muhyiddin İbn arabinin risaleleri 1

8/6/2019 Muhyiddin bn Arabinin Risaleleri 1

1/149

RESLU BN EL ARAB

Birinci Cilt

BN ARABNNRSALELER

E-eyhul Ekber

MUHYDDN BN.ARAB K.S.H.560-638 / M.1164-1240

Tercme

Vahdettin NCE


2/149

Birinci Cilt

BN ARABNN

RSALELER

* bn-i Arabinin Hakknda bn-i Kemal Efendi tarafndan Yavuz Sultan Selim DevrindeVerilen Fetva

* eyhul Ekber Muhyiddin bn.i Arabnin Hayat, Grleri, Seyahatleri ve Eserlerihakknda bilgi

1. Kitab: Mahadede Fena Yok Olma kitab

2. Kitab: Cell ve Keml Kitab

3. Kitab: Elif Teklik Kitab

4. Kitab: Cellet Kelimetullah / ALLAH Kitab

5. Kitab: , Durum Gnleri Kitab / Kitabu Eyyami-en

6. Kitab: Yaknlk Kitab / Kitabul Kurbe

7. Kitab: lham Ehlinin aretiyle Almetler Kitab Kitabul Alam bi arati Ehlil lham8. Kitab: Mim, Vav, Nun Kitab

9. Kitab: lahi Yeminler

10. Kitab: YA Kitab

11. Kitab: Ezel Kitab

12. Kitab: Fusus Nak Kitab

13. Kitab: Vasiyetler Kitab

14. Kitab: Tasavvuf Istlahlar Kitab

eyh-i Ekber

MUHYDDN BN. ARAB K.S.


3/149

H.Z. EYH'N

DUASIBSMLLAHRRAHMANRRAHM

eyhu'l Ekber, nadide zmrt, parlak nur, efendim, eyh Muhyiddin Muhammed b.

Ali b. Ahmed el-Maribi, el-Endlsi:- Allah, Muhammed ve al-i Muhammed hakk iin bizi dnya ve ahirette onun

ilimlerinden faydalandrsn- der ve yle devam eder:

- Hamdolsun Allah'a, uygun klmasnn gzelliinden dolay.

O'ndan diliyorum; Yoluna salik olmay nasip etmesini,

Bu yolu tah-kik ehli biri olarak kat etmemi ilham etmesini,

Yolunu tasdik etmekten dolay huzura ermi mutmain bir kalp bahetmesini,

nce gemesini salayan zelliklerle donatt aydnlk bir akl vermesini,

ereflendirmesinin makamna huzur veren bir sururla komay,Cehaletten uzakln mutmainliini yaayan bir nefis, fikrin kvlcm ve uleleriyle

parlayan bir anlay,

Fethin pnarndan ve halis arabndan zahir olan bir sr,

Neenin genilii ve enginliiyle alm bir lisan vermesini,

Fani dnyann ekici sslerinden ve zevk veren cazibesinden beri, yksek birdnce bahetmesini,

Kevnin batnda ve douunda varln srrn gzlemleyen bir basiret nasipetmesini,

Huzur rzgarnn arndrmas neticesi her trl bozukluktan beri duyular vermesini,

Noksanln taknlndan ve tatbikinden uzak tertemiz bir ftrat vermesini,

eriatn egemenliine ve gvencelerine uyan bir huy,

Toplayp ayrmaya elverili bir vakit bahetmesini...

Salt ve selam Muhammed'e- al-i Muhammed'e ve grubuna,

Ondan sonraki halifelere ve yolunu izleyen tablerine,

Selam ve esenlik onlarn zerine.

Bil ki, varlktan ve huddan murat Allah'tr ve ama da O'dur.Ne inkar var ne de rat.

O, bana yeter ve O ne gzel vekildir.

Abdullah M.bn.Arabi


4/149

Yaynevinin nsz

Deerli Dostlar..

Allah Dostlarnn sekinlerinden, tasavvuf erbabnn zirve isimlerinden olan eyhu'lEkber Muhyiddin ibn. (k.s.) hazretlerinin Haydarabad'da 1948 y lnda yaynlanm 29kk kitabk-lardan/risaleden oluan aada isimlerini verdiimiz, ok derin tasavvuf

manlar ihtiva eden bu eserini Trkeye tercme ettirerek yay nlamay Kitsan Yayneviolarak bizlere nasib eden Rabbimize ne kadar kretsek azdr. Bu risaleler srasylaunlardr:

1) Kitabu'l Fena Fil Mahede

2) Kitabul Celal ve'l Keml

3) Kitabul Elif "Ahadiye"

4) Kitabul Celalet "Kelimetullah "

5) Kitabu Eyyami'e'n

6) Kitabul Kurbe

7) Kitabul Alam Bi arati Ehil lham

8) Kitabul Mim Ve'l Vav Ve'n Nun

9) Risaletu'l Kasemi'l lahi

10) Kitabul Ya

11) Kitabu'l Ezel

12) Risaletu'l Envar

13) Kitabu'l sra l Makami'l Esra

14) Risaletun Fi Suali smail B. Sevdekin15) Risaletun la'l mam Er'Razi

16) Risaletun La Yaulu Aleyha

17) Kitabu'ahid

18) Kitabu't Teracim

19) Kitabul Menzilil Kutbi ve Mekalihi ve Halihi

20) Risaletu'l ntisar

21) Kitabul Kutub

22) Kitabul Mesail

23) Kitabu't Tecelliyat

24) Kitabu'l sfar an Netaici'l Esfar

25) Kitabul Vesaya

26) Kitabul Hilyeti'l Ebdal

27) Kitabul Naki'l Fusus

28) El- Vasiye

29) Kitabu stilahi's Sufiyyebn. Arab (k.s.) hazretlerinin bu risaleleri kitabklar titiz bir ekilde (Haydarabad


5/149

basks esas alnarak Beyrut ve Kahire'de yakn tarih olarak baslanlar) incelenmi,mmkn mertebe lafzlar ve harekeleri en anlalr ekilde olmasna dikkat edilerektercmesi kontrol edilmitir. Risalelerde geen Kur'n ayetlerinin orji-naline mmknmertebe sadk kalnarak ltin harflerle (Trke) okunular, anlamlar, sure adlar ve ayetnumaralar belirtilmitir. Ayrca okurlarmzn tercihleri gz nne alnarak rahat ekildeokunmas iin orta boy ve cilt olarak hazrlanmtr. Ve her cildin sonuna (yararl olaca

dnlerek) Fuss Nak Kitab, Vasiyetler Kitab ve Tasavvuf Istlahlar Kitabkonulmutur. nallah Allah'n yardm ve Tevfik- Samadaniyesiyle baarl olmay umuyorve nasibi olanlar iin gereince bu eserlerin faydal olmasn Cenab- Hakdan diliyoruz.

bn-i Kemal efendinin Fetvas

bn. Arab k.s hazretleri hakknda birok alim gerek yaad devirde gereksegnmze kadar ok eitli grler bildirmiler, tartmlar; bazlar onu vmler, onunderin mn ifade eden remizli szlerini anlamayanlar eletirmiler hatta zaman zamaneletiri snrlarn aacak ekilde dil uzatanlar da olmutur. Onlara kanmzca en gzelcevab, aratrmalarmz esnasnda Muftiy u's-Sekaleyn namyla anlan ve bu isimle hretolan Msr fatihi Padiah Yavuz Sultan Selim'in hocas ayn zamanda da Kanuni ve Yavuzdevrinin tannm eyhu'lislam-larnda Mevlna bn-Keml (k.s.) efendinin bu mev-zuylailgili olarak yaynlanm bir fetvasnda bulduk. eyh Ahmed Hamd al-Kadir (k.s.) telifetmi olduu "Kitab-ul Burhan Al-Azhar Mankb e-eyh el-Ek-ber" Arapa ve Osmanlcaolan ve yaynevimiz tarafndan Trkeye evirisi ve sadeletirmesi yaptrlan ve okyaknda yaymlyacamz bu eserde bulunan bu fetvay biraz sadeletirme yaparaknemine binaen kitabmzn bu ksmna almay uygun grdk..

Fetvann sahibi olan bn-i Keml efendi, yaad devirde yukarda bahs ettiimiz gibitalebesi olan padiah tarafndan ok sevilmi ve saylmtr. yle ki Yavuz, hocasnnatndan srayan amurla kirlenmi olan kaftannn ld zaman tabutunun stne r-

tlmesini vasiyet etmitir. Ve yle de olmutur. Yakn tarihe kadar sandukasnn zerindeserili olan bu kaftan, gnmzde zeri camla kapl tahtadan yaplm bir koruma kabnakonarak sandukann yanna yerletirilmi trbeyi ziyaret edenlere gsterilmektedir. Ksacabn-i Keml efendi ok zel bir zattr..

Hazreti eyh'e kar olanlar o gn olduu gibi bu gnde mevcuttur. bn-i Kemlefendinin fetvas sanyoruz o gn olduu gibi bu gnde hazreti eyh'e kar olanlarayetecek bir cevab olacaktr. Hazret yle fetva vermitir:

Bismillahirrahmanirrahim..

Kullarndan bir ksmn ilim ve ihsana mmtaz ve enbiya ve murselne vris edenCenab- Hakka hamd ve sena ve ehl-i dall- slha meb's olan (gnderilen) Nebiy-yizn ile er'i metini (salam eriat) icraya ced ve gayret eden l ve ashab na eday seltve selam b intiha (sonsuz selt ve selam) olunduktan sonra; ma'lum olsun ki hakiktehlinin uyduu; Hazret-i eyh zam Kutb-ul Arifin Muhyiddn l al-Arab at-Ti al-Hatemal-Endls-i hazretleri muctehid-i kmil ve mrid-i fzldr. Hayret veren menkbndamevcud olan harikulade kerametleri mridler, alimler ve fz l kiiler tarafndan kabul vetasdik edilmitir. nkr edenlerin, ok byk hata edecekleri ve inkrda srar edenlerin iseok dallete duar olacaklar aikrdr. Emr-i bil ma'ruf ve nehyi anil mnker'le me'murhakimlerin, ibu batl inan sahihlerinin hallerini dzeltmelerine ve itikdlarndeitirmelerine tevik ve te'db (uslandrma) eylemeleri boyunlarna bordur.

bn-i Arabi hazretleri birok kitab ve resil te'lif buyurmulardr. Fusus'ul Hikem,Ftuhat Mekiyye dier te'lif ettiklerinin yannda mehurdur. Hazreti eyh'in kitablarnda ve


6/149

risalelerinde bulunan baz ibrelerinn lafzlar ve manlar ilh-i emre ve er'i nebeviyeyakn yani anlalr olmas ynyle itiraz edilmemektedir. Ancak baz ibarelerinderectmn yksek olmas yani kef ve tevhd ehlinden olmayanlarn idrklarmn fevkindeolmas, amalanan many idrk edemeyenlerin ve tasavvuf ehli olmayanlarn "Saknbilmediin eyin ardna dme. Dorusu kulak, gz ve kalp bunlarn hepsi o eydensorumlu olur" (sra/36) yetine uyarak skt etmeleri ve itirazdan kanmalar vaciptir.

Byklerden birisi yle buyurmutur: Kim tasavvu-J hakikatlerin ehli ile beraber oturursave onlarn ortaya koyduklar hakikatlerin bazsn inkr ederse, Allah iman nurunu onunkalbinden skp alr."

bn-i Arab (k.s) hlen, ilmen, tarikat eyhi ve hakikat ehlinin by olduu gibi; ilimmessesesi tekilatnn kurucusudur. Cenab-eyh, yle ucu buca olmayan bir denizdirki sahilini grmee beer gz, dalgalarnn alkalanrken kard sesi iitmee; beerkula acizdir. nci taneleri olan szleri ise yr'dan uzak olanlarn ellerine ulap ziyanolmaktan korunmu ve gnl ehline ne'e bah olacak feyizler ile dopdoludur. bn-iArabye mensub olan tife-i nciye doru yola girmi mmtaz bir kavimdir. Szleri ve diertasavvufstlahlar dier tasavvuf ehl gibidir. Hatrdan karlmamaldr ki, hilali grmeye,kusurlu gzler nasl msaid deilse hazreti herkesin idrk etmesi mmkn olmayabilir.Allah'a yeminle beraber beyn olunur ki bhesiz eyh'ul Azam b. Arab ilminin ihataetmedii eyi yazmamtr ve ilmi ise; malumatn ekillerini hakikati vechle, ru'yetle haslolmu ilm-i uhddur. Hak Subhaneh teal hazretleri baz kullarn nbvvetle bazsn davelayetle semitir. Durum udur ki, bireyi bilmemek, grmemek o eyin yok olduunugerektirmez. Bulup grmemekle de o eyin varln inkr lzm gelmez. rnein;yarasann gnei grmeyerek inkr etmesi, gnein olmad anlamna gelmez.Taassubun zarardan bakaca faydas yoktur. Hususiyle Ricl-ul Gayb hakkndahadis-i erif vrid olmutur. Onlarn aresiz kalanlara Allah'n emriyle yardmlarmehurdur. u satrlar yazan ben dahi bu ruhan yard mlarna mazhar olmuumdur.Munasib olan budur ki her zaman mukaddes mevcudiyedlerini ikrar edib zellikle eyh'ul

Ekber Muhyiddin ibn-i Arab ve eyh Abdulkadir Geyln hazretlerini uygun tabirlerle ydetmek lzumludur. Setr ettikleri ve gizledikleri ibareleri idrk edememek sebebiyle inkruygun deildir. Cifir, Nucm ve ksir ilmi gibi konular avamdan gizlemilerdir. Ekseriyaszleri vicdanidir, tatmayan bilmez kabilindendir. Onlarn yolu srat- mstakimdir,muhabbetullahtr. Onlar "Muhammedf'dirler. Bilinmelidir ki, Allah'n dostlar ile Allah'tanbize haber getiren herkes, TEK gr zeredirler. Allah'dan getirdikleri bilgiye ne bir eyeklerler, ne noksan sylerler, re de birbirlerine muhalefet ederler. Aksine onlar; birbirlerinidorularlar. Tbk buluttaki yamur suyunun yere inmesi halinde znde deiiklikolmamas gibi onlarn kelmlarnn zleri BR'dir mans BR'dir. Bizlere den"Bilmiyorsanz bir bilene sorunuz" ilhi hkmne riayet etmektir ki bu hkm slamn art-larmdandr. "Hak tela cmlemize tevfk ve basiret ihsan eyleye"

nanrz.. Hazreti eyhin buyurduu gibi... O, Allah Hakk syler ve O, doru yolailetir.

Muftyu's sekaleyn ibn-i Keml


7/149

Artk bu derni anlam ifade eden fetvadan sonra, bize..

"Allah erlerinden zuhura gelen eserler; messir-i hakiki olan Hazreti Allah C.C. d r"inanc ve bu gibi eserlere hizmetin de Cenab- Hakk'm byk bir ltf olduu bilinciyleElhamdlillah der ve Subhaneh teal'dan okurlarmzn bu eserden, yaynlamolduumuz ve dier yaynlayacamz eserlerden amacna uygun istifade etmelerini,acizliimizden oluan hata ve kusurlarmzn affn niyaz ederiz.

Allah Rasl s.a.v. efendimize, line, ashabna tm Resullere, Nebilere, Ehlibeytine,Veliyullaha, onlarn dostu olma erefine nali olanlara ve mmet-i Muhammed'e selamolsun.

Gnlleriniz Allah Celle Celaleh'nun, Allah Raslu'nn ve dostlarnn muhabbetiyledolsun. Allah Mun'niniz olsun.

KTSAN YAYINEV

Vahdettin nce:

1961 ylnda Van/Erci Dinlence (Pertak) kynde dodu, ilkretimini kyndetamamlad. lkokula devam ederken bir yandan da kyn medresesinin mderrisi MollaSalih Kozi'den Sarf ve Nahiv derslerini ald. Sonra Erci ilesinde orta okulu okudu.Arkasndan Mu man Hatip Lisesine devam etti. Molla Abdurrahman Soskuni'den Hadisderslerini okudu. 1981 tarihinde girdii Atatrk niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi DouDilleri Arap Fars ve Edebiyatlar Blmnden 1985 tarihinde mezun oldu. Bugne kadareitli dergilerde yaymlanm makaleleri ve krkn zerinde tercme eseri vardr. slamiilimlerin hemen her alannda tercme eserler vermitir. Yaymlanm ola tercmeeserlerinden bazlarunlardr: Fi Zilal'il -Kur'n 10 cild, El Mizan Fi Tefsiri'l Kur'n 20 cild,Et- Tefsiru'l Hadis 7 cild, Hz. Muhammed'in Hayat 2 cild, Ehl-i Beyt Ahlk, Usul-u Kafi 3cild, Mutezile ve nsann zgrl Sorunu, slam Dncesinde Deiim.

Mtercimin nsznsan, yeryzndeki hayat servenine balad gnden beri ilahi destee mazhar

olmutur. Yaratl itibariyle bu hayat srdrmesine, varlnn devamn salamasnayardmc olacak donanmlara sahip klnmasnn yan sra bu donanm doru bir is-tikamette ve yapc bir ekilde kullanmasn salamaya dnk olarak doutan sahipklnd maddi ve manevi glerinin muharriki, organizatr konumundaki akl da vahiy iledesteklenmitir. Akl, esasnda insann sahip olduu maddi ve manevi gleri doru veyapc bir biimde ilevsel klma yeteneine sahiptir. Ancak insan hayatnn gerei olarak

akl, olumsuz, ykc, ifsat edici, yoldan karc olgulardan etkilenme zelliine de sahiptir.Dolaysyla akl insann varolusal glerini amalar dndaki bir faaliyet alannayneltebilir, verimliliklerini ortadan kaldrarak tamamen ykc birer etkene dntrebilir.

nsan btn yapp ettiklerinden sorumlu olarak yaratan, faaliyetlerini de yukardaiaret ettiimiz zelliklere sahip akln kontrolne brakan yce Allah'n yol gsterici vahyinidevreye sokmadan, akln yolunu aydnlatmadan insan sorumluluk pozisyonundabrakmas dnlemez.

Nitekim yce Allah bata da vurguladmz gibi ilahi desteini sunmu;Peygamberler gndererek, kitaplar indirerek akla, verimli bir rehberli in nasl olmasgerektiini gstermitir. Akl, insann maddi ve manevi glerinin rehberi k lan Allah, onurehber-siz brakmamtr, yaratl itibariyle ykc olgulardan etkilenme zelliine sahipolduu iin gaybi desteini sunarak asl mecrasna dnmesini salamtr.

Vahyin yol gsterici yla aydnlanan insan akl, hayatn btnn baz aldmzda


8/149

verimlilik gstermi, her gn yeni keifleri insanln hizmetine sunmutur. Vahyin anaprensipleri nda insann bireysel ve toplumsal hayatnn varolu gayesi dorultusundasrmesini gerekletirmitir. Fakat vahiy ile arasna mesafe koyduka, vahiydenuzaklatka bu varolusal ilevini gremez olmas bir yana, insanln ban trlbadirelere sokmutur. Tarihin ak .iinde akln vahiyden bamsz hareket ettii btndnemlerin ne denli ykc izler brakt hepimizin malumudur. zellikle ada dnya bu

anlamda tartlmayacak netlikte bir delildir. Evet, akln bu ekilde ifsat edici olgulardanetkilenip kendisi de daha ifsat edici bir gce dnnce devreye gaybm eli girmi vednemin ihtiyacna gre akl varolu gayesinin rotasna dndrmtr.

slam tarihinde de bu doal yasann geerli olduunu gryoruz. Hz. Peygamberin (s)getirdii eriat iar edinen slam mmetinin tarihi bizim iin oka materyalinbulunabilecei bir alandr. Kukusuz nbvvet Hz. Peygamberle son bulmutur. Ancakmisyonlarn nbvvete varis olmaktan alan alimler, slam tarihinin en kritik dnemlerinde,yani akln ifsat edici olgularn etkisinde kald iin, rehberlik ilevini gremedii koullardammetin nnde yeni ufuklar amlardr.

Alglan biimi eitli dnce gruplarna gre farkl da olsa, kart u tartmalara

konu da olsa Muhyiddin bni Arabi szn ettiimiz bu alimlerden biri olarak zahirin,maddenin kskacnda bunalan zamannn toplumsal hayatnn nne madde tesiufuklar ama abas iinde olmutur. Sylediimiz gibi kart u tartmalara konu olmas,bu ufuk ac ilevini grdn, dnsel dinamikleri harekete geirici bir etkinliktesylemini dillendirdiini gsteren somut bir delildir. Tartlan biri olmas, tartlacak kadardikkate deer apta, byklkte eyler sylediini gsterir.

bni Arabi syleminin, ufuk ac mirasnn bir halkas ve belki de btnmktesebatmn bir zeti zelliine sahip "Resalf'ini tercme etmi bulunuyoruz. bniArabi'nin de syledii gibi "mtercim tercme ettii sz, o sz syleyenin zihnindekianlam esasnda aktarmaz. Aksine o szden anladn aktarr." bni Arabi gibi mecazalabildiine kullanan, madde tesi manalar maddi lafzlar erevesinde maharetle

sunmas hasebiyle arapann snrlarn zorlayan; zahiri kurallar kskacna sokulduu iinvahyin ilk dneminin engin irfanndan nemli lde yoksun braklan "pratikteki din"inkalplarn da alabildiine esneten bir kiinin eserini tercme etmek zor; o eseri mellifinintm maksadn Trke'ye aktarabilmek de -en azndan benim amdan- daha da zorolduunu belirtmek isterim.

lmin byk lde meraktan, perdenin gerisini merak etmekten, kal plarn tesininpeinde olmaktan, gayb kurcalamaktan doduu dncesinden hareketle bu zor iekalktm. Bugne kadar yaptm ciltlerce eviriden ok daha farkl ve ar ibarelere sahipbu eseri elimden geldiince ruhuna ve anlamna sadk kalarak evirmeye altm. Birevirinin hibir zaman mkemmel olamayaca gereini gz nnde bulundurarak, ilim

adamlarnn, farknda olmadan yaptmz hatalar dzeltici eletirilerine her zaman akolduumuzu vurgulamalym.

Yaad dnemde toplumu derinden sarsan, hala etkinliini ilk gnk gibi gsterenbni Arabi'nin bu eserinin vahyin rehberliinde okunmasn ve de yapc etkinliklerigstermesini diliyorum.

Bu vesileyle KTSAN sahibi Remzi Gknar beyefendiye ve yaynevi alanlarna bueserin okuyuculara kazandrlmas ynndeki gayretlerinden ve tercme esnasnda banakar sergiledikleri nazik hogrlerinden, engin sabrlarndan dolay teekkrlerimisunuyorum.

aba bizden baar Allah'tan .

Vahdettin NCE27 Ekim 2004 / skdar


9/149

EYHU'L EKBER

MUHYDDN B. ARAB HAZRETLERNN

HAYATI, GRLER ve ESERLER

simleri, Soyu:

H. 560-638 / M. 1164-1240 y llar arasnda yaam olan Cenab- eyh'in bilinenyce isimleri; Ebubekir Muhyiddin bn. Muhammed bi Ali bin al-arab at-Ta al Hatem, bn-u Sraka, Kibriti Ahmer, Rehberi lem, Kutbu'l-rifin, eyhu'l A'zam'dr. AbdullahMuhyiddin al-Arab ve eyhu'l Ekber, bn'i Arab isimleri onun en tannm olan isimleridir.Tasavvuf bykleri arasnda ise; Hazreti Muhammed'in velayet mhr mans na gelen"Hatmu'l-Vilyet el Muhammediyye" diye anlmtr. Kendileri bu mevzuyla ilgili olarakyle buyurmaktadr: "Ben Nebi deilim, Resl'de deilim, velkin ben vrisim. Verset-i

Muhammediyye hasebiyle tecelli etmekteyim, Hakikat-i Muhammediyyeden mtecelll olanmhiyeti, O'nun Um hlini, kemlatnn btn suretini, evld- sulbisi gibi uris olarak,verset-i klliyeyyi cem'iyyetim hasebiyle emri Hak ve emr-i Resul ile inzal ve tenzilederim. Ve bu esrar, sret-i Muhammediyyeden alp emr-i Hak ile izhr etmekle merci'mve akbetim yine Hazreti Muhammed dir. hretim iin ise harisim."

Sahabe-i kiramn cmertliiyle mehur Adiy b. Hatem et-Ta'nin kardei Abdullah b.Htem et-Ta'nin neslinden zuhura gelmitir.

Fizii - Ahlk:

Sahih olan rivayetlere gre bn-i Arab hazretleri orta boylu, orta bal, daima efkatlibakl, ak buday tenli, mnevver yzl, beyaz sakall bir zatt. Aln ak, hille yaknkal, orta ve ekme burunlu, mbarek vcudu zay f, mtenasib endaml, el ve ayaklarkk ve ltifti. Sabr ve metanette benzersiz, cmerdlikte esizdi. Szleri denizler kadardalgal ve cokun olup nihayetsiz cami olmakla onu herkes ilk hamlede anlayamaz, ancakonun lhuti bykl altnda hayrette kalrd. O, ahlkn en stn rneklerinden birisiolarak ahlknn temelini daima efkat ve merhamette grrd. Herkese en derin birmuhabbetle bakar hatta dmanlar olanlar iin bile "Benim efaatim beni inkr edenlere"buyurarak dmanlar olanlara bile muhabbet beslediini duyurmutur.

Bir bakas: "O sreten narin, temiz olduu kadar siyreten de ahlkn en ycemertebesinde idi. ou zaman riyazet yapmlardr. Yaadklar dnemlerde lkenin melikiolan Ebu Bekir bin Eyyub tarafndan ok sevilmi ve onun tarafndan kendisine hediyeolunan btn eyleri hatta evini bile ihtiya sahihlerine cmerte datm ve kendisilmeyecek kadar rzkla yetinmitir. Ksaca nefsani hislerden kendisini artm ve halknarasnda Hakk ile olarak Fsebilillh "Allah iin" daim ird grevini yerine getirmi vegetirmektedir" demitir.

Bir bakas: "Onun ahlk Kur'n'dr" demitir.

Bir bakas: "Onun ilmi; ilm- ledndr. Onun lisan Hakk'm lisandr" demitir.

Doumu, Yetimesi ve statlar:

H.560 senesinin Ramazan aynn on yedisine denk gelen Pazartesi gnEndls'n Mursiya kentinde domutur. Arifler arasnda bugn "nimet gn" olarak


10/149

anlmtr.

Cenab- eyh sekiz yana gelince babas Mehmed efendi ile birlikte biliye'yeimdiki Sevilla ehrine tanmtr. ok kk yata olmasna ramen orann nlalimlerinden ders alarak Hadis ve fkh ilimlerinin yan sra birok ilmi tahsil etmitir. Dersald alimler arasnda blgenin nl alimlerinden olan Ebu Muhammed Abdulhak b. Ab-durrahman b. Abdullah el-bil de bulunmaktadr. Ayrca Kur'n, Hafz Abdullah ve

Ebbekir bn-i Half'dan yedi kraat zere talim etmi bu stadlarmdan icazet almtr.Eitimi esnasnda nl filozof bni Rd'le grerek onunla sohbet etmitir. Dahasonralar Endsls'te ve Marib(Fas) da birok yerlere gitmitir. Bu seyahatleri esnasndagrm olduu birok alim ve mutasavvfla istiarelerde bulunarak eitli ilimdallarnda bilgi sahibi olmutur. Grm olduu alimler arasnda; bn-i Asakir, Ebu'lFerec bn-i Cevz, bn-i Sekine, bn-i Ulvan, Cabir bin Eyyub'un yan sra zellikle batnilim de sz sahibi olan Cemlleddin Yunus ibn Yahya al-Kassar, Ebu Abdullah al-Fas,Ebu al-Hasan bin al-Cami, eyh Abdulaziz el-Mehdevi ve eyh Ebu Medyen al-Maribhazretlerinin isimlerini "El Futuhat- Mekkiye" adl eserinde bizzat bildirmitir. zelliklebunlardan nl mutasavvflardan olan eyh Ebu Medyen al- Maribi ve eyh Abdulazizel-Mehdevi hazretlerinden vgyle bahsetmitir. Ayrca Mekke'de bulunduu H. 600senesinde ad geen stadna tevcih ettii ve Mahedetu'l-esrari'l-kuddisiye ve metaliu'l-envari'l-ilahiye ad verilen "Ruhu'1-Kuds" risalesinde daha nce bilmedii baz hakikatleribu zatlardan rendiini zellikle belirterek, Tunus'ta Ahmed b. Kasiyy'in oluyla tantnve ondan babasnn Hal'un-na'leyn" adl kitabndan ders aldn bildirmitir. Beyazd-Bestmi k.s hazretlerinden de sevgiyle, vgyle bahsederek, onun grlerine kitablarndaok yer vermitir. Ayrca batnda Kutb'ul Azam eyh Abdulkadir Geylni hazretleriylegrtn ondan engin feyizler aldn ve manen derecelere nail olduunu sylemi veyine Hzr Aleyhisselm'la manev hususi arkadal olduunu ve kendisine Hzraleyhisselm tarafndan hrka giydirildiini beyan etmitir.

Seyahatleri:

Sahih rivayetlere gre; ilk Endls d seyahati Fas(Marake)a olmutur. OradanH.598 senesinde hac maksadyla Medine'ye ardndan Mekke'ye gitmi Hicaz'da iki senekalmtr. Sonra H.601 tarihinde Badat'a gitmi orada 12 gn kalarak ulem ve meaylagrm Abdulkadir Geylni tarafndan yarm asr evvel kendisine braklan elbiseyigiymitir. Daha sonra nce Kuds'e oradan da h.607 tarihinde Kahire'ye gemi , h.608tarihinde bir kez daha Badat'a gelmitir. H.611 tarihinde Mekke'ye bir kez daha gitmisonra tekrar Musul'a ve Haleb'e sonra da Anadoluya geerek bir mddet Konya'dakalmtr. Orada rivayete gre Sadreddin Konev hazretlerinin dul olan annesiyle evlenmi ve onu yetitirmitir. Daha sonra Sivas yoluyla Malatya'ya gelmitir. Orada iki olu

Sadreddin k.s ve madettin k.s ve kitablarnda da olaanst zelliklerinden bahs ettii tekkz Zeyneb dnyaya gelmitir. Bir mddet burada ailesiyle beraber yaayan Cenab-eyh ailesini de yanma alarak Konyaya ardndan da am-erife giderek yerlemitir. H.638 tarihinde "Mate Kutbu Humam" ibaresinin remziyle yetmi sekiz yanda Hakk'nrahmetine kavumulardr. Cebel-i Kasiyun eteinde Salihiyye ad verilen mahalde defnedilmilerdir. Kabri eriflerinin yannda evladlarda medfun bulunmaktadr.

Kabri erifleri bir mddet sonra kendisine muhalif olan baz kiilerce tahrib edilmisede Yavuz Sultan Selim Han tarafndan am feth olununca Hazreti eyh'in "z dehalessiynu fiyn yazharu kabri muhyiddn / Sin sna girerse ben Muhyiddnin kabri meydanakar" sznn tecellisiyle belirlenmitir. Padiah tarafndan trbesi, camisi ve imareti

yaptrlmtr. Hala kabri eriflerinin bulunduu mevki etrafnda bulunan ars ile birbereket timsali olarak trbesiyle camisiyle huzur mevkidir. Dnyann eitli yerlerindengelen ziyaretilerini zahiri ve batn ikramlarla karlamaktadr.


11/149

Allah kendisinden, ailesinden, sevenlerinden ve mmet-i muhammedden ho nud veraz olsun.

Hazreti eyh'in lmi ahsiyeti:

eyh-i Ekber bn Arabi, tasavvufun sembol isimlerinden biri olarak n salm ,

mutasavvflar tarafndan da Veliyullah olarak derecesinin ykseklii tartmasz kabuledilmitir. Tasavvuf erbab nazarnda o "Allah'n bakasna bahetmedii srlara vakfkld" kimselerden birisidir. Dolaysyla onun eserlerini inceleyen, okuyup anlamayaalan arif-i billh zmresinin hakl olarak saygsn ve sevgisini kazanmtr. Ancak zahirulemas olarak tannan baz kimseler tarafndan da ok eitli eletirilere uramtr.Muhyiddin ibn-i Arabi hazretleri zamannda anlalamamann verdii elem ve zdrabbtn mrnce duymutur. Halbuki onun zeksnn genilii, engin ilm irfan anlayanlardn olduu gibi bugn de hatta yarnda hayretten hayrete drecek seviyededir. Onunasrlarca zaman sonra vuku bulacan haber verdii nice hadiseler bugn birer birerhakikat olmutur. Byk insanlarn dostlar kadar ve belki daha ok dmanlar bulunuyor.Ancak onun dostlarndan olan bn Msdi onun hakknda yle demitir: "Genelde veayrntlarda gzeldi. lmin her dalnda en zel bilgilere sahip olmutu. Edebiyatta eriilmezbir ncelii, geilmez bir ncl vard. badette zahiri, akidede Batni idi. O ibarelerdenizlerine dalm, remzler alemine uzanver-mitir. Ortaya koyduu eserler, basiret sahibikimseler nazarnda nclnn, nderliinin, ayaklarn oka kayd kaygan zeminlerdedimdik duruunun kantlardr. Bu yzden onun hakknda en kk bir kukuya dmedim.Bununla beraber onun gizli hallerini Allah herkesten daha iyi bilir."

Muhammed ahabeddin Arab ise grlerini yle ifade etmitir: "bn-i Arabi'nintasavvuf anlaynn dayand en nemli esaslar, marifet nazariyesi, vahdet-i vcud(varln birlii), dinlerin birlii ve Muhammedi hakikat eklinde sralanabilir. Marifet;geleneksel ekilleri ve mutassavflarca gelitirilen l tasnifiyle mkaefe, tecelli ve

mahede'den ibarettir. Bu, bn Arabi'nin ilgisiz kalmayaca temel kabullerden biridir,ancak bn Arabi bu kavram daha ak bir yntemle izah etmitir. Bu balamda marifetedair bu ekillerin arasnda kesin ayrlklarn olduu gibi karmn da sz konu olduunuvurgulamtr. Konuyla ilgili olarak yle der: "Mahede tecelli ile beraber olabildii gibitecellisiz de olabilir. Tecelli mahede ile beraber olabildii gibi mahe-desiz de olabilir.Ama her ikisi de mkaefesiz olmaz. Ama mkaefe, bunlar olmadan da olur." Sonundamkaefeyi beer nefsi ile ilahi cell arasndaki bir perde olarak nitelendirir. Ona greperdeyi aradan kaldrmak ve ilahi srlar kefetme derecesine ulamak mmkndr. Amabunun iin insan nefsinin-ta-savvuf tarikatlarnda kabul gren- mcahede ve riyazetaamalarndan gemesi gerekir. Bu aamalar getiinde nefis, kendisiyle Allah'a yaknlkmakam arasnda bir engel gibi duran yaratlmlk nitelii ortadan kalkar.

Ona gre tecelli "ilahi zat ve sfatlarn, manevi ve ilahi ilerin nurani olarak zuhuretmesinden ibarettir." Allah' nurun merkezi kabul eder. "Ondan sadr olan btnmahlukatn da nurlu, aydnlk olmas zorunludur. Ancak her mahlukun nurluluk derecesifarkldr. nsan nefsi de Allah tarafndan yaratldna gre, o da Allah'n nurundandr.Ancak bedenle btnletii iin nuru, aydnl zayflamtr. Bununla beraber Allah'n nuruondan bsbtn kopmu, uzaklam deildir. Hal insan nefsinde Allah'n nurundan bir izvardr. Az nce sndrlm bir lambann fitilinden ykselen clz duman gibi. Hikukusuz clz da olsa bu duman, k saan parlayan bir lambadan kaynaklandngsterir. Ve nk lambann nuru, bu duman araclyla lambann fitiliyle temaskurar. te ilahi nur da bu ekilde nefislerle ban kesmez. lahi nurun nefislere tecelli

etmesi tam veya eksik, birekilde nurun derecesine gre mutlaka gerekleir... Bu tecellde ya ruh yoluyla gerekleir ya da dorudan yce Allah tarafndan gerekleir. Ne var ki,ruh-ki bn Arabi'ye gre hayvani bir mahluktur-Al-lah'tan sadr olan ualara tahamml


12/149

edemez, bunlarn arln tayamaz. Bu yzden, kalbe ynelik nur dalgalar baladzaman ruh kamar kalr. Vecd bu anda gerekleir. Bundan az nce ise, mthi bir ruhibunalm ba gsterir. Bu bunalm, ruhun, Allah katndan zerine inen ualara tahammletme abasnn bir neticesidir."

bn Arabi bak asna gre mahede makam u ekilde elde edilir: "Perdelerkaldrld, nefis yce, ulv nurlarla ayd nland zaman, geride bir tek seenek kalr, o da

mahededir." bn Arabi'ye gre mahedeyi tasavvur etmek, plak gzle alglamakmmkndr. Onun bak asnda nefis, Allah' dorudan alglama, kavrama drtsyleyanp tutuurken asl hedefi, ilahi nuru tecrb olarak dorudan grmektir.... O cevherigrmek ki, onun yannda, mahlukata tahakkm gibi yklenen ekiller ve keyfiyetler arnrgider. Bu hususta bn Arabi yle der: "Mkaefe, ilahi nuru insanlarn gzlerindengizleyen perdelerin kaldrlmas ve tecell de ilahi yceliin nurlarnn alglanmas olduunagre, mahede,bu nurlarn kalbe yansmasndan baka bir ey deildir. Kalb, bir aynagibidir; zikir sayesinde parlatlmtr. Bu parlak yzeyinde ilahi nurdan kaynaklanan nurlargrlr."

bn Arabi, tasavvuf marifetin ekillerini tahlil ederken olduka girift, remizli bir

yaklam sergiler. Oja gre bu marifet "Allah ile beraberdir, kulun al masyla, kazancylaelde edebilecei bir makam deildir. O Allah'tan gelen bir keramettir, ve Allah kendisindenbir ltuf olarak onu kullarndan dilediine baheder. Bununla beraber bu hususta da farkl dereceler vardr. Allah, bir inayetle bu dereceleri belirlemitir ki, nefis bu Batn baaulaabilsin. Derken erdem ve kemlin en yksek makamlarna ykselebilsin." Ve "nsanlarehl-i keml ve seyr-i ceml iin bu dnyaya gelmilerdir" buyurmulardr.

bn-i Arab (k.s.) Vahdet-i Vcd inancniir kalplarnda yle dile getirir:

Ey varlklar yaratan; kendi iinde!

Sen yarattklarn toplamsn kendinde;Yaratrsn, varl son bulmayan eyleri.

Dar ve geni olan sensin, kendi iinde

Baka bir yerde de: "Vcdun tamam birdir. Yaratlmlarn mevcudiyeti deYaradann mevcudiyetiyle mevcuddur. Yetersiz ak l iki varlk arasnda fark olmadnanlayamaz. Gerekte ikisi arasnda z cihetinden fark yoktur." diyerek su ve buhar rneinivererek suyun buzun hakikatinin buhar olmasna ramen kendilerine mertebeleri yani ekilaldklar halleri itibariyle buhar denmeyeceini ancak asllar itibariyle BR olduklarn

syleyerek Tevhid inancn retmeye almlardr. Ve bir baka yerde bu mevzuyucmerde aarak; "Gerekte olan sadece O dur. Bizim varl mz, Onun varldr. Bizvarlmz asndan O'na muhtacz. O ise kendisini gstermek iin bize muhtat r.Hkmler hususunda sen Onun gdassn, varlk hususunda O senin gdandr. Dolaysylasenin andan belirginleen husus Onun asndan da belirginlemitir. Sen O'nuzikredersin, O da seni zikreder. Bir farkla sana mkellef denir... Ama "O" mkellef diyeisimlendirilmez" demilerdir. "Ftuhat" adl eserinde ise: "Varlkta Allah'dan baka bireyyoktur. Biz, eer var ise bizim varlmz O'nunladr. Varl bir ba-kasyla olan birey'de"yok" hkmndedir." diyerek aadaki iirleri sylemitir:

Kimden kayorsunuz, varlkta "O"ndan bakas yok ki?"O"ndan bakasna "O" demek caiz olur mu?


13/149

Eer "O" desem, gzn grmesi inkar eder

Ya da "nedir O?" desem, "O"ndan bakas olmaz.

Kama; aramaya da kalkma;

nk grdn herey Allah vechidir.

bn-i Arab (k.s.) bu balamda, btn eyann iinde topland "zti bir"lii aklamaamacndadr. bn Arabi, Vahdet-i Vcd'u kantlamak iin gelitirdii sisteminde kendinezg bir ekilde Kur'n tefsir etmi, batn birok hakikatlerin perdelerini aralamtr.rnein "Ey insanlar! Allah'a muhta olan sizsiniz. Zengin ve vlmeye lay k olan ancakO'dur." ayetini, "zat birlik" hakikatinin idraki olarak aklamtr. Ksaca insanlara Ehl-iTevhd imannn yani irkten kurtuluun nasl olacan, Resulullh Efendimizi s.a.v.teblilerini nasl anlamamz ve uygulamamz gerektiini Vahdet-i Vcd retisi iinderetir diyebiliriz.

Zaman olarak Cenab-eyh'den nce yaam olan nl suf Hallac- Mansur (k.s.)

"Varlk olmadan nce Muhammedi nur parlad. Nebiler, Rasuller hidayetlerini ve velilerirfanlarn bu nurdan aldlar" der. Ve, bu teorisine "Muhammedi Nur" ad n verir, aynekilde eyhu'l Ekber hazretleri de: "Muhammedi hakikat, ilh nurdur ki, bu nur; Allah' nnurunun feyzinden yaratt btn mahlukattan ncedir" demitir. Bunu vahdet-i vcdteorisini destekleyici bir burhan olarak kullanarak: "Yce Allah tozdan mahlukat yaratmayabalaynca, orada ilk mevcud olan Muhammed'in rahmani hakikatiydi, ki rahman'm arnaistiva etmekle nitelenmitir. Dolaysyla bu hakikat ilh artr, ayrt edilmedii iinde"Eyne/nerede" ile snrlandrlamaz. Toz, Hakkn kendisiyle kaim olan ve O'na dair bilgidiye tabir edilen misl zere var oldu. O da Muhammedi hakikatin var etti i ilahihakikatlerin ortaya kmas iin var edilmitir. Sonra O'ndan (s.a.v.) ruhlarn pnarlarfkrd. Bunlar da en ulu grnmde olan mele-i a'ly arndrdlar. Muhammed (s.a.v.)

btn mahlukatn en yce hemcinsidir. Btn varlklarn ve insanlarn en byk babasdr.Bundan yce Allah, nuru yaratt ki, ar 'ndan domutur. Sonra Allah bu nurun ar istivaetmesini salamtr. Mele-i a'ly ve baka varlklar da bunun muhtevas klmtr."

Hallac- Mansur (k.s.) ve bn-i Arab (k.s.) hazretleri semav olsun putperest olsuninsanlarn hakikatleri ynnden aralarnda bir fark grmemilerdir. Dolaysyla btninanlarn amacnn BR hakikat olduunu yani Allah sevgisi olduunu sylemiler yalnzputa tapanlarn surette kaldklarn hakikatin Bir ligini idrak edemedikleri iin delaletederek irk ehli yani gerei rtenlerden (kafir) olduklarn belirtmilerdir. Onlarn bugrne Dinlerin Birlii adn verenler olmutur. bn-i Arabi'den nce ve sonra yaammutasavvflarn bir ounun savunduu bir fikirdir bu. Bu hususta bn-i Arab hazretleri:

"zel bir akideye balanmaktan ve onun dndaki akideleri inkar etmekten kan, yoksabyk bir nasibi karrsn. Daha dorusu gerei olduu gibi elinden karm olursun.nk yce Allah, btn inan sistemleri iinde sadece bir inan sistemi tarafndankuatlmaktan, snrlandrlmaktan ycedir, genitir. Allah yle diyor: "Fe eynema tuvellufesemme vechullahi/ Nereye dnerseniz Allah'n vechi oradadr." u halde bu hakikatainanan ve bu hakikatin gereini yerine getiren herkes "kullar" doruyu bulmutur. Herdoruyu bulanda sevabn alr, "kul" olarak da sevabn alan herkes de mutlu olur, mutluolan herkesten de raz olunur." Sonra bu sylemini iir olarak dile getirir:

Kullar ilah hakknda akideler ortaya koydular

Ben de kullarn inandklar akidelerin tmne inandm.

Bylece iman ettii akidesini, insanlar ard ve yaylmas iin amel ettii inansisteminin yani "slarrTm, dier btn inan sistemlerini ieren bir ilhi sistem akidesiolduunu aklamtr.


14/149

bn-i Arab (k.s.) hazretlerinin grlerini ksaca anlatma saadedinde bu zetaklamann ardndan belirtmek gerekir ki, hazreti eyhi dier btn ilim dallarndan oktasavvuf ilmi ilgilendirmitir. Btn eserlerinin eksenini tasavvuf ilmi oluturmutur. Bununyannda kendine zg slbu, irfni boyutu, ilmi kapasitesi ve te'vil gcyle dier tasavvufekollerinde ayrlmtr. Bu farkll, karlat her meseleyi ele al ynteminde rahatlklagzlemlemek mmkndr. Bunu da vurgulad ktan sonra diyoruz ki: bn-i Arab hazretleri

tasavvufu kendine mereb edinmi, hayat felsefesi olarak kabul etmi btn limlerdenayr ve sekin bir yere sahibdir. Arif-i bil-lhlarn Muhammedi rehberidir. Telif etmi olduueserler birok nl mutasavvf tarafndan erh edilmeye allmtr.

Eserleri:

Telif ettii eserler, yine kendisinin kendisiyle ilgili olarak kaleme ald bir mzekkirede belirttiine gre toplam iki yz seksen dokuz (289) eser kaleme almtr. E-a'raniel Yevakit ve'l-cevahir adl eserde bn-i Arabi'nin geride drt yz (400) bir bakas isebe yz (500) eser braktn sylemitir.

Bunlarn en mhimlerinden biri 37 cild olan Mekke'de balayp Konya'da devam ettiive am'da bitirmi olduu "Futuhat- Mekkiye ve am'da telif ettii "Fususu'l Hikem" adleseridir.

Ftuhat, Cenab-eyh'in hayatn, stadlarn ve kendi tasavvuf grlerinin yannda,telif etmi olduu dier eserlerindeki konular aklayan blmleriyle birlikte, kendisinidestekleyen mutasavvflarn grlerini ihtiva etmesiyle adeta bir nev tasavvufansiklopedesi mahiyetindedir.

Fussu'l-Hikem ise; eserin nsznde bn Arab, Hz. Rasulullah (s.a.v.) grtnve kendisine Fu-ss kitabn verdiini beyan ederek yle syler:

- "mdi... Ben alt yz yirmi yedi senesinin Muharrem aynn son on gnnde amblgesinde gerekletirdiim bir riyazette Resulullah' (s.a.v) grdm. Elinde bir kitab vard.Bana dedi ki: "Bu Fussu'l-Hikem (Hikmetlerin Mahiyetleri) kitabdr. O'nu al ve in-sanlarn nne koy, ondan yararlansnlar" dedim ki: Allah', Resuln ve bizden olanemir sahibini, bize emredildii gibi duyduk ve itaat ettik. Kendime gvenimi saladm,niyetimi hlis kldm, maksadm arndrarak kitab Reslullah'n (s.a.v) belirlediiekildeinsanlara duyurmaya karar verdim.Ne bir arttrmada bulundum, ne de eksiltmeye gittim. Ohalde Allah' dinleyin ve Allah'a dnn."

Cenab-eyh'in dier eserlerinden bazlarunlardr:

Rislet'ul-AhlkAnk'u Mugrib

Divn

Heykil el-envr

Mevki'un Nucm

Mehid'ul- Kudsiyye

El-Tedbrt-ul Evk

El-Zaman ve Mrifet'ud Dehr

Mrifet'ul Kutb vel-mmeyn...


15/149

Not: eyh Ahmed Hamd al-Kadri k.s telif etmi olduu "Kitab-ul Burhan Al-AzharMankb e-eyh el Ekber" adl eserinde iki yz alm eserin ad zikr olunmaktadr.nallah Trkeye evirisi yaynevimiz tarafndan yaptrlm olan bu eser en yakn birzaman da yaynevimiz yaynlar arasnda okurlarmzn istifadesine sunulacaktr.


16/149

BRNC KTAB

KTABUL

FEN FL MAHEDE

MAHEDEDE FEN

YOK OLMA KTABI

eyhul Ekber



17/149

MAHEDEDE FEN

YOK OLMA KTABIBismillahirrahmanirrahim

Deitirme ve Kuvvet O'ndandr.

Takdir edip tasarlayan, hkmedip uygulayan, raz olup raz olunan, azameti veululuuyla mnezzeh olan, mnezzeh olduu eylere bedel olmaktan uzak olan, cevherveya araz olmayan Allah'a hamdolsun. O setii kullarnn kalplerini arndrmtr, onlarnkalplerinden kuku illetlerini ve hastalk phelerini skp atmtr. Onlar tartma vehasmlama oklarnn hedefi haline getirmemitir. Kalplerini bu sayede aydnlatm,nlerine kesin ve plak bir hidayet rehberi koymutur, fezay onlar iin daraltmtr.

Dolaysyla kimisi giyinir, kimisi soyunur, kimisi sular bol nehirler gibi akar, kimisicmertliin doruklarna kar. Giysilerini giyinen kimse, Onun kendisine bahettiklerini birbor gibi alglar. Elbisesini karan ise snnetini farza dntrr. Allah, kullarn Mele-iA'lnn vn yarlarnn hedefi klmtr. Onlar yce ve aa alemlere hakim klm,onla-r gklerin ve yerin miraslar yapmtr. Bu yzden cesur ve seri admlarla semay vearz enine boyuna dolarlar. Bazen uygulamak bazen nakzetmek eklinde kurallarhkmederler. Salt ve selm kendisi hakk nda "Ve lesevfe yu'tike rabbume Jeterda/Pek.yaknda Rabbin sana verecek de honut olacaksn." (Duh, 5} denilenin zerine olsun.Allah O'nu "Ve aciltu ileyke rabbi literda / Ben, memnun olas n diye sana acele ile geldimRabbim." (T-h, 84) diyenden ayrmtr. En kadim lisnlarla salt ve selm Onun zerineolsun ve bu dilek hi kesilmeden devaml srp gitsin. Onun ehlibeytinin, ilah rzaya zg

klnm ashabnn, yce ve raz olunmu makamda onu tasdik eden kardelerinin zerinede salt ve selm olsun.

mdi...lah hakikat, ii grmek olan gz tarafndan mahede edilmekten ycedir.Varln, gzlemleyen gz zerinde bir etkisi vard r. Fani olduu iin olmayan ey yokolduunda ve baki olduu iin daima var olan da bak olduunda, o zaman kesin delilgnei gzlerin idrkinin zerine doar. Ve mutlak cemalde gerek ve mutlak mnezzehlikgerekleir. Bu, birleme ve varlk gzdr, duru ve donu makamdr. Burada saylarnbir olduunu grrsn; ama mertebelerde bir seyre km olarak. Bu yolculukta saylarnobjeleri belirginleir. Bu makamda birlikten sz eden kiinin aya kaymtr. nk birinvehmi mertebelerde yolculua ktn ve mertebelerin farkllna bal olarak farkl

isimlerle anldn grmtr. Bu yzden saylarn ancak bir olduunu dnr. Bu yzdenbirlikten sz eder. Oysa say ismiyle zahir olduu zaman zatyla zahir olmaz; kendine zgmertebesi hari. Bu mertebe, vahdaniyet makamdr. Bu makamn dndaki bir mertebedezatiyle zahir olduunda , ismiyle zahir olmaz. O zaman bu mertebenin hakikatine uygun birisimle anlr ve ismiyle fena bulur. Ama zati ile bak kal r. Bir dediin zaman, bu isminhakikatiyle baka her ey yok olur. ki dediin zaman, bu mertebede bir zatn varlylazahir olur, ismiyle deil. Ve ismi de zatnn bu mertebesinin varlyla eliir.

Kefin ve ilmin bu daln insanlarn byk ksmndan gizlemek gerekir. nk yksekseviyesi nedeniyle ona btnyle dalmak uzak bir ihtimal ve dal p da mahvolmak yakn birihtimaldir. Dolaysyla bu hakikatlere dair marifete sahip olmayan, bu inceliklerin nerelerekadar uzandndan habersiz, sadece ehl-i tahkik olan arkadann dilinden dklensahneyi alglayp tesine geemeyen, bunun zevkine varamayan bir kimse "Ben yukardanaaya denim, yukardan aaya den benim." diye bilir. Bu yzden bu keif ve ilimdaln gizliyoruz, saklyoruz.


18/149

Hasan el-Basr (r.a.), bu yolu bilmeyen kimselerin vkf olmamalar gereken bu gibisrlarla ilgili konumak istedii zaman Ferkad es-Subh, Malik b. Dinar gibi bu zevkevarm kimseleri arr, kapsn dier insanlara kapatrd. Onlarn ortasna oturur bu gibimeseleler hakknda konuurdu. Eer bu srlar gizlemesi zorunlu olmasayd, byle bireyyapmazd. Buhar'nin sahihinde belirttiine gre Ebu Hureyre (r.) yle demitir:"Reslullah'tan (s.a.u) iki kap aldm. Birinin iindekilerini size dattm. Dierini datmaya

kalksam u boynumu keserler." bn Ab-bas (r.a.) "Ellezi halake seb'a semauatin ve mine'lard mislehunne yetenezzelu'l emru beynehunne / Allah, yedi kat g ve yerden bir okadarn yaratandr. Ferman bunlar arasndan inip durmaktadr." (Talk, 12) ayetiyle ilgiliolarak yle demitir: "Eer bu ayetin tefsirini aklasaydm, mutlaka beni taa tutardnzve benim iin "kafirdir" derdiniz." Rivayet edilir ki, Ali b. Ebtalib (a.s.) elini g snevurarak, "Ah!.." derdi, "burada ne ok ilim vard r. Keke bunlar tayacak birilerinibulabseydim." Reslullah (s.a.v) bir hadiste yle buyurmutur: "Ebbekir'in sizdenstnl kld namazdan, tuttuu orutan dolay deildir. Fakat gsne den bireyden dolay sizden stndr." Hz. Reslullah (s.a.v) bu eyin ne olduunu aklamam,onu gizlemitir. Bir alimin her ilmi aklamas zorunlu deildir. Hz. Reslullah (s.a.v.)"nsanlara, onlarn akllarnn kapasitesini gzeterek hitap ediniz." buyurmutur. Dolaysyla

bir kimsenin eline, bilmedii, yolunu yordamn izlemedii, iindekilerini aka anlamad,defalarca incelemedii bir ilme dair bir kitap gese, onu hemen ehline gtrmeli, hemeninanmak veya inkar etmek yoluna gitmemeli ve kesinlikle bu ilme dalmamal dr. Nice fkhilmi taycs vardr ki, fkih (derin kavray sahibi) deildir. "Bel kezzebu bima lem yuhitubi ilmihi /Bilakis, onlar ilmini kavrayamadklarn... yalanlamlardr." (Yunus, 39) "Fe limetuhaccune fima leyse lekum bihi Umun / Bilgi sahibi olmad nz konuda niintartyorsunuz?" Bu metinlerde, yolunu yordamn bilmedikleri, yntemini izlemedikleri me-seleler hakknda konumu olduklar iin bir takm kimseler yerilmilerdir. Btn bunlarsunmamzn nedeni udur: Bizim tarikatmza mensup olanlarn kaleme aldklar eserler bugibi srlarla doludur, fikir sahihleri fikirleriyle bu s rlar incelemeye alrken, zahir ehli olanlar,szn akla getirdii ilk ihtimali esas alarak bu srlarn arasna dalyorlar. Halbuki bunlara

sadece bu eserleri yazan kimselerin kulland klar terimlerin anlamlar sorulsa, kesinlikle bil-meyeceklerdir. O halde asln, temelini muhkem bir bilgiyle kavrayamadklar bu gibi ilimlerhakknda nasl konuabiliyorlar?!..

Bazen, bu gibi srlara sahib kimselerle beraber olduklarnda veya bulduklar bazgerekleri arkadalaryla paylatklarnda, bu kimseler, onlar iin "bu kapal bir dindir,bulank bir dindir." derler. Halbuki dinin nice cihetlerinin olduunu bilmezler. Bunlarsasadece dini gizlemezler, dinin neticelerini, Hakka itaat ederlerken Hakk n kendilerine buitaatin karl olarak bahettiklerini de gizlerler. Hkmlerle ilgili nice hadisler vard r ki,bunlarn zayflklar ve ravilerinin kusurlu olduklar hususunda ittifak edildii halde, onlar buhadisi bizzat keif yoluyla asl syleyeninden sahih olarak alrlar ve ulemann esas ald

trenlerden farkl birekilde ibadetlerinde bu hadisleri izlerler. Sonra bu alimler kp onlardinden kmakla sularlar. Bu sulamalarnda hi de insafl deildirler. nk Hakkn birok vechi/yz vardr, bu vechlerden/yzlerden birine de bu yolla varlabilir. Nice hadis devardr ki, alimler sahih olduu hususunda gr birliine vardklar halde, sr ehli nazarndabu hadisler sahih deildir. nk keif yoluyla bunu renmilerdir. Bu yzden bu trhadislere gre amel etmeyi terk ederler. Buna daha bir ok rnek vermek mmkndr. Eniyisi; insann teslim olmas, Hakka teslim olmay dilemesi ve srf nefsiyle megul olmas,onu bulunduu mertebeden daha iyi bir mertebeye ykseltmeye al masdr. te varlnhakikatlerine ulam said/mutlu insan budur. Bu srlar lafzlara dkme-yip gizleyenler,yabanclar farkna varmasn diye onlar saklayanlar, himmet neticesinde bir tak m eserlerinmeydana geldiini syleyenler, her zaman bu metotlarn devam ettirirler. T ki fehvan

(anlamsal) makamlardan yaknla erimilerin mertebesindeki yce ruhaniler kendielleriyle parlak alametleri onlara gsterinceye kadar. Bu makamda ise yaz l kutsal kitablarvardr. Bylece bu srlarn sahipleri bildikleri hakikatlere dair gerek ahidler grm


19/149

olurlar. Bu vasftan baka bir vasfa intikalin ne byk bir aama olduunu anlarlar. Buintikalin ayrc zellii, srr gizleyenin srrnn artk ortaya kmas, dmn zlmesidir.Kilidinin almas, bann zlmesidir. Bylece bu dierinin himmetleri de ayn noktadabirleir. nk teklik hakikatini grmtr. Her ikisi tekten baka birey grmezler. Btnetkiler ve eserler hakikate dayanr bylece. Bazen dndrmek eklinde tezahr ederken,bazen de bu himmetler dorudan O'ndan gelmi gibi belirginleir. nk hakikate btn

ynleriyle ynelmitir, bilmese de. Her himmeti istemitir, bizzat ulamasa da. Telaffuzedemese de btn lisnlarla konumutur. Bu ne dehetli bir hayret ve ne etin birhasrettir! Perde ald zaman, gzle btnletii zaman. Ay ve gne bir araya geldii,eser sahibi eserde zuhur ettii ve de plak gzle grld zaman! Onlara suretlerdebelirdii, tuza kuran tuzaa dt, iman edenin kazand, inkar edenin de kaybettiizaman!

lh hitap, en kutsal lisnla ve ihls diye ifade edilen bir ibareyle ynelmi tir.Dolaysyla alaca dl iin deil, ibadetini ihlsla sunan, her trl sapklktan uzak hanfyolunu izleyen, ilh yaknlk mezhebine intisab eden kimse, emri yerine getirmesorumluluunu gerekletirmi olur. Byle bir kimse nur alemine mensub olur, cretalemine deil. "Aa-hu nuru'ssemavati ue'l ardi / Allah gklerin ve yerin nurudur." (Nr, 35)"Lehum ecruhum ve nuruhum /Onlarn cretleri ve nurlar verilir." (Hadid, 19) "Nuruhumyes'a beyne eydihim / Onlarn nlerinden nurlar gider." (Tahrirn, 8) Nur, "Ben sizin rabbini-zim", der, onlar da Ona tabi olurlar.

Hakikat ehli nazarnda cret, ceza Allah'a dndrlmtr. Vakitlerinin darlndan veAllah ile megul olmalarndan dolay crete ynelik bir talepleri yoktur. Onlar iin Allah ilemegul olmak hereyden daha nemlidir. Kim Allah ile ilgili pay n ka-rrsa, ite bykhsrana urayan odur. Bir farz veya snneti ikame eden bir kimsenin bu ameli yerinegetirmesinin sebebi, sevab taleb etmekse, sen nefsini byle bir amelle me gul etme.nk bedenlerin hareketlerinin sonularnn da somut olmas zorunludur. Bizzat yerinegetirdiin hareketlerle birey isteme. Yoksa vaktini boa harcam olursun. Nitekim yce

Allah yle buyurmutur. "Kullu yevmin huve fi a'n / O, her an (gn) yaratma halindedir."(Rahman, 19) Gn, bir zaman dilimidir. Bu zaman dilimindeki faaliyeti seninle ilgilidir.Senin iin vcda getiriyordur, kendisi iin deil. nk O, amalardan mnezzehtir.Yaratt bireyin yarar da O'na dnmez. Ya da daha nce kendisinde olmayan bir eyikendisi iin yaratmaz. O halde yarattn senin iin yaratr. O halde sen de bu emrin kar-snda dur. Onunla megul ol. Sen de her gn Rab-binle ilgilen. T pk Rabbin her gn seniniin yaratma halinde olduu gibi. nk O seni, srf kendisine ibadet edesin, Onunlakendini gerekletiresin diye yaratt. Senden ve O'ndan bakasyla meguliyeti ise kendiniin bir rzk olmak zere taleb etmelisin. Bu da sana ular kukusuz. "Ma uridu minhummin rzkn ve ma uridu en yut'imun. nnellahe huve'rrez-zak I Ben onlardan rzkistemiyorum. Beni doyurmalarn da istemiyorum. phesiz rzk veren ancak Allah'tr."(Zriyt, 57-58) Sana "al" dedii zaman, "sen al" de. Sana "dn" dedii zaman, "sendensana" de. Eer sana "Ben sana "al" dediim zaman, nasl bana "sen al" diyebiliyor sun,ben almam ki?" dese, O'na de ki, "ben de gerekte almyorum. nk almak bir fiildir.Oysa benim fiilim olamaz. Dolaysyla alan sensin. nk fail sensin. Dolay syla sen,bana verdiklerini benim iin al. Ey almayan, bana al, deme. Almay benimle arana perdeolarak koyma. Benim almam yoktur ve sen de benim iin deilsin. Benim almam olmaz.Yokluktan hasl et, ki yokluk serlerin en ktsdr. Yoksa asl feshetme, akdi bozma buhelak edici hitaptan gelir, ey idrk eden ve idrk edilmeyen, sahib olan ama sahibolunmayan!"

Bu aamalarn bazsnda, karna hikmet esasl, nebevi, has klnm ve halis din ile

birlikte dosdoru olmayan, fikir ve akl karm bir din kar. Bunlar birbirinden ayrmangerekir. Bir de unu greceksin: bunlarn her birinin gayesi haktr, maksat seninmutluluundur, mutsuzluun deil. Sen has klnm, halis nebevi dini izle. nk o daha


20/149

yksek ve daha faydaldr. brnn aydnl daha parlak olsa da. Ama bu dierininvarlyla resmi dalr. Bir adan hak olsa da bu byledir. Hatta o dinin kurucusu,yaayanlar aleminde hazr olsayd, onun da has klnm nebevi dine dndn grrdn.Ya da daha nceki has klnm dinin sonraki has klnm nebevi dine dndngrrdn, bu bir tr nesihtir. Musa ve sa (a.s.) peygamberlerin mmetleri gibi ncekimmetlerin zerinde bulunduklar eriatlar baz alardan Muhammed (s.a.v) eriat

tarafndan neshedilmediler mi? Nitekim Hz. Neb (s.a.v.) yle buyurmutur: "Eer Musayaasayd, bana uymaktan baka bir seenei olmazd." Dolaysyla hkmi, fikri donanmlbireriatn, daha nce sylediimiz gibi baz alardan hak olsa da kaldrlmas daha uy-gundur. Bedbahtlarn en bedbaht, bir kitaba sahib olduu halde sapan, hevasna tabi olan,kitabna iman ettii halde arzularnn peinden koan kimsedir.

Burada aklamak istediim bir nkte vardr ve bir ok kimse bunun farknavarmamtr. Bir topluluk da mmkn nitelikli varl n olabilirlii hususunda byk biryanlg iine dmtr. Varlk, mmknln iki zt ucu asndan kantlanmtr. Bunudeitirmenin, tersine evirmenin imkan yoktur. yle ki: Hak teala bir eye tecell ettiizaman ondan asla gizlenmez. Bir kalbe de iman yazd nda, onu bir daha silmez. Birkimse, "bana tecell ettikten sonra benden gizlendi" diyorsa, ona kesinlikle tecelletmemitir. Fakat ona bir tecell grnmtr, o da bu tecellyi O sanmtr. Byle birtecellnin de sebat olmaz, bir halde durmaz, dolaysyla onun asndan durumdadeiiklik yaanmtr. man yazlmas da yle. Ayetlerin ve apak belgelerin gelmesi gibiolaanst kantlar kalplere bahsedildii zaman, buna dairahidler de gsterildii zaman,bunlar ebediyen yok olmazlar. Bir adamn kalbinden bunlar silinip gidiyorlarsa, bil kikalbinin levhasna kesinlikle yazlmamlardr ve bir daha da ona dnmeyeceklerdir.Sadece kalbine bir rt gibi bir zaman brm, bunlarn ibareleri ve lisnlar verilmi,varlklar ve a'yanlar verilmemitir. Byle bir ba da geri alnr ve yok edilir. Bu yzdenbir ayette yle denilmitir: "Utlu aleyhim nebeellezi ateynahu ayatina fenseleha minha /Onlara, kendisine ayetlerimizden verdiimiz ve fakat onlardan syrlp kan kimselerin

haberini oku." (A'raf, 175) Ayetin orijinalinde geen "inselahe" fiili, bir insan n zerindekielbiseyi karmas veya ylann deri atmas anlamndadr. Bu elbise ve deri bir rt ilevinigrr, yukarda vurguladmz gibi gereklikle bir ilgisi yoktur. Byle bir kimsede sadecelisn olur. Konutuu zaman ismin gizliliklerini aa vurur, etkilerini zellikle aktrr,yanstr. Bu anlamda tek kalan havas iin arndrma, tenzih etme, huzur ve birleme ve deiman ve kfr art deildir. Sadece o belli harflerle konuur. Konuan kii konutuununfarknda deilse bile sonularn izhar eder. Baz arkadalarmz arasnda da byle kim-seler grlmtr. rnein Kuran okur, bir ayete gelince orada zerinde bir etkilenmehisseder ve buna arr, ama sebebini bilemez. Bu sefer nceki ayetleri bir kez daha okur.O belli ayete gelince ayn etkilenmeyi bir kez daha grr. Her tekrarladnda aynetkilenmeyi hisseder. O zaman anlar ki, ayet, havastan kimseler zerindeki etkinli ini

gsterdii mahalle tesadf etmitir. Onu kendisi iin bir isim klmtr. stedii zaman aynetkiyi gstermektedir. Muhakkik bir kimse bu gibi etkilenmelere aldanmaz, bunlara itibaretmez. Sadece byle bir durumla karlat zaman sevinir. Nitekim Ebu Yezid'e: "Allah' nism-i azam (en byk ismi) hangisidir?" diye sorulmu, o da u cevab vermitir: "ncetasdik et, sonra istediin ismi al, o'nu gerekten hisset, konuma ve lafz olarak deil."Yce Allah yle buyurmutur: "Ulaike ketebe fi kulubihimu'l iman / te onlarn kalbineAllah, iman yazmtr." (Mcdele, 22)

Kalbin iki yn vardr; biri zahir biri de batn. Kalbin batn silinmeyi kabul etmez.Aksine kalbin batn srf ispat ve gerekliktir. Zahiri ise silinmeyi kabul eder, nk mahv veispat (silme ve yerinde brakma) levhidir. Kalbin zahirinde birey bir vakit yerinde braklr,

sonra "Yemhullahu ma yeau ve yusbitu ve indehu ummu'l kitab / Allah dilediini siler,sabit brakr. Btn kitablarn asl Onun yanndadr." (Ra'd, 39) Eer kitab sahibi, btnkitablara inanan biriyse ebediyen sapmaz. Ama baz kitablara inanan, bazsn da inkar


21/149

eden biriyse, o, gerek kafirdir. Yce Allah yle buyurmutur: "Ve yekulune nu'minubiba'din ve nekfuru biba'din ve yuridune en yettehizu beyne zalike sebila / Bir k smnaiman ederiz ama bir ksmna inanmayz, diyenler ve bunlar arasnda bir yol tutmakisteyenler..." (Nisa, 150) "Ulaike humu'l kafirune hakka / te gerekten kafirler onlardr."(Nisa, 151) "nnellezine keferu min eh-li'l kitabi ulaike hum erru'l beriye / Ehli kitab-tan...olan inkarclar... te halkn en erlileri onlardr." (Beyyine, 6) Bu anlaylarndan

dolay onlar ekilsel, trensel kalplarn ehlidir. Filozoflardan dnsel bak sahibikimselerin ve kelm ehlinin byk ksm, Allah'n velilerinin/evliyaullah'm sergilediklerivecdlerin, grp bulduklar srlarn bir ksmn tasdik ederler. Kendi grlerine ve ilimlerineuyan dorularlar, grlerine ve ilimlerine uymayan da reddedip inkar ederler vekantlarmza aykr olduu iin batldr, derler. Kim bilir; belki de bu miskinin kantnntemelleri tamamlanmamtr; ama o, kamil olduunu sanmaktadr! Oysa Allah'n velilerininsylediklerini onlar asndan tasdik edip, kendisini byle bir tasdikin mecburiyetindenbrakmasay-di da srf sahibinin szn teslim etmesinin semeresini devirseydi olmazmyd! Ben, Allah'a yemin ederim, bu taifeyi inkar edenlerin durumundan endie ediyorum.Hakikat ehlinden biri yle demitir:

- Kim onlarla, tasavvuf hakikatlerin ehli ile beraber oturursa ve onlarn ortayakoyduklar hakikatlerin bazsn inkar ederse, Allah iman nurunu Onun kalbinden skpalr.

Kendinde hikmet olduunu iddia eden mnazara ehlinden biri, vahdet-i vctanlayna sahib muhakkiklerden birine bir soru sordu. Ben de orada bulunuyordum.Talebeler de etrafn sarm oturuyorlard. Muhakkik adam konuyla ilgili konumaya ba-lad. Bu mnazarac o'na dedi ki: "Bu sylediklerin benim nazarmda sahih deildir. Bunubenim iin biraz daha akla. Belki de ben bu hususta yanl bir anlayasahibim."Muhakkik adam mnazaracnn szlerinin bo olduunu anlad ve sustu. nkbundan sonras cedel ve tartma olurdu. Muhakkikler ise edebe aykr olan ve bereketinkalkmasna neden olan tartma ve cedeli uygun grmezler. Efendimiz(s.a.v.)in yan nda

ashab arasnda tartma kar. Hz. Resulullah (s.a.v) "benim yanmda tartma olmaz."der. Bir hadiste de yle buyurmutur: " Bana kadir gecesi gsterildi. ki adam sa baolup kavga ettiler. Bunun zerine kadir gecesi kald rld."

Dolaysyla keif ve hd yntemi tartmay kaldrmaz. Bu yntemi esas alanmuhakkikleri reddetmek, sonunda mnkirin kendisine dnen bir reddiyedir. Vecd sahibi,tahsil ettii hakikatlerden dolay mutludur. Nitekim szn ettiimiz eyhin talebelerindenbiri kalkt ve meseleyi tartanlara dedi ki, "efendimizin biraz nce gayet ak bir ekildeortaya koyduu izah sahihtir. Ancak ben bunlar ifade edecek, dile getirecek gckendimde bulamyorum". Bunun zerine fkhyle dedi: "Bunlar ssl ve tatl szlerdir,ahenkli birekilde ifade edilmilerdir. Akl, ilk anda kabul eder ama mnazara mihengine

vurduunda, delillerle irdelediinde yok olup gider, geride hibir izi kalmaz. Srf batlolduu grlr. Tpk efendimizin az nce dile getirdii eyler gibi..." Bunun zerine eyhbu konuyla ilgili szlerini kesti.Mnazarac ise onun dediini, onun lisnndan dklenlerianlayamad. Bu, muhakkike, mnazarac-mn iindeki duygular gstermekten ibaret birtavrd ki, bu gibi meselelerde byle mnazaraclarla konumaya son versin.

Sonra bilesin ki, salih amelle pekitirilmi iman mukaddes huzurun elindedir. Buimann bu mukaddes huzurda ikame edilmesi esnas nda ilim, irfan, hikmet ve srnehirlerinin parmaklarnn arasndan fkrd ve bu elin Muhammedi makamlara sahibkimseleri nelere mlik kld da grlr ve bu huzurda sakin olan kiinin ruhaniyetibeslenir. Bu makamn sakini derken drt kiilik huzurun drdncsn kast ediyoruz.Bunlarn her biri bu kutsal makama ortaktr. Bu szn ettiimiz ikamet huzurudur, ikincisinur huzuru, ncs akl huzuru ve drdncs insan huzurudur.

nsan huzuru varlk bakmndan huzurlarn en tamamdr. Kul ikamet huzuruna


22/149

konaklad zaman, devamllk nehrinin suyundan ier ve bu huzurda ikamet etmek onarabbani hayet, ilh rza makamn kazandrr. lh hayet ise o'na bundan ayr birhuzurun kapsn aar. Ki "el-Futhatu'1-Mekkiye" menzilleri kapsamnda bunlarrelealacaz. te yandan hviyet hayetinden de "el-Futhatu'1-Mekki-ye"de sz edilecektir.Bu yzden burada aklama gereini duymuyoruz.

Bu kitapta zerinde durduumuz menzil "fena" (yokluk) ve "gnein domas"

menzilidir. Bunun da ihsan mertebesi vardr ki, bu, seni O'na gsteren ihsandr, O'nu sanagsteren ihsan deildir. Cebrail (a) Hz. Nebiye (s.a.v.): "hsan nedir?" diye sordu. Hz. Neb(s.a.v.): "hsan, Allah' gryormusun gibi O'na ibadet etmendir", dedi. Bu aradaHz. Resulullah (s.a.v.) iaret ehline de bu aklamas kapsamnda u iareti vermitir:Eer sen O'nu gremezsen, O seni grr. Yani Onun seni grmesi, mutlaka senin ken-dinden yok olman gerektirmez.

"O'nu grmen" ifadesinin orijinali olan "terahu" ifadesinde "elif" harfine yerverilmesinin nedeni, grmenin taalluk ettii eye iaret etmesinin gayet ak olmasdr.Eer "elif" harfi hazfedilseydi ve "terehu" denilseydi, grme sahih olmazd . nk "terahu"ifadesinin sonundaki "ha" gib (nc ahs)ten kinayedir. Gib ise grlmez. "Elif" harfi

hazfedildiinde grmesiz grme sz konusu olurdu. Bu ise doru deildir. Bu nedenleifadede "elife yer verilmitir.

fadede "ha" harfinin yer almasnn hikmetine gelince; "eer sen Onu gremezsen"ifadesinin anlamnda una ynelik bir iaret vardr: Eer sen ifadede "elifin varlndandolay O'nu grm olsan da O'nu btnyle ihata ettim, deme. nk Allah ihataedilmekten ycedir, stndr. Allah ihata edilmediine gre, szn ettiimiz "ha" zamirigrme esnasnda senden gib olan Hakkn hakikatine iaret etmi olur ve senin O'nubtnyle ihata etmediine tanklk eder.

Vallahu yekulu'l Hakka ve Huve yehdi's sebile.

Gerei Allah syler ve doru yola iletir.

Nimetler bahedici "Vahhab" Melikin ltfyle kitab tamamland.


23/149

KNC KTAB

KTABULCELL VEL CEML

CELL VE CEMALKTABI

eyhul Ekber



24/149

CELL VE CEML KTABI

Bismillahirrahmanirrahim

Deitirme ve Kudret " O"ndandr.

Cemli zahir olduu iin celli ulu, yaklamasnda yakn ve yceliinde mrakebeeden Allah'a hamd olsun. O, izzet, gz kamatrc parlaklk, azamet ve byklk sahibidir.O'nun zat baka zatlara benzemekten ycedir, hareketlerden, durulardan, saa soladnmelerden, iaret ve ibareleri alglamak gibi beeri olgulardan beridir. Nitelenmekten,snrlardan, hareket olarak inip kmaktan, istiva edilen eye temas etmek anlamnda istivaetmekten, oturmaktan, bir maksad olsa bile maksat peinde kouturup seirtmekten, yitik

bireyle karlamaktan dolay cokuyla kahkaha atmaktan ycedir. Tafsilatl olarak izahedilmekten, toplanmaktan, damgalanmaktan, milletlerin deimesiyle deimekten, lezzetalmaktan, bir amelden dolay ac duymaktan veya ezeli olmamakla nitelenmektenmnezzehtir. Yer kaplamaktan, blnmekten ya da cisimlerin niteliklerini almaktan,anlaylarn hakikatinin knhn ihata etmesinden ya da vehimlerin ekillendirdikleri gibiolmaktan, yahut uyanklk veya uyku halinde olduu gibi kavranmaktan, mekanlarla vegnlerle kaytlandrlmaktan, varlnn devamllnn zerinden aylarn ve yllarngemesine bal olmasndan, stnn, altnn, sann, solunun, arkasnn veya nnnolmasndan, akllarn veya dlerin cellini kavramasndan uludur. Kapasitelerininyksekliine ramen akllarn fikirleriyle, keif ehlinin zikirleriy-le, gerek ariflerin srlaryla,gzdelerin gzleriyle idrk etmelerinden beridir. Hicb ve perdelerin gerisinde noksan bir

varlk olmaktan da mnezzehtir. O, ancak nurlarnda idrak edilebilir. nsan suretinde ol-maktan da beridir. Objelerin varl klarndan uzak olmaktan, ya da daha nce yok ikensonradan onlara dnmekten, varl klar yarattktan sonra kendisinde daha nce olmayan birhalin meydana gelmesinden kalbin habbesi ve z tarafndan dilsiz bir ekilde s-nrlandrlmaktan, ya da O'na bu mahiyette inanlmasndan, objelere tecelli etmesiyle birmekan edinmekten, mazi, gelecek veya imdiki zaman dilimlerine tabi olmaktan ycedir.Duyularla kaim olmaktan, pheye dmekten, olaylarn kendisine kark gelmesinden,misllerle veya kyasla idrk edilmekten ya da cinsler gibi eitlenmekten, nsiyet kurmakiin alemi yaratm olmaktan, oturan kiinin ncs olmaktan mnezzehtir. E veocuk edinmekten, bir kimsenin kendisine denk olmas ndan, varlndan nce yokluunolmasndan, el, dirsek ve ayak gibi organlarla nitelenmekten, ncesizlikte bir bakasyla

beraber olmaktan, kullarn tevbe etmelerinden dolay insanlarda bilindii ekilde glmektenve sevinmekten, teden beri biline gelen fke ve armaktan, insanlarda olduu gibisuretten surete girmekten ycedir. Ululuunda stn iradeli ve heybetinde azamet sahibiAllah ycedir. "Leyse kemisli-hi eyun ve huve's semi'ul basir / O'nun benzeri gibi hibirey yoktur. O iitendir, grendir." (ra, 11)

Hi kukusuz tasavvuf ehlinden Allah' bilen muhakkikler cell ve ceml kavramlarnabyk nem vermilerdir. Bunlarn her biri szkonusu kavramlarla ilgili olarak kendidurumuna uygun aklamalar yapmtr. ounluu, nsiyeti ceml sfatyla, heybeti decell sfatyla irtibatl olarak ele almtr. Bir adan byle olsa da, asl nda syledikleri gibideildir mesele.. nk, cell ve ceml Allah'n sfatlar, nsiyet ve heybet ise insan n

sfatlardr. Ariflerin hakikatleri cell sfatn mahede ettiinde heybetinden etkilenir vedeyim yerindeyse kabna ekilir, bzlr; ama cell sfatn mahede ettiinde bununlayaknlk kurar, alr. Bu yzden szn ettiim muhakkikler cell sfatn kahr ve ceml


25/149

sfatn da rahmet gibi alglamlardr ve kendi ilerinde hissettikleri duygular erevesindehkm vermilerdir. Bense, inallah, bu iki hakikati, yce Allah'n bu ibareler erevesindebana yardm ettii oranda aklamak istiyorum.

ncelikle diyorum ki: Allah'n cell sfatnn bir anlam var ki, bu yce Allah'a dnktrve Allah' bilmemizi engelleyen de bu anlamdr. Ceml ise, bizden O'na dnen bir anlamifade etmektedir. Onunla ilgili olarak sahib olduumuz bilgiyi bize baheden O'dur. niler,

mahedeler ve haller de yle. Onun bizde iki etkisi vard r: Heybet ve nsiyet. nk bucemlin bir ulviyeti/ykseklii, bir de aal (nemsiz, irkin) vardr. Ykseklie; cemlincelli adn veriyoruz. Arifler bunun hakknda konumulardr. Kendilerine tecell eden debudur ve bu yzden, yukarda iaret ettiimiz ilk cell hakknda konutuklarmsanmlardr. Szn ettiimiz bu cemlin celli ile birlikte bizde nsiyet oluur. Amaaalk durumunu yanstan ceml ile birlikte bizde heybet meydana gelir. Cemlin cellibizde tecell ettiinde bizimle nsiyet kurar. Eer bu nsiyet olmasayd, bizde tecell edencemlin celli bizi helak ederdi. nk cell ve heybetin gc karsnda hibir eyduramaz. Bunun karsnda ise nsiyet eliindeki cell yer alr ki, bunun amac,mahede srasnda itidal zere olmamz, dolaysyla grdklerimizi anlamamz ve gafletiinde olmamamzdr. Burada ceml sfat bize tecell ettiinde, ceml, hakkn bizealmas, yaylmas, cell ise bizden stn ve aziz olmas dr. Biz Onun, cemli iinde bizealmasna, yaylmasna heybetle karlk veririz. nk almaya, yaylmaya, aynsylakarlk vermek edebsizlik olur. lh huzurda edeb-sizlik ise kovulmann, rahmettenuzaklatrlmann sebebidir. Bu yzden bu anlam bilen muhakkiklerden biri yle demitir:"Bu dein zerine otur, ama sakn uzanma. nk Onun, bizim iimizdeki celli, hu-zurda edebsizlik etmemizi engeller." Tpk Onun cemli ve almas karsndarpermemiz, heybete kaplmamz, edebsizlik etmemize engel olmas gibi. O halde bizimashabn kefi dorudur, ama cell ilerine kapanmalarna, ceml ise almalarna nedenoluyor, hkmnde bulunmalar ise yanltr. Keif doru olduktan sonra gerisinealdrmamak gerekir. te hakikatlerin anlatt kadaryla cell budur.

Bil ki, Kur'an cemlin cellini ve cemli ihtiva eder. Mutlak cemle gelince hibirmahluk onu bilmeye nfuz edemez, onu mahede edemez. O sadece Hakka has biralandr. Buras yce Allah'n kendisini olduu gibi gsterdii huzurdur. Eer bu huzura vebu huzurda sergilenen mutlak celle mdahale imkan mz olsayd, o zaman bilgi olarakAllah' ve Onun katnda olan eyleri ihata etmi olurduk ki, bu imkanszdr.

Bil ki, ey kardeim! Yce Allah'n iki hakikati vardr ve kendisini iki el ile vasfetmi, ikikabzasnn olduunu bize retmitir. Varlk da bu erevede meydana gelmitir. Bunedenle varlkta her ne varsa, mutlaka bunlara tekabl eden bir zellii vardr. Tekablderken zellikle cell ve cemle dnk boyutlar kast ediyoruz. Yine cell derken az ncesylediimiz gibi cemlin cellini kast ediyoruz. nk yce Allah'tan haber veren

Resulden aktarlan kutsi hadislerde cellden sz edilen her yerde mutlaka cemlden onakarlk gelecek bir husus da zikredilmitir. Nazil olan kitablarda ve her eyde byledir.Ayn ekilde Kur'n'da rahmetten sz eden her ayetinin mutlaka azaptan bahseden birkarl vardr. Buna aadaki ayetleri rnek gsterebiliriz: "afiri'z zenbi ve kabili't tevbi /Gnah balayan, tevbeyi kabul eden." (M'min, 3) Buyuruyor ve buna karlk olarak da"edid'ul kab / azab etin."(M'min, 3) buyuruyor. Bir ayette "Nebbi' badi enni ene'lGafuru' Rahim / Kullarma, benim ok balayc ve pek esirgeyici olduumu haber ver."(Hicr, 49) buyuruyor. Hemen arkasnda da "Ve enne azabi huve'l azabu'l elim / Benimazabmn elem verici bir azap olduunu da bildir." (Hicr, 50) buyuruyor. Bir yerde "Veashabu'l yemini ma ashabu'l yemini fi sidrin mah-dudin I Sadakiler, ne mutlu osadakilere! Dzgn kiraz aalar iindedirler." (Vaka, 27-28) buyuruyor. Hemen

arkasnda da "Ve ashabu'imali ma as-habu'imali fi semumin ve hamim / Soldakiler;ne yazk o soldakilere! lerine ileyen bir ate ve kaynar su iindedirler." (Vaka, 41-42) Birayette "Vucu-hun yevme izin nadiretun / Yzler vard r ki, o gn l l parldayacaktr."


26/149

(Kyamet, 22) buyuruyor. Buna mukabil olarak da "Vucuhun yevme izin basire-tun I Yzlervardr ki, o gn buruacaktr." (Kyamet, 24) buyuruyor. Bir yerde "Yevme tebyedduvucuhun / Nice yzlerin aard gn."(Al-i mran, 106) buyuruyor. Arkasndan "Vetesveddu vucuhun / Nice yzlerin karard gn." (Al-i mran, 106) buyuruyor. Bir yerde"Vucuhun yevmeizin haiatun amiletun nasibe-tun tesla naren hamiyeten / O gn bir tak myzler zelildir, durmadan alr, yorulur, kzgn atee girer." (Gaiye, 2-3-4) buyuruyor,

arkasndan da yle buyuruyor: "Vucuhun yevme izin naimetun li sa'yiha radiyetun / O gnbir takm yzler vardr ki, kutludurlar; abalarndan honut olmulardr." (Gaiye, 8-9) Birsurede "Vucuhun yevme izin musfiretun da-hiketun mustebiretun / O gn bir takm yzlerparlak, gle ve sevinlidir." (Abese, 40-41) buyuruyor. Arkasndan da "Vucuhunyevmeizin aleyha gaberetun terhekuha kateretun / Yine o gn bir tak m yzleri de kederbrm, hznden kapkara kesilmitir." (Abese, 40-41) buyuruyor. Kur'an' incelediinzaman btn ifadelerin bu trden ve bu erevede sunulduunu grebilirsin. Btn bunlariki ynl ilh denetime iaret etme amacna yneliktir. Yine yce Allah yle buyurmutur:"Kulen numiddu haulai ve haulai /Hepsine, onlara da bunlara da veririz." ( sra, 20)

"Fe elhemeha fucureha ve takvaha / yilik ve ktlklerini ilham edene." (ems, 8)Ayrca hakk tasdik ederek bata bulunan kimse hakknda "Fesenuyes-siru.hu lil yusra /Biz onu en kolaya hazrlarz." (Leyi, 7) buyurmu, buna mukabil, hakk yalanlayarak cimrilikeden kimse hakknda da "Fesenuyessiruhu lil Usra / Biz onu en zora haz rlarz." (Leyi, 10)buyurmutur. Bil ki, Allah'n kitabndaki cell ve ceml ayetleri de byledir. Cell ve cemlayetlerinin az bir ksmn zikretmek ve beeri tortulardan ve hayvani ehvetlerden arnm,kutsal anlamlar kavramaya hazr bembeyaz bir sayfa gibi boalm zihinlerin anlayacaiaretlerle bu ayetler zerinde konumak istiyorum. Allah, izzetiyle bizi korusun ve sz vefiil olarak doruyu bulmamz salama noktasnda bizi desteklesin. Amin. Bu a klamalar"fasl" veya "bab" gibi balklar yerine "iaret" olarak nitelendireceim. nce cellayetleriyle ie balayacam, bunun hemen yan banda ceml ayetlerine yer vereceim.Sonra baka cell ayetlerine geeceim ve inallah bu erevede aklamalar

srdreceim. Hi kukusuz bir ayetin iki boyutu olabilir: Biri cell boyutu, biri cemlboyutu. Dolaysyla ayn ayeti hem cell konusuna hem de ceml konusuna rnek olaraksunacam. nk szn ettiim bu tr ayetler karlkllk hususuna elverili anlamlariermektedirler. nallah bu noktann daha belirgin bir ekilde anlalmasn salamolacaz.

Cell aretleri:

Yce Allah bir ayette "Leyse ke mislihi ey'un / Onun benzeri gibi hibir ey yoktur."(ra, 11) buyurmutur. Bu ayetin anlamnn mukabili yine kendi iindedir. Ayrca ayetindevam olan "Ve huve's Semi'ul Basir / O, iitendir, grendir."(r, 11) ifadesi de nceki

cmlenin anlamnn karl, mukabili konumundadr. Hadislerden de buna tekabl denrivayet udur: "Allah Adem'i kendi suretinde yaratt ." Ey mahede denizine dalm kimse!Bil ki, cell'de benzerlik manevidir, cemlde benzerlik ise dilseldir. Bu ayette s fatlardaortaklk anlamna gelen benzerlik nefyedilmitir. Buras byk denizler gibi engin biralandr. yle ki: iki ey arasndaki benzerlik, ikisinin de keml sfatna sahib olmasngerektirmez. Faziletler gibi hususlarda da denkliklerini zorunlu k lmaz. Eer nefsin sfatlaryoluyla aralarnda bir benzerlik olsa, mana sfatlar yoluyla ya aralarnda benzerlik olur yada eliki. Tpk nefsin bir sfatnda aralarnda benzerlik olan, buna karlk biri aciz,yetersiz, chil, dilsiz, kr ve sar, br de lim, gl, irade sahibi, konuan, gren veiiten iki adam gibi. Aralarndaki onca farklla ramen bir tek snr onlar bir arayagetirmitir. Bu ortak snr ayet varsa, rnein onlarn ikisinin de konuan ve lmlhayvan olmalardr. te bu bir iarettir ve bunu iyi anla. Ayn ekilde mana sfatlarnoktasnda da ortaklk ve benzerlik olabildii halde btnyle benzerlik anlamnda biroraklk sz konusu olmaz, "ayet bir eyin hakikati nefsinin sfatlarndan ise ve bir baka


27/149

ey de bu sfatn baz hususlarnda ona ortak olursa, bu ey, her adan dier eyinbenzeri olarak kabul edilemez. Hem insan hem de di er canllar iin kullanlan "hayvan"nitelii gibi. nk insan at gibi deildir. Ve nk benzerliin artlarndan biri nefsisfatlarn tmnde ortaklktr. Bu da ancak ayn trn bireyleri arasnda olabilir.

Bu tr bir benzerlie manevi benzerlik denir. Buna, klli ve kamillik benzerlii adnverelim. Cz' benzerlik ise, nefsin baz sfatlarnda ortakln olmasndan ibarettir. Bu sfat

asndan benzerlik vardr, ama dier alanlarda ayrlk belirginleir. Gerekler manasfatlarnda benzerliin olmasn kabul etmez. nk mana sfatlar, bunlarla mevsuf olanzatn hakikati deildirler. Bunlar zattan ayrlmaz olsalar da, yokluklar imkansz saylsa daaraz konumundadrlar. nk bir benzerlik varsa burada, o da iki anlam arasndadr,benzer iki anlamn kaim olduklar iki ey arasnda deildir. ki alimin benzerlii gibi. ki alimarasnda benzerlik manen ve hakikaten vardr. Eer iki alim bu ann dnda da benze-irse, anlamlar, kaim olduklar kimsenin belirginle-mesiyle belirginleirse, anlamlarnbelirginlemeleri tabilik hkmnde olur. Tpk arazn, tabi olarak yer ald mahalleyerlemesi gibi. Araz, yer ald mahalli itibariyle bir anlam ifade eder. nk araz yertutmak durumundadr. te bu, yce yaratcyla bizim aramzda nefsin sfatlar asndangerek kll ve gerekse cz' olarak bir ortakl n olmadnn iaretidir. Bu yzdenhakikatler asndan bizimle Onun arasnda benzerlik nefyedilmitir. Sakn Allah'nkendisini vasfettii gibi seni de alim, irade eden vb. s fatlarla vasf etmi olmasnaaldanmayasn. Bilesin ki hayvanlar da iitirler, grrler ve irade ederler. Bu noktay iyiceanlayn.

Cemal:

"Leyse kemislihi ey'an /O'nun benzeri gibi hibir ey yoktur." (ra, 11) ayeti, dilasndan da bir benzerlie iaret etmektedir. "Zeyd Aslan gibidir" sz gibi. Ayetinorijinalinde yer alan "kaf" harfi sfat anlamndadr. nk ayetin alm "benzerinin benzeri

birey yoktur." eklindedir. Bylece Hak teala cemal sfatyla ariflerin kalblerine almamakamna inmitir. Bu ayette yce Allah, mahlukat iinde onlara benzeyen varl klarnolmasn nefyediyor. Ayn ekilde cell sfatyla da bu ihtimali nefyediyor. Bylece buayette yce Allah, insann, btn yaratlmlardan erefli ve stn olduuna dikkat ekiyor..Bu arada insan iin tamamlk ve keml sfatlarn ispat ederek onu bahedici bir konumagetiriyor ve isimlerin anahtarlarna sahib klyor. Bu dilsel benzerlikledir ki, insann halifeliisahih olmu, dnya ve ahi-ret imar onunla mmkn olabilmitir. Ruhlar bundan dolayO'nun emrine verilmi ve bundan dolaydr ki yce Allah yle buyurmutur: "Ve sahharele-kum mafi's Semavati ve mafi'l ardi cemian / O, gklerde ve yerde ne varsa hepsini,kendi katndan size boyun edirmitir." (Csiye, 13) Bu ayet, yce Allah'n, hakikat ehliolan birinin kalbine tecell ettii zaman, almasna, yaylmasna iaret etmektedir. Bu

vakitte Onun durumu, celliyle ilgili olarak bizden sad r olan anlamlar gibi olur. Yani buayetteki celli hakikat ehlinin kalbine tecell ettii zaman, bu esnada Onun hali cemlininanlam gibi olur. Ayn durum sylediimiz gibi her tecell iin geerlidir. Dolaysyla celli,denklik varsaymak ama benzerlik ve eitlii nefyetmek, cemli ise mislin bulunmas vemmasilin nefyedilmesi mahiyetindedir. Cell hakkn kutsanmasn, ceml kulunyceltilmesini ispat eder. Nitekim yce Allah celli ile ilgili olarak yle buyurmutur:"Leyse kemislihi ey'un / Onun benzeri gibi hibir ey yoktur." (ra, 11) Bu, ilh haki-katlere mukabil hakikatleriyle ilgilidir. Sonra bunun karlnda, Hakkn iitme ve grmenitelii itibariyle benzerlik makamna iniine yer verilmitir. Bu iareti iyice anlayn. nkkulun nefsinin sfatlaryla bekas, Allah'n bekasna baldr. Onun bekas, ru-bubiyettesabit, ama kullukta arzi olan keml sfatlaryla beka bulmas, Allah'n onu baki klmasnabaldr. Allah'n baki klmasyla hakikat mertebesine eren kii, mecnun konumundadr.nk kesintisiz bir mahede halindedir, bunun nedeni de karlkllk konumundaolmasdr. Allah'n baki klmasyla hakikate ermeyen kimse de mecnun konumundad r.


28/149

nk ilahlamaktan engellenmi durumdadr. O benzerlik noktasnda evrende Allah ileberaber fiil halindedir ve bu bir haldir. Cennetlikler cennette bir ey istedikleri zaman ona"Ol!.." derler, o da oluverir. Hakikat ehli, bunu sznn anlam nda grr, sznde deil.Hakikat ehli olmayan da, bunu szle birlikte gerekletii iin bu oluu szden grr. Amaher ikisi de kudretin kendilerinde olmad noktasnda birlemilerdir. Bu noktay da iyiceanlamak gerekir.

Cell aretleri:

Yce Allah bir ayette yle buyurmutur: "La tudrikuhu'l Ebsar / Gzler O'nugremez." (En.am, 103) Bu ayetin anlamnn mukabili de iindedir. Hz. Resulullah'a(s.a.v.): "Rabbini grdn m?" diye soruldu. Efendimiz (s.a.v): "Nurani bir varl mgreceim?" diye cevap verdi. zzet perdesi her zaman indirilmi haldedir. Ebediyenalmaz. Bu yzden gzler O'na hkmedemez. Bu durum Allah' mahede esnasnda dageerlidir. nk burasaknlk ve acizlik makamdr. Orada gerekleen grme, grmedeildir. Ebubekir es-Sddik yle demitir: "drki derk etmekten acizlik idrktir."

aret:

Gzler, iinde yzdkleri iin havay gremezler. Kim bireyin avucunda ise o eyigremez.

aret:

Gz suyun rengini ve en son noktaya varm effafl grmek ister, ama gremez.nk onu grrse snrlandrm olur. Bunun nedeni saflkta gzn de ona benzemesidir.drak kendi kendisini idrak edemez, nk idrak kendisinin iindedir ve onu idrak eder. te

bu gren gzdr.

aret:

Gz parlak bir cisme bakt zaman, onun iindeki sureti grr. Grmesi parlakcismin suretiyle ilintilidir. Ama parlak cismin iindeki suretin kartn parlak cisimdengrmek iin abalasa, buna g ye-tiremez. nk parlakl k kaytlandrlamaz. O'na neyigrd sorulsa, parlak cismi grdm diye cevap veremez, nk parlakl kkaytlandrlamaz ve hakknda bir hkm de verilemez. Eer dese, udur, o cahildir,grd eyle ilgili bilgisi yoktur. Ama grdm, derse ve grd sureti veya suretleri

haber verirse, doru sylemi olur. Kukusuz bu varlklar, yaratlm olmalarna ramengzlerin grmelerinden arndrlmlardr. Bu noktann da iyice anlalmas gerekir. ukadar var ki, gren kii, bu varlklar aslnda kaytlandrmadan grmtr. Bu varlklarnzti suretleri kabul etmeleri hususu, grenin grmesi esnas nda kesinlikle suretten ayrolamaz. te senin grmen de budur. Anlatt mz bu hususlar zerinde tahkik edici birgzle durmalsn.

Bil ki, bir gzn veya akl n Allah' ihata etmesi olabilir; ancak dayanaksz vehim O'nullere vurur, snrlandrr, zayf hayl ise misallendirir ve tasavvur etmeye kalkar. Budeerlendirme baz akl erbab iin geerlidir ki, onlar Allah' hayl ettiklerinden vevehmettikleri suretlerden tenzih etmilerdir. Sonra hakkn tenzilinin ardndan vehmin vehaylin hakimiyeti altna girerler ve Allah hakknda ller ve snrlar tasavvur ederler.Yce Allah yle buyurmutur: "za messehum taifun mine'eytani tezekkeru fe iza hummubsirun / Onlara eytan tarafndan bir vesvese dokunduunda hatrlayp hemen gereigrrler." (A'raf, 201) Gerei grrler derken, sahih bir kant neticesinde akln kendilerine


29/149

telkin ettii Allah' byle bir nitelemeden tenzih etme anlay na geri dnleri kast ediliyor.

Ceml:

Bu cellin cemline gelince, ona da u ayetlerde iaret edilmektedir: "Vucuhunyevmeizin nadiretun ila rabbiha naziretun / Yzler vard r ki, o gn l l parldayacaktr,

rablerine bakacaklardr." (Kyamet, 22-23) Bu ayet balamnda yce Allah manevi almeklinde cemliyle inzal buyuruyor ki gzlerimizle O'nu grelim. Efendimiz (a.s)m u hadiside bu ayetin anlamna iaret etmektedir: "Ayn on drdnde ay, le vakti bulutsuz birgnde gnei grdnz gibi rabbinizi kyamet gn grrsnz ve grmeden zarargrmez, rahatsz olmazsnz." Yce Allah cehennemlikler hakknda yle buyuruyor: "Kellainne-hum an rabbihim yevme izin le mahcubun / Hay r! Onlarphesiz o gn rablerindenmahrum kalmlardr." (Mutaffifin, 15) Arapa'da "nazare" fiili "ila" harfi cerriyle geili(mteaddi) klnd zaman, sadece gzle grme anlamn verir. Buna karlk "fi" harficerriyle geili (mteaddi) klnd zaman, akl ve fikirle grmeyi ifade eder. "Lam" harficerriyle geili klndnda ise rahmet ve acma anlamna gelir. Harfi cersiz kullanlncakarlk, mcadele ve gecikme anlamna gelir. Grme yzn bir sfatdr. Akl ise busfatlardan biri deildir. Bu yzden akln grmesi kanlmazdr. Yce Allah'n Musa'ya(a.s.) hitaben syledii "Len terani / Sen beni asla gremezsin." (A'raf, 143) sz, birhkmdr ki, yce Allah'n Musa'nn (a.s.) sorusu ile ilgili olarak bildii bir hale dnktr.Bu konuda bir ey syleyemeyiz. Nitekim yce Allah o'nu daa kartm, sonra daparalanm ve Musa dp baylmt. Oysa idrk kendinden gemez. drk iin zel birbnyenin bulunmasart deildir, ayrca herhangi bir bnyenin olmas da idrk iin artdeildir. Sadece kendisiyle kaim olaca bir varlk lazmdr, nk idrak bir anlamdr. Bayl-ma, kendinden geme kat bnye ile kaim olmutur. Nitekim aylp kendine gelince derhalAllah' tenzih etmitir. Byle bir yerde kaim olduktan sonra tenzih ediliyorsa, bu, birmahedenin gerekletiini gsterir, baka trl tenzihin anlam olmazd. nk burada

bu makamda idrk iin bnye artn komaktan tevbe etme marifeti ilham edilmitir. Sonrao saikada, baylmada grdne ilk inanan olduunu ikrar ediyor Musa. nk iman,ancak bir grme neticesi tasavvur edilebilir, bu da hangi alemde olursa olsun. Bu yzdenHz. Nebi (s.a.v.) Harise'ye yle demitir: "Senin mannn hakikati nedir?" o da u cevabvermitir: "Sanki rabbimin arna plak gzle bakyor gibiyim." Bu, herhangi bir alemder'yetin varln ispat etmektedir. Bununla imann hakikati sahih oluyor. Nitekim Hz. Neb(s.a.v.) bu szden sonra onun marifet sahibi olduunu ikrar ediyor. Bundan tesine mecaziiman denir. Mahede, bizzat grme ile desteklenmedike gibden imann bir faydas yok-tur. Ancak o zaman imana phe szmaz. O halde Musa (a.s), ne ekilde olursa olsun,Allah' ilk grendir. Bu mertebenin bir hali ve bir makam vardr. Eer makamda ise Musaonu ilk grendir, yok eer halde ise bakasnn da O'nu grmesi mmkndr. Bu takdirde

ilk olma, hale bal olur ve kssann kemaliyle ilintili olur. Bu da oka olan bir eydir. Do-laysyla bu ayette iaret edilen mahede asndan Hak sana alrsa, gzlerin O'nugremeyeceine kesin olarak kani ol. Eer byle yapmazsan helak olursun, sana dahance haber verdiim gibi. Sakn bu mahedede alma, bilakis rperti ve heybet halindeol. Bu seni koruyacaktr, sakn unutma. Yol gsterici yce Allah'tr.

Cell aretleri:

Yce Allah bir ayette yle buyurmutur: "Ve ahsa kule ey'in adeda / Ve hereyi birbir saymtr." (Cin, 28) Bu ayette yce Allah'n gemite olan, u anda olmakta olan vegelecekte olacak btn esmalar/isimleri kuattna iaret ediliyor. Buradaki kuatclk srfgemite olan, u anda bulunan ve olmakta olan varlklara zg klnamaz. Byle bir zgklma "Ehate bi klli ey'in ilmen / Ve her eyi ilmiyle kuatmtr." (Talk, 12) ayetinintaalluk ettii alandan daha zel ve daha dar bir alan gsterir. Oysa ilgili ayet varl


30/149

zorunlu, varl caiz (mmkn) ve varl imkansz olan her eyi kapsamaktadr. Bazalimler "ey" ismini sadece mevcut olanlar iin kullansalar da, biz bu yaklam dikkatealmyoruz. nk yce Allah hereyi ilmiyle kuatmtr ve imkansz da bilmektedir. Busnrlandrmay yapan kii, ayette geen kuatc ilim kavramn srf mevcut varlklarlasnrlandrsa da, buna dair bir delili yoktur. Sadece mevcut olan varl klara "ey" denir diyebir anlayn hakim olmas sz konusudur. u halde ayette iaret edilen ihta/kuatma tam

da asl anlam olan genellik mahiyetinde kullanlmtr. Saymak (ihsa) ise saylan eyinsnrlln gerektirir. h-ta/kuatma ise, burada, bilginin sonsuz bilinenlere taalluketmesinden ibarettir. Buradaki sayma fiili ihata anlamnda genel bir kavram mahiyetindekullanlm olabilir. Tpk gelecekte olacak eylerin sonsuz olduklarn sylediimiz gibi.nk Allah'n g yetirdii eyler sonsuzdur, bildikleri de g yetirdiklerinden (takdirettiklerinden) ok daha fazladr. Saylarla saylmak Ona taalluk etmez, nk Onun iin bucaiz olmaz, dolaysyla kendisi saylmaz. mkansz olan bir ey de say ile vasfedilmez,dolaysyla saylmaz. Ancak ilim onu kuatr. Artk ilminin hangi ynn esas alpanlamlandryorsak. Hak te-ala hereyi bir bir saydna ve sen de saylan eylerden biriolduuna gre, Onun korumas ve denetimi altndasn. Srlar O'nu bu ayet erevesindemahede edince, Hakkn celli karsnda donup kaldlar, nefesleri, anlar, parldaylar,

kokular ve ycelikleri, O'nda ve O'ndan olan her ey karsnda hayrete dtler. Bumahede ile gerekleince Hak teala biraz sonra bu cellin cemli ile ilgili olarakzikredeceim ayette bu tahakkuku amtr. Bununla nsiyet istenince, sz konusu ayettebu cell kapsamnda isteyene tecell eder ve onu hayrete drp mahveder. Bu inceliinde iyice anlalmas gerekir.

Cemal:

Yce Allah bir ayette yle buyurmutur: "Ve er-selnahu ila mieti elfin ev yezidun /O'nu yz bin veya daha ok kiiye resul olarak gnderdik." (Saffat, 147) Bu ayetin

orijinalinde phe ve tereddt anlamn ifade eden "ew/veya" edat kullanlmtr. phe vetereddt ise yce Allah hakknda imkanszdr. Hak teala bu ayette cemli kapsamnda bizealma eklinde nazil olunca, phe de bu durumla irtibat-landrld. Bylece kul iin bir trmnasebet ikame edilmi oldu. Kul chilse eer rabbini kendine ham-leder ve O'nu pheile vasfederek dallete der. Ama hakikat ehli biriyse o zaman u ayete snr: "Ve ahsakule ey'in adeda / Ve her eyi bir bir saymtr."... (Bakara, 163) Bunun srr zerindedurur, pheyi beeri grmeyle irtibatlandrr. Ki Araplar arasnda oka grlen bir hitapeklidir bu. Bylece phe mahlukatla ilgili olarak belirginleir. Eer saylar saymay iradeetse ve kendisini de yaratcsn tenzih ettii ynden farkl olarak tenzih etmek istese, ozaman bunu saysal olarak okluk anlamna almaldr. Yine de okluk anlamnda olsa bilegerek saydan yoksun deildir. u kadar var ki, burada syleyenin maksad say

belirlemek deildir, bilakis, irde, okluu bildirmekle ilgilidir. Bu tr bir ifade, kendilerineresuller gnderilen kimseler arasnda bilindiinden, gerek saylar zerinde durmalar kastedilmi olamaz. Kul burada okluk iradesini mahede edince, rendii eylerin varlkvakitlerinden kendi vaktine kadar ve de sonsuza kadar olanlarn saylmas hususubelirginleir. Ne var ki, bu da baz kelm alimlerinin bizden farkl dndkleri bir hakikateklinde olur. Bu hakikat bilginin bilinenler ve tesi ile ilgili olmasdr. Bazlarna gre buimkanszdr. Fakat bazlar da bunun olabileceini sylemilerdir. mam Ebu Amr es-Selalifi (r.a) gibi. Es-Selali-fi bu hususta bizden farkl dnmyor.

El-Esferaini Ebu shak'm: "Kalb, bir zamanda sadece bir bilgiyi kaldrabilir." eklindekiszne gelince, bunun bizim grmze ynelik bir iaret olmas mmkndr. Ayndurum, bilgiyi, fiili muhkem yapma ve salam klma gibi ondan tasavvur edilen ey olaraksnrlandrmas iin de geerlidir. Bu snrlandrmada da buna ynelik bir iaret vardr n-k. Biz, Allah ehli, hakikatler ve srlar erbbyla konuyoruz. ekil alimlerinin szleriylebalant kurmamn nedeni, hakikatler asndan bu yoldan uzak den kalpleri sndrma


31/149

isteimdir. Bunu unutma.

Vallahu yekulu'l Hakka ve huve yehdi's Sebile

Allah Hakk syler ve doru yola O eritirir."

(Ahzb, 4)

Cell aretleri:

Yce Allah bir ayette yle buyurmutur: "Ve ila-hukum ilahun vahid / lhnz bir tekilhtr." (Bakara, 163) Bu ayetin anlamnn mukabili de iindedir. Bu, kulluk sunulan, ilhedinilen hereyi kapsayan bir hitabdr.

aret:

Eer ulhiyet srrn, her ibadet eden kii, mabudunda, yani mabuduna ibadet ettiiesnada grme-seydi, Ona ibadet etmezdi. Ayn ekilde eer tam aklayc bir sz olarak

syleme imkann bulsalar-d, yle derlerdi: Sapk kimsenin sapmasnn nedeni, ulhiyetiilh olmayana nispet etmesidir. O sz konusu mabuda ibadet ederken ulhiyet s rrna iba-det etmitir ve bu da sadece yce Allah'a ait bir niteliktir. nk yce rabbimiz bu s rrnetkisini o mabuda yanstmamtr. te "Ve ilahukum ilahun va-hidun la ilahe illa hu /lhnz bir tek ilhtr. O'ndan baka ilh yoktur." (Bakara, 163) ayetinin ruhu budur.Bylece ayet hakikat hkm asndan olum-suzladnn aynsn olumluyor. Allah'tanbaka eylerin ilh edinilmesi, onlara izafe ettikleri niteliklerden kaynaklanmaktad r. Yanionlar yontmu, sonra onlara isim vermi ve tanr olarak nlerine koyarak ihtiyalarnonlara sunmulardr. Buray iyi anlayn, nk bu enteresan bir srdr.

aret:Ayette varl olmayan ortak nefyediliyor. u halde ayette bir ey nefyedilmiyor.

nk ortak var olmayan vaz' bir itibardr. Vazedilmi eyler de izafelerdir. zafelerinsehakikati yoktur. Dolaysyla irk olumsuzlannca vahdaniyet ispat edilmi oluyor.Vahdaniyetin ispat varlkla ilintili bir olgudur. irkin nefyedilmesi ise yoklukla ilintili birolgudur. Bunu iyice anlaynz.

aret:

Vahdaniyetin tecelli etmesi... lahi istivann insan ar brmesinden ibarettir ve bu

rahmani istivadan farkldr. nk ilh istiva direnin noktas iindedir. "Arzma, semmasmadm, ama mmin kulumun kalbine sdm" sz buna iaret etmektedir. Rahmaniistiva ise direyi kuatmtr. Buna da "Er-Rahmanu ale'l Ari'steua / Rahman ara istivaetmitir." (T-h, 5) ayetinde iaret ediliyor. u halde rahmani istiva balamnda ar, insanistiva balamnda Hakk konumundadr. lh istiva balamnda kalb, rahmani istivabalamnda Hakk konumundadr. Dolaysyla vahdaniyet tecell edince mahededebulunan kii, ister vahdaniyet makamnda olsun ister baka makamda olsun, kendisindenbakasn gzlemlemez. Buna saylar dnyasndan bir rnek verecek olursak, birin birlearplmas gibidir ki sonu gene birdir. 1x1 = 1 Eer vahdaniyetten baka olursa o zaman,birin ikiyle arplmas gibi olur ki, sonu ikiden baka birey olamaz. Bu durum sonsuzakadar btn saylar iin geerlidir. rnein 1x15=15 ya da 1x55 = 55 Yani biri hangi say la

arparsan onu elde edersin. 1x155=155 gibi. Bunu iyice anlay nz.


32/149

Ceml:

Bu cemlin celline gelince, o da "Kulid'ullahe evid'ur Rahmane eyyen ma ted'ufelehu'l esmau'l husna / De ki: ster Allah deyin, ister Rahman deyin. Hangisini desenizolur. nk en gzel esmalar /isimler O'na hast r." (sra, 110) ayetinde ifadesinibulmaktadr. Hak teala cemli iinde rahmanlyla bize alarak inzal buyurmutur. Arabu isimle istiva etmitir ki, bu genel marifettir. Ariflerin ulatklar son nokta burasdr.

Muhakkikler burada alr ve ilh cell karsnda burada toparlanp ilerine kapanrlar, buda "Ve ilahukum ilahtn vahid / ilhnz bir tek ilhtr." (Bakara, 165) cmlesinde ifadesinibulmaktadr. Allah hereyi cem ettii, rahman da alemin hakikatlerini ve alemde bulunaneyleri cem ettii iin "dnyada ve ahirette rahmandr" denilmitir. Bu yzden onlara"Kulid'ullahe evid'ur Rahmane eyyen ma ted'u felehu'l esmau'l husna / de ki: ster Allahdeyin, ister Rahman deyin. Hangisini deseniz olur. nk en gzel isimler O'na hast r."denilmitir. nk onlarn dualar, ancak bilgileri orannda menfaatleri iin O'naynelmeleri ile ilgili olur. Bu da "Rahman" ismiyle irtibatl bir olgudur. Bu "Rahman" is

muhyiddin İbn arabinin risaleleri 1

Documents