladların ajırata biliwge úyretiw kerek, bunıń
ushın bir qıylı eki ladda kórip shıǵıw hám salıstırıw jolı menen úyreniw ańsat
bóladı.
153
Har eki muzıka doskaǵa nota jolına jazıp qoyıladı, oqıtıwshı dáslep major
muzıkasın, keyin minor muzıkasın atqarıwın usınadı. Ol balalardıń dıqqatın dawıs
atqarılıwın ayırmashılıǵın tabıwǵa shaqıradı, ekinshi muzıkanıń birinshi muzıkaǵa
qaraǵanda jumsaqlaw esitiliwin uyretedi. Bul jaǵday mi dawısınıń jarım ton
páseyiwi sebepli solay esitiledi.
Hár bir muzıka oqıtıwshısı, ádette, major ladın quwanıshlı, shadlı lad
sıpatında túsındiriw kerekligin bilip qoyıwı kerek. Bunday túsinik beriw anıqlıq
bermeydi, sebebi muzıka áleminde majorda jazılǵan muńlı hám minorda jazılǵan
shoq shıǵarmalar da kóp ushıraydı. Sol sebepli, major ladı hám minor ladın
túsindiriwde bulardıń latin tilindegi mánisine tiykarlanǵanı maqul: dur(major)
qattı, moll (minor) bolsa jumsaq dawıs dep túsindiriw usınıladı.
Balalarda major hám minor tonallıǵı haqqındaǵı kóz qaraslardı bekkemlew
maqsetinde, oqıtıwshı tómendegi shınıǵıwlardı balalarǵa beriledi:
1) oqıtıwshı tárepinen atqarılǵan shıǵarmanı qanday ladda jazılǵanın anıqlaw;
2) taxtaǵa major hám minorda jazılǵan eki muzıka jazıp qoyıladı; oqıtıwshı
bulardıń birin atqaradı, oqıwshılar bolsa qaysı muzıka onıń qanday ladda jazılǵanın
anıqlaydı;
3) Major yamasa minorda jazılǵan hám de major hám minordı salıstırıp
kóriletuǵın muzıkalıq kishi bólimlerdi atqarıw:
Úshinshi klasstan baslap lad sezimin ósiriw ústinde alıp barılatuǵın júmıslar
keying barlıq klasslarda dawam ettiriledi. Besinshi klasta oqıwshılar lad (perde) ler
dúzılısı menen tanısadı. Tiyisli ladlarǵa qarap tiykarǵı intervallardı yagniy úlken
hám kishi terciyalardı anıqlaydı, minor ladınıń túrlerı-tabiyiy, garmoniyalıq hám
melodiyalıq ladlardı úyrenip shıǵadı.
Ladlardıń dúzilıwin úyreniw major ladınan baslanadı. Oqıtıwshı túraqlı
dawısları úsh dawıstan quralıp, úlken úsh dawıslıqlardı payda etse, bunday ladqa
154
major ladı dep atalıwın, dawıslar úsh dawıslılıqda tómengi hám orta dawıslar
aralıǵı úlken terciya bolıp jaylasıwın, orta hám joqarı dawıslar arası kishi terciya
bolıp jaylasıwın balalarǵa túsindıredı. Bunda úsh dawıslılıqtıń eń tómen hám eń
joqarı dawısları aralıǵında taza kvinta intervalı payda boladı.
Major ush dawıslıǵı Ulken 3terciya kishi 3 terciya taza 5kvinta
Oqıwshılarǵa baslawısh klastan tanıs bolǵan Do major tiykarında majordıń:
(1 ton + 1 ton + 0,5 ton + 1 ton + 1 ton + 1 ton + 0,5 ton ) dızbegi boyınsha
dúziliwin esletedi. Balalar yarım tonnıń III hám IV, VII hám VIII basqıshlar
arasında jaylasıwın anıqlap shıǵadı.
Oqıtıwshınıń sabaq procesindegi túsındiriwi arqalı lad bul perde ekenligin
balalar bilip alǵan edi. Bunı jáne de tólıq úyreniw ushın turaqlı hám túraqsız
dawıslardıń óz ara bir-birine jaqınlıǵın lad dep atalıwın da oqıtıwshınıń túsinigi
menen bilip alıwı kerek.
Bunda hár qanday muzıkalıq shıǵarma ladǵa tiykarlanadı. Lad muzıka
dawısları bálentlik múnásebatin tártipke keltıredı hám muzıkanıń basqa túsindiriw
quralları menen birge onıń mazmunına say keletuǵın belgili bir ózgeshelikti jaratıp
beredi.
Balalar Do major ladı dúziliwin bilip alǵannan keyin, Sol hám Re
dawıslarınan baslap major dawıs qatarın sxemaǵa qaray oqıtıwshı járdeminde
ózbetinshe túrde dúzedi. Oqıtıwshı sonıń menen birge, tonlıq bolǵan ladtıń joqarı
jaǵdayda ekenligi haqqındagi túsinigin de aytadı.
Oqıwshılarǵa alteratciya belgilerınen paydalanıp, barlıq tekshelerden major
dawısqatarların dúziw hám eki-úsh belgige shekem bolǵan tonallıqtı jaqsı bilip
alıw tapsırması ámeliy shınıǵıw sıpatında berilıwi múmkin. Balalar major ladınıń
duzilıwin jaqsı ózlestirgennen keyin, tabiyiy minor ladın lya minor mısalında:
(1ton+0,5ton+1ton+1ton+0,5ton+1ton+1ton) dizbegi boyınsha túsindirip, sol
ladtıń dúzilis ólshemlerin úyreniwge ótedi.
155
Oqıwshılardıń tabiyiy minordı ózlestiriwıne qaray olardı garmoniyalıq hám
melodiyalıq minor menen de oqıtıwshı áste-aqırın tanıstırıp báradı. Oqıtıwshı hár
bir major hám minorǵa saykes jańa temanı, tiykarınan qosıqqa arnalǵan
shınıǵıwlar, sonday-aq, klasta hám úyde orınlaytuǵın bir qansha jazba tapsırmalar
járdeminde bekkemlep baradı.
Altınshı hám jetinshi klasta major hám minorǵa baylanıslı temalar dawam
ettirilip, áne sol tonlıqlardıń parallelligi hám atlaslıǵı túsinikler de berip barıladı.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Re notasınan major úsh dawıslılıǵın dúziń hám dawıslardıń jaylasıwın
túsindirip beriń.
2. Sol notasınan minor úsh dawıslılıǵın dıziń hám dawıslar jaylasıwın
túsindirip beriń.
4.18. INTERVALLAR
Joqarı klasslarda qosıq aytıwdan aldın dawıstı qosıqtıń tonikasına
sazlap atqaradı. Baslawısh klasslarda oqıtıwshı menen birge ushdawıslıqlardı soń
shınıǵıwdı atqarǵanınday joqarı klaslarda da dáslep olar major ushdawıslılıǵın,
keyin minor ushdawıslılıǵın dawıs sázı menen túsindiriwge úyrenedi.
Áne sol qánigelik hám kónlikpeler tiykarında oqıwshılarda intervallardı
yaǵnıy úlken hám kishi sekundalar hám terciyalardı atqarıw ushın belgili muzıka
tajiriybesi jıynalıp baradı. Sonday-aq, aytılǵan intervállardan tısqarı qosıqlarda
basqa intervallar da ushrasadı.
Sonıń ushın besinshi klasstan intervallardı, olardıń dúzilıwi
ózgeshelikleriniń úyreniwge kirisiw kerek. Oqıtıwshı ”interval” sózi latınsha
sózden alınǵan bolıp, aralıq degen mánisti bildiriwin túsindiredi hám bul anıq
bálentlikke iye bolǵan eki dawıstıń bálentligi boyınsha aralıǵı ekenligin aytadı.
Intervallar haqqındaǵı túsinikti ámeliy tárepten balalarǵa beriw maqsetinde bul
jumısta tómendegi shınıǵıw belgili dárejede járdem beredi:
156
Usı shınıǵıwdı atqarıw ushın klass yamasa eki toparǵa bólinip, biri tonika
sesin, ekinshisi bolsa gammanı atqaradı.
Sesler aralıǵındaǵı aralıq dáslep keńeyedi, keyin, kerisinshe, tarayıp baradı. Bul
shınıǵıwdıń ekinshi atqarıw jolı: oqıtıwshı tonikanı atqaradı, oqıwshılar bolsa
gammanı atqarıp, sol tiykarda intervallardı dúzedi.
Besinshi klasta balalar prima, sekunda hám terciya intervalı menen tanısadı.
Sekunda intervalı aldınǵı klasslarda jaqsı tanıs bolǵan, quramı úlken hám kishi
sekundalardan quralǵan Do major gamması mısalında úyretiledi.
Oqıtıwshı sekunda intervalı gammada eki qońsı ses aralıǵı ekenligin hám
olar úlken hám kishi sekundalardan quralǵanlıǵın tapqanlıǵın túsindirip beredi.
Balalar alteraciya belgilerınen túsinik alǵan waqıtları sesler aralıǵı yarım ton hám
tonlar menen ólsheniwin bilip alǵan edi. Solardı kózde tútıp oqıtıwshı kishi
sekunda yarım ton, úlken sekunda bir ton bolıwın aytıp eskertip ótedi.
Balalar baslawısh klasslarda terciya intervalın dawıs sazlawda
paydalanatuǵın hám esitiw arqalı atqaratuǵın ushdawıslıq sıpatında úyrengen.
Oqıtıwshı bul ushdawıslıq hár qıylı esitiletuǵın eki terciyadan quralǵanın túsindirip
beredi.
157
Úsh dawıslıqtı taxtaǵa jazıp qoyıp, oqıwshılar menen birgelikte major
úshdawıslıqta terciyanıń neshe pútin ton hám neshe yarım tonnan quralǵanın
anıqlaydı. Birinshi terciya (do-mi) eki tonnan, ekinshi terciya bir yarim tonnan
quralǵanlıǵı belgili bolǵannan soń oqıtıwshı terciyalar hám sekundalar sıyaqlı
úlken hám kishi terciya bolıwı múmkin dep juwmaq shıǵaradı. Sonday-aq, kvinta
intervali menen de úshdawıslıq (do-mi-sol) mısalında tanıstırıladı.
Bunda oqıwshılardı úshdawıslıqtıń eń shetindegi seslerge itibarın qaratadı.
Áne sol eń tómendegi hám eń joqarıdaǵı sesler aralıǵı (do-sol) kvinta.
Altınshı klasta kvarta, kvinta hám oktava intervalı menen tanıstırılǵanı ushın
kvinta intervalın úyreniw joqarıdaǵı usılda ámelge asırıladı. Oktava intervalı hám
sol túrde, yaǵnıy do major gamması tiykarında yamasa parallel tiykarǵı tonǵa iye
bolǵan úshdawıslıq tiykarında úyreniledi:
Sabaq procesinde úyrenilgen qosıqlar intervallardı úyreniwde balalarǵa
kómek beredi. Oqıtıwshı balalarǵa qanday da bir tanıs shıǵarmanı yadına túsiriwdi
úsınadı. Yadqa túsirilgen shıǵarmanı taxtaǵa jazadı hám sol shıǵarmanıń qaysı
intervaldan baslanıwın anıqlap, sol intervaldı este qaldırıwdı hám de onı qosıqtıń
baslanıwı sıpatında atqarıwdı talap etedi.
Sonday-aq, kvarta intervalı kópǵana saltanatlı qosıqlarǵa hám ápıwayı
qosıqlarǵa: «Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik gimni», S.Palwanovtıń
«Erkinlik samalı» SH.Yormatovtıń «Soǵlom avlod qóshiǵi» hám ápıwayı
qosıqlarǵa: N Norxójayevtıń «Oltin paxtam oppoǵim», Ǵ.Amaniyazovtıń «Keliń
birge qosıq aytayıq», F Nazarovtıń «Paxtaoy», M.Burhonovtıń «Lola hám
158
qurbaqa», M.Nasimovtıń «Bizdan sizga kim kerek?» sıyaqlı shıǵarmalarına
baylanıslı ózgeshelikler. Máselen:
”Oltin paxtam-oppog’im” qosıǵı
Ortasha tez N.Norxojaev muzıkası
“Oraz hám pıshıq” qosıǵı
Moderato assai X.Turdiqulov muzıkası
Oqıtıwshı oqıwshılardı kvarta intervalı menen tanıstırǵanda onıń jańlawına
muwapıq bolǵan shaqırıq hám qızıwshılıq ózgesheligin úyretip barıwı, sonıń ushın
da, ádette buyrıq hám iytermelew ırǵaǵı-intonaciyasın kórsetiw zárúr bolǵan
qosıqlardıń baslanıwında kvarta intervalınan paydalanıwdı aytıp ótiwi zárúr.
Intervallardı túsındirip beriwde interval atamalarınıń matematikalıq mánisin
balalarǵa túsindiriw hám sanlı jazılıwın kórsetıw kerek.
Máselen, latınsha sekunda sózi ekinshi degen mánisti bildiredi, yáǵnıy ol
yamasa parallel ses órtasındaǵı aralıqtı iyelep aladı hám 2 sanı menen belgilenedi.
Terciya úshinshi degendi, úsh parallel ses (do,re,mi) órtasındaǵı aralıqtı iyelep
aladı hám 3 sanı menen belgilenedi. Sol intervallardıń úlken yamasa kishi interval
ekenligin kórsetetuǵın sózdıń birinshi buwını belgili sannan aldın jazıladı:
159
Máselen, úlken 2-úlken sekunda, kishi 3-kishi terciya degeni. Sanlı jazıwdı
biliw baqlaw jumısın orınlaw procesinde intervallardıń jazıwın ańsatlastırıwǵa
kómek beredi.
Oqıtıwshı oqıwshılarǵa hár qanday sesten interval dúziw jolların da úyretiwi
kerek. Máselen, mi dawısınan kvarta intervalın dúziw kerek bolsın, bunıń ushın
barmaqlarımızdı isletemiz. Bunda, álbette, hár bir bala intervalnıń sanlı jazıwın
bilıwi kerek.
Sonda mi sesin birinshi dep alamız, bas barmaǵımızdı búgemiz hám seslerdi
sanawda dawam etemiz: fa-ekinshi, sol-úshinshi, lya-tórtinshi. Demek, mi-lya
aralıǵı kvarta intervalı bóladı. Balalar DO-DO2 oktavada ton hám yarım tonlar
jaylasıwın bilgenligi ushın mi-lya aralıǵın 2,5 ton ekenligin bilip, taza kvarta
ekenligin anıqlaydı. Intervallardı joqarıdaǵı tárepke dúzgende birinshi dep alınǵan
ses tiykar, tómengi tárep dúzgende bolsa, interval biyigi bolıp qalıwın balalar
oqıtıwshı tárepinen bilip alıwı kerek.
Intervallardı úyreniw dawamında oqıtıwshı balalardan teoriyalıq bilimlerdi
ózlestiriwi menen birge, sol bilimlerdi ámelde qóllana biliw kónlikpelerin de
iyelewdi talap etedi. Balalar berilgen sesten baslap hár bir jańa intervaldı dúze
biliwi menen ǵana sheklenbesten onı tómennen joqarıǵa yamasa joqarıdan
tómenge qaray atqarıwdı da dáslep esitip alıp melodiyalıq aytıwdı soń
garmoniyalıq aytıwdı da tabıwı kerek.
Oqıtıwshı intervallar haqqında túsınikler beriw dawamında intervallardıń
oqılıwı, garmoniyalıq hám melodiyalıq intervallar, kóteriliwshi hám tómenlewshi
intervallar, olardıń san hám sıpat kólemi, ápiwayı hám diatonikalıq intervallar
haqqında ápiwayı jollar menen tolıq pikir bildiriwine de balalar sanasına
jetkeriwge tuwrı keledi.
___________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Intervallar haqqında túsinik berilgende nege do major gamması tiykarında
túsindiriledi?
2. Mi sesinen kvinta intervalı dúziń, sońınan sıpat kólemin anıqlań.
160
4.19. MUZÍKA SHÍǴARMALARÍNÍŃ DÚZILISI
Sabaq procesinde oqıwshılar qosıq úyrenip, hár túrli muzıka shıǵarmaların
esitkende muzıka formalarınıń dúzilisin bazı ólshemleri menen tanısıp baradı.
Ádette, balalar qosıqlarında bánt forması keń jayılǵan. Balalar oqıtıwshınıń
«birinshi bántti aytamız» yamasa «ekinshi bántti qaytaramız» degen sózlerın
esitkende, shıǵarmanıń bántlerden dúziliwi haqqında túsinikke iye boladı.
Sabaqlıqlardaǵı júdá kóp qosıqlarda naqırat ta bar. Balalar bul sózlikti de
jeńillik penen yadlap qaladı. Dáslepki waqıtlarda oqıtıwshı bul sıyaqlı sózlerdi kóp
qóllanadı, óqıwshılar bul sózliklerdiń mánisine túsinbese de tákirarlay beredi.
Ekinshi klasstan baslap oqıtıwshı balalardıń dıqqatın qosıqlardıń dúzilisiniń hár
qıylı bolıwına shaqıradı. Bázı qosıqlarda qanday da bir melodiyalıq tema
tákirarlansa da, tek tekst sózleri ózgeredi. Basqa hár qıylı qosıqlarda bánt eki
bólekten: Muzıkalıq jaǵınan hár qıylı bolǵan qosıqtıń bası da qaytarma naqırattan
túradı; sonıń menen birge qosıqtıń basında shıǵarma sózlerı ózgeredi, naqıratta
bolsa, ádette bir qıylı sózler tákirarlana beredi. Solay etip eki bólekli forma
menen de tanısıladı.
Soń balalar úsh bólimli forma haqqında da túsinikke iye boladı. Bul forma
orta hám shetki bólimler arasındaǵı muzıka materialınıń kontrastlı yáǵniy qarama-
qarsı salıstırılıwına tiykarlanadı. Bunday formadaǵı qosıqlar kóp ushıraspaydı.
Sonıń ushın úsh bolimli forma menen tabılıw múmkinshiligi kóp bolǵan
muzıka tıńlaw bóliminde tanıstırıladı.
Joqarı klaslarda balalar quramalı hám úlken shıǵarmalar (poema, simfoniya,
syuita, uvertyura, simfoniyetta sıyaqlı shıǵarmalar) dı tıńlap, rondo, variaciya (hár
qıylı qosıq) lar, sonata allegrosı sıyaqlı muzıka formaları tuwralı maǵlıwmat aladı.
Balalar tek belgili muzıka formalarınıń dúzilisi ózgesheliklerin túsiniw
menen sheklenbesten bálkim muzıka formasın anıqlap biliwdi de úyrenedı. Dáslep
olar bul jumıstı oqıtıwshınıń járdeminde ámelge asıradı, soń tiyisli hám belgili
bolǵan muzıka formasın ózbetinshe anıqlaydı.
161
Muzıka sawatın úyreniwde dinamika, temp, hár qıylı túr beriw, ses baǵdarı
ózine say ózgesheligin biliwge tiyisli ayrıqsha belgiler hám sózlikler menen
tanısıwǵa úlken orın beriledi. Oqıtıwshı baslawısh klaslardan baslap piano (P),
forte (f), messoforte (mf), cresendo, diminuendo sıyaqlı belgilerdıń atamaları hám
áhmiyetin balalarǵa áste-aqırın túsindirip baradı.
Muzıka sawatı boyınsha sońında oqıwshılar qosıqtı ózbetinshe talqılap
(analizlep), onıń qaysı ladqa tiyisli ekenligin, tonlıǵın, ólshemin, formasın, tempin,
dinamikalıq belgilerin, atqarıw xarakterin anıqlap biliwı, nota jolında qanday
qosımsha belgiler ushırasıwın hám olardıń wazıypaları nelerden quralǵanlıǵın
biliwi kerek. Áne sonda notaǵa qaray qosıq aytıw túsinikli hám ańsat bolıp baradı
hám de qosıq jeńil yadında qalatuǵın boladı.
Balalar menen muzıka sawatın úyreniw jumısıniń sońında tómendegi
juwmaqlar shıǵadı:
-Muzıka sawatın qosıq aytıw aktivligi menen uzliksiz baylanıstırıp barıw,
yaǵnıy barlıq túsinikler, bilim hám kónlikpelerdi balalardıń ámeliy aktivlıǵınde,
qosıqlardı úyreniw hám atqarıwda, notaǵa qaray atqarıwda bekkemlep barıwı
kerek;
-Muzıka sawatın úyreniw procesinde tiykarǵı didaktikalıq ólshemlerge
muwapıq bolıwı kerek; muzıkalıq tálimnıń ilimiy, izbe-izligi hám dizbekli
ólshemde bolıwı, ápıwayıdan quramalıǵa ótiwi, shıǵarmalardı sanalı túrde túsinip
jetiw, mazmunın biliw, kórgizbeli metodtan paydalanıw, ótilgen temanı tákirarlaw
hám bekkemlew, tálimde jámáát bolıwı menen birge balalarǵa qaray jeke túrde
qatnastı shólkemlestirip barıw qaǵıydalarına, álbette, ámel etiwi zárúr.
Sabaqta muzıka sawatın úyretiw jumısı kórip atırman, esitip atırman, atqarıp
atırman degen ólshemge tiykarlanıwı kerek. Balalardıń tıńlaw kónlikpelerin ósiriw
muzıka oqıtıwshısı aldında turatuǵın tiykarǵı wazıypalardan biri.
Muzıkanıń hár tárepleme kórinisleri, túsindiriw quralların biliw, qosıq
atqarıwda nota tekstinen erkin paydalana alıw, óqıwshılarda rawajlanǵan jaqsı
esitiw hám atqarıw kónlikpeleri olardıń shıǵarmanı tereń hám kórkem atqarıwǵa
162
járdem berip qalmastan, bálkim insandı ruwxıy bayıtatuǵın hám kamal taptıratuǵın
belgili muzıkanı túsiniwi ushın da kúsh beredi.
________________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka shıǵarmalarınıń dúzilis formaları haqqında túsınik beriń.
2. Qosıq muzıkalıq jaqtan qalay talqılanadı?
4.20.MUZÍKA SABAQLARÍNDA NOTAǴA QARAP
QOSÍQ ATQARÍW
Balalarǵa mektepte muzıkalıq tárbiya beriwdıń tiykarı - jámáát bolıp qosıq
atqarıw. Qosıqtı dúris atqarıw, sózlerdı dúris aytıwdı úyretiwge kómekshi sıpatında
solfedjio yaǵnıy notaǵa qarap qosıq atqarıw oǵada áhmiyetli.
Muzıka shıǵarmaların notaǵa qaray atqarıw biraz quramalı hám uzaq waqıttı
talap etetuǵın process.
Bul muzıka oqıtıwshısınan oqıwshılar menen úzliksiz túrde jumıs alıp
barıwdı talap etedi. Eger oqıwshılar klastan – klasqa ótken sayın notaǵa qaray
qosıq atqarıw kónlikpelerin izbe-iz úyrenip barsa, joqarı klaslarda notaǵa qaray
atqarıw jeńil hám ańsat bolıwı múmkin.
Notaǵa qaray qosıq atqarıw oqıwshılardan belgili tayarlıqtı talap etedi. Sonıń
ushın notaǵa qarap qosıq atqarıw kónlikpelerin iyelewden aldın muzıka uqıbın
ósiriw muzıka sawatınan bilimin asırıw, qosıq atqarıw, kónlikpelerın iyelew
jaǵınan kóp ǵana jumıslar islengen bólıwı kerek.
Notaǵa qaray qosıq atqarıwǵa úyretiw muzıka sawatın biliw hám atqarıw
kónlikpelerin iyelew menen bir waqıtta baslanadı hám parallel túrde dawam ettirip
barıladı. Solay etip, muzıkalıq tálimnıń bul barlıq túrleri-qosıq atqarıw, muzıka
sawatı, solfedjio jeke qosıqshılıq process penen baylanısqan bolıwı hám jámáát
(xor) bolıp qosıq aytıw materialı tiykarında alıp barılıwı zárúr. Muzıka sabaǵında
balalar menen jámáát bolıp atqarıw jumısların alıp barıwda olardıń jasında
163
muzıkadan qanshama xabarı bar ekenlıgıne qaray nota jazıwın qóllanıwdıń túrli
formaları hám usıllarınan paydalanıladı.
Notaǵa qaray qosıq aytıwdıń eń ápiwayı túri balalar «esitip» úyrengen qosıq
muzıkasınıń háreketin, notaǵa qaray baqlap barıwın biliw bolıp esaplanadı.
Balalarǵa baslawısh klastan baslap solfedjio kónlikpelerin beriwdi, olardı nota
sawatı menen tanıstırǵanǵa shekem notaǵa qaray qosıq atqarıwdan baslaw kerek.
Notaǵa qaray bul túrde qosıq atqarıwdan maqset - kóriwden hám esitiwden alǵan
maǵlıwmatları ortasındaǵı baylanıstı anıqlaw, seslerdiń aytılıwın este saqlaw
sheberligin asırıw.
Áste-aqırın seslerdiń ayırım birikpeleri, muzıkanıń háreket baǵdarı,
jazıwdaǵı intervallar ádettegidey nárse bolıp qaladı hám oqıw kórinisin payda
etedi, bular ses shıǵarıp aytıw múmkinshiligin beredi. Notaǵa qaray qosıq
atqarıwdıń bul turi birinshi hám ekinshi klass balalarına baylanıslı nárse bolsa da,
onnan joqarı klaslarda ásirese muzıkadan jaqsı xabarı bolmaǵan klasslarda da
paydalanıwǵa boladı. Notaǵa qaray qosıq atqarıwdıń bul túri ámelde tómendegishe
ótkeriledi.
Balalar menen qosıq úyrenip bolınǵannan keyin oqıtıwshı onıń kórgizbe
muzıkasın doskaǵa ildirip qoyadı. Oqıtıwshı hár bir nota sóznıń bir buwının
yamasa putin bir sózdi bildiredi, deydi hám bunı tiyisli mısalda kórsetedi. Keyin
balalar menen birgelikte muzıkanıń dúzilisin talqılap shıǵadı, muzıkanıń qay jerde
joqarıǵa, qay jerde tómenge qaray háreketleniwin, onıń rawajlanıwı teksheme-
tekshe yamasa sekiriwler jolı menen bolıp atırǵanlıǵın anıqlaydı; soń oqıtıwshı
balalarǵa ózi aytıp atırǵan shıǵarmanı dıqqat penen esitiw hám háreketlerın baqlap
barıwı kerekligin aytadı. Oqıtıwshı shıǵarmanı atqaradı hám sonıń menen bir
waqıtta qolındaǵı kórsetpe tayaqsha menen muzıkanıń baǵdarın kórsetip baradı.
Keyin oqıtıwshı nawbet penen bir neshe oqıwshını taxta aldına shaqırıp ol jerdegi
oqıwshı pútkil klass aytıp atırǵan shıǵarmanıń baǵdarın taxtada kórsetip turadı.
Muzıka sabaqlıǵınan qosıq atqarıwǵa hám sonıń menen birge qosıqtıń
muzıkalıq baǵdarın kórsetıwge úyrenip keliwdi úyge tapsırma etip tapsırıw zárúr.
Bunıń ushın álbette bul kónlikpelerdi payda etiw jumısındaǵı dáslepki dáwirde
164
ritmikalıq dúziliwi ápiwayı bolǵan, asıqpay hám áste temp menen aytılatuǵın kishi-
kishi qosıqlardı tańlaw kerek.
Notaǵa qaray qosıq atqarıwdıń jáńe bir túri - solfedjio. Solfedjio
kónlikpelerin iyelew oqıwshılardıń muzıka úqıbın ósiriwde, olardıń ámeliy
jumısında úlken áhmiyetke iye. Tanıs emes shıǵarmanı notaǵa qaray shertiw ushın
kewildegidey atqarıw uqıbınıń rawajlanǵan bolıwı, yaǵnıy jazılǵan muzıkanıń
ırǵaǵın pikirlep kóre alatuǵın bolıwı kerek. Buǵan muzıka sawatın úyreniw,
muzıka ádebiyatları menen tanısıw, vokal-xor kónlikpelerin iyelew proceslerinde
erisiledi. Balalarda pikirler hám qosıqshılıq sezimleri payda boladı, bul bolsa
belgili bir intonaciyalıq sezimdi payda etedi.
Sabaq processlerinde onsha úlken bolmaǵan qosıq, shınıǵıw, gamma hám
úshdawıslıqlardı «shınjir sıyaqlı» aytıw da paydalı. Bunda oqıtıwshı ilgeri
úyrenilgen shınıǵıw yamasa qosıqtı tańlap alıp, onı taxtaǵa jazadı. Keyin klass
ekige yamasa onnan artıq toparǵa bólinedı. Oqıtıwshı toparlardıń náwbet penen
birese dawıs shıǵarıp, birese pikirlep «ishten» dawısın shıǵarmastan atqarıwı
kerekligin túsindıredı. Toparlardan biri dawıs shıǵarıp atqarıp atırǵanda, ekinshi
topar «kewilde» atqaradı. Máselen, klass eki toparǵa bólingen. Oqıtıwshı «Tilla
qo’ng’iz» qósıǵın nawbet penen aytıwdı úsınıwı menen, hár bir topar eki notadan
aytıwı, sonǵı takttı bolsa barlıq balalar birgelikte aytıwı kerekligin túsindiredi.
1 2 1 2 1 2 hámme
1 2 1 2 1 2 hámme
Són ala toparlar orınların almastırıwı múmkin, yaǵnıy ekinshi topar baslap
berip, birinshi topar tamamlap beriwi múmkin. Oqıtıwshı bul shınıǵıwdı hár bir
bala menen de ótkerse boladı. «Shınjır sıyaqlı» qosıq atqarıwdıń paydalı tárepi, bir
topardaǵılar qosıq aytıp atırǵanda, ekinshi topardaǵılardı sol qosıqtı ózininiń
oyında, «ishten» aytıwǵa majbúr etedi.
165
Bolmasa olarǵa qosıq aytıw náwbeti kelgende óz waqıtında hám birden
qosılıp kete almaydı. Bul nárse balalardı dawıs shıǵarıp aytılǵan qosıqqa ǵana
qulaq salmastan, bálkim oyında «ishten» aytqan qosıqqa de qulaq salıwǵa úyretedi,
bala dıqqatın kúsheytedi, óz-ózinıń uqıbın teksere alıw kónlikpesin payda etedi.
Gammalardı, úshdawıslıqlardı hám úlken-kishi shınıǵıwlardı pútkil klass
birgelikte atqarsa júdá paydalı boladı. Bunda ayırım sesler shıǵarıp, qalǵanlarǵa
bolsa ishten aytıladı. Oqıtıwshı aytılıwı kerek bolǵan shıǵarmanı taxtaǵa jazıp
qóyadı hám qaraǵa boyalǵan notalardı oyında «ishten», qalǵanların bolsa dawıs
shıǵarıp atqarıw kerek dep eskertedi.
Bul túrdegi tájiriybelerden maqset-muzıka oqıw sharayatın payda etiw hám
notanı oqıwda olardan paydalana biliw.
Solfedjio kónlikpelerin iyelew kóp waqıttı talap etedi, hám ol birinshi
klastan baslansa hám ózinıń eń tiykarǵı maqsetine, yáǵnıy notaǵa qarap jaqsı qosıq
aytıwǵa tek jetinshi klasta erise aladı.
Tanıs bolmaǵan muzıkalardı notasına qaray atqarıw sabaqları birden-bir
maqset bolıp qalmawı ushın, oqıwshılarda bunday muzıkalardı atqarıwǵa
qızıqtırıw ushın, bul sabaqlardıń kelesi áhmiyeti haqqında balalarǵa túsindiriw
166
kerek. Sonıń ushın tanıs bolmaǵan muzıkanı notaǵa qaray atqarıwda klasta
úyrenilip atırǵan qosıqlardıń ayırım úzindilerinen paydalanıw kerek.
Sabaqta balalar ushın tanıs bólmaǵan shıǵarmanı notaǵa qaray atqarıw
haqqında tómendegishe jumıs alıp barıladı: oqıtıwshı taxtaǵa qanday da kishirek
muzıka yamasa qosıqtan úzindini mısal sıpatında jazadı. Sóń oqıtıwshınıń
sorawlarına óqıwshılardıń bergen juwapları tiykarında shıǵarma dodalanadı.
Dodalaw yamasa talqılaw dárejesi oqıwshılardıń jası hám muzıka sawatınan alǵan
bilimi dárejesine qaray ótkeriledi. Talqılaw procesinde oqıtıwshı oqıwshılarǵa
túsınbey qalǵan jerlerin túsindıredı. Usınılǵan shıǵarmanı talqılaw procesinde
tómendegi máseleler anıqlanıwı zárúr:
-berilgen shıǵarmanıń ladı (perdesi) hám tonallıǵı, shıǵarma qaysı basqıshta
baslanıwı;
-shıǵarmanıń ólshemi;
-shıǵarmanıń intonaciyalıq dúzilis ózgeshelikleri yáǵniy háreket baǵdarı,
sesler ataması, sekirmeler barlıǵı hám olardıń úlken-kishiligi;
-muzıkanıń ritmikalıq dúzilis ózgeshelikleri yaǵnıy hár qıylı sózımlılıqtaǵı
notalar hám pauzalardıń ushırasıwı, shıǵarma taktınıń qaysı bóleginen baslanıwı;
-shıǵarmadaǵı muzıkalıq sózliklerdi hám dem alıw orınların jayların
anıqlaw;
-berilgen shıǵarmanı atqarıw yaǵnıy shıǵarma ritmınde nota oqıw.
Mine usınnan keyin solfedjioǵa ótıw kerek. Berilgen mısaldı duris atqarıw
ushın oqıwshılar dawısınıń ladotonlıǵın tuwrı sazlaw júdá kerekli. Baslawshı
klaslarda Do major mısalınan paydalanılıwın bilip qoyıwı kerek.
Shıǵarmanı shertip atırǵanda qosıqtı ritmikalıq hám parallel atqarıw ushın
balalardıń ózlerı dirijyorlıq etiwi, yaǵnıy hár bir takttı kórsetip turıwı kerek.
Baslawısh klasslarda beriletuǵın barlıq mısallar 2/4 ólsheminde bolǵanlıǵı ushın
dirijyorlıq qılıwı balalarǵa onsha qıyınshılıq tuwdırmaydı. Oqıtıwshı joqarı
klaslarda 3/4 ólshemindegi, sońın ala bolsa 4/4 ólshemindegi shıǵarmalarǵa
qanday dirijyorlıq etiw zarúrligin túsindirip beredi.
167
Altınshı, jetinshi klaslarda oqıtıwshı balalar menen qosıqtı tólıq úyrenip
atırǵanda shıǵarmanı atqarıw hám esitiwge tayarlıq koriw hám onı atqarıwın
ańsatlastırıw ushın intonaciyaǵa tiykarlanǵan arnawlı tańlanǵan bir qansha
shınıǵıwlardan paydalansa jaqsı nátiyje beredi.
Barlıq notaǵa qaray atqarılatuǵın shıǵarmalarda onıń qaysı jerinde dem alıw
kerekligin kórsetiw kerek. Sózlerdi anıq bolıwı kóp tárepten sesti duris payda
etiwge hám duris dem alıwǵa baylanıslı boladı. Notaǵa qaray atqarıwda
óqıwshılarǵa qattı dawısta atqarıwǵa múmkinshilik berilmeydi, sebebi bunda bala
óz dawısın jaqsı esite almaydı hám shıǵarmanı qanday atqarıp atırǵanın da baqlay
almaydı.
Barlıq shınıǵıw hám shıǵarmalardı mf (messoforte) da aytıw kerek.
Oqıwshılar atqarıp atırǵanda nota atamaların anıq hám taza aytıw, únsiz dawıslardı
duris aytıwı júdá kerekli.
Solfedjio tálimi muzıka sawatın, muzıka ádebiyatın úyrenıw hám vokal-xor
kónlikpelerin iyelew jumısları menen sistemalı túrde izbe-izlik penen baylanıstırıp
alıp barılıwı hám de oǵan hár bir sabaqta altı, segiz minut waqıt ajıratılıwı kerek.
Muzıka sabaǵında balalardıń muzıkalıq sezimin ósiretuǵın bunday kerekli jumısqa
jeterli baha bermew múmkin emes. Solfedjio kónlikpelerin ósiriw bóyınsha
klaslarda tómendegilerdi ámelge asırıw úsınıladı:
Sabaqlıq boyınsha ekinshi klasta muzıkanıń ilgerileme háreketi solfedjio
ushın berilgen mısallarda bir qanshasın quraydı. Bunnan tısqarı tonika
úshdawıslıqlardı atqarıw tiykarında terciya intervalları, kvinta, oktavanı óz ishine
alıwshı mısallar berilıwi kerek. Bular muzıka uqıbın jaqsılawǵa járdem beredi.
Úshinshi-tórtinshi klaslarda ilgerilep barıwshı muzıkalardan tısqarı
ushdawıslıqlar ustinde jumıs dawam ettiriledi. Jáne bir alteraciya belgisi bar bolǵan
tonlıqlar-fa major hám sol major hám de minor ladInan lya, mi hám re minorlarda
jazılǵan shıǵarmalar kiritiledi.
Besinshi hám altınshı klaslarda kvarta hám seksta intervalları kiritilgen
shınıǵıwlar alınadı hám de sol tiykarda shınıǵıwlar diapazonı keńeyedi. Minor
ladındaǵı shıǵarmalardı atqarıw kónlikpelerin iyelew jumısı dawam ettirilıwi
168
kerek. Tańlanǵan shıǵarmalarda muzıkanıń ritmikalıq dúzilisi quramalasıp barıwı,
onda noqatlı notalar, on altılıq pauzalar, takt aldı hám basqalar bólıwı zárúr.
Jetinshi klaslarda úlkenirek mısallar, balalar ámellep kete alatuǵın
shıǵarmalar berilıwi kerek. Tonlıqtıń aylanısı keńeyip, eki belgili tonlıqtaǵı
mısallar úyrenilıwi zárúr. Hár qıylı janrlardaǵı shıǵarmalardan úzindiler úsınıw
hám olardı atqartıw jaqsı nátiyje beredi.
Bulardıń barlıǵı balalardı solfedjioǵa qızıqtıradı hám olardıń muzıkalıq
sanasın joqarılatıwǵa járdem beredi. Solfedjionıń roli barǵan sayın artıp baradı
hám notaǵa qaray qosıq aytıwdıń birden-bir túri bolıp qaladı. Oqıwshılardıń
solfedjio kónlikpelerin asırıw ústinde muzıka oqıtıwshı júdá úlken jumıs alıp
barıwı hám jumıs metodın bárháma tákirarlap túrıwı kerek.
__________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Notaǵa qaray qosıq atqarıwdıń dáslepki basqıshları qalay ótkeriledi?
2. Tanıs bólmaǵan muzıkanı notaǵa qaray atqarıwda oqıtıwshı qalay jumıs alıp
baradı?
3. Atqarıw kónlikpelerin ósiriwde klaslar menen ámelge asırılatuǵın jumıslar
haqqında sóylep beriń.
§ 5. SABAQTA MUZÍKALÍ RITMIKALÍQ HÁREKETLER
Muzıka sabaqları procesinde muzıkalıq ritmikalıq háreketlerdi orınlaw
jumısları oqıwshılardıń muzıkalıq qábiletlerı, tiykarınan, ritm-usıl sezimi hám
shıǵarma kórkemligin háreketlerde túsindiriw kónlikpelerin rawajlandırıw menen
birge, olardıń fizikalıq rawajlanıwı ushın da kerekli. Bul, ásirese, baslawısh klass
oqıwshıları ushın júdá zárúr. Sebebi, jas balalardıń belgili rawajlanıwında hár
qanday háreket túrlerı kerekli rol oynaydı. Bul haqqında muzıka sabaqları
mazmunında úlken múmkinshilikleri bar hám muzıka sabaqları ózinıń sol
ózgeshelikleri menen de basqa pánlerden jaqsı ayrılıp túradı.
169
Fizikalıq tárbiya sabaǵınan tısqarı basqa pán sabaqları dawamında oqıtıwshı
ara-tura oqıwshılardıń ruwxıylıǵın esapqa alıp, sabaq mazmunı hám balalardıń
pikirlew procesin tóqtatıp háreketli pauzalar ótkeriledi.
Muzıka sabaqları muzıkalı háreket túrlerı úyrenip atırǵan shıǵarmanıń
xarakteri, kórkem obrazları, túsindiriwshi hám atqarıw ózgesheliklerin tereń seziw
hám olardı belgili dárejede dóretiwshilik penen túsindiriw ushın da kerek. Áne
sonda sabaq basınan sońına shekem úzilmeydi hám logikalıq bir pútinlikti quraydı.
Xalıqımız milliy ayaq oyın kórkem óneri menen dúnyaǵa tanılǵanlıǵın
bilemiz. Biraq, mektep tálim-tárbiyası quramına ayaq oyın sabaǵı joq esabı
dárejesinde ekenin názerde tutsaq, muzıka sabaqları mazmunında milliy ayaq-oyın
usılların balalarǵa jaslıqtan úyretiw zárúrligi seziledi.
Sol sebepli muzıka óqıtıwshısı milliy ayaq oyın kórkem-óneriniń ápıwayı
háreketin bilıwi yáǵnıy atqara alıw usılların tereń iyelewi zárúr.
Baslawısh klass oqıtıwshılarınıń júrisi, juwırıwı, sekiriwinde háreket
koordinaciyaları jaqsı qáliplesken bóladı. Olar óz qatnasları hám kewilleri menen
hár qıylı qurallar: top, tayaqsha, lentalar járdeminde yamasa ayaqların tappılatıw,
qolların siltew menen hám kóplegen tanıs muzıkalarına háreketler dúze aladı.
Muzıka menen hárekettiń tárbiyalıq áhmiyeti balalardıń ritmdı seziwi
aktivlesedi, olardıń háreketi muzıkanıń mazmunına sińisedi.
Waqıt ótıwi menen baladaǵı háreket jumıslarınıń ózgesheligi hám mazmunı
biraz ózgeredi. Balalar sol waqıtta hár qıylı háreketler, eń ápıwayı ermek oyınlar
muzıka menen háreketler hám duris háreket etip júriwdiń ayrıqsha usılları úlken
orın tutadı. Balalarda háreket júmısları qáliplesip baradı, syujetli rollerge bólinip
oynalatuǵın háreketli oyınlar da qáliplesedi.
Oqıtıwshınıń wazıypası balalar háreketli jumısların mektep jumısları
waqıtında rawajlandırıwları zárúr bolatuǵın is háreketlerdiń biriktiriw mánisindegi
bir qansha quramalıraq jańa formaların jáne de aktiv túrde iyelep, ózlerınde bunday
zárúr sıpatların qáliplestiriwi ushın tınbay shınıǵıw alıp barıwın, mektep
jumıslarında shólkemlestirip barıwı kerek.
170
Balalardıń psixologiyalıq rawajlanıwındaǵı ózine say ózgesheliklerınıń bar
ekenligi sebepli olardı túrli háreketlerge úyretiw waqtında kórgizbelilik úlken
áhmiyetke iye. Mektep balaları anıq pikirlew, oylaw qabiletine iye boladı.
Háreketlerdi ses arqalı, máselen, muzıka, qosıq, sanaq oyınlar járdeminde tártipke
salınıwı shınıǵıw ózgesheliklerin, onıń tezligi hám tempin túsindirip, balalarda
kóterinki keypiyat payda etedi.
Sabaq mazmunında tómendegishe háreket túrlerınen paydalanıwı usınıs
etiledi:
a) shınıǵıw muzıkaları astında qádem taslaw, juwırıw, sekiriw;
b) ayaq-oyın elementlerın orınlaw;
v) muzıkalı oyınlar ótkeriw;
g) muzıkanıń xarakterlerı (registrlerı, úshsesliklerı, nama dawıslarınıń
gorizontal-sistemalı dızbegi, ritm-usıl dúzilmelerin qol hám dene háreketlerı
menen túsindiriw;
d) muzıka ólshemlerin ápiwayı taktlaw (dirijyorlıq etiw) hám basqalar.
Bunday háreketler balalarda payda bolatuǵın aqılıy-fizikalıq sharshawdı
tarqatıw, balalardı muzıka sabaqlarına qızıqtırıw hám de sabaqtı mazmunı jaǵınan
bayıtıw ushın da kerek. Milliy muzıkamız mádeniyatında ayaq oyın kórkem óneri
zárúr orındı tutadı. Muzıka ayaq oyını jámlenbesinen orın alıp onıń sezimlerine
tásir etiw sistemasın belgilep beredi. Ayaq oyın muzıkası oqıwshılardıń sabaqta
jumıs aktivligin asıradı. Eń kereklisi, ayaq-oyın hám ritmikalıq háreketler
járdeminde balalarda muzıka talantı, ásirese ritm sezimi aktiv rawajlanadı hám hár
bir balanıń muzıka oqıw qábiletleri dárejesi tez kórinip túradı.
____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Sabaqta oqıtıwshı muzıka menen háreketti qalay shólkemlestiredi?
2. Sabaqlar procesinde qanday háreket túrlerınen paydalanıw maqsetke
muwapıq?
171
5.1. BASLAWÍSH KLASS BALALARÍN RITMIKALÍQ
HÁREKETLERGE ÚYRETIWDE BAZI BIR PIKIRLER
Ayaq oyın hám muzıkalı ritmikalıq háreketlerdi islewde muzıka astındaǵı
atqarıw túrleri hám sáz ásbapları úlgilerinen duris paydalanıw kerek.
Jáne háreketlerdi ámelge asırıwda muzıka fonogramması hám oqıtıwshınıń
janlı atqarıwı da paydalı. Janlı atqarıw da fortepianoda hám de sáz ásbapında
orınlansa kóbirek qızıǵadı.
Ayaq oyın úlgilerin orınlaǵanda dáp shertip usıl beriw jaqsı nátiyje beredi.
Sonday-aq, xalqımız sáz ásbaplarınan duris paydalanıw sabaqtıń milliylik
tiykarların shólkemlestiriw ushın de zárúr.
Hár bir háreket túrin oqıtıwshı aldınnan belgileydi hám ózi onı anıq, gózzal
hám mazmunlı etip kórsetip beriwi shart. Ayaq oyın túwralı úlken dóretiwshilikke
erisiw múmkin. Muzıka xarakteri hám usıllarına baylanıslı háreketlerdi balalardıń
ózlerı de tawıp kórsetedi, sebebi tabiyiy ayaq oyın kórkem - ónerine uqıplı hám bul
haqqında qábiletli ul-qızlar hár bir klassta kóbirek tabıladı.
Ayaq oyın hám oyınlar rawajlanıwı da muzıka menen baylanıslıqqa
tiykarlanadı. Bul jumıstıń tiykarǵı rolin bala háreketindegi muzıkaǵa baylanısı bar
baslawısh ritmikalıq oyın oynawı kerek. Bul ayrıqsha háreketler-baslawısh klass
balaları hám muzıka oqıtıwshısınıń birgeliktegi háreketleri. Soń olar muzıka hám
hárekettegi ápıwayı baylanıstı aktiv túrde ózlestirip baradı. Olar tekis ritmdı, marsh
hám ayaq oyınnıń xarakterin, shıǵarmanıń bası hám juwmaǵın sezedi hám
hárekette de kórsete aladı.
Shınıǵıwlarda ayrıqsha elementler ózlestiriledi: bular ritmikalıq túrde qol
shappatlawlar, oyın háreketleri hám t.b. Birinshi sabaqlar waqtında háreketlerdiń
muzıka xarakterine baylanısı onshama iykemlese bermeydi, biraq oqıtıwshı bunı
da bahalap ótıwi kerek.
Baslawısh klaslarda muzıka tıńlaw, qosıq atqarıw, muzıka menen háreket,
muzıka ásbapların shertiw yamasa «bólimlerge» ajıratıladı, maselen, qosıqshıl
dawıs diapozonın bárhama keńeyttiriw usılı menen ósiriwi múmkin. Muzıka
172
oqıtıwshısı shınıǵıwdı - túrli ırǵaqlarda modulyaciya etip atqarıwdı usınadı.
Muzıkalı ritmikalıq háreketti úyretiwinde bul usıl paydalanbaydı. Sonday-aq,
jumıstıń hár bir túri ózine tán bolǵan metodikaǵa iye bolǵan ayrıqsha «pán»
esaplanadı. Biraq olardı birlestiriwshi ózgesheliklerin de aytıp ótıwi kerek.
Bul jerde sóz pánler arasındaǵı baylanıs haqqında-oqıwshı tárepinen qálegen
muzıka jumıslarında túsinilse, qosıq yamasa oyındı túsinip jetiwde, elementar
bilimdi iyelewde yamasa dóretiwshilikte ayqın bolıwı zárúr bolǵan hárekettıń
ulıwmalasqan usıllardı iyelewi ústinde aytılıp atır. Olar tárbiya hám ósiwdıń
ulıwmalıq wazıypaların balalardıń ózlerınıń háreketlerinde ámelge asırıwǵa járdem
beriwi sebepli ulıwmalasqan boladı. Balalardıń jası úlkeygen sayın bul usıllar
quramalasıp baradı. Bala qosıq aytıw waqtında muzıka shıǵarmasın tıńlawdıń
ulıwmalasqan úsılin iyelep atır desek, birinshi klasta hár bir bala úlken adamnıń
dawısına eliklese, ásirese, ekinshi hám úshinshi klasta ol ózindegi intonaciyalıq
sózdegi kemshiliklerdi sezedi hám de olardı tolıqtırıwǵa úrınadı. Baslawısh klass
balaları bul úsıldı muzıkalı óyınlar, ayaq oyınlardı úyreniwde, shıǵarma bólimlerin,
ásirese, qarama-qarsı eki bólimdi ańsatlıq penen ajıratadı hám solarǵa baylanıslı
bolǵan óz háreketlerin ózgertedı. Ayırım balalar salıstırıwǵa hám juwmaqlı
muzıkalı sózlerdi háreketler arqalı beriwge minnetli.
Tálim hám tárbiya tásıri astında tek ǵana bilim, háreket kónlikpeleri hám
tájiriybeleri kólemi artıp qalmay, bálkim balalarda fizikalıq hám aqılıy
qábiletlerdıń rawajlanıwı, fizikalıq sıpatları qáliplesedi, olarda ádeplilik hám de
manawiy-estetikalıq sezimlerı tárbiyalanadı, óz iskerlik barısına qaray sanalı
múnásebette bola baslaydı.
______________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka menen háreket birinshi klasta qalay shólkemlestiriledi?
2. Kerekli qurallardıń muzıka menen hárekettegi áhmiyeti haqqında pikir
bildiriń.
173
5.2. KLASSLAR BOYÍNSHA MUZÍKALÍ
HÁREKETKE TÚSINIKLER
Birinshi klass balaları, kóbinese muzıkalıq háreketlerdi kórsetıwge zárúrlik
sezedi. Olardıń ayırımları oqıtıwshı menen birge, aktivleri bolsa muzıka
oqıtıwshısınıń kórsetıwi menen de ózbetinshe háreket ete baslaydı. Qalǵan balalar
olarǵa erip háreket etedi. Baslawısh klass oqıwshıları oyın, ayaq oyın, shınıǵıw
muzıkaların ajırata alıwı múmkin.Shıǵarmanı tıńlaǵanınan soń olardan ne islewi
kerekligin soraw kerek. Balalar oyınǵa túsiw, júriw, sekiriw hám basqaları dep
juwap beredi. Bul olardıń sanalı túrde isenim menen háreket etiwine múmkinshilik
jaratadı. Birinshi klass balalarına mólsherlengen oyın háreketleri onsha kóp túrli
emes. Sonıń ushın bul orında olardan áste-aqırın izbe-iz úyreniw talap etilmeydi.
Muzıka oqıtıwshısı háreketti kórsetkende, sol waqıttıń ózinde onı orınlawdı
balalarǵa tapsıradı.
Ritmikalıq háreketlerdi orınlawda háreket tekst penen aytıp túrılsa, aldınnan
kórsetıw talap etilmeydi. Balalar háreketlerdi jaqsı ózlestirip alıwı ushın hár bir
bantti eki úsh márte tákirarlawı jeterli. Jaqsı muzıka shıǵarması emocional
kóterinkilikti, óynaw, oyın oynaw hawesin oyatadı. Birinshi klasta muzıka
jumıslarınıń hár qıylı túrleri qáliplese baslaydı. Qosıq aytıwdaǵı ansambl hám
muzıkalı háreketlerde elementar ritmikalıqlar da kórine baslaydı. Olar júriw hám
juwırıw ritminıń anıq kóringen dinamikalıq hám temp ózgerislerın, shıǵarmanıń
eki bólimli formasın háreketler menen túsindire aladı.
Balalar onsha quramalı bolmaǵan gimnastikalıq háreket, oyın hám obrazlı
gúrrińlerdi, waqiyalardı úyreniwde muzıka hám háreket birligi rawajlandırıladı.
Birinshi klassda birinshi yarım jıllıqta qollarında bayraqshalardı uslap
birgelikte hám jeke túrde sheńber boylap, marshqa say adım taslap júriwge, joqarı
hám tómen registrdegi hawazlıların ajıratıwǵa hám oǵan say háreketlerdi
orınlawǵa úyretip barıladı. Háreketlerdi almastırıw jolı menen muzıkanıń eki
bólimli formasın anıq túsindiriwge, oyında qatnasıwshı personajlardıń ózine say
xarakterli ózgesheliklerin kórsetiwge úyretiledi. Ekinshi yarım jıllıqta shıǵarmalar
mazmunına qaray bayraqshalar menen anıq ritmde háreket etip, muzıka bólimlerin
174
baslanıwı hám tamam bolıwın kórsetiw; hár qıylı zatlardı qoldan qolǵa uzatıp,
ayaq-oyın háreketlerin islewge de úyretip barıladı.
Ekinshi klasta tiykarǵı wazıypa hár qıylı háreketlerdegi muzıka dawısları
astında ritmikalıq háreketlerdi orınlaw, oyın hám oyın háreketlerın improvizaciya
etiwge qaratıladı. Birinshi yarım jıllıqtaǵı túrli shınıǵıwlar, polkalar, oyınlar arqalı
balalardı muzıka ritmine baylanıslı jeńil adım taslaw kónlikpelerin qáliplestiriwge,
shıǵarmalardıń bólimleri xarakterine qaray háreket túrlerın almastırıw, juwırıw
hám aylanıwǵa, jeńil hám ritmikalıq sekiriwge úyretip barıladı. Xalıq namaları
járdeminde milliy ayaq-oyınǵa uqsaǵan háreketler etiw de qáliplestiredi. Ekinshi
yarım jıllıqta marshlar menen nıq adım atıw menen anıq ritmde júriwge, basqa
tańlanǵan shıǵarmalarǵa shaqqan júgiriwge, názik háreketleniwge, hám
tegisleniwdi almastırıwǵa da úyretip barıladı.
Birinshi hám ekinshi klasta jıl juwmaǵında dástúrdegi barlıq materiallar
tákirarlanıp bekkemlenedi. Bekkemlewde balalardıń qálewi hám iltiması inabatqa
alınadı.
Úshinshi klassta muzıka menen hárekettiń mazmunlılıǵı, ayaq oyın hám
oyınlarda improvizaciya háreketlerın anıq orınlaw sıyaqlı atqarıwshılıq
kónlikpeleri qáliplesedi. Birinshi yarım jıllıqta usınılǵan shıǵarmalar mazmunına
qaray anıq, shaqqan ritmikalıq júriwge, jeńil, shaqqan júgiriwge, mayda adım
taslap júriwge úyretiledi. Ayaqtı aldınǵa taslap sekiriw; qollardı áste, anıq, vals
ırǵaǵına háreket qıldırıwın kórsetıw; ózbek hám qaraqalpaq xalıq namalarına jeńil
ritmde sekiriw hám basqa háreketleri rawajlandırıladı.
Ekinshi yarım jıllıqta da mámleketlik baǵdarda kórsetilgen materiallar
tiykarında hár qıylı háreket sxemaları qáliplestiriledi. Balalarda oyınlar arqalı
háreketler baǵdarın muzıkalıq frazalarına say jaǵdayda almastırıp, jeńil hám názik
háreket etiwge; muzıkanıń oyınǵa say xarakterin kórsetiwge; ápıwayı hám mayda
adımlardı bir-biri menen náwbetlesip almastırıw da úyretiledi. Jıl sońında balalar
joqarıǵa sekirip, ayaqlardı izbe-iz aldıǵa taslaw, qaptalǵa sekirip barıp, xalıq ayaq
oyını háreketlerı, qóllardıń anıq háreketi, bir tempte qol shappatlaw, bir-birine
eliklemesten ózbetinshe háreket etiw sıyaqlı háreketlerdi orınlawı zárúr.
175
Tórtinshi klass balaları muzıka jumıslarınıń barlıq túrlerınde aktiv qatnasadı.
Olar muzıka obrazların jaqsı túsinedi, muzıkanıń hár qıylı xarakteri, dinamikası
hám registrlerıne say mazmunlı hám erkin háreket qıladı. Muzıkanıń kirisiw bólegi
atqarılǵannan keyin háreketti ózbetinshe jaǵdayda baslawdı biledi.
Oqıwshılardı jıl dawamında saltanatlı, bayram kórinisinde, jumsaq, duris
júriwi, háreket xarakterin ózgertip turıp, ritmlı túrde bir ayaqtan ekinshi ayaqqa
sekiriwdi, kishi xalıq oyınları hám balalar oyınların qatarda júrip oynawdı, oyınlı
qosıq tiykarında incenirovkalar qoyıw hám oyınlar ushın háreketlerdıń jańa
variantların oylap tabıwdı, oyın háreketlerı elementlerın qosıp alıp barıwdı muzıka
xarakterine say orınlawǵa úyretiledi.
Jıl sońında balalar muzıka, muzıkalı obrazlardıń hár qıylı xarakterine say
jaǵdayda mánisli hám ritmikalıq háreket etiwdi, polka, xalıq ayaq oyınlarına tiyisli
oyın háreketlerin orınlawdı, oyınǵa túsiw hám qızlar menen háreketler etiwdi
mazmunlı hám de ritmikalıq túrde atqarıwdı ámelge asırıwı kerek.
Baslawısh klass oqıwshıları muzıkalı oyınlarǵa da judá qızıǵadı. Balalar
ushın berilgen kóp shıǵarmalar mazmunında oyın metodınan paydalanıwı múmkin.
Máselen, T.Ortiqovtıń «Xivich otim o’ynatib» shıǵarmasınıń shaqqan, sekiriw
ritmlerı, sonday-aq, ózbek xalıq qosıǵı «Asp bo’laman» ırǵaǵı astında balalar
qolların aldılarına mush etip gorizontal kóterip, jaylarına sekirip «at shaptırıw»
ayaq-oyının kewillik penen atqaradı. Máselen,
“Xivich otim o’ynatib” qosıǵı
ortasha T.Ortiqov muzıkası S.Ochil sózi
176
Kompozitor J Najmiddinovtıń «Balalar hám ǵazlar» qosıǵın atqarǵanda
bolsa, klass balaları eki toparǵa bólinedı, birinshi topar «balalar» hám ekinshi topar
bolsa «ǵazlar» rolin orınlaydı.
Bul qosıqlı oyında «Ǵazlar» eki qolın eki tárepke gorizontal kóterip
ǵazlardıń ushıwın «qanat qaǵıp» kórsetip atqaradı.
«Balalar hám g’ozlar» qosıǵı
ortasha tez J.Najmiddinov muzıkası, M.Qoshoqov sózi
Ekinshi atqarıwda rollerdi almasadı. Bázı shıǵarmalarǵa tiyisli oyın
háreketlerın klasta orınlaw qıyın. Onda balalar olardı kishi-kishi toparlarda klass
saxnasında orınlap, ulıwmalıq oyındı bolsa ashıq hawada yamasa kishi zallarda
orınlawı múmkin. Qaraqalpaq xalıq naması “Jarǵanat” namasında da balalar rol
oynawı múmkin.
177
Oyınnıń mazmunı, háreket túrlerı hám orınlaw tártibin sheberlik penen alıp
barıw hám de qızıqlı ótkeriw oqıtıwshıdan dóretiwshilikti talap etiledi.
Sabaq procesinde ámelge asırǵan hár bir háreket túrinıń kórkem atqarılıwı
sıpatın belgilew hám klasta dodalap bahalaw, aktiv oqıwshılardı ruwhlandırıp
barıw kerek. Jaqsı úyrenilgen ayaq oyın úlgilerin sherek sońında ótkeriletuǵın klass
koncertine mólsherlep qoyıwǵa múmkin boladı.
______________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Balalar sáz ásbaplarınıń túrlerın sanap beriń.
2. Sáz ásbaplarında háreket elementlerin jaratıń.
§6. BALALARǴA SÁZ ÁSBAPLARÍNDA SHERTIWGE HÁM QOSÍLÍP
ATQARÍWǴA ÚYRETIW
Muzıka oqıtıwshısı óz sabaqların rejelestirgende, ol hár bir sabaqta ózbek,
qaraqalpaq xalıq sáz ásbaplarınan úlgiler (hesh bolmaǵanda reńli suwretin) alıp
kiriwi kerek. Birinshi sabaqta muzıka ásbabı menen tanıstırılsa hám qanday da
nama atqarıp berse, ekinshi sabaqta bir-eki janlı atqarıw hám magnit lentasınan
yamasa disketten sol sáz ásbabında atqarılǵan shıǵarma esittiriledi.
Úshinshi sabaqta bolsa oqıtıwshı ózbek hám qaraqalpaq xalıq namalarınan
birewin úlgi sıpatında shertedi, balalar qol shappatlaw, qosıq, qayraq, dápshiler
menen birge háreket etedi. Buǵan, álbette, sabaqlar procesinda balalarǵa qosılıp
aytıwdı úyretip barıw menen erisiledi.
178
Baslawısh klaslarda oqıwshılarǵa ózbek hám qaraqalpaq muzıka sáz
ásbapların tanıstırıw sáz ásbapları toparları boyınsha ámelge asırıladı. Máselen,
dáslep úplep shertiletuǵın ásbaplar menen, keyin tarlı muzıkalıq, urıp shetiletuǵın
muzıka ásbapları soń shertip hám tırnap shertiletuǵın muzıka ásbapları menen hám
t.b.
Muzıka oqıtıwshısı tárepinen sabaqqa xalıq muzıka ásbaplarınan úlgiler alıp
kiriw - balalar ushın sabaqtıń eń qızıqlı bólegi. Sebebi, úlkenler sáz ásbapları janlı
hám haqıyqıy muzıka ásbapı sıpatında har bir balanı qızıqtıradı. Muzıka asbapları
birinshi náwbette, balalarda atqarıwshılıq elementlerı arqalı dóretiwshilik hám
muzıka uqıbı, qábiletlerin asırıw ushın kerekli.
Muzıka ásbapı oqıtıwshı tárepinen shertilse, balalardıń ózlerın kórsetiwine,
sabaqta aktiv bolıwına járdem beredi. Sabaqqa alıp kirilgen muzıka ásbapı
oqıtıwda kórsetpeli didaktikalıq qollanba bolıp, oqıtıwshıǵa balalardıń muzıkalı-
sensorlı qábiletlerın ósiriwde, olardı muzıka sawatınıń elementlerı menen
tanıstırıwda járdem beriwi múmkin.
Oqıtıwshı baqlawlar nátiyjesinde klass balalarınıń qábileti hám
múmkinshiliklerin esapqa alıp, balalardan kishi ansambl yamasa orkestr dúziwi
múmkin. Ansamblde yamasa orkestrde qatnasıw belgili mániste ásbaplardıń barlıǵı
hám tómendegilerden quralǵan oqıtıwdı talap etedi:
Balalar muzıka ásbaplarınıń ataması, shertiliw xarakteri, juwan hám jińishke
(tómen hám biyik) seslerdıń jaylasıwın, paydalanıw hám qatnasta bolıw
qaǵıydaları menen, shertiw usılların iyeleydi, olar ózbetinshe hám ansamblde
ulıwmalıq dinamika, tempge ámel etip, óz jolların waqtında baslap hám juwmaqlap
qosıqlardı hám oyınlardı atqarıwı múmkin.
Jumıstıń jaqsı tekserilgen metodları-kórsetıw hám awızeki túsinik qatarına
jańaları qosıladı. Bala ózine berilgen ásbaptı oqıtıwshı kómegisiz shertiwi, ol
yamasa bul ásbaplardıń shertiliwiniń izbe-izligin eslew, dóretiwshilik tapsırmaların
orınlaw hám sol sıyaqlılar úsınıladı.
Muzıka ásbapların nawbetpe-nawbet ózlestiriw kerek. Dáslep balalardı
muzıka ásbapı, máselen, dáp qaǵıw menen tanıstırıp, bir neshe sabaq dawamında
179
eki-ush oqıwshı shıǵarmaǵa qosılıwdı úyretiwi múmkin. Bazıda sáz ásbapın
balalar menen birgelikte kórip shıǵıp, qáteleskeninde dúzetip, onı shertiw usılın
ózbetinshe erkin izlewdi tapsırıw de paydalı boladı. Bunda ritm-usıl beretuǵın
ásbaplardı bir waqıtta ózlestiriw múmkin.
Dáslepki basqıshdan-aq balanıń ansamblde qatnasıwı ushın zárúr bolǵan
birgeliktegi háreketke úyretiw kerek. Sol maqsette ózine say «ritmikalıq
orkestrler» dúzilip, onda balalar qol shappatlap, ayaqlardı tapıldatıp, tayaqshalar,
bos yamasa mayda tas, másh toltırılǵan qutıshalardı taqqıldatıp shertedı. Bul jerde
de hár qıylı dawıs beriw qáliplestiriledi.
Eger alaqanın quwıs etip shappatlasa, dawıs qattı, vakumlı shıǵadı, alaqan
jalpaq jaǵdayda bolsa, dawıs anıq hám hawazlı tınıq shıǵadı. Bir qoldıń uzatılǵan
yamasa sal bugilgen barmaqları menen ekinshi qoldıń alaqanına urıp dawıs
shıǵarıwdı ózgertiw múmkin. Tappıldatıw putkil ayaq penen, ayaq ushı menen,
ókshe menen, izbe-iz ayaq ushı hám ókshe menen ses payda etiledi, soń alaqan,
barmaqlar menen urılıp dawıs shıǵarıladı. Bulardıń barlıǵı balalardıń itibarın tartıp,
túrli ritmikalıq tapsırmalardı duris orınlaw hám muzıka ásbapın shertiw
kónlikpelerin iyelew múmkinshiligin beredi.
Tájiriybeler sabaqta urıp shertiletuǵın sáz ásbaplarınan dáp, naǵara, sapoil,
qayraq, qosıq sıyaqlılar bolıwı jaqsı nátiyje beriwin kórsetpekte. Oqıtıwshı rubap
(duwtar, ǵirjek yamasa qanday-da muzıka ásbapı) ta ózbek hám qaraqalpaq xalıq
namalarınan balalarǵa shertedi hám buǵan balalardıń qol shappatı menen qosılıwın
usınıladı.
Aldın ala oqıtıwshı kim shıraylı hám duris qol shappatlasa, «sıylıq»qa stol
ústine terip qoyılǵan urıp shertiletuǵın sáz ásbaplarında shertip muzıkaǵa qosılıp
aytıwına ruxsat beredi. Eger, shertip beretuǵın muzıka magnit lentasında yamasa
diskette bar bolsa, onı esittiriwge qoyıp qol shappatlaw usılların dáslep ózi kórsetip
berse, sabaq nátiyjeli boladı. Soń ózi melodiyanı atqarıp, bársheni muzıkaǵa qol
shappatlap qosılıp aytıwǵa úsınadı hám atqarıw procesin dıqqat menen baqlap,
balalarǵa urıp shertiletuǵın xalıq sáz ásbapların tarqatadı. Birinshi atqarıwdaǵı
nátiyje hám kemshilikler túsındiriledi. Usı atqarıw dáslep sáz ásbaplarına shertip
180
qosılıp aytıw jolǵa qoyılǵannan keyin, qalǵan balalar qol shappatı menen qosılıwı
usınıladı.
Sáz ásbaplarında shertiwge barlıǵı úmtıladı, sonıń ushın sázendelerdi
almastırıp túramız. Waqtı kelip balalarda sol atqarıwlarda jaqsı kónlıkpeler payda
bolǵannan keyin, usıl strukturası hám atqarıwshılıq túrleri biraz quramalastırıladı.
Máselen, «Andijan polkası»na sazlarda shertiw hám qol shappatlaw menen
birgelikte awızda «Bum-bak, bakka-bum» dep usıl berip ta qosılıwı múmkin.
Bazı jaǵdayda klastı ekige bolıp, birinshi topar qol shappatı hám sázda, ekinshi
topar bolsa dawısta usıl beriw menen qosılıp shertiwi hátteki klass saxnasın
qálewshi balalardı ayaq oyın orınlawǵa da shaqırıw múmkin. Basqa bir variantta
oqıtıwshı dápte «Bum bak-ka» usılın anıq hám tegis shertip turadı. «Bum»ǵa
birinshi topar balaları, «Bak-ka» usılına bolsa, ekinshi topar balaları qosıladı.
Muzıkanıń doskada kórsetiletuǵın grafikli tempi hám onıń ritmikalıq
dúzilisine teń sherek hám segizlik notalar obrazları menen tanısıp bolǵannan keyin
bunday shınıǵıwlardı doskada kartochkalar járdeminde jaratılǵan muzıkanıń
ritmikalıq dúzilmesine qaray orınlaw ańsat boladı. Bunday sabaqlar, dáslep, sabaq
mazmunın qızıqlı etip keyin olardı xalıq muzıka ásbapları álemi menen tanısıwına
járdem beredi, oqıwshılar jumısın aktivlestıredı, olarda dóretiwshilik, atqarıwshılıq
kónlikpelerin hám muzıka oqıw qábiletlerın hár tárepleme rawajlandırıwın
támiyinleydi. Ulıwma alǵanda, sabaqta milliy xalıq sáz ásbapları menen tanısıw
hám shertiw jumısın ámelge asırıwda oqıtıwshıdan úlken dóretiwshilik hám
ziyreklilikti talap etedi.
185
Soraw hám tapsırmalar.
1. Balalar sáz ásbaplarınıń túrlerın sanap beriń.
2. Sáz ásbaplarda shertiwge úyretiw metodların aytıp beriń.
186
§7. MUZÍKA SABAǴÍNDA DORETIWSHILIK ISKERLIGI
Jas awladtı dóretiwshilik pikirlewge úyretiwdiń jańa hám nátiyjeli jolların
izlep tabıw tek oqıtıw metodikası tarawı rawajlanıwı ushın emes, balkiM barkamal
shaxs tárbiyasın ámelge asırıwda da kerekli áhmiyetke iye.
Hár qıylı metodikalıq bazalarda muzıkalıq bilim alıwshı oqıwshılardıń
dóretiwshi pikirlewine hám dóretiwshilikke úyretiw haqqında hár qıylı kóz
qaraslar bar. Máselen, bázi bir qánigelerdiń pikirinshe, dóretiwshilikti qáliplestiriw
ushın bilimin ańlap ótıw múmkinshiliklerin rawajlandırıp, hár qıylı ilimiy
maǵlıwmatlardan tuwrı juwmaq shıǵarıp alıwǵa úyretiw procesı zárúr. Usı
teoriyalıq pikirlewdiń áhmiyetli tárepi onnan barlıq túrdegi muzıkalıq
shınıǵıwlarda paydalanıwǵa boladı.
Muzıka dóretiwshilik jumısların balalarda muzıkalıq oy-orıstı, izleniw hám
dóretiwshilik kónlikpelerin ósirip barıw ushın úlken ahmiyetke iye. Muzıka
sabaqlarında óqıwshılardı dóretiwshilik penen izleniwge úyretiwdiń eń qolaylı
usıllarınan biri muzıka sabaqlarında atqarıw hám salıstırıw metodinan paydalanıw
bolıp, ol tómendegishe ámelge asırıladı. Bunıń ushın muzıka oqıtıwshısı muzıka
sabaqların oqıwshi tárbiyasına tásırin esapqa alǵan jaǵdayda shartli túrde
toparlarǵa ajıratıw zárúr. Muzıka sabaqların toparǵa bóliwde oqıwshınıń muzıka
pánine bolǵan múnásibetin esapqa hám itibarǵa alıwı shart. Mine, usı kózqarastan
qaralsa, sabaqtıń ishki bólegi: Muzıka tıńlaw, keyin muzıka sawatlılıǵı hám de
atqarıw hám salıstırıwdan túradı. Ásirese sabaqtıń atqarıw hám salıstırıw
basqıshına oqıwshınıń ótilgen tema haqqında bilimlerı tekseriledi. Shıǵarma
atqarıwı oqıwshı tárepinen ámelge asırıladı. Oqıwshınıń atqarıwı úlgidegi atqarıw
menen salıstırılıp, túsindirip onıń tabıs hám kemshiliklerı dodalanıwı kerek.
Muzıka tálimine bul usılda qatnas jasaw bilim alıwshını óz ustinde erkin islewge,
úyrenip atırǵan shıǵarma haqqında erkin pikirlewge muzıkalıq shıǵarma atqarıwına
jantasqa shaqıradı.
Muzıka atqarıwshılıǵı júmısları klastaǵı ziyrek hám talantlı oqıwshılarǵa
itibarın kúsheyttiriw olardıń kórkem mútájligin qandırıw ushın oǵada kerekli.
187
Talanttıń óz waqtında ayan bolıwı tárbiyaǵa hám qollap-quwatlawǵa baylanıslı.
Jaslar talantın kórsetiwine qábiletlerın anıq talqılaw, balanıń ózine múnásip
ózgesheliklerin esapqa alıw, dóretiwshilik qabiletleriniń rawajlanıwın nátiyjeli
ámelge asırıw ushın zárúr. Qábiletlerdi rawajlandırıwdıń dáreje hám basqıshları
jańasha múnásebetler menen baylanıslı boladı.
Muzıkalıq qábilettıń belgili bir dárejesi qálegen oqıwshıda qáliplesiwi
múmkin. Bul bolsa shólkemlestirilgen muzıkalıq tárbiya hám oqıw process
sharayatların rawajlandıradı.
Oqıwshı jaslardıń muzıkalıq qábiletin rawajlandırıw maqsetinde qábiletin
hám talantın sanalı xoshametlew, tolıq bilim alıw ushın múmkinshilik jaratıw,
olardıń muzıka kórkem ónerine bolǵan múnásibetin jáne de ósiriw, hár qıylı
kórkem óner bayramlarında qatnastırıw, olimpiadalar, kórkem óner bayramları,
tańlawlar, ushırasıwlarǵa shaqırıwı kerek.
Muzıka dóretiwshiligi júmısları muzıka oqıtıwshısı atqarıwına dáp shertip
qosılıw, klass atqarıwında «dirijyorlıq» etiw, úsınılǵan muzıka sazına qaray
háreketler tabıw, berilgen qosıq úzindilerine nama toqıp jazıw sıyaqlı dóretiwshilik
ámeliyatları menen orınlanadı.
Muzıka oqıtıwshısı qanday da bir muzıka shıǵarmasın atqarǵanda oǵan dáp
menen sherik bólıw, dáslep, qanday da bir atqarılǵan namaǵa qol shapplap
qosılıwdı úyreniwden baslanadı. Qol shappatı menen qosılǵan oqıwshı soń qosıq,
baraban, qayraq sıyaqlı urıp shertiletuǵın ásbaplarda qosılıwǵa úyrengennen keyin,
dáp penen áste-aste qosılıwdı jaqsı úyrenip, shıǵarmanıń atqarılıwında qósılıwǵa
háreket etedi.
Qosıq atqarılıp atırǵan waqıtta oqıtıwshı qol háreketi menen ádette
shıǵarmanı taktlaw, yáǵnıy qolın tómenge qaray háreketlendirip kúshli kólemdi,
joqarıǵa bolsa kuchsiz kólemdi kórsetip qosıq ayttırıladı. Oqıwshılar bolsa áne sol
háreketke baylanıslı túrde basqa shıǵarmalarǵa «dirijyorlıq» etip talantların hám
qábiletlerin kórsetıwı múmkin. Balalardıń bul háreketin baqlap túrǵan oqıtıwshı
dirijyordıń miynetin, bunıń ushun kóp oqıwı hám jaqsı muzıkalıq bilimge iye
bolıwı kerekligin oqıwshılarǵa túsındirip barıwı kerek.
188
Oqıtıwshı ajayıp atqara alatuǵın bilimli hám talantlı balalarǵa qanday da bir
kishi qosıq tekstin qosıq etip yamasa ıńıldap aytıp beriwin sórawı múmkin. Bázı
qábiletli balalar bul tekst bóleklerine taza nama jaza aladı yamasa aldın úyrengen
qanday da qosıqtıń muzıkasına qolaylap arqayın atqarıp beredi. Bunday jaǵday
talantlı balalar tárepinen muzıka menen hárekette de payda boladı.
Geyde klastaǵı koncertinde yamasa mektepte ótkerilip atırǵan bayram
ilajlarında hár qanday talantlı oqıwshı kópshilik aldında saxnada ózin «joǵatıp»
awırlıq basıp qosıq tekstin yamasa ayaq-oyındaǵı háreketlerin yadınan shıǵarıp
qoyıwı múmkin. Sonday jaǵdayda qosıq tekstin muzıkalıq pauza waqtında toqıp
yamasa ayaq oyın háreketin jaratıp, jaǵdaydan shıǵıp kete alıwı áne sol balanıń
hám talantı, dóretiwshiligi, uqıbı, sheberligi hám háreketi esaplanadı.
Muzıka oqıtıwshısı balalar tárepinen dóretiwshilik etip kelingen muzıkaǵa,
qosıqqa, ayaq oyınǵa, muzıka sawatınan dúzilgen máselege jaqsı múnásibette
bolıwı, olardıń dóretiwshiligin qollap-quwatlaw hám xoshametlep barıwı zárúr.
Bulardıń bárshesi balalardıń muzıka kórkem ónerine bolǵan qızıǵıwdı jáne de
arttırıwǵa járdem beredi.
Oqıtıwshı talantlı oqıwshılardıń bilimin asırıw maqsetinde olarǵa
múmkinshilik jaratıp beriwi hám ózinde arnawlı oqıw reje hám dástúri bolıwı
maqsetke muwapıq.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Dóretiwshilik qaysı jumıs túrlerınde kóbirek sáwlelenedi?
2. Oqıtıwshı balalardaǵı dóretiwshilikti rawajlandırıwǵa qalay járdem beredi?
189
EKINSHI BÁP USHÍN JUWMAQ
Muzıka shıǵarmaların úyreniw hám tıńlaw procesinde balalar bir qansha
shıǵarmalardı eslep qalıwı, sol shıǵarmalar haqqında tuwrı túsınik payda etiwi,
hátteki olardı jaqsı kóriwi menen birge, muzıkanıń tásırshenlik quralları haqqında
maǵlıwmat alıwı zárúr. Bul jumıs procesinda muzıka sawatı muzıka tıńlaw menen
baylanıstırıp alıp barıladı. Muzıka oqıtıwshısı hár bir sabaǵında shıǵarmanı qayta
atqarıwda sol shıǵarma haqqındaǵı maǵlıwmatlar sheńberinıń áste-aqırın
keńeyttiredi, jańa dálil hám kóz qaraslardı, juwmaqlardı bayan etedi, shıǵarma
dúzilisınıń basqa ózgesheliklerine balalar dıqqatın tartadı.
Bul pápta balalar dawıs apparatı, dawıs kúshi, tembri hám bálentligi menen
ǵana emes, balkim diapozonı menen de xarakterli. Dawıs diapozonı eń pás
dawıstan eń joqarı dawıs aralıǵındaǵı kólemdi óz ishine aladı. Insan dawısınıń
putkil diapozonın registrlarǵa bóliw múmkin. Registr dawıs diapozonınıń bir
bolegi bolıp, tembr hám dawıs baǵdarlamasınıń bir-biri menen saykesligine
tiykarlanıp anıqlanadı.
Oqıwshılardıń qosıq aytıwdaǵı jaǵdayı, atqarıwdaǵı dem alıwdıń túrlerin
biliwi kerek. Qosıq úyretiw procesinde dawıslardı tuwrı atqara alıw, qosıq bolıp
aytılıp atırǵan dawıstıń xor ansamblin payda etiw siyaqlı juwmaqlar shıǵarıw
múmkin. Balalardıń dawısın bekkemlew, rawajlandırıw, ónıń tazalıǵın
háreketsheńligin támiyinlew, diapozonın keńeyttiriw, hawaz payda etiwde jeke usıl
qollanıw, taza intonaciyanı shıǵarıw, garmoniyalıq úqıbın ósıriw, dikciyanıń
anıqlıǵına erisiw hám basqalar shınıǵıw aytıw ushın oqıtıwshı turli xarakterdegi:
jumsaq, úzip-úzip aytılatuǵın, sózli hám sózsiz shınıǵıwlardı nota atamaları menen
yamasa qanday da «ma», «me», «mi», «mo», «mu» sıyaqlı únliler menen
atqarılatuǵın shınıǵıwlardı qollanıwı zarúrligi, balalarda ushırasatuǵın mutaciya
dawiri (11-13 – jastan 16-17 jasqasha), muzıka sawatı, muzıka túsınigi, qosıq
aytıw, muzıka menen háreket hám basqalar qollanılmasın, onıń ámeliyatında
paydalanılıp atırǵan shıǵarma úyreniledi hám onıń ózgeshelikleri yaǵnıy janrı,
dúzilisi, atqarıwshılıǵı hám basqalar haqqında túsınikler payda boladı.
190
III-BAP. MUZÍKA SABAQLARÍNÍŃ DÚZILISI HÁM
OLARDÍ AlÍP BARÍW
§1. MUZÍKA SABAQLARÍN SHÓLKEMLESTIRIW
Muzıka sabaǵı oqıwshılardıń mánawiy, kórkem hám ádeplilik mádeniyatin
qáliplestiriwge, milliy maqtanısh hám watansúyiwshilik tárbiyasın ámelge asırıw,
dóretiwshilik sheberligi, estetikalıq hám ishki kórkem sezimdi asırıwǵa, pikir
aylanısın keńeytiwge, erkin shólkemlestiriwshilikti tárbiyalawǵa xızmet etedi.
Soǵan qaray muzıka sabaǵı ushın ajıratılǵan bólme keń, jaqtı balalarǵa shep
tárepten túsip túratuǵın, hawası jańalanıp túratuǵın, bolıwı kerek. Bólme zárúr
ásbap úskeneler menen bezeliwi shárt. Doskanıń teń yarımında nota jolı bolıwı
kerek. Bólmede muzıka ásbabı, ilajı bolǵansha fortepiano, sonday-aq, magnitafon,
Mp3, disk qóyıwshı texnikalıq ásbap hám barlıq klaslar ushın muzıka tıńlaw hám
jámáát bolıp atqarıwǵa tiyisli shıǵarmalar jazıp alınǵan magnit lentalar hám diskler
tóplamı bolıwı kerek.
Jáne bólme de plakatlar, testler, baqlaw jumısları, solfedjo hám qosıqlar
tóplamların qoyıw hám saqlawǵa shkaf ta bolıwı zárúr.
Akustikanı payda etiw ushın klass múyeshleri gezlemeden tayarlanǵan úlken
perdeler-ekranlar menen bolıp qoyıladı. Bólme diywalına balalar kompozitorlardıń
portretlerı, mámleketlik belgiler, aynalardan jaqtı túsiwine tosqınlıq etpeytuǵın
perdeler asıp qoyılıwı kerek. Klastaǵı barlıq zatlar óz ornında qoyılıwı, kórinisi
ıqsham, oqıwshılar klasqa kirip kelgende ózin koncert zalina kirip kelgendey
seziwi kerek hám bulardı muzıka oqıtıwshısı shólkemlestirip qoyıwı shárt. Biraq
bólmeni artıqsha bezep jibermew kerek.
Muzıka sabaǵı oqıwshılar klasqa kirgennen baslap, sabaq tamam bolıp,
klastan shıqqanınsha anıq hám tártipli shólkemlestirilgen bolıwı kerek. Imkaniyat
bolsa, qońıraw qaǵılatuǵın waqıtta balalar klass esigi aldında qatarlasıp turıp,
muzıka jańlawı astında klassqa kirip kelgeni maqul. Oqıtıwshı shertiwdi toqtatıp,
oqıwshılar menen salemlespegeninshe hár bir oqıwshı ózinıń ornına kelip, otırmay
191
kútip turadı. Muzıka toqtap, oqıtıwshı sálemleskennen soń otırıwǵa ruxsat
bergennen keyin oqıwshılar otıradı hám muzıka sabaǵı baslanadı.
Sonday-aq, oqıwshılardıń bárhama sabaqqa marsh muzıkası jańlawı astında
klasqa kiriwi bárhama qaǵıyda emes, tek ǵana bul metod balalardı marsh
muzıkasına tuwrı qadem taslap júriwin qáliplestiredi. Muzıka menen birge tuwrı
qadem taslap júriwdi úyreniletuǵın temalar jeńil bolǵanda, áne solardıń esabına,
sabaqtan bos waqıtlarda da, azanǵı gimnastika shınıǵıwlardı islep atırǵanda da
qáliplestiriwe boladı. Joqarı klaslarda klasqa kiriw hám klastan shıǵıw muzıkasız,
ádettegi sabaqlarday bola beredi. Klasta hár bir balanıń óz ornın belgilep qoyıw
áhmiyetli. Eger, oqıtıwshı oqıwshılardıń muzıkalıq qábileti menen tanıs bolmasa,
oqıw jılınıń basında aldınǵı qatarǵa boyı kishi balalardı, arqa qatarlarǵa boyı
bálentirek balalardı otırǵızıw kerek boladı.
Oqıtıwshı sabaq procesinde jeterli qábiletine iye bolmaǵan balalardı ózine
jaqın bolǵan aldınǵı qatarǵa hám kúshlirek oqıwshılardı jeterli muzıka qábiletine
iye bolmaǵan oqıwshılar arasına otırǵızadı, qábiletsiz balalarǵa járdem beriw ushın
jetekshi bolıwı kerek.
Muzıka sabaǵına balalar tiykarınan otırıp, sabaq penen shuǵıllanadı. Biraq
vokal-xor kónlikpelerin rawajlandırıwda tikke túrıp qosıq atqarıw da maqsetke
muwapıq keledi. Bul nárse oqıwshılarǵa dem beredi, sebebi sabaq dawamında
bárhama otıra beriw balalardı sharshatıp qoyadı. Oqıtıwshı birinshi sabaqtan
baslap sabaq waqtında tınıshlıq saqlanıwı hám sabaqta otırıw-túrıw qaǵıydalarına
ámel etiw kerekligin balalarǵa túsindıredı. Bul qaǵıydanıń buzılmawın baqlap
baradı.
Oqıtıwshı tárepinen berilgen sorawlarǵa oqıwshılar tek qol kóterip, ruxsat
bolǵannan keyin juwap beriwı kerek. Sonday-aq, oqıwshılar oqıtıwshınıń bergen
belgisi menen ǵana qosıq atqarıp baslawı hám toqtatıw kerekligin de bárhama este
tutıwı zárúr.
Oqıtıwshı sáz ásbabın, ásirese fortepianonı shertip otırǵan oqıtıwshı barlıq
balalardı kórip túratuǵın bolsın. Oqıwshılar qosıqtı bile tura buzıp aytsa, tártipti
buzıwǵa háreket etse, oqıtıwshı sol balalarǵa qanday da shara kóriwde kishi qátege
192
de jol qoymawı kerek. Oqıtıwshı júdá talapshan, biraq sonıń menen birge qoyǵan
talapları adalatlı hám oqıwshılarǵa ǵárezsiz múnasibette bolıwı kerek. Biraq
hádden tısqarı talapshan bolıwı hám balalardı qorqıtıp túrtip turıwǵa bolmaydı.
Oqıtıwshı ayırım waqıtlarda balalardıń arzımaǵan qátesi yamasa shóqlıǵın
«sezbewi», sabaqtan biraz shetke shıǵıp, balalarǵa azıraq dem beriw maqsetinde
balalarsha sózler menen hazillesip qoyıwı da orınlı boladı.
Sabaq dawamında oqıtıwshı dawısınıń joqarı-tómenligi de áhmiyetli. Eger
oqıtıwshı sal nársege ashıwı kele berse, qopal, tez hám mensinbewshilik penen
sóylesse, baqırıp, hátteki musht menen stoldı ursa, sol jol menen balalardı qorqıtıp,
jaqsı tártip órnatıp alaman dese júda úlken qátege jol qoyǵan boladı. Bul túrdegi
talapshanlıq oqıtıwshınıń abırayın túsiredi, oqıwshılardıń pánge bolǵan mehrın
sóndiredi. Oqıtıwshı oqıwshinıń bılqastan qılǵan tártipsizligi ushın jazalawdı
múmkin bolǵansha azaytıwı kerekligin este tutıwı kerek. Jazalaw balalarda ǵazep
oyatadı, olar oqıtıwshınıń júykesine tiyiwge háreket qıladı. Bul háreketler
jaqsılıqqa alıp kelmeydi.
Ózin tuta bilgen, sawatlı, balalarǵa hesh waqıt baqırmastan áste-aqırın bir
qıylı doslıq ruwxında soyleytuǵın, ózi qoyǵan talaplardıń izbe-izlik penen
orınlanıwına erisiw ushın umtılatuǵın oqıtıwshınıń sabaǵında tártip barlıq waqıt
jaqsı boladı. Sabaqta tártiptiń jaman bolıwı, kóbinese, oqıtıwshınıń sabaqlardı alıp
barıwın bilmewinen kelip shıǵadı. Sonıń ushın oqıtıwshı sabaq processlerinde jol
qoyǵan qatelerın tabıwı, sabaqta qollanıw ushın qolaylı metodlardı izlewi kerek.
Eger sabaqta jaqsı dóretpe jaǵday jaratılǵan bolsa, ayırım oqıwshınıń tártibin
buzıwı kópshilik oqıwshılardıń ǵázebine ushıraydı. Máselen, balalar ózlerı
jaqtırıp qalǵan qosıqtı aytıp atırǵanına oqıwshılardan biri birden biletura yamasa
qosıqtı erte baslap júberedi, sózlerdi aljastıradı, yamasa áste atqaratuǵın jerde
baqırıp atqaradı. Oqıtıwshı bolsa xordı toqtatıwǵa, balalardıń dóretiwshilik ruwxın
buzıwǵa májbúr boladı.
_____________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka sabaǵı qanday shólkemlestiriledi?
2. Oqıwshı sabaqta ózin qanday tútıwı kerek?
193
§ 2. SABAQTÍ SHOLKEMLESTIRIWDE OQÍTÍWSHÍNÍŃ
SABAQQA TAYARLÍǴÍ
Sabaqta tártip ornatıw hám saqlawdıń kerekli shártlerınen biri - oqıtıwshınıń
sabaqlarǵa tereń tayarlıq kóriwi. Sabaqtıń nátiyjeli ótiwi, balalardıń jaqsı bilim
alıwı ushın oqıtıwshı sabaqta berilgen materiallardı júdá jaqsı bilıwi hám tereń
ózlestirip alıwı zárúr. Ol barlıq klaslarda úyreniletuǵın shıǵarmalar tekstin,
muzıkasın hám xor dawısların yaddan biliwi shárt. Qosıq atqarıwdı kórsetip
atırǵanda da balalar menen bul shıǵarmanı birge atqarıp atırǵanda oqıtıwshı
qıynalmay, qatesiz, ilajı bolǵansha notaǵa qaramastan qanday da sáz ásbabında
qosılıp turıwdı judá jaqsı bilgen bolıwı kerek. Bir qolı menen muzıkanı yamasa
xor partiturasın bilıwi hám ekinshi qolı menen bolsa balalardıń qosıq aytıwın
baqlap barıwı ushın olarǵa qaray dirijyorlıq ete biliwi kerek.
Atqarıp atırǵan shıǵarmalar haqqında ótkerilip atırǵan sáwbet hár tárepleme
oylap hám qızıqlı etip dúzilgen bolıwı zárúr. Oqıwshılarda muzıkaǵa mehir oyatıw
oqıtıwshınıń mektepte muzıka tıńlawdı qanday jolǵa qoyǵanlıǵına baylanıslı. Ol
sabaqqa tayarlanıp atırǵanda sol sabaqta muzıka sawatınan balalarǵa bermekshi
bolǵan bilim kólemin jaqsı seziw hám bul bilimlerdi balalarǵa jetkeriw metodın
hár tárepleme oylap kóriwi kerek.
Oqıtıwshı sabaqtıń muzıka sawatı bólegin basqa jumısları menen qalay
jaqsıraq baylanıstırıp oylab kóriwi, kórgizbeli qurallar, mısallar, testler, shınıǵıwlar
tańlaw, úyge berilip atırǵan tapsımanı anıqlawı kerek.
Oqıtıwshı qosıq haqqında ótkeriletuǵın sáwbetlerdiń temasın oylap shıǵıwı,
balalarǵa aytatuǵın eń kerekli máǵlıwmatlardı tańlap alıwı, qosıqtıń awızeki hám
muzıkalıq materialına tayanıp balalarǵa jáne qanday jańa bilimler beriwi
múmkinligi tuwralı tereń oylap kóriwi zárúr. Jáne oqıtıwshı qosıq úyretiw
metodikasına qaray qosıqtı úyreniw waqtında ayrıqsha dıqqat talap etetuǵın jerlerin
anıqlaydı, qosıqtı tezirek úyreniwge hám shıǵarmada ushırasatuǵın quramalı
jerlerin ámellep orınlawǵa járdem beretuǵın shınıǵıwlardı tańlap aladı.
194
Sabaqtı qızıqlı ótkeriw maqsetinde ádebiy shıǵarmalar, waqıyalar,
gúrrińlerden úzindiler, qosıqlar hám belgili suwretshilerdiń (xudojnikler)
reprodukciyalarınan paydalanıw jaqsı nátiyjeler beredi. Bulardıń barlıǵı muzıkanıń
emocional tásırin kúsheyttıredı hám balalardıń bilim aylanısın keńeyttiriwge
járdem beredi.
Sabaqtan shıǵıwǵa qaǵılǵan qońıraw balalarda shartli refleks tuwdıradı hám
bunda oqıtıwshınıń sózlerıne itibar bermeydi. Sonıń ushın úy tapsırmasın qońıraw
urılǵansha tınısh jaǵdayda, onı qanday orınlaw kerekligin tolıq túsindirgen
jaǵdayda beriwi kerek.
Eger de tapsırma kitaptan berilgen bolsa, onıń betlerin doskaǵa jazıp qoyıw
hám bunı balalar óz kúndelik dápterine jazıp alǵanın tekserip qoyıwı kerek.
Oqıwshılarǵa sabaqta berilgen temalarǵa hám shıǵarmalarǵa muzıka
oqıtıwshısınıń jeke múnásibeti de áhmiyetli. Shetten qaraǵanda tajiriybesi
bolmaǵan adamǵa oqıtıwshınıń miyneti qanday da zerikerli hám bir qıylı bolıp
seziledi. Ol jıldan bul jılǵa jáne sol tema, jáne sol qaǵıydalar, shıǵarmalar,
shınıǵıwlar úyrenilip atırǵanǵa uqsaydı, haqıyqatında bolsa bunday emes. Óz
kasibin súyetuǵın, oǵan dóretiwshi múnásibette bolatuǵın oqıtıwshı hár sapar
sabaǵı ushın qanday da bir jańalıq qosadı hám jumısında hesh qanday bir qıylılıq
sezbeydi. Áne sonda, oqıtıwshı hám oqıwshı arasında jaqsı baylanıs ornatıladı. Bul
bolsa oqıw procesine nátiyjeli tásırin tiygizedi.
Oqıtıwshı sabaq tezligin alıp barıwına júda asıǵıwı da, júda áste alıp barıwı
da duris emes. Sabaqtı janlı, emociyalı, ájayıp, pauzasız alıp barıwı kerek. Sabaq
passiv, uzaq múddet toqtalıwlar menen alıp barılsa, oqıtıwshı jáne ne islew
kerekligin oylap otıratuǵın bolsa, balalardıń dıqqatı bólinip, sabaq nátiyjesiz bolıp
qaladı. Yamasa sabaq tez tempte alıp barılsa, balalardıń dıqqatı zorıǵadı, mıyı
sharshaydı hám jáne sabaqta nátiyje bolmaydı.
Ayırım jǵdayda bul oqıtıwshınıń ózinede baylanıslı boladı: eger ol ómirde
erinshek, awzınan gapi túsip ketetuǵın bolsa yamasa asıǵıs bolsa da sabaǵı
jıynaqsız, júzeki qanday da zerigerli hám «suwıq» jaǵdayda ótedi. Sonıń ushın
195
oqıtıwshı bárhama ózindegi kemshiliklerin joǵaltıp, sabaqlardı duris alıp barıw
metodların iyelew ústinde úzluksiz júmıs alıp barıwı kerek.
____________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Oqıtıwshınıń úyretilip atırǵan shıǵarma haqqındaǵı sáwbeti qalay ótkeriledi.
2. Oqıtıwshınıń temalarǵa jeke múnásibeti qanday boladı?
§3. MUZÍKA SABAQLARÍNÍŃ DÚZILISI
Muzıka sabaqınıń dúzilisi bir qansha ózine tán ózgesheliklerge iye. Onıń
tiykarǵı ózgesheligi bir sabaqtıń ózine muzıka táliminıń úsh erkin jumısı: jámáát
bolıp qosıq atqarıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdı birlestiriw zárúrligi
menen ózgeshe. Oqıtıwshı bul júmıstı bir-birine qarama-qarshı qóyıw múmkin
emesligin, kerisinshe sabaqta olardı bir-biri menen baylanıstırıp alıp barıw
zárúrligin bilıwi kerek.
Sabaqtıń tiykarǵı jumısı jámáát bolıp qosıq atqarıw bolıp esaplanadı. Muzıka
sawatı hám muzıka tıńlaw járdemshi júmıs sıpatında áhmiyetli. Bul eki jumıs túri
qosıqtıń sawatlı, túsinip aytılıwına, tásırli bolıwına járdem beriwi kerek.
Sabaqtıń tiykarǵı bólegi qosıq úyreniw hám vokal-xor shınıǵıwların atqarıw
boladı. Sonıń ushın buǵan sabaq saatınıń kóbirek bólegi (15-20 minut) ajıratıladı.
Muzıka sawatın úyreniwden tiykarǵı maqset-balalardıń nota jazıwın túsiniwı,
notaǵa qaray qosıq aytıwǵa úyretiw. Muzıka sawatın úyreniw júzeki bolmawı
ushın oǵan tiyisli barlıq maǵlıwmatlardı jámáát bolıp atqarıw hám muzıka tıńlaw
materialları tiykarında, yaǵnıy muzıkanı úyreniw yamasa muzıka shıǵarmasın
kórsetiw procesinde beriwge úmtılıwı kerek.
Muzıka túsinigi balalarda muzıkaǵa muhabbat oyatadı, olardıń muzıkaǵa
bolǵan talantı, emociyasın ósıredı hám qosıqtı kórkem, tásırli, mazmunlı aytıwǵa
járdem beredi. Demek, muzıka táliminde barlıq muzıkalıq júmıslardıń maqset hám
mazmunı sabaqtıń dúzilisin belgileydi.
196
Muzıka tıńlaw, qosıq atqarıw hám muzıka sawatı sabaqları sabaqtıń erkin
bólegi emes, bálkim sabaq temasın ashıp beriwshi muzıka júmısları sıpatında qabıl
etiledi. Sonday-aq, sabaq temasınıń qızıqlı bolıwı hám tálim nátiyjeligin asırıw
maqsetinde ayaq oyın hám muzıkalı-ritmikalıq háreketler, qol shappatlaw hám
balalar sáz ásbaplarında muzıkaǵa qosılıw, muzıka dóretiwshiligi sıyaqlı jańa
muzıkalıq tárbiya júmısları qollanıladı.
Sabaqlarda qollanılatuǵın barlıq muzıka tárbiya jumısları sabaq temasınıń
ajıralmas bólegi hám logikalıq jaqtan ajıralmas bólegi sıpatında boysınadı.
Muzıka sabaǵı baǵdarlaması kólemi biraz úlken bólıwına qaramay, oǵan
háptesine bir saat waqıt ajıratılǵan. Shınında da, oqıw materialların tolıq úyreniw
ushın bul waqıt jeterli emes. Soǵan qaramay oqıtıwshı sabaqtı duris
shólkemlestiriwi kerek. Oqıwshılardıń sabaqta alatuǵın bilimlerı jaqsı ózlestirilgen
hám bekkem esley alatuǵın bolıwı kerek. Sebebi úyrenilgen tema hám shıǵarmalar
bir hápte ishinde balalar yadınan kóterilıwi múmkin. Muzıka sabaǵınıń ózine tán
bolǵan ózgesheligi, oqıw materialların tiykarınan klassta ózlestirilıwin talap etedi.
Barlıq bilim hám kónlikpeler jaqsı ózlestirilmegeninshe tazasına materiyalǵa ótıw
múmkin emes.
Oqıw rejesi boyınsha muzıka sabaǵına ajıratılǵan az waqıt - sabaqtıń
dúziliwine tásır etiwshi ekinshi ózgesheligi bolıp, sabaqtıń barlıq júmısların bir-
birine baylanıstırıp alıp barıwdı talap etedi. Bulardı jaqsı orınlaw oqıtıwshınıń
sheberligine, muzıka sabaǵın duris rejelestire alıwǵa, sabaqtıń hár minutınan
maqsetli paydalana alıwına baylanıslı boladı. Muzıka sabaǵınıń dúziliwi hár qıylı
bolıwı oqıwshılardıń jasına, olardıń muzıka qábiletine, muzıka sabaǵınıń maqseti
hám mazmunına baylanıslı boladı.
Birinshi hám ekinshi klass oqıwshıları ruwxıy jaqtan dıqqatın bir jerde
uzaq uslap tura almaydı. Sonıń ushın oqıtıwshı sabaqtıń qızıqlı ótıwi, balalar
dıqqatın hár túrli muzıkalıq tapsırmalarına kóshirip túrıwı zárúr. Máselen, sabaqtı
dáslepki qosıqtı atqarıwdan baslawı múmkin. Sóńın ala oqıtıwshı taza qosıqtı
atqarıp, ol haqqında sáwbet ótkeredi hám de shıǵarmanı úyretiwge kirisedi.
Birinshi kúplet úyrenip bolǵannan keyin, oqıtıwshı jańa temanı túsindiriwge ótedi
197
yamasa muzıka sawatınan aldınǵı temalardı tákirarlaydı, keyin jańa qosıqtı
úyretiwdi dawam ettıredı. Eger birinshi kupletti eslep qalıw ańsat bolsa, qosıqtıń
ekinshi kúpleti hám uyretiledi. Soń balalarǵa qosıq atqarıwdan dem berip,
balalardan jeke-jeke sorap shıǵadı hám keyin basqa tárbiya júmısı túrine ótedi.
Sabaqtı dáslep úyrenilgen qosıqtı tákirarlaw menen tamam etiwi múmkin.
Birinshi hám ekinshi klasslarda sabaqlar quramalı keshedi. Oqıtıwshı
sabaqqa kiretuǵın klass oqıwshılarınıń muzıkalıq psixologiyasın bilıwi, olardı
sabaqlar dawamında sezgirlik penen baqlap barıw kerek.
Muzıkalıq tárbiya jumıs túrlerınen birewine sabaqta mine sonsha waqıt
ajıratıladı dep anıq aytıw qıyın. Bul nárse oqıtıwshınıń ózine, onıń metodına,
balaların pánge qızıqtıra alıwına, sonıń menen birge sabaqtıń mazmunına hám
balalardıń múnásebetine baylanıslı boladı. Sabaqtı rejelestirip atırǵan jumıs túrleri
boyınsha tańlanǵan materiallardıń ańsat hám quramalılıǵın esapqa alıp, sabaqtıń
hár bir bólegine shamalap qansha waqıt ketıwin ajıratıwı kerek.
Eki klasta da sabaqtıń 25-30 minutı jámáát bolıp qosıq atqarıwǵa ajıratıladı.
Bul klassta qosıq úyretiw ústinde júmıs alıp barılıp atırǵanında oqıtıwshı oyın
elementlerınen, ritmikalıq háreketlerden, ańsat ayaq-oyınlardan, xorovodlardan
balalar jaqsı kórgeni ushın paydalanıwı múmkin. Balalar kishi-kishi shıǵarmalardı
zor qalew menen atqaradı hám tıńlaydı.
Bul klaslarda eń qıyını muzıka sawatın úyretiw, balalardıń muzıkalıq úqıbın
ósiriw hám nota jazıwların úyreniw maqsetinde balalarǵa eń zor elementar
maǵlıwmatlardı beriwi kerek. Muzıka tıńlaǵannan keyin de muzıka sawatı
bólegine shamalap 8-10 minut waqıt ajıratıladı.
Úshinshi hám tórtinshi klaslarda balalardıń dıqqatı biraz bir jerde
toplanǵan boladı. Bul jastaǵı oqıwshılardıń oqıw jumısları procesinde ózindegi
minez-qulıqtı hám jumısın ózi tárepinen sáykeslestiriw qábileti rawajlanadı, sanalı
túrde bir pikirge kela alıw qábileti, óz jumısın ózi shólkemlestiriwge hám bilim
alıw procesinde bolǵan qızıǵıwınıń asıwına járdem beredi.
Úshinshi hám tórtinshi klaslarda sabaqtıń kóbirek bólegin bir tapsırma
ústinde islewge ajıratıw múmkin. Buǵan taza qosıqtı úyreniw yamasa
198
kompozitordıń dóretiwshiligi haqqında sáwbet ótkeriw menen birge onıń
shıǵarmaların da kórsetıw yamasa muzıka sawatınan jazba jumıs ótkeriw hám sol
sıyaqlı júmıslar kiredi. Bul klaslarda muzıka sawatı bólegin úyreniw ushın waqıt
bir neshe yaǵnıy on minutǵa shekem kóbeyedi. Sabaqtıń tiykarı bólegi bolǵan
jámáát bolıp atqarıwǵa shamalap 20-25 minut waqıt ajıratıladı.
Besinshi – altınshı klaslarda muzıka sabaǵın ótkeriw óqıwshılardıń jas
ózgesheliklerine qaray oqıtıwshı ushın biraz quramalı boladı. 11-12 jasqa bala
organizmi kúshli rawajlana baslaydı, balalıqtan óspirimlikke ótıw jasında balalar
júda aktivlesedi, kúsh quwatı qaynap tasadı. Bul jastaǵı balalar dawısı aktiv
rawajlana baslaydı, jarqın hám jańǵırıp shıǵadı, tembrge qaray diskantlar, altlar
anıqlanadı. Sonıń ushın oqıtıwshı qızıqlı repertuar tańlaw menen balalardıń muzıka
pánine qızıqtırıwı, muzıka kórkem ónerine háwes oyatıwdı hám sol arqalı balalar
dawısınıń jaqsı, mazmunlı jańlawına erisiwi kerek.
Eger baslawısh klaslarda muzıka sabaqların qánige oqıtıwshı alıp barmaǵan
bolsa, dástúrdiń ózlestirilıwi kóbinese bir tárepleme, ol tiykarınan, qosıq úyreniw
menen sheklengen. Demek, balalardıń bilim dárejesi hám muzıkalıq kónlikpeleri
izde qaladı. Bunıń nátiyjesinde balalar besinshi klass baǵdarlamasın ózlestiriwge
qıynaladı. Bunday jaǵdayda oqıtıwshı baslawısh klass oqıw materiallarınıń eń
tiykarǵı hám zárúr bóleklerin oqıw jılınıń birinshi yarımında tezlestirip oqıtıw
metodları menen ótip alip, soń besinshi klass materialların ótıwdi baslaydı.
Besinshi hám altınshı klasslarda sabaqqa waqıttı bólistiriw shamalap
tórtinshi klasslarda ǵana uqsas boladı: Jámáát bolıp qosıq atqarıwǵa 20-25 minut
muzıka sawatı hám muzıka tıńlawǵa 15-20 minut waqıt ajıratıladı.
Oqıwshılardıń ósip-úlkeyip barıwı, dıqqatların bir noqatqa jiynay alıwı,
yadınıń, pikirlew qábiletiniń hám sanasın ósiwi sabaqtı jumıslarǵa bólistirmey,
tolıq ótıwge imkaniyat beredi. Jáne bir sabaqtıń barlıǵın muzıka tıńlawǵa
baǵıshlaw múmkin. Bir bólimge tolıq bir sabaqtıń ajıratılıwı balalar bilimin
tereńlestiriwge hám keńeytiwge múmkinshilik beredi.
Máselen, oqıwshılardı orkestr janrı menen tanıstırǵanda bir yamasa bir neshe
orkestr túrleri atqarıwında shıǵarmalardı keltiriw, yamasa bir kompozitordıń
199
dóretiwshiligi menen tanıstırıw múmkin. Bunday sabaqlar sáwbetli koncertke
uqsaydı hám balalardı quwandıradı.
Muzıka sawatın úyreniwge pútkil bir sabaqtı ajıratıw nadúris boladı. Sebebi,
bunday sabaq balalarǵa qızıqsız hám zerigerli boladı.
Jetinshi klasta balalarǵa muzıka tálimin beriw tamam boladı, bunda
balalarda muzıkalıq-estetikalıq kóz qaras payda boladı, muzıka janrların túsiniwi,
kompozitorlar haqqında pikirlese alıwı, nota jazıwların erkin oqıy alatuǵın hám
notaǵa qaray qosıq atqara alatuǵın bolıwı kerek. Jetinshi klasta baslawısh hám
joqarı (5-6 klass) klaslarda alǵan bilim hám kónlikpeleri anıqlanadı hám
tereńlestiriledi.
12-13 jaslı balalardıń ózine tán jas ózgesheliklerine iye bolıwı muzıka
oqıtıwshısına biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Bul jastaǵı ul balalar dawısında mutaciya
baslanadı. Mutaciya balalar úlkeyip atırǵan óspirimlik dawirinde dawıs ózgerisi
yáǵnıy dawıstıń názik bolıwı. Mutaciya dáwiri, ádette, balalardıń 12-13 jasınan
baslap, 16-17 jasqa shekem, bazıda onnan da kóp jasqa shekem de dawam etiwi
múmkin. Bunday dawirde balalar dawısı artıqsha atqarıwǵa kúshi jetpeydi hám
dıqqatlı, abaylap qatnasta bolıwdı talap etedi.
Klastaǵı balalardıń bir bólegi tolıq qosıq aytpaydı, yamasa aytsa da
oqıtıwshınıń baqlawı astında abaylap atqaradı. Sonday-aq, klasta balalıq dawısı
menen qosıq aytıwdı sheklegen jaǵdayda dawam ettirip atırǵan, mutaciya belgilerı
ele kórinbegen balalar da bar boladı.
Qız balalarda mutaciya ańsat, jaman illetsiz ótedi, biraq, solarǵa qaramay,
qızlardıń dawısın, da baqlap asıraw kerek. Balalar dawısındaǵı sol ózgerisler
sebepli qosıq ayttırıw wazıypası kemeyttiriledi. Soǵan jarasa bul klasta jámáát
bolıp atqarıwǵa az waqıt 10-15 minut ajıratılıp, qalǵan waqıttı bolsa muzıka tıńlaw
hám muzıka sawatına, tiykarınan notaǵa qaray qosıq aytıwǵa ketedi. Notaǵa qaray
qosıq atqarıwǵa aldınǵı báplarda tóqtalıp ótken edik.
Jetinshi klass balalarında muzıkaǵa, muzıka ádebiyatın úyreniwge qızıǵıw
aktivlesedi. Sonı esapqa alıp, sabaqlardıń kóp bólegin tolıǵı menen
200
kompozitorlardıń ómiri hám dóretiwshiligin, muzıka janrların úyreniwge
ajıratıwǵa boladı.
Bul klassta parallel, eki dawıslı qosıq aytıwǵa erisiw oqıtıwshınıń aldına
qoyılǵan tiykarǵı maqseti bolıp, jetinshi klassta muzıka oqıtıwshısına beriletuǵın
metodikalıq kórsetpe oqıtıwshı jámáát bolıp qosıq aytıwdı basqa jumıslar menen
izbe iz alıp barıwı hám sol menen birge sabaqtıń sıpatın túsirmew hám onı qızıqlı
etip ótkeriwi maqsetke muwapıq boladı.
Bul klaslardaǵı sabaqlardıń dúzilisi kóp tarepten klastıń tárkibine baylanıslı
boladı. Bázı klaslarda oqıwshılardıń kópshiligi qızlar boladı yamasa ayırım
klaslarda mutaciyası baslanbaǵan ul balalar ulıwma bolmaydı. Bunday jaǵdayda
sabaq dúzilisin dáslepki klasslardan-aq dúziw hám xor kónlikpelerin ósiriw ústinde
nátiyjeli jumıs alıp barıw zárúr. Sabaqlardı dúziw metodı tuwrı tańlanǵanda ǵana
hám balalardıń jas ózgesheligin esapqa alınǵanda ǵana jaqsı nátiyjelerge erisiledi.
Oqıtıwshınıń óz abırayına iye bolıwı úlken áhmiyetke iye. Muzıka sabaǵına
kiretuǵın barlıq klaslarda oqıwshılar óz oqıtıwshılarına kritikalıq kóz benen
qaraydı.
Bazı oqıtıwshılardı bilimi hám jaqsı sıpatları ushın hurmet etse, basqaların
sol ózgeshelikleri ushın húrmet etpeydi. Muzıka oqıtıwshısı saz ásbabın jaqsı hám
jaǵımlı atqarsa, muzıka janrları hám kompozitorları haqqındaǵı derekleri menen
balalarǵa maǵlıwmatlar berse, qırıq bes minutlıq sabaqta ózinıń oqıtıwshılıq rolin
ájayıp etip atqarsa, bunday oqıtıwshı-balalardıń húrmetine miyasar boladı.
________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Sabaqlardıń dúzilıwin, klaslar ortasındaǵı ayırmashılıǵın aytıp beriń.
2.Jetinshi klasta muzıka sabaqlarında kóbirek nege itibar beriledi?
201
§4. MUZÍKA SABAQLARÍNÍŃ TIPLERI
Oqıtıwshı muzıka sabaǵın dúziwde sabaqlardıń mazmunın hár qıylı etip alıp
barıwı ǵana emes, balkim onıń dúzilısin de hár qıylı túrde alıp barıwı kerek. Sabaq
bir qálipte qatıp qalmawı kerek, oqıtıwshı óz júmısına jantasıp, muzıka sabaqların
ótkeriwdiń jańa formaları hám metodların izlewi kerek. Házirgi waqıtta muzıka
sabaqların tómendegi tiplerge bóliniwi múmkin.
1. Aralas.
2. Jańa materiallar ústinde islew
3. Ótilgen temalardı qaytalaw
4. Temalı
Sabaqtıń tipi onıń maqseti, mazmunı, dúzilıwi menen belgilenedi. Tómende
sabaq tiplerıne tóqtalıp ótemiz.
Aralas tipindegi sabaq muzıka táliminıń tiykarǵı úsh jumısın: jámáát bolıp
qosıq aytıw, muzıka tıńlaw hám muzıka sawatın óz ishine aladı. Ol sonıń ushın
aralas dep atalıp, bul tiptegi sabaqta jańa material ótıwden tısqarı, ótilgen sabaqlar
tákirarlanadı.
Sabaqta túsındiriletuǵın material quramalı bolsa, onı bekkemlew hám
tákirarlawdı balalardı zórıqtırmay, olarǵa dem beretuǵın etip dúziw kerek. Eger
jańa material awır bolmasa, onı kóbirek beriwge boladı, qaytalaw waqtında bolsa,
tek quramalı jerleri ústinde toqtalıwı zárúr. Muzıka sabaǵında bir-biri menen
baylanıstırıp hám wazıypası tárepten duris bólistirip alıp barılatuǵın ush bólim bar
ekenligin umıtpaw kerek. Sonıń ushın bir jumıs bóyınsha jańa material ótilse,
qalǵan júmıslar bóyısha qaytalaw usınıladı. Máselen, eger jańa qosıq úyrenilip
atırǵan bolsa, muzıka sawatı boyınsha ótilgenlerdi tákirarlaw kerek. Eger de,
sabaqta dáslepki sabaqlarda úyrenilgen qosıq ustindegi júmıs dawam ettirilse,
oqıtıwshı muzıka sawatı bóliminde jańa temanı ótıwi múmkin.
Ádette, muzıka tıńlawdan lázzetleniwshi jumıs sıpatında paydalanıladı. Eger
sabaq jańa awır materialları menen tólǵan bolsa, muzıka tıńlawda balalarǵa dem
beriw maqsetinde olarǵa belgili bolǵan shıǵarmalardı tákirarlaw maqsetke
202
muwapıq boladı. Sabaqta jeńil material berilse, jańa muzıka shıǵarmasın kórsetıw
múmkin.
Sabaqta qaysı jumıs túrin dáslep ótıw kerek, degen mashqala da bar. Bul
nárse kóp sebeplerge baylanıslı da dúziliwi bir qıylı, aralas tiptegi sabaqlarda
variantlar kóp bolıwı múmkin, biraq aralas tiptegi muzıka sabaqlarınıń dúzilıwi
ushın xarakterli bolǵan bazı ulıwmalıq principleri tómendegishe belgilenedı:
1. Sabaqtıń birinshi yarımı eń nátiyjeli boladı, sebebi balalar da sharshamaǵan
hám dıqqatı bir jerge tóplaǵan bóladı. Sonıń ushın sabaqtı rejelestiriwde qaysı
jumısqa tiyisliligine qaramay jańa hám quramalı materialdı sabaqtıń birinshi
yarımında beriw kerek.
2. Sabaqta sharshaw hám zerigiwdi dem beriw menen, quramalı materialnı
jeńiliregi menen, aqılıy miynetti ámeliy sabaqlar menen, qosıq aytıwdı basqa jumıs
hám sheberlik penen almastırıp turıw kerek.
3. Sabaqqa qosıq aytıw, muzıka sawatı, muzıka tıńlawdı kiritıw kerek.
Baslawısh klaslarda bazı jaǵdaylarda muzıka sawatı yamasa muzıka tıńlawdı
kiritpese de bóladı. Biraq barlıq klaslarda jámáát bolıp qosıq atqarıw jumısı bolıwı
shárt.
4. Sabaq procesindegi tiykarǵı jumıs jámáát bolıp qosıq aytıw.
5. Ilaji barınsha sabaqtı qosıq aytıwdan baslaw kerek. Sebebi, bul jaǵday
balalardı jaqsı shólkemlestirip, ruwxın kóteredi.
6. Notaǵa qaray qosıq aytıw da muzıka úqıbın ósiriwshi shınıǵıwlar ushın hár
bir sabaqta 8-10 minut waqıt ajıratılıwı kerek.
7. Muzıka tıńlaw hám qosıqlardı tákirarlaw sabaǵı sońında ótkeriledi.
8. Hár bir sabaqta ótilgen jańa tema tákirarlanıwı hám bekkemleniwi zárúr.
Sol princip tiykarında sabaq dúziliwin tómende eń kóp paydalanılatuǵın sxema
bóyınsha dúziw múmkin:
a) jámáát bolıp qosıq atqarıw;
b) Muzıka sawatı (jańa tema hám notaǵa qaray qosıq aytıw);
v) qosıq atqarıwdı dawam ettiriw;
g) Muzıka tıńlaw (jańa shıǵarma);
203
d) dáslepki sabaqlarda úyrenilgen qosıqlardı qaytalaw;
yamasa:
a) qosıq atqarıw;
b) jańa qosıqtı úyreniw;
v) Muzıka sawatı (tákirarlaw) muzıka uqıbın óstiriwshi shınıǵıwlar, ámeliy
tapsırmalar, notaǵa qaray qosıq aytıw;
g) úyrenilgen qosıqtı tákirarlaw;
d) Muzıka tıńlaw (jańa shıǵarma).
Jańa materiallar ústinde islew sabaǵında oqıtıwshı barlıq júmıslar
boyınsha jańa tema hám shıǵarmalar ústinde júmıs alıp baradı.
Bunday sabaqlardı ótkeriwde oqıtıwshınıń balalarǵa beretuǵın jańa
túsiniklerınıń kólemi kóp bólmawı kerek. Sabaqta úshew ara júmıstıń bolıwı
balalardı zorıqtırmastan ańsatlıq penen oqıwına múmkinshilik tuwdıradı. Bunday
waqıtta sabaqta baqlanǵan belgili maqset bolıwı júdá jaqsı, bul bolsa sabaqtıń
barlıq jumısların bir-biri menen baylanıstırıp barıwǵa múmkinshilik jaratıp beredi.
Máselen, birinshi klastaǵı birinshi sabaqlardan biri muzıkadaǵı registrlardı
úyreniwge baǵıshlanadı. Biraz qosıq atqarǵannan soń oqıtıwshı balalarǵa sesler
joqarı-tómenligi tárepinen hár qıylı joqarı, tómen, órtasha bolıwın túsindıredı.
Muzıka tıńlawdan alınǵan jarqın kontrast mısallar tiykarında balalarda ses
joqarılıǵı haqqındaǵı túsinik bekkemlenedi hám anıqlanadı. Sońın ala oqıtıwshı
jańa shıǵarmanı úyreniw processınde onıń muzıkasın hár qıylı registrde shertedi
hám balalarǵa bul qosıqtı qús, pillerden, eger olar qosıq aytıwdı bilse qanday sesler
shıǵıwın yadına túsiriw, pikirlep kóriń deydi. Demek, bunda sabaq dúzilisin
talqılap, onıń úsh boliminen quralǵanlıǵın kóriw múmkin. Sabaqtıń úsh bólegi bir-
biri menen bekkem baylanısqanlıǵın hám olardıń bir maqsetke qaratılǵanlıǵı
(registrler) sebepli bunday sabaq jańa meteriallar menen tólǵan bolsa da balalarǵa
awırlıq etilmeydi.
Ótilgen tema hám shıǵarmalardı qaytalaw sabaǵı de úsh muzıkalıq
júmıstı óz ishine aladı. Ol tolıq jaǵdayda ótilgen oqıw materialların tákirarlaw hám
204
bekkemlewge baǵıshlanadı. Ádette, tákirarlaw sabaǵı sherek sońında hám oqıw
jılınıń sońında bir neshe ret ótkeriledi.
Eger, tákirarlaw sabaqları sherek sońında ótkerilse, onda barlıq bólim
materialın: jámáát bolıp qosıq aytıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdı óz ishine
aladı.
Oqıw jılınıń sońındaǵı tákirarlaw sabaqları eki yamasa hátteki bir boleginen
quralǵan bolıwı múmkin. Máselen, sabaqlardan birin tek jámáát bolıp qosıq
atqarıwǵa, ekinshisin muzıka sawatı hám muzıka tıńlawǵa arnalǵan bolıwı
múmkin, yamasa birinshi sabaq óz ishine jámáát bolıp qosıq aytıwdı hám muzıka
sawatın, ekinshi sabaq bolsa jámáát bolıp qosıq aytıw hám muzıka tıńlawdı alıwı
múmkin. Sabaqtı shólkemlestiriwde materiallardı oylap tańlap, ótilgen temalardıń
eń tiykarǵısı hám zárúrlerı tákirarlanbay qalmawı zárúr. Yaǵnıy qaytalaw waqtında
balalarǵa jańa faktler hám maǵlıwmatlardı beriw menen olardıń bilimlerın
tereńlestiriwge hám keńeytiwge háreket etiw kerek. Sonday etilgende ǵana
tákirarlaw sabaqları janlı hám qızıqlı boladı. Tákirarlaw sabaqların da aralas tiptegi
sabaqlardıń rejesın dúziwde oqıtıwshı sabaqtıń barlıq muzıkalıq jumısların
birlestirip, jeke maqsetke qaratıwı, balalardıń jası hám muzıka qábiletlerın esapqa
alıwı shart. Baqlaw jumısları hám tákirarlaw sabaqları quramına kiredi. Bunda bir
sabaqtı baslanıwınan sońına shekem baqlaw sabaǵı etiwi shárt emes. Sabaq rejesi
ádettegishe dúziledi, tek sabaqtıń 10-15 minutı muzıka sawatınan baqlaw júmısını
orınlawǵa ajıratıw múmkin. Sonday-aq, hár sherek sońında hám jıl juwmaǵında
tolıq bir sabaqtı baqlaw jumısları sabaǵına ajıratadı. Baqlaw jumısı awızeki hám
jazba túrde, jazba túrdegi ritmikalıq yamasa oqıw jazba jumısı, nota mısalındaǵı
ólshemdi anıqlaw, mısaldaǵı takt sızıǵın jaylastırırıw, bir sesten intervallar dúziw
sıyaqlı bolıwı múmkin. Barlıq jumıs túrlerı boyınsha test baqlawı ótkerse de
boladı. Bunda juwaplar variantın úshewlik yamasa tórtlik etip dúziw kerek.
Sorawlar sanı bolsa baslanıwda onlıq, on ekilik, on altılıq, sońın jigirma hám
otızlıq etip dúziw múmkin. Dúzilgen sorawlar oqıw dástúrine tiykarınan ápiwayı
hám biraz quramalı, balalardıń jasına hám klastıń muzıkalıq bilimi dárejesine
muwapıq kelıwi kerek.
205
Temalı sabaqta belgili tiykarǵı bir tema tańlap alınadı da, barlıq muzıkalıq
jumıslar boyınsha materiallar sol tema átirapında alıp barıladı. Bunda sabaqtıń
teması hár qıylı bolıwı, yaǵnıy ádebiy-muzıkalıq, tariyxıy, zamanagóy hám
basqasha bolıwı kerek. Máselen, sabaqlar Abu Ali Ibn Sınoǵa, Alisher Nawayıǵa,
Abu Nasr Farabiyǵa, folklor qosıqlarına, hayal-qızlar bayramına, eslew kúnine
hám basqalarǵa baǵıshlanǵan bolıwı múmkin. Oqıtıwshı bunday sabaqlardı
balalardıń qálewin qozǵatıwshı túrde hár qıylı dalillerge tiykarlanıp hám qızıqlı
etip rejelestiriwi kerek. Balalar temalı sabaqlardı súyedi, onı zor qızıǵıw hám
hawes menen túsinedi.
Jıl dawamında temanı sabaqlardı bes-altı retke shekem ótkeriwge boladı. Bul
túrdegi sabaqlar joqarı klaslarda kóbirek nátiyje beredi, sebebi bul klasslarda
ótkerilgen sabaqlarǵa sabaq teması boyınsha ózbetinshe tayarlanıp shıǵa alatuǵın
oqıwshılardı shaqırıw hám bul sabaqlarda sáz ásbaplarında shertiw yamasa vokal
shıǵarmaların atqarıw múmkin.
Eger oqıtıwshı óz júmısında muzıka sabaǵınıń túrli tiplerınen paydalanıp
júmıs islew olardı ótkeriw metodikasın iyelese, sabaqlar bir qıylı bolıp, zerigerli
bolıp ótpeydi, sabaqlardıń dúziliwi hám mazmunı hár qıylı bolǵanlıǵı ushın jaqsı
nátiyjelerge erisedi.
________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka sabaǵı ne ushın aralas sabaq túrine kiredi?
2. Bir saatlıq sabaq dizbegin waqıtlar bólistiriwi boyınsha aytıp beriń.
§5. MUZÍKA SABAQLARÍNDA PEDAGOGIKALÍQ
TEXNOLOGIYALARDAN PAYDALANÍW
Muzıka tálimi de belgili shólkemlestiriwshi formalarda ámelge asırıladı, biz
olardı sabaq ótıw, ekskursiya, ámeliy hám labaratoriya sabaqları, lekciya, seminar,
diktant, baqlaw testi hám basqalar túrinde túsinemiz. Topar usılında hám jeke
206
tártipte oqıtıw tariyxıy payda bolǵan hám rawajlanbaqta. Hár qanday jaǵdayda da
oqıtıwshı oqıwshılarǵa bilim beredi, onıń ózlestirilıwi procesinde basshılıq etedi,
oqıwshılardıń háreketlerın tekserip baqlap baradı.
Bilimlendiriwdiń zamanagóy sharayatlarına dástúriy metodların
qáliplestiriwge hám jańa metodlardı izlep tabıwǵa talap oǵada kushli. Mektep
sabaqları oqıw procesine aldınǵı pedagogikalıq texnologiyalar, sabaq ótıwdıń
dástúriy emes metodları, interaktiv metodların usınıw jaqsı nátiyje beredi hám
waqıt tejeledi.
Pedagogikalıq texnologiya – bul bilim beriw formaların optimallastırıw
maqsetinde texnikalıq qurallar, insan bilimin hám de olardıń ózara tásırin, sociallıq
túrmısın esapqa alıp oqıtıw hám bilim ózlestiriwdıń barlıq processlerin anıqlaw,
jaratıw hám qóllanıwdıń sistemalı metodı.
Pedagogikalıq texnologiya bir neshe túrlerge boliniwi múmkin:
- Ulıwmapedagogikalıq texnologiya;
- Jeke predmetli texnologiya (Máselen, muzıkanı oqıtıw texnologiyası);
- aymaqlıq pedagogikalıq texnologiya.
Pedagogikalıq texnologiya – bul processler, qurallar, metodlar kompleksınen
quralǵan bolıp,ol oqıwshılarda aldınnan belgilengen shaxs sıpatların qáliplestiriw
ushın pedagogikalıq tásir etıwdi maqsetke muwapıq túrde ámelge asıradı.
Muzıka mádeniyatı sabaǵın ótıwdıń zamanagóy pedagogikalıq usıllarına
tiyisli kóplegen qóllanbalar bar. Bunday usıllardı aldınǵı muzıka muǵallimlerinıń
ózlerı oylap tapqan hám olar jaqsı nátiyje beredi. Sonday-aq, “tema qanday bayan
etilgende onıń neshe payızı oqıwshı esinde saqlanadı, ol tárepinen ózlestiriledi?”
degen tabiyiy sorawǵa juwap tabıw maqsetinde ótkeriletuǵın tajiriybe juwmaǵı
“ańlaw piramidası” degen atamanı aladı. Oǵan qaray tema bayanı:
- tek esitkende onıń 10 – 20 payızı;
- esitse de temaǵa say kórgizbeli materiallar menen tanıssa, onıń 30 -50
payızı;
207
- esitse, atqarsa, shertse, ritmikalıq háreketler islese, temanı doslarına sóylep
berse, túsindirse, olar menen qosıq haqqında sáwbette hám qatnasıqta bolsa, debat
ótkerse, temanıń 60 – 90 payızı yadta qaladı, ózlestıriledı.
Oqıwshı tema haqqında dosları, múǵallimi menen ózi sáwbetke kirisiwi,
ámeliy sabaqların túsindirip bere alıwı kerek. Áne, sonda alınǵan bilim bekkem
boladı. Hár qıylı usıllardı úyrenip, salıstırıp, kásiplesler menen pikirlesip, hár bir
ustaz óz usılın jarata aladı. Baǵdarlama hám sabaqlıqlardı ámeliyatqa usınıwshı
muǵallimlerdiń bilimlerı tómen, kasiplik sheberligi tómenirek bolsa, sabaqlıqlar
ilimiy metodikalıq tárepten tereń bolsa da, olar bunday oqıtıwshı qolında
“sayramaydı”, tilsiz, jansız qaǵaz bolıp qala beredi hám muzıka sabaqlıqlarına
“shıǵarmalardı úyreniwde qıyınshılıq bolıp atır” degen tamǵanı, ásirese, solar
basadı.
Jana pedagigikalıq texnologiyada tómendegi usıllardan muzıka sabaqlarında zárúrli
hám óz órnında paydalanıw usınıladı:
Ózbetinshe islew – belgili temalar toplamı tamam bolǵannan keyin olardı bir
sistemaǵa salıw, bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa ózbetinshe ámeliy jumıs,
muzıka jumısı menen shuǵıllanıw, sabaqlıq, muzıka sawatı menen islew
kónlıkpelerın payda etiwden turadı.
Oqıwshılardıń júp-júp bolıp, sáwbetlesiwi. Qanday da shıǵarmaǵa tiyisli
máseleni ámelge asırıwda qollanıladı.
Oqıwshılardı toparlarǵa bólip islew arqalı úyretiw. Buǵan klastaǵı
balalardı bes – altı baladan quralǵan kishi, aktiv toparlarǵa ajıratıladı.
Rolli oyınlar. Muzıkalıq shıǵarma temasına say jaǵdaydı saxnalastırıw,
rollerge bólip atqarıw.
Muzıkalı diktantlar. Muzıkalıq jumıs túrleri boyınsha oqıwshı bilimin
bahalawdıń kúndelik baqlaw formalarınan biri esaplanadı.
Tańlawlar. Belgili bir muzıkalıq temalar toparı boyınsha alınǵan bilimlerdi,
kónlıkpelerdi tekseriw, bahalaw maqset etip qoyıladı.
208
Konferenciyalar. Hár sherekte ótkeriliwi múmkin, olardı aralıq baqlawdıń
bir túri dep qaralsa bóladı. Bunda óqıwshılar ózlerı muzıka páninen óz-betinshe
jazǵan jumısların klasqa lekciya formasında yamasa bayanat formasında úsınadı.
“Aqılıy hújım”. Tańlanǵan bir muzıkalı másele boyınsha oqıwshılardı
ózara sáwbetke, sol másele boyınsha dóretiwshi jumıs alıp barıwǵa shaqırıw.
Sonday-aq, oqıwshılardan sorawǵa juwaplardı sorawdan soraw shıǵarıp juwapların
ózlerine taptırıp, aqılın rawajlandırıw.
“Debat”. Bunda qandayda bir muzıka teması boyınsha oqıwshılardıń
pikirleri hám tartısıwları náwbet penen esitiledi, kóp pikirlilik támiyinlenedı.
“Sharqıpálek”. Oqıwshılar aktivligin asırıwdıń bul usılında:
- klass oqıwshıları altı baladan quralǵan kishi toparlarǵa bólinedı hám hár bir
oqıwshıǵa tártip nómeri beriledi: 1,2,3,4,5,6;
- Muzıka mádeniyatı páninen hár bir topar óz tapsımasın aladı. Tapsırmalar
hár qıylı bolıwı kerek. Toparlar zárúr bolǵan oqıw quralları menen támiyinlenedı
(sabaqlıqlar, qollanbalar, nota dápteri, qaǵaz, ruchka, qálem, sizǵısh, óshirǵish hám
basqa);
- toparlar 15 – 20 minut dawamında tapsırmanı, úyrenedı, onı sheshiwge
kirisedi, hár bir topar aǵzası nátiyjeni jazıp baradı;
- muǵallim toparlar jumısın baqlaydı, sorawlarǵa juwap, másláhátlar beredi;
- waqıt bolǵannan keyin (ekinshi basqıshta) tártip nómerleri bir qıylı bolǵan
balalar jańa toparǵa birlesedi;
- jáne 15 -20 minut dawamında jańa dúzilgen topardıń hár bir aǵzası sol
topardıń basqa aǵzalarına ózi ámelge asırıp atırǵan tapsırmanı túsindiredi;
- sabaq sońında toparlarǵa berilgen barlıq muzıkalıq tapsırmalar haqqında test
alıw múmkin.
“Izertlew”. Alınǵan bilimler tiykarında kishigirim bir muzıkalı másele
boyınsha jeke yamasa eki – ush dana oqıwshı birgelesip alıp barılatuǵın izleniw.
Bul másele ele ótilmegen yamasa ótilmeytuǵın tema bolıwı múmkin. Sonday
máseleler ústinde islew talantlı bolıwı onıń bilimine shıray beredi, onı tereń ilimiy
– izertlew alıp barıwǵa baǵdarlaydı, balada bolajaq ózine say ózgeshelikti ashadı.
209
“Qatlamlastırıw”. Oqıtıwdı aktivlestiriwshi metodlardan biri bolıp, bunda
oqıtıw procesinde muzıkaǵa qábiletli balalar tańlanadı, olardıń muzıkalıq qábiletin
jáne de rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Úzliksiz bilimlendiriwde xabar kommunikaciyalar texnologiyası, kompyuter
múmkinshilikleri menen aldinǵı pedagogikalıq texnologiyanı birlestiriw, nátiyjeli
hám bul oqıtıw procesindegi jańa, joqarı sıpat dárejesi de úlken jańalıq boladı. Bul
ideyanı ámelge asırıwdıń real jollarınan biri mektepler ushın elektron sabaqlıqlardı
jaratıw. Elektron sabaqlıq temanı oqıwshıǵa eń qolaylı kóriniste usına aladı, ol
oqıwshı menen interaktiv metodda qatnasta boladı. Oqıwshı temalardı óz-betinshe
úyreniwi hám ózi alǵan bilimdi test sınawı tiykarında sınap kóriwi múmkin.
Házirgi zaman sabaǵına qoyılatuǵın eń kerekli talaplardan biri hár bir
sabaqta tańlanatuǵın temanıń ilimiy tiykarlanǵan bolıwı, yaǵnıy sabaqtan
kózlengen maqset hám oqıwshılar imkaniyatın esapqa alǵan jaǵdayda tema
kólemin belgilew, onıń quramalılıǵın anıqlaw, dáslepki úyrenilgen tema menen
baylanıstırıw, oqıwshılarǵa beriletuǵın tapsırma hám ózbetinshe jumıslardıń izbe-
izligin anıqlaw, sabaqta kerek bólatuǵın ásbaplardı belgilew hám qosımsha
kórgizbeli qurallar menen bayıtıw, qosımsha axborot texnologiya
(kompyuter)larınan paydalanǵan jaǵdayda sabaqta mashqalalı jaǵdaydı jaratıw.
Sabaqqa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardan, yaǵnıy barlıq didaktikalıq
wazıypalar sabaqtıń ózinde orınlanıwı, úyge beriletuǵın tapsırmalar oqıwshılardıń
sabaqta alǵan bilimlerınıń logikalıq dawamı bolıwı kerek. Sabaq dawamında
oqıtıwshı oqıwshılardıń fizikalıq jaǵdayın, dóretiwshiligin, talantın, tez pikirlewin
esapqa alıwı kerek. Ótilgen hár bir sabaq oqıwshılar menen birge talqılanıp barılsa,
nátiyje kútilgendey boladı.
210
ÚSHINSHI BÁP USHÍN JUWMAQ
Úshinshi bápta muzıka sabaqlarınıń dúzilisi, mazmunı haqqında bolıp, olardı
shólkemlestiriw, muzıka sabaǵı oqıwshılardıń ruwxıy, kórkem hám ádeplilik
mádeniyatin qáliplestiriwge, milliy maqtanısh hám watansúyiwshilik tárbiyasın
ámelge asırıw, dóretiwshilik sheberligi, estetikalıq hám kórkem sezimdi asırıwǵa,
pikir aylanısın keńeytiwge, erkin shólkemlestiriwshilikti tárbiyalawǵa xızmet etiwi
haqqında pikirler óz mazmunın tapqan.
Sabaq dawamında dawıslardıń registri, oqıtıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı,
sabaqta tártip ornatıw, muzıka sabaǵınıń dúzilisi haqqında bir qansha ózine say
ózgesheliklerge iye. Onıń tiykarǵı ózgesheligi bir sabaqtıń ózine muzıka táliminıń
ush erkin jumısı: jámáát bolıp qosıq atqarıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdı
birlestiriw zárúrligi menen ózgeshe. Oqıtıwshı bul júmıstı bir-birine qarama-qarsı
qóyıw múmkin emesligin, kerisinshe sabaqta olardı bir-biri menen baylanıstırıp
alıp barıw zárúrligin bilıwi kerek.
Muzıka túsinigi balalarda muzıkaǵa muhabbat oyatadı, olardıń muzıkaǵa
bolǵan talantı, emociyasın ósıredı hám qosıqtı kórkem, tásırli, mazmunlı aytıwǵa
járdem beredi.
Bul bápta hár bir klass oqıwshılarınıń ruwxıy jaǵdayı, oqıw procesindegi
ózgerisleri, olardıń jas ózgesheliklerine qaray oqıtıwshı ushın biraz quramalılıǵı
haqqında sóz etiledi.
Solardı esapqa alıw, olar ushın qızıqlı repertuar tańlaw menen balalardıń
muzıka pánine qızıqtırıwı, muzıka kórkem ónerine háwes oyatıwdı hám sol arqalı
balalar dawısınıń jaqsı, mazmunlı jańlawına erisiwi kerekligi, balalarda muzıkalıq-
estetikalıq kóz qarası payda bolıwı, muzıka janrların túsiniwi, kompozitorlar
haqqında pikirlese alıwı, nota jazıwların erkin oqıy alatuǵın hám notaǵa qaray
qosıq atqara alatuǵınlıǵı, sonday-aq, oqıtıwshı muzıka sabaǵın dúziwde
sabaqlardıń mazmunın hár qıylı etip alıp barıwları ǵana emes, balkim onıń
dúzilısin de hár qıylı túrde alıp barılıwı, texnologiyalardı qollanıwdaǵı usınıslar óz
mazmunın alǵan.
211
IV-BAP. MUZÍKA SABAQLARÍNDA ORÍINLANATUǴÍN
JUMÍSLARDÍ REJELESTIRIW HÁM ESAPQA ALÍW
§1.MUZÍKA SABAQLARÍN OQÍW JÍLÍ BOYÍNSHA REJELESTIRIW
Mektepte muzıka sabaǵına bir oqıw jılı dawamında ulıwmalıq shamada 34
saat I-sherekke 9 saat, II-sherekke 7 saat, III-sherekke 10 saat, IV-sherekke 8 saat)
waqıt ajıratıladı. Bul berilgen saat ishindegi sabaqlarda oqıtıwshı úlken kólemdegi
jumısların islewi, muzıka táliminiń túrli jumıslarına tiyisli bilimlerdi tolıq beriwi
kerek. Bir saatlıq sabaq dawamında jámáát bolıp qosıq atqarıw, muzıkalıq sawatın
asırıw, muzıka tıńlatıw oqıtıwshıdan úlken pedagogikalıq sheberlikti, sabaq
ótıwdıń túrli metodların biliwdi, hár tárepleme bilimli bolıwdı, hár bir sabaqqa
tereń tayarlıq kóriwdi hám mektepte muzıka sabaǵına tiyisli barlıq oqıw jumısların
sheberlik menen rejelestiriwdi talap etedi.
Oqıtıwshı hár bir oqıw jılınıń basında muzıka sabaǵı ótiletuǵın barlıq klaslar
ushın jıllıq jumıs reje dúziwi kerek. Jıllıq jumıs reje úsh bólimnen yaǵnıy
tiykarınan, jámáát bolıp qosıq aytıw, muzıka sawatın beriw hám muzıka tıńlawdan
quraladı. Bulardıń barlıǵı qosıq úyreniw procesinde bir-biri menen belsene
baylanıstırıp alıp barıladı. Rejede hár bir júmıs ayrıqsha rejelestiriledi hám
balalardıń bir jıl dawamında iyelep alıwı kerek bolǵan bilim hám kónlikpeler
kólemi kórsetiledi. Reje dúziw juwapkershiligi jumıs bolıp oqıtıwınan muzıka
baǵdarlamasın, repertuardı hám muzıka ádebiyatların jaqsı biliwdi talap etedi. Reje
dúziwde oqıtıwshı reje dúziletuǵın klastaǵı oqıwshılardıń muzıkalıq qábiletlerı
hám úqıbın bilıwi zárúr.
Muzıka sabaǵın birinshi klastan baslap sistemalı (úzluksiz) túrde hám tolıq
ótilgen klass ushın dúzilip atırǵan bolsa da balalardıń muzıkadan hám qosıq
aytıwdan tiyisli tayarlıǵı bolsa, bul jaǵdayda dástúr talaplarına ámel etiw kerek. Sol
nárseni esapqa alıw kerek, bir qıylı jaǵdayda oqıwshılardıń quramı túrlishe
bolǵanlıǵı ushın klaslar bir birine uqsasa da ondaǵı oqıwshılardıń muzıkalıq hám
atqarıwshılıq dárejesi túrlishe bolıwı múmkin. Máselen, ayırım jaǵdaylarda bir
212
klasta oqıwshılardıń kópshiligi muzıkanı hám qosıq aytıwdı jaqsı bilse, ekinshi bir
klasta onıń teskerisi bolıwı múmkin. Bul eki klass parallel oqıp barıp, dástúr
talapların bir túrde orınlaǵan bolsa da, aldınǵı klastaǵı oqıwshlardıń muzıkanı biliw
hám qosıqshılıq dárejesi keyingi klastaǵı oqıwshılarǵa qaraganda biraz joqarı
turadı. Bul eki klass hár túrli jumıs metodların, túrlishe repertuar tańlawdı talap
etedi. Oqıtıwshı, demek, bul klasslarǵa jıllıq jumıs reje dúzip atırǵanda bular
menen alıp baratuǵın jumıs ózgesheliklerin anıqlap alıwı kerek.
Mektepte muzıka sabaǵı ulıwma yamasa turaqlı túrde ótkerilmese hám
muzıkalıq qánigelikke iye bolmaǵan oqıtıwshılar tárepinen alıp barılsa, ol jaǵdayda
muzıka sabaǵı baǵdarlaması pútkil orınlanbay qaladı yamasa orınlanadı. Eger
oqıtıwshıǵa muzıka sabaǵı ulıwma ótilmegen mektepte islewi tuwrı kelse, birinshi
klastan jetinshi klasqa shekem jumıstı basınan baslawǵa tuwrı keledi. Jumıstı
sonday qayta kóriw kerek, 2-3 jılda úyrenilmegen materiallardı bilip alıw hám
oqıwshılar bilimin dástúr talabına sáykeslestiriw kerek bolsın. Bunda muzıka
sawatı hám muzıka tıńlawǵa ajıratılatuǵın waqıttı iqshamlastırıw hám qısqartırıw
kerek. Baslawısh klasslardıń dástúrinen eń kerekli, eń tiykarǵı nárselardi alıwı
kerek. Demek, oqıtıwshı úyreniletuǵın qosıqlardıń saatların qısqartırıp, ótiletuǵın
muzıka sawatındaǵı temalardı balalar túsinip jetetuǵın jaǵdayda ápıwayılastırıp,
sabaqlardı tıǵızlastırıw jolı menen ótip alıwı zárúr. Álbette, bul oqıtıwshınıń
sanasına hám pedagogikalıq sheberligine baylanıslı boladı.
Endi hár bir tiykarǵı jumısı boyınsha jıllıq reje principin ayrıqsha kórip
shıǵamız.
________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka páninen jıllıq reje dúziwde nelerge itibar beriledi?
2. Jetinshi klass oqıwshıları menen islewde oqıtıwshıǵa qanday talaplar
qoyıladı?
213
§2. JÁMÁÁT BOLIP QOSÍQ AYTÍW
Qosıq muzıka sabaǵınıń tiykarǵı tálim hám tárbiya beriwshi materialı
ekenligin oqıtıwshı jıllıq jumıs rejesine kiritiw ushın qosıq repertuarın tańlawda
este saqlawı kerek. Sonıń ushın balalarǵa úyretilip atırǵan qosıqlar ideyalıq-
kórkemlik tárepten bir maqsetke qaratılǵanlıǵı menen ajıralıp turatuǵın hár qıylı
hám qızıqlı bolıwı kerek. Qosıqlar balalardıń sezimlerine kúshli tásır kórsetiwin
umıtpaw kerek hám sonıń ushın da jaqsı qosıqlar óqıwshılardı muzıkalıq-
estetikalıq ruwxta tárbiyalawda kúshli qural bolıp xızmeti etedi.
Oqıw jılı rejesıne ózbek hám qaraqalpaq kompozitorlarınıń qosıqların
kóbirek kiritilıwi zárúr. Sebebi tek sonday qosıqlar ǵana oqıwshılardı kórkem-
ideyalıq ruwxta tárbiyalawǵa xızmet etedi. Bundan tısqarı bul qosıqlar tábiyat,
balalar hám mektep túrmısınıń túrli táreplerin kórsetiw menen ol balalarǵa judá
qızıqlı seziledi.
Baǵdarlamaǵa qaray oqıtıwshı balalardıń qosıq aytıw imkaniyatların, vokal
hám xor kónlikpelerin qáliplestiriwge xızmet etiwin esapqa alıp qosıqlardı tańlawı
zárúr.
Jıllıq júmıs rejege folklor baǵdarı boyınsha balalar xalıq qosıqların da kiritiw
kerek. Bunday qosıqlar milliy qádiriyatlarımızdı, dástúrlerimiz, ózligimizdi
tanıwǵa járdem beredi. Jańa jıllıq rejede túrli bayramlar hám ataqlı sánelerdi
sáwlelendiriwshi shıǵarmalar da bolıwı kerek. Bunday qosıqlar balalardı ideyalıq-
siyasıy sanasın ósiriwge xızmet etedi. Balalar sergek, keleshekke alǵa qádemler
menen barıwshı kamal tapqan adamlar bolıp jetısiwı kerek. Sonıń uchın
repertuarda quwanıshlı, ólmes túrmıslıq shıǵarmalar kóbirek bolıwına erisiw kerek.
Jańa balalardıń hár tárepleme kamal tabıwı ushın, atqarıwshılıq qábiletlerın
tárbiyalaw ushın, atqarıp atırǵanda demdi tereń, júrekten hám emocional bolıwı
ushın repertuarǵa túrli xarakterdegi qosıqlardı: dramatikalıq, lirikalıq, qayǵılı,
shoq, tez, áste aytılatuǵın, satiralıq hám yumoristlik qosıqlardı da kiritiw kerek.
Jıllıq rejede oqıw jılında izbe-iz ótiletuǵın materiallardı kórsetıw maqsetke
say. Sonday-aq, qosıq repertuarına aldın birinshi sherek temasına say keletuǵın,
214
jeńilirek qosıqlardı, soń balalardıń muzıkadan jetiskenligine qaray barǵan sayın
shıǵarmalardı quramalastırıp barıwı kerek. Jıllıq rejenıń bul túrde dúziliwi
qosıqlardı sherekler boyınsha bólistiriwdi ańsatlastıradı. Jıl dawamında oqıwshılar
shıǵarmalardıń ápiwayı hám quramalılıǵına qaray 10-12 ge shekem qosıqlardı
úyrenıwlerı zárúr.
_________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Jámáát bolıp qosıq aytıwda repertuar tańlaw ushın qanday talaplar qoyılǵan?
2. Repertuarǵa folklor shıǵarmaların kiritıwden tiykarǵı maqset qanday?
§3. MUZÍKA SABAQLARÍNDA
XALÍQ QOSÍQLARÍNAN PAYDALANÍW
Balalar awızeki dóretiwshiligine tiyisli hár qıylı oyınlar hám hár qıylı
janrdaǵı qosıqlarda balalıqtıń júrek terbenislerı, qızıǵıw hám názik sezimleri,
waqıyaǵa múnásibetindegi ózine muwapıqlıǵı, psixologiyası balqıp turadı. Mektep
jasındaǵı oqıwshılardıń mánawiy, mádeniyatli etip tárbiyalawda muzıka tárbıyası
baslı qurallardan biri. Tálim orınlarında ótkeriletuǵın muzıka sabaqlarınıń tiykarǵı
maqseti gózzallıq nızamshılıǵı tiykarında bárkamal awladtı qáliplestiriw
wazıypaların ámelge asırıw ushın xızmet etiwden quralǵan bolıwı kerek.
“Ulıwma bilim beriwshi mekteplerı ushın muzıkalıq tálim” dástúri
keleshekke mólsherlengen mámleketlik tálim standartında kórsetilgen ólshem hám
talaplar tiykarında dúzilgen. Balalardıń estetikalıq sezimlerin tárbiyalaw, milliy
ruwx, milliy muzıka ırǵaqların múmkinshiligi bolǵansha ózinde payda etip,
muzıkadan zárúr bilim hám ámeliy kónlikpelerdi payda etiw baǵdardıń tiykarǵı
ólshemi.
Baǵdarlamada bar pedagogikalıq wazıypalar saqlanǵan jaǵdayda Ózbekstan
xalqına say milliy qadiriyatlar, dástúrler, xalıq dóretiwshiligi, muzıka miyrasın
balalardıń túsiniw qábileti dárejesinde izbe-iz eńgiziwdi kózde tutadı.
215
Baǵdarlamada usınılǵan shıǵarmalar, muzıka repertuarları oqıwshılarda óz
Watanına muhabbat, miynetsúyiwshilik, tabiyattı asıraw, doslıq, tınıshlıq,
miyirmanlıq sezimlerı muzıkalıq obrazlar arqalı jetkerip beriwge qaratılǵan.
Muzıkalıq tárbiya metodikasına qosıq aytıw júmısınıń tárbiyalıq áhmiyeti
ayrıqsha aytıladı. Milliy ruwxtı ózinde sawlelendirgen xalıq qosıqları hám oyınları
balalardıń álemin kórkem sezim hám túsinip jetiwine, quwanısh sezimlerin alıwǵa
járdem beredi. Sonday-aq, baslawısh klass balalarına balalar folklor qosıqlarınan
“Zuv-zuv boraǵay”, “Kichkinajon kichkina”, “Shaǵala”, “Áwelemen dáwelemen”,
“Tulkishek” sıyaqlı shıǵarmaların, joqarı klass oqıwshılarına bolsa “Oshxo’rakam
kaptar”, “Yasha pariy”, “Besh tosh”, “Bu bog’chada olicha”, “Oq sholi, ko’k
sholi”, “Aq terekpe kók terek”, “Dasta-dasta”, “Boychechak”, “ Mańlay shertpek”,
“Qaldirg’och”, “Yaramazan” sıyaqlı shıǵarmalardı jıl dawamında úyreniw
úsınıladı.
Xalıq qosıqların tańlap úyretiwde balalardı endi gane rawajlanıp atırǵan ses
ózgeshelikleri, olardıń muzıkalıq qábileti dárejesi, sonday-aq, kórkem sezimin
tuwrı tárbiyalaw hám olardıń muzıkaǵa bolǵan zárúrliklerin qandırıw esapqa
alınıwı kerek.
Balalardıń qosıqtı tez hám jaqsı ózlestiriwı muzıka oqıtıwshısınıń qosıq
úyretiw metodın tuwrı tańlawǵa baylanıslı. Oqıwshılardıń tayarlıq dárejesine qaray
bul metod hár qıylı bolıwı múmkin. Ádette, qosıq úyretiwdıń tómendegi
basqıshlarına ámel qılınadı:
a) kirisiw sáwbeti; bul qosıq úyretiwdi baslaw - aldınnan ótkerilgen kishi
sáwbet. Kirisiw sáwbetinde úyreniletuǵın qosıqtıń mazmunın aldınnan aytıp
bermey, sáwbet temasına balalar itibarın tartıw ushın olarǵa: “Qosıqtı tıńlap, onıń
ne haqqında atqarıwın aytıp beriń” yamasa “Qosıqtı tıńlań hám onıń neshe
kupletten túratuǵınlıǵın anıqlań” sıyaqlı soraw hám de tapsırmaların beriwdi tereń
oylap kóriw kerek.
b) balalardı qosıq menen tanıstırıw; balalarǵa qosıq úyretiw tiykarǵı jumıs
bolıp, balalar shıǵarma menen birinshi ret tanısqannan-aq shıǵarma olarda jaqsı
pikir qaldırıwı kerek. Qosıq balalarǵa únap qalsa, olar bul qosıqqa qızıǵıp qaladı
216
hám onı ańsat úyrenedı. Muzıka oqıtıwshısı qosıqtı atqarıp atırǵanda ózin balalar
auditoriyasında emes, balkim tamasha zalında qosıq atqarıp atırǵan artısttey sezip,
bul jumısta jaqsı hám tereń qatnasıw zárúr, sebebi oqıwshılar hár qanday jasalma
isti tez sezedi.
v) esittirilgen qosıq haqqında sáwbet; muzıka oqıtıwshısı ekinshi sáwbetti
balalar qosıqtı tıńlaǵanınan soń ótkeriledi. Bul sáwbette qosıq tólıq talqılanıp, onıń
dúziliwindegi ózine say tárepleri balalardıń teoriyalıq bilimlerı aylanısında
túsindiredi.
g) qosıqtıń ırǵaǵın úyretiw; oqıtıwshı dáslep qosıq tekstin tolıq mazmunlı
oqıydı hám oqıwshılarǵa tanıs emes sázlardıń mánisin túsindiredi. Qosıq namanı
uyretip atırǵanda balalardıń dıqqat penen esitip túrıwı talap etiledi hám sol tiykarda
uyretiledi.
d) qosıqtıń kórkem atqarıwı ustinde islew; qosıqtıń kórkem atqarıwın
jaqsılaw júmısı qosıqtı uyreniw waqtınan baslanadı. Qosıq payda etiw, dem alıw
hám shıǵarıw, jaqsı ansambl, anıq aytıw, qosıqtı kórkem atqarıw belgilerinen.
Qosıqtı muzıka oqıtıwshısınıń ózi atqarıp esittiriwi balalarda jaqsı pikir
qaldıradı. Oqıtıwshı óz dawısı menen hár qanday xalıq qosıǵın jaqsı sezim menen
atqara alıwı kerek.
Xalıq qosıqlarında tekstti tuwrı aytıw – mázmunlı atqarıwdıń girewi.
Sózlerdi anıq, tuwrı aytıw hár bir qosıqtı atqarıwdaǵı tiykarǵı talap bolıp, tekstti
tuwrı aytıw qosıqtıń kórkem obrazın ashıp beriwde kerekli orındı iyeleydi.
§4. MUZÍKA SAWATÍ
Oqıtıwshı muzıka sawatınan bir oqıw jılına reje dúzip atırǵanda baǵdarlama
talapların tolıq orınlawǵa háreket etiwi kerek. Eger, balalar biliminde muzıka
sawatı boyınsha ótken jılǵı kemshiliklerin toltırıw zárúr bolsa, oqıtıwshı sol zárúr
temalardı rejege kiritedi. Biraq muzıka sawatına berilip ketip, jámáát bolıp qosıq
217
aytıwǵa ziyan jetpewi kerek. Eger sol jumıs boyınsha material kóbeyip ketse, sol
klass baǵdarlamasındaǵı bazı temalardı kelesi jılǵa ótkeriw múmkin. Muzıka
sawatınan rejege qanday da tema kiritiletuǵın bolsa, balalardıń sol temadan
qanshama bilim hám kónlikpeleri barlıǵın anıqlap alıwı zárúr. Máselen,
«Notalardıń bóliniwi» teması birinshi klastan ushınshı klasqa shekem ótiledi, biraq
hár bir klass baǵdarlamasında bul temadan qanshama maǵlıwmat beriliwi
kórsetiledi: balalar birinshi klasta yarımlıq hám shereklik notalardı, ekinshi klasta
segizlik, úshınshı klassta putin hám on altılıq notalardı biliwı kerek.
Muzıka sawatı boyınsha balalar muzıka shıǵarmaları mazmunın hám
xarakterin sanalı túrde túsiniwge úyreniwı, muzıka óneriniń túsindiriw quralları,
onıń elementlerı (muzıka, lad, temp hám basqalar) haqqında túsinikke iye bolıwı,
nota sawatın biliwı hám notaǵa qaray qosıq aytıw kónlikpelerin payda etiwi kerek.
Jıllıq rejege qaray muzıka sawatı boyınsha ótkeriletuǵın sabaqlar, tiykarınan,
qosıq sabaqlarında qollanılatuǵın materiallarǵa tiykarlanǵan boladı. Bulardan
tısqarı, shınıǵıwlar ushın berilgen arnawlı nota mısallarınan paydalanıladı.
Óz nawbetinde, mektepler ushın mólsherlengen muzıka sabaqları dástúri
jámáát bolıp qosıq atqarıw kónlikpeleri hám muzıka sawatın parallel túrde
úyreniwin kózde tútadı.
_____________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka sawatınan material kóbeyip ketkende oqıtıwshı qanday jol tutadı?
2. Qosıqtıń nota tekstinen muzıka sawatında paydalanıw ushın ne islewi kerek?
§5. MUZÍKA TÍŃLAW
Muzıka ádebiyatın uyreniw boyınsha oqıw jılı ushın reje dúziwde sol
jumıstıń tiykarǵı maqseti balalardıń muzıkaǵa bólǵan muhabbatın oyatıw,
muzıkanı túsıne bilıwge úyretiw hám sol tiykarda tıńlaw mádeniyatın ósiriw,
oqıwshılardıń ulıwmalıq hám muzıkalıq dárejesın keńeyttiriw zárúr.
218
Muzıkanı tıńlaw ushın shıǵarmalar tańlawda kórkem-ideyalıq tárepten
joqarı, balalardı qızıqtıra alatuǵın hám túsıne alatuǵın shıǵarmalar bólıwı, sonday-
aq, vokal shıǵarmalar tez túsınıledi, sebebi onıń teksti mazmunın túsıniwge járdem
beredi hám sonıń menen shıǵarmanıń emocional tásırin kúsheyttiriwin yadta tutıw
kerek. Sol sebepli muzıka tıńlaw ushın baslawısh klaslar ushın dúziletuǵın jıllıq
rejege kóbirek qosıqlar kiritiw kerek. Biraq sáz ásbaplarında atqarılatuǵın
shıǵarmalar da rejeden orın alıwı kerek. Joqarı klasslardıń jıllıq is rejesıne biraz
quramalıraq shıǵarmalardı kiritiw, oqıwshılardıń hár qıylı muzıka janrları-opera,
balet, simfoniya, kantata, hár turli sáz ásbapları ushın jazılǵan koncertler,
maqomlar, baqsı-jırawlar, qıssaxanlar, hapızlar menen tanıstırıwdı kirgiziw
múmkin.
Muzıka tıńlawǵa baylanıslı jumıstı rejelestiriwde shıǵarmanı klasta jetkerip
beriw múmkinshiligin esapqa alıwı kerek. Muzıka shıǵarmaların oqıtıwshı
tárepinen janlı hám mazmunlı atqarılıwı balalarǵa jaqsı tásır etedi. Bazı
jaǵdaylarda - xor, simfoniyalıq hám ansambl atqarıwındaǵı shıǵarmanı tıńlatıw
zárúr bolǵanında oqıtıwshı texnikalıq qurallardan paydalanıp olardı kórsetiwi
múmkin.
Sabaqlarda esitilıwi kerek bolǵan muzıka shıǵarmasınıń kópshilik bolegi
oqıw jılınıń birinshi yarım jılına mólsherlew kerek, ekinshi jarim jıllıqta bolsa
tákirarlaw sabaqların kózde tutıp, azıraq bolegin rejelestiriw kerek boladı.
Oqıtıwshı muzıka tıńlaw boyınsha jıllıq rejede sol klasstaǵı oqıwshılar
iyelewi kerek bolǵan bilim hám tájiriybeler kólemin jaqsılap anıqlawı zárúr.
Solay etip, muzıka sabaǵına say dúzilgen jıllıq jumıs joba ush jumıstan
yaǵnıy qosıq aytıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdan turadı. Jıllıq rejede úsh
jumıs ushın oqıw materialın qaytalawǵa qansha waqıt ajıratıw zárúrligin kózde
tutamız.
Jıllıq reje dúziwdıń judá kóp ámelde qollanılǵan formaları bar hám olardan
reje dúziwde oqıtıwshı olardıń birewinen páydalanıwı múmkin.
Oqıtıwshı jıllıq reje dúzgennen soń hár bir sherek baslanıwında sol sherek
ushın anıq jumıs reje dúzedi. Bunıń ushin jıllıq is rejeden kerekli kólemde oqıw
219
materialın tańlap alınadı hám bular sherektegi berilgen saat boyınsha barlıq
sabaqlarǵa bólinedi. Oqıw materialınıń kólemi sherektiń qanshama dawam etiwine
baylanıslı boladı. Máselen, ekinshi sherek eń qısqa bolıp, jeti saattı; úshinshi
sherek eń uzın bolıp, on saattı quraydı.
Hár bir ayrıqsha sabaqqa tayarlıq kórgende oqıtıwshı tómendegi jumıslardı
ámelge asıradı:
-temanı anıqlaydı hám sabaq wazıypaların konkretlestıredı;
-oqıw materialı mazmunın ajıratadı hám onı didaktikalıq tárepten islep
shıǵadı; aldın úyrenilgen tema menen baylanıstı, mazmunın jaylastırıw mánisin
kózde tutadı;
-oqıtıwshılarnıń oqıw-bilıw jumısları xarakterin anıqlaydı, yaǵnıy qanday
kónlikpe hám tájiriybeler qáliplesiwin, ózbetinshe hám oqıtıwshınıń roli
ortasındaǵı qatnas qanday bolıwın oylap qoyadı, sabaq bolimlerin ajıratadı;
-oyın metodların tańlaydı;
-pútin sabaq barısın rejelestiredi.
Sabaq rejesınde, ádette sáne hám sabaqtıń tártip nómeri, onıń teması,
wazıypası, mazmunınıń tiykarǵı túsınikleri, oqıtıwshı hám oqıwshınıń jumıs
túrleri, oqıtıw metodları hám quralları, soralatuǵın oqıwshılardıń familiyaları, jeke
tártiptegi tapsırmalar, uyge tapsırmalar kórsetiledi. Biraq sabaq rejelerinıń dúzilisi
hám kólemi oqıwshılardıń tájiriybesınen kelip shıǵıp dúzilıwi kerek. Máselen,
oqıtıwshılıqtı jańadan baslap atırǵanlarǵa sabaqtıń wazıypaları, hár bir bólektiń
mazmunı kórsetilgen belgili rejege iye bolıwı paydalı. Oqıtıwshınıń tájiriybesi
artıp barıwına qarap reje qısqarıp barıwı da múmkin.
Jaqsı tayarlanǵan sabaqtı jáne shólkemlestirgen jaǵdayda jáne anıq hám de
nátiyjeli ótkere bilıw da kerek. Bunda tómendegi qaǵıydalarǵa ámel etiwi kerek:
1. Sabaqtı anıq hám sholkemlestirgen jaǵdayda baslaw, bunıń ushın
bolsa sabaqqa barlıq nárse aldınnan tayarlanǵan bolıwı kerek.
2. Oqıwshılar itibarın sabaq mazmunına qaray bilıw hám onı putkil
sabaq dawamında oqıwshılardıń bilıw procesin aktivlestirip saqlay bilıw (sabaqqa
220
qızıǵıwdı qóllap-quwatlaw, oqıwshılar aldına wazıypalar qoyıw, olardı bárhama
juwap beriwge tayar jaǵdayda saqlaw, hámmeni kórip, barlıq nárseni sezip turıw).
3. Sabaqta waqıttan únemli páydalanıw: oqıw quralların aldınnan
tayarlaw, olardı tuwrı jaylastırıw, tapsırmalardıń, oqıwshılar jumıs túrlerinıń
almasıwında anıqlıqqa erisiw, oqıwshılar itibarın shalǵıtıwshı jaǵdaylar (úgit-
nasiyatlar, shertiwshi ásbap-uskeneler, sabaqtıń ayırım jumısların uzayttırıp
juberiw, bir oqıwshı menen gurrińlesiw hám basqalar) ǵa jol qoymaw.
4. Óz xáreketlerin baqlaw. Ideyalogiyalıq isenim, joqarı ádeplilik hám
mádeniyat, soylew hám talap etiw, marapatlaw, oqıwshılarǵa soylew metodı-
bulardıń bárlıǵı oqıtıwshı jumısı metodikasın belgileydi hám de oqıwshılardıń zor
berip islewi yamasa oǵada emocional qózǵalıwshańlıǵın bildiredi.
Hár bir sabaqtıń rejelestiriwin oqıtıwshınıń ozi sholkemlestiredi, bir
minuttıń da biykár ketpewine shaqıradı, lekin sabaq mazmunın puxta oylap dúzilse
ǵana bunday rejeden payda shıǵadı, bolmasa bunday reje jumısqa kesent beredi.
Zamanagóy sabaqqa qoyılatuǵın joqarı talap oqıtıwshını hár bir sabaqqa
judá hám tereń oylap tayarlanıwǵa májibur etedi. Hár bir sabaqqa tereń
tayarlanıwdıń sebebi oqıwshılar qúramınıń ozgerip atırǵanın, jumıs sharayatlarınıń
da ózgerip atırǵanın, yaǵnıy ádebiyatlarnıń payda bolıp atırǵanın, baǵdarlamalarǵa
ózgerisler kiritilip atırǵanlıǵın, turmıs óqıtıwdıń forma hám metodların
rawajlandırıwdı talap etetuǵın jańa wazıypalar qoyılıp atırǵanlıǵında dep
esaplaymız.
_____________________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Oqıwshılarǵa muzıka tıńlatıwdan tiykarǵı maqseti ne?
2. Muzıka tıńlaw ushın repertuar tańlaw shártlerin aytıp beriń.
3. Muzıka sabaǵın nátiyjeli ótkeriw ushın muzıka oqıtıwshısı óz ústinde qanday
jumıs alıp baradı?
221
TÓRTINSHI BÁP USHÍN JUWMAQ
Bul bápta muzıka sabaqların jıllıq rejeleri, oqıtıwshı hár bir oqıw jılınıń
basında muzıka sabaǵı ótetuǵın barlıq klasslar ushın jıllıq jumıs reje dıziwi, jıllıq
jumıs rejesi, onıń bólimleri úyreniledi. Rejede hár bir júmıs ayrıqsha rejelestiriledi
hám balalardıń bir jıl dawamında iyelep alıwı kerek bolǵan bilim hám kónlikpeler
kólemi kórsetiledi.
Qosıq muzıka sabaǵınıń tiykarǵı tálim hám tárbiya beriwshi materialı
ekenligin oqıtıwshı jıllıq jumıs rejesine kiritiw ushın qosıq repertuarın tańlawda
este saqlanıwı, úyretilip atırǵan qosıqlar ideyalıq-kórkemlik tárepten bir maqsetke
qaratılǵanlıǵı menen ajıralıp turatuǵın hár qıylı hám qızıqlı bolıwı kerekligi
kórsetilgen. Qosıqlar balalardıń sezimlerine kúshli tásır kórsetiwin umıtpaw kerek
hám sonıń ushın da jaqsı qosıqlar óqıwshılardı muzıkalıq-estetikalıq ruwxta
tárbiyalawda kúshli qural bolıp xızmet qıladı.
Balalar awızeki dóretiwshiligine tiyisli hár qıylı oyınlar hám hár qıylı
janrdaǵı qosıqlarda balalıqtıń júrek terbenislerı, qızıǵıw hám názik sezimleri,
waqiyaǵa múnásibetindegi ózine saylıǵı, psixologiyası balqıp túradı.
Tálim orınlarında ótkeriletuǵın muzıka sabaqlarınıń tiykarǵı maqseti
gózzallıq nızamshılıǵı tiykarında bárkamal awladtı qáliplestiriw wazıypaların
ámelge asırıw ushın xızmet etiwden quralǵan bolıwı kerek. Qosıq uyretıwdıń
belgili basqıshları hám oǵan ámel etiliwi, muzıka sawatı, oqıtıwshı muzıka
sawatınan bir óqıw jılına reje dúzip atırǵanda baǵdarlama talapların tolıq orınlawǵa
háreket etiwi kerek. Eger balalar biliminde muzıka sawatı boyınsha ótken jılǵı
kemshiliklerin toltırıw zárúr bolsa, oqıtıwshı sol zárúr temalardı rejege kiritedi.
222
V-BAP. SABAQTAN HÁM MEKTEPTEN TÍSQARÍ
MUZÍKALÍQ TÁRBIYA
§1.SABAQTAN TÍSQARÍ MUZÍKALÍQ TÁRBIYANÍŃ
MASSALÍQ FORMALARÍ
Klastan tısqarı muzıka tárbiyası sisteması (dizimi)ne mektepte alıp
barılatuǵın barlıq muzıka májilisleri: Muzıka dógerekleri, muzıkalı bayramlar,
muzıka keshelerı, háweskerlerdiń koncertlerı, muzıkalı viktorınalar, koncert hám
muzıkalı spektakllerge jámáát bolıp barıw, qosıq hám kórkem óner bayramları hám
basqalar kiredi. Bulardıń barlıǵı mazmunına qaray ulıwmalıq hám dógerek
formalarına bólinedı.
Klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ulıwmalıq formaları ilaji barınsha
oqıwshılardı kóbirek ulıwmalıq kóriniste qabıllaw hám tartıwdı kózde tútadı. Bular
qosıq bayramı, muzıka hapteligi, kórkem óner bayramları, ataqlı kúnlerge arnalǵan
koncertler, dóretiwshilik ushırasıwlar, teatr, quwırshaq teatrı, cırk, balalar
kinoteatrı hám koncertlerge mádeniy qatnasıwlar, tańlawlar, lekciya-koncertler
hám basqalardan quraladı. Biraq bulardıń hár birine oqıwshılardı aldınnan tayarlap
shólkemlestiriw kerek. Bulardıń hár birin joqarı kórkem dárejede shólkemlestirip
barıw, haqıyqıy kórkem muzıkalıq bayram ruwxın payda etiw zárúr. Bunıń ushın
ilájlardıń anıq forması (koncert, keshe, ushrasıw hám basqalar) dı koncert turinde
aldınnan daǵazalaw, kerekli ámellerdi kóriw kerek.
Oqıwshılardıń ulıwmalıq rawajlanıw, onıń keleshektegi sabaqları, kasibi
haqqında dáslepki kóz-qaraslar menen baylanıslı bolǵan intellektual mútájlik hám
qızıǵıwlarınıń keńeyiwi, muzıkalıq-estetikalıq hám emocional rawajlanıwı erkin
hám de klastan tısqarı muzıkalıq tárbiya menen baylanıslı boladı.
Klastan tısqarı júmıslarda mektep oqıwshılarınıń hár qanday júmısların
shólkemlestiriwdiń ulıwmalıq principleri bar. Olar klastan tısqarı muzıkaǵa da
baylanıslı. Klastan tısqarı muzıkalıq tárbiya qızıqlı, paydalı bolıwı hám balanı
rawajlandırıw ushın klastan tısqarı muzıka sisteması usınılıp atırǵan repertuar
223
atqarıwınıń jasına say, psixologiyalıq-pedagogikalıq múmkinshiliklerine onıń
aqılıy rawajlanıw dárejesine, shıǵarmanıń ideyalıq-kórkemlik áhmiyeti haqqında
házirgi ólshemlerge, ulıwmabilim beriwshi mekteptıń oqıtıw-tárbiyalaw
procesinde bar bolǵan ulıwmalıq rawajlanıw processlerine sáykes kelıwi
haqqındaǵı tiykarǵı talaplarǵa qarsı bolmawı kerek. Mektep oqıwshısınıń
muzıkalıq qábileti sıpatında rawajlanıwında izbe-izlik principin tuwrı túsiniw hám
támiyinlew úlken áhmiyetke iye.
Klastan tısqarı muzıka sabaqlarında kewilge jańasha sezimler alıp kirgen,
túrmıstaǵı jańa hádiyselerge qızıǵıw oyatqan muzıka shıǵarması haqqındaǵı janlı
hám jarqın sáwbette dunyaǵa kóz qarastaǵı xarakterdegi sorawlar payda boladı.
Muzıka shıǵarmaları házirgi dawirdiń eń ómirlik hám turmıs mashqalalarına
insannıń múnásebitlerin kórsetiwshi shıǵarmalar klasstan tısqarı muzıka sabaqları
muzıkalıq hám estetikalıq sezimler mektebine aylanıp qaladı.
Klastan tısqarı muzıkalıq tárbiyanıń ulıwmalıq formalarında balalar muzıka
úqıbın tekseriwde, erkin qatnastırıladı. Bularda muzıka tárbiyası epizodlıq túrde
ámelge asırıladı. Buǵan tek balalarda qızıǵıw hám hawes oyatılsa bolǵanı.
Ulıwmalıq muzıka sabaqları yamasa tárbiya isleri balalardıń muzıkalıq kóz
qarasın, kórkem sezimi, bilim aylanısı hám kórkem sezimdi qáliplestiriw ushın
kerek. Bulardıń kópshiliginde mekteptıń keń jámáátshilik, ata-analar hám túrli
wakilleriniń qatnasıwı úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye.
Klastan tısqarı muzıka tárbiyası sistemasında muzıka oqıtıwshısınıń jumısı
da bir qıylı dárejede kerekli. Sonıń menen birge, eger muzıka sabaǵında oqıtıwshı
jetekshilik etse, klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ózgesheligi muzıkalıq
júmıslarǵa kóbirek oqıwshınıń ózi jetekshi bolıwı kerek. Klastan tısqarı ol
ǵarezssizligi ushın, jeke túrde muzıkalıq sezimdi qábilet sıpatında neni jaqın
kórıwın kórsetiw ushın keń múmkinshilikler jaratıp beredi. Klastan tısqarı muzıka
tárbiya júmıslarında shıǵarmanı atqarıw procesinde oqıtıwshı oqıwshılardıń pútkil
muzıkalıq bilim dárejesin aktivlestıredı, olardı házirgi zaman muzıkasına qabıl
etedi, olardıń muzıka shıǵarma mazmunın hám ideyalıq pikirin bahalaw qábiletin
rawajlandıradı.
224
Klastan tısqarı ulıwmalıq muzıka tárbiya júmıslarınıń hár biri anıq islep
shıǵılǵan reje tiykarında alıp barıw kerek. Bunda hár bir sabaq túrine qaray onıń
tiykarǵı maqseti, ózgesheligi, repertuar mazmunı, publika, mektep imkaniyatları
hám basqalar anıq esapqa alınadı. Muzıka oqıtıwshısı basshılıǵında olardı tayarlap
barıwdı ámelge asırıwda klass basshıları, «Kamalat» jasları social háreketinıń
aktiv qatnasıwı hám mekteptıń tárbiyalıq júmısları boyınsha orınbasarı basshılıǵı
astında ótıwi kerek. Bázida, máselen, 8-mart Xalıqaralıq ayal-qızlar bayramına
baǵıshlanǵan koncert ata-analar Keńesinıń de qatnasıwında payda beredi. Usınday
tárbiya islerin ótkeriwde muzıka oqıtıwshısı dáslep muzıka sabaqlarında balalarǵa
onıń maqseti hám mazmunı haqqında máǵlıwmat berip oqıwshılardıń publikasın
tayarlap beredi. Máselen, opera spektaklin kóriwge barıwdan aldın, usı operanıń
jazılıw tariyxı, avtorları, syujeti hám personajları, muzıkasındaǵı obrazlar
xarakterlerı menen balalardı tanıstırıp barıwı kerek. Eger lekciya-koncert ótkerilse,
usı tema qaysı balalar jasına saylıǵın anıqlap, oqıwshılar publikasın
shólkemlestiriwi kerek.
_____________________
Soraw hám tapsırmalar
1. Klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ulıwmalıq formalarına saykesligine
mısallar keltiriń.
2. Muzıkalıq tárbiyanıń ulıwmalıq formalarına oqıwshılardıń qatnasıwı qalay
alıp barıladı ?
§2.SABAQTAN TÍSQARÍ MUZÍKALÍQ TÁRBIYANÍŃ DÓGEREKLI
FORMALARÍ
Dógereklerdiń tiykarı-muzıka sabaqları, olarǵa qábiletli hám muzıka
sabaqlarında tolıq kórkem kónlikpegen balalar shaqırıladı. Sabaqta hár bir balanıń
qábileti hám qızıǵıwı esapqa alınıp, onıń qálewine qaray ol yamasa bul muzıka
dógeregine qabıl etiledi. Bázı dógerekler, máselen, xor dógeregine eger balanıń
225
qalewi basım bolsa, biraq dawısı hám muzıkalıq uqıbı juwap bera almaǵanında da
qabıl etiledi.
Muzıka dógereklerinde muzıkanı qabıl etiw kónlikpelerin aktiv
rawajlandırıw, kórkem – óner hám túrmıstaǵı gózzal nárselerge muhabbat sezimin
hám de óz sezimlerin muzıka tilinde dóretpe qábiletin qáliplestiriw úlken rol
oynaydı.
Muzıkadaǵı gózzallıqtı aktiv túsinip jetiw jumısların talap etedi. Muzıka
dóretpesinde de túsinip ketiwinde intelektual tiykardı ámelge asırıwdan hesh
qashan sheginbew kerek. Muzıkanı tıńlaǵanda ol yamasa bul jaǵdaylardı sezip
bastan keshirip qalmastan, balkim túsinip jetip atırǵan materialdı parıqlaymız,
tańlaymız, bahalaymız, pikirleymiz.
Dógerek júmısların rawajlandıratuǵın bul mektep saxnası bolıp tabıladı,
onda dógerek aǵzaları atqarıp, balalar publikası bolsa atqarıwlardı tıńlap hám
baqlap muzıkalıq rawajlanadı hám qáliplesip baradı.
Dógerekler muzıka dóretpeleriniń quwanıshın ańlaw sezimin beredi,
gózallıqqa qatnaslı sezimin, kompozitor yamasa xalıq muzıka shıǵarmasına
jaylasqan ádeplilik-estetikalıq mazmunınan quwanıw qábiletin qáliplestiredi.
Sabaqlarda dóretiwshilik jumısların bir biri menen bekkem baylanǵan barlıq túrleri
nátiyjeli boladı.
Mektepte dógereklerdiń tálimi hám tárbiyasınıń tiykarǵı jumıs forması,
bazası dástúrler tiykarında alıp barılatuǵın muzıka sabaqları. Sabaqlarda
oqıwshılardı muzıka tarawında hár tárepleme rawajlandırıw kózde tutıladı, olardıń
muzıkalıq mádeniyatına múmkinshilik jaratıladı. Klastan hám mektepten tısqarı
muzıka tárbiyası sabaqta oqıtıw sistemasına súyenedi hám de oqıwshılardıń
muzıkaǵa qızıǵıw hám zárúrliklerin izbe-izlik penen rawajlandırıp baradı.
Dógerekler kalendarlıq-temalı rejeler tiykarında alıp barıladı. Mektepte
múmkinshilikke qaray, tómendegi dógereklerdi shólkemlestiriw múmkin:
1. Xor (jası hám jınısına qaray bir neshe túrge bólinedi).
2. Vokal sáz ansambli.
3. Qosıq hám ayaq oyın ansambli
226
4. Vokal ansambli
5. Sázendeler ansambli (duwtarshılar, dápshiler, rubapshılar hám basqa).
6. Ayaq oyın ansambli
7. Orkestr (Demli-úplewshi, xalıq sáz ázbapları orkestri hám basqa).
8. Fortepiano
9. Jeke qosıqshılıq
Mektepte muzıka dógerekleri estetikalıq tárbiyanıń bir bólegi bolıp, ol kóp
tárepten mektep oqıwshılarınıń mánawiy rawajlanıwına qaratılatuǵın boladı.
Muzıkalıq – dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw hám bayıtıw, muzıkanı
tusiniw kónlikpelerin qáliplestiriw, muzıka kórkem ónerine qızıǵıw menen qaraw,
oqıwshılardıń kórkem háweskerligi tereń oylanǵan hám izbe-iz sisteması boyınsha
ámelge asırılıwı kerek.
Muzıka dógereklerı ózine say jumıs túrlerı menen: Muzıka shıǵarmasın
tıńlaw hám talqılaw, muzıka menen hareket, improvizaciya menen ayırılıp turadı.
Olar bir-birınen mexanikalıq túrde ayırılıwı múmkin emes, sebebi bir-biri menen
óz ara baylanısqan hám bázıda bir-birine sińisip ketken boladı.
Muzıkanı tıńlaw procesinde oqıwshılar belgili waqıtta muzıkalıq-teoriyalıq
bilimler aladı, muzıka tıńlaw qábileti tájiribesın toplaydı, olarda sol waqıttıń
ózinde shólkemlestiriw tájiriybeleri qáliplesedi.
Jámáát bolıp qosıq aytıw procesinde qosıqshılıq dawısı hám muzıka tıńlaw
qábiletinıń barlıq komponentleri (joqarı dawıs, ritmika, garmoniya, temp)
rawajlanadı. Jámáát bolıp qosıq aytıw, muzıka ásbapların shertiw, muzıka astında
háreket etiw imporovizaciya procesinde atqarıwshılıq tájiriybelerinıń rawajlanıwı
oqıwshılardı oqıw sabaǵınıń aktiv, mápli, emocional qatnasıwshılarına aylandırıp
qoyadı.
Muzıka dógereklerinıń wazıypası - balalardı gózzallıqqa aktiv múnásibette
qalıwı, muzıkaǵa jaqsı jantasıwǵa úyretiwden turadı. Buǵan qanday da bir
shıǵarmanı ózlestirip hám túsınip alıw tiykarinda ǵana emes, bálkim onıń jaratılıwı
tariyxin, muzıka teoriyası tiykarların, onıń rawajlaniw nizamlilıqların bilıw
tiykarında erisiw múmkin.
227
Soraw hám tapsırmalar
1. Muzıka dógereginıń tálim-tárbiyadaǵi áhmiyeti qanday?
2. Dógerekler qanday jumıs túrleri menen baylanısta boladı?
§3. MEKTEPTEN TÍSQARÍ MUZÍKALÍQ TÁLIM HÁM ÓǴAN
QOYÍLATUǴÍN TIYKARǴÍ TALAPLAR
Bala salamat hám hár tárepleme barkamal qáliplesiwi ushın onda oqıwǵa
umtılıw sezimin rawajlandiriw menen sheklenip bolmaydı. Olar sanasında kásip-
óner hám miynet kónlikpelerin payda etiw, ulıwma mádeniy bilimlerndi, milliy
hám ulıwma insaniy qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan joqarı mánawiy sezimlerdi
tárbiyalaw menen óz Watanı hám xalıqına qaray sadıqlıqtı qáliplestiriw, dógerek-
átirápqa qaray sanalı múnásibette bolıw sezimin, huqıqiy sanasın tárbiyalaw kerek.
Mektepten tısqarı bilimlendiriw orınları dógerek qatnasıwshıların bárháma
pán hám mádeniyattıń eń sonǵi jeńislerinen xabardar etip, olardıń sanasın jaqsı
jumısları hám tárbiyalıq jumıslar menen bánt etiw oǵada áhmiyetli. Dógerek
qatnasıwsılarında ǵarezsizlik túsınigi qáliplesken bolıwı shárt. Oqıwshılar qaysı
dógerekke qatnasıwına qaramay sol kásip yamasa óner haqqında baslanǵısh
kónlikpelerge iye bolıwı kerek.
Mektepten tısqarı tálim oqıwshılardıń tálim qızıǵıwına, qálewine
tiykarlanǵan jaǵdayda sabaqtan bos waqıtlarında oqıw tárbiya procesin toltıradı
hám tómendegi baǵdarlar boyınsha dógerek qatnasıwsılarına talaplar qoyılıwı
kerek:
1. Watanǵa muhabbat, kamil insan tárbiyası.
2. Muzıkalıq estetikalıq tálim.
3. Sayaxat baǵdarı boyınsha dógereklerge qatnasıw.
4. Ekologiyalıq tálim baǵdarı bóyınsha.
5. Huquqıy tálim baǵdarı boyısha.
6. Oqıwshılardı mánawiy, ádeplilik baǵdarı boyınsha.
7. Texnikalıq dóretiwshilik baǵdarı boyısha.
8. Ǵarezsizlik balaları hám talantlı jaslar.
228
9. Ekonomikalıq bilim.
Mektepten tısqarı bilimlendiriw orınları aldında turǵan kerekli tárbiya jumısı
muzıkalıq wazıypa muzıkalıq-estetikalıq tárbiya. Jas awladqa muzıkalıq -
estetikalıq tálim beriw, dáslep tálim orayında ótkerilgen oqıwshılar sezimin
qáliplestiriwge tiykarlanǵan hár qıylı bayramlarda, dógerek jumıslarında milliy-
mádeniy hám tariyxiy dástúrlerge, úrip-ádetler hám ulıwmainsanıy qádiriyatlarǵa
tayanǵan jaǵdayda ámelge asırıladı. Sol maqsette oqıwshılar uyleri hám sarayları,
balalar hám óspirimler dóretiwshilik úylerinde dápshiler, ayaq oyin, vokal-sáz,
folklor, maqam, karnay-surnayshılar, qosıq hám ayaq oyın, ózbek, qaraqalpaq
xalıq sáz ansamblleri, xor studiyası, quwırshaq teatrı, drama dógeregi klubları
shólkemlestiriledi.
Dógerek áǵzaları usı dáste, dógerek hám klublarda kórkem ónerdi súyiwge,
asırawǵa, kórkem óner arqalı gózzallıqtı kóre bilıwge, sol gózzallıq arqalı óz Ana
Watanin suyiwge, onıń gózzal tabiyatın asırawǵa umtıladı.
Muzıkalıq estetikalıq baǵdar boyınsha tálim alǵan dógerek aǵzaları
tómendegilerdi bilıwi kerek:
-ayaq oyın kórkem óneri iyelerinıń ómiri hám dóretiwshiligi;
-nama tıńlaw, onıń mazmunın túsınip, ayaq oyın háreketleri arqalı túsıniwdi;
-barlıq millet hám elatlar ayaq oyın háreketlerin, onı atqarıwdı;
-dáptiń jaratılıw tariyxı, onıń ótmishtegi atqarıwshıları dóretiwshilik jolın
hám dáptiń uslaw qaǵıydaların;
-sáz ásbapların shertiw waqtında muzıka mazmunın qol hám júz háreketleri
arqalı kórsetiw kónlikpelerin;
-xor jámáátlerı birinshi oqıw jılında qosıq atqarıwdı hám atqarıw
sheberligin, dawıs sazlaw, muzıkasız qosıq hám basqa shıǵarmalardı hám de bir
hám eki dawısta atqarıwdı;
-ekinshi hám onnan keyingi oqıw jılında dógerek áǵzaları úsh hám tórt
dawıslarda atqarıwda, saxnada atqara alıwdı;
Oqıwshılardı muzıkalıq estetikalıq ruwxta tárbiyalawǵa tiykarlanǵan
kónlikpe hám tájiriybeler tómendegi ólshemler tiykarında ámelge asırıladı:
229
-ulıwmalıq bayramlardan keń paydalanıw, sáwbetler, hár qıylı aytısıwlar
ótkeriw;
- kórkem óner iyeleri menen ushırasıwlar, konferenciyalar, «Nawrız»,
«Qósıq bayramı», «Ayaq oyın bayramı», kórik-taǹlawlar, «Folklor qósıqları
bayramı», «Maqom keshesi» sıyaqlı hár qıylı kesheler ótkeriw;
-muzey, teatr, koncert, qurılıs esteliklerine, tabiyattıń gózzal jerlerine
sayaxatlar shólkemlestiriw hám pikirlerin jazıp barıw;
-oqıwshılarǵa etetikalıq tárbiya beriwde jaqsı múnásibetke tiykarlanǵan
jaǵdayda olardı basqa túrli tárbiyalıq forması hám usıllar menen birligin quraydı.
Mektepten tısqarı shólkemlerge qatnasatuǵın balalar hám de óqıtıwshı
baqlawında bolıp, mektep muzıka turmısına olardıń aktiv qatnasıwın támiyinlew
kerek.
Ulıwıma kórik tańlawlarda erisilgen tabıslar, diplom hám basqa sawǵalar
mekteptıń ulıwmalıq majılislerınde, ata-analar qatnasıwında daǵazalanadı hám bul
nátiyjege erisiwge aktiv qatnasqan dógerek aǵzaları marapatlanadı, sońında esabat
konserti beriledi. Bunday oqıwshılardıń tabısları haqqında mektep diwalı
gazetalarında maqtawlı sózler hám maqala basıladı. Ulıwma, mektepten tısqarı
muzıkalıq tálim mektep turmısı menen baylanısıp turǵan jaǵdayda ámelge asırıladı.
Mektepten tısqarı tálimnıń barlıq baǵdarları hám dógereklerindegi
oqıwshılardıń mánawiy ózgeshelikleri, bay mádeniy miyrasımız, tariyxiy
dástúrlerimizge, ulıwmainsaniylıq qádiriyatlarǵa húrmet, Watanǵa muhabbat,
ǵarezsizlik ideyalarǵa sadıqlıq ruwxında tárbiyalanıwı menen belgilenedi.
Rejeleshtirilip atırǵan hár bir ilaj mazmunında, klub hám dógerekler
wazıypasında – Watanǵa muhabbat hám kamil insan tárbiyası sawleleniwi kerek.
Oqıwshılarda Watanǵa muhabbat sezimin tárbiyalawda elimiz mádeniyati tariyxi,
belgili dawirlerdegi órnı, ullı oyshıllarımızdıń dúnya mádeniyati tarawındaǵı ornı,
mámleketimizdıń jarqın ǵarezsizligine isenim tuwralı maǵlıwmat beriledi. Watandı
súyiw, onıń keleshegi haqqında qayǵuriw, iyman belgisi ekenligi uqtırıladı. Sol
sebepten, tiykarǵi maqset-kamil insandı tárbiyalaw ámelge asırıladı.
____________________________
230
Soraw hám tapsırmalar
1. Mektepten tısqarı muzıkalıq tárbiyada muzıka oqıtıwshınıń wazıypasın
aytıp beriń.
2. Muzıkalıq estetikalıq baǵdar boyınsha bilim alǵan dógerek áǵzaları
nelerdi bilıwi kerek?
BESINSHI BAP USHÍN JUWMAQ
Klastan tısqarı muzıka tárbiyası sistemasına mektepte alıp barılatuǵın barlıq
muzıka jumısları: muzıka dógerekleri, muzıkalı bayramlar, muzıka keshelerı,
haweskerlerdiń koncertlerı, muzıkalı viktorınalar, koncert hám muzıkalı
spektakllerge jámáát bolıp barıw, qosıq hám kórkem óner bayramları hám basqalar
kiredi. Bulardıń barlıǵı mazmunına qaray ulıwmalıq hám dógerek formalarına
bolinedı.
Klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ulıwmalıq formaları ilaji barınsha
oqıwshılardı kóbirek ulıwmalıq kóriniste qabıllaw hám tartıwdı kózde tutadı.
Muzıka sabaqlarında kewilge jańasha sezimler alıp kirgen, turmıstaǵı jańa
hádiyselerge qızıǵıwdı oyatqan muzıka shıǵarması haqqında janlı hám jarqın
sawbette dúnyaǵa kóz qarastaǵı xarakterdegi sorawlar payda boladı. Dógereklerdiń
tiykarı-muzıka sabaqları, olarǵa qábiletli hám muzıka sabaqlarında tolıq kórkem
kónlikpegen balalardıń qatnasıwı, hár bir balanıń qábileti hám qızıǵıwı esapqa
alınıwı, onıń qálewine qaray ol yamasa bul muzıka dógeregine qabıl etiledi.
Dógereklerde kalendarlıq-temalı rejeler tiykarında júmıs alıp barıladı.
Muzıkalıq- dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw hám bayıtıw, muzıkanı túsiniw
kónlikpelerin qáliplestiriw, qızıtırıw, oqıwshılardıń kórkem haweskerligi tereń
oylanǵan hám izbe-iz dizim boyınsha ámelge asırıladı.
Mektepten tısqarı tálim oqıwshılar tálim qızıǵıwına, qálewine tiykarlanǵan
jaǵdayda sabaqtan bos waqıtlarında oqıw tárbiya procesin tolıqtıradı hám joqarıda
aytılıp ótelgen baǵdarlar boyınsha dógerek qatnasıwsılarına nátiyjeli juwmaq
beriwshi talapları qoyıladı.
231
GLOSSARIY
Adaji(adajio)- jay temp
A Kapella( a carella)-sóz qosılmastan atqarılatuǵın, kóbinese kóp dawıslı xor
menen aytıw.
Akkomponement-muzıkanıń qosılıp shertiliwi. Solistke,qosıqshıǵa, sázendege
yamasa atqarıwshılar toparına (ansambl xorǵa)
Allegretto-(allegretto)-ortasha shaqqanlıqtaǵı temp
Allegro –(allegro)- shaqqan temp
Allegro moderato - (ortasha tez)
Andante-(andante)-Jay adim menen júriwge sáykes bolǵan ortasha temp
Adagio – (awır) kóp qollanılatuǵın áste temp
Andante - (tınısh) órta temp
Adantino ( andantino)- andantege qaraǵanda bir qansha tezirek temp
Ansambl. Bul sáz francuzsha sóz bolıp, ol «birgelikte» degen mánisti bildiredi.
Ansambl muzıka, balet, arxitektura iskusstvolarınıń belgili qaǵıydalarınan biri.
Ariya –opera, oratoriya yamasa kantatadaǵı dúzilisi boyınsha tamamlanǵan bir
qosıqshı tárepinen orkest menen qosılıp atqarılatuǵın epizod.
Artikulyaciya-latınsha artikulatio-bóleklerge bólemen
“Aqılıy hujım”. Tańlanǵan bir muzıkalı másele boyınsha oqıwshılardı ózara
sáwbetke, sol másele boyınsha dóretiwshi jumıs alıp barıwǵa shaqırıw. Sonday-aq,
oqıwshılardan sorawǵa juwaplardı sorawdan soraw shıǵarıp juwapların ózlerine
taptırıp, aqılın rawajlandırıw.
Besik jırı- balanı hayyiwlep uyıqlatıw qosıǵı. Xalıq tvorchestvosınıń hám de
kásiplik muzıkanıń janri.
Vivo - janlı jıldam temp: muzıkalıq atqarıwdıń jańlanǵan, ruwxlanǵan xarakteri.
Vokaliz- dawıs ushın jazıǵan sózsiz shınıǵıw yamasa etyud: dawıslı sesler menen
atqarıladı.
Gúrriń. Gúrriń tıńlanatuǵın muzıka shıǵarması yamasa úyreniletuǵın qosıq
mazmunın izbe-izlik penen obrazli etip, gozzal bayan etiw. Syujettıń barlıǵı hám
232
onıń waqıt tárepten rawajlanıp barıwı gúrriń ushın xarakterli. Gúrriń etiw
processinde tıńlawshılardıń sezimleri hám keshinmelerine tásır etiledi hám bul
menen olardıń úyrenilip atırǵan shıǵarmaǵa bolǵan múnásebeti qáliplesedi.
Gúrriń metodı awızeki bayan etiwde muzıka shıǵarmasın mazmunın oqıwshılarǵa
soraw berip uzbesten bayan qılıwdı kózde tutadı. Tek qızıqlı hám obrazlı qısqa
gúrriń balalar qálibine úyreniletuǵın shıǵarmaǵa qaray qızıǵıw hám muhabbat
óyata aladı.
Dawıstıń jumsaq atakasında dawıs perdeleri dem shıǵarıw baslanıwı menen
ashıladı. Shıǵıp atırǵan hawanıń dawıs perdelerine jeńil tiyip ótiwi nátiyjesınde
júdá jumsaq "iyılıwshen ses" payda boladı.
Dawıstıń qattı atakası dem shıǵarıw aldınan dawıs perdelerinıń tıǵız jabılıwı
nátiyjesınde payda boladı. Bul jaǵdayda shıǵıp atırǵan hawa úlken basım menen
dawıs perdelerine kelip úrıladı hám payda bolǵan dawıs qattı hám keskin
xarakterge iye boladı.
Debyut- artisttin (qosıqlarınıń, oyınshılardıń dirijyorlardıń) teatrda kópshilik
aldında birinshi ret saxnaǵa shıǵıwı.
Diapazon- qosıqshı dawısınıń, muzıka ásbapınıń ses qatarınıń, melodiyanıń ses
kólemi. Diapazan dawıstıń, ásbaptıń eń tómengi hám eń joqarǵi ses arasındaǵı
aralıq penen belgilenedi.
Dikciya - anıq aytıw, qosıq sózlerin durıs aytıw úlgisi. dikciya tásiri, anıqlıǵı-
vokalist sheberdiginiń eń baslı ózgesheligi.
Diskant- balalardıń jińishke (joqarı) dawısı.
Differenciallıq jantasıw-Tálimniń differenciyallıq shólkemlestiriwdiń tiykarǵı jolı
oqıwshılardıń jeke ózgesheliklerin úyreniw
Dem alıw. Qosıq aytıw kórkem-óneri - bul dem alıw mádeniyatı, dep bikar
aytılmaǵan. Balalardıń kópshiligi qosıq atqarıp atırǵan waqıtta duris dem alıwdı
hám onnan tuwrı paydalanıwdı bilmeydiler. Atqarıwdaǵı dem menen fiziologiyalıq
dem arasında belgili ózgeris bar. Fiziologiyalıq dem bala tuwılǵan kúnnen baslap
tabiyǵıy jaǵdayda ámel ete baslaydı hám anıq bir ritmde hám belgili bir waqıt
aralıǵında júz beredi. Qosıq aytıwda bolsa dem alıw tez, qısqa waqıt aralıǵında júz
233
beredi hám dem shıǵarıw bolsa qosıq sózleriniń sózımına, tezligine hám
xarakterinıń túsınilıwine baylanıslı boladı. Dem ritmi atqarılatuǵın shıǵarma
xarakterine qaray ózgerip túradı hám fiziologiyalıq demge qaray tereń dem alınadı.
Dawıs payda etiw. Dawıs hawaz apparatı (kekirdek, tamaq hám onıń ishindegi
konus sıyaqlı eki dawıs perdesi)nıń dem (ópke, traxeyalar, kókirek bólegi) hám
esitiw apparatlarınıń birgeliktegi ámeliyatında payda boladı.
“Debat”. Bunda qandayda muzıka teması boyınsha oqıwshılardıń pikirleri hám
tartısıwları nawbet penen esitiledi, kóp pikirlilik támiyinlenedı.
Diminuendo bul belgi dawıslardı áste-aqırın páseyttirip barıw belgisi bolıp, ol
«diminuendo» dep ataladı.
“Izertlew”. Alınǵan bilimler tiykarında kishi bir muzıkalı másele boyınsha jeke
yamasa eki – úsh dana oqıwshı birgelesip alıp barılatuǵın izleniw. Bul másele ele
ótilmegen yamasa ótilmeytuǵın tema bolıwı múmkin. Sonday máseleler ústinde
islew talantlı bolıwı onıń bilimine shıray beredi, onı tereń ilimiy – izertlew alıp
barıwǵa itermeleydi, balada bolajaq ózine tán ózgeshelikti sezinedi.
Kreshchendo-bul belgi dawısını áste-aqırın kúsheyttirip barıw belgisi bolıp, ol
«kreshchendo» dep ataladı.
Kavatina – operadaǵı lirikalıq bayanlawshı xaraketerindegi kishirek ariya.
Konferenciyalar. Hár sherekte ótkeriliwi múmkin, olardı hám aralıq baqlawdıń
bir turi dep qaralsa boladı. Bunda oqıwshılar ózlerı muzıka páninen óz-betinshe
jazǵan jumısların klasǵa lekciya formasında yamasa bayanat formasında usınadı.
Largo –(keń) kóp qollanılatuǵın áste temp
Lento – (sózıp) kóp qollanılatuǵın áste temp
Moderato-(moderato) andantino allegretto aralıǵındaǵi ortasha temp.
Mutatsiya-dawıstıń jınıslıq jaǵınan jetilisken dáwirinde baslanatuǵın ózgerisi.
Minezleme. Minezleme muzıka menen orınlaytuǵın háreketlerdıń belgisi, sıpatları
yamasa olardıń izbe-izligi haqqında qóllanbanı óz ishine aladı, lekin muzıkalıq
234
háreketlerdıń áne sonday xarakterin shárt etip qoyıwshı ásbaplar kórsetilmeydi.
Túsındiriwge qaraǵanda minezleme onıń ápiwayılasqan forması esaplanadı.
Moderato- (órtasha), orta templer
mp-mezzopiano- messopiano-ortasha tomen
mf-mezzoforte-messo forte ortasha kúshli
Muzıkalı diktantlar. Muzıkalıq jumıs túrleri boyınsha oqıwshı bilimin
bahalawdıń kúndelik baqlaw formalarınan biri.
Naqırat- hár bir kúplettiń sońına birdey sóz benen atqarılatuǵın qosıqtıń bólimi.
Opera –iskusstvonıń sintetikalq (qospalanıw) túri: mazmunı saxnalıq muzıkalı
poetikaliq obrazları arqalı iske asırıılǵan kórkem shıǵarma. Opera ulıwma teatr
kórinislerindegi (háreketlerdegi) vokal (solo, ansambl, xor) hám instrumental
(simfoniyalıq) muzıkanı, dramaturgiyanı suwretlew iskusstvosın (dekoraciya,
kostyumlar) xoreografiyanı (balet oyınları) óz ishine aladı.
Oratoriya- xor, qosıqshı-solistler hám orkestr menen atqarılatuǵın epiko-dramalıq
xarakterindegi shıǵarma.
Orfoepiya-nemishe or fo epeia-“tuwrı sóz”
Obrazlı tákirarlaw iyellewi kerek bolǵan tiykarǵı ideyanı ajıratıp kórsetiw
múmkinshiligin beredi. Sherek sońında pútkil bir tema hátteki bir neshe qosıqlardı
obrazlı ashıp beriwde, obrazlı tákirarlawdan paydalanıw múmkin.
Óz-betinshe islew – belgili temalartoplamı tamam bolǵannan keyin olardı bir
dızimge salıw, bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa óz-betinshe ámeliy jumıs,
muzıka jumısı menen shúǵıllanıw, sabaqlıq, muzıka sawatı menen islew
kónlıkpelerın payda etiwden túradı.
Oqıwshılardıń júp-júp bolıp, sáwbetlesiwi. Qandayda shıǵarmaǵa tiyisli
máseleni ámelge asırıwda qollanıladı.
Oqıwshılardı toparlarǵa bolıp islew arqalı úyretiw. Buǵan klasstaǵı balalardı
bes – altı baladan quralǵan kishi aktiv toparlarǵa ajıratıladı.
Prestıssimo - (juda tez) temp
Rolli oyınlar. Muzıkalıq shıǵarma temasına say jaǵdaydı sahnalastırıw, rollarǵa
bolıp atqarıw.
235
Partiya- ayırım ásbapta, ayırım dawıs yamasa asbaplar, dawıslar gruppası atqarıw
ushın jazılǵan muzıkalıq shıǵarmanıń bir bólimi.
Piano- (piano) áste.
Popurri- belgili opera, balet muzıkasınan yamasa xalıq qosıqlarınan, oyınlarınan
hám taǵı basqalar dúzilgen muzıkalıq pyessa. Ádet boyınsha popurride
paydalanǵan melodiyalar rawajlanbastan olar tek ǵana bir-biri menen orin
almasadi.
pp-pianissimo- juda tómen
p-piano- piano-tómen
Romans- hawaz benen qosıp (rol gitarada) atqarılatuǵın muzıkalıq poetikaliq
shıǵarma. Qosiq penen salıstırǵanda romansta ádette qospalıraq (qıyınıraq) hám
muzıkalıq kompaziciyanıń kóbirek rawajlanǵan túrleri qollanıladı. Romansta vokal
melodiyası tiykarǵı áhmiyetke iye, bıraq ayırım jaǵdaylarda fortepiano partiyası
kórkem dárejede islep shıǵılǵanlıqtan, vokal partiyası menen teń bolıp keledi.
Romans geyde qosıq dep te aytıladı.
Solist- bir hawaz yamasa ásbap ushın jazilǵan muzıkalıq shıǵarmanı jeke
atqarıwshı sonday-aq xor, orkestr yamasa basqa ansambldıń ayırım partiyasın
atqarıwshı.
Sıpatlaw(komentariya). Bul oqıwshılardıń muzıka túsınigin rawajlandırıwda
sabaqtıń muzıka tıńlaw bóleginde tiykarınan muzıka oqıtıwshısınıń kórkem
soylewi arqalı ámelge asırıladı. Oqıtıwshı muzıka sabaǵına tayyargerligi
processınde tańlanǵan muzıka shıǵarmaǵa hám onıń mazmunına say ádebiy sóz
tayyarlaydı.
Sazlanıw. Sóz hár bir balanıń berilgen muzıka dawısın anıq túsınip, óz dawısın
óǵan sáykeslestirip teńlesiwi sazlanıw bolıp esaplanadı. Klasstaǵı oqıwshılardıń
anıq muzıka dawısına bir qıylı sázlanıwı menen taza intonaciyaǵa erisiw múmkin.
Bul bolsa kerekli másele esaplanıp, klasstaǵı vokal-xor jumısların anıq
maqsetlerinen biri, taza unison (taza bir dawıslılıq)qa erisiw.
Tańlawlar. Belgili bir muzıkalıq temalar toparı boyınsha alınǵan bilimlerdi,
kónlıkpelerdi tekseriw, bahalaw maqset etip qoyıladı.
236
Tańlawlar. Belgili bir muzıkalıq temalar toparı boyınsha alınǵan bilimlerdi,
kónlıkpelerdi tekseriw, bahalaw maqset etip qoyıladı.
Tabaqalastırıw. Oqıtıwdı aktivlestiriwshi metodlardan biri bolıp, bunda oqıtıw
processınde muzıkaǵa qábiletli balalar tańlanadı, olardıń muzıkalıq qábiletin
jánede rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Túsındiriw. Bul ilimiy isbatlaw metodı sıpatında muzıka sabaqlarında qollanıladı.
Ol muzıka sawatı, muzıkanıń dúzilisi hám rawajlanıwı sıyaqlılardı úyrenwde
qollanıladı.
Tálim mazmunı-Maǵlıwmat dizbeginiń dinamikalıq-háreketsheń jaǵdayı.
Tálim metodları-oqıtıw hám oqıw jumıslarınıń ózara baylanısı tiykarında birge
ámel etiw dizbegi.
Tálim principleri-Tálim principleri oqıw-tárbiya processıne qoyılatuǵın social
talaplar, tálimni shólkemlestiriw hám basqarıwǵa ámel etiwshi qaǵıydalar sıpatında
ámel etiledi.
Tálimniń didaktikalıq maqseti- Oqıw materialın balalardıń tereń ózlestiriwleri
támiyinlewden kózlengen maqsetti tálim processınıń jaqın didaktikalıq maqseti dep
aytıladı.
Tálimniń shólkemlestiriwshi formaları-Sabaq hám onıń túrleri, úy wazıypaları,
ekskursiya, ziyrekler debatı sıyaqlılar1.
F- fortıssimo-fortıssimo-júda kúshli
f-forte-forte kúshli
Faltset-italyansha falso - qálbeki-erkeklerdıń joqarı registrdegi dawısları bolıp,
ózine say tembrge iye, kúshsiz shıǵadı.
Qosıq aytıw- Vokal kórkem óneri: Muzıkanı dawıs benen atqarıw ádet boyınsha
sóz benen, al siyregirek sózsiz aytıladı. Qosıq aytıwdıń túrleri: solalıq (jeke
atqaratuǵın, bir dawıslı ) , ansambillik (eki dawıslı duet, úsh dawıslı- trio, tórt
dawıslı kvartet hám taǵı basqa) hám xor qosıǵı (ásbaplar qosılıwı menen yamasa
qosılmastan a kapella). Qosıq poetikalıq obrazdı muzıkalıq obraz benen
1 Розиқов.О., .. Dидактика. “Фан”нашриёти Тошкент -1997й
237
biriktiriwshi vokal muzıkasınıń eń bir ápiwayı hám keńnen taralǵan forması. Xalıq
qosıqları hám proffesional qosıqlar ushırasadı. Proffesional qosıqlardıń xarakteri
hám formasi boyınsha kóbinese xalıq qosıqlarına jaqın boladı. Bıraq kóbinese
romanlarda qosıq dep ataladı. Qosıqlar óziniń janrı, túrleri, atqarıw formaları
boyınsha hár qıylı boladı. Kameralı, estrada, xor ushın massalıq qosıqlar
ushırasadı.
templerde largo (keń), lento (sózıp), adagio (awır), órta templerde andante
(tınısh), moderato (órtasha), allegretto (janlı), allegro moderato (órtasha tez), tez
templerde allegro (tez), vivo (janlıraq), prestıssimo (juda tez).
238
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR
1. Мирзиёев Ш.М. Ҳаракатлар стратегияси. Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармонига
2017—2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича T. 2017 йил 7
февраль,ПФ-4947-сон
2. Mirziyoev Sh.Milliy taraqqıyot yólimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga kótaramiz. Toshkent-2017
3. Karımov.I.A. Yuksak mánaviyat-engilmas kuch. T-2008y. 228b
4. Karımov.I.A. Milliy istiqlol ǵoyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar. T.:
Ózbekiston, 2000 y. 14b
5. Каримов И.А. «Маънавий юксалиш йўлида».-Т.: Ўзбекистон.1999. -48б.
6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. -Тошкент,
“Ўзбекистон” нашриёти 1994 й.
7. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида. Тошкент, “Ўзбекистон”
нашриёти 1997 й.
8. Таълим тараққиёти. 6 – махсус сон. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти
1985 й.
9. Abdullaev R. “Markaziy Osiyo xalqlari marosim musiqasi”, T., 1994.
10. Adolfo Salazar. Music in Our Time (New York, 1946), p,318
11. Agayeva M.B. Musiqa nazariyasi.(bolalar musiqa maktablari uchun oquv-
uslubiy qo’llanma) Toshkent-2016. -100b
12. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Тошкент, Ғафур Ғулом номли “Адабиёт
ва санъат” нашриёти 1985 й.
13. Archive in America” (Seattle and London: University of Washington Press,
1966).
14. Вахромеев В.А. Мусиқанинг элементар назарияси. Тошкент,
“Ўқитувчи” нашриёти 1980 й.
239
15. Гуткова Е.А., Васильева А.Б. Ашула дарслари методикаси. Тошкент,
“Ўқитувчи” нашриёти 1980 й.
16. Дмитриева Л.Г., Черноиваненко Н.М. Методика музыкального
воспитание в школе. Москва “Просвещение” 1989 й.
17. Jalilov A. An’anaviy xonandalik. T.: 2016.
18. Каримова Д.A. Мусиқий педагогик маҳорат асослари. Олий ўқув
юртлари учун дарслик.-Т. 2008., 104б.
19. Matyoqubov O. “Maqomot”. T.: 2004.
20. Muzıka sabaqlıqları (1-7klasslar ushın).
21. Носиров Р.Халқ қўшиқлари композицияси. Т.: 2006
22. Розиқов.О., .. Dидактика. “Фан”нашриёти Тошкент -1997й
23. Tashbaeva D Meтодика преподавание музыки и школьный репертуар
Т., 2007
24. Эстетик тарбия асослари. Кушаев Н.А.тахрири остида. Тошкент,
“Ўқитувчи” нашриёти 1988 й.
25. Ўзбек мусиқаси тарихи. Тузувчи Соломонова Т.Е. Тошкент,
“Ўқитувчи” нашриёти 1981 й.
26. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи.Тошкент -1993.
27. Йўлдошева С.Х. Ўзбекистонда мусиқа тарбияси ва таълимининг
ривожланиши. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти 1985 й.
28. Ҳасанов А. Мусиқа ва тарбия. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти 1993 й.
29. Qodirov.R.G. Musiqa psixologiyasi.(ma’ruzalar kursi): -T.: Musiqa, 2005. -
80bet.
30. Fayzullaev E.M. Bo’lajak musiqa o’qituvchilari badiiy didini
shakllantirishning pedagogik shart-sharoitlari. Avtoreferat.-T.: 2010. 25 bet.,
3-4 b.b.
31. Qahharov N.B., Ayubov K. “Vokal san`ati asoslari” . -Toshkent: “Iqtisod-
moliya”, 2008 y.
32. Qahharov N.B. «Vokal ijrochiligi». -Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2008 y.
240
33. Кодиров. Р.Г. Музыкальная педагогика. -Т.: Musiqa, 2008. -350 c.,
il.not.
34. Sharipova G.M. Musiqa va uni o’qitish metodikasi./O’quv qollanma.
T.:2006.
35. Sharipova G.M Musıqa óqıtish metodikasi praktikumi: Oliy óquv yurtları
hamda maxsus sırtqi bólim talabaları va órta maxsus óquv yurtları talabaları
uchun yaratildi. Toshkent 2009y.
Elеktrоn tálim rеsurslаrı
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
5. tdpu-intranet.Ped
6. www.edu.uz
7.www.vikipediya.uz
8.www.google.com
9.http://ww.developmentgateway.com
241
MUNDARIJA
Kirish 3
I bob. Umumta’lim maktablarida musiqaviy tarbiyaning asosiy
vazifalari
§ 1. Insoniyat taraqqiyotida musiqa san’atining ahamiyati
6
§ 2. Musiqa maktabda fan sifatida 10
§ 3. Musiqa darsi 14
§ 4. Musiqa o’qituvchisi 18
§ 5. Musiqiy o’qitish tamoyillari 22
§ 6. Musiqa o’qitish metodlari 30
§ 7. O’qitishning og’zaki metodlari 31
§ 8. O’qitishning ko’rgazmali metodlari 35
§ 9. O’qitishning amaliy metodlari 39
§ 10. O’quvchilarning bilim va ko’nikmalarini tekshrish va baholash 41
Birinchi bob ushun xulosa 45
II Bob. Musiqa darslarida musiqiy faoliyat turlari
§ 1. Musiqa idroki—darsning yetakchi faoliyati
46
§ 2. O’quvchilarga tinglanadigan asarlarni tanishtirish 49
§ 3. Qo’shiq aytish—faoliyatning bir turi 54
§ 4. O’quvchilar musiqa savodxonligini oshirish 103
§ 5. Darsda musiqaviy ritmik harakatlar 168
§ 6. Bolalarga cholg’u asboblarida chalishga va jo’r bo’lishga orgatish 177
§ 7. Musiqa darsida ijodkorlik faoliyati 186
Ikkinchi bob uchun xulosa 189
III Bob. Musiqa darslarining tuzilishi va ularni o’tkazish
§ 1. Musiqa darslarini tashkil etish
190
§ 2. Darsni tashkil qilishda o’qituvchining darsga tayyorligi 193
§ 3. Musiqa darslarining tuzilishi 195
§ 4. Musiqa darslarining tiplari 201
242
§ 5. Musiqa darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish 205
Uchunchi bob uchun xulosa 210
IV Bob. Musiqa darslarida bajariladigan ishlarni rejalashtirish va
hisobga olish
§ 1. Musiqa darslarini o’quv yili bo’yicha rejalashtirish
211
§ 2. Jamoa bo’lib qo’shiq aytish 213
§ 3.Musiqa darslarida xalq qo’shiqlaridan foydalanish 214
§ 4. Musiqa savodi 216
§ 5. Musiqa tinglash 217
To’rtinchi bob uchun xulosa 221
V Bob. Sinfdan va maktabdan tashqari musiqaviy tarbiya
§ 1. Sinfdan tashqari musiqaviy tarbiyaning ommaviy shakllari
222
§ 2. Sinfdan tashqari musiqaviy tarbiyaning to’garakli shakllari 224
§ 3. Maktabdan tashqari musiqiy ta’lim va unga qo’yilgan asosiy talablar 227
Beshinchi bob uchun xulosa 230
Glossariy 231
Foydalanilgan adabiyotlar 238
243
СОДЕРЖАНИЕ
Введение 3
I Глава. Основные цели и задачи музыкального воспитания в
общеобразовательных школах
§1. Роль и место музыкального искусство в развитии человека
6
§2. Музыка как предмет изучения в школе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
§3. Урок музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
§4. Учитель музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
§5. Принципы преподавания музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
§6. Методы преподавания музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
§7. Устные методы преподавания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
§8. Наглядные методы преподавания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
§9. Практические методы преподавания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
§10. Контролирование и оценка знания и навыков учащихся . . . . . . . . . . 41
Заключение первой главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
II Глава. Виды музыкальных работ на уроках музыки
§1. Понятия музыки – основное ведушее урока . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
§2. Ознакомление учеников с музыкальными произведениями 49
§3. Пение – как вид работы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
§4. Повышение музыкального образования учащихся . . . . . . . . . . . . . 103
§5. Музыкальные ритмические движения во время урока . . . . . . . . . . . . 168
§6. Обучение детей аккомпанированию и игре на музыкальных
инструментах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .
177
§7. Творческая работа на уроках музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Заключение второй главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
III Глава. Формы музыкальных уроков и их проведение
§1. Организация проведения уроков музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
190
§2. Подготовка преподавателя к организации урока музыки . . . . . . . . . . 193
§3. Структура уроков музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
§4. Типы уроков музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
244
§5. Использование педагогических технологий на уроках музыки . . . . 205
Заключение третъей главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
IV-Глава. Планирование и учет выпольняемых работ на уроках
музыки
§1. Планирование уроков музыки на учебный год . . . . . . . . . . . . . . . . .
211
§2. Пение в коллективе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
§3. Использование народных песен на уроках музыки . . . . . . . . . . . . 214
§4. Музыкальная грамотность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
§5. Cлушание музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Заключение четвёртой главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
V- Глава. Внешкольное и внеклассное музыкальное воспитание
§1. Массовые формы внеклассного музыкального воспитания . . . . . . .
222
§2. Музыкальные кружки как формы музыкального воспитания . . . . . 224
§3. Основные требование к внешкольному музыкальному образованию 227
Заключение пятой главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Глоссарий . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Использованная литература . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
245
INDEX
Introduction 3
Chapter I. The main goals and tasks of musical education in
comprehensive schools
§1. The importance of musical art in human development
6
§2. Music as a lesson in the school 10
3§. Music lesson 14
§4. Teacher of music 18
§5. Principles of teaching music 22
§6. Methods of teaching music 30
§7. Oral methods of teaching 31
§8. Visual methods of teaching 35
§9. Practical methods of teaching 39
§10. Monitor and assess the knowledge skills and excellence of students 41
Conclusion of the first chapter 45
Chapter II. Types of musical activities in music lesson
§1 Concept of music – the main part of the lesson
46
§2. Acquaintance of the work with the listening of the student 49
§3. Singing – type of work 54
§4. Increase in music education of the students 103
§5. Music rhythmic movement during the lesson 168
§6. Teach children play on the instruments and accompany 177
§7. Create work on the lesson of music 186
Conclusion of the second chapter 189
Chapter III. Forms of music lessons and their conducting
§1. Organization of the lessons of the music
190
§2. Willingness of the teacher to the lesson of music 193
§3. Composition of music lesson 195
§4. Types of music lesson 201
246
§5. The use of educational technology on the lessons of music 205
Conclusion of the third chapter 210
Chapter IV. To plan and take into account the works during the
lessons of music
§1. Plan academic year lessons of music
211
§2. Singing in the team 213
§3. Use of folk songs on the lessons of music 214
§4. Musical knowledge 216
§5. Listening to music 217
Conclusion of the fourth chapter 221
Chapter V. Independent works of musical education
§1. Forms of self-study activities of musical education
222
§2. Educational forms of music clubs 224
§3. Educational forms of self-study and their main position 227
Conclusion of the fifth chapter 230
Glossary 231
Bibliography 238
247
MAZMUNÍ
Kirisiw 3
I Bap. Ulıwma bilim beriw mekteplerinde muzıkalıq tárbiyanıń
tiykarǵı maqseti hám wazıypaları
§1. Insan rawajlanıwında muzıka kórkem óneriniń áhmiyeti . . . . . . . . .
6
§2. Muzıka mektepte pán sıpatında . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
§3. Muzıka sabaǵı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
§ 4. Muzıka oqıtıwshısı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
§5. Muzıkalıq oqıtıw principleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
§ 6. Muzıkanı oqıtıw metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
§ 7. Oqıtıwdıń awızeki metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
§ 8. Oqıtıwdıń kórgizbeli metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
§ 9. Oqıtıwdıń ámeliy metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
§ 10. Oqıwshılardıń bilimi hám kónlikpelerin tekseriw hám báhalaw 41
Birinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
II Bab. Muzıka sabaqlarında muzıkalıq jumıs túrleri
§ 1. Muzıkanı túsiniw-sabaqtıń jetekshi waziypası . . . . . . . . . . . . . . . .
46
§ 2. Oqıwshılarǵa tıńlanatúǵın shıǵarmalardı tanıstırıw . . . . . . . . . . . . . 49
§ 3. Qósıq aytıw-iskerliktiń bir túri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
§4. Oqıwshılardıń muzıka sawatlılıǵın asırıw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
§5. Sabaqta muzıkalıq ritmikalıq háreketler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
§6.Balalarǵa sáz ásbaplarında shertiwge hám qosılıp atqarıwǵa úyretiw 177
§7. Muzıka sabaǵında doretiwshilik iskerligi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Ekinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
III Bap. Muzıka sabaqlarınıń dúzilisi hám olardı alıp barıw
§1. Muzıka sabaqların sholkemlestiriw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
190
§2.Sabaqtı sholkemlestiriwde oqıtıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı . . . . . . . . 193
§3. Muzıka sabaqlarınıń duzilisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
§4. Muzıka sabaqlarınıń tipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
248
§5. Muzıka sabaqlarında pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw 205
Úshinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
IV Bap. Muzıka sabaqlarında orınlanatuǵın jumılardı rejelestiriw hám
esapqa alıw
§1.Muzıka sabaqların oqıw jılı boyınsha rejelestiriw . . . . . . . . . . . . . .
211
§2. Jámáát bolıp qosıq aytıw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
§3. Muzıka sabaqlarında xalıq qosıqlarınan paydalaníw . . . . . . 214
§4. Muzıka sawatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
§5. Muzıka tıńlaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Tórtinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
V Bap. Sabaqtan hám mektepten tısqarí muzıkalıq tárbiya
§1.Sabaqtan tısqarı muzıkalıq tárbiyanıń massalıq formaları . . . . . . . . .
222
§2.Sabaqtan tısqarı muzıkalıq tárbiyanıń muzıka dógerekleri formaları 224
§3. Mektepten tısqarı muzıkalıq tálim hám óǵan qoyılatuǵın tiykarǵı
talaplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
227
Besinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Glossariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Paydalanılgan ádebiyatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
249
MUZÍKANÍ OQÍTÍW
METODIKASÍ
páni ushin oqíw qollanba (Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları ushın oqıw qollanba)
ORTIQOV TOHIRJON
ROMANOVA SANOBAR
Muharrir: S.Tajetdinov
Muqova rassomi: -------------
Kompyuter sahifalovchisi: ---------------
Oqıw qollanba Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
Keńesi №___ protokolı qararı menen baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.
Ózbekistan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrliginiń
Muwapıqlastırıwshı Keńesi tárepinen baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.
Basıwǵa ruxsat etilgen waqtı _________2019j.
Format 70x90 1/16. Ofset usılında basıldı.
Garniturası – «Times New Roman». Kólemi 10 b.t. -249bet
Jámi 500 nusqada. Buyırtpa №____