modÜl 11.a gÖvde sİstemlerİ

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER

MODL 11.A UAK AERODNAM ,GVDE VE SSTEMLER (Trbinlin Motorlu Uaklar)

SAYFA 1

FOR TRAINING PURPOSE ONLY

Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERNDEKLER 11.1 Uu Teorisi 11.1.1 Uak Aerodinamii ve Uu Kumandalar 11.1.2 Yksek hz uular Gvde yaplar - Genel Hususlar Gvde yaplar Uaklar 11.3.1 Fuselage 11.3.2 Kanatlar 11.3.3 Stabilizeler 11.3.4 Uu Kumanda Yzeyleri 11.3.5 Nacelles/Pylons Air Conditioning ve Kabin Basnlandrma 11.4.1 Hava girii 11.4.2 Air Conditioning 11.4.3 Basnlandrma 11.4.4 Emniyet ve ikaz dzenleri Aletler/Aviyonik Sistemleri 11.5.1 Aletli Sistemler 11.5.2 Aviyonik Sistemler Elektrik Gc Ekipmanlar ve Demeler Yangn Koruma Uu Kumandalar Yakt Sistemleri Hidrolik G Buz ve Yatan Korunma ni Takmlar Iklar Oksijen Pnmatik/Vakum Su/Atk Kabin Bakm Sistemleri

11.2 11.3

11.4

11.5

11.6 11.7 11.8 11.9 11.10 11.11 11.12 11.13 11.14 11.15 11.16 11.17 11.18

SAYFA 2


Y/T: REV:


11.1 Uu Teorisi

SAYFA 3


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1. UU TEORS 1.1 UU KUMANDALARI Bir uakta 3 eksen zerinde hareket edilir. Bu eksenler Lateral(yanal), Longitudinal(uzunluk) ve Vertical(dikey) eksenlerdir. Yanal eksen zerinde yunuslama(pitch), uzunluk ekseni zerinde yat(roll) ve dikey eksen zerinde sapma(yaw) hareketi gerekletirilir. Uan hareketlerini yapabilmesi iin kumandalara ihtiya vardr. Bu kumandalar: Ana kumandalar, Yardmc kumandalar olmak zere ikiye ayrlrlar.

Kumanda yzeyleri ve aksamlarnn uluslararas standartlara uygun olarak zamannda ve uygun ekilde bakm onarmnn yaplmas gerekir. Bunun iin uak reticisi firmalar, mekanizmalarn bakmnn yaplabilmesi ve para deiimi iin Aircraft Maintenance Manual-AMM (Uak Bakm El Kitab) ad verilen dosyalar yaynlarlar. Ayrca tamir iin Structural Repair Manual-SRM (Yapsal Tamir El kitab) isimli dosyalar yaynlarlar. Yedek paralarn ve monte edilmi paralarn belli bir manta gre numaralandrlm listeleri vardr. Bunlara da Illustrated Parts Catalog-IPC(Tanmlanm Paralar Katalogu) denir. Ksacas uak bakm iin 3 temel dosya olan AMM, SRM ve IPC dkmanlarna uygun ekilde hareket edilmelidir.

ekil 1.1: Uaklarda eksenler ve hareketler 1.1.1 Ana Uu Kumandalar Ana uu kumandalar uaa 3 temel hareketi verebilmemizi salayan kumandalardr. temel hareket yat, sapma ve yunuslamadr. Bu kumandalar yle sralayabiliriz: SAYFA 4

Aileron(Kanatk) Elevator(rtifa dmeni) Rudder(stikamet dmeni)FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER Birletirilmi kumandalar(taileron, elevon, ruddervator gibi)

ekil 1.2: Bir uan yapsal paralar 1.1.1.1. Roll Ekseni KumandasAileron Aileronlarn (kanatk) grevi uaa yat yaptrmaktr. Yat, kanatlarn yere paralel olmamas durumudur. Bu durumda uak hangi kanad aada ise o tarafa doru dnmeye balar. Sa ve sol kanat ucunda birer tane kanatk vardr. Ancak byk jet yolcu ve nakliyat uaklarnda her kanatta ikier adettir. Bu uaklar belli bir hzdan sonra kanat ularndaki kanatklar yerine gvdeye yakn olan kanatklar kullanrlar. Kanatklar birbirlerine gre ters alrlar. Yani sa kanatk yukar kalkarsa, sol kanatk aa iner. Pilot ua bir tarafa dndrmek isterse levyeyi o tarafa ekerek-levye yerine kumanda simidi var ise evirerek- yat verir. Yat srasnda yukar kalkan kanatk, bulunduu kanatn hava akmn bozarak kaldrma kuvvetini azaltr. Dier kanatta ise kanatk aa iner ve kaldrma kuvveti artarak kanad kaldrr. Aa inen kanatk, yukar kalkan kanatktan daha fazla srkleme(Drag) etkisi yani ilerlemeye kar daha fazla diren gsterir. Bu durumda dnlmek istenen istikametin aksine bir etki gzlenir. Buna Adverse Yaw(Ters sapma) denir. Bunu nlemek iin Yaygn olarak metot kullanlr: Diferansiyel kanatk kullanmak: Bu kanatklardan aa inen, yukar kalkan kanatktan daha az ayla aa iner.

SAYFA 5


Y/T: REV:


ekil 1.3: Diferansiyel kanatk yaps

Frise tip aileron kullanmak: Bu kanatklarn menteeye yakn ksm ayn kanadn dier tarafna uzant oluturur ve kanadn dier yzeyinde de diren oluturur. Bu knt nemlidir.

ekil 1.4: Frise kanatk yaps Aileron ve Ruddern ortak kullanm: Kanatk kumandas verilirken ayn zamanda dnlmek istenen yne gre gerektii kadar rudder da dndrlr. Baz sistemlerde bir mekanizma yardmyla Rudder ile Aileron ilikilendirilir. Yani beraber alrlar.

ekil 1.5: Aileron ve ruddern koordineli kullanm 1.1.1.2. Pitch Ekseni KumandasElevator-Hareketli Yatay Stabilizer-canard Elevatorn (irtifa dmeni) grevi uaa yunuslama(pitch) hareketi yaptrmaktr. Yunuslama, uan burnunu kuyrua gre yukarya ya da aaya getirmedir. Bylece uak irtifa kazanp, kaybedebilir.SAYFA 6 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERBurun aada ise szlme ya da alalma, burun yukarda ise trman gerekleir. Bu kumanda 3 ekilde salanr: Kuyruun yatay ksmnda, bir sabit ksm bir de hareketli ksm vardr. Sabit ksma yatay stabilize (stabilator) denir. Hareketli ksm yukar ekilirse burun kalkar, uak trmanmaya balar. Aa ekilirse burun aa iner, uak irtifa kaybeder.

ekil 1.6: Sabit yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn. Tamam hareketli yatay stabilize kullanlabilir. Bu ekilde elevator ayn zamanda yatay stabilize grevi grr. rnek olarak Lockheed F-104 sava uan rnek verebiliriz. Bu uakla birok ilde mze ya da parklarda karlaabilirsiniz. Dikkatle bakarsanz tamam hareketli yatay stabilize kullanldn grebilirsiniz.

ekil 1.7: Hareketli yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn. Canard kullanlabilir. Canard zellikle delta kanat uaklarda buruna yakn ksma eklenen kk kanatlara denir. Bu kanatlar irtifa dmeni ve yatay stabilize yerine dnebilirsiniz. Yatay stabilize sabit , irtifa dmeni ksm hareketli ya da tamam hareketli olabilir.Canardl uaklara rnek olarak Eurofighter Typhoon u verebiliriz.

SAYFA 7


Y/T: REV:


Resim 1.1: Canard yapl uaklardan Eurofighter Typhoon 1.1.1.3. Yaw Ekseni KumandasRudder, Rudder Limiter Uan dikey eksen zerinde saa ya da sola doru dndrlmesini yani burnun saa ya da sola dndrlmesine sapma(yaw) denir. Bunun iin kuyruktaki hareketli dik ksm kullanlr.Buna istikamet dmeni(rudder) denir.Kokpitte pedallara baslarak hareket ettirilir.Aadaki ekilde sol pedala baslm ve rudder sola dnmtr.Hava akm sola doru kan rudder zerinde kuvvet oluturur ve uan burnunun sola doru dnmesini salar.

ekil 1.8: Sola dnen Rudder uan burnunu da sola dndrmektedir. Belli bir hzdan sonra ruddern sola-saa dndrlmesi ile hava akmnn rudderSAYFA 8 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERzerine oluturaca kuvvet ruddera zarar verebilir. Bunu nlemek iin Rudder Limiter ad verilen snrlayc bir sistem kullanlr. Bu sistem, kuyrua yakn bir ksmda hava hzn lerek, snr hza ulalnca ruddern ndrlebilecei ay snrlar. 1.1.1.4. Ortak KullanlanlarTaileron,Elevon,Ruddervator Bu kumandalar birden fazla kumanda yzeyinin etkisini tek bana gsterebilen kumandalardr: 1.1.1.4.1. Taileron Hem irtifa dmeni, hem kanatk etkisi gsterir.Sa ve sol ksm hem simetrik(ayn ekilde) hem simetrik(ters ekilde) alabilir. Simetrik alarak elevator etkisi,asimetrik alarak aileron etkisi oluturur. Zaten Taileron kelimesi de Tailplane(yatay kumanda yzeyi) ve Aileron(kanatk) kelimelerinin birlemesi ile olumaktadr. Taileronlu uaklara F-16 ve Tornado yu rnek gsterebiliriz. Aada bir Tornado uann taileron ksmn aada ve yukarda pozisyonda gryorsunuz.

Resim 1.2: Tornado uanda taileronlar 1.1.1.4.2. Elevon Delta kanatl uaklarda ana kanatlar ile yatay stabilize yerine byk bir gen eklinde tek kanat bulunur. Elevon, hem irtifa dmeni(elevator) hem de kanatk(aileron) grevi grr. rnek olarak Eurofighter Typhoonu verebiliriz. 1.1.1.4.3. Ruddervator Ruddervator yapl uaklarda, Dikey stabilize, yatay stabilize, irtifa dmeni ve istikamet dmeni yerine V eklinde bir kuyruk kullanlr. Rudder ve Elevator kelimelerinin birleiminin ksaltlmas olarak Ruddervator denir.Aada F-117 sava uann Ruddervator ksm aka grlmektedir.

SAYFA 9


Y/T: REV:


Resim 1.3: F-117 uann V eklinde kuyruk yaps-Ruddervator 1.2. Yardmc Uu Kumandalar ve Dier Elemanlar 1.2.1.Yksek Kaldrma Dzenleri, Slot, Slat, Flap, Flaperon lar 1.2.1.1.Slot Dk hzlarda kontrol salamak iin kanat ya da kuyruk yzeylerinde, hcum kenar tarafnda yarklar alr. Bunlara sabit slot ya da fixed slot denir. Bu sayede yksek hcum alarnda hava akm yarktan geerek kanat st ksmnda da akn srmesini salar.Bylece uak sratsiz kalma yani stall(perdvites) durumuyla daha dk bir hzda karlar.Slotlu uaklar genelde yava uu gerektiren grevler iin kullanlr.Planr ekimi,pano ekimi,gzlem amal olabilir.Aada PZL-104 Wilga ua grlyor.Kanat hcum kenarna dikkatle baknz.Grdnz yarklar slotlardr.

ekil 1.9: Slot yaps ve kesit grn

Resim 1.4: Slotlu uaklardan PZL-104 Wilga Planr Rmork ua

SAYFA 10


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.2.1.2.Slat Kanat hcum kenarnn ileriye doru uzamasn salayan paralara slat denir.Bylece kanat kamburluu artarak kaldrma kuvveti de artar.Dk hzlarda uabilmeyi salar.Slotlar uu boyunca hep varken,slatlar gerek duyulduunda kullanlrlar.Yolcu uaklarnda slot yerine slat tercih edilir.Dier ad hareketli slat(movable slat)dr.

ekil 1.10: Hareketli Slat kesiti

Resim 1.5: Bir yolcu uann alm haldeki slatlarnn alttan grn 1.2.1.3.Flap Flap kanat alann ve st ksmn kavisini artran bylece kaldrma kuvvetinin de artmasn salayan ksmlardr. Ayrca szllerde geri srkleme kuvvetinin (Drag) artmasn salayarak ua yavalatr. Alma miktar alarla ifade edilir. rnein Flap 10 ak denir. Yava uularda, kalk ve inilerde flap kullanlr. Hcum kenarnda veya firar kenarnda olabilir. Temelde 4 tip Flap vardr:

SAYFA 11


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERekil 1.11: Flap eitleri Plain Flap (Dz Flap ): Bir mentee ile kanadn firar kenarna bal olup, ekilde grdnz gibi sadece kanadn st kavisini arttrr.Dar doru uzama yapmaz. Split Flap (Kaymal Flap): Bu flaplarda kanat st ksmnda herhangi bir deiiklik olmaz. Alt ksmda ise hava akn bozacak ekilde Flap aa iner. Slotted Flap (Yarkl Flap ): Ayn slotlar gibi ilev grebilmesi iin flap alrken darya doru kar ve kanatla arasnda bir yark oluturur. Yksek hcum asnda, hava akm bu yarktan geer. Ayrca Double-slotted flap (ift yarkl flap) da bulunur. Bu eitte anlald gibi iki yark oluur. Fowler Flap: Slotted flap gibi, flap kanattan darya doru uzar ancak ekilde de grdnz gibi flap kanadn st ksmyla btnleir. Bylece kanadn hem alan artarken hem de st kavisi arttrlm olur. Bylece daha byk kaldrma kuvveti ve geri srkleme etkisi elde edilir. Bu flaplarn ok paral olanlar da vardr. Split-Fowler Flap(Yarkl Kaymal Flap): Hem split hem fowler flap zellii tar. Birden fazla paraldr. Darya doru kayarak uzanr ve paralar arasnda yarklar oluur.Gnmz yolcu uaklarnda yaygn olarak kullanlmakla beraber mekanizmas ok paral ve karmaktr.

ekil 1.12: Split Fowler Flap kapal ve ak grn Kruger Flap: Kanat hcum kenarnn alt ksmnda bulunur. Baz uaklarda bulunur. rnein Boeing 727 de kullanlmaktadr.

ekil 1.13: Kruger Flap yandan grn

SAYFA 12


Y/T: REV:


Resim 1.6: Kruger Flap alm halde yandan ve nden grn

ekil 1.14: Kanat paralar hcum kenar ve firar kenar dzenler.

Resim 1.7: Flaplar tamamen kapal, sadece flaplar ak,flaplar ve spoilerler birlikte ak durumlar grlyor 1.2.1.4. Flaperon Flaperon hem kanatk, hem flap grevi gren kumandadr. Flap ve Aileron kelimelerinin birleiminden gelmektedir.Ancak kullanlabilmesi iin elektronik uu kontol sistemlerinin olmas gerekir. F-16 ava uan rnek verebiliriz.

SAYFA 13


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.2.2. Srkleme salayan dzenler: dumper) , Hz Kesiciler(Speed Breakes) Spoilerler(Kaldrma damperleri-Lift

Uaklarda geri srkleme kuvvetini arttrmak iin kullanlan yardmc kumanda elemanlarndan biri spoiler(bozucu)dir. Uaklarn eitlerine gre saylar deimektedir. Kanatlarn zerinde bulunurlar ve kapal konumdayken kanadn st d kabuunun bir ksmn olutururlar.Aldklarnda ise hava akmnn kanadn st ksmnda akn bozarak geri srkleme kuvvetini(drag) arttrrlar.Spoilerlerin dier ad da kaldrma damperi(lift dumper)dir. Kullanm alanlarna gre e ayrlrlar. 1.2.2.1.Flight (Roll )Spoiler (Uu/yat spoileri) Uu srasnda aileronlara bal olarak otomatik ekilde alrlar. Dnlmek istenen tarafa gre o taraftaki spoiler yat asyla uyumlu ekilde alr. Dier kanattaki spoiler almaz. 1.2.2.2.Speed Brake (Hz Freni/Hz Kesici) Uu srasnda yavalama isteniyorsa pilot tarafndan istenilen lle her iki kanattaki spoilerler alrlar. Ayn zamanda yat da yaplyorsa spoilerler hem flight spoiler hem de speed spoiler mantyla alrlar. Ancak ekil olarak uaktan uaa farkllk gsterebilirler. rnein F-16da yatay stabilizenin gvdeye yakn ksmlarnda, SU-27de kanatlarda deil gvde zerinde bulunur.Planrlerde ise her iki kanadn hem altndan hem stnden kan plakalar eklindedir.

Resim 1.8: Hava frenlerini am bir F-16 nn arkadan grn 1.2.2.3.Ground Spoiler (Yer Spoileri) Yer Spoilerleri sadece uak yerde iken alrlar. Uan yere inmesi ile tm spoiler tam olarak alrlar. Bylece maksimum(en fazla) geri srkleme kuvveti elde edilerek duru mesafesinin ksaltlmas hedeflenir. Resim 1.9da inii takiben tm spoilerlerin alm olduunu gryorsunuz.SAYFA 14 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:


Resim 1.9: nii takiben alan spoilerler 1.2.3.Kanat Fence nin Etkileri; Testere Dili Hcum Kenarlar Leading Edge Bir ua aerodinamik adan daha kararl hale getirmek iin kanat hcum kenarna ya da kanadn gvdeyle birletii ksma baz ilaveler yaplr. Kanattan burna doru bir uzant eklenebilir , buna strake denir.zellikle sava uaklarnda kullanlrlar.Strake sayesinde oluan girdap hava akmnn kanattan kopmasn nler ve ek tama kuvveti kazandrr.Bu sayede uak daha kk tasarlanabilir.Daha kk bir uak ayn yetenekteki baka bir uaa gre daha hafif olacak demektir.F-16 sava uann her iki yannda strake ksmn grebilirsiniz.(Resim 1..10)

Resim 1.10: F-16 da kokpitin iki tarafnda strake ksmnn yandan ve alttan grnts Fence(Perde) de ayn ekilde hava akmn zellikle kanatklar zerine younlatrmak iin kullanlan bir dier yntemdir. Perdeler kanat hcum kenarnn yalnz st tarafna ya da hem st hem alt tarafna yerletirilirler.

SAYFA 15


Y/T: REV:


Resim 1.11: Kanat Fence profili ve bir Mig-15in kanadndaki fenceler Baz uaklarda ise ayn amala kanat hcum kenarna testere dii(Sawtooth) eklinde bir knt eklenir. zellikle geriye ok al uaklarda tercih edilmekle beraber gnmz uaklarnda strakein tercih edildiini gryoruz.Sawtooth uygulanan uaklara rnek olarak F-4 Phantom u rnek verebiliriz.

Resim 1.12: F-4 Phantom sava ua ve testere dii kanat hcum kenar 1.2.4.Vortex Jeneratrleri, Stall aksam Wedge veya Leading Edge Dzenleri ile Snr Tabakalar Boundary Layer Kumandalar Bir Kanadn hcum kenarna(Leading Edge) arpan hava moleklleri kanat zerinden akarken, kanadn yzeyine paralel ekilde ilerlerler. Buna Laminar(yaprakl) Boundary Layer(Snr Tabakas) denir.Boundary Layer , hava molekllerinin yzeye en yakn getii snrdr.Hcum asnn(AOA-Angle Of Attack ) artmas ile hava moleklleri kanadn sonuna kadar gitmeden kanat zerinden ayrlmaya ve trblans oluturmaya balarlar.Bu ksm Turbulent Boundary Layer(Trblansl Snr Tabakas)dr.Trbulansl hava akm kanat zerindeki alak basnc bozar,bylece kaldrma kuvveti kaybolur.Geri srkleme etkisi(Drag) artar.Kanatk gibi kumanda yzeyleri kanadn firar kenarnda olduu iin ve hava akm oraya ulamadan kanad terk ettii iin artk uak kumandalara cevap vermez.Bunu nlemek ya da kumandalar etkisiz hale gelmeden fark etmek iin baz hcum kenar zenleri,vortex jeneratrleri ya da kanat yapsnda deiikler tasarlanmtr. Yatay ya da dikey kumanda yzeyleri geni olan, geni kanatl uaklarda kumanda yzeylerine, kanatlara, stabilizelere kk paralar yerletirilir.Bu paralar, monte edildikleri yere dik ekilde yerletirilirler.Grevleri, hava girdaplar oluturarak hava akmnn kumanda yzeyini kolaylkla terk etmesini engellemektir. Kanadn hcum kenarna yerletirilen bu girdap jeneratrlerine(vortex generator) vortilon da denir.SAYFA 16 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERAadaki vortex jeneratr taklmadan nce ve takldktan sonra kanat zerindeki hava akmnn, hcum as arttka nasl bir deiim geirdiini gryorsunuz.

ekil 1.15: Vortex jeneratr bulunan ve bulunmayan kanat arasnda hava akm fark

Resim 1.13: Kanat zerinde Vortex jeneratr Kontrol art salayan vortex jeneratrleri dnda stall strips(stol ubuklar) denilen hcum kenar eklentileri de vardr. Stall stripleri sayesinde pilot, uaa yksek hcum asnda stol olmadan gerekli kumanday verebilir ve ua stol olmadan dzeltebilir. Stol, hava akmnn dzgn ekilde kanat zerinden akmamas durumudur. Stol kanatklarn bulunduu ksma geldiinde artk kumanda yzeyleri gerekli havadan yoksun kalaca iin kumandalar etkisini kaybeder.Stall stripler kanadn gvdeye yakn ksmnda hcum kenarna eklenen kk bir paradr ve hcum kenarn biraz daha keskinletirir. Kanadn kk ksmnn u ksmndan daha nce stol olmas salanr. Bylece stol kanatklara ulamadan alglanr.SAYFA 17 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:


Resim 1.14: Kanat hcum kenarnda Stall Strip grnts Stol durumunu kanatklara ulamadan alglamak iin uygulanan bir dier yol da kanat tasarmnda deiiklik yapmaktr. Uak dz bir yerde iken yandan bakldnda kanadn yere gre asna incidence as denir. Kanat tamamen kkten uca ayn incidence asna sahip olursa, kanadn her taraf ayn anda stol olur. Bunun yerine kanat ularndaki incidence as kanat kkne gre daha kk ekilde yaplr. Kanat sanki burkulmu gibidir.Ancak bu sayede kanatklar stol olmadan nce kanadn kk ksmnda stol alglanabilir. Bu ekilde bklm kanatlara Washout ya da Twist denir.

ekil 1.16: Kanat hcum kenarnn incidence as 1.2.5.Trim Tablerin, Denge ve Anti-Denge Leading Tab Ler,Servo Tab Ler, Yayl Tab Ler, Ktlesel Balans, Kumanda Yzey BiasI, Aerodinamik Balans Panelleri 1.2.5.1. Tab ler Uaklarn kumanda yzeylerine arpan hava fileleri kumanda yzeyi kumanda sistemine kar kuvvet oluturur. Eer pilot dorudan kol gc ile kumanda veriyor ise bu kar kuvveti yenmesi zor olacaktr. Ayrca uak havada yol aldka yakt harcayacak ve hafifleyecektir. Arlk merkezi (center of gravity) de geriye doru kayacaktr. Bylece uan burun ksmnda ykselme olacaktr. Ksacas seyrsefer irtifasnn deieceini gryorsunuz. Oysa uaklarn uu planlarnda bir blgeden baka bir blgeye giderken ayn yollar kullanmalar, ayn yoldaki uaklarn arpmamas iin de farkl irtifalarda umalar gerekir. Pilot, hafifleyen uan irtifa almasn engellemek iin burnun ykselmesini engellemeli, bunun iin levyeyi gerektii kadar ileri itmelidir. Elevator un zerine arpan hava fileleri ksa zamanda pilotun yorulmasna neden olur ve irtifay sabitlemeyi gletirir. Bu amala aileron,elevator ve rudder zerinde kk kumanda yzeyleri eklenir.Eer yatay stabilize hareketli ise stabilize iin bir sistem eklenir.Genelde yolcu uaklarnda hareketli yatay stabilize kullanlmaktadr. Tablar kullanm alanlarna gre drde ayrlrlar: SAYFA 18

Kontrol Tab (Control Tab)FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER Dzeltme Tab (Trim Tab) Denge Tab (Balance Tab) Anti-Denge Tab (Anti-Balance Tab) Control Tab

Byk uaklarda uu kumandalar hidrolik olarak yaplmaktadr. Ancak yine de kumanda yzeyleri zerinden geen hava filelerinin etkisinden yararlanmak faydaldr.Aileron yukar kaldrlrken ,control tab aa iner.Control Taba arpan hava fileleri aileronun yukarda kalmasna yardmc olur.Bylece kumanda esnasnda kolaylk salanr.Yap itibari ile control tab , kumanda yzeyine gre ters yne hareket eder.

ekil 1.17: Elevator Control Tab normal, en yukarda ve en altta konumu

Eer uakta suni hissetme ve merkezleme mekanizmas varsa kumanda brakld anda kumandalar otomatik olarak ortalanr ve konum ntr durumuna getirilir.

SAYFA 19


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERekil 1.18: Uu esnasnda elevator ve tabn hareketi Trim Tab

Uu srasnda dz uuu korumak ya da uu ncesi arlk merkezi deiimine gre kumanda yzeylerinin sfr noktasnn(normaldeki pozisyonunun) deitirilmesi gerekebilir. Bu amala Trim Tab kullanlr. Tamam hareketli yatay stabilizede ise stabilizenin uan uzunluk eksenine gre as deitirilerek ayar yaplr. Balance Tab

Uu kumandalarna yardmc olmak amac ile kullanlrlar. Control Tab gibidirler. Ancak Boeing-727 de d kanatklar zerine yerletirilmilerdir. Anti-Balance Tab

Anti-balance tablar dier tablarn tersine kumanda yzeyi ile ayn ynde hareket ederler. Bu durumda kumanda hareketine devam ettike kumanda yzeyi zerinde oluacak ters kuvvetin miktar da artar. Bylece yksek hzlarda hzl ve ar kumanda verilmesi engellenir.Dk hzlarda ise kumanda yzey alan artm olacandan daha iyi bir kumanda salanr.zellikle Rudder zerinde kullanlrlar.

Resim 1.15: eitli Rudderlar ve Tablar Bu Tablarn dnda Pilotun kumanda yzeyini tab sayesinde kumanda ettii yani kumandasn dorudan taba verdii durumlar vardr. Bu durumda ilk kumanda Taba verilir.Hava etkisi ile kumanda yzeyi harekete geer.kiye ayrlrlar. Servo Tab

Balans Taba benzerler. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ters ynldr. Anti-Servo Tab

Anti-Balans Taba benzerler. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ayn ynldr. Kumanday hissedilir ekilde zorlatrrlar.

SAYFA 20


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.2.5.2.Ktle Balance (Mass Balance) Kumanda yzeylerinin zellikle rudder ve elevatorn stabilizeden taan d ksm mentee hizasn geecek ekilde uzatlabilir. Eer mentee hizasnda sonlandrlp, menteenin dier tarafnda kar arl oluturulmazsa kumanda yzeyi iddetli salnmlara maruz kalr. Bu salnmlarn iddeti giderek artar ve kumanda yzeyinin yerinden ayrlmasna neden olur.Kk uaklarda dtan da grlebilecek ekilde horn ad verilen bir uzant braklr.

Resim 1.16: Rudder ve Elevatorde ktle balans uygulamalar Yolcu uaklarnda ise menteeden, stabilize ierisine doru bir uzant eklenir ancak bu dardan grlmez.

ekil 1.18: Byk uaklarda Rudder da ktle balans uygulamalar Kanatklarda ise kanatk hcum kenarna bir plaka eklenir.

Resim 1.17: Kk bir uakta Aileronda ktle balans uygulamasSAYFA 21 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.3. Uu Kumanda Yzeylerinin Balans Ayar Kumanda yzeylerinin uu esnasnda darbeli almamas, titreim oluturmamas ve verilen komutun gereini doru ekilde ve zamannda yerine getirmesi gerekir. retim aamasnda ya da tamir/bakm sonrasnda kumanda yzeylerinin balans ayarnn yaplmas gerekir. Kumanda yzeyleri, balanacaklar yzeylere mentee yardmyla monte edilirler. Eer mentee noktasn bir terazinin destek noktas olarak dnr, kumanda yzeyinin hcum kenar taraf arl, terazinin bir kefesindeki bir arlk; firar kenar tarafn arln ise terazinin dier kefesindeki arlk olarak kabul edersek, ortaya basit fizik olay kacaktr. Hangi taraf daha byk momentum oluturursa,terazinin o kefesi ar basar.

ekil 1.19: Momentum ve denge ekilden de anlayacanz gibi teraziyi dengede tutabilmek iin dk momentumlu tarafta ya menteeye uzaklk(d) mesafesini arttracaz ya da arl(m) arttracaz. D mesafesini arttrmak mevcut bir uakta kolay kolay yaplamaz ancak Arlk eklenebilir.Bunun iin kurun kullanlr.Arlk azaltlmak isteniyorsa retim aamasnda eklenen kurun plaka zerindeki belirli noktalardan matkapla delik alarak hafifletme yaplr.Kurun ekleme ise Maintenance Manuel dediimiz bakm dosyalarnda belirtildii ekilde deliklere kurun dklerek yaplr. Balans ayar 2 ekilde gerekletirilir: 1.3.1. Statik Balans Ayar Kumanda yzeyi durgun ortamda, arlk merkezinden askya alndnda yaplan balanslama statik balanslamadr. Normalde kanat kord hattnn(hcum kenaryla firar kenarn birletiren doru) ,yer dzlemi ile yapt ann 0 olmas beklenir.

SAYFA 22


Y/T: REV:


ekil 1.20: Kanatk kord hatt dengede ise yere paraleldir Ancak baz uaklarda bu ann 0 den farkl olmas istenir. Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha yukarda olmas over balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (-) ile ifade edilir. Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha aada olmas under balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (+) ile ifade edilir. rnein Boeing 737 de kanatklar 0,5 over balance durumuna ayarlanr.

ekil 1.21 : Under ve over balans durumunda kanatk pozisyonlar 1.3.2. Dinamik Balans Ayar Kumanda yzeyinin, hareket esnasnda ortaya kan kuvvetlere ramen titreim yapmamas ve kendi kendini balanslayabilmesine dinamik balans denir. Ancak unutulmamaldr ki, dinamik balansn gerekleebilmesi iin ncelikle statik balanslamann iyi yaplm olmas gerekir. 1.4 YKSEK HIZ UULARI 1.4.1 Ses Hz Teknolojideki gelimeler, uaklarn ok yksek hzlarda umalarna imkan vermitir; fakat bu yksek hzlarda yaplan uularda, dk hzl uularda rastlanmayan baz deiik uu karakteristikleri ile karlalmtr. Bu farklar doal olarak, yksek hzlardaSAYFA 23 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERumak zere imal edilecek uak projelerini etkilemitir. Ses hzna yakn veya ses hznda uu yapan uaklarn performans ve profil karakteristii gibi birok parametre, ses hzndan dk hzlardaki (subsonik) uulardan farkl olarak, baz deiik yntem ve kanunlarla analiz edilir. Yaplan analizin doru olabilmesi iin, uu srati, ses hz referans alnarak eitli ksmlara ayrlmtr. Bu ksmlar, ses hzndan dk sratteki uular, yksek sratteki uular ve ses hzna yakn uulardr. Subsonik sratler (ses hzndan dk): 0 - 0,75 Mach

Pervaneli uaklar ve Helikopterler (Cessna-172, CASA CN-235) Transonik Sratler (ses hzna yakn): 0,75 - 1,3 Mach

Jet yolcu uaklar > Airbus ve Boeing ailesi Spersonik Sratler (ses hz) : 1,3 - 5 Mach

Jet sava uaklar (F-16, F-4 Phantom) ve yolcu uaklar (Concorde, Tu-144) Hipersonik Sratler (ses hzndan yksek): 5 Mach ve zeri

nsanl ve insansz Roketler Not: 1 Mac h (Ses Hz 340 metre/saniye 1200 km/sa (deniz seviyesinde ve ) standart koullarda) 1.4.1.1 Ses Hzndan Dk Sratteki Uular (Subsonik) Pozitif Tama katsaysna sahip bir profilin st yzeyindeki ak hz, profilin kendisinin gerek hzndan yksektir. Bu durum, tama kuvvetinin meydana gelmesi iin gereklidir. Bu nedenle, profilin stndeki hz ile ak hz arasnda mutlaka bir fark bulunur. Bu iki hz, lokal ve serbest ak Mach says olarak tanmlanr. Profilin serbest ak Mach says 0,75 Macha yaklanca, ekil-3.1deki rnekte profilin st yzeyindeki lokal Mach saysnn 1,0 Mach olduu grlmektedir. Bu nedenle, 0,75 Mach serbest ak hzna profilin kritik Mach says (MCRIT )ismi verilir ve subsonikile transonik sratler arasnda snr olarak kabul edilir. Kritik Mach says, ilk sonik hzn meydana geldii, profilin serbest ak Mach says olarak tanmlanr. Bu hz, eitli profillerde deiiktir. Bununla beraber; MCRIT , hangi uak iin olursa olsun, daima 1,0dan kktr. Bu konuda bilinmesi gereken en nemli nokta, uan kritik Mach saysnn altndaki her hzda hava aknn tamamen subsonik olduudur. Kritik Mach saysnn zerindeki her hzda sonik ak mevcuttur.

ekil 2.1: Subsonik sratte snr hzSAYFA 24 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.4.1.2 Ses Hzna Yakn Sratteki Uular (Transonik) Profilin serbest ak Mach says, rnein 0,78 Macha ykseltilirse, profilin st yzeyinde spersonik ak geliir. Hz 0,98 Mach olunca da btn kanattaki ak hemen hemen spersonik olur. 1.4.1.3 Ses Hzndan Yksek Sratteki Uular (Spersonik) Ses hznn zerindeki uularda serbest ak Mach says 1,3 Machn zerinde ve pofilin tamam spersonik oluu kabul edilir. Spersonik hzdan daha dk ak hzlarnn gelitii tek blge, kanat hcum kenarnda bulunan durgun blgedir. 1.4.1.4 Mach Says Uu hznn yerel ses hzna oran;

Mach says olarak kabul edilir. Eitlikte; M: Mach says, V: Uu hz, a: Yerel ses hzdr. M says, ilk kez Avusturyal aratrmac Ernest Mach tarafndan kullanld iin onun adyla anlmaktadr. M saysnn birden kk, bire eit ve birden byk deerler alr. Bu deerlere hz snflandrlmas yaplr: M < 1 iin subsonik, M = 1 iin transonik, M > 1 iin spersonik 1.4.1.5 Kritik Mach Says Herhangi bir sratteki hava ak etkisinde bulunan bir kanat profilinin st yzeyindeki hava ak hz (lokal ak Mach says) her zaman iin serbest ak Mach saysndan yksektir. Lokal ak Mach says 1 Macha eitlendii zaman kanat transonik ak sratine geii sz konusu olur. Bu nedenle bir kanadn lokal ak Mach says 1e eit olduu durumdaki serbest ak Mach saysna kritik Mach says (MCRIT) ad verilir. 1.4.1.6 Ses Duvar Daha nde de belirtildii transonik sratlerde; ses hz alrken, baz olaylar gerekleir. Bu olaylarn tmne aerodinamikte ses duvar ad verilir. Ses duvarnda gerekleen en belirgin ve nemli olay, ok dalgasnn meydana gelmesidir. 1.4.1.7 ok Dalgas

SAYFA 25


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.4.1.7.1 Normal ok Dalgas ekil-3.2de bir normal ok dalgas grlmektedir. Bu ventri iinden ak esnasnda iki husus kabul edilir: stasyon 1 ile istasyon 3 arasndaki basn fark, istasyon 2nin ses hz kazanmasna yeterlidir. stasyon 1de ve istasyon 3de ak hz subsonik

Bu hususlar kabul edilince, istasyon 1 ile 2 arasnda hzn artaca grlr; nk sktrlmayan bir akta alan kltlmektedir. stasyon 2de ak hz ses hzna eittir. stasyon 2den sonra, hz artmaya devam etmektedir; nk, ses hznda hareket eden akkanlarda gei alan drldnde hz der, kesit arttrldnda ak hz artar. stasyon 3, subsonik hza sahip olduu iin, spersonik ak istasyon 2 ile 3 arasnda bir noktada subsonik ak hzna dmektedir. Bu nokta, ok dalgasnn meydana geldii noktadr. Normal ok dalgas oluumunun anlalabilmesi iin, istasyon 3de bir cismin basn deiiklii yaptn kabul edelim. Cisimden ayrlan basn dalgalar, aka kar hareket eder. Basn dalgalarnn ses hzndaki bu hareketi, hava ak ile karlancaya kadar devam eder. Bu karlama noktasndan sonra, basn dalgas daha ileriye geemez ve ylma olur. Basn dalgalarnn hava akna kar daha fazla ilerleyemedikleri bu noktaya normal ok dalgas ismi verilir. hava ak, normal ok dalgasn geerken hzla spersonik hzdan subsonik hza derek skr.

ekil 2.2: Normal ok dalgas oluumu Akn ynnde bir deime olmamas ve bu skma iinde akn ynnn daima dalgaya 90 olmas nedenleri ile, bu ok dalgasna normal (dik) ok dalgas ad verilir. skma sebebi ile, btn ok dalgalarnn arkasndaki hava aknn hz, n tarafndaki hzdan dktr. Normal ok dalgas, daima hava ak hzn spersonikten subsonik hza drr. Normal ok dalgasnn arkasndaki ak hz her zaman subsoniktir. 1.4.1.7.2 Eik ok Dalgas Bir skma dalgas olmas nedeni ile, eik ok dalgas normal ok dalgasna benzer;SAYFA 26 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERfakat normal ok dalgasndan fark, ak ynnn deimesidir. ekil-3.3de spersonik ak iinde kama eklinde bir cisim grlmektedir. Hava ak kama ucuna vard zaman, ynn deitirir ve kamann yzeyine paralel bir yol takip eder. Hava aknn ani yn deitirmesi, eik ok dalgasn meydana getirir. Eik ok dalgasnn asna dalga as ad verilir. Dalga as, hava aknn Mach saysna ve kamann asna gre deiir. Byk al kama ve dk ak Mach says, daha byk bir dalga as verir.

ekil 2.3: Eik ok dalgas oluumu Eik ok dalgas, normal ok dalgasndan daha zayftr; fakat yine de hava aknda enerji kaybn temsil eder. Skma dalgas olduu iin, hava ak eik ok dalgasn geerken hznda azalma olur. Bununla beraber, ok dalgasnn arkasndaki ak hz daima spersoniktir. Halbuki normal ok dalgasnn arkasndaki ak hz subsoniktir. 1.4.1.7.3 ok Dalgasnda Enerji Kayb Hava ak, bir ok dalgasn geerken hemen skr. Bu skma, hava aknn kinetik enerjisini azaltr ve ok dalgasnn arkasnda basn ve s artna neden olur. Artan snn bir ksm atmosfere geer; bir ksm da hava aknn gemi olduu yzey tarafndan datlr. Bu atmosfere ve yzeye geen s, enerji kaybdr. Uu esnasnda hava aknn toplam enerjisi, motorun itme kuvveti olduundan skma dalgalar oluurken hava aknda harcanan bu enerjinin motor tarafndan karlanmas gerekir. Bu nedenle, bu enerji kayb bir eit srklemeyi temsil eder ve bu srklemeye dalga srklemesi ad verilir. Normal ok dalgalar, eik ok dalgalarndan daha kuvvetlidir ve normal ok dalgalarnda oluan dalga srklemesi ve enerji kayb daha yksektir. 1.4.1.7.4 Kanat zerinde ok Dalgas Oluumu Profilin serbest ak Mach says, rnein 0,85 Mach ekil- 3.4de grld gibi profilin st yzeyinde spersonik ak geliir. Sratin bu ekilde subsonikten spersonie ykselmesi ile, profilin hcum kenarnda herhangi bir ok dalgas meydana gelmez. ekilde, profilin stndeki hat spersonik akn snrlarn gstermektedir. ok dalgas, profilinzerinde sadece spersonik akn subsonik ak sratine dt yerde meydana gelir. Normal ok dalgasnn oluumu, spersonik ak hznn subsonike dtn gsterir.SAYFA 27 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERSerbest ak hz 0,85 Machn zerine, ama hala subsonik olacak ekilde, biraz daha arttrlrsa; spersonik ak alan artar ve ok dalgas kanat zerinde geriye hareket eder (ekil-3.5). Normal ok dalgasnn iddeti, snr tabakasnn kinetik enerjisinin okun yaratt basnc yenemeyecei bir bykle kar. Bu durum, snr tabakasnn profilin st yzeyinden ayrlmasna neden olur. Bu olaya ok nedeniyle ayrlma ad verilir.

ekil 2.4: Transonik hzda st ok dalgas

ekil 2.5.:Transonik hzda ok indksiyon ayrlmas ekil-3.6da serbest ak Mach saysnn 0,82 Macha arttrld grlmektedir. Profilin st tarafndaki normal ok dalgasnn iddeti artm ve biraz daha geriye hareket etmitir. Bu durumda ok indksiyon ayrlmas daha da kuvvetlidir. Alt yzeyde de ak hz spersonike ulam ve bu blgede de normal ok dalgas olumutur. Hz 0,98 Mach olduunda btn kanattaki ak spersoniktir denebilir. st ve alt taraftaki ok dalgalar neredeyse firar kenarna ular. Ayn zamanda spersonik ak alan hcum kenarna doru ilerler. Sz konusu srat 0,82 Mach ile karlatrlacak olursa, kanattaki trblansl ak alan olduka azdr; fakat, alt yzeyde snr tabakas ayrlmaya balar. Serbest ak Mach says 1 olduu zaman kanatta subsonik olarak kalan tek yer, profilin ucundaki durgun noktadr (ekil-3.7). Kanadn firar kenarndaki ok dalgalar firar kenarna balanr; fakat bu dalgalar bu anda normal ok dalgas karakteristiindedir. Bu nedenle, ok dalgasnn arkasndaki ak subsoniktir.

SAYFA 28


Y/T: REV:


ekil 2.7: Mach 1de oluan spersonik ak oluumu Serbest ak Mach says 1,30 Macha ykseltildii zaman yine sadece hcum kenarndaki durgun nokta subsonik akn etkisi altnda kalr. Bu durumda, ekil-3.8de grld gibi, ok dalgalar deimeye balar ve bu dalgalar, eik ok dalgalar haline gelirler.

ekil 2.8: Mach 1,3de kanat zerindeki hava ak.

SAYFA 29


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1.4.1.8 Aerodinamik 1.4.1.8.1 Aerodinamik Kuvvet Spersonik sratlerde aerodinamik kuvvetlerin meydana gelmesi, subsonik hzlarda aerodinamik kuvvetlerin oluumuna benzer. Spersonik sratlerde, dz bir plaka son derece verimli bir profil olarak veya aerodinamik kuvvet yaratan eleman olarak kabul edilir. ekil-2.9da grld gibi, dz bir plakann zerinden geecek olan hava ak hcum kenarna ait keyi dnerken geniler. Genileme sonucunda bir dalga meydana gelir. Bu dalgaya genileme dalgas denir. Genileme dalgasnn oluumu, plakann st yzeyindeki hava ak hznn serbest ak hzndan daha yksek olduunu gsterir. Dolays ile, plakann st yzeyindeki akn basn ve younluu dktr. Alt yzeydeki hava ak ise, hcum kenarn geerken skacandan bir eik ok dalgas meydana getirir. Bu nedenle, plakann alt tarafndaki akn hz serbest ak hzndan dk olduu gibi, basnc da daha yksek olur. Her iki hava ak, levhann firar kenarn dnerken, st yzeyde bir ok dalgas, alt yzeyde ise bir genileme dalgas oluur. Hava ak tarafndan yaratlan basn fark, plakann alanna etki ettii zaman aerodinamik kuvvet oluur. Hcum kenarn aan hava ak, firar kenarna gelinceye kadar plakann zerinde sabit bir hzda hareket eder. Yzey zerindeki ak muntazam bir ekilde olduu iin, yzey zerindeki basn dalm da muntazam olur.

ekil 2.9: Spersonik akta dz plaka Eer, plakann hcum as arttrlrsa alt yzeydeki ok dalgasnn iddeti artar, bunun sonucu olarak alt yzeydeki statik basn da artar. Ayn zamanda, st yzeydeki genileme dalgasnn artmas da st yzeydeki statik basnc drr; basn fark artar ve aerodinamik kuvvet arttrlm olur. Hava ak hznn artlarnda da ayn ekilde basn fark ve aerodinamik kuvvet byr. 1.4.1.8.2 Tama Kuvveti Spersonik hzlardaki tama kuvveti de subsonik hzlarda meydana geldii gibi oluur. Tama kuvveti, spersonik hzlarda da aerodinamik kuvvetin izafi rzgara olanSAYFA 30 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERdikey bileenidir. Subsonik hzlarda tama kuvveti, profil zerinde meydana getirilen hz farkndan domaktayd. Spersonik hzlarda da bu durum ayn olup, tama kuvveti skma ve genileme dalgalar tarafndan, hz ve basnta meydana getirilen deiikliin neticesinde doar. 1.4.1.8.3 Srkleme Spersonik sratlerde de subsonik sratlerde olduu gibi srkleme, aerodinamik kuvvetin izafi rzgr ynne paralel olan bileenidir. Subsonik sratlerde, bir uan srkleme kuvvetinin temel olarak indklenmi srkleme ile parazit srklemenin toplamna eit olmasna ramen spersonik hzlarda durum deiir ve gerek indklenmi srkleme, gerek parazit srkleme, dalga srklemesinin yannda ok kk kalr. Transonik uu hzlarndan spersonike geen bir profil etrafndaki hava aknn younluunun deimesi, srkleme kuvvetini yaratr. Dz plaka, tama kuvveti meydana getirirken, ayn zamanda srkleme de meydana getirir. Aerodinamik kuvvet, plakaya dik dorultuda gelimektedir. Hcum as altnda, srkleme kuvveti; aerodinamik kuvvetin izafi rzgar ak ynne paralel olan bileenidir. Eer plakaya sfr hcum as verilirse, plakann st ve alt yzeyleri arasnda hibir basn fark olumaz ve aerodinamik kuvvet de olumaz. Buradan, srkleme kuvvetinin tama meydana gelirken olutuu anlalr. Bu srkleme, subsonik sratlerde indklenmi srklemedir; fakat, spersonik sratlerde bu durum deiir. Buradaki srkleme, dalga srklemesinden baka bir ey deildir. Dz plaka, aerodinamik olarak son derece verimli olmasna ramen, yap bakmndan yetersizdir. Bu nedenle, spersonik uaklarda ekil-2.10da grlen profiller kullanlr. Bu profile ift kama biimli profil ad verilir. ift kama eklindeki bir profilin zerindeki basn fark, hava ak ok ve genileme dalgalarn geerken younlukta meydana gelen deiiklik tarafndan yaratlr. st yzeyde hava ak profilin hcum kenarnda genileme dalgasn geerken basn atmosferik basncn altna der. Bundan sonra hava ak, veter boyunun yarsnda bulunan keyi dnerken basn tekrar der. Alt yzeyde, hava ak ok dalgasn geer ve profilin alt n yarsnda basn artar. Bu durum, yukar doru bir kuvvet yaratr. Bundan sonra hava ak alt yzeyi dnerken genileme dalgas meydana getirir; basn atmosfer basncnn altna der. Profile etki eden tm basn kuvvetleri matematiksel olarak toplandnda, net basn fark; yani aerodinamik kuvvet elde edilmi olur. Aerodinamik kuvvet geriye doru aldr. ift kama eklindeki bir profil sfr hcum as altnda, dz plakalara benzemez ve bu haliyle profil, ekil-2.11de grld gibi basn dalgas meydana getirir. Her iki hava ak da hcum kenar ok dalgasndan geer ve profilin n ksmndaki basn artar. Veterin yarsnda alt ve st aklarn her ikisi de genileme dalgas meydana getirir. Profilin arka ksmnda basn der; bylece, ift kama eklindeki sfr hcum as altnda ve spersonik sratlerde tama meydana getirmez fakat srkleme kuvveti yaratr. Bu srklemeye basn srklemesi ad verilir. Profil zerinde grlen bu basn fark, younluk deimesi nedeni ile meydana geldiinden subsonik sratlerde olumaz. Ayn zamanda bu basn srklemesi, dalga srklemesinin bir ksmn oluturmu olur. Bu nedenle, belirli bir kalnla sahip profiller tama meydana getirirken, srkleme kuvveti meydana getirdikleri gibi, profilin n ve arka yzeyleri arasndaki basn farkndan da yine srkleme kuvveti yaratrlar. Uaklardan giderek daha hzl umalar beklenmeye balandndan beri, gelenekselSAYFA 31 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERsubsonik ve spersonik kanat profilleri baz sorunlar karmaya balad. Kanat ses hzna yaklanca, yzeylerinde olaan st bir basn oluuyor; uak ses hzn geince oluan grlty yaratan skma dalgalar da basnc iyice arttryordu. Ayrca, kanadn yzeylerinden geen hava ak nedeniyle kanat yzeyi ok snyordu. Bu sorunlar ortadan tamak iin 1965 ylnda NASA tarafndan yaplan yeni tasarmda, kanat st yzeyi dzgnletirilip alt yzeyinde bir bombeye sahip olan bir kanat profili elde edildi. Bu tasarm, skma dalgalarnn kanadn daha gerilerine itilmesini salyor ve ok dalgalarnn ykc etkilerini azaltyordu. Sonuta, aerodinamik diren azaltlm oluyordu. ekil-2.12de NASAnn izimlerine dayanlarak yaplm bir profil ekli grlmektedir.

ekil 2.10: Geleneksel spersonik profil.

ekil 2.11: Spersonik profilde sfr hcum as altnda oluan basn srklemesi

ekil 2.12: NASAnn gelitirmi olduu spersonik profil 1.4.1.8.4 Alan Kural Spersonik sratler iin tasarlanm uaklarn gvde ekillerinin en belirgin zellii, kola iesi eklinde olulardr. ekil-2.14de grlen bu ekil, dalga srklemesini azaltr. Alan kural ad verilen bu yntemde, ak uan etrafndan geerken hava bir yne hareket ettirilerek etkisi azaltlr.SAYFA 32 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLEREer, alan kural uygulanmam bir uan gvdesi incelenecek olursa, gvde genilii uak burnundan geriye gidildike, kanatlarn bulunduu yere kadar byr. Kanatlarn bulunduu ksmda ise, genilik birdenbire ok daha fazla bymeye balar ve ak halindeki hava, kanat tarafndan ani olarak yan tarafa itilir. Bunun neticesi olarak, skma meydana gelir. Halbuki, kanatlarn bulunduu ksmda kltlecek olursa; havann skmas nlenir ve dalga srklemesi azaltlm olur. Bu nedenle, gvde plan biimi bir kola iesi biimini alr. Kanatlarn gerisinde gvde genilii tekrar bymek sureti ile kuyrua kadar genilikte muntazam bir azalma elde edilir. Alan kural, motoru gvde ierisine yerletirilmi uaklar iin geerli bir durumdur.

ekil 2.14: Alan kuralna uygun olarak tasarlanm gvde ekli 1.4.2 Yksek Hzda Uak Motorunun Ald Hava Akmn Etkileyen Faktrler Tepkimeli jet motorlar ile donatlm uaklarda motor verimi, ald hava akm ile dorudan ilgilidir. Motorun ald hava ne kadar dzgn olursa yani hava akm ierisindeki trblanslar ne kadar dk gl olursa motor verimi de o oranda artar. Motor hava alndaki (giri) akmn bozulmamas iin hava al aerodinamik zelliklere uygun olarak tasarlanr ve bu tasarmlar rzgar tnellerinde denenir. Motor hava al yerletirilirken baz noktalara dikkat edilmelidir. rnein, motora girecek olan havann kinetik enerjisinin yksek olmas arzu edilir; bu nedenle, hava girii uak burnuna yakn yerlere veya motor olduu gibi gvdeden uzak bir yere, rnein kanatlara yerletirilir. Motora alnan hava akmn etkileyen dier bir durum da uan uaca hcum asdr. Uan izafi rzgr yn ile yapt a ne kadar byrse motor giriindeki hava ak o denli bozulur.

SAYFA 33


Y/T: REV:


1.4.3 Kritik Mach Saysnda Ok Asnn (Sweepback) Etkileri Bir hava aracnn yksek hzda yolculuk yapt zaman karlalan srklemeyi ertelemenin birka yolu vardr; rnein transonik (ses altndan ses stne geerken oluan durumlarla ilgili) dalga srklemesinin ykseltilmesi ya da srklemeyi artrmak ayrlma Mach says /divergence Mach number (srkleme dik olarak ykselirken serbest akmn Mach says)n artrmak. Bylece ilkine daha yakn bir akm salanm olunur. Bunu yapmann iki yolu vardr; ince profil (kanat kesiti) kullanmak ve ok al (Kanadn d kesitinin i kesitten aa ynde yaplmasyla kanadn arkaya doru bir a yapmas) kanat kullanmak. 1.4.3.1 nce Kanat Profili Kullanmak nce profil (kanat kesiti) kullanmak transonik akmla ilgili srklemeyi artrmak kalnlkveter (t/c) oran ile aa yukar ilikilidir. Eer ince bir kanat profili kullanlrsa, kanat yzeyindeki hava aknn hz daha kaln profillere gre daha az olur, bylece bir sonik nokta oluup akm ayrlmas Mach saysna ulalmadan serbest ak Mach saysnda uu yapma ansmz olur. nce kanatlar kullanmann dezavantaj ise ses alt uularda bu kanatlarn tama kuvveti oluturma konusunda daha az verimli olmas ve kanatlara konulan yakt tanklar, destek elemanlar gibi yaplara kaln profillere gre daha az uyum salamasdr.SAYFA 34 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:


ekil 2.16: Kanat profilinin Mach saysna etkileri

1.4.3.2. Ok al (Swept) Kanat Kullanmak 1935te alman aerodinamiki Adolf Busemann ok al bir kanadn sktrlabilirliin etkilerini azaltp geciktireceini ngrd. Bu ek olarak tm Mach saylarnn dalga srklemelerini de azaltacakt.

ekil 2.17: Ok al (Swept) kanat Ok asnn kullanm hcum kenarlarndaki efektif hz azaltr. nk hz bileeninin hcum asna paralel olmas aerodinamik davrantaki deiimlere katkda bulunmaz. Ve M'=M/cos (Busemannn bamszlk prensibi) forml ile hesaplaman kritik Mach saysnn deerini azaltr. Bu teknik zm sadece transonik srkleme hzn geciktirmekle kalmaz bir sonraki figrde gsterildii gibi transonik sistemdeki srkleme artnn orann da drr. Grafik-2.1.den de anlalaca gibi kanat as 0den 40ye doru arttka srkleme azalmaktadr. Bu durumda akm ayrlmas da gecikeceinden ve ok as uygulanmam bir kanada nazaran daha az akm ayrlmas gzleneceinden kritik Mach saysna dahaSAYFA 35 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERyksek bir subsonik hzda ulalacaktr. Ayrca geriye doru ok as yatay kararllk iin dengeleyici bir faktrdr. Yat yapan geriye ok al bir kanatta alakta olan kanadn hcum kenarna arpan hava akm yukardaki kanada gre daha dik bir ayla arpacandan, alaktaki kanatta daha fazla tama kuvveti oluacak; bu da kanatlar yatay duruma getirme eilimini ortaya karacaktr.

Grafik 2.1: Ok asnn srkleme ve kritik Mach saysna etkisi Ok al kanatlarn kullanlmasnn en byk dezavantaj kanatta Kanadn bir ucundan dier ucuna akm oluuyor olmas, kanat ularna doru snr tabakann kalnlamas ve kanat kklerinde (kanadn gvdeye en yakn olduu yerler) ok asnn ne doru olmasdr. Ok al kanat durumunda, daha erken bir ayrlma olacak ve kanat ularnda tutunma kayb olacak; kanatklarn dnme (roll) hareketindeki verimi daha az olacaktr. Kanadn bir ucundan dier ucuna oluacak akm tutunma kayb eridi kullanlarak azaltlabilir. Bu sayede kanatklarda gl bir snr tabakann olumas da engellenmi olunur. Kanadn aklk oran (aspect ratio) (uan kanadnn inceliini ve akcln nitelemeye yarayan l-oran ) transonik dalga artnda kritik Mach saysn etkileyen bir baka etmendir. Aklk oran drtten daha az olursa kritik Mach saysnda nemli artlar meydana gelir. Bu durum spersonik uular iin avantaj olsa da; ancak dk aklk oran oranna sahip kanatlar srklemeyi artracandan ses alt hzlarda dezavantaja sahiptir.

SAYFA 36


Y/T: REV:


Grafik 2.2: Ok alar ve Mach saysna etkileri Benzer bir fayda ne doru ok asnda elde edilebilir fakat bu ekilde baz kararllk problemleri yaanacaktr ve uan manevra edilmesinde birbirini izleyecek zorlular ortaya kacaktr. Arkaya doru ok as transonik hzlar ve dk spersonik hzlar iin ideal olsa da dk hzlarda bir miktar srkleme meydana getirmektedir(yksek srkleme oluturarak ve tama katsaysn drerek). Uan kullanm amacna uygun olarak spesifik deiken llerde ok as uygulamas yaplabilir. 1.4.3.3 ne ve Arkaya Doru Ok Al Kanatlar ne doru ok al kanadn dk hzlardaki faydalar uzun zamandr bilinmektedir (1947de Weissinger ve 1950de Multhopp). Fakat tamada dzensiz uzunlamasna dalm ve kkte fazladan burulma momenti oluturmaktadr.

ekil 2.18: ne ve arkaya doru ok al kanatlarSAYFA 37 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLEREn byk ykler kanadn kk ksmnda olumaktadr. Geri ok as ile daha basamakl bir ykleme yaplrken ortalama yaylm uygulanarak maksimum tama salanm olur. Dorusal tama yzey teorisi sayesinde bu konuyla ilgili hzl hesaplamalar yaplabilir. Transonik hzlarda ok as srklemenin artmasn engellemek ve geciktirmek iin gereklidir. Son yllardaki aratrmalar ayn kanat yklemesinde ne doru ok al kanadn arkaya doru ok al bir kanada nazaran daha dk hcum asna sahip olduunu gstermitir. Bu da daha dk profil srklemesi ve kanat kklerinde daha az burulma momenti oluturmaktadr. Kanat kkndeki sabit burulma momenti gz nne alndnda ne doru ok al kanatlar biraz daha yksek aklk oran (aspect-ratio)na sahip olmakla birlikte bu durum profil srklemesinde daha fazla azalmaya sebep olmaktadr. Kanatlardaki tutunma kayb kanat kklerinde balar ve darya doru ilerler. Eer kanada geriye doru bir ok as verilmise kanat ularnda nadiren tutunma kayb balar ve ieriye doru ilerler.

SAYFA 38


Y/T: REV:


11.2

Gvde Yaplar ve Genel Hususlar

SAYFA 39


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER1. UAK GENEL YAPILARI 1.1. Uabilirlilik (Airworthiness) Gereksinimleri in Yapsal Gllk (Strength) Ticari veya baka ama ile uu yapacak olan hava aralarnn uua elverili olmalarn belgeleyen ve uabilirlii anlamna gelen airworthiness, hava aracnn uu yapabilmesi iin ulusal sivil havaclk otoritesi tarafndan bir belge ile tescillenir. Uaklarn emniyetli uuu bata olmak zere birok unsura dayal incelemeler yaplarak uua elverili olup olmadklar incelenir. Bu unsurlar arasnda uak arlk ve balans deerleri ile uan tipine gre imalat firmas tarafndan yaynlanan manellerde, teknik veri bilgilerindeki performans deerlerine sahip olup olmad yer alr. Uua elverili olabilmek iin uaklarn tipine ait yapsal gllkte olmas ve bunu planl bakmlarla devam ettirerek belgelendirmesi gerekir. Performanslarna ait deerleri salayabilmesi iin uak yaplarnn yeterli gllkte ve bu gll devam ettirecek yapnn malzeme ve tasarmnn uak imalats tarafndan salanmas bir zorunluluktur. Yapsal gllkten yoksun uaklarn uu emniyeti asndan uua elverili olmalar dnlemez. 1.2. Uak Gvdesi Yapsal Snflandrlmas Uaklarn ana gvdesini ya da genel yapsn tekil eden yap yntemi vardr. Bunlar; truss (kafes), monocoque (kabuk-monokok), semimonocoque (yar monokok) tip yap yntemleridir. Ayrca gvde yapsnda kullanlan elemanlarn gvde ykn tayan esas yap elemanlarndan olanlara primary structure (birincil yap), ana gvde yap elemanlarnn dndaki ve yardmc olan yaplara ise secondary structure (ikincil yap) denir. 1.2.1. Uak Gvdesi Yaplar Kafes Tip Yap

Bu tip yap tarznda, uak iskeletini genellikle birbirine apraz olarak kaynak edilmi elik borular oluturur (ekil 1.1). Baz tek motorlu uaklarda uygulanan bu yntemde hafiflik istendii zaman yapsal paralar, alminyum borular halinde retilebilir.

ekil 1.1: Kafes tip yapSAYFA 40 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER Monokok Tip Yap Monokok tip ina ynteminde gvde, kalp halinde imal edilmi frame (dairesel kiri-ember), basn blmeleri ve ayr olarak balanan kaplama sacndan (shell [kabuk]) oluur. Bu kaplama, ana ykleri zerinde tar. Gvde salaml kaplama malzemesinin nitelikleri ile ilgilidir. Monokok yaplarda stringer ve longeron gibi boylamasna uzanan yap elemanlar kullanlmaz ve gvde sac dorudan framelere balanr. Dezavantaj gvde sacnn yapy sarmas zordur ve uu iin stabil arln temin edilmesi bu tip yaplarda zordur.

ekil 1.2: Monokok tip yap Yar Monokok Tip Yap

Yar monokok tip yap, gnmz uaklarnda uygulanan en yaygn yap tarzdr. Bu ina ynteminde, bulkhead, frame gibi kaburga elemanlaryla bunlara ek olan longeron, keel beam (omurga kirii) gibi yapsal elemanlar da kullanlr. Strigerlar ise kaplama sacna boylamasna destek olarak gvdenin burulmasn nler. Yar monokok gvdeler, birok parann imal edilmesi ve sonradan bunlarn birletirilmesi ile elde edilir. Yar monokok yapda bulunmas gereken baz kaln paralarn arln azaltmak iin, yk tayan blgeler dndaki yerler kimyasal frezeleme ad verilen yntemle inceltilir.

SAYFA 41


Y/T: REV:


ekil 1.3: Yar monokok tip yap Modern yolcu uaklarnn tamamnda yar monokok iskelet ina yntemi uygulanmaktadr. Bu yntemde uak imalat ve bakm ilemleri kolaydr. stelik bu ina tarz ile uak zerindeki ykler eitli elemanlara datld iin uak servis mrde uzatlm olur. Sz konusu gelimi yolcu uaklar, temelde boylamasna uzanan stringerlar ve diklemesine ua evreleyen framelerle desteklenen bir kaplama sacndan oluur. Bu elemanlarn yan sra dier baka ana yap elemanlar da uakta mevcuttur (ekil 1.4) Uak gvdesi-nden bakldnda-iki blme ayrlr. Bunlar upper lobe (st yarm dilim) ve lower lobe (alt yarm dilim) eklinde adlandrlr. Bu yar dilimler, yaklak olarak yolcu ve kargo kompartmanlarn birbirinden ayran zemin hizasnda birleir. Uan n kesitinden baklacak olursa, bu zemini oluturan floor beams (zemin kirileri) grlebilir. Zemin yapsnn st ksm, yolcu ve uu kompartmanlarn tamaktadr. Tm bu blge (cabin) n ve arka ucundan pressure bulkhead (basn blmesi)lar ile kapatlmtr. Bu basn blmeleri, kabin havas ile ona gre dk basnl olan d ortam basncn birbirinden ayrr. Bu blgede, kaplama devaml saylabilecek bir ekilde kabini rter. Kaplama zerinde kap ve pencereler iin kesim blgeleri bulunur. Zemin yapsnn altndaysa, alt yarm dilim tarafndan kapatlm kargo kompartman bulunur. Uan bu blgesi esasta iki para olup eitli yapsal elemanlarla blnmtr. Bu yapsal elemanlar; nose landing gear wheel well (burun ini takm yuvas), center wing box (merkez kanat kutusu) ve main landing gear wheel well (ana ini takm yuvas)dir. Uan arkasnda bulunan arka basn blmesinin arkasnda zemin yaps devam etmez, bu blge vertical fin (vertical stabilizer) [dikey stabilizatr], horizontal stabilizer (yatay stabilizatr) balantlar ve APU kompartman iin ayrlmtr. Uak zerine etkiyen eitli ykler, uu, yerde duru, ini ve hava basnc etkilerinin birer kombinasyonu eklinde geliir. Temelde uak gvdesi, kanatlarndan kirilerle desteklenen ii bo bir boruyu andrr. Bu durum gerei, uu manevralar gibi eitli sebeplerden tr oluan evirme ykleri, tm gvdeyi etkiler. Uan birinci dereceden nemli ksmlar olan merkez kanat kutusu ve ana ini takm yuvas blgeleri zel tasarm zellikleri ile bir araya getirilip devaml gvde iskelet yaps oluturulur. Kanat balantlarnn bulunduu blgede, iskelet devamlln salamak iin keel beamSAYFA 42 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER(omurga kirii) kullanlr. Omurgann zerinde konumlandrlm olan merkez kanat kutusunun st blgesini, kanadn kendi yaps oluturur. Zemin yapsnn da desteklendii bu ksm, gvde salaml asndan son derece nemlidir.

elik 1.4: Uak yap elemanlar Merkez kanat ksmnda, kanat gvde balantlar iin iki adet, altar flana sahip kiri kullanlmaktadr. Gvde kaplamas bu flanlarn sttekine bal durumdadr. Dier flanlar ise kanat kutusunu merkez kanat kutusuna balar. Ana ini takm ve kanat arl ykleri, yine bu ksmda bulunan landing gear support beams (ini takm destek kirileri) ile gvdeye iletilir. Gvde kaplamas zerinde bulunan tm kap ve pencerelerin neden olduu aklklar zel olarak glendirilir (reinforcement). Kaplamada bulunan bu aklklar yklerin bir ksmnn biriktii ve srekli zorlamann bulunduu blgelerdir. Tm yap, yapsal sorunlara kar emniyetlendirilmi olup herhangi bir yapsal elemann elden kmas halinde bu elemann tad ykleri zerine alacak eitli yollar mutlaka bulunmaktadr. Byle bir yap anlay, sadece bir ya da birka ina elemann iini yapamaz hale gelmesi ile tm uan tehlikeye girmesini nler. Gvde birbirinden ayr drt ksmdan oluur. mal edildikten sonra gvdenin ortaya kmas iin bu paralar tek bir yerde monte edilir. ndeki ksm, basnl kaplama ierisindedir ve yolcu, uu ve kargo kompartmanlarn kapsar. ekil 1.4.te grlen uak yapsnda belirtilmi olan section 41, uan nose fuselage section (burun gvde ksm) olarak adlandrlr. Bu ksmda bulunan zemin yapsnn zerinde uuSAYFA 43 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERkompartman (kokpit), n giri kaps ve n servis kaps bulunur. Zeminin altnda ise burun ini takm yuvas, burun kompartman d eriim kapa, merdiven ve elektronik kompartman bulunmaktadr. Burun ksmnn en nnde hava radar ve onu kapatan radome (radar kapa) bulunur. Radar kapa yapsal olmayan bir muhafazadr. Radarn arkasnda ise n basn blmesi bulunur. ekilde grlen section 43, uakta forward fuselage section (n gvde ksm) olarak tanmlanr. Bu ksmn st tarafnda yolcu kompartmannn n blgesi oluur. Alt tarafnda da sa alt ksmnda bir kapa olan n kargo kompartman bulunmaktadr. Section 46, aft fuselage section (arka gvde ksm)dr. Bu ksm, n gvde ksm ile arka basn blmesi arasndadr. Zemin yaps stnde, arka yolcu kompartman, acil klar, arka giri kaps ve arka servis kaps bulunur. Zeminin altnda; merkez kanat kutusu, ana ini takm kutusu yuvas ve kapsn da zerinde bulunduran arka kargo kompartman vardr. Section 48 tail fuelage section (kuyruk gvde ksm) olarak isimlendirilir ve arka basn duvarndan balar. Kuyruk ksmnn stnde drt noktadan uak yapsna balanan dikey stabilizatr bulunur. Kuyruun en arkasna tail cone (kuyruk konisi) yerletirilmitir. Yatay stabilizatrn alt, yangn blmeleri ile yapdan ayrlmtr. Buras APU kompartmandr. Yatay stabilizatr, kendi kafes yaps zerinden, uak yapsna menteelerle tutturulmutur. Stabilizatr balantlar n ve arka spar (boylamasna uzanan kiri)larndan baldr. 1.2.2 Uak Gvdesi Yapsal Snfladrmas Uak gvde yaps Primary ve Secondary Structure olarak ikiye ayrlr. Bu yaplarn neler olduklar her uak tipine ait SRM (Structure Repair Manuel) Chapter 51 de Structure Classification olarak bulunur. Aada A310 iin yapsal snflandrma ekilleri gsterilmektedir. ekiller zerinde beyaz ksmlar Primary structure (birincil yap), taral ksmlar ise Secondary structure (ikincil yap) olarak gsterilmektedir. ekiller zerinde gsterilemeyen ilave Primary yaplar unlardr: Kabin zemin yaps apraz krileri, koltuk raylar, kabin ii longeronlar, destek dikmeleri, kargo zemin panelleri, pylon kanat balants, ini takmlar mentee balantlar, kap balant elemanlar, ini takmlar ve ini takmlar toplama balantlar, ini takmlarn toplama kilitleri, ana ini takm srklenme dikmesi balantlar, servis kaps balantlardr. ekillerde grlemeyen ilave secondary yaplar ise basnszlandrlm servis kaplar, dikey stabilizer n gvde tarafndaki kaplamalardr.

SAYFA 44


Y/T: REV:


ekil 1.5: Yapsal snflandrma

SAYFA 45


Y/T: REV:


ekil 1.6: Yapsal snflandrma

SAYFA 46


Y/T: REV:


ekil 1.7: Yapsal snflandrma 1.3 Blge ve stasyon Tanmlama Sistemleri Blge ve istasyon tanmlama uak yaplarnn tipi ne olursa olsun tanmlanmasnda bir baka deyile yap zerinde bulunan herhangi bir blge veya noktann tarif edilmesinde kullanlan bir tr koordinatlama yntemidir.

SAYFA 47


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERBlgeler, yap zerinde belirgin olarak bilinen blgeleri, istasyonlar ise yapnn zerindeki noktalar belli referans eksenlerine gre hzl olarak tanmlamak iin kullanlr. Bu yntemler ile yap zerindeki bir komponentin yerini kolay ve hzlca bulabiliriz. Uak tipine ve lsne gre istasyon numaralar deiiklik gsterebilir. Bu bilgileri bulabilmek iin AMM (Aircraft Maintenance Mauel) in Chapter 06- Dimensions and Area (ller ve alanlar blm) ksmna baklr. Blge Tanmlama Uakta blgeler tanmlanrken ana blge (major zone), alt blge (sub-major zone), blge (zone) olarak tanmlanr. Bu ifade 3 rakaml bir say ile birletirilir (ekil 1.8).

ekil 1.8: Major zone Major zone tanmlanan yapnn ana blgeleridir. Major zone iin 3 rakaml saylar kullanlr 1 rakam 1den 8e kadardr. kinci ve nc rakamlar sfrdr. Major zonelar aada tanmlanarak ekil 1.9 ve 1.10 de gsterilmitir. 100 (Uak gvdesinin alt ksm) 200 (Uak gvdesi st ksm) 300 (Gvdenin arka ksm, yatay ve dikey stabilizer) 400 (Motorlar ve motor kanat balantlar) 500 (Sol kanat) 600 (Sa kanat) 700 (ni takmlar ve kapaklar) 800 (Kaplar)

ekil 1.9: Major zoneSAYFA 48

ekil 1.10: Major zoneY/T: REV:


MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERSub-major zone ana blge iinde daha yakn tanmlama iin kullanlr. haneli blge tanmlama saylarnn ikinci hanesinde kullanlan rakamla ifade edilir. Bu rakamlar 1-6 veya 1-9 aras uak lsne gre deien rakamlardr. Sub-major zone rakamlarnda ift rakamlar ana blgenin (major zone) sa tarafn, tek rakamlar ise sol tarafn gsterir. Zone (blge) ise 1-9 aras bir rakam olup komponentin sub-major zone iinde nden arkaya doru, alttan ste doru veya iten da doru yerini belirtmekte kullanlr. Blge kodunun son rakamdr. Ayrca kaplar ve paneller iin bu rakaml saydan sonra harfler kullanlr. Birinci harf (A-Z) blgenin kap veya panel iin nden arkaya, alttan ste veya iten da doru konumunu belirtmek iin kullanlr. kinci harf sol veya sa taraf (L veya R) ifadesidir. rnek (211 A-L) verirsek 2 gvde st kmnda, 1 sol taraf ve 1 ne doru olduunu gsterir. Harfler ise tarif edilen blgenin kap veya panel olduu iindir. stasyon Tanmlama

stasyonlar tanmlanrken gvde (body), kanatlar (wings), motor kaportas (nacelles), yatay stabilizer (horizontal stabilizer) ve dikey stabilizer (vertical stabilizer) olmak zere bu be blge iin fakl ifade edilir. stasyonlamada uak zerinde bulunan eksen (yatay, dikey ve boyuna) referans olmak zere bu eksenlere paralel dzlemler kullanlr.

ekil 1.11: Uak eksenleri Gvde stasyonlar (Body Stations)

Gvde istasyonlar uak eksenlerine paralel olan eksen ile tanmlanr. Bu tanmlamada iki farkl ifade ekli olmakla beraber gsterilen dzlemler ayndr. Birinci sistem metrik olup dzlemler X, Y, Z olarak tanmlanmtr. Airbus uaklar bu sistem ile istasyonlar tanmlarken, dier sistem iin l birimi inch olup, X dzlemi yerine Station Plane, Y dzlemi yerine Buttock Plane ve Z dzlemi yerine Water PlaneSAYFA 49 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERifadelerini kullanlr. Inch sistem tanmlama Boeing uaklar tarafndan kullanlr. Bu eksen ve istasyon tanmlamada kullanlan dzlemler ekil 1.12 da grlmektedir.

ekil 1.12 : Gvde dzlemleri Gvde yaps iin body stations B STA ile simgelenir. Uak zerinde burundan kuyruk ksmna doru numaralandrlmtr. lk numara uan burun ksmndaki ilk noktadan daha nde izafi bir yerden balar. Yani ilk B STA uak zerinde deildir. Gvdeye ait B STA dzlemleri ekil 1.13 de grlmektedir.

ekil 1.13 : Gvde body stations (B STA)SAYFA 50 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERGvde yaps iin buttock planes BBL ile simgelenir. Merkez izgisinden (Uak burnu ile kuyruk konisini birletiren hat) geen Buttock line BBLo, nden baklnca BBLo n sandaki dzlemleri RBBL, solundakiler ise LBBL olarak simgelenir(ekil 1.14).

ekil 1.14: Gvde buttock line Gvde water planes ise uan en alt noktasndan stne doru sralanmtr. Ancak balang noktas uan yere temas ettii noktann daha altnda izafi bir noktadan balar. Gvdenin en alt seviyesi BWL-91 olurken BWL-0 ise gvdenin altnda olacaktr.

SAYFA 51


Y/T: REV:


ekil 1.15: Body water line Metrik sistem istasyonlamada ise X dzlemleri (Body Stations) , Y dzlemleri (Buttock Planes) ve Z dzlemleri (Body water lines) olarak koordinatlandrlr. X dzlemleri uak nnden arkaya doru numaralanr. Bir baka deyile uan burun ksmndan, kuyruk ksmna dorudur. Sfr numaral dzlem uan burun ksmndan daha tede, izafi bir uzaklktan balar. Y dzlemleri ise merkez izgisi (Body center line: Uan burun ucu ile kuyruk konisini birletiren izgi) sfr olur. Uan n tarafndan baklnca sa taraf (+) sol taraf (-) olarak numaralanr. Z dzlemleri ise gvdenin en altnda yukarya doru sralanr. Gvdenin en alt Z dzlemlerinin ilki olup sfr deildir. Z dzlemlerinin sfr gvdenin de altnda izafi bir uzaklktadr. Kanat stasyonlar (Wing Stations)

Kanat zerinde de istasyonlarn tanmlanmas gvdede olduu gibi dzlem kullanlarak yaplr. Ancak kanat istasyon isimleri ve konumlanmalar farkldr(ekil 1.16). Kanat dihedraline paralel yzeyler alttan yukar doru, kanat referans dzlemi olarak adlandrlr. WRP kanadn su seviyesi gibi dnlebilir (Z).

SAYFA 52


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERKanat zerinde WRP ye dik, BBL ile paralel olan dzlemler kanat buttock line (WBL) olarak isimlendirilir. WBL iin BBL0 dzlemi le ayn yerden balar kanat iersinden kanat ucuna doru numaralanr. Kanat referans dzlemi ve kanat arka spurna dik olan dzlemler kanat istasyonlar (Wing station) olarak adlandrlr. WS ile gsterilir. Numaralandrlmas kanat iersinden dna dorudur.

ekil 1.16: Kanat dzlemleri Motor Kaportas stasyonlar (Nacelles Stations)

Nacelle istasyonlar NAC STA olarak gsterilir. Nacellein nnden arkasna doru numaralanrlar. Motor merkez izgisine dik olan dikey dzlemlerdir. Nacelle buttock line izgileri NAC BL olarak gsterilir. Motor merkez izgisi NAC BL iin sfr olup sol taraf (-), sa taraf ise (+) olarak numaralandrlr. Nacelle water line ( NAC WL), kanat referans dzlemine (WRP) paralel dzlemlerdir. Alttan yukar doru numaralanr

ekil 1.17: Nacelle dzlemleriSAYFA 53 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER Yatay Stabilizer stasyonlar (Horizontal Stabilizer Stations) o Yatay stabilizer zerinde Stabilizer Chord Plane (SCP), yatay stabilizern chord izgisine paralel dzlemdir. o Stabilizer buttock line (STAB BL), BBL dzlemlerine paraleldir. o Station dzlemleri (STAB STA), stabilizer chord dzlemi ve satbilizer arka spurna dik olan dzlemlerdir. o Ayrca Stabilizer zerindeki leading edge yzeyi iin leading edge istayonlar (LE STA) ve elevator kumanda yzyeyi iin Elvator Stations (ELEV STA) bulunur. Dikey Stabilizer stasyonlar (Vertical Stabilizer Stations) Station dzlemleri dikey stabilizer zerinde dikey stabilizer arka spurnn merkez izgisine dik olan dzlemlerdir(Fin STA). Water lines (Fin WL) gvde waterline dzlemlerine paraleldir. Hcum kenar istasyonlar (Leading Edge Stations), stabilizer hcum kenarna dik dzlemlerdir, (LE STA) olarak gsterilir. Rudder istasyonlar (RUD STA) rudder mentee merkez izgisine dik olan dzlemlerdir.

o o o o

SAYFA 54


Y/T: REV:


ekil 1.18: Uak referans dzlemleri 1.4. Gerilim Gerilim, bir kuvvetin ynne ve ekline bal olarak bir cisme etki etmesiyle, cisim zerinde farkl ekil deiiklikleri oluturmaya zorlamasdr. Uak gvde yaps zerinde etkili olan farkl kuvvetler vardr. Gvdeye etkiyen bu kuvvetler yap zerinde farkl gerilimler meydana getirir. Bu kuvvetleri genel olarak tanmlayalm. Yerekimi etkisiyle oluan uan arlk kuvveti (G), uu iin gerekli olan ve aerodinamik yzeyler ile meydana getirilen kaldrma kuvveti (L), motorlar tarafndanSAYFA 55 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERmeydana getirilen iti kuvveti (T) ve iti kuvvetine zt ynde oluan srklenme kuvveti (D) drt ana kuvvettir. Bu drt kuvvet iin G ile L ve T ile D birbirlerine zt ynde oluur. Ayrca uak gvde yaps zerinde basnlandrmadan dolay gvde iinden darya doru oluan basn ile uak zerine uu annda etki eden atmosferik kuvvetler (rzgar ve dier etkenler dolaysyla) mevcuttur. Tm bu kuvvetlerin etkisiyle uak gvde yaps zerinde oluan farkl zorlamalar vardr. Bunlar ekme, sktrma, burulma, eilme ve kesilme olarak tarif edilir.

ekil 1.19: Gvde yapsna etki eden kuvvetler 1.4.1. ekme ekme (Tension) gerilimi, bir cismin iki ucundan birbirine zt ynde ekilmesi oluan zorlamadr. 1.4.2. SktrmaSAYFA 56 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERSktrma (Compression) gerilimi, bir cismin iki ucundan birbirine zt ynde baslmas ile meydana gelir. 1.4.3. Burulma Burulma (Torsion), bir cismin iki farkl ucundan kendi ekseni etrafnda birbirine zt ynde dnmeye zorlanmas ile oluur. Uak ileri hareket ederken motorlarn bir tarafa dnmeye zorlamas ile oluur. 1.4.4. Eilme Eilme (Bending), cismin iki ucundan uygulanan kuvvetler ile eilmeye zorlanmasdr. Eilme geriliminde iki farkl gerilim meydana gelir. Eilen cismin bir tarafnda ekme gerilimi oluurken, dier tarafnda basma gerilimi meydana gelir. 1.4.5. Kesilme Kesilme (Shear) gerilimi, cismin bir tabakasnn zerindeki tabakann kaymas ile oluan bir krlma kuvvetidir. Genellikle perin, civata ve vidalarda meydana gelen bir zorlamadr. Bu tr balant elemanlar ile yaplan birletirmelerde, birletirilen paralarn zt ynde kaymas ile meydana gelir. 1.5. Sistemlerin Yerleme mknlar Uak yaplar, tasarlanrken yapsal gllklerinin ve aerodinamik zelliinin dnlmesinin yannda emniyetli uu iin gerekli olan birok sistemin konumlandrlmas da etkili olan bir baka unsurdur. Uaklarn istenilen performanslarnn gerekleebilmesi iin gerek uu iin biricil ncelikli, gerek ikincil olsun birok sistem mevcuttur. Uaklarn ini takmlarnn olmamas dnlemez. Bu sebeple uak gvdelerinin alt ksmlarnda ok geni bir alan ini takmlar ve sistemleri iin tasarlanmtr. Sistemlerin ve kabin ii birok hizmetler iin elektirik demesi mevcuttur. Bu tr kablo ve benzeri balantlar, kabin ii deme ile gvde yaps arasnda braklan boluklardan geirilerek denir. Gvde yaps zerindeki birok access door (ulam kapa) ve bunlarn balant elemanlar bulunmaktadr. Bu kapaklar olmasa, yap iindeki sistem elemanlarnn sklmesi taklmas ve bakmn yapmak mmkn olamaz. E&E ya da avionic compartment veya avionic bay denilen elektronik komponetlerin ve sistemlere ait komptrlerin bulunduu geni bir alan genellikle uu kompartmannn altnda veya n kargonun nnde konulandrlr. Yolcu kabinin yer demesinin altndan birok kumanda sistemi ve sistem elemanlar geer. Bunlara benzer birok rnekte olduu gibi uak yaplarnda yapnn gll kadar uak sistemlerinin yerlemeleri de dnlerek yaplar meydana gelir.

SAYFA 57


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER2. Gvde Yapsal Elemanlar 2.1. Stringerler Stringerler frame yap elemanlarn birbirine ve gvde sacna balayan elemanlardr. Gvde iskelet yapsnn eklini oluturur. Uak gvde sacnn i tarafna yerletirilmitir. Gvde yapsnda oluan eilme, kesilme, gerilme ve kabin basncndan dolay oluan ykleri tamak iin tasarlanm yap elemandr. Stringerler birbirlerine balanrlar. Framelerin iinden geerek perinler ile birletirilirler. Framelere asal ekilli veya T ekilli clipsler ile balanrlar. Clipsler gvde sacnn i yzeyinde stringer ve framee bal olarak bulunur. Amalar basn ykn gvde sacndan framelere transfer etmektir. Ayn zamanda sktrma gerilmelerini (compression stress) framelerin tamasnda yardmc olur. Stringerler gvde zerinde 7 veya 10 inch arayla bulunurlar. Stringerlerin balan ekil 2.6 da grlmektedir. 2.2. Longeronlar Stringer eklinde ayn ilevde yap elemandr. Stringerlere longeron da denir. Longeronlar baz yerlerde boru ekilli yap eleman olarak bulunur. 2.3. Bulkheadler

ekil 2.1: Aft pressure bulkhead Bulkheadlar framelere benzer fakat daha gl yaplardr. Gvde zerinde belli yerlerde yerlemilerdir. Gvdede oluan farkl ykleri tar ve datrlar. Gvde zerinde kanat balantlarnn olduu blgede, ini takmlar ve kuyruk blm yzeyindeSAYFA 58 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERbulunurlar. Bu blgeler gvde zerinde yksek younluklu kuvvetlerin bulunduu ksmlardr. Yap zerinde byk gerilmeleri karlarlar. Ayrca gvdenin n ve arka ksmnda, pressure bulkhead denilen basnca kar kurulmu farkl yapda bulkheadlar bulunur. n ve arka pressure bulkheadlar duvar eklinde rlm yaplardr. Gvde yapsn bir cam tpe benzetecek olursak pressure bulkheadlar bu tp kapatan ve gvdenin basnlandrlmasn yani uak yapsnda basnl blge ile basnsz blgeleri ayran bir yapdr. n ve arka pressure bulkheadlar arasnda kalan gvde yaps basnlandrlm kabin yapsn oluturur. Pressure bulkheadlardan sonra gvdenin basnsz blgeleri bulunur. ekil 2.1 de aft pressure bulkhead yaps grlmektedir. 2.4. Frameler Gvdenin eklini oluturan ana yap elemanlarndadr. Stringerlerin boylarnn ksa tutulmasn salar. Yapsal dengesizlii nlerler. Gvde yaps zerinde oluan kesilme (shear) ve gerilme yklerini tarlar. Gvde yapsnda 20 inch aralklarla dizilmilerdir. ekil 2.2 da frame ile stringerlerin balanlar grlmektedir.

SAYFA 59


Y/T: REV:


ekil 2.2: Frame ve stringerlerin balan 2.5. Former ler Formerlar frame ilevli yap elmanlardr. Gvdeyi ekillendiren ve gvde zerinde frame gibi dizilen elemanlardr. Monokok yapda bulunan framelere former denir. 2.6. Doubler lerSAYFA 60 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERDoubler yap elemanlar, reinforcement (glendirme) gereken yerlerde pencere ve kap aklklarnn etrafnda kullanlan glendirme katlardr. Ayn zamanda tamir yaplan yzeylerde de kullanlan gvde tamir katlar (gvde yamalar) da doubler olarak adlandrlr. ekil 2.3 da bir pencere akl ve yap grlmektedir.

ekil 2.3: Pencere akl ve yaps 2.7. Gvde Yzeyi Skin Gvde yzeyi, gvdenin d eklini meydana getirir. Gvde sac ve glendirme yaplar, gvdenin en uzun birimleridir. Stringer ve framelerin dzgn aralklarla dizildii gibi yapy sarar ve ayn zamanda ana ykleri tar. Ayrca gvde kesitini oluturur. Gvde yzeyi, yap zerindeki flambaj (burkulma) ve burumay nlemeye yardm eden bir yapdr. Gvde yzeyi, kaplanm aluminyum, kromik asit ile anotlanarak ilem grm alminyum veya korozyonu nlemek iin alodine ile ilem grm alminyumdan oluur. 2.8. Deme Yaplar (Floor Beam) Deme yaplar kabin zeminini oluturan yaplardr. Genellikle kabin ile kargo blmlerini birbirinden ayran yapy oluturur. Yatay olarak uzanan ve gvde sacna bileik yaplardr. Framelere balanarak basn yklerini tarlar. Kabinin basnlandrlmasn salarlar. Seat tracklar (koltuk balant kzaklar) ve zemin panellerinin normal yklerini zerinde tayan yapdr.

SAYFA 61


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERGvdenin her iki tarafnda bulunan, floor beam ile ykselen ve kabin basn yklerinin datlmasnda yol salayan skin shear tie lar bulunur Bu elemanlar floor beam, frame ve stringerlere balanm elemanlardr. ekil 2.4 de deme yaplar floor beam, floor panel ve seat tracklarn yaps grlmektedir.

ekil 2.4: Deme yaplar 2.9. Keel Beam Keel beam yaps gvdenin merkez kanat ksmnda bulunur. Maksimum eilmenin meydana geldii ini takm yuvasn destekler. ni takmlarnn yuvasna toplanabilmesi iin mmkn olan yapy da oluturur. Gvde yaps iindeki en byk kri yapsdr. ni takm yuvasnda grlebilir.

SAYFA 62


Y/T: REV:


3.GVDE YZEY (SKN) KORUMA YNTEMLER Gvde yzeyinde kullanlan koruyucu malzemenin korozyon direncini artrmak, korozyon oluturucu etkilere kar korumak ve gvdeye d grnmn kazandrmak gibi amalar vardr. Bu ilemler arasnda kaplama ilemleri (malzemeye zellik katan ve diren kazandran ilemler), zel kaplama ilemleri (su geirmez kaplamalar), sealants ve boyama ilemleri bulunur. ekil 3.1de yzeyde yaplan genel koruma ilemleri grlmektedir.

ekil 3.1: Gvde yzeyi koruma yntemleriSAYFA 63 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER3.1. Krom Kaplama (Cromizing) Krom, korozyon direnci ok yksek, beyaz renkli ve parlatlabilir olmas nedeniyle ve gzel grnm gibi zellikleri ile genellikle eliklerin kaplanmasnda kullanlan bir kaplama metalidir. Krom, ok fazla sert bir yapya sahip olduundan, atlamayan bir tabaka haline getirilmesi ok zordur. Bundan dolay krom, genellikle nikel kaplamalarn zerine ek kaplama yaplarak kullanlmaktadr. Krom kaplama ilemi, elektroliz, sherardizing veya scak pskrtme yntemleri ile yaplmaktadr. Krom, korozyona dayanklln ve gzel grnmn yan sra kapland yzeye sertlik ve yzey dzgnl salad iin tatlarn parlak metal ksmlar, motorlarn silindir ve pistonlar, hidrolik silindir ve pistonlar gibi paralarn kaplanmasnda kullanlmaktadr.

Tablo 3.1: Yzeylerde yaplan n ilemler Uak gvde yaplarnda sert krom kaplama, malzeme yzeyinde bir krom tabakas oluturma ilemidir. Sert krom kaplama ilemi krom tabakas srtnme sebebi ile msade edilen daha fazla inceldii zaman veya krom tabakasnn altndaki malzeme tabakasnda korozyon olutuu zaman tatbik edilir.

SAYFA 64


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERDetayl krom kaplama ilemleri ile ilgili prosedr ve malzeme bilgisi AMM chapter 01-02-11 de (A310 iin) bulunabilir. Krom kaplama ncesi yaplan temizlik ilemlerinde ve dier kimyasal malzemelerin kullanmnda kurallara uyunuz. Bu malzemeler tehlikeli ve zehirleyicidir. 3.2. Anotlama (Anodizing) Anotlama ilemine metal kaplama yntemleri iersinde elektroliz ile kaplama yntemi de denir. Ana metalin katot, kaplama metali de anot olacak ekilde uygun bir elektrolit iersinde kaplama metali korozyona urar ve ana metalin zerini kaplayarak korozyondan korunmasn salar. Su ile temas eden yzeylerde uak yapsnn ok byk bir ksmnda anodizing ilemi yaplr. Yksek kaliteli bir kaplama trdr. Aluminyum Malzemelerde Kromla veya Sulfirik Asit Anotlama (CAA ve SAA) olarak isimlendirilir. Elektrolitik svsnn ismi CAA ve SAA bir elektrolitik bir ilem olup (galvanik bir prosedrdr) ve yzey zerinde oksit rt (krom veya slfr oksiti) oluturur. Bu ilem malzemede korozyon direncini artrd gibi malzemeye boyama ilemi ncesi iyi bir yapma yzeyi salar. Boyama ileminin (eer boyanacaksa) anotlama ileminden sonra 16 saat iinde uygulanmas gerekir. Alminyum yzeyler iin CAA ilemi AMM chapter 0102-08e gre yaplr. SAA ilemi ise chapter 01-02-09 a gre yaplr (A310 iin). Anotlama ileminden nce kullanlan temizlik maddeleri zehirli ve tehlikelidir. Bunlarn kullanmnda prosedre uymak gerekir. . Titanyum Malzemelerde nce bir anotlama ilemidir. Galvanik korozyon etkisini azaltr. Kuru yalayclarn malzeme zerindeki yapma etkisi iin iyi bir yzey oluturur. Bu ilem titanyumun dier malzemeler ile temasnn olduu yerlerde ve galvanik etkiyi azaltmak gerektiinde tatbik edilir. Bu ilemden sonra boyama ilemi yaplacaksa 16 saat iinde tatbik edilmelidir. Titinyum iin anotlama ilemi AMM chapter 010210 a gre (A310 iin) yaplr. 3.3. Boyama (Painting) Korozyondan korunmak iin metallerin organik boya maddeleri ile boyanmaktadr. Boyama ilemi fra veya pskrtme yolu ile yaplabilmektedir. Boyama ile korozyondan korunma ilemi olduka sk kullanlan bir ilemdir. Genellikle makine gvdeleri, tat kaportalar gibi fazla sya maruz kalmayan blgelerde kullanlan bir yntemdir. Boyama ilemleri uak yaplarndaki malzemelerde ok az yer hari tatbik edilir. Hem gvdenin d grnn oluturur hem de altndaki kaplama yzeyini korumuSAYFA 65 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERolur. Boyama ilemleri SRM 51-23-10da yer alr, tamir sonras yaplan boyama ilemleri iin chapter 51-75-10da yer alr(A310 iin). Boyasz olan blgeler A310 iin unlardr. Slatlarn hcum kenar ve motor giri kaportasnn hcum kenar, CRES (korozyon dayanml elikten) yaplan pylon d yzeyleri, yolcu ve kargo kaplarnn srtnen ksmlar ve panelleri, APU eksozu, ekipman ve komponentler ( hcum as sensr, statik portlar), yatay stabilizatr etrafndaki srtnme plakas boyasz olan yzeylerdir. Dier tm yzeylerin blge ve yerine gre hangi boya ve usul ile tatbik edilerek kaplanaca SRM 51-23-10 da bulunabilir. Boyama ilemi iki farkl kat ile tatbik edilir. Birinci kat (Primer coat) korozyon direncini arttrr ve malzemenin ikinci kat boyas iin gzel bir yzey oluturur. Son kat (Top coat veya finish coat) uaa gerekli d grnm kazandrr ve primer kat boyay korur. Boyama lemi ( SRM 512310, A310 iin ) Boyama ncesi ilemler CAA (kromik asit anotlama), wash primer, chemical conversion coating (kimyasal dnm kaplama) ve epoxy coating (epoksi kaplama) uygulanan ilemler arasndadr. Malzeme ve kullanm amac ve yerine gre bu ilemlerden biri uygulanabilir (SRM prosedrne gre). lk kat (Primer coating) boya, Polyurethane (poliretan) veya epoxy (epoksi) bazl olup, bir katalizr veya sertletirici ve gerekirse bir inceltici bileiminden meydana gelir. Farkl tip koruyucu ilk kat boyalar kromatl ve kromatsz olanlar eklinde iki grupta toplanr. Son kat boya (Top coat), polyurethane( poliretan) bazldr. Bir sertletirici ve gerekliyse bir inceltici bileimi ile uygulanr. ki farkl uygulamas vardr. Birincisi poliretan gri son kat boya (Material number 16-002) i blgelerde uygulanr. kinci olarak poliretan son kat boya (Material number 16-018) ise d blgelerde tatbik edilir.

SAYFA 66


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER4. EMPENANGE (KUYRUK KISMI) Empenange; yatay ve dikey stabilazatrler ile kuyruk konisi ksmlarndan olumaktadr.

ekil 4.1: Kuyruk ksm 4.1.Yatay Stabilizeler Uan kuyruk ksmn stabilizatrler ve kuyruk konisi oluturur. Sa ve sol yatay stabiliztrler de merkez ksmndan ayarlanabilir bir kafes yapsna sabitlenmitir. Hareket edebilen bu ksm arka basn blmesine sabitlenmi iki pivot sayesinde ayarlanabilir. Yatay stabilizatrlerin firar kenarlarnda kumanda yzeyi balantlar vardr. 4.1.1.Yaplar Yatay stabilizatr; sa ve sol ksmlardan ve merkez kafes yapsndan oluur. Stabilizatr arka sparndan menteelidir ve hareket ettirilebilir. n ve arka sparn gvdeye yakn ksmlar levha contalarla kapatlmtr. n spar, hcum kenarn tarken; arka spar da firar kenarn ve elevatr menteelerini zerinde bulundurur. Yatay stablizatr d tarafnda bulunan kaplama sac, ribler, sparlar ve merkez stabilizatr kafes kirileri temel yapy oluturur. Stabilizatre ait d aerodinamik ksmlar merkez ksma sadece sparlar zerinden balanr. Bu balantda baka bir yapsal balant paras kullanlmamaktadr.

SAYFA 67


Y/T: REV:


ekil 4.2: Yatay stabilizatrn yaps 4.1.2.Kumanda Yzeyi Balantlar Arka sparn arka yz, elevator menteeleri ile birleik olan ribler tarafndan oluturulur. Elevator balantlarnn bulunduu bu blge riblere balanan panellerle kapatlr. Bu panellerin bazlar bakm maksatlar iin sklebilir niteliktedir.SAYFA 68 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:


ekil 4.3: Yatay stabilizatr d taraf ile merkez kafes balants 4.2.Dikey Stabilizeler Uan kuyruk ksmnda bulunan dikey stabilizatr n ve arka spar birbirine balayan kaplama sacndan ve riblerden olumu gvdeye bal bir yapdr. Dikey stabilizatrn firar kenarnda kumanda yzeyi balantlar bulunmaktadr. 4.2.1.Yaplar Dikey stabilizatr gvdeden sklebilir zelliktedir. Stabilizatrn nnde bulunan hcum kenar da temel yapdan ayrlabilir. Dikey stabilizatrn alt n ksmnda bulunan dorsal fin (srt kanat) ayr bir nite olarak yapdan ayrlabilir. n ve arka sparlar, ribler ve kaplama dikey stabilizatrn ana yapsn meydana getirir. Stabilizatrn gvdeye olan balants, n ve arka sparlarda bulunan fittinglerle yaplr. Bu balantda baka bir yapsal balant kullanlmamtr.

SAYFA 69


Y/T: REV:


ekil 4.4: Dikey stabilizatrn yaps 4.2.2. Kumanda Yzeyi Balantlar Yatay stabilizatrde olduu gibi dikey stabilizatr arka spar arka taraf rudder destekleyen ribler tarafndan oluturulur. Rudder-stabilizatr balantlarnn bulunduu blge sklebilen kaplama panelleri ile kapatlmtr.

SAYFA 70


Y/T: REV:


ekil 4.5: Dikey stabilizatrn rudder balantlar 4.3.Kuyruk Konisi Uan airfoil yapsn salamak iin kuyruk konisinin ap gvdeye gre daha dar bir ekildedir.Bu blgenin yaps da uan gvde yapsyla ayndr.Ek olarak ekilde de grld (ekil 4.6) gibi strutlarla desteklenmektedir. Kuyruk konisinin en arkasna baz uaklarda APU yerletirilmitir ve alt tarafnda APU ulam kapa bulunmaktadr. Kuyruk konisinin zerinde dikey ve yatay stabilizatr balantlar bulunmaktadr. Bu ksm uaktaki basnl blgeden bulkhead ile ayrlmtr.SAYFA 71 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:


ekil 4.6: Kuyruk konisinin uaktaki yeri ve yaps 4.4.Motor (Nacelle), Yangn Duvarlar Ve Pylon Balantlar Motor nacelleì genellikle aadaki blmlerden meydana gelir: Air nlet Cowling Fan cowling Thrust reverser cowling Exhaust nozzle

Inlet cowl motor fan fwd case flanna cvatalarla balanr. Ancak montaj srasnda balant cvatalarn takmadan nce inlet cowl zerindeki iki adet index pin motor flan zerindeki karlkl olan deliklere geecek ekilde inlet cowlà oturtulur. Fan cowl`lar motor pylonuna zel menteelerle (hinges) balanrlar. Cowlù skmek gerektiinde mentee civatalar sklr. Sol ve sa fan cowl`lar alt taraftan 3 veya daha fazla (latch) mandal kilit dzeni ile karlkl olarak birbirlerine baldrlar. Motorlar gvdeye ya da kanatlara, pylon veya strut ad verilen motor balant elemanlar ile balanrlar. Pylon, motoru ilgilendiren tm pnomatik, elektrik, yakt ve hidrolik hatlarnn gei noktasdr. Pylonun temel vazifesi motorda ve thrust reverserda (itki eviricisi) oluan ykleri kanatlara veya gvdeye iletmektir.

SAYFA 72


Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERPylonlar kanatlara pylon st sparna bal st balant (upper link) zerinden pylon alt sparna bal olan apraz destek paras (diagonal brace) zerinden ve kanat yapsna dorudan balanm olan pylon balantlar (strut fitting) zerinden tutturulur. Bu yapsal elemanlar, fuse pin (birletirme pimi) ve fuse bolt (birletirme cvatas) olarak bilinen balant elemanlar ile ana yapya balanrlar. n motor balants ile arka basn blmesi arasnda kalan pylon alt paras paslanmaz elik ya da titanyum ile imal edilir. Bu yap, motor scak blgesi ile motor mekanizma ve hatlarn birbirinden ayran bir fire barrier (yangn duvar) oluturur. Hareket edebilen kaporta panelleri pylonun n parasna menteeler ile tutturulur. tki evirici panelleri ise orta pylon blgesine yerletirilmitir.

ekil 4.6: Nacelle pylon grn ve ksmlar

SAYFA 73


Y/T: REV:


ekil 4.7: Pylonun kanada montaj ve motorun pylona montaj balantlar 5. GVDE SMETRS AYAR METOTLARI VE SMETR KONTROLLER Gvde simetrisi ayar metodlar ve simetri kontrolleri ile uak kanat yzeyleri ile yatay stabilizer (sfr konumda iken) arasndaki bilinen belli noktalarnn llmesi ve asal deerlerinin (referans noktasna gre) okunmas ile kanatlar ve yatay stabilizern birbirine gre konumu kontrol edilir. Dikey stabilizern asal konumu kontrol edilir. Simetri kontrolleri ile ayrca ini takmlarnn gvde simetrileri ve gvde ile konumlar kontrol edilir. Yan motorlar da gvde simetri kontrollerinde kontrol edilen blgelerdir. Yaplan bu ayar ve simetri kontrollerinde kontrol edilen blge zerindeki SRM nin vermi olduu noktalarn (A310 iin 51-50-00 ve B727 iin 51-60-00) arasnda elde edilen lm deerlerinin verilen limit deerleri ile kyaslanmasdr. Gvde simetri kontrollerinde llen deerlerdeki sapmalar SRM deerlerini geiyorsa belirtilen prosedre gre davranlr. Yaplan bu kontrollerde tespit edilen uygunsuzluklar, uan uua elverililik iznine engel tekil edebilir. Simetri kontrolleri uzun ilemlerden meydana gelen farkl prosedrler ile yaplr. Kontrollere balamadan nce uan kapal bir alanda, sert bir zemin zerinde (hangar) olmas gerekir. Doru ayar verilerini elde etmek iin nemlidir. Ak olan tm hava sirklasyon ekipmanlar kapatlmaldr. Uan ak olan tm d kaplar rzgrl havalarda kapal olmaldr. Kapal alan uygun ise uak rzgra burun ksm gelecek ekilde konumlandrlr. Rzgr hz 35 mphdan fazla olduunda uak ykseltilmez. AyarSAYFA 74 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLERkontrollerini rzgr hz 10 mphdan az olunca, gece veya glgede gne ve ssnn uaa etki etmedii durumda ya da bulutlu gnlerde sert bir alanda tatbik edilir. Ayrca uak defuel (yaktn boaltlmas) edilir, (B727 iin 12-11-00). Ayar kontrolleri, motorlardan biri alt takdirde ya da uak gne na maruz kaldktan sonra en az bir saat iinde yaplamaz. 5.1. Uan Ykseltmek in Hazrlanmas ni takmlarnn yerde ak ve kitlenmi olmasna baklr. Burun ini takmlar kapaklar alr (Kokpit ini takm kontrol kolu off olmal). Ana ini takmlar kapaklar alr (Kokpit ini takm kontrol kolu off olmal). Jack padler yerletirilir. Padleri yerletirilecekleri yerler SRMde gsterildii ekilde olmaldr. Jacklar Manuele gre yerletirilir. ni takm takozlar alnr. Park frenleri srlr. Plump bob (kontrol akl) keel beam st sol tarafna (ana ini takm yuvasnda) desteine aslr (Sol ini takm yuvasnda.). Jack ilemleri iin jacklara bir kii yerletirilir. Bir kii seviye leine bakarak ana ini takm yuvasnda seviyeyi kontrol eder. 5.2. Uan Ykseltilmesi Uak ini takmlar verilen ykseklik kadar yerden kesene kadar belirtilen jack noktalarnda ykseltilir. Uak seviyeye alnarak ilgili SRM prosedrleri uygulanr.

SAYFA 75


Y/T: REV:


ekil 5.1: Uan jack noktalar 5.3. Tm Jacklarn Kitlenmesi Jacklarn ram lock somunlar elle sklr. Ram lock somunlarnn ayar vidalar anahtar ile sklr.

5.4. Uak Yksekliini Kontrol Etme Sol ve sa kanat zerinde verilen noktalardaki son deerler okunur ve ortalamas alnr. Burun ksmnda belirtilen noktann deeri okunur. Belirtilen noktalardaki okunan deerler istenilen deerler ile kyaslanr. Eer ykseklik istenilen ykseklikten fazla ise prosedrne uygun olarak jacklar indirilir ve uak tekrar seviyelendirilir.

ekil 5.2: Leveling cetveliSAYFA 76 FOR TRAINING PURPOSE ONLY Y/T: REV:

MODL 11.A UAK AERODNAM VE YAPI SSTEMLER5.5. Eye-Piece Elevation Hesab Kanat zerindeki SRM de belirtilen noktann son deerlerinin ortalamas kullanlr. Bu deer ile SRM de belirtildii ekilde yaplan hesap ile (Bu ortalama deerden sabit bir saynn karlmasdr.) leveling bar ykseklii hesaplam olur. Bu hesaplanan say daha sonra ykseklik llrken kullanlr. 5.6. Floor Mark Labellarn Yerletirilmesi lm yaplacak SRMnin belirttii noktalara akl aslarak akln tam altnda yere zemin iaret etiketlerinin yerletirilmesidir. Bu noktalar burun ini takm oleosu, ana ini takm tow ringi, motor kaportalarn aarak belirtilen ilgili noktalar ve uak arka tarafndaki airstair ksmndaki noktalardr.

ekil 5.

modÜl 11.a gÖvde sİstemlerİ

Documents