mirësevini në faqen e bankës së shqipërisë - …...në zbatimin e një sërë marrëveshjesh...

-1-

BANKBANKBANKBANKBANKA E SHQIPËRISËA E SHQIPËRISËA E SHQIPËRISËA E SHQIPËRISËA E SHQIPËRISË

KKKKKONFERENCONFERENCONFERENCONFERENCONFERENCA III KA III KA III KA III KA III KOMBËTOMBËTOMBËTOMBËTOMBËTAREAREAREAREARE“BANK“BANK“BANK“BANK“BANKA E SHQIPËRISË NË DEKA E SHQIPËRISË NË DEKA E SHQIPËRISË NË DEKA E SHQIPËRISË NË DEKA E SHQIPËRISË NË DEKADËN E DADËN E DADËN E DADËN E DADËN E DYTË TËYTË TËYTË TËYTË TËYTË TË

TRTRTRTRTRANZICIONITANZICIONITANZICIONITANZICIONITANZICIONIT”””””

5 - 6 DHJETOR5 - 6 DHJETOR5 - 6 DHJETOR5 - 6 DHJETOR5 - 6 DHJETOR, 2002, 2002, 2002, 2002, 2002

-2-

Botuar nga Banka e Shqipërisë, Sheshi “Skënderbej”, Nr.1Tiranë, Shqipëri.

Tel : 355-4-222230; 235568; 235569.Faks : 355-4-223558.

e-mail: [email protected]:// www.bankofalbania.org

Për çdo informacion kontaktoniZyra e botimeve, Departamenti i Marrëdhënieve Publike

Tirazhi 1000 kopje

-3-

PërmbajtjaPërmbajtjaPërmbajtjaPërmbajtjaPërmbajtja

Fjalë përshëndetëseFatos Nano, Kryeminisër i Shqipërisë 5

Fjalë përshëndetëse me rastin e Konferencës së Tretë Vjetore tëBankës së ShqipërisëShkëlqesia e Tij, Dr. David Landsman, Ambasador i Jashtëzakonshëmdhe Fuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në Shqipëri 13

Banka e Shqipërisë : Një dekadë më pasShkëlqim Cani, Guvernator i Bankës së Shqipërisë 17

Performanca e pavarësisë së bankingut qendror në ekonomitë etranzicionitDomenico Mario Nutti, Profesor i Ekonomiksit në Universitetin“La Sapienza”, Romë dhe Profesor në Shkollën e Biznesit Londër 33

Rruga e Shqipërisë drejt EvropësWolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përMarrëdhëniet Evropiane, Bundesbank 37

Mekanizmi i transmisionit të parave, në teori dhe në praktikëPalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Departamentin eMonitorimit të Parasë dhe Makroekonomisë në BIS, Bazel 47

Mekanizmi i transmisionit të politikës monetare në vendet në zhvillimdhe në vendet në tranzicionPeter Sinclair, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Birminghamit 59

Transmisioni monetar – rasti i ShqipërisëEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në Departamentin e Kërkimevedhe Politikës Monetare, Banka e Shqipërisë,Gramoz Kolasi, Shefi i Kabinetit të Guvernatorit , Banka e Shqipërisë 79

Transmisioni i politikës monetare : shanse për zhvillimin e sektorit financiarLuigi Passamonti, Sektori Financiar, Banka Botërore 107

-4-

Pse euroizimi i njëanshëm ka kuptim për disa vende aplikueseJacek Rostowski, Profesor i ekonomisë në Universitetin eEvropës Qendrore në Budapest 115

Inflation targeting në kontekstin e programeve të rregullimit tëmbështetura nga FMNMario I. Blejer, Alfredo M. Leone, Pau Rabanal, dhe Gerd SchwartzFondi Monetar Ndërkombëtar 145

Disa modelime makroekonomike për ekonominë shqiptare nëperiudhën e tranzicionit – tipare dhe problemeDrini Salko, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,Myslym Osmani , Përgjegjës i Departamentit të Ekonomisë dhePolitikave Agrare, Universiteti Bujqësor 187

Bankat Qendrore: sjellja gjatë një krizeForrest Capie, Profesor i Historisë ekonomike në City University,Business School, London 199

Kriza Financiare në Turqi në vitin 2000 – 2001 dhe politika e bankësqendrore në pasojat e krizësFatih Özatay, Zëvendësguvernator i Bankës Qendrore tëRepublikës Turke 219

Sistemi financiar shqiptar në tranzicion: Progres apo brishtësi?Shkëlqim Cani, Guvernator i Bankës së Shqipërisë,Sulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë 233

Pavarësia e bankës qendrore dhe inflacioni në vendet në tranzicionAlex Cuckierman, Profesor i Ekonomiksit në Universitetine Tel- Avivit 275

Krizat financiare në Evropën Juglindore Shkaqet, tiparet dhe mësimet që duhen nxjerrëMarko Skreb,Këshilltar i pavarur nga FMN-ja për Bankën e Shqipërisëdhe Bankën Qendrore të Bosnie HercegovinësEvan Kraft Drejtor i Departamentit të Kërkimeve, BankaQendrore e Kroacisë 293

-5-

FJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFFFFFatos Nano, Kratos Nano, Kratos Nano, Kratos Nano, Kratos Nano, Kryeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisë

-6-

FJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFJALË PËRSHËNDETËSEFFFFFatos Nano, Kratos Nano, Kratos Nano, Kratos Nano, Kratos Nano, Kryeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisëyeminisër i Shqipërisë

I NDERUAR ZOTI GUVERNATOR I SHQIPËRISË!TË NDERUAR DREJTUES DHE PËRFAQËSUES TË BANKAVE PARTNERE!TË NDERUAR PJESËMARRËS!

Kam kënaqësinë të përcjellim së bashku një dekadëveprimtarie dhe progresi të bankës qendrore të Shqipërisëdhe të orientojmë angazhimet në modernizimin dhe nëintegrimin e sistemit tonë bankar me atë evropian dhe globalnë dekadën e re.

Jo vetëm Banka e Shqipërisë, por gjithë sistemi bankarshqiptar po mbyllin ciklin e tyre tranzitor për t’u përfshirë mëmirë në sfidat kombëtare të konsolidimit të ekonomisë sëtregut, të rritjes së saj të qëndrueshme nëpërmjet zhvillimittë aftësive konkurruese të sipërmarrjes vendase në tregjetrajonale, evropiane e globale etj..

Në këtë dekadë të veprimtarisë së vet, Banka e Shqipërisëka luajtur pa dyshim rolin kryesor në formimin dhe nëkonsolidimin e sistemit bankar në vend, si dhe ka asistuarqeveritë në hartimin dhe në zbatimin e reformave që instaluanedhe në Shqipëri ekonominë e lirë të tregut. Mendoj se tashmëbanka qendrore ka eksperiencën dhe kapacitetet e duhura përtë rritur rolin dhe ndikimin e saj në zhvillimet ekonomike të vendit,si një institucion shumë i rëndësishëm i shtetit dhe partner ligjori qeverisë. Kalimi i sistemit bankar nga monopoli i shtetit nëdominancë private është treguesi më përgjithësues i punës sëBankës së Shqipërisë dhe i traditës që ajo tashmë ka krijuar. Mëlejoni të përfitoj nga ky mjedis profesionistësh bankierë dhefinancierë për të ndarë me ju si Kryeministër, disa vlerësime përtë kuptuar dhe për të vepruar së bashku në përmirësimin emëtejshëm të sistemit bankar, të parametrave dhe tëperformancës së ekonomisë kombëtare në tërësi.

-7-

Bazuar në statusin ligjor të Bankës së Shqipërisë si“këshilltar i qeverisë” dua të kërkoj një angazhim më tëspikatur të këtij institucioni për realizimin e prioriteteve tëprogramit, veçanërisht në luftën ndaj ekonomisë cash, ndajevazionit fiskal, ndaj fragmentarizimit të kapitaleve të zhvillimitpublik ose privat. Të gjitha këto prioritete nuk do të mund tërealizohen pa një angazhim të drejtpërdrejtë dhe njëbashkëpunim më të ngushtë mes Qeverisë dhe Bankës sëShqipërisë. Me këtë nuk po kërkoj që Banka e Shqipërisë tëheqë dorë nga pavarësia e saj kushtetuese dhe ligjore, por poe ftoj të forcojmë bashkëpunimin në dobi të zhvillimit të venditdhe të formalizimit të tregut kombëtar në tërësi. Kjo do tëthotë se nuk mjafton të takohemi dhe të bashkëpunojmë saherë na rastis që politikat monetare të Bankës interferojnëme politikat fiskale të qeverisë. Ne duhet të programojmë sëbashku zhvillimin e një ekonomie formale të tregut, me njësistem bankar dhe financiar që i zhvendosin paratë dhetransaksionet në banka, që orientojnë kursimet dhe kapitalete fjetura në prioritete zhvillimi të programuar dhe tëqëndrueshëm, që rrisin besimin e konsumatorëve dhe tësipërmarrësve tek leku. Me paketën e re fiskale që shoqëronprojektbuxhetin 2003, si dhe me disa akte të tjera ligjore enënligjore që nxisin sipërmarrjen e ligjshme duke thjeshtuardhe saktësuar procedurat administrative, doganore, fiskaleetj., qeveria ka programuar një transformim rrënjësor tësistemit fiskal në vend, për të futur në rrugën përfundimtaretë kurimit, dizincentivat ekonomike, evazionin fiskal dhekarakterin ende të lartë informal të ekonomisë.

Që kjo reformë transformuese të japë efekte të plota mbiekonomi, duhet të shoqërohet patjetër me një reformë tëthellë, gjithashtu, në sistemin financiar dhe në atë bankar.Nuk mund të ruajmë ritme të larta të rritjes së PBB-së duke ubazuar më tej në ekonominë familjare që investon kursimet ebrendshme. Aq më pak këto ritme ruhen kur bujqësia dhe

-8-

ndërtimi, dy degët kryesore kontribuese në prodhimin ebrendshëm janë pothuajse krejtësisht jashtë skemës bankaretë kontrollit apo të financimit. Si Kryeministër do të kërkojakontributin tuaj të nderuar bankierë, për një rol të ri të sistemitbankar në performancën e tregut. Me këtë dua të them senuk është normale që për shembull, në industrinë e ndërtimit,bankat kreditojnë blerës individualë apartamentesh, të cilëtmë pas shfaqen para zbatuesve të projekteve (që gabimishtquhen investues) si investitorë të vegjël, ndërkohë kur pozicionii bankave duhet të ishte në rolin e investitorit.

Dua të ndaj me ju bindjen se progresi i sistemit bankarshqiptar nuk mund të vlerësohet vetëm me uljen e rrezikut tëkthimit të kredive, por me portofolin e kredive që ky sisteminjekton në ekonominë kombëtare. E nënvizoj këtë fakt, sepsenë 3 vitet e ardhshme roli i bankave do të jetë jetik përekonominë kombëtare. Për shkak të reformave të suksesshmetë zhvilluara këto vite në ekonomi dhe në konsolidimin eparametrave makro, Shqipëria po i largohet nivelit të vendeveqë përfitojnë kredi dhe donacione zhvillimi me terma të butënga organizmat ndërkombëtarë partnerë apo nga bankat ezhvillimit. Afrimi i këtij momenti është sa pozitiv e vlerësuespër ecurinë e reformave, aq edhe obligues, në veçanti përQeverinë dhe Bankën e Shqipërisë. Ky moment bëhet më inatyrshëm pikërisht sot kur zyrtarisht Qeveria fillon procesine negociatave tashmë për një marrëveshje Stabilizim Asociimime Bashkimin Evropian. Zvogëlimi i financimeve të huaja meterma të butë nga njëra anë, angazhimi për të reduktuar mëtej borxhin e brendshëm dhe atë të huaj si dhe përballimi mesukses i sfidave të stabilizim - asociimit, shtrojnë dy alternativathemelore për mundësitë e zhvillimit të ekonomisë në 10 vitete ardhshme.

1. Mobilizimi i të gjitha kapitaleve të brendshme për t’iorientuar në programe investimesh prioritare zhvillimi.

-9-

2. Thithja e investimeve të huaja direkte.

Dhe besoj se askush nuk dyshon që këto dy alternativakomplementare me njëra - tjetrën kanë nevojë për njëpartneritet krejt tjetër mes Qeverisë dhe Bankës së Shqipërisësi zemra e sistemit bankar shqiptar.

Besoj se nga kjo analizë fare e shkurtër kuptohet se venditi duhet një sistem financiar i shëndoshë dhe i shtrirë. Kapitaletindividuale apo familjare janë të pafuqishme dhe tëpamjaftueshme të rriten pa mbështetjen e një sistemi financiartë përshtatshëm. Për shkak të mungesës së një sistemifinanciar modern, të ndërmjetësave financiarë, të fondeveprivate të zhvillimit dhe më në fund të tregut të kapitaleve,investimet individuale janë orientuar në sektorë që nxisinkonsumin, por nuk prodhojnë. Qeveria mirëpret jo vetëmsugjerimet, por dhe një bashkëpunim të ngushtë mekomunitetin bankar dhe financiar në vend, për të mundësuarkrijimin e tregut financiar dhe të atij të kapitaleve në Shqipëri.Si Kryeministër dhe si partner ligjor ftoj Bankën e Shqipërisëtë punojmë bashkarisht dhe shpejt për të krijuar instrumentetdhe institucionet që orientojnë më drejt paranë dhe kapitaletnë sektorët më produktivë dhe më konkurrues të ekonomisëkombëtare, e cila tashmë po bëhet më vulnerabël në procesine hapjes dhe të integrimit rajonal dhe global.

Një element tjetër, që përcakton një rol të ri të Bankës sëShqipërisë dhe të sistemit bankar e atij financiar në ekonominëkombëtare është dhe përshpejtimi i proceseve të hapjes dhetë integrimit. Ne duhet të mbetemi kompetitivë në këtë ecuri.Përveç reformave transformuese për të përballuar sfidat eintegrimit evropian, Shqipëria është e angazhuar tashmë dhenë zbatimin e një sërë marrëveshjesh të tregtisë së lirë mevendet e rajonit. Fillimi i zbatimit të këtyre marrëveshjeve dotë rrisë konkurrencën në tregun rajonal dhe do të japë padyshim ndikim në rritjen e vëllimit të shkëmbimeve tregtare si

-10-

dhe në monedhat kombëtare respektive. Nuk dua të hyj nëdebatin euroizim administrativ apo natyral i ekonomisë sonë.Por, dua të kërkoj nga ju bankierët të merren të gjitha masatqë leku të përballojë këtë proces hapjeje dhe liberalizimi tëekonomisë sonë, duke garantuar nxitjen e investimeve tësipërmarrësve vendas dhe të huaj direkte në ekonominë evendit.

Dhe së fundmi, dua të ndalem në një pikë që ka nevojë përnjë këndvështrim dhe një trajtim krejtësisht të ri: deficiti ibuxhetit. Qeveria ka kryer investime publike dhe ka gjeneruardeficit sepse vendi, ekonomia dhe popullata kanë nevojë t’iusigurohen infrastrukturat dhe shërbimet bazë. Banka eShqipërisë është në lartësinë ligjore të realizimit të detyrimevetë veta kur kërkon uljen e deficitit dhe Qeveria është eangazhuar ta bëjë këtë gjë. Qeveria nuk do të gjenerojë deficittë dëmshëm për ekonominë dhe parametrat makro, kur sistemibankar të jetë i aftë të kreditojë projekte kombëtare aporajonale zhvillimi dhe rritjeje të qëndrueshme. Investimetpublike edhe sot janë në minorancë përballë investimeveprivate në nivel kombëtar, por ritheksoj se sipërmarrja privateende në nivele “të shkëmbimit barter” na bën të ritheksojmëangazhimin për të plotësuar vakumet e instrumenteve dhe tëinstitucioneve të tregut financiar, që thithin dhe më pasorientojnë në investime produktive kursimet individuale tëbrendshme . Me këtë pohim, nuk neglizhoj aspak detyrat eqeverisë dhe të shtetit për të konsoliduar më tej mjedisinekonomik, ligjor e social apo për të kuruar sistemin eadministrimit publik dhe të drejtësisë në veçanti. Por,angazhimi ynë si ekzekutiv dhe legjislativ do të rrezikohej panjë performancë të menjëhershme të sistemit bankar nëpërballimin e sfidave të zhvillimit, të modernizimit dhe tëintegrimit që kemi përpara, e ritheksoj duke mbeturkompetitivë.

Duke përfunduar me lejoni t’ju uroj edhe një herë përvjetorin

-11-

e Bankës së Shqipërisë dhe të sistemit të ri bankar shqiptardhe garantoj në emër të Qeverisë angazhimin maksimal përtë reformuar së bashku ekonominë kombëtare drejtstandardeve moderne dhe evropiane.

Ju faleminderit!

-13-

FJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RAAAAASTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISË

Shkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, Dr. David Landsman, Ambasador i. David Landsman, Ambasador i. David Landsman, Ambasador i. David Landsman, Ambasador i. David Landsman, Ambasador iJashtëzakJashtëzakJashtëzakJashtëzakJashtëzakonshëm onshëm onshëm onshëm onshëm dhe Fdhe Fdhe Fdhe Fdhe Fuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar nëuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar nëuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar nëuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar nëuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në

ShqipëriShqipëriShqipëriShqipëriShqipëri

-14-

FJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RFJALË PËRSHËNDETËSE ME RAAAAASTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËSTIN E KONFERENCËS SË TRETËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËVJETORE TË BANKËS SË SHQIPËRISËShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, DrShkëlqesia e Tij, Dr. David Landsman, Ambasador i Jashtëzak. David Landsman, Ambasador i Jashtëzak. David Landsman, Ambasador i Jashtëzak. David Landsman, Ambasador i Jashtëzak. David Landsman, Ambasador i Jashtëzakonshëmonshëmonshëmonshëmonshëmdhe Fdhe Fdhe Fdhe Fdhe Fuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në Shqipëriuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në Shqipëriuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në Shqipëriuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në Shqipëriuqiplotë i Mbretërisë së Bashkuar në Shqipëri

Z. GUVERNATOR, ZONJA DHE ZOTËRINJ,

Megjithëse ambasadorët marrin shumë ftesa për të folur,unë e konsideroj si një nder të veçantë që jam ftuar prej jushpër t’iu drejtuar kësaj konference ndërkombëtarembresëlënëse, e cila është organizuar nga një ndërinstitucionet e mëdha të Shqipërisë. Pjesëmarrja e kaq shumëbankierëve dhe ekonomistëve të shquar, përfshirë këtu edhenga Britania e Madhe, është një shenjë (nëse do të nevojitej)që Banka e Shqipërisë është një institucion tepër i respektuardhe anëtar aktiv i komunitetit ndërkombëtar të bankingut qendror.

Tema juaj e konferencës është nga më të rëndësishmet.Ne duhet të studiojmë historinë tonë për të planifikuar tëardhmen. Nuk ka dyshim që Banka e Shqipërisë ka luajtur njërol të shquar në tranzicionin e vështirë të vendit. Ajo ështënjë ndër institucionet e vendit, që ka patur më shumë suksesdhe që tashmë gëzon me të drejtë besueshmëri më të madhe,si brenda ashtu edhe jashtë vendit. Nisur nga historiaproblematike e kohëve të fundit, rekordi i saj në sigurimin estabilitetit monetar është mbresëlënës, si në rajon ashtu dhemë gjerë.

Në qoftë se dhjetë vitet e fundit kanë qenë rreth tranzicionitpër Shqipërinë, dhjetë vitet e tjera ( dhe më pas) do të jenësigurisht rreth integrimit evropian. Është momenti i duhur qëKomisioneri Evropian Chris Patten sot viziton Tiranën. Ai dotë konfirmojë se në fillim të vitit tjetër do të nisë hapja historikee bisedimeve për një Marrëveshje Stabilizimi dhe Asocimi.Banka e Shqipërisë do të duhet të luajë një rol të rëndësishëmnë këtë proces. Integrimi evropian nuk mund të bëhet pa

-15-

zhvillimin ekonomik, për të cilin stabiliteti monetar është njëkusht paraprak. Forcimi i sundimit të ligjit ekonomik është,gjithashtu, një kërkesë e domosdoshme, ku roli mbikëqyrës iBankës së Shqipërisë do të jetë i domosdoshëm. Gjithashtu,kërkohet mbikëqyrje e efektshme për luftën kundër pastrimittë parasë, duke forcuar mbrojtjet tona kundër terrorizmit dhekrimit të organizuar. Shkurtimisht, Banka e Shqipërisë duhettë luajë një rol thelbësor në ndihmën ndaj Shqipërisë për tërealizuar të ashtuquajturin “Kriteret e Kopenhagenit” përanëtarësi në Bashkimin Evropian. Me fjalë të tjera, Banka eShqipërisë mund të kontribuojë në stabilitetin politik, nëzhvillimin e demokracisë dhe të institucioneve të efektshme.Ajo mund të kontribuojë në funksionimin e ekonomisë sëtregut, e cila mund të sigurojë rritje të besueshme. Gjithashtu,ajo mund të kontribuojë në mundësinë e Shqipërisë për tëimplementuar acquis communautaire ose legjislacionin eBashkimit Evropian.

Siç është diskutuar deri tani në konferencë, një ndërkarakteristikat më të rëndësishme të Bankës së Shqipërisëështë pavarësia e saj operacionale, e ndërthurur mepërgjegjshmërinë e duhur. Kjo është një gjë e çmuar dhe duhettë ushqehet. Një bankë qendrore e pavarur është krijuartashmë si një kusht për integrimin evropian.

Qeveria angleze, e cila mori pushtetin në maj të vitit 1997,me një lëvizje befasuese dhe kurajoze, veproi menjëherë përt’i dhënë Bankës së Anglisë pavarësinë e saj, në një kohë kurçështja ishte ende shumë e diskutueshme në vendin tim. Nebesojmë që ky vendim ka dhënë rezultate të qarta. Kjo kasjellë stabilitet monetar dhe ka siguruar inflacion të ulët, i cili,nga ana e tij, ka kontribuar në rritjen ekonomike, dhe dukekonsideruar klimën globale aktuale, këto janë me të vërtetëarritje mbresëlënëse.

Jam i sigurt se Banka e Shqipërisë, në qoftë se vazhdonpërgjatë rrugës që ka ecur gjatë viteve të fundit, mund të

-16-

vazhdojë të japë kontributin e vet në zhvillimin ekonomik dhedemokratik të vendit. Në të njëjtën kohë ajo do të përgatitetpër ditën kur Guvernatori i saj të zërë vendin e vet në tryezëne Bankës Qendrore Evropiane. Mbas dhjetë viteve shumë tësuksesshme, unë kam kënaqësinë t’ju uroj edhe njëqind tëtjera.

-17-

BANKBANKBANKBANKBANKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKADË MË PADË MË PADË MË PADË MË PADË MË PAAAAASSSSSShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, Guvernator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisë

-18-

BANKBANKBANKBANKBANKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKA E SHQIPËRISË : NJË DEKADË MË PADË MË PADË MË PADË MË PADË MË PAAAAASSSSSShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, Guvernator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisënator I Bankës së Shqipërisë

NE VEND TË PARATHËNIES

Po lëmë pas vitin e dymbëdhjetë të tranzicionit. Ashtusikurse dhe mjaft institucione të tjera, edhe Banka e Shqipërisëme përgjegjësitë e saj të shumta ka qenë dëshmitare dheaktore e procesit të vështirë të transformimit ekonomik, politikdhe social të vendit, duke njohur në këtë mënyrë arritjet dhedështimet e saj. Nuk do të tentoj të risjell përpara jush pasazhedhe pjesë nga çdonjë prej ngjarjeve dhe zhvillimeve të shumtaqë kanë karakterizuar punën e Bankës së Shqipërisë në këtëdekadë, pasi do t’ju merrja shumë kohë. Megjithatë, ajo çkado të doja të fokusoja në vazhdim ka të bëjë me shtjellimin edisa prej momenteve më kyçe, të cilat vlerësohen se kanëqenë kontribuesit kryesorë në zhvillimin institucional dhe politiktë Bankës së Shqipërisë.

Banka e Shqipërisë, Korniza Ligjore dhe Zhvillimi i sajInstitucional

Krijimi i sistemit bankar dynivelësh u zyrtarizua me miratiminnë Kuvend të ligjit nr.7559, datë 22.04.1992, “Për Bankën eShqipërisë” dhe të ligjit nr.7560, datë 22.04.1992, “Përsistemin bankar në Shqipëri”.

Ligji “Për Bankën e Shqipërisë” i dha kësaj banke autoritetinpër hartimin dhe zbatimin e politikës monetare, për rregullimindhe mbikëqyrjen e sistemit bankar duke përfshirë dhelicencimin e bankave të reja tregtare, për të emetuar monedhënnë Repuplikën e Shqipërisë, për hartimin dhe rregullimin epolitikave valutore të vendit etj.. Nga ana tjetër, ky ligj bëri kujdesqë ta vishte institucionin e sapokrijuar me një shkallë të caktuarpavarësie, ku spikasnin mandatet e gjata të Guvernatorit, roli iKëshillit Mbikëqyrës, mënyra e zgjedhjes së tyre etj..

-19-

Pavarësisht vështirësive të fillimit, të cilat në njëfarë mënyrejustifikoheshin me përgatitjen disi të ulët profesionale dhe metrashëgiminë e pakët në fushën e bankingut qendror si dhe tëdrejtimit institucional në përgjithësi, zhvillimi i Bankës sëShqipërisë në këta dhjetë vjet të ekzistencës së saj ështëpërgjithësisht i prekshëm në të gjitha aspektet, ku pa dyshimbaza ligjore, ajo nënligjore dhe kuadri institucional përbëjnëarritje.

Me kalimin e viteve baza ligjore dhe ajo rregullative kanënjohur përmirësime. Aktualisht, Banka e Shqipërisë embështet veprimtarinë e saj në Kushtetutën e Republikës sëShqipërisë (neni 161), në ligjin nr. 8269, datë 23.12.1997 sidhe në një paketë të gjerë rregullatore që trajton probleme tëveçanta që kanë të bëjnë me mbikëqyrjen e sistemit bankar,me transparencën, me licencimin e subjekteve banka dhejobanka, me kuadrin operacional, me administrimin e vleravemonetare dhe materiale etj.. Këtij insitucioni i njihet autoritetipër të hartuar dhe zbatuar, në mënyrë të pavarur, politikënmonetare të vendit, objektiv final i së cilës është arritja dheruajtja e stabilitetit të çmimeve.

Ashtu siç e përmenda dhe më sipër, progres ka njohur dhezhvillimi institucional i Bankës së Shqipërisë, ku përpjekjetkryesore u përqendruan në krijimin e një banke qendrore tëfortë me shkallë të lartë të pavarësisë politike dhe të asajekonomike. Në ligjin aktual të Bankës së Shqipërisë,mishërohen standarde të avancuara në drejtim:

• të përcaktimit të saktë të marrëdhënieve të Bankëssë Shqipërisë me buxhetin e shtetit. Në këtë pikëkemi pretendimin që në planin afatmesëm, në përputhjedhe me detyrimet që rrjedhin nga kërkesa përanëtarësim në BE të ndalohet me ligj kreditimi i kufizuaraktual i buxhetit nga ana e Bankës së Shqipërisë;

• të përcaktimit pa ekuivoke të eksluzivitetit që ka Bankae Shqipërisë në hartimin dhe zbatimin e politikës

-20-

monetare, ku në funksion të objektivit final i lihetKëshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë të gjykojëdhe të vendosë me vullnetin e tij mbi përqindjen bazëtë interesit në ekonomi;

• të zgjedhjes, të afatit të qëndrimit në detyrë, tëpërcaktimit të rasteve të pezullimit nga detyra, tëanëtarëve të Këshillit Mbikëqyrës, Guvernatorit dhetë administratorëve të tjerë të Bankës së Shqipërisë.

Megjithatë, eksperienca e 10 viteve të shkuara, ka njohurdhe raste “të marrjes nëpër këmbë” të nivelit të pavarësisëligjore duke bërë që pavarësia reale e Bankës së Shqipërisëtë jetë akoma larg standardeve të përparuara.

Po kështu, besoj se nuk e ekzagjeroj, po të deklaroj sekapaciteti institucional, profesional dhe intelektual i Bankëssë Shqipërisë, nga viti në vit ka ardhur duke u rritur. Aktualisht,ekzistojnë dokumente të shumta rregulluese që disiplinojnëpraktikat e shumta të administrimit të rezervës valutore, tëmbikëqyrjes, të borxhit të jashtëm të transparencës, tëllogaridhënies, të operacioneve në treg, të administrimitfinanciar, të sigurimit etj., ndërkohë që thellimi në analizën ezhvillimeve ekonomike e financiare të vendit, ka bërë që gjykimidhe vendimmarrja e Bankës së Shqipërisë të jenë të denja, tëvlerësuara gjithnjë e më shumë nga publiku dhe ngainstitucionet e specializuara.

Banka e Shqipërisë, tashmë ka ndërtuar një kuadër tëkënaqshëm transparence, duke u konvertuar në këtë mënyrënë një institucion të hapur për këdo të interesuar. Megjithëformën ende jo të konsoliduar, kuadri i transparencës qëofrohet nga Banka e Shqipërisë, përfshin të gjitha aspektet ebankingut qendror duke filluar që nga publikimi i vendimeve ederi tek shpjegimi i vendimeve të marra. Për këtë qëllim, Bankae Shqipërisë ka ndërtuar dhe rrugët e realizimit të kësajtransparence që fillojnë me format më klasike, botimet e

-21-

Bankës së Shqipërisë, e deri tek ato më bashkëkohore, faqjame një informacion të freskët në Internet.

Është përmirësuar dhe mënyra e llogaridhënies së Bankëssë Shqipërisë. Debatet e zhvilluara në Parlament këto vitet efundit, në reagim të raporteve vjetore të Bankës së Shqipërisë,kanë treguar se problematika e këtyre raporteve dhe fuqiashpjeguese e tyre ka ardhur në rritje duke rritur shkallën esensitivitetit të të gjithë përfaqësuesve në Parlament.Megjithatë, Banka e Shqipërisë nuk ushqen iluzionin se çdogjë është e përkryer dhe për më tepër ajo është endërgjegjshme se ka ende për të bërë në plotësim tëstandardeve dhe të praktikave më të mira ndërkombëtare. Eardhmja kërkon angazhim dhe përkushtim më të madh,sidomos po të marrim në konsideratë sfidat me të cilat vendido të përballet. Tashmë ne kemi vendosur që modeliinstitucional i së ardhmes për Bankën e Shqipërisë do të jetëBanka Qendrore Europiane, ndërkohë që objektivat e tjerë tëpolitikave ekonomike dhe financiare na bëjnë të domosdoshëmnjë hop cilësor në drejtim të profesionalizmit.

BANKA E SHQIPËRISË: POLITIKA MONETARE DHE STABILITETI IÇMIMEVE.

Debati mbi atë se çfarë mund dhe nuk mund të bëjë politikamonetare vazhdon akoma. Në njërin krah qëndron mendimise politika monetare, përveç stabilitetit të çmimeve duhet tëvërë në shënjestrën e saj dhe punësimin dhe rritjen ekonomike.Mendimi alternativ fokusohet vetëm mbi stabilitetin eçmimeve. Megjithatë, të dyja teoritë bashkohen në idenë sepolitika monetare i shërben punësimit dhe rritjes ekonomikevetëm në qoftë se sigurohet stabilitieti i çmimeve. Pra,stabiliteti i çmimeve është një kusht i nevojshëm për rritje tëqëndrueshme ekonomike dhe rrjedhimisht i vetmi objektiv ipërshtatshëm i politikës monetare.

-22-

Në rastin e Bankës së Shqipërisë, ky debat është zgjidhurnë favor të stabilitetit të çmimeve, një objektiv final i politikësmonetare, i cili asnjëherë nuk është vënë në dyshim. Politikamonetare, si një tërësi vendimesh dhe masash korrigjuesepër një gjendje të dhënë të ekonomisë, ka synuar vendosjene kontrollit mbi ofertën e parasë.

Që në momentin e parë u zgjodh një regjim i pastër itargetimit të parasë, ku si ankorë nominale u zgjodh bazamonetare, rritja e së cilës do të kontrollohej nëpërmjet aplikimittë disa kufizimeve sasiore në aktivet e Bankës së Shqipërisë,ndërkohë që si instrumente operacionale për kontrollinmonetar ishin dy: kufiri i kredisë dhe përqindja e interesit1 përdepozitat në lekë të vendosura në bankat me kapital shtetëror.

Që nga korriku i vitit 1992 u adoptua një regjim fleksibël ikursit të këmbimit ndërkohë që transaksionet në llogarinëkorente u liberalizuan plotësisht. Gjendja kritike, në të cilënndodheshin rezervat valutore të vendit nuk lejonte njëpjesëmarrje aktive të Bankës së Shqipërisë në treg dhe, përmë tepër, aplikimi i një kursi këmbimi lirisht të luhatshëmgjykohej se do të shërbente si një rregullator automatik ipozicionit të përgjithshëm të bilancit të pagesave, në një kohëqë dollarizimi i ekonomisë ishte në shkallë të lartë.

Këto masa, së bashku me adoptimin e një politike fiskaletë shtrënguar dhe me liberalizimin e një pjese të madhe tëçmimeve të konsumit, çuan në një frenim të menjëhershëm tëzhbalancimit të mëtejshëm të ekuilibrit makroekonomik.Inflacioni galopant i viteve 1990 – 1991 filloi të bjerë, shoqëruarme një stopim të rënies së mëtejshme të prodhimit etj..Konsolidimi makroekonomik i vendit vazhdoi me hapa tëshpejtë në vitet 1993 – 1995.

Rritja e menjëhershme e përqindjes së interesit dhe kontrolli

1 Norma e interesit të depozitave me afat në lekë me maturim 12-mujor u rrit nga 2 – 3 përqind në bazë vjetore në nivelin 28 për qind.

-23-

i vendosur mbi kredinë për ekonominë bënë që të ndalohejhemorragjia e madhe monetare dhe në fund të vitit të vitit1995 rritja e çmimeve të konsumit të ishte vetëm 6 për qind.

Periudha dyvjeçare në vijim, ku midis të tjerave si shkak tëmundshëm do të veçoja dhe efektivitetin e ulët të sistemitbankar, përkon me zhvillimin dhe falimentimin e skemavepiramidale. Përqindjet e larta të firmave “zëvendësuan”totalisht përqindjen e interesit të ofruar nga sistemi bankar epër rrjedhim efektiviteti i politikës monetare u bë pothuajseinekzistent. Përqindjet e larta çuan në prurje të mëdhadepozitash në sportelet e këtyre firmave ndërkohë që investimii tyre në prodhim dhe letra me vlerë ishte minimal krahasuarme shumën e mbledhur. Pamundësia e administrimit tëdepozitave nga ana e firmave bëri që këto të fundit t’idepozitonin ato në llogari rrjedhëse në bankat tregtare, dukeju krijuar atyre rezerva të tepërta në sasira të mëdha të cilatinvestoheshin në blerje bonosh thesari. Si rrjedhim, në fundtë vitit 1996, inflacioni rezultoi 3 herë më i lartë nga vitiparaardhës duke reflektuar një rritje të madhe të kredisë përqeverinë nga ana e sistemit bankar.

Pasojat e falimentimit të firmave rentiere ishin tëgjithanshme dhe për rrjedhim ato sollën dhe një faturë tëmadhe ekonomike. Në fund të vitit 1997, rënia e prodhimit ushoqërua me një përshpejtim të inflacionit, përkeqësim tëpozicionit të jashtëm të vendit, dhe me shtim të papunësisë.Megjithatë, përpjekjet e bëra nga ana e Bankës së Shqipërisëduke rritur përqindjen e interesit në rreth 32 për qind filluantë jepnin frutet e tyre. Rezulatet e politikës monetare dhe tëasaj fiskale u bënë më të prekshme në fund të vitit 1998, ku sipjesë e programit të Emergjencës Pas Konfliktit nënshkruarme FMN-në, përsëri u imponuan disa kufizime sasiore, mëkonkretisht në rritjen e rezervave valutore për neto, në rritjene kredisë së Bankës së Shqipërisë për Qeverinë dhe në rritjene kredisë neto të sistemit bankar për Qeverinë.

-24-

Periudha 1999 – 2000, regjistroi përqindje të pazakontainflacioni për një ekonomi si ajo e Shqipërisë. Edhe pse gjatëvitit 1999 Shqipëria u detyrua të përballonte shpërnguljenbiblike të popullsisë së Kosovës, përsëri inflacioni mbeti nëkuota të ulëta. Duke filluar që nga ajo kohë e deri në fund tëvitit 2000, përqindja e interesit u ul në mënyrë të vazhdueshme,por, megjithatë, në terma realë ajo mbeti e lartë. Nga anatjetër, reagimi i tregut nuk ka qenë i menjëhershëm dhe kjo,përveç të tjerash, reflektohet edhe në diferencën e lartë qëka ekzistuar midis përqindjes minimale të interesit përdepozitat me përqindjen e yield-it të bonove të thesarit. Nëkëto kushte, duke parë të arsyeshëm eliminimin e kufijve tëposhtëm për depozitat me afat në lekë për bankat me kapitalshtetëror, Banka e Shqipërisë synoi të shkelë një rrugë të re,atë të kontrollit monetar nëpërmjet tregut.

Tashmë mund të thuhet se ekziston një eksperiencëdyvjeçare në kontrollin e ofertës monetare nëpërmjetveprimeve në tregun e hapur të parasë. Që nga ky momentpërqindja e interesit për marrëveshjet e riblerjes, siç po etregojnë edhe zhvillimet e kohëve të fundit, po luan rolin epërqindjes bazë në ekonomi, duke demonstruar, kështu dhenjë efektivitet më të lartë të mekanizimit të transmisionitmonetar. Pa dyshim, ky fakt ilustron një maturim më të madhtë aftësive të Bankës së Shqipërisë në vendimmarrjen e sajpolitike. Si refleksion i këtyre zhvillimeve është adoptuar edhenjë kuadër operacional, ku spikasin ankandet javore tëmarrëveshjeve të riblerjes, të shoqëruara dhe me disa lehtësiratë tjera ku veçoj depozitat dhe kreditë njëditore. Të gjithakëto zhvillime, kanë mundësuar rritjen e volumit tëtransaksioneve në tregun financiar, ashtu sikurse edhe numrine pjesëmarrësve në të.

Rritja e efektivitetit të politikës monetare e kombinuar dheme një sërë faktorësh të tjerë, ku do të veçoja konsolidiminfiskal të 2 – 3 viteve të fundit si dhe privatizimin e disa

-25-

ndërmarrjeve të mëdha, vlerësohet se ka kontribuar nëkonsolidimin e ekuilibrit të përgjithshëm makroekonomik tëvendit, sidomos në periudhën, fund ‘98 – fund ‘01. Gjatë gjithëperiudhës, rritja ekonomike e vendit ka regjistruar nivele tëlarta në harkun 7 – 8 për qind në terma realë, ndërkohëinflacioni vjetor në terma mesatarë është rreth 1.4 për qind.Përmirësim kanë njohur edhe përqindja e papunësisë, pozicionii jashtëm i vendit etj..

Nga këndvështrimi politikës monetare, kontributi i saj ështëmaterializuar qartë në realizimin në vazhdimësi të të treobjektivave sasiorë të vendosur në programin monetar tëBankës së Shqipërisë.

Një arritje e këtyre viteve të fundit ka të bëjë me njëgjallërim të aktivitetit kreditues nga sistemi bankar. Si dhegjatë vitit 2001, kredia për ekonominë gjatë nëntëmujorit tëparë të këtij viti, vazhdon të rritet me ritme të larta. Vetëm nëtetëmujorin e vitit 2002 është akorduar rreth 38 miliardë lekëkredi, ndërkohë që në nivel vjetor kjo shifër pritet të arrijërreth 58 miliardë lekë, që do të thotë rreth 17.5 miliardë lekëmë shumë se viti i kaluar dhe rreth 8 miliardë lekë më shumëse gjithë kreditimi në periudhën 1993 – 1999.

Banka e Shqipërisë përveç politikës monetare harton dhezbaton edhe politikën valutore të vendit. Deri në momentinaktual, Banka e Shqipërisë ka përshtatur një regjim të kursittë këmbimit, ku çmimi i lekut kundrejt monedhave të huajapërcaktohet lirisht nga forcat e tregut, kërkesa dhe oferta.Duke pasqyruar zhvillimet pozitive makroekonomike në këtopesë vite, kursi i këmbimit ka qëndruar relativisht stabël dukeu luhatur mesatarisht në nivelin 140 lekë për një dollar.Rezervat valutore të Bankës së Shqipërisë kanë ardhur nërritje duke regjistruar nivelin 826 milionë dollarë amerikanënë fund të muajit nëntor 2002 krahasuar me 309 milionë dollarefund të vitit 1997, pra afërsisht janë trefishuar.

Megjithatë, ende nuk mund të thuhet në se kontrolli

-26-

monetar është perfekt, fakt i cili në masë të madhe lidhet megjendjen jo të zhvilluar të tregjeve në përgjithësi, ku do tëveçoja pozicionin dominant të Bankës së Kursimeve si dheekzistencën e tregut informal të ekonomisë. Ky kontrollimperfekt i kombinuar me një varg goditjesh nga ana e ofertës,ku spikat kriza energjitike e dy viteve të fundit, si dhe përshkak të rikompozimit të shportës të çmimeve të konsumitka bërë që inflacioni vjetor të vijë në rritje duke bërë që tërritet shqetësimi për realizimin e objektivit të çmimeve në fundtë vitit 2002. Megjithatë, bazuar në pritshmëritë më të fundittë Bankës së Shqipërisë, ekziston besimi se edhe këtë vit ashtusi një vit më parë, do të bëhet e mundur që inflacioni vjetor nëfund të vitit të jetë rreth nivelit 4 për qind, pranë kufirit të sipërmtë intervalit objektiv2 të vendosur për vitin 2002.

BANKA E SHQIPËRISË: SISTEMI BANKAR DHE STABILITETI FINANCIAR IVENDIT.

Industria bankare në Shqipëri është relativisht e re.Bankingu i mirëfilltë tregtar, për herë të parë u krijua nëpranverën e vitit 1992, megjithëse edhe më parë Banka eShtetit Shqiptar kryente disa funksione të cilat ishin të njëjtame operacionet që kryen një bankë tregtare.

Në reformat e marra në vitin 1992 një pjesë të veçantëzinin dhe ndryshimet në sektorin financiar të vendit, sektorky i cili në atë periudhë identifikohej me vetë sistemin bankartë vendit. Njëkohësisht, autoritetet ishin të angazhuara që tëkrijonin një ambient të përshtatshëm për tërheqjen e kapitalittë huaj në aktivitetin e bankingut tregtar, rezultat idrejtpërdrejtë i të cilit ishte krijimi, një vit më vonë, i dy bankavetë para me pjesëmarrje të kapitalit privat, Bankës Italo

2 Që prej një periudhe 3-vjeçare Banka e Shqipërisë në fillim të çdo viti ka publikuar objektivine inflacionit, i cili konsiston në mbajtjen e ndryshimit 12-mujor të indeksit të çmimeve në fundtë vitit brenda intervalit 2 – 4 për qind.

-27-

Shqiptare3 dhe Bankës Arabo – Shqiptare Islamike4.Megjithë zhvillimet e mësipërme, deri në mesin e viteve

’90 e pak më tej, sistemi bankar vazhdonte të përfaqësontenjë segment financiar jo të zhvilluar, me një dominim absoluttë sektorit shtetëror në kushtet e ekzistencës së njëinfrastukture shumë të varfër, duke manifestuar në këtëmënyrë mangësira në shërbimin në sportel. Kjo periudhëpërkon edhe me shtimin e shpejtë të portofolit të kredive tëkëqija, të cilat në kushtet e ekzistencës së një mbikëqyrjejejoefektive dhe larg standardeve, të një mungese të theksuartë traditës dhe natyrisht edhe si pasojë e paaftësisë dhe shumëshkaqeve të tjera subjektive, krijuan probleme të mëdha nëgjendjen financiare të të tre bankave shtetërore.

Të gjendur para kësaj situate, autoritetet e kohës dukefilluar nga mesi i vitit 1997, dolën në konkluzionin se përveç,vendimeve të politikës monetare, për të krijuar një sistembankar eficient dhe të sigurtë ishte e domosdoshme ndërmarrjae reformave të tjera duke filluar nga likuidimi i ndonjë banke “tëpandreqshme” deri tek ndryshimet në legjislacion, rritjen ekapaciteteve mbikëqyrëse dhe licencuese etj..

Ndër hapat e parë mund të përmend vendimin për likuidimine Bankës Tregtare Agrare, krijimin e Agjencisë për Trajtimin eKredive, nxjerrjen për privatizim të Bankës Kombëtare Tregtaredhe të Bankës së Kursimeve etj.. Po kështu, pas miratimit tëligjit të ri “Për bankat në Republikën e Shqipërisë”, paketalicencuese pësoi disa modifikime, ku bie në sy rritja e shumëssë kapitalit të kërkuar si dhe heqja e diskriminimit përinvestitorët e huaj. Përveç çertifikimit të bankingut universal,Banka e Shqipërisë zgjeroi fokusin e veprimtarisë së sajlicencuese edhe me shoqëritë e kursim-kreditit si dhe meinstitucione të tjera financiare jobanka.

Në rrjedhën e viteve me konsolidimin e stabilitetit politik,

3 Ndërmarrje e përbashkët midis BKT, Banca di Roma dhe BERZH.4 Ndërmarrje e përbashkët midis BKT dhe Bankës Arabe për Zhvillim.

-28-

forcimin e rendit publik si dhe rivendosjen e shpejtë të ekuilibritmakroekonomik, gjykohet se është rritur atraktiviteti përkapitalin e huaj, i cili në vazhdimësi ka rritur praninë e tij nëbiznesin bankar në Shqipëri. Aktualisht, sistemi bankar nëShqipëri numëron 14 banka tregtare 2 herë më shumë se fundii vitit 1996. Një zhvillim pozitiv përbën dhe fakti i rritjes sëinteresit të biznesit vendas në fushën e bankingut tregtar.Tashmë Banka e Shqipërisë po analizon aplikimet e para tëbiznesit shqiptar, për marrjen e lejes për të ushtruar aktivitetbankar në Shqipëri me kapital tërësisht vendas. Ndërkohëqë sipas të dhënave5 më të fundit aktivet e sistemit bankarllogariten në rreth 53 për qind të prodhimit të përgjithshëmkrahasuar me 45 për qind në fund të vitit 1998.

Vitet e fundit përveç zgjerimit, sistemi bankar ka njohurprogres edhe në drejtim të shëndoshjes së gjendjes financiare.Për t’i konkretizuar më mirë arritjet, mjafton t’u referohemishkurtimisht të dhënave të vitit 2002. Gjendja e sistemitbankar paraqitet e mirë dhe me tendencë në përmirësimpothuajse në të gjithë treguesit. Sistemi bankar është në vitine katërt të tij që paraqitet me rezultat financiar pozitiv. Fitimii realizuar në nëntëmujor rezulton në masën 2.8 miliardë lekëkrahasuar me 3.2 miliardë lekë humbje në fundin e vitit 1998.

Po t’i referohemi përsëri vitit 1998, aktivet e sistemit bankarjanë rritur me 59 për qind ose në vlerë absolute për shumën122 miliardë lekë. Një ndikim të ndjeshëm në rritjen e aktivevekanë dhënë bankat me kapital privat dhe të përbashkët. Rritjae aktiveve të këtyre bankave, në krahasim me vitin 1998, është120 miliardë lekë dhe vjen si rezultat i rritjes së besueshmërisëte këto banka e, për rrjedhojë, e afrimit pranë tyre të njënumri më të madh klientësh, si dhe e shtrirjes së aktivitetit tëtyre edhe në rrethe të tjera.

Në fund të muajit shtator 2002, teprica e kredive meprobleme (bruto) zë vetëm 6.4 për qind të totalit të portofolit5 Tremujori i tretë i vitit 2002.

-29-

krahasuar me 32.7 për qind në vitin 1999.Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit për sistemin bankar

rezulton 28.7 për qind ndërkohë që kapitalizimi është i lartëedhe në grupet e veçanta të bankave. Në këto raporte tëlarta të mjaftueshmërisë së kapitalit (norma minimale emjaftueshmërisë është 12 për qind), krahas niveleve të lartatë kapitalit, ka ndikuar ndjeshëm edhe struktura e aktiveve tësistemit bankar klasifikuar sipas rrezikut. Sistemi bankarvazhdon të evidentojë një nivel të lartë të investimeve në aktivepa rrezik apo me rrezik të ulët. Çdo ndryshim në strukturën eaktiveve në favor të aktiveve me rrezik të lartë, do të përmirësontendjeshëm raportin duke ndikuar njëkohësisht edhe në rritjen efitimit, pa lënë mënjanë ndikimin në zhvillimin e sektorëve tëndryshëm të ekonomisë, nëpërmjet një kreditimi më të lartë.

Mjaft tregues, që konsiderohen si matës të likuiditetitparaqiten në nivele të kënaqshme. Një raport mjaft i ulët itepricës së kredisë neto ndaj totalit të aktiveve (10.6 për qind),i tepricës së kredisë neto ndaj depozitave mesatare (12.8 përqind) si dhe fakti që 49.8 për qind e totalit të kredive janëkredi afatshkurtra, e përforcojnë konkluzionin e mësipërm.

Në përfundim, duhet të theksoj, që pavarësisht ngapërmirësimi i treguesve, reforma e sistemit bankar duket senuk po ecën me ritme të kënaqshme. Ky vlerësim lidhet meshtyrjen e procesit të privatizimit të Bankës së Kursimeve sidhe me nevojën për të zëvendësuar pronarin e BankësKombëtare Tregtare. Të dyja përfaqësojnë bankat më tëmëdha të sistemit bankar dhe problemet që po shoqërojnëpronësinë e tyre, për fat të keq, do të ndikojnë në ecurinë ereformës së sistemit bankar dhe në gjallërimin më tej tëaktivitetit të tij. Këto çështje kërkojnë vëmendje të plotë ngaautoritetet përkatëse. Ndërkohë, miratimi i ligjit për sigurimine depozitave është një hap pozitiv në drejtim të rritjes sëmëtejshme të sigurisë së depozituesve dhe që do të ndihmojëedhe në rritjen e besimit në sistemin bankar.

-30-

PAK FJALË PËR SFIDAT NË DEKADËN E DYTË.

Për të qenë realist, më takon të them që eksperienca eBankës së Shqipërisë, shton sigurinë e orientimit të saj në tëardhmen. Gjithashtu, duhet të pranojmë se ambienti globalistnë të cilin po jetojmë, e bën disi më të lehtë perceptimin ezhvillimeve të së ardhmes. Megjithatë, pa kaluar kufijtë emodestisë që me mirëdashje më lejojnë gjithë të pranishmitnë këtë sallë, më takon të them që Banka e Shqipërisë, ështëmegjithatë një institucion që meriton të synojë këtej e tutjenë përsosjen e vizionit të saj për të ardhmen, sepse tashmënjë të tillë realisht e ka.

Në këtë kontekst ne mbetemi thellësisht të angazhuar qëtë zhvillojmë më tej kuadrin aktual legjislativ, atë rregullativ sidhe kapacitetet e tjera të Bankës së Shqipërisë që kanë tëbëjnë me hartimin dhe zbatimin e politikave monetare, mepërsosjen e tregjeve dhe me rritjen e eficiencës së ndërhyrjevenë treg, forcimin e standardeve të mbikëqyrjes etj..

Më konkretisht, Banka e Shqipërisë në synimin e sajafatmesëm për të ndërtuar një model të ngjashëm me atë tëBankës Qendrore Europiane do të ketë parasysh:

• Stabiliteti financiar i vendit është konsideruar si njëprioritet themelor për Bankën e Shqipërisë, për aq kohësa sistemi bankar përbën segmentin më të rëndësishëmtë sektorit financiar. Për këtë qëllim Banka e Shqipërisë,do të vazhdojë të rrisë kapacitetin e saj mbikëqyrës dhelicencues duke patur si objektiv afatmesëm konsolidimine një sistemi bankar eficient, konkurrues, me shkallë tëlartë të mbulimit të territorit etj..

• Banka e Shqipërisë mbetet e afirmuar nëdomosdoshmërinë e thellimit dhe të çuarjes përpara tëreformave në sistemin financiar në përgjithësi e atë bankarmë në veçanti. Nuk ka dyshim se sfida më e madhe e

-31-

vitit të ardhshëm quhet Banka e Kursimeve, ndërkohëqë ne vlerësojmë të një rëndësie të veçantë edhe gjetjene një pronari të ri për Bankën Kombëtare Tregtare.

• Në lëmin e politikave, tashmë ne e kemi deklaruar seobjektivi ynë strategjik do të jetë adoptimi i regjimit tëtargetimit të inflacionit. Tashmë kemi një eksperiencënë shpalljen e inflacionit objektiv, ndërkohë që edhedisa parakushte të tjera deri-diku janë të plotësuara.Megjithatë, në vitet që vijnë, angazhimi ynë do tëkonsistojë edhe në drejtime të tjera, të cilat vlerësohettë kenë një kontribut të madh në adoptimin esuksesshëm të këtij regjimi.

• Konsolidimin e mëtejshëm të pavarësisë ligjore.Kuptohet që përveç përafrimit të përkufizimit juridiktë pavarësisë, do të shtohen përpjekjet për respektiminmë rigoroz të saj në praktikën e përditshme. Ndoshtaka ardhur koha, të mendohet që në këtë moment përnjë ndalim të çdo forme huadhënieje të Bankës sëShqipërisë për buxhetin e shtetit. Dua të sjell nëmendjen e të pranishmëve në sallë se një kriter irëndësishëm i konvergjencës legjislative për çdo vendaspirant është pikërisht hartimi i një ligji për bankënqendrore në përputhje me rregullat e BE-së, ku nëveçanti spikat pavarësia.

• Fuqizimi i mëtejshëm i pavarësisë nënkupton shtimin epërgjegjësive të mëtejshme për Bankën e Shqipërisë,të cilat përpara së gjithash nënkuptojnë transparencëdhe llogaridhënie më të plotë përpara publikut. Edhepse progresi i kohëve të fundit është i prekshëm, nembetemi të angazhuar që të aplikojmë të plotë kodine praktikave të mira mbi transparencën në politikatfinanciare dhe monetare.

• Hapja gjithnjë në rritje e Bankës së Shqipërisë nëshpalljen dhe shpjegimin e vendimeve të saj politike,

-32-

si dhe vetë synimet ambicioze të saj për të adoptuar nëtë ardhmen regjimin e targetimit të inflacionit, do të nxjerrënë pah domosdoshmërinë për një nivel më të lartë tëprofesionalizmit. Për këtë qëllim Banka e Shqipërisë, dotë vazhdojë të aplikojë politika të avancuara të menaxhimittë burimeve njerzore, ku kualifikimit të mëtejshëm tëpersonelit do t’i vihet një theks i veçantë.

Të nderuar të ftuar, pjesëmarrës, miq dhe kolegë!

Personalisht nuk kam mëdyshje se prezantimet, diskutimetdhe ndërhyrjet e bëra nga ana juaj gjatë punimeve të kësajkonference do të jenë një vlerë e re e shtuar në fondin earritjeve të deritanishme.

Duke shpresuar se kontributi që ju do të jepni nga foltorjae kësaj konference, do të jetë i një rëndësie të veçantë, nukmë mbetet gjë tjetër veçse t’i uroj edhe një herë punë tëmbarë kësaj konference.

BIBLIOGRAFIA:

“Strategjia e zhvillimit të Bankës së Shqipërisë në afatine mesëm”, Banka e Shqipërisë, viti 1999.

Raporti vjetor i Bankës së Shqipërisë – viti 1992, 1995,1996, 2000, 2001.

“Monetary Policy Frameworks in a Global Context” –përgatitur dhe përmbledhur për botim nga Lahavan Mahadevaand Gabriel Sterne – 1999.

Raportet Vjetore të Mbikëqyrjes, Banka e Shqipërisë, vitet1998, 1999, 2001.

World Bank, Albania Beyond Crisis, 1998. Cani, Sh., Muço, M., Baleta, T., Sistemi Bankar në

Shqipëri, Gusht 2000. Cani, Sh., Financial Reforms in Albania, 1995.

-33-

PERFORMANCPERFORMANCPERFORMANCPERFORMANCPERFORMANCA E PA E PA E PA E PA E PAAAAAVVVVVARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËEKEKEKEKEKONOMITË E TRONOMITË E TRONOMITË E TRONOMITË E TRONOMITË E TRANZICIONITANZICIONITANZICIONITANZICIONITANZICIONIT

Domenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i Ekonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetin“La Sapienza”, R“La Sapienza”, R“La Sapienza”, R“La Sapienza”, R“La Sapienza”, Romë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkollën e Biznesitollën e Biznesitollën e Biznesitollën e Biznesitollën e Biznesit

LondërLondërLondërLondërLondër

-34-

PERFORMANCPERFORMANCPERFORMANCPERFORMANCPERFORMANCA E PA E PA E PA E PA E PAAAAAVVVVVARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËARËSISË SË BANKINGUT QENDROR NËEKEKEKEKEKONOMITË E TRONOMITË E TRONOMITË E TRONOMITË E TRONOMITË E TRANZICIONITANZICIONITANZICIONITANZICIONITANZICIONIT

Domenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i EkDomenico Mario Nutti, Profesor i Ekonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetinonomiksit në Universitetin“La Sapienza”, R“La Sapienza”, R“La Sapienza”, R“La Sapienza”, R“La Sapienza”, Romë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkomë dhe Profesor në Shkollën e Biznesit Londërollën e Biznesit Londërollën e Biznesit Londërollën e Biznesit Londërollën e Biznesit Londër

Tema kryesore, më tepër sesa përfundimi në studimin tim,është nevoja për bashkërendim të politikës fiskale monetarenë pavarësi të plotë edhe të bankave qendrore dhe tëministrisë së financave e qeverisë. Më lejoni të filloj dukerikujtuar shkurtimisht evolucionin e bankave qendrore nëtranzicion. Në ekonominë e centralizuar, bankat qendrore nukishin kaq shumë të varura nga qeveria, sepse ajo lloj varësieishte e pranishme vetëm në kohën e luftës së komunizmit, kurbankat qendrore ishin një departament i vogël në Ministrinë eFinancave. Kjo nuk ka të bëjë shumë me varësinë sesa mefaktin që bankat qendrore ishin një pjesë e brendshme eqeverisë dhe e sistemit plan, aq sa guvernatori i bankësqendrore ulej vazhdimisht në këshillin e ministrave me statusine ministrit. Kufizimet e bankave qendrore ishin shumë më tepërthemelore sesa çççççështja e varësisë. Politika monetare ishtethjesht një instrument për të vëzhgar, për të shtruar dhe përtë verifikuar zbatimin e planit. Bankat qendrore ishin njëinstitucion monolitik dhe jepnin automatikisht kredi me njënormë interesi simbolike kujtdo që kishte të drejtën për fonde.

Në teori kjo çççççoi në një tepricë kërkese endemike si përmallra konsumi ashtu edhe për mallra prodhimi e investimi.Ky sistem nuk ishte i përshtatshëm jo vetëm për asnjë ekonomitregu por as edhe për ndonjë ekonomi që i referohej sistemittë vjetër në drejtimin e socializmit të tregut. Disa vende, tëcilat u përpoqën pa sukses të zbatonin reformat e tregut nësistemin e vjetër, duhet të reformonin sistemin aktual qendror,të ndanin funksionet e bankave tregtare nga bankat qendrore

-35-

dhe t’ia u transferonin ato drejtorive e nëndrejtorive rajonaletë bankave qendrore.

Bankat e reja qendrore të ngritura fill përpara ose mbastranzicionit, nuk ishin banka qendrore të thjeshta. Ato janëforma të bankave qendrore me pavarësi të plotë nga qeveria,jo vetëm në instrumentet statutore por, gjithashtu, edhe nëvendosjen e përgjegjësive mbi objektivat monetarë përqëndrueshmërinë e çççççmimeve dhe duke u bazuar mjaft nëmodelin e Bundesbank. Si model për Shqipërinë shërbenBanka Qendrore Evropiane, dhe modeli Bankës QendroreEvropiane është formuar në bazë të Bundesbank.

Pse është sot politikisht e drejtë që pavarësia e bankaveqendrore të shikohet në një formë mjaft të lartë? Duhet tëkujtojmë, që pavarësia e bankave qendrore nuk është njëzhvillim relativisht i vonshëm. Banka e Anglisë, e cila meqë rafjala ishte private deri kur u nacionalizua në vitin 1946, fitoipavarësinë e saj në vitin 1997, madje edhe në atë kohë ajomori pavarësinë në instrumenta, ndërkohë që objektivat einflacionit vendosen akoma nga kancelari/kryetari i ish-ex-checker. Banka e Japonisë fitoi pavarësinë vetëm në vitin1998. Kështu që nuk duhet ta marrim si të mirëqënë aspavarësinë e bankave qendrore as këtë formë të lartë tëpavarësisë së bankave qendrore, që është e pranishme sotnë bankat qendrore të ekonomive në tranzicion.

Siç do ta shihni, në bankat qendrore ka shpenzime, mungesëbashkërendimi ndërmjet politikës së qeverisë dhe bankësqendrore. Por, pavarësia e bankave qendrore sundon dhe ështëkthyer në kusht për antarësimin në Bashkimin Evropian. Kapasur plot studime që synonin matjen e pavarësisë së bankaveqendrore me anë të indekseve të ndryshme dhe lidhjes sëatyre indekseve me ecurinë ekonomike. Ekziston indeksiCukierman për pavarësinë ligjore të bankave qendrore, indeksiBrilli Machendire e Tabellini që përfshijnë si pavarësinë politikeashtu edhe atë ekonomike. Është dhe qarkullimi/përmbysja

-36-

e indeksit të guvernatorëve. Faktet sugjerojnë që ka me tëvërtetë një lidhje negative ndërmjet pavarësisë së bankaveqendrore dhe inflacionit, ndërsa nuk ka ndonjë lidhje tërëndësishme ndërmjet pavarësisë së bankave qendrore dherritjes ekonomike.

Shpesh gjejmë objektiva inflacioni në bankat qendrore, dheështë një tendencë për të mos e takuar objektivin, por për tatejkaluar. Ky është një lloj mentaliteti si ai i ekonomisë sëcentralizuar dhe është i kaluar kohe.

Bankat qendrore polake kanë një objektiv inflacioni nëfundviti prej 3 për qind +/- 1 dhe këtë vit është poshtë atijniveli, 1.1 për qind. Megjithatë, ato prapë po i mbajnë lartnormat e interesit pavarësisht se i kanë mbikaluar objektivate tyre. Këto janë disa raste anomalish që unë i konsideroj sidështime të bashkërendimit monetar. Ndoshta, të paktën nëfillim të tranzicionit do të kishte qenë e preferueshme tëpërshtateshin disa modele të pavarësisë së banakve qendroretë Britanisë, Japonisë apo të Zelandës së Re. Përfundimisht,mendoj se Shqipëria është në këtë drejtim dhe është nëpozicion mjaft të mirë. Për sa i përket skemave piramidale,banka qendrore nuk mund të bëjë shumë.

-37-

RRUGRRUGRRUGRRUGRRUGA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSWWWWWolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës për

MarMarMarMarMarrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbank

-38-

RRUGRRUGRRUGRRUGRRUGA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËSA E SHQIPËRISË DREJT EVROPËS

WWWWWolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përolfgang Heslitz, Deutsche Bundesbank, Shefi i Zyrës përMarMarMarMarMarrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbankrëdhëniet Evropiane, Bundesbank

1. HYRJE

Sipas nenit 49 të Traktatit për Bashkimin Evropian, “Çdoshtet evropian mund të aplikojë për t’u bërë anëtar iBashkimit”. Shtetet anëtare ekzistuese kanë vendosur disakritere ekonomike dhe politike (“Kriteret e Kopenhagenit”)që duhet të plotësohen nga kandidatët pas aplikimit. Këtokritere, shkurtimisht dhe parimisht nënkuptojnë ekzistencëne një demokracie funksionuese lidhur me të drejtat e njeriutdhe ato të minoritetit, si dhe ekzistencën e një ekonomie tregu,e cila të jetë në gjendje të përballojë presionin në tregun ebrendshëm të Bashkimit Evropian. Përfundimisht, në një pikëkohore pas pranimit, shteti i ri anëtar do të zëvendësojëmonedhën e tij kombëtare me euron dhe rrjedhimisht do tëbëhet anëtar i Bashkimit Monetar Evropian.

Një vështrim në hartë tregon se Shqipëria është pikërishtnjë pjesë e kontinentit evropian. Kështu, ajo është epërshtatshme për të nisur rrugën drejt anëtarësimit nëBashkimin Evropian dhe, së fundi, për futjen e euros. Nëvazhdim, do të vihet në dukje rruga drejt këtij qëllimipërfundimtar nisur nga pikëpamja e një banke qendrorekombëtare (në të cilën do të ndodhet Banka e Shqipërisë nëfazën përfundimtare pas futjes së euros).

Në këtë rrugë, mund të dallohen tre hapa:

1. Faza para pranimit.2. Anëtarësim në Bashkimin Evropian, por ende jo në

Zonën e Euros.

-39-

3. Anëtar i Zonës së Euros.

2. FAZA PARA PRANIMIT

Politika monetare dhe e kursit të këmbimit mbetetpërgjegjësi kombëtare, parimisht, me mundësinë për tëzgjedhur një sistem të kursit të këmbimit ndër disa alternativadhe për të zgjedhur strategjinë e politikës monetare. Kjo ështëetapa në të cilën ndodhet Shqipëria aktualisht.

Me rritjen e integrimit në Bashkimin Evropian –marrëveshjet e partnershipit para-pranimit dhe marrëveshjete tregtisë së lirë me Bashkimin Evropian – ndoshta një orientimnë rritje drejt Bashkimit Evropian është i arsyeshëm. Kjonënkupton, ndër të tjera, një orientim në rritje të politikës sëkursit të këmbimit drejt euros.

Megjithatë, futja e njëanshme e euros shihet ngaEurosistemi (shihni pas pikës 5) sikur nuk është në përputhjeme frymën e Traktatit, i cili parashikon futjen e euro-s si rezultati një procesi shumëpalësh me një kontroll të konvergjencësdhe një test nëse kursi i konvertimit është ai i duhuri.

3. FAZA PAS PRANIMIT

Pas pranimit në Bashkimin Evropian, i cili mund tënënkuptojë veprim nga banka qendrore kombëtare (Banka eShqipërisë) vetëm në mënyrë të kufizuar (liberalizim i kapitalit),Shqipëria do të jetë një anëtare me heqje të drejtë,domethënë, Shqipëria nuk do të bëhet menjëherë një anëtaree Zonës së Euros. Pasojat më të mëdha për Shqipërinë do tëishin:

-40-

· Do t’i duhej të drejtonte politikën e këmbimit valutor sinjë çështje të interesit të përbashkët (Neni 124 iTraktatit) gjë që do të përjashtonte për shembull,zhvlerësimet konkuruese.

· Do të pritej një futje në mekanizmin e kursit valutor(MKV), duke nënkuptuar kurse këmbimi fikse me euronme një vijë luhatjeje.

· Brenda mekanizmit të kursit valutor, do tëpërjashtoheshin sisteme të tjera të kursit valutor sifiksimi i vlerës së monedhës vendase (pegging)kundrejt monedhave të tjera, luhatjet fleksible apo vijae luhatjeve të axhustueshme kundrejt euros.

· Bordet për monedhën janë një rast i veçantë dhe njëpjesëmarrje në mekanizmin e kursit valutor do të ishtee mundur pas ekzaminimit të secilit rast të veçantë.

4. FUTJA E EUROS

Anëtarësimi në Zonën e Euros, që nënkupton futjen e eurossi monedhë vendase, do të ndiqte zbatimin e kritereve të njëjtasi për anëtarët aktualë. Ato përfshijnë një normë maksimaletë inflacionit dhe norma interesi maksimale në vitin paraekzaminimit, një gjendje buxhetore të përballueshme dhe dyvjet anëtarësim në mekanizmin e kursit valutor.

Madje, pavarësia e bankës qendrore kombëtare është enevojshme. Qëndrimi i Eurosistemit është që këto kritere duhettë zbatohen në mënyrë rigoroze.

5. FUNKSIONIMI I ZONËS SË EUROS

Duke shqyrtuar Bashkimin Evropian sot, ne mund të shohimqë ajo përfshin 15 shtete anëtare, nga të cilat 12 marrin pjesë

-41-

në bashkimin monetar. Tre vende nuk marrin pjesë (ende).Megjithatë, sipas Traktatit, të gjitha bankat qendrorekombëtare të 15 shteteve anëtare (BQK) marrin pjesë në tëashtuquajturin “Sistem Evropian i Bankave Qendrore”, por jonë “Eurosistem”. Duke filluar me “Eurosistemin”, një shprehjeqë nuk gjendet në Traktat, ai përfshin Bankën QendroreEvropiane dhe Bankën Qendrore Kombëtare e atyre vendeve,që kanë futur euron si monedhën e tyre. Ky është i vetmiaktor që ka rëndësi. Ekziston vetëm SEBQ, pak a shumë,shprehur me shkrim për arsye politike.

5.1 KUADRI INSTITUCIONAL

Si SEBQ ashtu edhe Eurosistemi drejtohen nga organevendimmarrëse të Bankës Qendrore Evropiane, megjithatëSEBQ ka vetëm “ekzistencë fantazmë”.

Organi i përgjithshëm i vendimmarrjes është KëshilliDrejtues i Bankës Qendrore Evropiane. Ai përfshin KëshillinEkzekutiv të Bankës Qendrore Evropiane (më hollësisht nëparagrafin tjetër) dhe guvernatorët e Bankave QendoreKombëtare pjesëmarrëse. Përgjegjësitë kryesore të tij janë:

· Të formulojë politikën monetare të Zonës së Euros.· Të miratojë udhëzime dhe të marrë vendime të

nevojshme për të kryer detyrat e besuara.· Të ketë funksion konsultativ, siç parashtrohet në nenin

105, paragrafi 4 i Traktatit, në fushën ku ai ka fuqiligjore.

Këshilli Ekzekutiv i Bankës Qendrore Evropiane përfshinPresidentin, Zëvendëspresidentin e Bankës QendroreEvropiane dhe katër anëtarët e tjerë. Ai është në të vërtetëbordi qendror i Zonës së Euros dhe është përgjegjës për:

-42-

· Biznesin e përditshëm të Bankës Qendrore Evropianedhe veçanërisht për përgatitjen e takimeve të KëshillitDrejtues.

· Implementimin e politikës monetare veçanërisht tëvendimeve të marra nga Këshilli Drejtues.

Delegimi i pushteteve nga Këshilli Drejtues në KëshillinEkzekutiv është i mundshëm.

Në qoftë se dhe për aq kohë sa ka shtete anëtare me heqjetë drejte, Këshilli i Përgjithshëm do të përbëjë organin e tretëtë vendimmarrjes së Bankës Qendrore Evropiane (Neni 123,paragrafi 3 i Traktatit). Ai përfshin Presidentin,Zëvendëspresidentin e Bankës Qendrore Evropiane dheguvernatorët e të gjitha Bankave Qendrore Kombëtare. Eshprehur shkurtimisht, ai ka detyra tranzitore të cilat, përshkak të heqjes së të drejtës së shteteve anëtare, ende duhettë kryhen në etapën e tretë. Rëndësia e tij mund të matet mefaktin që Këshilli Drejtues takohet çdo dy javë dhe Këshilli iPërgjithshëm çdo tre muaj.

Duke u kthyer në funksionimin e Eurosistemit, KëshilliDrejtues, siç është shprehur deri tani, përbën organin më tëlartë vendimmarrës. Puna e tij ndihmohet nga 13 komitete1.Këto komitete mandatohen nga Këshilli Drejtues dheraportojnë nëpërmjet Këshillit Ekzekutiv përsëri pranë KëshillitDrejtues. Duke përjashtuar politikën monetare, rëndësia etyre nuk duhet të nënvlerësohet. Ata përgatisin pothuajse tëgjitha vendimet teknike të Këshillit Drejtues.

Për lidhjet ndërmjet Bankës Qendrore Evropiane dheBankave Qendrore Kombëtare ekziston një parim drejtues:Banka Qendrore Evropiane (domethënë, Këshilli Drejtues)merr vendimet, Bankat Qendrore Kombëtare i implementojnë1Për të ardhurat monetare dhe kontabile, mbikëqyrjen bankare, kartëmonedhat, buxhetin,komunikimet e jashtme, teknologjinë dhe informacionin, kontrollin e brendshëm, lidhjetndërkombëtare, ligjore, operacionet e tregut, politikën monetare, sistemet e pagesave dhe tëlikuidimit, statistikat.

-43-

ato. Banka e Shqipërisë do të jetë një ndër bankat qendrorekombëtare në të ardhmen. Ndërkohë Bankat QendroreKombëtare janë pjesë integrale e SEBQ-së sipas Traktatit.Nëtë vërtetë thuhet: (Eurosistemi) dhe veprojnë në përputhjeme udhëzimet e Bankës Qendrore Evropiane. Ato janë tëvetmet të cilat janë në kontakt me tregjet dhe me institucionete kreditit. Duke folur në mënyrë të figurshme, Banka QendroreEvropiane është koka që përgatit vendimet e Këshillit Drejtuesndërsa Bankat Qendrore Kombëtare janë trupi që realizojnëvendimet e marra në kokë (parimisht nga Këshilli Drejtues).

5.2 SHPËRNDARJA E DETYRAVE

Shpërndarja e detyrave ndërmjet qendrës dhe shteteveanëtare mund të përcaktohet si vijon:

BQE (Këshilli Drejtues):· Të formulojë politikën monetare.· Të specifikojë kuadrin rregullativ, organizativ dhe

logjistik të Eurosistemit.· Të autorizojë emetimin e kartëmonedhave.· Të nxjerrë akte ligjore (rregullore, rekomandime,

vendime).· Të ofrojë këshillim ndaj institucioneve dhe organeve

përkatëse.· Të përgatisë dhe të drejtojë raportin vjetor për

aktivitetet e Eurosistemit dhe të politikës monetare.

Bankat Qendrore Kombëtare:· Të implementojë politikën monetare të veçantë.· Të administrojë aktivet e rezervave valutore të Bankës

Qendrore Evropiane.· Të realizojë operacione në aktivet e rezervës valutore

që mbeten me Bankat Qendrore Kombëtare.

-44-

· Të kryejë funksione të ndryshme nga ato të përcaktuaranë Traktat, të cilat i jepen bankës qendrore kombëtarenga ligji kombëtar.

Nga sa më sipër del se Bankat Qendrore Kombëtare janëtë domosdoshme për funksionimin e bashkimit monetar në tëtashmen dhe në të ardhmen e afërt. Ekzekutimi i politikësmonetare vetëm nga Banka Qendrore Evropiane nuk do tëishte i administrueshëm, nisur nga ndryshimet në strukturate tregjeve financiare kombëtare dhe veçanërisht atyrebankare. Ndërsa, në Holandë, për shembull, janë vetëm pesëlojtarë të rëndësishëm, në Gjermani, janë rreth 2700 banka.Përveç diferencave strukturore, sigurisht që ka edhe diferencatë përgjithshme kulturore dhe gjuhësore ndërmjet shteteveanëtare. Këto arsye veprojnë në favor të anulimit të ndonjëcentralizimi të mëtejshëm në një të ardhme pak a shumë tëlargët.

Lidhur me rolin e një banke qendrore kombëtare nëEurosistem, dallimi kryesor është ndërmjet funksioneve tëkryera për Eurosistemin dhe atyre të kryera për llogari të vet,duke mos u lidhur me të. Detyrat kryesore në lidhje meEurosistemin janë:· Të implementojë transaksionet rifinancuese me

institucionet e kreditit.· Të administrojë rezervat minimale.· Të kryejë operacionet valutore për Bankën Qendrore

Evropiane me rezervat e veta (Banka QendroreEvropiane nuk kryen operacione të këmbimit valutor).

· Të drejtojë një sistem pagesash në vlerë të madhepërtej kufirit (“TARGET”) dhe të nxisë funksionimin erregullt të sistemeve të pagesave.

· Të shpërndajë arkën.· Të ndërtojë marrëdhëniet me publikun në gjuhën

kombëtare.

-45-

· Të këshillojë qeverinë në fushën e politikës monetare.· Të grumbullojë të dhëna të veçanta.

Këta shembuj u morën nga detyrat që kryen DeutscheBundesbank. Ato do t’i ngjanin shumë atyre të BankaveQendrore Kombëtare në bashkimin monetar. Në rastin eDeutsche Bundesbank-ut disa detyra mbeten jo të lidhura siçduhet me bashkimin evropian, por lejohen nga Eurosistemipër aq kohë sa ato nuk çrregullojnë politikën monetare. Atojanë:

· Veprimi si agjent fiskal për qeverinë kombëtare.· Pjesëmarrja në mbikëqyrjen bankare.· Bashkëpunimi me organizmat ndërkombëtarë.· Bashkëpunimi teknik i bankës qendrore.· Administrimi i rezervave të pensioneve të qeverisë

federale.· Organi i ankesave të klientëve jashtë gjykatës për

pagesa transferte përtej kufirit.

5.3 LIDHJA NDËRMJET BANKËS QENDRORE EVROPIANE DHE BANKAVEQENDRORE KOMBËTARE

Së fundi, duhet të përmendet se Banka Qendrore Evropianezotërohet nga Bankat Qendrore Kombëtare dhe mund tëkonsiderohet si një “degë”. Neni 29 i Statutit të SEBQparashtron se pjesa e përqindjes së Bankave QendroreKombëtare në kapitalin e Bankës Qendrore Evropiane duhettë jetë e barabartë me shumën e :

· 50 për qind të pjesës së shteteve përkatëse anëtarenë popullsinë e Komunitetit në vitin 1997; dhe

· 50 për qind e pjesës së shteteve përkatëse anëtare nëproduktin e përgjithshëm bruto të Komunitetit meçmime tregu në vitet 1992-1996.

-46-

Këto shifra rishikohen normalisht çdo 5 vjet.

Rrjedhimisht, Bankat Qendrore Kombëtare janë aksioneretë Bankës Qendrore Evropiane, duke nënkuptuar selinëqendrore në Frankfurt, që përfshin personelin dhe KëshillinEkzekutiv të saj – që është, sigurisht, i pavarur. Buxheti vjetori Bankës Qendrore Evropiane paraqitet çdo vit për vendimnga Këshilli Drejtues.

-47-

MEKMEKMEKMEKMEKANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PARARARARARAAAAAVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËPRPRPRPRPRAKTIKËAKTIKËAKTIKËAKTIKËAKTIKË

PPPPPalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Departamentin etamentin etamentin etamentin etamentin eMonitorimit të PMonitorimit të PMonitorimit të PMonitorimit të PMonitorimit të Parasë dhe Makroekarasë dhe Makroekarasë dhe Makroekarasë dhe Makroekarasë dhe Makroekonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazel

-48-

MEKMEKMEKMEKMEKANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PANSMISIONIT TË PARARARARARAAAAAVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËVE, NË TEORI DHE NËPRPRPRPRPRAKTIKËAKTIKËAKTIKËAKTIKËAKTIKËPPPPPalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Deparalle S. Andersen, Zëvendësmanaxher në Departamentin etamentin etamentin etamentin etamentin eMonitorimit të PMonitorimit të PMonitorimit të PMonitorimit të PMonitorimit të Parasë dhe Makroekarasë dhe Makroekarasë dhe Makroekarasë dhe Makroekarasë dhe Makroekonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazelonomisë në BIS, Bazel

A. NJË TEORI

(a) ModeliPërpara se t’i kthehemi kanaleve kryesore të kalimit, do të

vija në dukje se mekanizmi i kalimit është në varësi të teorisëose të modelit:• Nëse ju besoni në teorinë e ciklit të vërtetë të

veprimtarisë tregtare, aq të njohur në vitet tetëdhjetë,mekanizmi i kalimit është një çështje pa lidhjemeqenëse paraja nuk luan asnjë rol në këtë teori.

• Po ashtu, nëse besoni se çmimet dhe pagat janëkrejtësisht elastike (teoria e vjetër klasike dhe disadegëzime të hipotezës racionale të parashikimit), politikamonetare mund të ndikojë vetëm në vlerat nominale, porjo në vlerat reale siç është prodhimi dhe punësimi.

• Gjithashtu, nëse vendi ka ndonjë objektiv të caktuartë kursit të këmbimit, nuk ka shumë interes përmekanizmin e kalimit. Nëse nuk ka zëvendësueshmëritë ulët midis parave të vendit dhe parave të huaja,kursi i këmbimit duhet të ndjekë politikën e vendit kusynohet të shkojnë paratë.

• Për rrjedhojë, idetë e mëposhtme mbështeten në tri hipoteza:1. çmimet dhe pagat janë të ngurta në afat të

shkurtër;2. tregjet e kapitalit dhe të kreditit kanë fërkime

(asimetritë e informacionit dhe kostot eagjencisë);

3. ekonomia është e hapur, ka një kurs të këmbimitnë qarkullim dhe asnjë kontroll të kapitalit.

-49-

Kanalet kryesore të kalimit (Grafiku 1).

Ndryshimi i kursit të politikës nëpërmjet veprimeve tëtregut ose të rezervave:

Kanali i kursit të këmbimit

1. Ndryshimi në kurset nominale afatshkurtra të tregjeve.2. Ndryshimi në kurset reale afatshkurtra nëpërmjet

çmimeve të rrepta.3. Ndryshimi në kurset nominale dhe reale afatgjata

nëpërmjet hipotezës së parashikimit të strukturës sëafatit.

4. Ndryshimet në kërkesën e përgjithshme (artikujkonsumi, strehimi, inventaret, investimi) në varësi tëelasticiteteve të interesit.

Kanali i të ardhurave ose i rrjedhjes së parave në dorë:

1. Ndryshimet në të ardhurat neto të interesit tëkreditorëve (sektori privat), duke përfshirë efektet eshpërndarjes.

2. Ndryshimet në të ardhurat neto të interesit dhe tërrjedhjes së parave në dorë të debitorëve (shoqëritë).

Kanali i çmimit të aseteve ose i pasurisë:

1. Ndryshimet në aksionet e zakonshme dhe në çmimete shtëpive.

2. Ndryshimet në konsumin privat (efekti i pasurisë) dhenë investime (kostoja e kapitalit, koeficienti i Tobinit).

Kanalet e ngushta dhe të gjera të kreditit:

-50-

1. Ndryshimet në aftësinë e bankave për të dhënë huanëpërmjet rezervave më të ulta ose kapitalit tëpamjaftueshëm.

2. Ndryshimet në gatishmërinë e bankave për të dhënëhua nëpërmjet vlerave dytësore (“efekti përshpejtuesfinanciar”).

3. Ndryshimet në investimin e veprimtarisë tregtare meefekte që ndryshojnë për firmat e mëdha dhe ato tëvogla. Firmat e mëdha në mënyrë të veçantëshpeshherë kanë mundësi që të hyjnë në tregjetndërkombëtare, ndërsa firmat e vogla janë shumë tëvarura nga krediti bankar.

Kanali i kursit të këmbimit:

1. I shkaktuar nga ndryshimi në shkallën e interesit (kushtii barazisë së interesit të pambuluar).

2. I shkaktuar nga ndryshimi në bazën monetare ose nëtërësitë më të gjera.

3. Efektet e çmimit relativ, të ardhurave si edhe të bilancit(zhvlerësimet kontraktuese).

Kanali monetarist (Meltzer):

1. Ndryshimet në sasitë relative të parave që janëzëvendësuese jo të përkryera.

2. Ndryshime në çmimet relative të parave.3. Ilustrim i ekuilibrit asete dhe treg i parasë (Grafiku 2).4. Kurthi i aftësisë paguese.

Kanali i parashikimeve: Pa dyshim i rëndësishëm porpothuajse i pamundur për t’u parashikuar, për të mospërmendur përcaktimin e sasisë.

-51-

Ndryshimet në kërkesën e përgjithshme (Grafiku 3) ð

1. Ndryshimet në rritjen e prodhimit dhe në hendekun eprodhimit.

2. Ndryshimet e drejtpërdrejta (kursi i këmbimit) dhe jotë drejtpërdrejta në inflacion ose në nivelin e çmimevenëpërmjet kurbës Filips.

Të kthehemi tek funksioni reagues i bankës qendrore

Objektivat veprues

1. MCI-të: origjina dhe qëllimi.2. FCI-të: të përdorur kryesisht nga bankat e investimeve

(Goldman Sachs) por edhe nga SNB.3. Epërsitë dhe humbjet.

B. Imitimet model

(a)BQE (Buletini Mujor, tetor 2002).

Gjatë dy viteve të fundit, BQE ka organizuar disakonferenca dhe ka botuar një seri materialesh pune përmekanizmin e kalimit të parave në Zonën e Euros. Rezultatetmund të përmblidhen në tri ndarje:

1. Efektet e ndryshimeve të politikës monetare përprodhimin dhe për inflacionin. Një objektiv parësor iBQE është që të sigurojë stabilitet të çmimeve gjatënjë afati të mesëm. Pra, është e rëndësishme që atatë dinë sa ta ndryshojnë politikën monetare dhe kur tandryshojnë nëse pritet që inflacioni të shmanget ngaobjektivi. Tabela 1 tregon rezultatet e imitimeve përtre modele të ndryshme, duke u nisur nga hamendësi

-52-

të tjera se një rritje e përkohshme prej 100 bp (2 vjet)e kursit të politikës i rrit me 20 bp kurset afatgjata,ndërsa kursi i këmbimit supozohet se vlerësohet në 2për qind. Tiparet e gjera të këtyre rezultateve janë se:• si rrjedhim PBB-ja reale pakësohet, por

faktikisht kthehet në nivelin fillestar. Me fjalëtë tjera, në afat të gjatë politika monetare ështëneutrale;

• çmimet e konsumit reagojnë me një vonesë mëtë madhe, por efekti është i përhershëm;

• efektshmëria e politikës monetare varet shumënga karakteristikat strukturore të caktimit tëpagave dhe të çmimeve (Grafiku 4).

2. KANALET E NDRYSHIMEVE TË POLITIKËS MONETARE .

• Efektet kryesore janë përmes ndryshimeve nëinvestime ndërsa konsumi kalon në plan të dytë.Efektet e kursit të këmbimit mbi tregtinë neto dukense janë shumë të vogla (Tabela 2).

• Ndonjë dëshmi e dobët se ndryshimet në shkallët einteresit dhe borxhet ndikojnë në aftësinë e bankavepër të dhënë hua ndërsa kërkesa për hua përcaktohetkryesisht nga kostoja e kapitalit. Me fjalë të tjera,dëshmia e pakët e një kanali krediti ndonëse bankatende luajnë një rol të madh në sigurimin e financave tëjashtme.

3. NDRYSHIMET NË EFEKTET E POLITIKËS MONETARE.

• sipas ciklit të veprimtarisë tregtare: më efektiv gjatërecesionit;

• në bazë sektori: efekti më i madh tek prodhuesit emallrave jetëgjatë dhe të sektorëve të rëndësishëm

-53-

intensivë;• në bazë vendi: asnjë rezultat i fuqishëm.

(b) Mbretëria e Bashkuar (Raport i përgatitur ngaKomisioni i Politikës Monetare)

Reagimi ndaj rritjes prej një për qind në kursin e politikësqë zgjat një vit:• PBB: pas 5 tremujorësh një rënie prej 0.2-0.35 për

qind dhe pastaj kthimi në bazë.• Inflacioni: Pas 9 tremujorësh një rënie prej 0.2-0.4 për

qind pikësh dhe efekti shkon mirë pasi të kalojnë trevjet.

C. PËRVOJA PRAKTIKE

(a) Japonia• 1989-1995 (Grafiku 5): Në fund të vitit 1988 Banka e

Japonisë filloi ta rrisë kursin e politikës së saj për tëndërprerë rritjen e aksioneve të zakonshme dhe tëçmimeve të tokës. Me një vonesë prej 9 muajsh,çmimet e aksioneve të zakonshme filluan të bien dhenë fillim të vitit 1992 kishin pësuar një rënie prej mëshumë se 50 për qind. Çmimet e tokës treguan njërënie të ngjashme. Në përgjigje të rënies së çmimevetë aseteve si edhe të një ekonomie më të dobët, gatinë mes të viteve nëntëdhjetë, Banka e Japonisë filloitë ngadalësojë kursin e politikës së saj dhe qyshasokohe ai ka rënë thuajse në zero. Por çmimet eaksioneve të zakonshme kanë vazhduar të bien.1. Rritja e tërësisë së ofertës monetare mbeti

konstante në shifrat 2-3 për qind.2. Krediti bankar për sektorin privat pësoi rënie.

3. Çmimet e aksioneve të zakonshme ranë në

-54-

kundërshtim me parashikimet e kanalitmonetarist.

4. Kursi i këmbimit u forcua në kundërshtim meçka do të parashikonte UIP.

5. Çmimet kanë vazhduar rënien dhe PBB-ja ështëfaktikisht e pandryshuar.

6. Çfarë mësimesh mund të nxjerrim në lidhje memekanizmin e kalimit të parave?

• Banka të dobëta.• Sistem financiar i brishtë.• Tendenca drejt zeros në shkallën nominale të interesit.

(b) Shtetet e Bashkuara

• Ndryshimet e kohëve të fundit në mekanizmin e kalimit(Banka Federale e Rezervave e Grupit të Nju Jorkut):

1. Tregu i rezervave (Grafiku 7): Kursi i politikës së BankësFederale (kursi i Fondeve Federale) është shkalla epapritur e interesit në tregun e rezervave. BankaFederale njofton, por nuk e cakton objektivin e vet.Megjithatë, pavarësisht nga rënia e ndjeshme ekërkesës së bankave për rezerva gjatë viteve të fundit,kursi aktual ndjek shumë afër kursin e objektivit. A dotë vazhdojë kjo?

2. Ndryshimet në reagimin e prodhimit ndaj ndryshimevenë shkallët e interesit (Tabela 3 dhe Grafiku 8): Dyndryshime janë të dukshme: së pari, duket se gjatëperiudhës së mëvonshme prodhimi është bërë më pakreagues ndaj ndryshimeve të politikës monetare.Prodhimi fillon të bjerë vetëm në tremujorin e tretëpas ndryshimit dhe rënia grumbulluese pas dy vjetëshështë vetëm 0.65 për qind në krahasim me 0.95 përperiudhën e mëparshme; së dyti, bashkëlidhjet pozitivepër ndryshimet e prodhimit përpara ndryshimit në

-55-

politikën monetare rriten shumë, duke treguar se BankaFederale është bërë më progresive ose parandaluese.Sigurisht kjo, gjithashtu, mund të shpjegojë reagiminmë të dobët në të kaluarën.

3. Disi e çuditshme, nuk ka të dhëna që kanali i pasurisëtë jetë bërë më i rëndësishëm. Edhe në Shtetet eBashkuara ai ka qenë gjithmonë i dobët (ndryshimiprej 3-5 për qind i konsumit për një dollar ndryshim ipasurisë) dhe madje duket se ai është dobësuar gjatëviteve nëntëdhjetë.

4. Efekti neto i ndryshimeve në ndëmjetësinë financiaretek mekanizmi i kalimit është i pasigurt. Për shembull,konstatohet se ndryshimet në standardet e huadhëniesbankare kanë çuar në ndryshime të prodhimit, porbankat janë bërë më pak të rëndësishme dhe politikamonetare duket se ndikon në standardet e huadhënies.Ritmet e hipotekimit janë bërë më të ndjeshme ndajndryshimeve të kurseve të politikës, por për shkak tëprocesit të sigurimit ndërtimi i banesave është bërëmë pak i ndjeshëm ndaj ritmeve të hipotekimit. Në tënjëjtën kohë, ka dalë një kanal i ri dhe i efektshëm:rifinancimi i hipotekimeve (shpjegim).

5. Ka pasur shumë diskutime në lidhje me një kanal tëmundshëm të kapitalit; domethënë bankat ndryshojnëqëndrimin e tyre në lidhje me huadhënien nëse i afrohenkërkesës së mjaftueshmërisë së kapitalit. Nuk ka endeshumë të dhëna, por kjo mund të ndryshojë bashkëme Basle II.

• Përvoja amerikane gjatë viteve 2001-2002 (Grafiku 9):1. Kursi i fondeve federale vetëm në një vit është ulur

nga 6.5 për qind në 1.75 për qind.2. Kursi dhjetëvjeçar i obligacioneve të huamarrjes filloi

të bjerë vetëm në fillim të këtij viti; diskutim i episodit

-56-

në fund të vitit 2001 dhe në fillim të vitit 2002.3. Përhapja e obligacioneve të koorporatës (nuk tregohet)

faktikisht u zgjerua; domethënë çmimi i financave tëjashtme u rrit në vend që të ulej.

4. Ritmet e hipotekimit u ulën paksa, por kjo mjaftoi qëtë fillonte një rritje e menjëhershme e rifinancimit.

5. Çmimet e aksioneve të zakonshme kryesisht kanë rënëdhe këtë vit kanë shënuar një ritëm të përshpejtuar tërënies.

6. Dollari fillimisht u forcua paksa dhe pësoi rënie vetëmnë periudhën pranverë-verë të këtij viti. A përcaktohenkurset e këmbimit nga ndryshimet në shkallën einteresit apo nga ndryshimet e rritjes së pritshme?

7. Gjithsej, FCI-ja u rrit paksa gjatë vitit 2001 pavarësishtnga uljet agresive të kursit dhe nuk u qetësua derisakursi i këmbimit dhe kursi afatgjatë i obligacioneve tëhuamarrjes filluan të bien këtë vit.

8. Mos do të thotë kjo vallë se efektet e ndryshme tëdrejtpërdrejta nuk e lejuan financën të qetësohet dhetë kishte ndonjë efekt?

9. A duhet të përpiqet banka qendrore të stabilizojë rritjene prodhimit?

(c) Vendet që dalin si tregje të reja

• Aksionet e zakonshme dhe tregjet e tjera financiaretipike të pakta dhe të pazhvilluara efektet e çmimevetë aseteve dhe të pasurisë janë të dobëta, ndërsarrezikshmëria është e lartë.

• Një shenjë tjetër e tregjeve të pazhvilluara financiareështë shkalla e lartë e vetëfinancimit, që nuk ështëshumë e ndjeshme ndaj ndryshimeve në kushtet emarrjes së huasë.

• Në sektorin bankar mund të mbizotërojnë kushtet

-57-

oligopolistike ð reagim i ngadaltë i huadhënies dhe iritmeve të depozitimit.

• Huadhënia bankare, gjithashtu, mund të jetë e dobëtpër shkak të huave të këqija.

• Tavanet e shkallëve të interesit ose të rritjes së kredititð efektet e disponueshmërisë së kreditit bëhen tërëndësishme.

• Në vende që kanë një histori të pafavorshme inflacioni,kontratat financiare kanë jetë të shkurtër ð kalimrelativisht i shpejtë i kushteve të reja.

• Është tipike se vendet, që kanë një histori tëpafavorshme inflacioni, kanë indeksuar gjithashtu (CPI,shkallë afatshkurtër interesi, kursi i këmbimit) kontrataborxhesh (merr si shembull Brazilin).

1. Synon t’u presë hovin luhatjeve të herëpashershme tëkurseve nominale dhe, pra, rrjedhjes së parave në dorë.

2. Kursi real i nënkuptuar mund të shërbejë si një sinjal idobishëm i qëndrimit të politikës monetare.

3. Borxhi publik i qeverisë merr përsipër rrezikun e kursittë këmbimit.

• Një shkallë e lartë e dollarizimit ose e euroizimit informale bën politikën monetare më pak të efektshme.

• Katër çështje ose pasiguri kryesore:1. Lidhje e dobët por e pasigurt midis ndryshimit në

politikën monetare, ritmeve afatgjata dhe çmimeve tëaseteve.

2. Pikësynimi i një politike monetare të pavarur dhe tëefektshme në vendet me sisteme financiare të brishta(Meksika 1994, Japonia tani, ndoshta Kina më vonë).

3. Si duhet vlerësuar qëndrimi i politikës monetare(treguesit veprues).

4. Efektshmëria e politikës monetare në vendet me inflaciontë lartë (që ndoshta nuk ka më aq shumë lidhje).

-59-

MEKMEKMEKMEKMEKANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETARE NËARE NËARE NËARE NËARE NËVENDET NË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRVENDET NË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRVENDET NË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRVENDET NË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRVENDET NË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRANZICIONANZICIONANZICIONANZICIONANZICION

PPPPPeter Sinclaireter Sinclaireter Sinclaireter Sinclaireter Sinclair, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Birminghamitminghamitminghamitminghamitminghamit

-60-

MEKMEKMEKMEKMEKANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANIZMI I TRANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETANSMISIONIT TË POLITIKËS MONETARE NË VENDETARE NË VENDETARE NË VENDETARE NË VENDETARE NË VENDETNË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRNË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRNË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRNË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRNË ZHVILLIM DHE NË VENDET NË TRANZICIONANZICIONANZICIONANZICIONANZICION

PPPPPeter Sinclaireter Sinclaireter Sinclaireter Sinclaireter Sinclair, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Bir, Banka e Anglisë dhe Universiteti i Birminghamitminghamitminghamitminghamitminghamit

Disa vende i kanë sofistikuar sistemet financiare me shumëbanka dhe me një seri tregjesh të zhvilluara të obligacioneve.Në disa vende të tjera, këto tipare janë vetëm embrionike.Shumica e vendeve të zhvilluara janë në një pikë të një spektritë ndodhur ndërmjet këtyre pozicioneve. Shumica e ekonomivenë zhvillim dhe në tranzicion po lëvizin drejt kësaj pike, porme shpejtësi të ndryshme; disa vende kanë një numër tëkonsideruar mënyrash për ta arritur atë. Pika e parë për t’utheksuar rreth sistemeve ekonomike e financiare të vendevenë tranzicion dhe në zhvillim është se ato janë shumë larg ngatë qënurit homogjene1.

Megjithatë, paraja qarkullon në çdo vend të botës, nëformën e saj më të ngushtë në monedha metalike dhe nëkartëmonedha. Në vende më të zhvilluara, politika monetarefunksionon nëpërmjet normave të interesit. Bankat qendrorendryshojnë normën me politikën e tyre. Normat e interesitpër bonot e thesarit dhe normat e interesit për huatë dhedepozitat e individëve lëvizin shpejt, pak a shumë një me një.Ndryshimet në normat e interesit sjellin më pas ndryshime nëshpenzime për konsum dhe në investime, nëpërmjet një numrikanalesh; dhe ndryshimet e politikës në normat e interesitmund të ndryshojnë vlerën e kursit të këmbimit, duke ndikuarkështu në kërkesën agregate, nëpërmjet ndryshimeve nëhendekun ndërmjet eksporteve dhe importeve. Rrjedhimisht,normat e interesit sigurojnë hapat e parë themelorë nëmekanizmin e transmisionit të politikës monetare në vendet e

1 Kjo është një ndër temat kryesorë që u bë e njohur nga Mahadeva and Sterne (2000).

-61-

zhvilluara. Pra, si funksionon ky mekanizëm në atë mjedisinstitucional ku normat e interesit janë relativisht tëparëndësishme ose në rastin ekstrem, mungojnë plotësisht?Si dhe pse lind në këtë kontekst një rritje në agregatëtmonetarë? Cilat janë efektet e saj? Cilat janë lidhjet kyçendërmjet ofertës së parasë nga njëra anë, dhe prodhimit tëpërgjithshëm dhe çmimeve nga ana tjetër, në ato vende kunormat e interesit luajnë, në shumicën e rasteve, një rol tëparëndësishëm? Këto janë pyetjet kryesore të cilat trajtohennë këtë kumtesë.

Pothuajse pa asnjë përjashtim, paraja është kudo dhekurdoherë detyrim jopërfitues i shtetit. Herë pas here, kjopara mund të shtohet me kartëmonedha të nxjerra ngainstitucione private, por roli i luajtur nga paraja e emetuarprivatisht është shpesh i papërfillshëm dhe jo-ekzistues. Parajavepron si mjet pagese, si mjet këmbimi dhe si masë vlere. Ajoështë gjithashtu një mjet i akumulimit të fuqisë bleresë. Nësistemet financiare më pak të zhvilluara, depozitat bankaregjithashtu kryejnë deri-diku funksionin e fundit ndër këto katërfunksione. Çeqet e tërhequra nga këto depozita mund tëpërdoren krahas monedhës, si mjete këmbimi dhe pagesegjithashtu, por monedha ka të ngjarë të shijojë pjesën e luanit.Në kontrast me të, në sisteme financiare të zhvilluara, parajavepron si pak më shumë se një kusur i vogël.

Ka dy mënyra kryesore nëpërmjet të cilave oferta e parasëmund të rritet. Njëra rezulton nga deficitet buxhetore të shtetit.Tjetra është pasojë e një teprice në bilancin e pagesave tëvendit me pjesën tjetër të botës.

Në qoftë se një shtet ka deficit buxhetor, të ardhurat ngatatim-taksat nuk mund të mbulojnë shpenzimet e autoritetevepublike. Hendeku duhet të neutralizohet duke kombinuarhuamarrjen dhe emetimin e monedhës. Në mungesë tëbankave dhe të tregjeve të brendshme të obligacioneve, shtetinuk do të jetë në gjendje të marrë hua nga burime të

-62-

brendshme (megjithëse, në qoftë se dëshiron, ai ende mundtë shesë aktive të shtetit ndaj rezidentëve vendas). Pra,huamarrja qeveritare, në të gjitha gjasat, nënkupton huamarrjenga jashtë, për shembull – nga banka jashtë vendit apo ngainstitucione financiare ndërkombëtare, ose në formën e kredisëtregtare të dhënë nga firmat e huaja që shesin eksporte nësektorin publik. Rregullimi i financës nga këto burime tëjashtme mund të jetë i vështirë. Kushtet dhe afatet e tij mundtë mos jenë tërheqëse gjithashtu, edhe në qoftë se sigurimi ifondeve të tilla mund të jetë i përshtatshëm.

Në këto rrethana, duket sikur monedha do të duhet tëmbushë të paktën një pjesë të hendekut. Kjo do tënënkuptonte një lidhje të fuqishme pozitive ndërmjet deficititbuxhetor dhe rritjes së parasë në qarkullim.

Një tepricë në bilancin e pagesave të vendit kërkonpërgjithësisht një rritje të mbajtjeve likuide nga ana erezidentëve vendas kundrejt pjesës tjetër të botës. Në qoftëse këta agjentë e filluan periudhën me ekuilibër të portofolit,ka mundësi që ata ta prishin këtë ekuilibër duke mbajtur valutë,e cila është tepricë e kërkesave të tyre. Në qoftë se autoritetetmonetare të një vendi përdorin një regjim kursi këmbimi fiksapo të kontrolluar, ata do të duhet të ndërhyjnë për të evituarnjë kërkesë të brendshme të tepërt për valutë nga gjenerimi injë mbivlerësimi të monedhës.

Në mënyrë thelbësore, kjo do të thotë shitje e parasëvendase për të blerë valutë të padëshiruar. Si rezultat,mbajtjet private të parasë vendase vetëm mund të rriten. Dheshumë shpesh, autoritetet monetare të vendeve më pak tëzhvilluara mund të mos lejojnë realisht rezidentët vendas tëmbajnë valutë, duke i detyruar ata ta dorëzojnë atë (ndonëseme kompensim) në banka qendrore. Rezultati përfundimtardo të jetë i njëjtë: një nivel më i lartë i parasë vendase nëqarkullim (currency outstanding).

Gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe pak kohë pas saj,

-63-

shumica e vendeve vendosën kufizime për lëvizjetndërkombëtare të kapitalit. Vendet e zhvilluara, dhe jo pakvende në zhvillim, tashmë i kanë hequr këto kufizime. Atje kuka ndodhur kjo, vlera e jashtme e monedhave kombëtare, nëqoftë se luhatet lirisht, ndikohet shumë më tepër nga lëvizjete kapitalit nëpër këmbime sesa nga gjendja e llogarisë korentetë bilancit të pagesave. Normat reale të interesit në këto vendelidhen me nivelet e tyre në vendet e tjera, ndoshta mediferenciale për të pasqyruar rreziqe dhe taksim shtesë tëparashikuar. Duke lënë mënjanë këto komplikime, normat einteresit të brendshëm nominal në monedhën vendase tentojnëtë harmonizohen me norma të ngjashme jashtë vendit, dukeshtuar një afat për të mbuluar lëvizjen e pritur në kursinpërkatës nominal të këmbimit2. Por në anën tjetër të spektrit,kufizimet në lëvizjen e kapitalit vazhdojnë të jenë tëzakonshme, dhe do të jetë pikërisht llogaria korente e bilancittë pagesave ajo që ushtron ndikim dominues në kursin ekëmbimit, kur ai luhatet.

Atëherë, kaq për arsyet pse oferta e parasë (M0, M1) mundtë rritet. Çfarë ndodh më pas?

Pika kryesore me të cilën duhet të fillojmë këtu ështënocioni se monedha është një aktiv i mbajtur në kohës. Firmatdhe individët nevojitet të peshojnë përfitimet e pritura dhekostot e mbajtjes së monedhës, kundrejt atyre të mbajtjes sëaktiveve alternative ndaj monedhës. Aktivet alternativepërfshijnë aktive reale si për shembull ndërtesat, toka, mallrate qëndrueshëm të konsumit, makineritë, pajisje ferme dheblegtorale, dhe inventare të lëndës së parë, punime nëvazhdimësi dhe mallra të përfunduar në pritje për t’u shitur.Të gjitha aktivet e tjera ofrojnë disi perspektiva të ardhurash.

2 Kjo është hipoteza mjaft e debatuar e standardit të pambuluar të paritetit të interesit (UIP),e cila kohët e fundit ka marrë një mbrojte të fuqishme nga Meredith (2002).

-64-

Për ndërtesat dhe mallrat e qëndrueshëm të konsumit, përshembull, do të ngarkohet qira, domethënë qiraja që pronarinuk do t’i duhet të paguajë dikë tjetër për përdorimin e tyre.

Paraja nuk mbart interes nominal. Në vend të kësaj, parajasiguron yield-in e leverdisë. Kjo mund të mendohet si njërrjedhje kursimesh në transaksione, kosto kërkimi dhe kostotregtimi, që poseduesi mund të ketë hasur, nëse është detyruar,në vend të kësaj, të drejtohet të blejë nëpërmjet një mekanizmitë ndryshëm dhe më të pavolitshëm, si mekanizmi barter.

Për të ekuilibruar, duhet të vendoset balancimi i duhurndërmjet mbajtjeve të parasë nga njëra anë, dhe aktivevealternative nga ana tjetër. Kjo duhet të mundësojë barazinëndërmjet yield-it margjinal të leverdisë mbi paranë (e quajturMCYM) dhe kthimit margjinal neto të parashikuar mbi këtëtë fundit. Duke lënë mënjanë rreziqet, të gjitha aktivet duhettë ofrojnë të njëjtin kthim neto në marzhin e fitimit. Në qoftë sejo, yield-i total i portofolit do të rritej duke shitur aktive me yieldtë ulët dhe duke blerë në vend të tyre aktive me yield të lartë.

Është paraja reale ajo që siguron rrjedhjet e përfitimeveqë gëzojnë firmat dhe individët. Pra, mbajtjet e parasënominale duhet të ndahen nga një indeks çmimesh qëmbajtësit e tyre shpresojnë të blejnë. Dhe, ndonëse, parajame përkufizim nuk ofron interes nominal, yield-i real i saj dotë jetë jo-zero, në qoftë se çmimet nuk janë tëpandryshueshme. Inflacioni vendos mbi paranë një yield realnegativ. Ai është vërtet një masë e përafërt e kostos sëmbajtjes së parasë, dhe realisht e vetmja masë edisponueshme në një ekonomi pa të dhëna për nxjerrjen e njënorme reale të interesit.

Inflacioni më i lartë duhet të pakësojë mbajtjet reale tëparasë. Fenomenet e tilla si pritjet për të vjela të këqija (tëcilat do të rrisin çmimet e ushqimeve) apo zhvlerësimet e kursittë këmbimit (të cilat duhet të rrisin çmimet e monedhësvendase të mallrave të eksportueshme dhe të importueshëm,

-65-

gati një me një) duhet të nxisin një largim nga paraja cash.Fermerët, tregtarët, individët dhe firmat do të reagojnë ndajzhvillimeve të tilla, duke u përpjekur të rrisin inventaret emallrave të tyre, çmimet e të cilave pritet të rriten. Meqënëseoferta e përgjithshme e këtyre mallrave ka mundësi t’i përcilletgradualisht ndryshimit, çmimet e tyre do të tentojnë të hidhennë tregjet e shitjes. Në këtë proces, mbajtjet e parasë realedo të pakësohen.

Rrjedhimisht, mund të lindë një shpërthim i papritur iinflacionit faktik, si rezultat i pritjeve lidhur me rritje të çmimevetë ardhshme. Ju nuk mund të kërkoni të ndodhë njëkohësishtnjë rritje në para. Se sa vlen një copë para prej letre sot varetnga vlera reale që pritet të japë ajo nesër, dhe kjo udhëhiqetnga pritjet për çmimet e pasnesërme, e kështu me rradhë nënjë zinxhir pa fund. Po kështu, sipas kësaj logjike, frika përrritje të inflacionit në një të ardhme të largët, pavarsisht ngase mund të jetë shkaktuar, konceptualisht mund të përkthehetnë një rritje të madhe të çmimeve të tanishme. Kjo është evëretetë, veçanërisht në qoftë se çmimet e mallrave dhe tëshërbimeve janë mjaft fleksibël, kusht që mund të plotësohetmjaft mirë kur stabiliteti monetar i një vendi në të kaluarën kaqenë i dobët. Dhe në asnjë mënyrë kjo nuk varet nga prania ebankave apo e tregjeve të zhvilluara të obligacioneve; ajomund të veprojë mjaft mirë pa to3.

Atëherë, mesazhi kryesor nga ky vëzhvgim është se kërkesapër para mund të jetë e paqëndrueshme. Sjellja e nivelit tëçmimeve, me kalimin e kohës varet nga kërkesa për para dhenga oferta për para. Në një sistem financiar të sofistikuar,autoritetet tashmë synojnë të caktojnë normat e interesit. Atoplotësojnë çdo luhatje në kërkesën për para duke ndryshuarmenjëherë ofertën e saj. Në një sistem financiar shumë mëpak të zhvilluar, ku normat e interesit nënkuptojnë pak ose

3 Për një model të kohëve të fundit të dinamikës së inflacionit, e drejtuar pjesërisht nga variablatbuxhetorë, lexuesi mund të dëshirojë të marrë Fry and Sinclair (2002).

-66-

luajnë një rol të vogël, politika monetare do të thotë, mbigjithçka, kontrollim dhe ndryshim i evoluimit të parasë nëkuptim të ngushtë (M0, M1) – për të arritur objektivat e veta(si për shembull, inflacion i ulët dhe i qëndrueshëm, ndoshtasubjekt i atyre që konceptohen si rezultate të kënaqshme përvariabla realë si PPB).

Kur subjekti kryesor i kontrollit është stoku i parasë,ndryshimet e paparashikuara në kërkesën për para mund tëçojnë në rrënim. Ndoshta, gjëja më e mirë për të përqëndruarpërpjekjet është krijimi i një klime ku thjesht të mos ndodhinndryshime të papritura në nivelet e pritura për çmimet eardhme, dhe ndryshime të papritura rezultuese në kërkesën esotme për para. Kjo mund të nënkuptojë krijimin e njëreputacioni për arritjen e inflacionit të ulët dhe të qëndrueshëmnë të kaluarën, apo ndërtimin e një devize për angazhim tëbesueshëm për inflacionin në të ardhmen.

Kaq lidhur me pyetjen pse çmimet mund të rriten tani, kurmungojnë ndryshime shoqërese në ofertën e parasë.Tani,supozoni se paraja stok rritet: nëpërmjet cilave kanale do tëvërejmë një rritje të çmimeve në sistemet monetare ku normate interesit mungojnë ose janë të parëndësishme?

Kur oferta nominale e parasë është rritur, ndoshta si rezultati deficiteve të buxhetit apo i tepricave të bilancit të pagesave,mund të pasojnë dhe në fakt duhet të pasojnë presione nërritje për nivelin e çmimeve. Ka thjesht dy klauzola. Së pari,ne duhet të cilësojmë pretendimin final, duke përmendur njëkusht kyç – gjithë gjërat e tjera të barabarta. Së dyti, kashumë arsye për të menduar se presionet në rritje për çmimetmund të vijnë gradualisht. Atëherë, çfarë ndodh pas rritjes nëpara dhe pse?

Etapa e parë përfshin gjetjen nga ana e agjentëve setashmë ata kanë një tepricë paraje. (Kjo duhet të jetë kështu,në qoftë se të gjitha gjërat e tjera janë të barabarta, dhembajtjet e parasë ishin “pikërisht” në nivelin e tyre më të ulët,

-67-

të mëparshëm.) Për të rivendosur ekuilibrin në portofolet etyre, ata do të kërkojnë të rrisin mbajtjet e aktivave alternative.Një fermer me një tepricë të madhe të parasë cash mund tëmendojë të zgjerojë banesën e familjes ose gjënë e gjallë.Një prodhues fabrike apo reparti mund të fillojë të kërkojë tëblejë një makinë, të rrisë prodhimin apo të shkurtojë kostot.Një tregtar do të mendojë të shtojë inventarin e mallrave tëtij për të shitur. Një familje do të reagojë duke blerë njëautomjet që më parë nuk mund ta blinte, një aparat telefonikapo televiziv. Një institucion i madh privat me tepricë në cashmund të mendojë të blejë biznese të tjera apo të ndërtojëndërtesa të reja për shitje apo dhënie me qira.

(Në disa ekonomi më të varfra, krijimi i kapitalit shpeshështë subjekt i planifikimit dhe kontrollit qendror. Nevojitetmiratim zyrtar për investim, të paktën për projekte apo përsipërmarrje më të mëdha. Por, edhe këtu mbeten pa urregulluar disa kategori investimi (si inventare apo projektemë të vogla dhe blerje të mallrave të qëndrueshme ngaindividët).

Kërkesa e rritur për gjithë këto mallra do të përmirësohetnë mënyrë të konsiderueshme, në qoftë se agjentët ekonomikëtë përfshirë dallojnë që arka e tepërt ende nuk është thjeshtdiçka që po hasin ata vetë, por një fenomen i përhapur qëndikon në shumë të tjerë. Kjo do t’i bëjë ata të parashikojnëmungesa dhe rritje çmimesh në të ardhen e afërt. Ata do tëjenë shumë më të etur të sigurojnë blerjet e reja të tyre meçmime korente, para se të bëhen rritjet.

Në qoftë se një rritje në ofertën e parasë rrit kërkesën përnjë gamë të gjerë aktive reale alternative, menjëherë do tëpasojë një rritje në çmimet e tyre (çmime eksplicide apo hije).Stoqet e aktiveve të tilla mund të mendohen si fikse nëperiudhë afatshkurtër. Kështu, zotëruesit e tyre do të bëhenmë të pasur, për sa i përket mallrave të konsumit. Efekti rezultuesi pasurisë, si për ekonomitë me tregje financiare të sofistikuara

-68-

dhe pa to, do të tentojë të rrisë konsumin e përgjithshëm.Është edhe një faktor i dytë që mund të forcojë kërkesën

për aktive jo-cash, kur oferta e parasë është rritur. Kjo ështëpapërsosmëri në tregjet e kapitalit. Rregulli i parë i tregjevetë kapitalit është ky: ju gjithnjë mund të merrni një hua kur jumund të provoni se nuk ju nevojitet kjo. Në të gjitha ekonomitë,ato me sisteme financiare të sofistikuara dhe ato pa to,huamarrja është një sfidë për ata që janë të varfër në asete.Asimetritë në informacion janë arsyeja kryesore për këtë gjë.Por huamarrja është e pamundur për cilindo, kur tregjet ehuase pothuajse nuk funksionojnë fare, dhe vendet që kanëbanka dhe tregje financiare të pazhvilluara do të jenë shumëafër këtij pozicioni. Në qoftë se ka një kërkesë të përhapur tëpakënaqur për kredi, tepricat shtesë të parasë reale, çfarëdoqë t’i ketë shkaktuar ato, mund të pritet të gjenerojnë njërritje të madhe në kërkesën efektive për mallra të të gjithallojeve. Ky fenomen duhet të jetë veçanërisht i fuqishëm nëvendet më të varfra në zhvillim dhe në tranzicion.

Një tepricë e papritur në cash është në të vërtetë si njëfitim i dhuruar nga qielli. Kur tregjet e kapitalit funksionojnëmirë, dikush që provon një fitim të papritur duhet të reagojëduke mos rritur shpenzimet e përsëritura për konsum të mallravejo të rezistueshëm. Gjithçka që ju do të prisnit është se konsumii mallrave jo të rezistueshmëm të rritej brenda një viti, si produkti fitimit dhe normës reale të interesit. Pothuajse, gjithë fitimi ipapritur “do të kursehej” – do të transferohej në aktive që sjellinrendiment ose sigurisht, në mallra konsumi të rezistueshëm.

Nga ana tjetër, në qoftë se tregjet e kapitalit janë tëpamjaftueshme, ka mundësi që të jenë të shumtëkonsumatorët, të cilët nuk mund të marrin hua atë që do tëkishin dëshiruar dhe që do të kishin qenë në gjendje të merrnin,në qoftë se tregjet e kapitalit do të kishin qenë perfekte:veçanërisht individë me besim rreth të ardhurave të sëardhmes. Jepuni këtyre njerëze një tepricë arke dhe do të

-69-

shihni një rritje të menjëhershme dhe të konsiderueshme nëshpenzimet korente për konsum të mallrave jo të rezistueshëm.Efektet e “tepricës reale” – e ashtuquajtura tendencë për njërritje në mbajtjet reale të parasë për të nxitur më shumëkonsum – theksohen pak në literaturën ekonomike, dhe kjopër disa arsye. Ato përfshijnë më së miri atribuimin eshkakësisë, në një lidhje indirekte ndërmjet një çifti variablashendogjene, të cilët mundet edhe të jenë të pavarura nga njëri-tjetri në ekuilibrin afatgjatë. Është pothuajse njësoj si të“shpjegosh” konsumin e vajit të ullirit me konsumin ekarrotave. Gjithashtu, evidenca ekonometrike në favor të tyrenuk është e fuqishme. Por, në një ekonomi me tregje kapitalitë zhvilluara shumë pak, efekti real i tepricës së mekanizmittë transmisionit të politikës monetare vërtet meriton vëmendjetë saktë. Ajo që e bën këtë interesante është implikimi se rritjae ofertës së parasë (në kuptimin e ngushtë) nuk është e kufizuar,në efektet e saj fillestare, në tregjet për aktive të tjera.

Në qoftë se kërkesa agregate rritet menjëherë mbas njërritjeje në ofertën e parasë, çfarë ndodh më pas? Në fillim,më tepër reagim duhet të kenë volumet e blerjes. Kërkesa erritur për mallra mund të plotësohet fillimisht nga inventaret etregtarëve. Kur mallrat janë të eksportueshëm apo tëimportueshëm, dhe kurset e këmbimit valutor mbeten fikse,kërkesa më e lartë e brendshme mund të plotësohet ngaeksporte të pakësuara apo nga importe të rritura. Por, tregjetpër shumë mallra ku tregtia ndërkombëtare është epakonsiderueshme, si për shembull, shumica e shërbimeveapo banesat, mund të dëshmojnë nivele të rritjes së bizneseve,kur ka ngadalësim fillestar apo ofertë të tepërt për to në tregje.

Më pas, do të ketë produkte vendase të ofruara vetëmnga një numër firmash vendase - në një ekonomi të vogël nëzhvillim, ndoshta vetëm një – të cilat kanë caktuar çmimet etyre për të tashmen, dhe qëndrojnë të përgatitura të plotësojnëçdo rritje në kërkesë duke rritur prodhimin. Çmimet e caktuara

-70-

përkohësisht nuk kanë kuptim në tregje mallrash ku shitësitkonkurrojnë në mënyrë perfekte me njëri-tjetrin. Por, atoaplikohen fuqishëm nën monopolin dhe disa forma të tjera tëkonkurrencës joperfekte (megjithëse mund të ketë monopoledhe me fleksibilitet perfekt çmimesh). Çmimet e caktuarapërkohësisht për mallra dhe konkurrenca joperfekte me tëcilën ata janë pjesërisht të lidhura, mund t’i japin politikësmonetare një efekt të fuqishëm, të përkohshëm, real.

Për më tej, në një vend në zhvillim, të rejat për një kërkesëmë të madhe për punë mund të depërtojnë mirë nga qytetenë fshatra, duke shkaktuar shpërngulje. Dhe banorë tëndodhur në periferi të qytetit, të cilët kërkojnë punësim, do tësigurojnë pak punë shtesë të kërkuar. Kështu, duke i marrëgjithë këta faktorë në konsideratë, një rritje në ofertën e parasësë ngushtë duhet të inkurajojë jo vetem një rritje në kërkesënagregate, por një numër të madh ndryshimesh që përfshijnëgjithë komponentët e PBB, si dhe rritje në kërkesën për punëdhe në nivelin e përgjithshëm të punësimit.

Në këtë pikë duhet bërë një përcaktim i rëndësishëm. Kjolidhet me regjimin e kursit të këmbimit të vendit. Në qoftë sekursi i këmbimit është fiks, dhe mbetet i tillë, ne tashmë kemiparë se do të ekzistojnë forca që fillojnë menjëherë tëdobësojnë bilancin tregtar, duke pakësuar eksportet dhe dukerritur importet. Me kalimin e kohës, këto pasoja mund tëpërforcohen nga zhvillime të tjera (presion në rritje mbi çmimete mallrave të patregtueshëm dhe mbi punën në ekonominë evendit). Në qoftë se ekonomia qëndron e lidhur me kurset esaj të këmbimit valutor, dhe pjesa tjetër e botës nuk shfaqinflacion, deficiti tregtar i vendit do të çojë në një numërpakësimesh të ofertës vijuese të parasë.

Pra, rritja fillestare në ofertën e parasë përfundon në kthiminmbrapsht automatikisht të saj. Ajo nuk ka efekte tëqëndrueshme në ndonjë gjë – prodhim apo çmime – pikërishtsepse ajo duhet të kthehet mbrapsht më pas. Në një ekonomi

-71-

të hapur të këtij lloji, dy janë gjërat që përcaktojnë normën ebrendshme të inflacionit në periudhë afatgjatë: norma einflacionit jashtë vendit, në pjesën tjetër të botës; dhetendenca, në qoftë se ekziston, në kursin e këmbimit. Njëzhvlerësim një herë e mirë i kursit të këmbimit përfundon dukerritur gjithë çmimet e brendshme (mallra të patregtueshëmdhe puna) si dhe të mallrave të tregtueshëm. Pretendimimonetarist se norma e rritjes të ofertës së parasë “përcakton”normën e inflacionit është thjesht fals në rrethana të tilla.

Megjithatë, me kurse këmbimi lirisht të luhatshme, pamjandryshon plotësisht, dhe trajtimi i ekuilibrit të portofolit në etapëne parë të mekanizmit të transmisionit monetar paraqet elementine ri thelbësor të valutës. Në qoftë se rezidentët vendas lejohentë mbajnë valutë – ose në qoftë se qeveria dhe banka qendrorenuk janë në gjendje t’i ndalojnë ata nga kryerja e një veprimi tëtillë, – ka mundësi që një tepricë e papritur e parasë vendase nëcash të kthehet me shpejtësi në valutë. Kjo ka më shumë mundësinë qoftë se mendohet që teprica e parasë cash të jetë në mbarëekonominë, pasi gjithkush do të përpiqet ta bëjë këtë gjë,gjithashtu. Sigurisht, rezultati përfunditar është zhvlerësimi imenjëhershëm i parasë vendase. Kjo do të përkthehet në çmimenominale të brendshme më të larta, qoftë për mallra tëimportueshëm, qoftë për mallra të eksportueshëm (ndonëse,mundësisht, jo një për një në periudhë afatshkurtër). Në qoftëse çmimet e mallrave të patregtueshëm ndryshojnë ngadalë,ndërsa çmimet e mallrave të tregtueshëm rriten menjëherë sipaspërmasave të zhvlerësimit, ekuilibri në tregun e parasë vendasesugjeron se zhvlerësimi i kursit të këmbimit do të vazhdojë mëtej. Kjo sepse, nisur nga çmimet e caktuara të mallrave tëpatregtueshëm, kursi i këmbimit duhet të bjerë edhe pak mëtepër për të përshtatur kërkesën e parasë nominale me ofertëne saj më të lartë.

Le të kalojmë tani nga këto tema interesante për ekonominëe hapur në tema kryesore. Çmimet do të reagojnë menjëhere

-72-

ndaj këtyre zhvillimeve, por tipikisht, me një ngadalësim. Nëqoftë se inflacioni është i moderuar – në kufijtë nga 3 për qindderi në 5 për qind, të themi, kufijtë që ka shfaqur Shqipëriakohët e fundit - periudha e ngadalësimit mund të jetë të paktënnjë vit. Ndikimi maksimal në nivelin e çmimeve, në ekonomi qëkanë inflacion në këtë interval, shpesh është parë rreth tetëtremujorë pas shtytjes monetare fillestare. Në vende ku inflacioniështë më i shpejtë, periudha e ngadalësimit shkurtohet.

Teoria e listës së kostove sugjeron se çmimet e veçantanominale mbahen për një interval që është në raport inversme rrënjën e dy të tretave të normës së trendit të inflacionit.Kështu, në qoftë se inflacioni prej 4 për qind i bën firmat qëkanë pushtet në treg të vendosin çmime të reja për produktete tyre një herë në vit, një rritje tetëfish në normën e inflacionittë trendit, në 32 për qind, do t’i bënte ata të kalonin nëndryshime të çmimeve nominale në çdo tre muaj.

Ndikimi më i fuqishëm mbi çmimet e firmave për shitjetështë ndoshta kostoja për njësi që ata hasin për punën, e cilavaret në mënyrë kritike nga rrogat. Teoria dhe evidencabashkëveprojnë në vëzhgimin që normat e rrogave në para ipërgjigjen inflacionit të pritur, afërsisht një me një dhe, krahaskësaj, lidhen negativisht me nivelin e papunësisë. Në qoftëse evidenca e vendeve të pasura mund të ekstrapolohet dikugjetkë, kjo tregon se efekti i papunësisë ngadalësohet, ndoshtame rreth gjashtë muaj kur niveli i trendit të inflacionit është iulët, dhe potencialisht më pak se kaq kur ai është i shpejtë.Inflacioni i shpejtë, gjithashtu, duket se krijon pjerësi në kurbënPhilips, duke pakësuar rënien në papunësi, shoqëruar mendonjë rritje të përkohshme (të paparashikuar) në normën erritjes së rrogave në para4.

4 Në të vërtetë, karakteri dhe shpejtësia e mekanizmit të transmisionit të politikës monetarevaret shumë nga fakti nëse inflacioni është i shpejtë apo i ngadaltë, ndoshta më shumë në këtësesa në shtrirjen e bankingut të brendshëm dhe tregjet e obligacioneve. Vinals (2001) dheËoodford (2000) kanë ide të rëndësishme për të.

-73-

Atëherë, kur vijmë në mënyrën se si rritjet në kërkesënagregate ndahen ndërmjet prodhimit dhe ndryshimeve nënivelin e çmimeve, dhe në efektet kohore në nivelin e çmimeve,ndryshimet ndërmjet vendeve me sisteme financiare tësofistikuara dhe atyre pa to, fillojnë të veniten. Në etapën eparë, këto ndryshime janë shumë të rëndësishme, gjë që lidhetme kanalet që lidhin një ndryshim në instrumentin e politikësmonetare me ndryshimet në kërkesën agregate. Por, jo mëvonë. Dhe në të gjitha ekonomitë, cilado qoftë gjendja ezhvillimit fianciar të tyre, ka një konkluzion kyç që meriton njëtheksim të veçantë. Ky konkluzion kyç është se efekti realafatgjatë i një ndryshimi në instrumentin e politikës monetaredo të jetë i neglizhueshëm, për shembull, në etapat kohore tëprodhimit apo në punësim. Në fund, gjithë efektet e rritjesmonetare shfaqen në çmime më të larta dhe asnjë në prodhimmë të lartë.

Në të vërtetë, mund të shkohet edhe më tej. Thënia sepolitika monetare nuk mund të ketë efekt të qëndrueshëmmbi prodhimin, nuk do të thotë se ajo që ndodh në politikënmonetare është e parëndësishme për variablat realë. Një rritjemë e madhe në paranë nominale mund të nënkuptojëgjithmonë vetëm inflacion më të shpejtë. Kjo nënkuptonmbajtje më të pakta të parasë reale, dhe një tërheqje ngapërfitimet që sjell paraja reale më e lartë drejt alternativaveqë hanë shumë kohë, siç është barteri. Pra, inflacioni i shpejtëështë një ngrënës i kohës. Dhe në qoftë se ai ha kohën, e cilandryshe do t’i kushtohej punës, prodhimi do të bjerë. Dhe nëqoftë se ai humbet burime, të cilat ndryshe do t’i kushtoheshintrajnimit, ngritjes së kapitalit njerëzor, ai do të humbiste burimetë cilat ndryshe do t’i kushtoheshin rritjes. Inflacioni shumë ishpejtë në vazhdimësi mund të nënkuptojë më së miri një rritjeekonomike përherë më të ngadaltë5.

5 Barro (1996) paraqet evidencë të qartë për të vërtetuar këtë gjë.

-74-

Madje, në qoftë se politika monetare është e çrregullt, meluhatje të mëdha rastësore, norma e inflacionit do të bëhetmë pak e parashikueshme. Asimetritë mund të nënkuptojnëmë së miri se çdo fitim jetëshkurtër nga prodhimi në fazënekspansioniste, është më i shkurtër dhe më i vogël sesakostoja e prodhimit që shoqëron sjelljen e inflacionit përsërinë nivele të ulëta.

Ka shumë pasiguri rreth mekanizmit të transmisionit tëpolitikës monetare në vendet e zhvilluara dhe ndoshta, edhemë shumë në vendet në zhvillim dhe në tranzicion, ku kanalete zakonshme të normës së interesit janë më të dobëta oseedhe mungojnë. Midis bankierëve të bankës qendrore dheekonomistëve, ka gjithashtu, shumë më tepër modesti sesakishte tridhjet vjet më parë rreth asaj që mund të arrijë politikamonetare, dhe rreth mundësisë së parashikimit të goditjeve(shock-eve), që të gjithë ne teorikisht do të donim t’ineutralizonte politika monetare. Por, në qoftë se ka më shumëdiferencë dhe realizëm në pranimin e asaj çfarë politikamonetare nuk mund të bëjë, të paktën ekziston shpresa seajo do të përdoret me më shumë kujdes dhe me më shumësukses. Nga ana tjetër, për vendet në zhvillim dhe në tranzicion,ka ngarkesë shtesë. Ajo që ka rëndësi nuk përfshin thjeshtvlerësimin se si dobësimi i kanaleve të normës së interesit(libri bazë) ndryshon perceptimet rreth mekanizmit tëtransmisionit të politikës monetare, por monitorimi se si këtoperceptime duhet të vazhdojnë të ndryshojnë, ndërkohë qëkëto kanale të normës së interesit thellohen dhe forcohen mekalimin e kohës. Realisht, kjo nuk është një sfidë e vogël.

Në vende ku tregjet financiare janë ende të porsalindura,mekanizmi i transmisionit të politikës monetare nuk është injëjtë me atë të vendeve me tregje financiare të zhvilluara.Në të parën, normat e interesit luajnë pak rol. Normat zyrtaremund të jenë edhe një rregull që nuk zbatohet, të caktuarashumë më poshtë se ekuilibri i plotë i tregut (inflacioni i pritur

-75-

plus interesin real në botë, plus primi për rrezikun), dhe do tëpasojë një gjendje shtrëngimi financiar. Në vend të tyre, neshohim një rol shumë më të madh, më eksplicit për agregatemonetare, dhe në veçanti për ofertën e parasë.

Këtu, koncepti i ekuilibrit të portofolit ndërmjet parasë realenga njëra anë dhe aktiveve reale alternative nga ana tjetër,është një koncept kyç. Një ofertë nominale e rritur e parasë,në çmime mallrash të pandryshuara, shkakton një kërkesë tëtepërt për ato aktive alternative, të cilat çojnë në një rritje tëçmimeve të tyre dhe në rritje të përpjekjeve për t’i shtuar ato.Efektet e pasurisë dhe mosperfeksionimet në tregjet e kapitalitdo të kombinohen për të rritur kërkesën për konsum. Presionetnë rritje mbi punësimin dhe prodhimin do të çojnë në një ritëmtë përshpejtuar të rritjes së rrogave në para, dhe pastaj nëinflacion. Me një kurs këmbimi fiks të mbrojtur suksesshëm,gjithë këto efekte do të tentojnë të zhbëhen nëpërmjetdeficiteve të pagesave, humbjeve të rezervës dheshtrëngimeve monetare pasuese. Por, një kurs këmbimi lirishti luhatshëm është i prirur të shënojë zhvlerësim, duke i rriturtë gjitha çmimet e mallrave, siç do të bënte një zhvlerësim iimponuar.

Ndërsa vendet në tranzicion dhe në zhvillim rriten, edhebankat që kryejnë veprime bankare me individë marrin mëshumë rëndësi. Depozitat tejkalojnë paranë. Normat e interesittë huave dhe të depozitave hyjnë në skenë, duke krijuar kanaletë normës së interesit për të shtuar efektet e pasurisë dhe tëshpenzimit direkt, të përmendura më lart. Ndërkohë qëkufizimet në lëvizjen e kapitalit ndërkombëtar reduktohen,dinamikat e kursit të këmbimit fillojnë të shfaqin diferencialëtë interesit nominal përtej vendit. Bankat qendrore fillojnëgjithnjë e më shumë të përqendrohen në ndryshime të normavetë interesit të politikës si instrumenti kyç i politikës monetare.Sasi parash, si paraja gjithsej dhe paraja në kuptimin engushtë, përcaktohen nga kërkesa e interesit kryesisht për

-76-

atë që mund të aludohet rreth planeve të ardhshme përshpenzime të sektorit privat. Normat zyrtare të interesit duhettë rishikohen shpejt dhe në mënyrën e duhur, realisht më tepërse një me një, sa herë që inflacioni kërcënon të rritet mbiobjektivin e tij zyrtar ose jozyrtar (ose të bjerë poshtë tij).

Në mënyrë paradoksale, normat më të larta të interesitnominal mund të luajnë dy role. Ato mund të evidentojnë sepritjet mbi inflacionin janë rritur (pranim se politika monetareka dështuar në ruajtjen e stabilitetit të çmimeve); si dhe atojanë një mjet, vërtet mjeti më kryesor, për ta ulur inflacioninpërsëri dhe për ta sjellë në nivelin objektiv. Një paradoks ingjashëm zbatohet për ato vende ku normat zyrtare të interesitduhet të bëhen instrumenti kryesor i politikës monetare. Njërënie në mbajtjet reale të parasë mund të dëshmojë pritje përnjë inflacion më të lartë (politika monetare ka “dështuar”);por kjo mund të nënkuptojë, gjithashtu, se politika monetareështë shtrënguar qëllimisht kohët e fundit, për të ulurinflacionin, me shumë mundësi për sukses më vonë.

Në të vërtetë, analiza e politikës monetare komplikohetnga një paradoks tjetër: në qoftë se politika monetare do tëdrejtohej në mënyrë perfekte dhe do të mbrohej plotësishtnga të gjitha shqetësimet e padëshiruara për inflacionin apopër prodhimin, do të shfaqej një evidencë ekonometrike, përtë na treguar se ajo nuk kishte ushtruar ndonjë efekt! Vetëmkur politika monetare drejtohet me sukses më pak të plotë,ne jemi në gjendje të shohim detajet lidhur me mënyrën se sifunksionon realisht ajo. Ky paradoks nuk vepron më pak nëvende ku sistemi financiar ende nuk është aq i thellë dhe ifuqishëm, saqë politika të funksionojë nëpërmjet normave tëinteresit, dhe jo nëpërmjet ofertës së parasë.

Elementet “titull” në mekanizmin e transmisionit të politikësmonetare janë zinxhiri që lidh instrumentin e politikës monetareme kërkesën agregate, dhe prej aty prodhimin, punësimin,ritmin e rritjeve të rrogave dhe inflacionin. Këto elemente janë

-77-

të njëjta gjithandej. Ndryshimi i vendeve lidhet kryesisht meetapën e parë. Ajo që ka rëndësi është nga njëra anë, nëseinstrumenti është një normë interesi nominal zyrtar apo njëagregat monetar (apo devizë për të kontrolluar atë) dhe ngaana tjetër – lidhja që na çon nga një ndërhyrje e tillë e politikësnë ndryshime vijuese në kërkesën agregate. Në vende më tëmëdha, më të pasura, normat e interesit janë deviza kryesore.Ka një pangjashmëri të madhe ndërmjet vendeve në tranziciondhe në zhvillim. Të gjithë (ose pothuajse të gjithë) po lëvizindrejt një sistemi kontrolli të normave të interesit, bazuar nëbankat vendase dhe në tregjet e obligacioneve, dhe në disamasa liberalizimi financiar, por me shpejtësi shumë tëndryshme. Dhe disa janë vetëm në fillim të këtij udhëtimishumë të rrezikshëm por, që shpresohet, të jetë një udhëtimshumë shpërblyes.

-78-

BIBLIOGRAFIA

Barro, R. J. (1996), Inflation and Groëth, Bank of EnglandQuarterly Bulletin.

Fry, M. J. and P. Sinclair (2002), Inflation, Debt, Fiscal Policyand Ambiguity, International Journal of Finance andEconomics, v. 7, 157-164.

Mahadeva, L. and G. Sterne (2000), Monetary PolicyFrameëorks in a Global Context, Routledge, London.

Meredith, G. (2002), Uncovered Interest Parity and theInterest Transmission Mechanism, in L. Mahadeva and P.Sinclair, eds., Monetary Transmission in Diverse Economies,Cambridge University Press, Cambridge, 208-236.

Vinals, J. (2001), Monetary Policy Issues in a Loë InflationEnvironment, in A. Garcia Herrero et al., eds, Ëhy PriceStability?, European Central Bank, Frankfurt, 113-157.

Woodford, M. (2000), Commentary: Hoë Should MonetaryPolicy be Conducted in an Era of Price Stability?, in NeëChallenges for Monetary Policy, Federal Reserve Bank ofKansas City.

-79-

TRTRTRTRTRANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETAR – RAR – RAR – RAR – RAR – RAAAAASTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në Departamentin etamentin etamentin etamentin etamentin eKërkimeve dhe PKërkimeve dhe PKërkimeve dhe PKërkimeve dhe PKërkimeve dhe Politikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,

Gramoz KGramoz KGramoz KGramoz KGramoz Kolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guvernatorit , Banka enatorit , Banka enatorit , Banka enatorit , Banka enatorit , Banka eShqipërisëShqipërisëShqipërisëShqipërisëShqipërisë

-80-

TRTRTRTRTRANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETANSMISIONI MONETAR – RAR – RAR – RAR – RAR – RAAAAASTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISËSTI I SHQIPËRISË

Evelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në DeparEvelina Çeliku, Përgjegjëse e Sektorit në Departamentin e Kërkimevetamentin e Kërkimevetamentin e Kërkimevetamentin e Kërkimevetamentin e Kërkimevedhe Pdhe Pdhe Pdhe Pdhe Politikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,olitikës Monetare, Banka e Shqipërisë,Gramoz KGramoz KGramoz KGramoz KGramoz Kolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guverolasi, Shefi i Kabinetit të Guvernatorit , Banka e Shqipërisënatorit , Banka e Shqipërisënatorit , Banka e Shqipërisënatorit , Banka e Shqipërisënatorit , Banka e Shqipërisë

I. KONSIDERATA MBI REGJIMIN E INFLATION TARGETING.

Inflation targetitng, është një nga regjimet e politikësmonetare që i shërben një banke qendrore për të kontrolluarinflacionin. Nga rrethe të caktuara ekonomistësh, konsiderohetsi një strategji moderne, sidomos rreth viteve ’90, por mbi tëgjitha për rolin e ri që ajo po luan në mbajtjen e niveleve tëmoderuara të inflacionit. Megjithatë, mosha “e re” e kwtijregjimi, nga disa studiues, konsiderohet si një aspektproblematik, sepse mbart rrezikun e një përvoje deri-diku jotë pasur dhe që reflektohet në shkallën e besueshmërisë sëkëtij regjimi të politikës monetare. Për pasojë, është elementi“besueshmëri”, shumë i rëndësishëm për bankat qendrore,që mund të pësojë lëkundje, ndoshta edhe “goditje”, për shkaktë devijimeve të paparashikuara të vlerës së synuar tëinflacionit nga ajo e faktuara.

Megjithë problemin e mësipërm, aplikimi i regjimit tëinflation targeting, ka provuar se është një strategji monetareme një rol shumë të rëndësishëm, në kontrollin e inflacionitapo në mbajtjen e niveleve të ulëta të tij për pjesën më tëmadhe të vendeve të industrializuara, ku ai adoptohet prejdisa vitesh. Për këtë arsye, ky regjim, ka ngjallur interesin emjedisit monetaro-politikëbërës, për ta shtrirë edhe në vendetë tjera, në veçanti në vendet në tranzicion ekonomik.

-81-

Vlerësohet se kjo formë e kontrollit të inflacionit ështërezultative, sidomos në ato vende ku vlerat e faktuara tëinflacionit, për një periudhë relativisht të gjatë kohe, qëndrojnëmbi objektivat e programuar. Si i tillë, regjimi gëzon një cilësipozitive, atë të “nxitësit organik”, i cili duke u gjendur në njëmjedis të përshtatshëm makroekonomik, orienton politikënmonetare të bankave qendrore, drejt mbajtjes së inflacionitbrenda zonave të parapërcaktuara. Për pasojë, vendimmarrjaka lidhje me një proces të tërë gjykimi nga ana e politikëbërësve,për shkallën e përputhshmërisë së inflacionit të pritshëm në tëardhmen me objektivin për të, të shpallur që më parë.

Në pjesën më të madhe të rasteve autoritetetvendimmarrëse shpallin një interval objektiv për inflacioninnë të ardhmen, duke synuar drejt stabilitetit të çmimeve.Megjithatë, nëse në periudhën vijuese (1 ose 2 vjet më pas)inflacioni bie jashtë intervalit të shpallur objektiv, atëherë diçkanuk shkon me politikën monetare, e për rrjedhim, diçka duhetndryshuar për të rritur efektivitetin e saj.

Procesi i parashikimit dhe i përcaktimit të intervalit përinflacionin, kalon nëpër një fazë të tërë analitike dhe finalizohetnë ndërtimin e një modeli, që merr në konsideratë lidhjet mëtë qenësishme ndërmjet treguesve ekonomikë, të cilwt në fundtë fundit arrijnë të ndikojnë inflacionin e pritshëm.

Megjithatë, fakti që ekziston një grup i caktuar fenomenesh,të paparashikuara, efekti i të cilave bën që inflacioni i pritshëmtë rezultojë jashtë intervalit, bën të domosdoshëm, që krahasinflacionit total, banka qendrore të masë edhe inflacionin bazë,një tregues ky, që lë jashtë vëmendjes presionet inflacionisteqë janë jashtë kontrollit të politikës monetare.

Një element tjetër i rëndësishëm i regjimit inflationtargeting, vlerësohet të jetë transparenca në matje, për arsyene thjeshtë se suksesi i këtij regjimi varet nga fakti nëse agjentëtprivatë, individët, publiku, në përgjithësi, do të pranojnë apojo objektivin e shpallur zyrtarisht. Kjo do të thotë që, aktorët

-82-

e aktivitetit mbarëekonomik të një vendi, të mund të ndërtojnë“mikrostrategji” afatmesme, që do t’i shërbejnë rritjes sëaktivitetit ekonomik, në kushte të pranueshme tëqëndrueshmërisë së çmimeve. Shumica e vendeve, që kanëadoptuar këtë regjim, kanë paraqitur fillimisht masa të forta nëshërbim të rritjes së besueshmërisë, përfshirë diskutime të hapurapolitikash dhe interpretimesh të të dhënave ekonomike.

Një tipar përcaktues i inflation targeting është se objektivii ndërmjetëm, inflacioni i së ardhmes, nuk është një variabël ivrojtuar. Pra, nga një këndvështrim operacional, inflationtargeting mund të shihet si një proces me dy hapa, në të cilinautoriteti monetar së pari bën një parashikim të inflacionitpër të vlerësuar nëse nën politikat aktuale, inflacioni do tëqëndrojë brenda zonës objektiv apo jo. Hapi i dytë del në skenënë qoftë se pritet që inflacioni i së ardhmes të rezultojë jashtëintervalit kufi. Në këtë rast, një rregull i mirëpërcaktuar, qëlidh procesin vendimmarrës me inflacionin e projektuar duhettë përcaktojë drejtimin për instrumentet e politikës monetare,të cilat mundësojnë orientimin e inflacionit të projektuar drejtzonës objektiv.

Me përkufizim inflation targeting është një politikëmonetare afatmesme, që nënkupton pesë elemente kryesore:

1) bërjen publike për një periudhë afatmesme të shifrëssë inflacionit si një qëllim për t’u arritur;

2) angazhimin institucional për stabilitetin e çmimeve, siqëllim parësor të politikës monetare, nga i cili varen tëgjitha qëllimet e tjera;

3) ndërtimin e një strategjie në të cilën përfshihen shumëvariabla, jo vetëm agregatët monetarë apo kurset ekëmbimit, të cilët janë përdorur për të përcaktuarkuadrin e politikës së instrumenteve;

4) rritjen e transparencës së strategjisë së politikësmonetare, nëpërmjet komunikimit me publikun dhe me

-83-

tregun, për planet, objektivat dhe vendimet eautoriteteve monetare;

5) rritjen e përgjegjësisë së bankës qendrore për të arriturobjektivat e saj për inflacionin.

Nga përvojat e deritanishme, “domosdoshmëria e shpalljespublike të shifrës” së vendosur si objektiv për t’u arritur përbën“trurin” i këtij përcaktimi, ndërsa katër elementet e tjerë, mundtë krahasohen me “gjymtyrët” e skeletit të madh tëmekanizmit të bankës qendrore apo të politikës monetare qëajo harton.

Ndërtimi dhe bërja publike e zonës kufi, përbën njërën anëtë regjimit të inflation targeting, ndërsa suksesi i tij varet ngashumë faktorë të tjerë. Duhet theksuar se një nga parakushtetqë siguron suksesin, pra përputhshmërinë e inflacionit tëpritshëm me atë të vendosur si target, është se vendosja enjë regjimi të tillë nuk nënkupton në mënyrë strikte,ekzistencën e një lidhjeje të qëndrueshme ndërmjet parasëdhe inflacionit. Kjo strategji nuk varet nga një lidhje e tillë,por në vend të saj, ajo përdor të gjithë informacionin emundshëm të disponueshëm, për të përcaktuar grupin më tëmirë të instrumenteve të politikës monetare, që në fund tëfundit e japin ndikimin tek inflacioni.

Duke konkluduar, cilësohet se në thelb, inflation targeting,është një proces parashikues, që analizon varësitë dhendërvarësitë e brendshme ndërmjet treguesve ekonomikëduke u përshkallëzuar deri në nivel makrolidhjesh. Logjika endërtimit të tyre, çon në krijimin e një modeli, që “vesh” dheshpjegon në mënyrën më të plotë të mundshme, rrugët nëpërtë cilat kalojnë vendimet e politikës monetare, si edhe efektete tyre të finalizuara në arritjen e një objektivi për inflacionin.Në këtë mënyrë, evidentohet edhe një cilësi mjaft pozitive einflation targeting: ai është i thjeshtë për t’u kuptuar nga publikudhe njëkohësisht një regjim me një mekanizëm mjaft transparent.

-84-

Nga ana tjetër, ekzistenca e transparencës dhe e kërkesëspër rritjen e saj, çon në rritjen e përgjegjësisë së bankësqendrore përballë publikut. Suksesi i qëndrueshëm i politikësmonetare, i konkretizuar në arritjen e objektivit të shpallurpër inflacionin, qoftë dhe në mungesë të standardeve ligjore,të përcaktuara mirë, për ta vlerësuar apo hedhur poshtë atë,do të çonte në krijimin e mbështetjes publike për një bankëqendrore të pavarur.

Sipas disa autorëve, inflation targeting gjykohet të jetë njëstrategji më efektive vetëm në qoftë se zbatohet pas njëperiudhe relativisht të gjatë disinflacioniste apo edhe meinflacion të ulët. Njëkohësisht, është e logjikshme që tëzbatohet, për një shportë mallrash dhe shërbimesh, ku atome çmime administrativisht të kontrolluara, të mos merrennë konsideratë në llogaritjen e indeksit të çmimeve, që do tëshërbejë si objektiv për inflacionin (rasti i Republikës Çeke).Është rasti i shumicës së ekonomive në tranzicion dhe nëzhvillim, në llogartijen e IÇK-ve të të cilave, merr pjesë edhekjo kategori mallrash dhe shërbimesh. Në pjesën më të madhetë vendeve në tranzicion ekonomik, në rrugën e tyre drejtreformave tw ekonomisë së tregut, ndërhyrjet administrativepër liberalizimin e mëtejshëm të çmimeve, mund të shkaktojnëdeformime, të treguesit të inflacionit, që nuk lidhen aspak meefektet e politikës monetare. Në këto raste, nëse projektohetimplementimi i inflation targeting si strategji afatmesme e njëbanke qendrore, është e domosdoshme që paraprakisht tësigurohet një nivel i lartë i koordinimit të vendimeve ndërmjetautoriteteve monetare dhe fiskale, për afatin dhe masën endryshimeve të ardhshme në çmimet e kontrolluara.

Konsideratat në lidhje me regjimin e politikës monetare tëinflation targeting nuk mund të shkëputen nga ato për politikënfiskale dhe për situatën financiare në një ekonomi. Madjezhvillimi ekonomik i një vendi konsiderohet i qëndrueshëm nësembështetet mbi piketat: stabilitet financiar dhe konsolidim

-85-

fiskal. Së bashku, ato përbëjnë themelin e suksesit të çdostrategjie të politikës monetare. Është kërkesë edomosdoshme që këto piketa të gjejnë pozicionin e tyre mëtë mirë të mundshëm në mënyrë që të shërbejnë si parakushtetë shëndosha të projektimit strategjisë së inflation targeting.

Hapësira e konsideratave të rëndësishme për inflationtargeting, nuk mund të shkëputet nga një aspekt po aq irëndësishëm, ai i regjimit të kursit të këmbimit. inflationtargeting kërkon një kurs këmbimi fleksibël, luhatjet e të cilitjanë të paevitueshme. Nënçmimet e forta dhe spekulativemund të rrisin peshën e borxhit të vlerësuar në dollarë gjë, qëdo të çonte në një përkeqësim të bilanceve duke rritur rrezikune krizave financiare. Në rastet e ekonomive pjesërisht tëdollarizuara, një strategji e tillë mund të mos jetë e qëndrueshme,prandaj duhen ndërmarrë rregullime të kujdesshme për kontrolline institucioneve financiare, në mënyrë që sistemi të jetë i aftë t’irezistojë shock-eve të kursit të këmbimit.

Në përfundim të këtyre konsideratave do të theksohej seprania e marrëdhënieve të shumëfishta në ekonomi, bën qëedhe politikat ekonomike, e në veçanti ato monetare të jenëshumë të kujdesshme në gjykimin mbi vlerat e ardhshme tëinflacionit. Është kjo një nga arsyet, që ato, së bashku menevojën për më shumë transparencë kanë hedhur dritë mbialternativën interesante përse jo edhe frutdhënëse nëkontrollin e inflacionit, mbi atë të inflation targeting, një sfidëe mundshme për regjimin e politikës monetare që do të ndjekëBanka e Shqipërisë në një periudhë afatmesme.

II. POLITIKA MONETARE DHE INFLACIONI NË SHQIPËRI PËRBALLËINFLATION TARGETING.

Konsideratat e mësipërme mbi Inflation targeting, sjellinnë vëmendjen e ekspertëve, të studiuesve, të politikëbërësve

-86-

dhe tw vendimmarrësve, faktin që procesi i inflation targeting,nuk mund dhe nuk duhet të konsiderohet i thjeshtë. Këtuveçohen vendet në tranzicion, ku problemet ekonomike dhestrukturore shfaqen në mënyrë të herëpashershme dhe, padyshim, reflektohen në nivele të caktuara vështirësie, gjatëprocesit të integrimit të tyre. Rasti i Shqipërisë është njëriprej tyre, ku përpjekjet pozitive drejt rrugës së vështirë tëadoptimit të regjimit të inflation targeting, nuk mungojnë.

Pohimin e mësipërm e mbështesim mbi evoluimin e politikësmonetare dhe mbi atë tw ecurisë deri-diku të qëndrueshme,të inflacionit gjatë periudhë 1992-2002.

II. 1. KONSIDERATA TË PËRGJITHSHME MBI POLITIKËN MONETARE TË DEKADËS SËKALUAR, TË NDJEKUR NGA BANKA E SHQIPËRISË.

Për herë të pare, politika monetare në Shqipëri u ideuadhe u zbatua në mesin e vitit 1992, kur, si pjesë e marrëveshjessë mbështetjes të FMN-së për Shqipërinë, u prezantuan disavendime, të cilat synonin vendosjen e kontrollit mbi ofertën eparasë nëpërmjet përdorimit të instrumenteve tëdrejtpërdrejta të kontrollit. Që në ligjin e parë të Bankës sëShqipërisë, u cilësua se objektiv kryesor i saj është ruajtja evlerës së monedhës kombëtare dhe për pasojë, sigurimi istabilitetit të çmimeve të konsumit.

Në Raportin Vjetor të Bankës së Shqipërisë për vitin 1992,përmendet se objektiv final i politikës monetare ështëstabiliteti i çmimeve të konsumit, rritja e prodhimit dhe sigurimii bilancit të plotë në pozicionin e jashtëm të vendit. Si objektivi ndërmjetëm u zgjodh baza monetare, ndërkohë që siinstrumente bazë për kontrollin monetar ishin dy: kufiri i kredisëdhe përqindja e interesit për depozitat me afat në lekë tëvendosura në bankat me kapital shtetëror. Që nga korriku ivitit 1992 dhe në vijim u adoptua një regjim “luhatje e lirë” ekursit të këmbimit ndërkohë që, transaksionet në llogarinë

-87-

korente u liberalizuan plotësisht. Këto masa, së bashku meadoptimin e një politike fiskale të shtrënguar, liberalizimin enjë pjese të madhe të çmimeve të konsumit, çuan në një frenimtë menjëhershëm të zhbalancimit të mëtejshëm të ekuilibritmakroekonomik.

Duke nxjerrë disa konkluzione të përgjithshme për gjithëperiudhën 1992 – 2000, mund të nënvizohet se, në përgjithësi,politika monetare është karakterizuar:

• Nga një objektiv final eksplicit që është ruajtja estabilitetit të çmimeve. Zhvillimi i ekonomisë së vendit,ka ndjekur respektimin e objektivave sasiorw përinflacionin në fund të viteve. Megjithatë, gjykimi ipërdorur për përcaktimin e këtij objektivi, të dëshiruar,nuk ka qenë asnjëherë transparent. Madje edhe rrugëtpër të arritur këtë stabilitet, në përgjithësi, kanë qenëtë paqarta. Nga vlerësimet e viteve 2000, ështëkonkluduar se, gjatë gjithë periudhës nuk është zbuluarndonjë lidhje e fortë midis rritjes së parasë dheinflacionit. Ndonëse, në pjesën më të madhe të tëdhënave të serive kohore, niveli i programuar i rritjessë agregatwve monetarw nuk është përputhur menivelet e faktuara, inflacioni është mbajtur nën kontroll(shpesh ndjeshëm poshtë objektivit).

• Nga vendosja e një objektivi të ndërmjetëm për rritjene parasë. Rritja e parasë është konsideruar nga Bankae Shqipërisë si një objektiv i ndërmjetëm, i cili do tëçojë në përmbushjen e objektivit final. Në fakt, paraja(baza monetare) është nga të vetmit tregues që Bankae Shqipërisë mund ta kontrollojë në mënyrë të plotë.Pavarësisht kësaj, siç u tha më sipër, nuk ka rezultuarqë lidhja midis këtij treguesi dhe inflacionit të jetë efortë, e për rrjedhim të tjerë faktorë, ku mund tëveçohet kursi i këmbimit, vlerësohet të jenë përcaktues

-88-

më të drejtpërdrejtë të sjelljes së presioneveinflacioniste në ekonomi.

• Nga zbatimi i kufizimeve sasiore në krahun e aktiveve.Që në gjashtëmujorin e dytë të vitit 1992, u vendosënnivele kufi të sipërme dhe të poshtme për gjendjen etreguesve të tillë si: mjetet valutore neto të Bankës sëShqipërisë (kufi i poshtëm), mjetet e brendshme netotë sistemit bankar (kufi i sipërm) i ndarë në kredi netopër qeverinë dhe kredi për ekonominë. Tëashtuquajturat kritere të arritjes së suksesit vazhdojnëtë përdoren edhe sot, ndonëse diçka më ndryshe ngavitet e para të tranzicionit. Pa u ndalur konkretisht nëllojin e atyre që përdoren aktualisht, do të theksonimse, të paktën për periudhën 1998 – 2000, të treobjektivat sasiorë janë realizuar shumë brenda kufijvetë vendosur, ndërkohë që realizimi faktik i treguesvemonetarë, sidomos rezervës së parasë dhe agregatëvemonetarë është larg nivelit të programuar të tyre.

• Nga një kontroll i parasë në mënyrë të drejtpërdrejtë.Vetëm tremujorin e tretë të vitit 2000, u hoq dorë nëmënyrë përfundimtare nga zbatimi i instrumenteve tëdrejtpërdrejta të kontrollit monetar, kur vendimi iKëshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë nxori“jashtë loje” nivelin minimal të përqindjes së interesitpër depozitat me afat në lekë të vendosura në bankate nivelit të dytë me kapital shtetëror. Ndërkohë,kufizimet në akordimin e kredisë së re ishin hequr nënjë fazë më të hershme.

• Nga një gjendje e lartë e kredisë për qeverinë. Fillimishtnë formë të drejtpërdrejtë e më pas me anë të emetimittë bonove të thesarit u arrit që pjesa dërrmuese eborxhit të qeverisë të blihet nga sistemi bankar. Nëkëtë mënyrë, buxheti u shndërrua në “konsumatorin”më të madh të parasë. Përqindja bazë e interesit në

-89-

lekë në vitet e fundit është ajo e yield-it të bonove tëthesarit me maturim dymbëdhjetëmujor. Një ulje ekërkesës për para nga ana e buxhetit do të ulte yield-in e bonove dhe anasjelltas, një rritje e kërkesës përpara nga ana e qeverisë do të rriste yield-in e bonovepavarësisht faktit nëse Banka e Shqipërisë do të ulëapo do të rrisë përqindjen e repove në tregun e parasë.Ndryshimi i përqindjes së interesit nga banka qendrore,mishërimin e saj në treg e gjen në ndryshimin me kahjetë njëjtë të përqindjes së kredive, të investimit në letrame vlerë, të çmimit të aktiveve fikse, të pritjeve nëpërgjithësi etj.. Në rastin e vendit tonë kur ekzistonnjë treg ndërbankar i pazhvilluar, një treg primar bonoshthesari shumë i përqëndruar dhe një treg formal kredishku huazohet më shumë monedhë e huaj, kuptohet qësinjalet e bankës qendrore vështirë të depërtojnë në“terren” e, për rrjedhim, dhe eficienca ngelet në nivelemodeste.

• Nga një paqartësi dhe eficiencë e ulët e mekanizmit tëtransmisionit monetar. Nga tremujori i tretë i vitit 2000,Banka e Shqipërisë filloi të kontrollojë ofertën e parasë,nëpërmjet zbatimit të instrumenteve të tërthorta, kuvendin kryesor e zënë ankandet e repove në tregun eparasë. Në të vërtetë, historia e zbatimit tëinstrumenteve jo të drejtpërdrejta është më e hershme,që nga mesi i vitit 1992. Pavarësisht kësaj, duhettheksuar se efektiviteti i tyre ka qenë i ulët dhe në tëgjitha rastet kryesisht vendimet janë transmetuarnëpërmjet përqindjes administrative të interesit. Kjoështë e vërtetë për aq kohë sa është tentuar tëfrenohet rritja e mëtejshme e inflacionit, sepse nëperiudhat e tjera, kur është tentuar zbutja e politikësmonetare edhe kjo masë ka rezultuar jo shumë eefektshme. Parë nga ky këndvështrim, me të drejtë

-90-

mund të shtrohet pyetja a do të jetë përqindja e repovee aftë të përçojë vendimet e Bankës së Shqipërisë nëekonomi? Përgjigja e kësaj pyetjeje është relativisht evështirë. Tregu monetar, megjithë, përpjekjet e Bankëssë Shqipërisë, është akoma një treg i pazhvilluar,jofleksibël, i përqendruar etj.. Numri i transaksionevenë të është ende i vogël, ku njëra palë, në shumicën erasteve, është Banka e Kursimeve dhe volumi itransaksioneve të realizuara nuk është ndonjë shumëe rëndësishme. Në fakt, prej shumë vitesh, “gllabërues”i rezervave të tepërta ka qenë vazhdimisht buxheti ishtetit. Kufizimet e mbikëqyrjes bankare kanë penguarbankat me kapacitete të mëdha kreditimi (BKT dheBK) të financojnë ekonominë e për rrjedhim, të gjitharezervat e tyre të tepërta janë shndërruar në shpenzimebuxhetore. Kjo situatë ka bërë që dhe tregu i emetimittë bonove të thesarit të jetë një treg i sunduar ngaBanka e Kursimeve gjë që është reflektuar në ruajtene një diference relativisht të lartë midis yield-it tëbonove dhe kostos së bankave. Edhe pse ka disa kohëqë tregu rregullohet nëpërmjet shitblerjes së repoveështë e paqartë nëse ekziston ndonjë nivel optimal përgjendjen e rezervave të tepërta në sistem.

II.2. INFLACIONI NË SHQIPËRI DHE REGJIMI I INFLATION TARGETING.

Seria e inflacionit në Shqipëri, megjithëse bën pjesë nëgrupin e serive më jetëgjata të treguesve makroekonomikë,përsëri konsiderohet e re në moshë. Kjo lidhet me historinë evendosjes së marrwdhënieve të ekonomisë së tregut në vendintonë, histori që ka nisur afër një dekadë më parë. Të flisje përinflacionin në kuptimin praktik apo për rritje çmimesh tëmallrave të konsumit para viteve ‘90 në Shqipëri, nuk ishtegjë tjetër veçse një hereti. Ndërsa sot jo vetëm që flasim për

-91-

të, por jemi në gjendje që ta masim, ta kontrollojmëkënaqshëm, ta analizojmë gjithnjë e më shumë dhe për mëtepër të projektojmë vendosje regjimesh të politikës monetare,të adoptueshme për parashikimin e tij. Kjo e fundit ka të bëjë,kryesisht me projektin ambicioz të Bankës së Shqipërisë, përtë kontrolluar inflacionin në një periudhë afatmesme, me anëtë regjimit të inflation targeting.

Në përgjithësi, literatura rekomandon se një periudhë 2 –3 vjeçare me inflacion të ulët duhet t’i paraprijë adoptimit tëregjimit të inflation targeting, ku normë e ulët konsiderohetnjë normë inflacioni që luhatet nga 1- 3 për qind. Është elogjikshme që në rrugën e projektimit të një regjimi të tillë, tëstudiohet, marrëdhënia ndërmjet inflacionit faktik dhe atij tëvendosur në programet qeveritare. Studimi i devijimeve dhe itendencave të këtij treguesi, nga njëra anë dhe i lidhjes së tijme faktorin “ofertë e parasë”, duhet të përbëjnë bazënparaprake të hulumtimeve të bankës qendrore, nga e cila dotë dalin argumentet që mbështesin dhe kundërshtojnëadoptimin e një regjimi të tillë.

Nisur nga konsideratat e mësipërme teorike, vihet re qëinflacioni i faktuar, me përjashtim të vitit 1996, në të gjitharastet e tjera ka qenë më i ulët se inflacioni objektiv, ndërkohëqë në disa vite, përfshirë dhe vitin 1999, ka qenë shumë larginflacionit objektiv (grafiku 1). Fenomen i njëjtë, por me kahetë kundërt ka ndodhur dhe me rritjen e ofertës së parasë(matur me anë të agregatit monetar M3) (shih grafikun 2) kuvihet re se në të gjitha rastet, rritja e faktuar e agregatit M3është më e madhe se niveli i programuar.

-92-

1 Hadëri & Mytkolli; Kunst & Luniku (1998); Kolasi, Çeliku & Hashorva, 2001.

24

1012

53

107

4 4 4

30.9

15.8

6

17.4

42.1

8.7

-1

4.2 3.53 2.1

-10

0

10

20

30

40

50

60

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Objektivi Fakti

44.1

2923 22 23

1512.1 10.9 11.9

74.4

41

51.8

43.8

28.5

20.6 22.3

12

19.9

5.9

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Programi Fakti

Grafik 1: Norma vjetore e inflacionit faktik dhe objektivi për të (në %)(1993 – 2002).

Grafik 2: Rritja e ofertës së parasë si ndryshim dymbëdhjetëmujor (në %)(1993-2002).

Dy grafikët paraqesin një lloj paradoksi: rritja më e madhee ofertës së parasë se niveli i programuar ka çuar në një uljetë inflacionit poshtë objektivit?!

Nga studjues të ndryshëm1 është konkluduar se lidhja midisparasë dhe inflacionit është e dobët: të tjerë faktorë mendohet

-93-

se e ndikojnë inflacionin më fuqishëm, ku njëri nga më tërëndësishmit është ai i kursit të këmbimit.

Megjithatë, gjetja e përgjigjes së pyetjeve të mësipërme,në të vërtetë, është pjesë integrale e një strategjie të hartuarmbi parimet e inflation targeting. Mbështetur në ecurinë ederitanishme të inflacionit, mund të thuhet se ekzistojnëpremisat që të zbatohet një regjim i inflation targeting.

BoBoBoBoBox 1: Px 1: Px 1: Px 1: Px 1: Pak histori…ak histori…ak histori…ak histori…ak histori…

Inflacioni filloi të matej në dhjetor të vitit 1993, mbi bazën e njëshporte mallrash dhe të një strukture konsumi që rezultoi nga vrojtimii buxhetit të familjeve shqiptare në vitin 1993.

Grafik 3 : Norma vjetore dhe mujore e inflacionit (1994-2002) në %.

Që prej asaj kohe e deri më sot, inflacioni ka ndjekur një rrugënë formë spiraleje. Pasi arriti në një nivel njëshifror, në fund të vitit1995, u trefishua një vit më pas dhe deri në fund të vitit 1997 aikapi pikën më të lartë të regjistruar, deri në atë kohë, 42 për qind.Kjo tronditje erdhi si rezultat i pashmangshëm i krizës së shkaktuarnga rënia e firmave piramidale në pranverën e këtij viti.

-10.0

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

01/0

2/19

94

01/0

6/19

94

01/1

0/19

94

01/0

2/19

95

01/0

6/19

95

01/1

0/19

95

01/0

2/19

96

01/0

6/19

96

01/1

0/19

96

01/0

2/19

97

01/0

6/19

97

01/1

0/19

97

01/0

2/19

98

01/0

6/19

98

01/1

0/19

98

01/0

2/19

99

01/0

6/19

99

01/1

0/19

99

01/0

2/20

00

01/0

6/20

00

01/1

0/20

00

01/0

2/20

01

01/0

6/20

01

01/1

0/20

01

01/0

2/20

02

01/0

6/20

02

01/1

0/20

02

Norma mujore Norma vjetore

-94-

III. MEKANIZMI I TRANSMISIONIT.

Nisur nga analiza e mësipërme konkludohet se lidhjet einflacionit me treguesit e tjerë makroekonomikë dhe analizanë detaje e këtyre lidhjeve, do të bëjë të mundur edhe gjetjene atij apo tw atyre instrumenteve të polikës monetare qëpërçojnë në mënyrën më të shpejtë dhe më efikase sinjalet esaj, për të mbajtur një inflacion në nivelin objektiv. Tërësia ekëtyre lidhjeve pasqyrohet në skemën e mekanizmit tëtransmisionit të politikës monetare, i cili përshkruan rrugën evendimeve të politikës monetare.

Viti 1998, ishte një periudhë rekuperimi dhe vënieje nën kontrolltë tij nga ana e bankës qendrore. Jo më shumë se një vit më vonë,dhjetor 1999, u arrit një normë vjetore e tij në masën 8.6 për qind.Viti 2000 u karakterizua, në përgjithësi, nga norma vjetore tëinflacionit me vlera negative, pra një periudhë e tërë “qetësie” përtë. Por, kjo qetësi nuk vazhdoi gjatë. Në fakt, që prej fundvitit 2000,banka qendrore paralajmëroi se ekonomia e vendit po hynte në njëfazë ku presionet inflacioniste po intensifikoheshin. Dhe jo vetëmkaq. Në kërkimet e kryera në Bankën e Shqipërisë, u evidentuaprirja rritëse e inflacionit: sjellja në kohë e tij po paralajmëronte njërritje të shifrave që sa erdhën dhe u theksuan. Ndonëse nën një kontrolltë vazhdueshëm dhe mjaft të kujdesshëm nuk mund të lihen pa upërmendur shifrat e larta që norma vjetore e inflacionit, ka shënuarnw muaj të veçantë të vitit 2001 dhe në përgjithësi gjatë vitit 2002.

Viti 2002 shënoi një risi në procesin e matjes së inflacionit.Tashmë shporta e mallrave të konsumit dhe peshat përkatëse tëtyre, nuk i përkasin më vitit 1993. Inflacioni përgjatë këtij viti matetmbi bazën e një shporte të rishikuar mallrash me peshat e tyrepërkatëse. Vrojtimi i buxhetit të familjeve në vitin 2000, nxori nëpah ndryshime strukturore, statistikisht të rëndësishme në konsumine familjeve tona. Zëvendësimi i shportës së vjetër me një të re, ecila është vlerësuar se pasqyron më realisht strukturën e konsumitbrenda buxhetit të familjeve, përbën bazën e matjes së inflacionitqë nga dhjetori i vitit 2001.

-95-

III. MEKANIZMI I TRANSMISIONIT.

III.1. VEÇORITË E MEKANIZMIT TË TRANSMISIONIT: RASTI I SHQIPËRISË.

Nisur nga analiza e mësipërme konkludohet se lidhjet einflacionit me treguesit e tjerë makroekonomikë dhe analizanë detaje e këtyre lidhjeve, do të bëjnë të mundur edhe gjetjene atij apo të atyre instrumenteve të polikës monetare qëpërçojnë në mënyrën më të shpejtë dhe më efikase sinjalet esaj, për të mbajtur një inflacion në nivelin objektiv. Tërësia ekëtyre lidhjeve pasqyrohet në skemën e mekanizmit tëtransmisionit të politikës monetare, i cili përshkruan rrugën evendimeve të politikës monetare drejt një objektivi për inflacionin.

Siç edhe u trajtua më sipër, mekanizmi i transmisionit monetar nëShqipëri paraqitet deri-diku i paqartë dhe me eficiencë të ulët. Disanga faktorët që gjykohet se e kanë përcaktuar dhe e përcaktojnëende, këtë stad të zhvillimit të mekanizmit të tranzicionit janë:

• pozicioni dominues i Bankës së Kursimeve në disadrejtime: në zotërimin e depozitave me lekë, në tregunprimar të bonove të thesarit, në tregun e parasë etj.;

• roli i kufizuar i kredisë në lekë;• diferenca, deri-diku e lartë, midis çmimit të kredisë

me normat e depozitave;• aktiviteti i kufizuar i tregut ndërbankar;• zotërimet e mëdha në cash (lekë & valutë) nga ana e

individëve;• të ardhurat nga emigrantët (të ardhura në valutë);• kontrolli monetar është arritur nëpërmjet përdorimit të

instrumenteve të drejtpërdrejta të kontrollit, për pjesënmë të madhe të dekadës.

Me gjithë problemet e mësipërme, kohë pas kohe janë bërëpërpjekje nga studiues të ndryshëm, që kanë rezultuar nëanaliza dhe studime empirike, të cilat kanë shpjeguar procesin

-96-

e formimit të inflacionit ne ekonomi dhe faktorët që e kanëndikuar më fuqishëm këtë tregues2. Për më tepër, përpjekjetjanë finalizuar edhe në hartimin e skemave të mundshme tëmekanizmit të transmisionit monetar.

Aktualisht, besohet se përqindja e repove luan rolin einstrumentit kryesor, ndërkohë që akoma vazhdon targetimi itreguesve nominalë monetarë (kufizimet sasiore në krahun eaktiveve).

III. 2. MEKANIZMI I TRANSMISIONIT: PËRQASJE EMPIRIKE E TIJ NË RASTIN E SHQIPËRISË.

Në vijim do të paraqitet një formë e mundshme e transmetimitmonetar, alternativë që endet rreth disa piketave ekonomike, tëkonsideruara si më të rëndësishmet, për të konkluduar në njëpërqasje empirike që shpjegon mekanizmin aktual të transmetimittë politikës monetare33 Skema bazë është ideuar T.

Hledlik (2002), por është pasuruar me disa elemente shtesënga autorët, ku veçohet përdorimi i variablave monetarë.

Figura 1: Skema e mekanizmit të transmisionit monetar.

Përqindjet e huaja e interesit

Inflacioni

Inflacioni i importuar

Transfertat nga jashtë

Politika fiskale

Kërkesa agregate

Përqindjet e tregutPërqindjet e depozitave

dhe kredive

Kursi nominal i këmbimit

Kërkesa e huaj

Kursi real i këmbimit

Përqindja reale e interesit

Përqindja afatshkurtër e Interesit

Kufizimet sasiore

2 Mc.Neilly Schiesser (1998); Helbirt & Domac (1998); Karla (1999); Mytkolli & Haderi (1999);Svensson (1999); Levin (2000); Kolasi (2000); Kolasi, Çeliku & Hashorva (2001); Sanfey, Muço& Luçi (2001); Hledik 2001, etj..3 Skema bazë është ideuar T. Hledlik (2002), por është pasuruar me disa elemntë shtesë ngaautorët, ku veçohet përdorimi i variablve monetarë.

-97-

Disa detaje për figurën 1 do të qartësonin mekanizmin etransmisionit:

së pari, vijat e ndërprera pasqyrojnë lidhje ende tëpaargumentuara mirë, ndërkohë që ato të plota pasqyrojnëkanale transmetimi deri-diku eficiente;

së dyti, evidentohet një lidhje e dobët midis përqindjesafatshkurtër të interesit dhe inflacionit;

së treti, pranohet dhe deri-diku është verifikuar, se njëndikim më të plotë mbi kërkesën agregate dhe mbi vetëinflacionin ushtrojnë kursi nominal i këmbimit, politika fiskale,transfertat nga emigrantët etj.;

së katërti, edhe pse kursi nominal i këmbimit nuk është njëankorë nominale, përsëri duket se sjellja e përqindjesafatshkurtër të interesit ndikon mbi të;

së pesti, bie në sy mungesa e tregut të kapitaleve, të letraveme vlerë, të aktiveve të qëndrueshme etj..

Skema e mësipërme na shërben pwr të përvijuar një modeltë vogël makroekonomik. Për konceptimin e tij janëshfrytëzuar eksperienca të aplikuara në modelimet emekanizmit të transmisionit monetar për ekonomitë e vogladhe të hapura.

Rasti i Shqipërisë mund të konsiderohet si njëri prej tyre,për faktin se ndonëse ekonomia shqiptare ka njohur një rritjetë kënaqshme gjatë dekadës së kaluar4, nuk mund të pohohetse zhvillimet e brendshme ekonomike janë përcjellë me ndikimetë konsiderueshme edhe në vendet e tjera. Megjithë këtëaspekt, ekonomia jonë konsiderohet e hapur për shkak tënivelit të lartë të importeve5.

Modeli konsiderohet i thjeshtë, sepse me modesti aipërpiqet të kapë lidhjet më të rëndësishme ndërmjet treguesvekryesorë në ekonominë shqiptare, në një nivel të caktuar

4 Përjashtohet viti 1997.5 Sipas përfundimeve të arritura nga Svensson.

-98-

agregimi. Vlerësimi ekonometrik i modelit është aplikuar mbinjë formë strukturore, të ndërtuar mbi bazën e të dhënaveapo të serive kohore me frekuencë tremujore.

Problemi i të dhënave.

Do të veçohej problemi që është ndeshur me të dhënat, tëdomosdoshme për ndërtimin e modeleve në përgjithësi dhekonkretisht të modelit të ofruar. Vlerësohet se një ndëraspektet më problematike në modelimin ekonomik është“zbrazëtia e statistikave ekonomike” që mund të përkthehetnë:• mungesë të plotë të treguesve, problem që në pjesën

më të madhe të rasteve zgjidhet me zëvendësimin etyre nëpërmjet treguesve të ndërmjetëm apo edhe tëllogaritur ;

• mungesë të pjesshme të treguesve, që mund të zgjidhetderi-diku me teknika përafruese statistikore, veçojmëato interpoluese dhe ekstrapoluese;vlerësimestatistikore të treguesve, të cilat në vetvete mbartinshkallë të caktuara përafrimi;

• përshtatje të frekuencave të treguesve, duke ikonvertuar nga periodiciteti vjetor, në tremujor apomujor dhe e kundërta. Edhe në këtë rast, shkalla epërafrimit është mëse e pranishme;

• mungesë, shpeshherë të theksuar, të stacionaritetit,që në pjesën më të madhe cënon parashikimet eqëndrueshme për periudha afatmesme deri afatgjata,problem i dukshëm në seritë makroekonomikeshqiptare. Prania e jostacionaritetit është minimizuarnë modelin aktual. Megjithatë, në kushtet e serive tëshkurtra kohore, procesi që “riparon” deri-dikujostacionaritetin, njëkohësisht riaktivizon aspektin ekufizimit të të dhënave.

-99-

Ndonëse gjatë procesit të modelimit jemi ndeshur me tëgjitha problemet e mësipërme apo edhe me të tjera mëspecifike, përpjekjet për t’i minimizuar ato nuk kanë munguar,duke ulur në të njëjtën kohë rrezikun për vlerësime ineficiente.

Madje në ato raste kur është gjykuar e nevojshme, tëdhënat i janë nënshtruar procesit të rregullimit sezonal parafillimit të procesit të vlerësimit.

Supozimet bazë të përdorura në vlerësim:

Variablat pjesëmarrës në model janë matur si devijime ngamesatarja e tyre historike, duke sjellë, në këtë mënyrë, njëinformacion më të përshtatshëm për t’u aplikuar në formatstrukturore të modeleve. Po kështu, mënyra të tilla matjeje,rezultojnë më efikase për përdorimin e metodës së katrorëvemë të vegjël (LS), metodë që është përdorur edhe nëvlerësimin e makromodelit që përpiqet të identifikojë ngapikëpamja sasiore lidhjet e paraqitura në figurën 1. Në këtëmënyrë, plotësohen më kënaqshëm hipotezat bazë që lejojnëpërdorimin e LS.

Ndërkohë që supozimet bazë të aplikimit të metodësvlerësuese (LS), vlerësohet të plotësohen, është gjykuar enevojshme edhe prania e disa supozimeve me natyrëekonomike, që gjejnë vend edhe në rastin e Shqipërisë.

Ndër supozimet bazë përmenden:

(i) normat e interesit kanë një efekt të rëndësishëm nëkërkesën agregate, nëpërmjet ndikimeve që atoushtrojnë në ndryshimin e normave të interesit përdepozitat;

(ii) ndikimi i normave të interesit afatshkurtra mbi normate kursit nominal të këmbimit, në sajë të efektit tëzëvendësismit të monedhave, është shumë i fortë;

-100-

(iii) një rol domethënës në mekanizmin e transmisionitduhet të kenë agregatët monetarë. Prodhimi (outputgap)6, është zëvendësuar në ekuacionin e kurbës së Philipsitnga gap-i i parasw matur nga M3 (real money gap);

(iv) duke supozuar që kufizimet sasiore janë kontribuesitkryesorë në kontrollin e bazws monetare, si edhe qëmultiplikatori i parasw nuk ndryshon, në model ështëpërdorur si variabël agregati monetar M3;

(v) nisur nga vështirësia në identifikimin e monedhës me rëndësimë të madhe në ekonominë shqiptare, është përdorur sivariabël kursi efektiv i këmbimit (NEER dhe REER);

(vi) normat e interesit të kredidhënies janë neglizhuar, përsa kohë që kredia për ekonominë është shumë ekufizuar.

Prezantimi i modelit strukturor pë mekanizmin e transmisionitmonetar.

Identifikimi i lidhjeve bëhet nëpërmjet zgjidhjes së sistemittë ekuacioneve.

Ekuacioni IS (1):

ttttt gryy 113211 εααα +⋅+⋅+⋅= −−

Ky ekuacion tregon lidhjen ndërmjet prodhimit (PBB-së)dhe variablave ekzogjenë, të cilët janë: prodhimi i tremujoritparaardhws i evidentuar nga një vonesë (-1); normat e interesittë depozitave të sistemit bankar; totali i shpenzimeve qeveritaretë kryera gjatë tremujorit paraardhës, pra me vonesë (-1).

Ekuacioni LM (2):

tttttt egymm 214131211 εββββ +⋅+⋅+⋅+⋅= −−−−

6 Sipas përfundimeve të arritura nga Svensson.

-101-

Lidhja e mësipërme vlerëson varësinë ndërmjet kërkesës përpara dhe variablave të vendosur në krahun e djathtë të ekuacionit(2), të cilët kanë një vonesë që vlerësohet të jetë me një tremujormë parë (-1). Konkretisht, ajo tregon se kërkesa për para varetnga prodhimi i përgjithshëm, nga shpenzimet qeveritare si dhenga kursi nominal i këmbimit, të tremujorit parardhës.

Ekuacioni i kurbës së Philips-it (3):

tett

cpit

cpitt

cpit mE 32)1(111 )1.01()(1.0 επγγπππ +⋅+⋅+⋅−+⋅= −−+

Është një nga ekuacionet e rëndësishëm dhe njëkohësishti vështirë për t’u vlerësuar dhe identifikuar nga pikpamjaekonomike, përballë problemit të mungesës së të dhënave tëbesueshme statistikore.

Nga njëra anë, ai merr, deri-diku, në konsideratë edhe vlerate pritshme të inflacionit.

Në themel të këtij ekuacioni qëndron supozimi se presionetnga krahu i kërkesës së brendshme, gjenerohen nga prodhimi,i cili bazuar nw supozimet baze është zëvendwsuar me paranë (mt ).

Nga ana tjetër, është verifikuar se inflacioni është derivatedhe i inflacionit të importuar, element ky i rëndësishëm iinflacionit total, përsa kohë që:

• totali i importeve zë rreth 80 për qind të vëllimit tëtregtisë së jashtme;

• vlerësohet se një pjesë e konsiderueshme e mallrave qëbëjnë pjesë në shportën e matjes së IÇK-së, importohen.

Duke i konsideruar si elemente mjaft të rëndësishme dyaspektet e mësipërme, është gjykuar që ndikimi i çmimeve tëimporteve jo vetëm që nuk duhet neglizhuar si faktor, porndikimi i tij duhet të matet. Në mungesë të një matësi afatgjatë,dhe të provuar për të, në modelin aktual, ky ndikim identifikohetnëpërmjet kursit të këmbimit të shënuar me (ðe

t).

-102-

Ekuacioni UIP (4) – a:

ttttttt eiieEe ϕλλ +⋅−+⋅+⋅−⋅= −∗

+ 1211 )15.01())((15.0

Ky ekuacion është një version mundshëm i kushtit tëStandardit të Pambuluar të Paritetit të Interesit (UIP). Ai nuk kapër qëllim të reflektojë sjelljet e pritshme të investitorëve të huaj,për sa kohë që në Shqipëri, lëvizja e kapitaleve është ende e ulët.

Ky ekuacion supozon që niveli aktual i kursit të këmbimit ështënë pjesën më të madhe i përcaktuar nga vlerat e tij të kaluara(nga risk premium) dhe në njëfarë mënyre edhe nga pritshmëritë,që lidhen edhe me zhvillimet e ardhshme të normave afatshkurtratë interesit. Ai përpiqet që në njëfarë mënyre, të kapë mënyrënse si ndërtohet portofoli i individëve dhe i bankave, bazuar nëkonceptin: “Të zgjedhësh midis monedhës sw brendshme apoasaj të huaj, në varësi të zhvillimeve të pritshme!”.

Ekuacioni i përqindjes reale të interesit (5):cpit

deptt ir 1+−= π

Përcakton normat reale të depozitave bazuar në supozimine pritjeve për inflacionin.

Funksioni i përqindjes së interesit të depozitave (6):

tpolicy

tdept

dept iii 61 )5.01(5.0 ε+⋅−+⋅= −

Nëpërmjet lidhjes së mësipërme dalin në pah disa anëineficiente të tregut të parasë në Shqipëri. Ndër to veçohen:• ndryshimi i normave afatshkurtra të interesit

transmetohet në normat e interesit të depozitavengadalë dhe në mënyrë jo të plotë;

• verifikohet nga vlerësimet e dala nga simulimet sevetëm 70 për qind e efektit të ndryshimit të normave

-103-

të interesit, transmetohet tek normat e interesit tëdepozitave brenda një tremujori. Pjesa tjetër e efektittransmetohet më vonë dhe për pasojë më ngadalë. Kyfakt evidentohet në funksionin e reagimit (7).

Funksioni i reagimit (7):

)1)(2()3.01(3.0 1 tcpi

kttpolicy

tpolicy

t yEii ⋅+⋅⋅−+⋅= +− π

Ky është një funksion që përcakton reagimin e bankësqendrore. Ai tregon sesi me anë të manipulimit të një instrumentiarrihet kthimi i variablave në gjendjen e tyre të ekuilibrit. Kyfunksion përshtatet apo përafrohet me rregullin e Taylor-it. Arsyejae vetme që përfshihet inflacioni i pritshëm në model është sefunksioni i reagimit të politikës monetare, ka cilësi më të mira,kur në të bën pjesë seria e pritjeve për inflacionin.

Ai ka dy veti të rëndësishme:

• vonesat në normat e interesave në krahun e djathtë,zbusin reagimet e bankës qendrore nga ndonjë efekt shock;

• banka reagon duke ndryshuar normën e saj të interesitndaj çdo devijimi:

• të pritshëm të inflacionit nga objektivi (ktremujore në vijim);

• të rritjes ekonomike.

Nga ana tjetër, funksioni vlerësohet si një formë standardedhe deri-diku intuitive. Për k=0 rregulli merr pamjen më standarde,por disi “miopike” të rregullit të Taylor-it, për faktin e thjeshtë se ainuk është largpamës në terma afatmeswm dhe afatgjatw.

Në vend të mbylljes.

Parashikimi i inflacionit dhe mbajtja nën kontroll e tij, ështënjë proces që përballet me sfida të cilat janë më të vështira për

-104-

t’u kapërcyer në ekonomitë në tranzicion. Rasti i Shqipërisë, nganjëra anë dëshmon për përballjen me larminë e kësaj problematikedhe nga ana tjetër, tregon se përpjekjet për të mbajtur një inflacionnën kontroll, janë të dukshme, duke u kulmuar në hapa të tillëambiciozë, si adoptimi i regjimit tw inflation targeting, për njëperiudhë afatmesme. Skema e mekanizmit të transmisionitmonetar, e shpjeguar më lart, është njëra nga alternativat emundshme që ofrohet. Megjithë problemet që lidhen kryesishtme të dhënat, me informacionin, me stadin aktual të zhvillimit tëtregut bankar dhe ndërbankar, me nivelin aktual të njohurive nëmodelimin makroekonometrik, si edhe me probleme të tjera tëzhvillimit të ekonomisë në tërësi dhe të sistemit bankar në veçanti,ajo përvijon në një nivel të caktuar rrugën e vendimeve të politikësmonetare, për të parashikuar inflacionin.

A është ajo më e mira dhe e vetmja alternativë?

Përgjigja e kësaj pyetjeje pa dyshim është negative. Kjopër disa arsye:

së pari, në konceptin e saj filozofik “e mira absolute” nukekziston. Në modelin e servirur, mund të gjenden vende përpërmirësime të mëtejshme nëpërmjet pasurimit të tij me tëdhëna, me koncepte dhe me eksperienca të reja;

së dyti, pasqyrimi në model i rregullimeve të nevojshme qëduhen bërë në sistemin dhe në tregun bankar, është një ngapikat kyçe të funksionimit dhe tw çuarjes përpara të skemës sëmekanizmit të transmisionit të vendimeve të politikës monetare.Nëse këto të fundit, nuk do të thithen nga tregu dhe nga agjentëtekonomikë të tij, skema të tilla do të mbeten inerte: atyre do t’umungojë oksigjeni i nevojshëm për të marrë jetë dhe për tëintensifikuar lëvizjen e vendimeve të bankës sonë qendrore, në kohwndhe në vendin e duhur, drejt një monitorimi eficient të inflacionit.

-105-

LITERATURA:

Alan Blinder (1998), Central Banking in Theory and inPractice, Cambridge, Massachuttes: MIT Press.

Andrew G. Haldane (1996), Some Thoughts on InflationTargeting, Bank of England.

Ball L. & Sheridan N. (March 2003), Does Inflation TargetingMatter?, Working Paper 9577, NBER, Cambridge.

Barro R. (1995), Inflation and economic growth, Bank ofEngland Quarterly Buletin, May.

Barro R. (1986), Rules versus discretion, in AlternativeMonetary Regimes, Campbell, C. D. and Dougan, w. R. (eds)Baltimore: John Hopkins University Press.

Bernake B., Laubach T., Mishkin F. and Posen A. (1999),Inflation Targeting: Lessons from the International Experience,Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

Crockett A. (1999), Monetary policy objectives in light ofAsian crisis-Monetary Policy Frameworks in a Global Context,p 222.

C. McNeilly & D. Schiesser, Reducing Inflation: Lesson fromAlbania’s Early Succes, IMF Institute, May 1998.

Fisher S. (1994), The role of macroeconomics factors ingrowth, Journal of Monetary Economics, Vol. 32, pp 485 –512.

Friedman M.(1960), A Programme for Monetary Stability,New York: Fordham University Press.

G. Kolasi, E. Çeliku, G. Hashorva, Tendencat e inflacionitnë Shqipëri gjatë dekadës së kaluar: Një vështrim empirik,Buletini Ekonomik, Vëllimi 4, Nr. 4, Dhjetor 2001.

G. Kolasi, Regjimet e politikës monetare dhe prirja e Bankëssë Shqipërisë, Buletini Ekonomik, Vëllimi 3, Nr. 4, Dhjetor2000, Banka e Shqipërisë.

Green J. (1976), Inflation targeting: Theory and policyimplications, IMF Staff Papers, Vol. 43, No. 4, December 1996.

-106-

H. Mytkolli & S. Hadëri, Inflacioni në Shqipëri – Burimet,prirjet aktuale dhe ato të perspektivës, Ekonomia dhe Biznesi,Buletini Nr.4, Fakulteti Ekonomik.

I. Domaç & K. Elbirt, The Main Determinants of Inflation inAlbania, World Bank Policy Research Paper, 1998.

Kunst R., Luniku R. (1998), Inflation, its dynamics and itspossible causes in Albania, Institute for Advanced Studies,Vienna, WP, No. 57.

Lars E.O. Svensson, (August 1997), Price Level Targetingvs. Inflation Targeting: A Free Lunch?, Institute for InternationalEconomic Studies, Stockholm University, CEPR & NBER.

Philip C. Rother, Inflation in Albania, IMF Working Paper00/207, December 2000.

Raporti Vjetor i Bankës së Shqipërisë, Viti 1992 – 2002.T. Hledik (2001), Monetary Policy Framework and Economic

Research at the Bank of Albania, Report from IMF TechnicalAssistance Mission.

-107-

TRTRTRTRTRANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETARE : SHANSE PËRARE : SHANSE PËRARE : SHANSE PËRARE : SHANSE PËRARE : SHANSE PËRZHVILLIMIN E SEKTORIT FINANCIARZHVILLIMIN E SEKTORIT FINANCIARZHVILLIMIN E SEKTORIT FINANCIARZHVILLIMIN E SEKTORIT FINANCIARZHVILLIMIN E SEKTORIT FINANCIAR

Luigi PLuigi PLuigi PLuigi PLuigi Passamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiar, Banka Botërore, Banka Botërore, Banka Botërore, Banka Botërore, Banka Botërore

-108-

TRTRTRTRTRANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETANSMISIONI I POLITIKËS MONETARE : SHANSE PËR ZHVILLIMINARE : SHANSE PËR ZHVILLIMINARE : SHANSE PËR ZHVILLIMINARE : SHANSE PËR ZHVILLIMINARE : SHANSE PËR ZHVILLIMINE SEKTORIT FINANCIARE SEKTORIT FINANCIARE SEKTORIT FINANCIARE SEKTORIT FINANCIARE SEKTORIT FINANCIAR

Luigi PLuigi PLuigi PLuigi PLuigi Passamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiarassamonti, Sektori Financiar, Banka Botërore, Banka Botërore, Banka Botërore, Banka Botërore, Banka Botërore

Z. KRYETAR, Z. GUVERNATOR,

Është nder i madh për mua të zëvendësoj FrancoPassacantando, Dretorin Ekzekutiv në Bankën Botërore, i ciliishte ftuar të merrte pjesë në këtë panel sot.

Por është, gjithashtu, edhe sfidë për mua, sepse ndryshenga Franco, i cili kishte një karrierë të shquar në Bankën eItalisë, as sfondi im profesional dhe as funksionet e mia aktualesi këshilltar i lartë i zëvendëspresidentit për setorin financiarnë Bankën Botërore nuk më cilësojnë mua veçanërisht tëdiskutoj për çështje, që lidhen me transmisionin e politikësmonetare.

Në fakt, kur kërkova me kolegët e mi çfarë ka shkruar Bankapikërisht për këtë temë, i vetmi dokument që m’u dha i referhejnjë date në fillimet e viteve 1990 – dhe trajtonte kryesishtmësime eksperience të nxjera nga vende të industrializuara!Në të vërtetë, Banka Botërore nuk merret me çështje të politikësmonetare – kjo është fusha e partnerëve tanë, FMN-së.

Banka Botërore merret me çështje të strukturës së sektoritfinanciar, të cilat mbështesin dhe nxisin rritjen ekonomike. Dhe,pikërisht nëpërmjet këtyre lenteve do të përpiloj komentet emia për temën që është në diskutim këtë mbasdite.

Banka Botërore merret me ndihmesën në krijimin e njësektori financiar të thellë, të shumëllojshëm dhe të fuqishëm,që të jetë në gjendje të mobilizojë kursimet kudo që të jenëkrijuar ato, në çfarëdolloj madhësie dhe të shpërndajë ato nëmbështetje të aktiviteteve të investimit dhe të prodhimit, qëkrijojnë rritje nga kushdo që ka një projekt të besueshëm për

-109-

t’u financuar. E theksoj, “kudo”, “çfarëdolloj” dhe “kushdo”sepse dëshiroj të bëj të ditur se mbarëvajtja e një sektorifinanciar duhet t’i adresohet nevojave të mbarë popullsisë –jo vetëm korporatave të mëdha me bazë në kryeqytet.

Për të mbështetur rritjen, sektori financiar duhet tëfunksionojë nëpërmjet një vargu institucionesh qëspecializohen në aspekte të ndryshme të shërbimevefinanciare dhe që konkurrojnë ndërmjet tyre për të siguruarshërbimin më të mirë me çmim më të mirë për çdo klientindividual. Pra, jo vetëm banka tregtare, por edhe institucionetë huave dhe kursimeve, rurale apo mikrofinancime përindividë, kompani qiradhënieje për firmat e vogla, kompanisigurimi, pensione dhe fonde të përbashkëta për produkte tëshitjes me pakicë, kompani të ndërmjetësimit të letrave mevlerë për të krijuar një treg të dytë në obligacione dhe nëekuitete, e kështu me radhë. Duke vepruar kështu, veprimete drejtuara nga sistemi financiar përshkojnë gjithë sferënekonomike në një partneritet të përforcuar reciprokisht.

Unë pohoj se kur sektori financiar është i shumëllojshëm, iqëndrueshëm dhe plotësisht i integruar me ekonominë reale,ai krijon kushtin e nevojshëm për një transmision të efektshëmtë masave të politikës monetare.

Dhe vetë politika monetare e efektshme ndihmon në krijimine kushteve për zhvillimin e sektorit financiar. Më lejoni tëpërpiqem të ilustroj këtë lidhje.

Së pari, një politikë e efektshme monetare ndihmon në uljene luhatshmërisë së inflacionit dhe të prodhimit – që janë pjesëe faktorëve të rrezikut josistematik (idiosinkratik) tëveprimtarisë së biznesit në vendet në zhvillim. Me stabilitetekonomik dhe monetar, sipërmarrësit e bizneseve mund tëbëjnë plane biznesi më të mira për shkak të pakësimit tëpasigurive. Nga ana e tyre, bankierët mund të marrin gjykimepër kreditin duke qenë më të mirëinformuar për huamarrësit– duke ndërtuar kështu një portofol huaje të një cilësie më të

-110-

mirë, kusht ky për ndërtimin e një biznesi bankar tëqëndrueshëm.

Së dyti, stabiliteti monetar thellon sektorin financiar. Aisiguron një iniciativë për kohëzgjatjen e depozitave dhe tëhuave. Ai lejon krijimin e produkteve të reja financiare përplotësimin e nevojave – si kredi hipotekare, kredi për investimeafatgjata ose këstet vjetore (anuitetet) të pensioneve në tregjesa më të sofistikuara.

Së treti, ai siguron gjithashtu, iniciativë për të zhvilluarndërhyrjen financiare në paranë vendase ose, ndoshta shmanginiciativën “për të dollarizuar” ekonominë bashkë me rreziqetshoqëruese për huamarrësit dhe fleksibilitetin e pakësuar tëpolitikës për autoritetet.

Pra, efektshmëria e transmisionit të politikës monetare dhezhvillimi i sektorit financiar janë mjaft të gërshetuar, duke qenënë fakt dy aspekte të të njëjtës çështje – pra, ata sigurojnëkontekstin dhe infrastrukturën për rritje të qëndrueshmeekonomike.

Dhe në një vend si Shqipëria, që po ndërton me shpejtësiinstitucionet e saj private dhe publike, për t’u siguruarqytetarëve të saj prosperitet, mund të hartohet një strategjie zhvillimit të sektorit financiar, e cila të maksimizojëefektshmërinë e politikës monetare në periudhë afatgjatë.

Ku duhet filluar?

Së pari, pronësia. Për të qenë e besueshme, politikamonetare duhet të drejtohet nga një bankë qendrore e pavarur,e çliruar nga ndikimet politike. Gjithashtu, bankat duhet tëçlirohen nga influenca politike në qoftë se ato duhet t’ipërgjigjen kushteve të ndryshuara të tregut. Privatizimi iardhshëm i Bankës së Kursimeve do ta vendosë sisteminbankar larg influencave politike.

Së dyti, konkurrenca. Sjelljet monopolistike apo

-111-

oligopolistike nga bankat krijojnë kapje (stickiness) nëhuadhënien ndaj klientëve dhe në normat e depozitave. Atomund të krijojnë, gjithashtu, një fuqi tregu që dobëson punën ebankës qendrore në çuarjen e normave të tregut të parasë nëdrejtimin e dëshiruar. Në kundërshtim me këtë, konkurrencalejon transmisionin e sinjaleve të politikës deri te klientët e fundit.

Së treti, përmirësimi i kuadrit ligjor dhe informativ përoperacionet e kreditit. Në qoftë se kompanitë nuk e rrisinbesimin tek financimi bankar për operacionet e tyre, duke embështetur vetveten me aq financim borxh sa mund të mbajnëkujdesshëm bilancet e tyre, as kanali i normave të interesit,as kanali i huadhënies nuk mund të kenë ndonjë ndikim realnë veprimtarinë ekonomike. Për të patur një politikë monetaretë efektshme, kredia duhet të jetë një variabël i rëndësishëmi drejtimit. Në qoftë se nuk është e tillë, gjë që ndodh kurfirmat mbështeten në fonde të brendshme (si dhe kurmbështeten në tregje të kapitalit ose në financime nga jashtë),ndryshimet në sasitë dhe në çmimet e parasë kanë një ndikimtë kufizuar në aktivitetin ekonomik. Në zonën e Euros, përshembull, efektiviteti i mekanizmit të transmisionit është nëdiskutim e sipër edhe pse aktivet totale të bankave ndaj PBBqëndrojnë në 181 për qind — një shumëfish i raportit që povërehet aktualisht në Shqipëri.

Një efekt pozitiv ndihmës i thellimit të kreditit është nivelii pakësuar i likuiditetit të sistemit bankar. Pa këtë rregullator,bankat kanë më pak liri për mbrojtjen e klientëve të tyre ngandryshimiet e politikës monetare.

Së katërti, mbikëqyrje e fuqishme. Nevoja për të ruajturstabilitetin dhe shëndetin e sistemit financiar kërkon njëfunksion mbikëqyrës dhe rregullator të fuqishëm e të duhur.Bankat e dobëta janë një pengesë e madhe për implementimine politikës monetare dhe nuk i transmetojnë mirë goditjet(shock-et) monetare. Procesi mbikëqyrës në vend duhet tëingranohet për t’i ushqyer institucionet financiare me një

-112-

kulturë të duhur krediti. Disiplina e kreditit, kundrejthuadhënies, është një kanal i rëndësishëm i transmisionit tëgoditjeve monetare.

Një çështje e lidhur është vetpërmbajtja dhe ndërhyrja.Disiplina e kreditit lirohet në qoftë se drejtuesit e bankavedhe pronarët nuk besojnë se veprimet e menjëhershmekorrigjuese do të vihen pa mëshirë kundër tyre kur shkelenrregulloret e mbikëqyrjes. Prania e një skeme të sigurimit tëdepozitave rëndon rrezikun moral potencial në sistem – dhemund të balancojë përfitimet që ai mbart (domethënë, për tërritur pjesën e bazës monetare brenda kontrollit të bankës).

Së pesti, zhvillon thellë paranë dhe tregjet e letrave mevlerë. Që bankat të vendosin të ndryshojnë normat e tyre tëhuadhënies dhe të depozitave si pasojë e veprimeve tëpolitikës, ato duhet të kënaqen që niveli i normave tëvëzhgueshme në tregun ku banka qendrore ndërhyn nuk ështëi luhatshëm dhe transmetohet tek çmimet e instrumenteve tëtjera të tregtuara. Kjo kërkon praninë e një game investitorëshinstitucionalë që kanë iniciativa dhe aftësi të tregtojnëinstrumente të ndryshme në tregun sekondar. Investitorët eshitjes me pakicë nuk sigurojnë thellësinë për një tregfunksional të letrave me vlerë – ata sigurojnë një pikëvendosjeje për emetuesin primar. Një kërkesë e lidhur ështënjë pagesë efektive, sistemi i likuidimeve dhe kleringut.

Së gjashti, trajnimi i bankierëve dhe i operatorëvefinanciarë. Ndoshta kjo është detyra më e rëndësishme dhemë e vështirë – edhe pse një detyrë jetësore. Efektiviteti ipolitikës monetare varet, në fund të ditës, nga reagimet ebankierëve dhe të operatorëve të tjerë financiarë. Pikërishtata implementojnë vendimet, të cilat në fund të fundit do tëgjejnë rrugën e tyre në ekonominë reale. Duke përshtaturkushtet dhe afatet e kontratave të depozitave dhe huave, dukeadministruar me kujdes aktivet dhe pasivet, duke zvogëluarose zgjeruar bilancet e tyre, duke caktuar çmim të lartë ose

-113-

duke shkurtuar një linjë krediti tek huamarrësi margjinal igatshëm për të paguar detyrimet, duke spekuluar nga lëvizjanë instrumentin e shënjestruar nga banka qendrore nëinstrumente të tjera të tregut të kapitalit, ata transmetojnëveprimet tuaja. Kështu, ata duhet të kuptojnë cilat janëpolitikat tuaja, cilat janë objektivat tuaj dhe cilat janëinstrumentet tuaja. Ata duhet, gjithashtu, të drejtojnë biznesete tyre në mënyrë sa më të përgjegjshme. Kjo kërkon një dialogtë vazhdueshëm, si dhe një trajnim konstant për të përhapurpraktikat më të mira në mbarë sistemin financiar.

Si përfundim, ndjesia ime është se ndërtimi i levës financiarenë këtë ekonomi – e cila është platformë operuese përtransmisionin e politikës monetare, do të zgjasë dhe duhet tëzgjasë që të jetë e qëndrueshme. Leva lejon firmat të mbajnënivele të larta aktivesh fikse dhe kapital funksionues, të cilatjanë tipare të ekonomive stabël e me shkallë të lartëparashikueshmërie. Por, skedulimi për të krijuar kushtet qëkjo gjë të ndodhë, është i gjatë dhe kërkon kohë për t’urealizuar. Një element kritik, sipas opinionit tim, është tëmbahet një lidhje e mirë dhe konstruktive me mbarë sektorinbankar dhe sektorin privat. Me bashkëpunimin e tyre, bazuarnë të kuptuarit nga ana e tyre të synimeve dhe tëinstrumenteve të politikës suaj, progresi do të jetë shumë mëi shpejtë.

Shpresoj se isha në gjendje të ilustroja lidhjet që ekzistojnëndërmjet një strukture të shëndoshë financiare dhe kushtevepër efektivitetin e transmisionit të politikës monetare.

Ju faleminderit shumë!

-115-

PSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KA KA KA KA KA KUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEAPLIKAPLIKAPLIKAPLIKAPLIKUESEUESEUESEUESEUESE

JacJacJacJacJacek Rek Rek Rek Rek Rostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekonomisë në Universitetin eonomisë në Universitetin eonomisë në Universitetin eonomisë në Universitetin eonomisë në Universitetin eEvropës Qendrore në BudapestEvropës Qendrore në BudapestEvropës Qendrore në BudapestEvropës Qendrore në BudapestEvropës Qendrore në Budapest

-116-

PSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KPSE EUROIZIMI I NJËANSHËM KA KA KA KA KA KUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEUPTIM PËR DISA VENDEAPLIKAPLIKAPLIKAPLIKAPLIKUESEUESEUESEUESEUESEJacek RJacek RJacek RJacek RJacek Rostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekostowski, Profesor i ekonomisë në Universitetin e Evropësonomisë në Universitetin e Evropësonomisë në Universitetin e Evropësonomisë në Universitetin e Evropësonomisë në Universitetin e EvropësQendrore në BudapestQendrore në BudapestQendrore në BudapestQendrore në BudapestQendrore në Budapest

1. ELEMENTE KRYESORE TË PROPOZIMIT PËR EUROIZIM TË NJËANSHËM.

Andrzej Bratkowski dhe unë, tre vjet e gjysmë më parë,paraqitëm për herë të parë, propozimin tonë për euroizim tënjëanshëm (ENJ) (Bratkowski and Roskowski 1999). Komentetë bëra nga disa ekonomistë tregojnë se detajet e propozimittonë nuk janë kuptuar gjithmonë qartë. Për këtë arsye, dëshirojmëtë fillojmë duke rishprehur elementet kryesore të propozimit tonë.

Propozojmë që në vendet në tranzicion, të cilat kërkojnëanëtarësim në Bashkimin Evropian, monedha vendase duhettë zëvendësohet me monedhën euro brenda një kohe tëmundshme për t’u realizuar1. Kjo do të thotë që cash-i ibrendshëm që është në qarkullim apo në kasafortat e bankave,do të zëvendësohet me kartëmonedha dhe me monedha euro,të cilat do të blihen duke përdorur rezervat ndërkombëtare tënjë vendi. Në të njëjtën kohë, të gjitha depozitat bankare,kontratat private, detyrimet e pagave dhe të taksave tëshprehura në monedhën vendase do të rishprehen në eurome “normën e konvertimit” të zgjedhur nga qeveria e venditpërkatës.2 Ne dëshirojmë ta bëjmë absolutisht të qartë senuk jemi duke propozuar dhe kurrë nuk kemi propozuar futjene një “euro polake” apo “euro çeke” – domethënë, futjen enjë monedhe të re, e cila do të ishte e ndryshme nga ajo ekrijuar nga Banka Qendrore Evropiane (BQE).

Besojmë se do të ishte maft përfituese për disa vende nëtranzicion (TAC) në qoftë se euroizimi i njëanshëm do të

1 Përgatitjet teknike ndoshta do të zgjasin rreth një vit.2 Nëse euro do të bëhet “monedha kombëtare” e një vendi apo nëse do të pushojë së qenurinjë monedhë kombëtare në TAC pas heqjes së zlotit apo të koronës është një çështje ligjore,të cilën ua lëmë juristëve. Nga pikëpamja ekonomike, kjo është një çështje dytësore.

-117-

implementohej me pranimin e Bashkimit Evropian (atë që nee quajmë “euroizimi i njëanshëm konsensual”). Kështu, me“euroizim të njëanshëm” nënkuptojmë që euroizimi do tëimplementohej nëpërmjet blerjes së eurove të nevojshme dukepërdorur rezervat ndërkombëtare të një vendi dhe para se aivend të bëhej anëtar i Bashkimit Ekonomik dhe Monetar (nëtë vërtetë, mundësisht para se ai të bëhet anëtar i BashkimitEvropian). Nuk nënkuptojmë që ENJ të implementohet padiskutuar paraprakisht me Bashkimin Evropian, dhe pa upërpjekur për të marë pranimin e Bashkimit Evropian për të.Aktualisht, Bashkimi Evropian është kundër euroizimit tënjëanshëm. Ne besojmë se ky kundërshtim i BashkimitEvropian nuk është i mirëmbështetur në ligjin e BashkimitEvropian apo në interesat e vendeve aktualisht anëtare nëBME [për të parën shihni shtojcën 1 dhe për të dytën shihniBratkowski and Rostowski 2001]. Rrjedhimisht, duhet të bëhete mundur që Bashkimi Evropian të bindet për meritat eeuroizimit të njëanshëm për të dyja anët, si dhe të bihet dakordpër kushte, afate, të cilat do të hiqnin çdo shqetësim të bazuarqë mund të kishin Bashkimi Evropian apo Banka QendroreEvropiane. Rrjedhimisht, TAC-të duhet të fillojnë bisedime,me synim bindjen e Bashkimit Evropian për të ndryshuarpozicionin e saj, duke përgatitur në të njëjtën kohë bazat ligjoredhe institucionale për këtë ndryshim.3

Mossuksesi në këto bisedime nuk do të thotë se TAC-tëduhet të heqin dorë nga ideja e ENJ (mund të vazhdojë endeme “euroizimin e njëanshëm jokonsensual”). Megjithatë, nëkëto rrethana do të ishte më mirë që në vend të kësaj, tëadoptohej një rregullim nëpërmjet Bordit të Monedhës. Njësistem i tillë është mjaft i ngjashëm me ENJ, por do të ishtepaksa më pak përfitues [Rostowski, 2001 a].

Së fundi, propozimi ynë për ENJ është një përgjigje ndaj

3 Për shembull, krijimi i Fondit të Likuiditetit për sektorin bankar, të cilin do ta diskutojmë mëposhtë.

-118-

“problemeve të mprehta të suksesit”, që ekonomitë nëtranzicion hasin kur i përafrohen anëtarësisë në BashkiminEvropian. Reformat e suksesshme të tregut në TAC-të dheperspektiva e hyrjes në Bashkimin Evropian çojnë në shpresapër rritje të shpejtë. Kjo, nga ana e saj, do të thotë qërezidentët vendas dëshirojnë të kursejnë më pak me qëllimqë të lehtësojnë konsumin, ndërsa investitorët e huaj janë tëgatshëm të sigurojnë financimin e nevojshëm për të mbushurboshllëkun ndërmjet kursimeve dhe investimit. Rezultati ështëtepricë e lartë e llogarisë së kapitalit dhe për pasojë deficitetë larta të llogarisë korente, të cilat e bëjnë TAC-të shumë tëprekshëm ndaj “ndërprerjeve” të flukseve hyrëse të kapitalit(kthimet mbrapa nuk janë të nevojshme) duke çuar në kriza tëparasë. Në rastin e Polonisë, gjatë tre viteve të fundit, deficiti illogarisë korente ka qenë rreth 5-8 për qind e PBB-së, i cilizakonisht konsiderohet i përshtatshëm brenda “zonës së rrezikut”në të cilën “një ndërprerje” e parasë mund të kërcënojë, përshkak të frikës për paqëndrueshmëri nga ana e investitorëve.

Nuk mund të mbështetesh as tek politikat monetare dhe astek politikat fiskale për të mbajtur këto zhvillime nën kontroll.Sipas një regjimi të kurseve valutore lirisht të luhatshme, politikamonetare shtrënguese bën që monedha vendase të vlerësohet,gjë që sipas pikëpamjes tradicionale Mundell – Fleming ka tëngjarë të rritë më shumë deficitin e llogarisë korente. Politikamonetare ekspansioniste çon në inflacion më të përshpejtuardhe bën të pamundur plotësimin e kriterit të Mastrihtit përinflacionin. Nën një kurs valutor fiks, politika monetare nuk ështëe disponueshme si instrument. Politika fiskale (e cila mund tëpërdoret qoftë me regjimet e kurseve valutore lirisht të luhatshmeqoftë me ato fikse) gjithashtu, mund të mos jetë e efektshme nëpërmirësimin e LLG, si një shtrëngim i pozicionit fiskal, thjeshtmund t’i bëjë huadhënësit e huaj më të gatshëm t’u japin huahuamarrësve privatë vendas (e dimë që investitorët e huaj nëkohët e sotme i kushtojnë vëmendje shumës së borxhit të

-119-

përgjithshtëm të rezidentëve të një vendi, publik apo privat).Tradicionalisht, politika fiskale ekspansioniste do të rriste kërkesënagregate dhe kështu do të tentonte të rriste deficitin e LLK.

Nisur nga vështirësitë për të ulur deficitet e larta të LLK,shumë TAC janë mjaft të ekspozuar ndaj rrezikut të njëzhvlerësimi të madh të monedhës vendase, që zakonisht quhetkriza e parasë. Në vende me nivele të larta të “detyrimitdollarizim/euroizim” [Calvo, 1998], këto kriza do të çojnë nërritje të ngarkesës reale të borxhit dhe në rënie ekonomike(Indonezia është një shembull i kohëve të fundit).

Në pjesën tjetër të kumtesës, nuk do të përsërisimargumentet e mësipërme në favor të euroizimit të njëanshëmin extenso. Ata që janë të interesuar t’i referohen kumtesavetona të mëparshme [Bratkowski and Rostowski, 2001 dheRostowski 2002]. Pjesët nga 2 deri në 5 trajtojnë disa gjykimepër politikën e re monetare, atë fiskale dhe të kursit tëkëmbimit (përfshirë gjykime lidhur me çështjen se cilat ngaTAC-të tashmë përbëjnë një zonë optimale monedhe mevendet e Bashkimit Monetar Evropian). Seksionet 6 deri në 8trajtojnë kostot financiare dhe fiskale, dhe përfitimet nga ENJ.Shtojca 1 trajton disa nga aspektet politike dhe ligjore tëkundërshtimit që Bashkimi Evropian bën ndaj ENJ.

2. EFEKTSHMËRIA E POLITIKËS MONETARE DHE FISKALE NË MUNGESËTË ENJ NË RRUGËN DREJT BASHKIMIT EVROPIAN DHE ANËTARËSIMINNË BASHKIMI MONETAR EVROPIAN.

Nuk mund të mohohet që politika fiskale mund të jetë eefektshme për të kufizuar deficitin e LLK. Ekzistenca e efektitkundërveprues që përshkruajmë, nënkupton që një shtrëngesëfiskale e dhënë ndikon sadopak në LLK. Kështu, zhvendosja eSHB në një tepricë fiskale gjatë vitit 1990 nuk evitoi rritjen edeficitit të LLK të saj. Dyshojmë që, nisur nga normat e ulta tëinteresit, në shumë vende do të nevojitej një shtrëngesë fiskale

-120-

shumë e madhe për të ulur deficitin e LLK në një nivel të pranuarsi të sigurt prej rreth 5 për qind të PBB-së. Një shtrëngesë e tillë(prej të themi 4 për qind pikë të PBB-së) shpesh mund të mos jetëpolitikisht e realizueshme. Kjo nuk do të thotë se ne nuk jemi nëfavor të shtrëngimit fiskal, në fakt jemi pro tij, por dëshirojmë takonsiderojmë atë për llogari të tij me qëllim që të lirohen burime përzhvillimin e sektorit privat, dhe jo për të arritur një përmirësim tëdyshimtë në LLG. Ndërkohë, përmirësimi i LLK nuk mund të presë.Ngjarjet e fundit në Poloni tregojnë se politika monetare mundtë përdoret efektshëm për të përmirësuar llogarinë korente.Normat vërtet shumë të larta të interesit gjatë viteve 1999 –2000 (në rastin e tepricës prej 13 për qind kur u deflatua ngaIÇK dhe prej 16 për qind kur u deflatua nga IÇP) kanë kufizuarkërkesën agregate në mënyrë të mjaftueshme për të ulurdeficitin e LLK në rreth 5 për qind të PBB në vitin 2001,pavarësisht nga një vlerësim i madh real dhe nominal i zlotitkundrejt euros përgjatë periudhës. Megjithatë, kostoja ka qenëe konsiderueshme, me rritjen reale të PBB-së duke rënë nga6 për qind në vitin 1997 në rreth 1 për qind në vitin 2001.4

Kështu, rruga tradicionale për të hyrë në BashkiminEvropian dhe në Bashkimin Monetar Evropian ose ekspozonvendet aplikuese, që janë në rritje të shpejtë ndaj një rrezikutë lartë të krizës së parasë, ose i detyron ato të rriten shumëmë ngadalë sesa do të mundeshin me euroizimin e njëanshëm.Meqënëse konvergjenca reale është një ndër qëllimet e futjesnë Bashkimin Evropian për TAC-të, rruga tradicionale ështënë konflikt me qëllimin përfundimtar, gjë që nuk mund të jetëe dëshirueshme. Ky është thelbi i argumentit tonë.

3. GJYKIME PËR ZONËN OPTIMALE TË MONEDHËS.

Rreziqet asimetrike përbëjnë rrezik në qoftë se një venddhe bashkimi monetar, me të cilin ai propozon të bashkohet,4 Nisur nga shkalla e vlerësimit real të zlotit edhe ky deficit më i ulët i LLK mund të rezultojë nëmbrojtje të pamjaftueshme kundër një krize të parasë.

-121-

nuk janë pjesë e një zone optimale të një monedhe (ZOM).Pikëpamja jonë është se shumë TAC plotësojnë kushtet eZOM-së në të njëjtën masë me anëtarët aktualë të BashkimiMonetar Evropian ose janë shumë afër me ta në këtë drejtim.Meqënëse TAC-të, nëpërmjet pranimit të tyre të acquiscommunautaire, janë të angazhuar për t’u bashkuar meBashkimi Monetar Evropian në një etapë të caktuar, ajo çkaështë mjaft e mirë për anëtarët aktualë të Bashkimit MonetarEvropian duhet të jetë mjaft e mirë edhe për TAC-të. Edhe nëqoftë se disa nga TAC-të plotësojnë kushtet e ZOM-së pakmë pak se anëtarët aktualë të Bashkimit Monetar Evropian,kjo thjesht i ekspozon ata në rreziqe pak më të larta ngatronditje të veçanta sesa janë të ekspozuar anëtarët aktualëtë Bashkimit Monetar Evropian. Në zgjedhjen e ENJ, këtorreziqe paksa më të larta duhet të krahasohen me kostotshumë të larta të përshkruara më lart për mbajtjen e njëmonedhe vendase në periudhën para pranimit.

Mendojmë se arsyeja kryesore që shumë TAC janë afërplotësimit të kërkesave të ZOM-së, në të njëjtën shkallë mevendet anëtare të Bashkimit Monetar Evropian, është niveli ityre shumë i lartë i integrimit të tregtisë me vendet e BashkimitMonetar Evropian. Tregtia me anëtarë të tjerë të zonës së njëmonedhe si pjesë e PBB-së është një tregues i mirë i shtrirjes,në të cilën tronditjet e veçanta në ekonominë e një vendi,kanë mundësi të zbuten nga tregtia e tij me pjesën tjetër tëzonës së monedhës. Tregtia me anëtarët e tjerë të zonës sënjë monedhe, si pjesë e tregtisë së përgjithshme është njëtregues i mirë i masës në të cilën një vend do të ekspozohejndaj lëvizjeve në kursin e këmbimit të monedhës së përbashkëtkundrejt monedhave të “vendeve të treta”. Kështu, tabela 1tregon se në vitin 1999:

1.1.1.1.1. Gjithë TGjithë TGjithë TGjithë TGjithë TAAAAACCCCC-të-të-të-të-të tregtuan me vendet e BashkimitMonetar Evropian një pjesë më të madhe të PBB-së

-122-

së tyre sesa bëri mesatarja e ponderuar e anëtarëvetë Bashkimit Monetar Evropian në vitin para hedhjessë euros.

2.2.2.2.2. Gjithë TGjithë TGjithë TGjithë TGjithë TAAAAACCCCC-të-të-të-të-të tregtuan me vendet e BashkimitMonetar Evropian një pjesë më të madhe të PBB-sësë tyre sesa 6 nga 12 anëtarët aktualë të BashkimitMonetar Evropian (përfshirë katër vendet më të mëdhasi Gjermaninë, Francën, Italinë dhe Spanjën).

3.3.3.3.3. Gjithë TGjithë TGjithë TGjithë TGjithë TAAAAACCCCC-të-të-të-të-të tregtuan me vendet e BashkimitMonetar Evropian një pjesë më të madhe të tregtisësë tyre të përgjithshme sesa dy anëtarë të BashkimitMonetar Evropian, dhe gjashtë nga TAC-të tregtuanme Bashkimin Monetar Evropian një pjesë më të madhetë tregtisë së përgjithshme të tyre sesa gjithë anëtarëtaktualë të Bashkimit Monetar Evropian, me përjashtimtë dy prej tyre.

Kështu, në qoftë se këto raporte do të ishin kriteret e vetmepër të plotësuar kërkesat e ZOM-së, ne tashmë mund tëkonkludonim se shumë TAC i plotësojnë ato.

Argumentohet [për shembull, Fidrmuc and Schardax, 2000]se një pjesë më e madhe e tregtisë brenda të njëjtës industri(tregtisë së II) brenda zonës së një monedhe, çon në më shumëcikle biznesi sinkrone, sepse atëherë tronditjet specifike tëkërkesës dhe ofertës në industri kanë më shumë mundësi tëjenë simetrike nëpër vende. Rrjedhimisht, ne masim tregtinëbrenda të njëjtës industri me raportin BME/PBB për anëtarëte Bashkimit Monetar Evropian dhe vendet aplikuese, dhegjejmë se shtatë TAC kanë një pjesë të tregtisë së II me BME/PBB, e cila është më e lartë se ajo e tre anëtarëve të BashkimitMonetar Evropian.

-123-

Tabela 1

Shkalla e integrmit të tregtisë së TAC me BashkiminMonetar Evropian krahasuar me atë të vendeve të BashkimitMonetar Evropian.

Belgjikë-Luks. 81.4 59 56.8Hungari 73.2 43 68.7Republika Çeke 65.1 43 61.7Estonia 62.0 24 45.1Sllovenia 61.8 37 67.1Sllovakia 58.9 29 56.8Holanda 48.8 38 47.9Irlanda 44.2 22 33.2Bullgaria 39.3 13 54.2Portugalia 38.5 19 67.1Austria 37.6 26 63.2Rumania 34.7 10 66.4Letonia 30.9 7 46.8Polonia 27.6 12 58.5Lituania 26.5 6 36.0Spanja 25.5 17 58.3Franca 21.7 18 51.9Gjermania 20.8 17 43.8Finlanda 20.7 10 34.0Italia 19.5 12 49.3Greqia 17.4 5 53.4Burimi: Eurostat. Të dhënat janë për vitin 1999 për vendet e pranimit

(accession) dhe të vitit 1998 për vendet e Bashkimit Monetar Evropian.* Pjesët e tregtisë (II) brenda -industrisë me vendet e Bashkimit

Monetar Evropian në PBB u vlerësuan duke marrë pjesët e tregtisë II tëvitit 1997 me Bashkimin Evropian nga Fidrmuc and Schardax [2000] dheduke i përdorur ato në kolonat 2 dhe 4.

Tregtia brendaindustrisë e BME/PBB(e vlerësuar)*

TregtiaBME/PBB

Tregtia eBME/tregtia

totale

-124-

Megjithatë, duhet të mbahet mend që tregtia ndërindustri,gjithashtu, kontribuon në konvergjencën e cikleve të biznesitnë një zonë të monedhës. Edhe pse ajo s’ka pse të mbrojë njëvend nga një asimetri e tronditjeve specifike-të industrisë mepjesën tjetër të zonës, megjithatë ajo do të pakësojë asimetrinëe tronditjeve agregate. Kështu, një rritje në kërkesën agregatenë Bashkimin Monetar Evropian (por jo në një TAC të veçantë)do të vërshojë në TAC nëpërmjet kërkesës së rritur për eksportetë tij, pavarësisht nga natyra e tyre, dhe një rritje asimetrike nëkostot agregate (për shembull, si rezultat i rritjes së çmimeve tëenergjisë, gjë që ndikon TAC-të më tepër se BME) do të mbrohetpjesërisht nga rënia më e vogël në outputin e Bashkimit MonetarEvropian dhe rrjedhimisht në kërkesë.

Kështu, nuk është për t’u habitur që studimet tregojnë seciklet e biznesit janë më të korreluara ndërmjet TAC-ve tëpërparuara dhe Gjermanisë sesa ndërmjet anëtarëve tërëndësishëm të Bashkimit Monetar Evropian. Boone andMaurel [1999], duke përdorur papunësinë me tendencë tëçrregullt (de-trended), tregon se ndërmjet 55 për qind (Poloni)dhe 86 për qind (Hungari) e cikleve të TAC-ve të përparuarashpjegohen nëpërmjet cikleve gjermane, ndërsa vetëm 43 përqind e cikleve spanjolle dhe 18 për qind e cikleve italiane mundtë shpjegohen në këtë mënyrë. Fidrmuc and Schardax [2000]gjejnë se prodhimi industrial i Polonisë është po aq i korreluarme atë të Gjermanisë sa është edhe ai i Austrisë, dhe shumë mëtepër sesa ato të Zvicrës dhe Italisë. Outputet industriale tëHungarisë dhe të Sllovenisë janë më shumë të korreluara me atotë Gjermanisë sesa është ai i Italisë, megjithëse ato të RepublikësÇeke dhe të Sllovakisë janë shumë më pak të korreluara.

Megjithatë, duhet të përsëritet se, sinkronizmi i cikleve tëbiznesit, në të vërtetë nuk përbën një kërkesë që një vend i vogëltë aderojë në një zonë shumë më të madhe të një monedhe.Kështu, ex ante, në qoftë se tronditjet janë kryesisht të gjeneruaranë kërkesë, një vend i vogël, kërkesa e pavarur agregate e të

-125-

cilit është e korreluar negativisht me atë të një zonë të madhe tënjë monedhe, mund të përfitojë nga futja në të. Rëniet nëkërkesën e brendshme do të balancohen me rritjen e kërkesësnë pjesën tjetër të zonës, duke pakësuar paqëndrueshmërinë eoutputit të përgjithshëm. Duke u bashkuar me zonën e monedhësrritet tregtia me të, dhe rrjedhimisht, mund të rritet efekti zbutës memë tepër sesa e pakëson atë përjashtimi i efektit të kursit të këmbimit.5

Ex post kjo do të rezultonte në luhatje më të korreluara.

4. INFLACIONI DHE MOSPËRSHTATJE TË KURSIT TË KËMBIMIT PASNDËRRIMIT TË MONEDHËS.

Wojcik [2000] shqetësohet rreth mospërshtatjeve të kursittë këmbimit si rezultat i inercisë inflacioniste pas konvertimittë monedhës vendase në euro. Një zhvlerësim i thjeshtëparaprak (up-front) në momentin e euroizimint është zgjidhjajonë. [Rostowski, 2001b]. Wojcik pretendon se kjo do ta bëjëinflacionin “më të vështirë për t’u kontrolluar”. Është e qartë se kyrast është vetëm në qoftë se efektet e “kalimit përmes” një zhvlerësimijanë të mëdha. 6 Por në qoftë se po, atëherë zhvlerësimi nuk do tëndikojë shumë kursin real të këmbimit, lirshmëria për zhvlerësim vlenpak, dhe dikush gjithashtu mund të euroizojë.

Për më tepër, rekomandimi ynë bazohet në ekzistencën enormave të larta të rritjes së rendimentit të punës në TAC-të7. Nga njëra anë, kjo gjeneron në rradhë të parë problemsepse rritja e shpejtë e pritur e PBB-së është ajo që i bënrezidentët të kenë dëshirë të jenë huamarrës të mëdhenj neto,dhe të huajt të jenë të gatshëm për të qenë huadhënës tëmëdhenj neto (apo investitorë) në vend. Nga ana tjetër, rritjae shpejtë e rendimentit të punës do të thotë që një gabim në5 “Efekti zbutës i kursit të këmbimit” është si rezultat i rënies së vlerës së monedhës të venditnë të cilin kërkesa bie përkundrejt asaj të vendit në të cilin kërkesa rritet.6 Është e qartë që do të ketë pak efekt inflacionist të zhvlerësimit paraprak, ajo që duam tëthemi është se shpresojmë të mos jetë i madh.7 Në mungesë të politikave të shtrënguara makroekonomike të nevojshme për të mbajturdeficitin e LLK brenda kufijve të sigurtë.

-126-

caktimin fillimisht të kursit të konvertimit për ekonominëvendase, në mënyrë të tillë që marzhi i outputit të bëhetjokonkurrues, ka mundësi të ndreqet shpejt.8 Sigurisht, kjosugjeron që TAC-të, që kanë regjistruar për një kohë të gjatënjë rritje relativisht të ngadaltë të rendimentit të punës, si përshembull Republika Çeke, mund të kenë më pak përfitim dhemë shumë humbje në qoftë se pranojnë ENJ.

Argumenti i bërë nga disa kundërshtarë të ENJ, që normae rritjes së rendimentit të punës është e parëndësishme, sepsesindikatat do të detyrojnë rritje reale të rrogave me më shumësesa fitimet nga rendimenti, me qëllim që kostot e punës përnjësi të rriten pavarësisht nga norma e rritjes së rendimentit,nuk përbën një argument bindës për fleksibilitetin e kursit tëkëmbimit. Sindikatat, të cilat janë të fuqishme dhe mjaft tëzgjuara për të marrë më tepër se shuma e plotë e rritjes sërendimentit të punës, ka mundësi të jenë të fuqishme dhemjaft të zgjuara për të detyruar rritje rrogash, të cilat do tëshpërblejnë anëtarët e tyre për çdo zhvlerësim real!

Së fundi, nuk shohim ndonjë arsye pse kredibiliteti i regjimitduhet të minohet në mënyrë dramatike vetëm për shkak seeuroizimi është i njëanshëm, siç sugjerohet nga Wojcik. Ndërsapresim që ENJ të jetë paksa më pak i besueshëm sesaanëtarësimi i plotë në Bashkimin Monetar Evropian, neshpresojmë që ai të jetë pak më i besueshëm sesa rregulliminëpërmjet një bordi të monedhës, siç ekziston në Estoni, nëLituani apo në Bullgari. Dhe bordet për monedhën kanëprovuar se janë shumë të besueshme, shumë më tepër seregjimi soft-pegs (i fiksuar i axhustueshëm) indryshueshmërisë së mekanizmit të kursit të këmbimit (MKK).Shpresojmë që, për dy arsye, ENJ të jetë më i besueshëmsesa bordi tradicional i një monedhe në një vend joaplikues:

1. Megjithëse një monedhë vendase parimisht mund të8 Lidhur me këtë pikë i jemi mirënjohës Eduardo Borensztein.

-127-

rikrijohet për të lejuar zhvlerësim, përgatitjet teknikedo të jenë të gjata, të komplikuara dhe e pamundurpër t’u mbajtur sekret, duke iu dhënë spekulatorëveparalajmërim të mjaftueshëm. Kjo, në të vetvete, dotë ulte përfitimet për një qeveri që e parashikon këtëlëvizje duke sjellë si rrjedhim shpresa të spekulatorëvetë një ngjarjeje të tillë. Në bordet për monedhën, monedhavendase tashmë ekziston, dhe ato që duhet të ndryshohenjanë pikërisht dispozitat konstitucionale, mbi bazën e tëcilave ndërtohen rregullimet e Bankës Qendrore. Kështu,duke bërë euroizim, mbrojtja kundër spekulimeve me anëtë “pilulës kundër helmit” është edhe më e fuqishme sesanë rastin (e mirë) e një bordi për monedhën.

2. ENJ do të shpresohej të zgjaste vetëm për një periudhëkohore relativisht të shkurtër (të themi 5 vjet) para seTAC përkatës të bashkohej me Bashkimin MonetarEvropian si një anëtar plotësisht i ri. 9 Gjithashtu, dotë ishte absurde për një vend, qëllimi strategjik i tëcilit është Bashkimi Evropian dhe anëtarësimi nëBashkimin Monetar Evropian (respektivisht brenda 4dhe 6 javëve), të bënte rifutjen e një monedhe vendase.

Përgjithësisht, kredibiliteti i regjimit të ENJ do të reflektohejnë normat e interesit që do të merren sipas këtij regjimi. Do t’ikthehemi kësaj çështjeje absolutisht kryesore, në seksionin 6.

5. PLOTËSIMI I KRITERIT TË MASTRIHTIT PËR INFLACIONIN.

Ekziston një konfuzion i konsiderueshëm lidhur me implikimetë ENJ për mundësinë e TAC-ve për të plotësuar kriterin einflacionit të Mastrihtit (KIM). Vendet në rritje të shpejtë sipër shembull TAC-të, zakonisht shfaqin efektin Harrod-Balssa-

9 Ky faktor nuk e bën ENJ më të besueshëm sesa bordi për monedhën në një TAC të zhvilluarqë pritet të bashkohet së shpejti me Bashkimin Evropian dhe me Bashkimin Monetar Evropian.

-128-

Samualson (H-B-S), me çmimet e mallrave të patregtueshëmqë rriten më shpejt sesa çmimet e mallrave të tregtueshëm,dhe norma e rritjes në çmime relative të mallrave tëparegtueshëm është më e shpejtë sesa në vende me rritjemë të ngadaltë. 10 Kjo do të thotë se, në qoftë se inflacioni içmimit të mallrave të tregtueshëm në një TAC do të ishte injëjtë si në Bashkimin Monetar Evropian (siç mund të jetërasti sipas ENJ), atëherë inflacioni i përgjithshëm do të ishtemë i lartë – mundësisht në lartësi të mjaftueshme për ta bërëTAC të pamundur për të përmbushur KIM-në. Me një kursvalutor fleksibël, inflacioni mund të ulet në nivelin e duhurduke lejuar monedhën vendase të vlerësohet (aktualisht eashtuquajtura “vlerë e referencës” e cila përcakton këtë nivelështë: 1.5 për qind mbi normën mesatare të inflacionit në trevendet me ecuri më të mirë në Bashkimin Monetar Evropian).Kjo do të vendoste presion për rënie të çmimeve të mallravetë brendshëm të tregtueshëm, duke ulur, gjithashtu, inflacionine mallrave të brendshëm të patregtueshëm. Meqenëse kyopsion nuk do të ishte i disponueshëm nën ENJ apo nën njëbord monedhe, kundërshtarët e tij pretendojnë se secili nga këtosisteme do të plotësonte KIM-në dhe rrjedhimisht, bashkimi nëBashkimin Monetar Evropian do të ishte i pamundur për shumëvite (mbase për dy dekada) [Gomuka 2001].

Ne e kundërshtojmë fuqishëm këtë pikëpamje. Së pari, ajoqë duhet të bëhet nën ENJ është të pakësohet kërkesa ebrendshme mjaftueshëm, që inflacioni i çmimit të mallrave tëpatregtueshëm të bjerë në masë të mjaftueshme në mënyrëtë tillë që inflacioni mesatar të plotësojë “vlerën e referencës”aktuale të KIM-së. Në rastin e Polonisë mallrat epatregtueshëm, çmimet e të cilëve janë përcaktuar nga tregu,llogariten në rreth 30-40 për qind të shportës së IÇK-së.Kështu, në qoftë se inflacioni në tre vendet me ecuri më të10 Kjo është rezultat i një rritjeje më të shpejtë të rendimentit të punës në sektorin e mallrave tëtregtueshëm sesa në: (1) sektorin e mallrave të patregtueshëm; dhe (2) sektorin e mallrave tëtregtueshëm të vendeve me rritje të ngadaltë si Bashkimi Evropian.

-129-

mirë në Bashkimin Monetar Evropian do të ishte 1.5 për qind(shihni fn.11), atëherë vlera e referencës do të ishte 3 përqind dhe në qoftë se inflacioni i mallrave të tregtueshëm dhetë patregtueshëm do të ishte i njëjtë brenda BashkimitMonetar Evropian, atëherë niveli maksimal i inflacionit tëmallrave të patregtueshëm, i cili ende do të lejonte Poloninëtë plotësonte vlerën aktuale të referencës të KMI-së, do tëishte 5.25-6.5 për qind. Ky nuk duket se është një nivel aq iulët saqë mund të jetë i paimagjinueshëm për t’u arriturnëpërmjet një shtrëngimi të politikës fiskale. Në qoftë seinflacioni i mallrave të tregtuar në Bashkimin Monetar Evropian(dhe Poloni) do të ishte më i ulët sesa 1.5 për qind i pranuarmë lart, atëherë niveli i lejueshëm i inflacionit të mallrave tëpatregtuar në Poloni do të ishte edhe më i lartë.

Siç u diskutua, me një kurs këmbimi lirshmërisht tëluhatshëm, një shtrëngim i përkohshëm i politikës monetaredo të rezultojë në vlerësim nominal të monedhës dhe në presionnë rënie si për inflacionin e mallrave të tregtuar ashtu edhe tëpatregtuar. Në sektorin e mallrave të tregtuar kjo mund tëkërkojë rënie të çmimit nominal të brendshëm. 11 Nën ENJsektori i mallrave të patregtuar (sektori i shërbimeve dhe indërtimeve) do të mbante shumicën e kostove të rënies sëpërkohshme të inflacionit nën nivelin e kërkuar nga KIM. Kjomund të arrihej nëpërmjet një “pakti social” të përkohshëm,duke kufizuar rrogat në sektorin e mallrave të patregtuar dheduke kufizuar rritjen e çmimeve të caktuara në mënyrë

11 Sigurisht ata do të duhej të rriteshin më pak se në tre shtete anëtare me ecuri më të mirë nëBashkimin Monetar Evropian. Duke gjykuar që objektivi i Bankës Qendrore Evropiane përinflacion mesatar në Bashkimin Monetar Evropian është 2 për qind, inflacioni në tre vendet meecuri më të mirë ka mundësi të jetë 1.5 për qind. Edhe në Bashkimin Monetar Evropian, inflacionii mallrave të tregtueshëm do të jetë, në të vërtetë, më i ulët sesa inflacioni mesatar, duke moslënë praktikisht vend për çmime të qëndrueshme të mallrave të tregtueshëm. Çështja kryesoreështë: në ç’masë do t’i nevojitej një vendi recesioni i mallrave të tregtueshëm për të sjellë njërënie modeste në çmime nominale të mallrave të brendshëm të tregtueshëm nën një kurskëmbimi fleksibël? Përgjigja mund të ishte: jo në masë të madhe. Me rritjen e shpejtë tërendimentit të punës, çmimet e mallrave të tregtueshëm mund të binin, ndërsa rrogat në sektorine mallrave të tregtueshëm vazhdonin të rriteshin (por jo aq shpejt sa dhe më parë).

-130-

administrative ose nëpërmjet një shtrëngimi të përkohshëmtë politikës fiskale, ose nëpërmjet një kombinimi të të trejave.12

Për më tej, rekomandojmë që pas pranimit në BashkiminMonetar Evropian, anëtarët e rinj duhet të diskutojnë për njëpërshtatje të KIM-së. Vetë kriteri kërkon thjesht “konvergjencëtë qëndrueshme dhe të mbështetur të normave të inflacionit”siç përcaktohet nga vlera e referencës. Megjithatë, vlera ereferencës mund të ndryshohet nga vetë Këshilli Evropian13

dhe nuk kërkon ndryshimin e Traktatit. Duke konsideruar seshumica e anëtarëve të rinj do të ndikohen nga efekti i H-B-S, dhe se disa do të kenë borde të monedhës14, do të ekzistojënjë lob i fuqishëm për të përshtatur KMI-në, me qëllim që aitë zbatohet vetëm në inflacionin e mallrave të tregtueshëm.Këto kërkesa do të jenë të gjitha më bindëse pasi KMI kanevojë për “konvergjencë të qëndrueshme”. Përsëri, për shkaktë efektit të H-B-S, vendet në rritje të shpejtë si Irlanda, kanëqenë në gjendje të plotësojnë vlerën e referencës së KMI-sëvetëm për një kohë të shkurtër para futjes në BashkiminMonetar Evropian, më pas ata e kanë kapërcyer atë memarzhe të konsiderueshme. Ashtu si anëtarët e BashkimitMonetar Evropian që janë në rritje të shpejtë, vendet që janë

12 Gotz-Kozerkiewicz [2000] ndërsa argumentonte se kthimi i kostos (cost recovery) kërkon qëçmimet e mbetura administrative të lirohen, dhe që kjo mund të shkaktojë vlerësim të normësreale të kursit të këmbimit përtej nivelit të ekuilibrit. Së pari, “kthimi i kostos” mund të vonohetpër një apo dy vjet, duke vënë presion në rënie në indeksin e çmimeve, pikërisht kur një venddëshiron të bashkohet me Bashkimin Monetar Evropian. Së dyti, në një ekonomi me rritje tëshpejtë të rendimentit të punës që arrin “kthim kostoje”, çmimet nuk duhet të jenë problem përkonkurrencën. Së treti, shumica e çmimeve të administruara të mbetura janë për shërbime tëpatregtueshme më tepër sesa për mallra, kështu që heqja e tyre do të ketë një efekt të vogëlnë konkurrencë, duke goditur kryesisht individët. Së fundi, për një deficit të dhënë buxheti,heqja e kontrolleve mbi çmimet heq nevojën për subvencione ndaj prodhuesve të tyre, dukepakësuar taksat mbi firmat e tjera dhe duke rritur kështu kompetitivitetin e këtyre firmave. Nëqoftë se taksat për të financuar kontrollet e çmimeve paguhen nga konsumatorët, atëhereheqja e tyre nuk ndryshon asgjë. Kursi real i këmbimit do të përkeqësohet vetëm në qoftë sekonsumatorët do të paguanin taksa për të financuar kontrollet e çmimeve, ndërsa firmat do tëpaguanin çmime më të larta të pakontrolluara.13 Megjithëse vetëm atëherë anëtarët e Bashkimit Monetar Evropian do të jenë në gjendje tëvotojnë.14 Të paktën Estonia, Lituania dhe Bullgaria (të cilat pritet të bashkohen pas vitit 2008).

-131-

euroizuar në mënyrë të njëanshme mund të kenë inflacion qëtejkalon vlerën aktuale të referencës së KMI-së vetëm sirezultat i efektit H-B-S, meqënëse çmimet e mallrave tëtregtueshëm të tyre do të jenë njësoj si në Bashkimin MonetarEvropian. 15 Rrjedhimisht, një vend që është euroizuar, që kanën kontroll llogaritë e tij fiskale dhe rritet me shpejtësi (duketreguar se ai e ruan konkurrencën në sektorin e mallrave tëtregtuar të tij) mund të thuhet se përmbush frymën e KMI-së,edhe në qoftë se ai nuk mund të plotësojë vlerën aktuale tëreferencës. Kështu, jo vetëm që ka mundësi të ketë një lob tërëndësishëm në favor të ndryshimit të KMI-së pas vitit 2004,por ekzistojnë gjithashtu arsye të fuqishme objektive për tëvepruar kështu në rastin e vendeve, të cilat janë euroizuar nëmënyrë të njëanshme ose kanë një bord monedhe të krijuar siduhet.

Sigurisht, ENJ ka kuptim vetëm për TAC-të, të cilat janëtë afta të ruajnë disiplinën bazë fiskale. Kjo është (saktësisht!)një kërkesë për anëtarësi në Bashkimin Monetar Evropian.ENJ do të pakësojë kostot e shërbimit të borxhit publik. Nepohojmë se kjo lehtësi do të përdorej për të pakësuar deficitinfiskal më tepër sesa për të rritur shpenzimet publike dukembajtur ndërkohë deficitin në mënyrë të papranueshme nënjë nivel të lartë. Ne e shohim ENJ si një rrugë më të mirë(më pak të dhimbshme) sesa rruga tradicionale për të hyrënë Bashkimin Monetar Evropian. Ne nuk e shohim atë si njërrugë për të shmangur nevojën për anëtarësim në BashkiminMonetar Evropian dhe detyrimet e tij. Problemet korentefiskale të Republikës Çeke, të Hungarisë dhe të Polonisëhedhin dyshim qoftë në mundësinë e tyre për të arrituranëtarësi në Bashkimin Monetar Evropian, qoftë për tëpërfituar nga euroizimi i njëanshëm. ENJ mund të ndihmojë15 Ata mund të kenë, gjithashtu, inflacion të lartë të kërkesës në sektorin e mallrave tëpatregtueshëm në qoftë se do të kishin një rritje të madhe në deficitin e tyre buxhetor. Por, kjodo t’i çonte ata në shkeljen e kriterit të deficitit fiskal të Mastrihtit, duke penguar futjen nëBashkimin Monetar Evropian për këtë arsye.

-132-

të rregullojë drejtimin fiskal të një vendi, por nuk mundet dhenuk duhet të jetë një zëvendësues për disiplinën fiskale apopër anëtarësimin e shpejtë në Bashkimin Monetar Evropian.Kundërshtarët e euroizimit na kujtojnë vazhdimisht se ai nukështë një ilaç për të gjithë të këqjiat, dhe gjithçka që ne mundtë bëjmë është të biem dakord qetësisht.16

6. A DO TË BIEN NORMAT E INTERESIT NËN EUROIZIMIN E NJËANSHËM?

Një ndër pikat më tërheqëse në Wojcik [2000] ështëpretendimi që euroizimi i njëanshëm nuk ka pse të çojë në njërënie të normave mesatare dhe afatgjatë të interesit, sepse heqjae parasë vendase, megjithëse çon në heqjen e rrezikut të parasënë huadhënie nga të huajt ndaj rezidentëve vendas, mund tërrisë rrezikun e mospagimit të tyre. Kjo mund të ndodhë sepsezhvlerësimi nuk është më i disponueshëm si mjet për të rriturkonkurrencën e prodhuesve të brendshëm. Rrjedhimisht, normate interesit për huatë ndaj bizneseve vendase aktualisht mund tëngrihen në bilanc, po kështu edhe normat mbi huatë ndaj qeverisë(të ardhurat nga taksat e të cilës varen nga rentabiliteti i biznesitvendas). Ky argument ilustrohet duke përdorur rastin eArgjentinës. Wojcik thekson se në fund të viteve 1990 normatreale të interesit ishin të njëjta në Argjentinë dhe në Poloni, dukenënkuptuar se normat e Polonisë nuk ka pse të bien pas euroizimit,meqenëse Argjentina kishte një rregullim nëpërmjet bordit tëmonedhës me regjim kursi këmbimi “mjaft të fiksuar (hardpegged)” me dollarin amerikan, duke patur shumë ngjashmërime euroizimin e njëanshëm. Por, Wojcik nuk përmend masënderi ku situata e Argjentinës është e veçantë. Vendi shkëmbenvetëm 16 për qind të tregtisë së tij dhe 2.7 për qind të PBB-sësë tij me Shtetet e Bashkuara17. Kjo bën kontrast në krahasim

16 Gjithashtu, ne as kemi pretenduar ndonjëherë, megjithëse të tjerët kanë pretenduar, qëeuroizimi do të jetë mundësisht një katalizator për reforma strukturore.17 Argjentina, gjithashtu, tregton 60 për qind më tepër me Bashkimin Evropian sesa me Shtetete Bashkuara!

-133-

me 58.7 për qind dhe 27.6 për qind përkatësisht në rastin etregtisë së Polonisë me vendet e Bashkimit Monetar Evropian.Në fakt, Argjentina është një ndër vendet e botës, i cili plotësonmë pak kriteret konvencionale të ZOM-së për të krijuar njëbashkim monedhe me Shtetet e Bashkuara18. Kjo, bashkë mepapërgjegjshmërinë fiskale, e ekspozuan Argjentinën nëproblemet e përshkruara. Megjithatë, kemi parë (Tabelë 1) sePolonia dhe shumë TAC të tjera i përmbushin kërkesat e ZOM-së të paktën po aq mirë sa rreth gjysma e vendeve anëtareekzistuese në Bashkimin Monetar Evropian. Kështu, shembulli iArgjentinës është polemikisht i nevojshëm, por praktikisht iparëndësishëm në qoftë se dikush nuk dëshiron të argumentojë– siç bëjnë shumë ekonomistë të Shteteve të Bashkuara – sevetë Bashkimi Monetar Evropian aktual është larg të qënurit zonëoptimale e një monedhe. Në qoftë se dikush e beson këtë gjë,atëherë mbase TAC-të nuk duhet asnjëherë të bashkohen meBashkimin Monetar Evropian pasi ata nuk ka mundësi të bëhenedhe më të integruar seç janë përsa i përket tregtisë. 19 Megjithatë,në atë rast, ata nuk duhet të bashkohen as me Bashkimin Evropian,pasi anëtarësimi përfundimtar në Bashkimin Monetar Evropian ështënjë kërkesë e anëtarësimit në Bashkimin Evropian.

7. MUNGESA E NJË HUADHËNËSI TË FUNDIT NË RRADHË NËNEUROIZIMIN E NJËANSHËM.

Ne i jemi drejtuar këtij argumenti hollësisht në Bratkowskiand Rostowski [2000], ku theksuam disa nga pikat e mëposhtme:

1. Sigurisht, ekspansioni monetar është i papajtueshëmme çdo sistem të kurseve valutore fikse (në qoftë seekspansioni nuk është shumë modest). Megjithatë, siçthekson Goodhart et al.[1998], HIFR (huadhënësi i

18 Ka kritere të tjera, jokonvencionale, jotregtare, të cilat Argjentina mund t’i plotësojë më mirë,shihni Mundell [1973].19 Përveç pjesës që zë në PBB tregtia në të njëjtën industri.

-134-

fundit në rradhë) nuk ka pse të përfshijë ndonjëekspansion monetar. Banka qendrore mund të japë huandaj një banke që është në vështirësi dhe në të njëjtënkohë të ndërmarrë veprime të tregut të hapur për tëpakësuar likuiditetin, me qëllim që stoku i parasë tëmbetet i pandryshuar. Nën euroizimin, ndonëse bankaqendrore nuk është në gjendje të rrisë ofertën e parasë,HIFR mund të sigurohet nëpërmjet huave të garantuara ngaqeveria ndaj bankës që është në vështirësi (për aq kohë saqeveria vetë të ketë aftësi paguese). Oferta e parasë do tëmbetej konstante, por shpërndarja e likuiditetit do tëndryshohej nga autoritetet në drejtimin e dëshiruar.

2. Në vende me rregullime nëpërmjet bordit të monedhës,HIFR është në çdo rast shumë i kufizuar, dhe kjo nukdo të ndryshojë si rezultat i euroizimit.

3. Aktiviteti i pastër i HIFR synon të evitojë mungesën elikuiditetit të bankave me aftësi paguese. Në shumëTAC bankat private mbanin më shumë se gjysmën egjithë aktivave të një banke në vitin 1999 [EBRD 2000].Pronarët e huaj duhet të dinë kushtin financiar të këtyrebankave mjaft mirë, për t’u siguruar atyre likuiditet kuru mungon likuiditeti por kanë aftësi paguese.

Tabelë 2

Pronësia e bankave të huaja sipas aktivave

Shqipëria 20.0 Hungaria 56.6Bullgaria 12.4 Lituania 59.8Kroacia 83.2 Polonia 70.0*Republika Çeke 70.0 Rumania 52.6Estonia 97.0 Sllovakia 50.0

Burimi: Vrojtimet financiare dhe ekonomike botërore të FMN-së dhe profilet einvestimit të EBRD (2001).* Nga mesi i vitit 2001, 63 për qind e depozitave të Polonisë mbaheshin në bankame pronësi shumice të huaj.

-135-

4. Për bankat që kanë mbetur me pronësi vendase kemisugjeruar krijimin e një “Fondi likuiditeti për sektorinbankar” (FLSB), në të cilin do të vendosen rezervatndërkombëtare të bankës qendrore kombëtare, qëmbeten pas kryerjes së euroizimit. Në rastin e Polonisë,pas lejimit të një zhvlerësimi paraprak modest prej 10për qind të zlotit në kohën e konvertimit, FLSB“mbulon” 100 për qind depozitat pa afat dhe 25 përqind të totalit të depozitave (përfshirë depozitat nëvalutë për të cilat aktualisht nuk ka HIFR apo FLSB).Madje, gjatë një krize, FLSB do të nevojitej t’u jeptelikuiditet bankave të kontrolluara nga polakët. Edhenë pjesën e sotme të pronësisë së huaj në bankatpolake, kjo më tepër se e dyfishon “mbulimin” edepozitave nga FLSB për rreth 270 për qind tëdepozitave përkatëse pa afat dhe rreth 70 për qind tëdepozitave totale përkatëse. 20 21 Së fundi, do të vinimnë dukje se pjesa që zënë depozitat në bankat mekontroll të huaj në Poloni po rritet me shpejtësi përshkak të blerjes së bankave polake nga të huajt. Kurpjesa të arrijë 100 për qind nuk do të ketë fare nevojëpër një FLSB.

5. Në vende që kanë një pjesë mjaft të lartë të depozitavenë valutë (si Kroacia, ku kjo pjesë zë rreth 90 për qind),HIFR është tashmë i kufizuar nga niveli i rezervavendërkombëtare të bankës qendrore dhe mundësia esaj për t’i rritur ato nëpërmjet huamarrjes.

6. Sa për krizat që kanë të bëjnë me aftësinë paguese(më tepër sesa me likuiditetin), këto kërkojnërikapitalizim më tepër sesa mbështetje nëpërmjet

20 Rastësisht, kjo tregon shqetësimin se mungesa e një HIFR kombëtar do t’i jepte bankave tëhuaja një avantazh konkurrues.21 Ekzistenca e një skeme sigurimi depozitash të pajisur me fonde ul më tej rrezikun e mungesëssë likuiditetit në bankat me aftësi paguese (kushdo qoftë zotëruesi i tyre) – si dhe pakësonnevojën e mundshme për të rikapitalizuar ato me paaftësi paguese.

-136-

HIFR. Rrjedhimisht, ato mbështeten në aftësinëpaguese të qeverisë së një vendi (si “huamarrës i funditnë rradhë”) më tepër sesa në likuiditetin e bankësqendrore. Shumica e TAC-ve, megjithëse jo të gjithë,janë huamarrës me emër të mirë.

8. Kosto seignorage e euroizimit.

Është e zakonshme të llogaritet kostoja seignorage si“flow”ashtu edhe “stok” për adoptimin e një valute. “Kostoflow” është humbja e të ardhurave që rezulton nga fakti segjatë periudhës së euroizimit (midis heqjes së monedhësvendase dhe futjes në Bashkimin Monetar Evropian si anëtarplotësisht i zhvilluar) banka qendrore e një vendi të euroizuarnuk do të ketë më interes në atë pjesë të rezervave të sajndërkombëtare, të cilat janë këmbyer për cash-in ebrendshëm, i cili është tërhequr. Kjo humbje e të ardhurave tëseignorage ekziston përfundimisht, dhe në shumicën e TAC-ve ajo varion midis 0.5 për qind dhe 1 për qind të PBB-së.Megjithatë, ajo duhet të pakësohet kur banka qendroreangazhohet në një politikë të ndërhyrjes së sterilizuar (e cilaparaqet kosto sterilizimi, që duhet të krahasohen me tëardhurat e seignorage).

“Kosto stok e seignorage” e adoptimit të një monedhe tëhuaj është ajo që rezulton nga nevoja për të këmbyer stokunekzistues të kartëmonedhave dhe të monedhave vendase mekartëmonedha dhe monedha të huaja. Në rastin e Polonisë,ky tregues do të ishte rreth 6.5 për qind e PBB-së së një viti,një shumë mjaft e madhe. Megjithatë, kosto “stok” nuk njihetvërtet në rastin e euroizimit, ku është i rëndësishëm vetëm“kosto flow e seignorage”. Kjo, sepse me t’u bashkuar meBashkimin Monetar Evropian, banka qendrore kombëtare(bqk) e një vendi do të jetë e detyruar të transferojë në BankënQendrore Evropiane gjithë të ardhurat nga aktivat, të cilatkorrespondojnë me (apo “garantojnë “) detyrimet e saj

-137-

monetare. Kjo e ardhur nga bankat qendrore kombëtare, tëcilat janë anëtare të Sistemit Evropian të Bankave Qendrore(SEBQ) më pas do t’u rishpërndahet bankave qendrorekombëtare në bazë të pjesës që ato zënë në kapitalin e BankësQendrore Evropiane. 22 Çdo pjesë e bankave qendrore kombëtarenë kapitalin e Bankës Qendrore Evropiane, varet nga raporte tëbarabarta mbi popullsinë dhe PBB-në e atij vendi, duke qenëkështu plotësisht e pavarur nga detyrimet monetare të bankaveqendrore kombëtare. 23 Një TAC, i cili është euroizuar paraprakishtnë mënyrë të njëanshme, dhe ka blerë një sasi kartëmonedhashdhe monedhash euro në këmbim për të gjitha detyrimet e tijmonetare 24, rrjedhimisht do të hyjë në Bashkimin MonetarEvropian pa ndonjë detyrim monetar. Si rezultat, nuk do tënevojitet të transferojë ndonjë të ardhur në Bankën QendroreEvropiane, dhe përsëri ajo do të marrë të njëjtën të ardhur ngapjesa e saj në kapitalin e Bankës Qendrore Evropiane siç do tëkishte bërë edhe po të mos ishte euroizuar fillimisht.

Ky sistem për rishpërndarjen e të ardhurave të seignorageështë ekuivalent me bankat qendrore kombëtare, që iu duhettë transferojnë në Bankën Qendrore Evropiane aktiva qëkorrespondojnë me bazën e tyre monetare. E thënë edhe mëthjesht, ai është ekuivalent me bankat qendrore kombëtare qëiu duhet të blejnë eurot e përdorura për të zëvendësuar bazën etyre monetare nga Banka Qendrore Evropiane. 25 Një vend qëeuroizohet në mënyrë të njëanshme, thjesht plotëson këtëtransaksion para bashkimit me Bashkimin Monetar Evropian, dhejo në momentin e bashkimit. Ja përse nuk ekziston ndonjë “kostostokut e seignorage” e euroizimit për vende të tilla.

22 Pas zbritjes së shpenzimeve të Bankën Qendrore Evropiane.23 Pas përfundimit të periudhës së tranzicionit. Kjo periudhë përfundon para se një TAC tëbashkohet me Bashkimin Monetar Evropian, qoftë nëpërmjet rrugës tradicionale qoftë pas njëperiudhe euroizimi të njëanshëm.24 Të cilat i ble me rezervat e tij ndërkombëtare.25 Meqënëse një bashkim monetar ndodh pas këtij transaksioni, baza mund të blihet nëpërmjetbankave qendrore kombëtare nga Banka Qendrore Evropiane për çdo aktiv të cilësisë së mirëpërfshirë edhe ato vendase. Rezervat ndërkombëtare nuk ka pse të përdoren.

-138-

8. PËRMBLEDHJE

Nuk do të ketë “kosto stok e seignorage” për vendetaplikuese të euroizimit të njëanshëm. Sugjerimi që normat einteresit afatshkurtra mund të mos bien si rezultat i euroizimitnuk është i bazuar mirë. Shembulli i Argjentinës nuk ështëkundër, pasi sipas kriterit tradicional ai vend nuk formonqartësisht një zonë monedhe optimale me SHBA, ku monedhae tij ishte “hard-pegged”(mjaft e fiksuar). Sipas kriterittradicional të ZOM-së, shumica e TAC-ve i përkasin një ZOMme vendet e Bashkimit Monetar Evropian në të njëjtën masësi anëtarët aktualë të Bashkimit Monetar Evropian. Mungesae një mundësie si HIFR i pakufizuar pas euroizimit nuk duhettë rrisë konsiderueshëm rrezikun në sistemin bankar nëshumicën e vendeve, ku ka një pjesë të madhe të bankave mepronësi të huaj apo në vende që kanë rregullime nëpërmjetbordit të monedhës. Për banka me pronësi vendase medepozita të shprehura fillimisht në monedhën vendase,ekziston mundësia e krijimit të një fondi likuiditeti të sektoritbankar. 26

Çdo mospërshtatje në kursin fillestar të këmbimit në kohëne konvertimit mund dhe duhet të shmanget nëpërmjet njëzhvlerësimi “paraprak “që do të reduktohet me kalimin e kohësnë qoftë se në TAC-të ka rritje më të shpejtë të produktivitetitsesa në zonën aktuale të euros. Politika monetare dhe fiskalemund të jetë e efektshme si një mjet i kufizimit të deficititrrezikshmërisht të madh të llogarisë korente. Por, pyetja katë bëjë më shumë me faktin nëse ajo do të jetë besueshmërishte efektshme. Besojmë se nuk mund të varësh shpresat në të.Si rezultat, pa euroizim TAC-të rrezikohen rëndë nga“ndërprerjet e fluksit hyrës të kapitalit” dhe nga krizat emonedhës.

26 Si dhe ekzistenca tashmë e skemës së sigurimit të depozitave në disa vende.

-139-

REFERENCAT

Boone,L. and M.Maurel [1999] An Optimal Currency AreaPerspective of the EU Enlargement to the CEECs, DiscussionPaper 2118, Centre for Economic Policy Research, London.

Bratkowski, A and J.Rostowski [1999] “Zlikwidowaæz³otego” Rzeczpospolita 6-7 March.

Bratkowski, A and J.Rostowski [2001] “The EU Attitudeto Unilateral Euroization: Misunderstandings, Real Concernsand ill-designed Admission Criteria” in A Liberating EconomicJourney: Post-communist Transition, Essays in Honour ofLjubo Sirc eds. A.Brzeski and J.Winiecki, CRCE London,pp379.

Calvo,G. [1999] On Dollarization available online at: http://www.bsos.umd.edu/econ/ciecpn5.pdf

European Commission [2000] “Exchange Rate Strategiesfor EU Candidate Countries”, Note for the Economic andFinancial Committee, Directorate General, Economic andFinancial Affairs, ECFIN/521/2000 – EN, 22 August,Brussels.

Ecofin [2000] European Council, [2000] 7 Nov.‘Conclusions of the Council on the Exchange Rate Strategyof Candidate Countries’ available on http://ue.eu.int/newsroom

EBRD [2000] Transition Report European Bank forReconstruction and Development, London.

EBRD [2001] Investment Profiles European Bank forReconstruction and Development, London.

Fidrmuc,J. and F.Schardax [2000] “More ‘Pre-Ins’ AntePortas? Euro Area Enlargement, Optimum Currency Area, andNominal Convergence”, Transition, 2000:2, pp28-47,Oesterrichisches Nazionalbank, Vienna.

Goodhart,C., P.Hartmann, D.Llewellyn, L.Rojas-Suarez andS.Weisbrod [1998] Financial Regulation: why, how and where

-140-

now? Routledge and Bank of England, London.Gomu³ka,S. [2001] “Poland’s Road to Euro: a review of

options”, paper presented to the Conference on Poland’s Roadto the Euro, National Bank of Poland, Warsaw, October 2001.

Gotz-Kozierkiewicz,D. [2000] Exchange Rate Policy inTransition Economies: Controversial View on the REERDevelopments, mimeo.

IMF [2000, 2001] World Economic Outlook, InternationalMonetary Fund, Washington, D.C.

Mundell,R. [1973] “Uncommon Arguments for CommonCurrencies” in The Economics of Common Currencies eds.H.G.Johnson and A.K.Swoboda, Allen and Unwin, pp.114-32.

Rostowski,J. [2001a] “Do euro na skróty, przez currencyboard i dwu walutowoœæ”, Polityka, September.

Rostowski,J. [2002] “The Eastern Enlargement of the EUand the Case for Unilateral Euroization” in FinancialVulnerability and Exchange Rate Regimes. Emerging MarketsExperience eds. M.Blejer and M.Skreb, MIT Press,Cambridge, Mass.

Solbes,P. [2001], Unia i Polska, no.18 (70), October 2001,Warsaw.

Wójcik,C. [2000] “A Critical Review of UnilateralEuroization Proposals: the Case of Poland”, Transition, 2000:2,pp48-76, Oesterrichisches Nazionalbank, Vienna.

-141-

SHTOJCA 1. ASPEKTE LIGJORE TË EUROIZIMIT TË NJËANSHËM.

Në Notën e Komisionit Evropian [Gusht 2000], pretendohetse vijueshmëria e hapave të adoptimit të euros është shpalosurnë Traktatin e Amsterdamit, dhe se kjo vijueshmëri rrjedhimishtështë pjesë e acquis communautaire, kështu që duhet tëpranohet nga vendet aplikuese të Bashkimit Evropian ashtusiç është. Për më tepër, meqënëse euroizimi i njëanshëm (ENJ)nuk pajtohet me këtë vijueshmëri, ENJ nuk mund të adoptohetnga vendet aplikuese. Në qoftë se situata do të qëndrontevërtet kështu, atëherë ne do të favorizonim adoptimin ebordeve të monedhës (Bashkimi Evropian) në ato vende kukemi rekomanduar ENJ. Bordet e monedhës janë pranuartashmë nga Bashkimi Evropian si një rrugë e përshtatshmepër në Bashkimin Monetar Evropian. Të njëjtat argumente tëparashtruara për ENJ qëndrojnë për një Bashkim Monetar,vetëm përfitimet janë pak më të vogla. Normat e interesit kamundësi të jenë pak më të larta nën një Bashkim Monetarsesa nën ENJ dhe spekulimi është më i mundshëm kundrejtnjë Bashkimi Monetar, pasi është më i lehtë për t’u braktisur.Megjithatë, më pak seignorage parashikohet me një BashkimMonetar sesa me ENJ.

Megjithatë, pikëpamja jonë është se duke e parë me hollësi,Traktati i Amsterdamit nuk parashtron një vijueshmëri hapash,të cilët duhet të ndërmerren para se një vend të adoptojëeuron, dhe që rrjedhimisht një vijueshmëri e tillë nuk ështëpjesë e acquis. Aplikantët do të pranohen në Bashkim Monetarsi shtete anëtare me derogim (heqje të drejte) lidhur meBashkimin Monetar Evropian. Ky derogim përcaktohet nënenet 104 (9) dhe (11), 105 (1), (2), (3) dhe (5), 106, 110,dhe 112 (2) b të Traktatit, si dhe në Kapitullin IX të Statutit tëSistemit Evropian të Bankave Qendrore (SEBQ). Këto nenelidhen me anëtarësinë e një vendi në Bankën QendroreEvropiane, SEBQ, me detyrimin e tij ndaj sanksioneve në rast

-142-

27 Më parë “Pakti për Stabilitetin dhe Rritjen”, i cili tashmë është pjesë e Traktatit.28 Këshilli vepron me unanimitetin e shteteve anëtare, me propozim të Komisionit dhe paskonsultimit me Banka Qendrore Evropiane.

se shkel kërkesat e deficitit fiskal të Traktatit27, të drejtën etij për të votuar në Këshillin Evropian sipas marrëveshjeve tëregjimit të këmbimit ndërmjet Bashkimit Monetar Evropiandhe vendeve jo-të-komunitetit dhe sipas politikave të kursittë këmbimit të Bashkimit Monetar Evropian, dhe duke iunënshtruar kërkesës se vetëm kartëmonedhat euro të jenëme kurs ligjor në territorin e tij.

Asnjë nga këto nuk do të ndodhë si rezultat i ENJ. Kandidatipërfundimisht nuk do të zërë vend në institucionet e BashkimitMonetar Evropian, dhe as do të ketë të drejtën të votojë përpolitikën e kursit të këmbimit të Bashkimit Monetar Evropian.Ai nuk do t’i nënshtrohet sanksioneve për dështim në pajtiminme Traktatin për kufijtë e deficitit fiskal dhe as do t’i kërkohettë ketë kartëmonedhat euro si të vetmet me kurs ligjor nëterritorin e tij. Në qoftë se ai vendos ta bëjë kartëmonedhëneuro si të vetmen me kurs ligjor në territorin e tij kjo do të jetënjë zgjidhje e lirë, jo për shkak të kërkesës së Traktatit. Njëaplikant i cili euroizohet në mënyrë të njëanshme, rrjedhimishtplotëson përcaktimin e Traktatit të një shteti anëtar mederogim nga Bashkimi Monetar Evropian. Kështu, ENJ nukështë i dështuar lidhur me pajtueshmërinë me acquis.

Nga pikëpamja jonë, problemi më i madh paraqitet nga neni123 (5). Ky parashikon se në qoftë se është vendosur tëshfuqizohet derogimi i një shteti anëtar nga Bashkimi MonetarEvropian (domethënë, të pranohet në institucionet e BashkimitMonetar Evropian në bazë të plotësimit nga ana e tij të kriterittë Mastrihtit për konvergjencën, përcaktuar në nenin 121(1)),atëherë Këshilli, në marrëveshje me shtetet anëtare 28 tëpërfshira, “adopton kursin me të cilin euro do të zëvendësohetpër një monedhë të shtetit anëtar…” . Qartësisht, në qoftëse një monedhë vendase nuk ekziston atëherë as Këshilli dhe

-143-

as dikush tjetër nuk mund të adoptojë “kursin me të cilin eurodo të zëvendësohet”me të. Megjithatë, Bashkimi Evropianduhet të pranojë që ky paragraf zbatohet vetëm për ato vende,të cilat faktikisht kanë një monedhë vendase me t’u bërë hyrjanë Bashkimin Evropian, por ai nuk zbatohet për ato vende qënuk kanë një monedhë të tillë. Në të vërtetë, në qoftë semonedha kombëtare e një vendi është tashmë euro, siç do tëishte rasti pas euroizimit të njëanshëm, do të ishte e çuditshme– më e pakta të thuash– të sugjerohet që duhet të adoptohetndonjë kurs ndryshe nga 1:1. Besojmë se në qoftë se BashkimiEvropian bindet që ENJ është në interes të aplikantëve dhejo kundër interesave të shteteve anëtare, atëherë ata do tëadoptojnë një interpretim të tillë të nenit 123(5).

Duhet të përmendet edhe një pikë e fundit. Neni 123(5)thotë që në shfuqizimin e derogimit, përveç miratimit të kursitme të cilin do të zëvendësohet euro për monedhën vendasetë shtetit anëtar të përfshirë, Këshilli “do të marrë gjithashtumasa të tjera të nevojshme për futjen e euros si monedha evetme në shtetin anëtar të përfshirë”. Besojmë se kjo nukpërjashton ENJ, pasi ENJ do të thotë adoptimin e euros simonedhë kombëtare e një vendi. Ne kemi vetëm “futjen eeuros si monedhën e vetme [shkronja korsive] në shtetinanëtar të përfshirë” kur ky vend vjen për të marrë pjesë nëinstitucionet e përbashkëta, të cilat përcaktojnë politikatmonetare dhe të këmbimit valutor të Bashkimit MonetarEvropian. Kjo sigurisht nuk do të ndodhë me ENJ, por sapo tëshfuqizohet derogimi.

Arsyetimi i interpretimit tonë të Traktatit mbështetet ngalinja, që është në një masë të konsiderueshme më e qetë përeuroizimin, linjë e paraqitur nga Këshilli Ekofin i Ministrave tëFinancës që u takuan në 7 nëntor 2000, dhe që u konfirmuamë pas nga Nice Summit i datës 16 dhjetor 2000. Ndryshenga nota e Komisionit e diskutuar më lart, Konkluzionet eEkofin-it [Ecofin 2000] nuk e deklarojnë ENJ si të paligjshëm

-144-

për aplikantët, thjesht që “ai do të ishte në kundërshtim mearsyetimin thelbësor ekonomik të Bashkimit Monetar Evropiannë Traktat”. Pas përcaktimit se “pjesëmarrja në ERM2 paraadoptimit të euros 29është një kërkesë ligjore” mendimivazhdon: “Të vetmet papajtueshmëri të qarta kundrejt ERM2,të cilat mund të identifikohen tashmë në këtë etapë janë kursete këmbimit plotësisht të luhatshme, regjimet e fiksuara tëaxhustueshme (crawling pegs) dhe stabilizimet (pegs)kundrejt ankorave të ndryshme nga euro”. Fund, pa përmendureuroizimin. 3030 Komisioni Evropian [2000], nga ana tjetër,vazhdoi të thoshte lidhur me këtë pikë se: “Euroizimi sigurishtpërjashtohet nga Traktatet”.

Karremi i paligjshmërisë së supozuar të euroizimit tënjëanshëm duket se është varrosur përfundimisht nga vetëPedro Solbes (Komisioneri përgjegjës), i cili, në një intervistëmë 13 shtator 2001 në Budapest tha: “Ne nuk thamëasnjëherë që euroizimi i njëanshëm është i paligjshëm.”[Solbes 2001].

29 Domethënë, para “shfuqizimit të derogimit” siç u përcaktua më lart.

-145-

INFLINFLINFLINFLINFLAAAAATION TTION TTION TTION TTION TARGETING NË KARGETING NË KARGETING NË KARGETING NË KARGETING NË KONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRAMEVE TËAMEVE TËAMEVE TËAMEVE TËAMEVE TËRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURA NGA NGA NGA NGA NGA FMNA FMNA FMNA FMNA FMN

Mario I. BlejerMario I. BlejerMario I. BlejerMario I. BlejerMario I. Blejer, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, Pau Rabanal, dhe Gerdau Rabanal, dhe Gerdau Rabanal, dhe Gerdau Rabanal, dhe Gerdau Rabanal, dhe GerdSchwarSchwarSchwarSchwarSchwartz Ftz Ftz Ftz Ftz Fondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkombëtarombëtarombëtarombëtarombëtar

-146-

INFLINFLINFLINFLINFLAAAAATION TTION TTION TTION TTION TARGETING NË KARGETING NË KARGETING NË KARGETING NË KARGETING NË KONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRONTEKSTIN E PROGRAMEVE TËAMEVE TËAMEVE TËAMEVE TËAMEVE TËRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURRREGULLIMIT TË MBËSHTETURA NGA NGA NGA NGA NGA FMNA FMNA FMNA FMNA FMNMario I. BlejerMario I. BlejerMario I. BlejerMario I. BlejerMario I. Blejer, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, P, Alfredo M. Leone, Pau Rabanal, dhe Gerd Schwarau Rabanal, dhe Gerd Schwarau Rabanal, dhe Gerd Schwarau Rabanal, dhe Gerd Schwarau Rabanal, dhe Gerd SchwartztztztztzFFFFFondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkondi Monetar Ndërkombëtarombëtarombëtarombëtarombëtar

Në këtë kumtesë do të argumentohet se kushtëzimimonetar tradicional i FMN-së – një kufi i sipërm për mjetet ebrendshme neto të bankës qendrore dhe një kufi i poshtëmpër rezervat ndërkombëtare neto të saj – duhet të adoptohetnë programet e rregullimit të mbështetura nga FMN me vendeqë përdorin objektivin eksplicit të inflacionit përimplementimin e politikës monetare. Ky adoptim duhet tësynojë në rritjen e përputhshmërisë dhe të pajtueshmërisëndërmjet objektivave monetarë të bankës qendrore dheobjektivave të caktuar në programet e rregullimit mbështeturnga FMN, si dhe ndërmjet instrumenteve të ndryshme, tëpërdorura për realizimin e objektivave dhe të synimeve tëpolitikës. Në këtë kumtesë, rishikohen opsione tëpërgjithshme të ndryshme dhe tregohet mënyra se si atoimplementohen në praktikë, duke marrë si shembull rastin eBrazilit. JEL: E52, E31, E17.

* Kur u shkrua ky material, Z. Blejer ishte Këshilltar i Lartënë Departamentin e FMN-së për Azinë dhe Paqësorin dhe Z.Rabanal ishte praktikant në muajt e verës në Departamentine Hemisferës Perëndimore të FMN-së. Që atëherë të dy janëlarguar nga FMN. Z. Sëartz ishte Zëvendësshef i Sektorit nëDepartamentin e Hemisferës Perëndimore të FMN-së dheaktualisht është me Departamentin e Çështjeve Fiskale tëFMN-së. Z. Leone vazhdon të punojë si Drejtor Asistent nëDepartamentin e Operacioneve Monetare dhe të Këmbimit.Versione më të hershme të kësaj kumtese u paraqitën nëkonferencën për “Një vit Inflation Targeting” në Rio de Janeiro

-147-

(10 – 11 Korrik 2000) dhe “ Dhjetë vjet Inflation Targeting:Projektimi, Performanca, Sfidat,” në Santiago, Chile (30nëntor – 1 dhjetor 2000). Shprehim mirënjohjen tonë përmarrjen e komenteve dhe të sugjerimeve ndihmuese ngaTeresa Ter-Minassian, Marianne Schulze-Ghattas, SandyMackenzie, dy referues anonimë dhe pjesëmarrësit ekonferencës.

Gjatë dekadës së kaluar, stafi i FMN-së u angazhua shpeshnë vlerësimin e funksionimit dhe të efektivitetit të inflationtargeting në vendet anëtare të FMN-së, të cilat adoptuan këtëskemë në kuadrin e politikës së tyre monetare. Megjithëseobjektivat për inflacionin fillimisht u përqafuan nga ekonomitë ndryshme të industrializuara, ky implikim u kufizua nëfunksionin e survejimit të FNN-së – domethënë, ishte pjesë eanalizave makroekonomike të kryera gjatë konsultimeve tërregullta vjetore ndërmjet FMN-së dhe vendeve anëtare të sajdhe e pashoqëruar nga operacione huadhënëse të FMN-së.

Megjithatë, kohët e fundit, një numër ekonomish tregukanë braktisur regjimet e tyre të kursit fiks të këmbimit dhekanë lëvizur drejt një sistemi kursi këmbimi fleksibël me njëkuadër të qartë të targetimit të inflacionit për politikënmonetare. Në këtë kontekst, gjithnjë e më shumë kishte tëngjarë që FMN-së t’i kërkohej të siguronte asistencë financiare– dhe rrjedhimisht, të ishte dakord për një program financiar– me një vend që po përdor ose ka vendosur të adoptojëobjektiva eksplicitë të inflacionit, si komponent kryesor përpolitikën e tij monetare. Në të vërtetë, direkt pas adoptimit tënjë regjimi të kursit të këmbimit lirisht të luhatshëm, në mestë muajit janar të vitit 1999, autoritetet braziliane shpallënsynimin e tyre për të prezantuar kuadrin formal të regjimit tëinflation targeting dhe, në muajt që vijuan, ky kuadër uimplementua sipas një programi rregullimi për të ardhmen,mbështetur nga FMN-ja.

-148-

Këto zhvillime paraqitën sfida të veçanta praktike dheanalitike për sa i përket procedurave operacionale të FMN-së në marrëdhëniet financiare të saj me vendet anëtare. Kjosfidë rezultoi nga nevoja për të rakorduar kuadrin e targetimittë inflacionit me aspektet praktike dhe konceptuale tëkushtëzimit. Kushtëzimi është mjet që përdoret nga FMN-janë programet financiare të saj për të siguruar mbrojtje,ndihmesë në ruajtjen e qëndrueshmërisë së jashtme të njëvendi dhe përdorim vetëm të përkohshëm të burimeve të tij.Kjo nënkupton adoptimin e të-ashtuquajturave kritere tëperformancës – domethënë objektiva sasiorë zyrtarë për njënumër të caktuar variablash, për të cilët është rënë dakordmidis vendit anëtar dhe FMN-së. Evoluimi i këtyre variablaveështë subjekt i verifikimit dhe përmbushja e këtyre kritereveështë kusht për kryerjen e një disbursimi. Në fushën e politikësmonetare, kriteret e performancës në programet e rregullimittë mbështetura nga FMN-ja (referuar më poshtë programetë FMN-së) tradicionalisht janë caktuar në terma të kufijvesasiorë specifikë për evoluimin e variablave të caktuarmonetarë. Zakonisht është caktuar një kufi i poshtëm përnivelin e rezervave ndërkombëtare neto (RNN) dhe një kufi isipërm për mjetet e brendshme neto (MBN).

Rrjedhimisht, në pamje të parë mund të duket se kuadri itargetimit të inflacionit, nga vetë natyra e procedurave operuesetë tij, mund të mos jetë i pajtueshëm me kuadrin e kushtëzimitmonetar sasior tradicional, të manifestuar zakonisht në programete FMN-së. Kjo, sepse implementimi aktual i targetimit tëinflacionit bazohet gjerësisht në premisën që një bankë qendroree pavarur, sipas zgjedhjes së vet, mund të përdorë instrumentetë ndryshme të politikës së saj, në masën që ajo e gjykon tëpërshtatshme për çdo rrethanë të veçantë, me qëllim që të arrijëtë përmbushë qëllimin e saj për inflacionin. Kjo duket se bie ndeshme një skemë, e cila përcakton objektiva sasiorë të qartë dhederi-diku rigorozë për variablat kryesorë monetarë.

-149-

Në këto rethana, duke gjykuar që është e drejta e posaçmee çdo vendi anëtar të adoptojë një kuadër politike monetaretë zgjedhur prej tij, FMN-ja u përball me pyetjen nëse duhettë përshtasë dhe si ta përshtasë kushtëzimin monetar metiparet specifike të politikës monetare nën regjimin inflationtargeting. Në përgjithësi, parimisht u konkludua se targetimi iinflacionit mund të përshtatej brenda strukturës tradicionaletë kushtëzimit monetar në programet e FMN-së, duke diturqë ky kushtëzim përqëndrohet kryesisht në një objektiv tëbilancit të pagesave të programit. Njëkohësisht, u pranuagjithashtu se mund të jetë e dëshirueshme të modifikohet dhetë plotësohet kushtëzimi monetar tradicional me tipare qëpasqyrojnë funksionimin specifik të regjimit të inflationtargeting. 1

Rrjedhimisht, një objektiv kryesor i kësaj kumtese është tëtrajtohen çështje që lindin nga adoptimi i targetimit tëinflacionit në kontekstin e kushtëzimit, i cili manifestohet nëprogramet e FMN-së dhe të diskutohen një numër opsioneshpër të përshtatur kushtëzimin monetar të programeve me këtoraste të veçanta. Pjesa tjetër rishikon shkurtimisht detaje tërolit të kushtëzimit monetar në programet e FMN-së.

1. IMF PROGRAMS: ROLI I KUSHTËZIMIT.

Në programet e FMN-së, kushtëzimi i referohet lidhjesndërmjet arritjes së një sërë objektivave të politikës dheaksesit të vazhdueshëm në burimet e saj. 2 Për objektivat epolitikës është rënë dakord ndërmjet FMN-së dhe autoritetevetë vendit anëtar. Dhe ndërkohë që objektivat specifikë

1 Në FMN u përgatitën dhe u diskutuan një numër dokumentesh të brendshme për tëqartësuar aspekte të ndryshme të këtij trajtimi. Disa nga gjykimet dhe argumentet engritura në këto diskutime janë pasqyruar në pjesë të ndryshme të kësaj kumtese.2 Fjala “kushtëzim” nuk ekziston në nenet e Marrëvëshjes së FMN-së dhe konceptievoluoi në etapa. Për një diskutim të aspekteve ligjore të zhvillimit të kushtëzimit tëFMN-së, shihni Gold (1979), Guitian (1981); secili diskuton evoluimin e kushtëzimit ngapikëpamja ekonomike.

-150-

ndryshojnë nga njëri vend në tjetrin, arritja e një pozicioni tëqëndrueshëm të bilancit të pagesave është objektivjashtëzakonisht i rëndësishëm në çdo program. Në këtëkuptim, kushtëzimi ka një objektiv të dyfishtë: ai ndihmonvendet të ruajnë ose të rifitojnë disiplinën financiare, dhesiguron një mbrojtje të burimeve financiare të FMN-së –domethënë, ai ndihmon që të sigurohet se mbështetjafinanciare e përkohshme e dhënë nga FMN-ja, mund tëripaguhet brenda një periudhe kohore të shkurtër tëarsyeshme. Specifikimi i objektivave të politikës dhe kalibrimii objektivave sasiorë duhet të sigurojnë që nevoja për financimështë thjesht e përkohshme dhe se fondet e marra hua do tëripaguhen. E thënë ndryshe, kushtëzimi siguron një staNDArdpër të vlerësuar nëse politikat që po kryhen po e çojnë vendindrejt arritjes së objektivave kryesorë të politikës, në mënyrëtë veçantë në një ekuilibër të jashtëm të qëndrueshëm. 3

Implementimi i efektshëm i kushtëzimit nuk përfshinmonitorimin ditor të politikave makroekonomike të një vendi,por kërkon një mekanizëm për të vlerësuar nëse politikat janënë rrugën e duhur drejt realizimit të qëllimeve të tyre tëshprehura, apo nëse duhet që ato të përshtaten duke iupërgjigjur tronditjeve (shock-eve) të paparashikuara,ndryshimeve në marrëdhëniet ekonomike apo informacionittjetër të ri. Mekanizmi i monitorimit në programet e FMN-sëpërbëhet nga një numër kriteresh të qarta–veçanërisht ngakriteret e performancës, por edhe nga objektivat tregues(indikative) dhe standardet matëse (benchmark-et)strukturore – të cilat duhet të përmbushen në qoftë se një3 Mund të bëhet një analogji ndërmjet huadhënies së FMN-së ndaj vendeve dhehuadhënies së bankës qendrore ndaj institucioneve financiare me probleme, pasi tëdyja synojnë në fund të fundit ruajtjen dhe rivendosjen e stabilitetit financiar dhembështetjen e rritjes ekonomike. Në të dyja rastet, marrëveshjet e veçanta kontraktore(siç është kushtëzimi) kanë si synim të ndihmojnë, midis të tjerave, të frenojnë rrezikunmoral (domethënë, nxitjen e huamarrësit për të marrë përsipër më tepër rrezik pasishtien në dorë mbështetjen financiare) dhe të sigurojnë një ripagim të rregullt të burimeveqë janë marrë hua. Shihni Goodfriend and Lacker (1999) për diskutim lidhur mehuadhënien e bankës qendrore.

-151-

vend dëshiron të ecë më tej në këtë program. Këto kritereperformance i referohen në mënyrë tipike variablavemakroekonomikë – rezultateve të politikës monetare dhe fiskale,përfshirë balancat fiskale (për shembull, bilancet e përgjithshmeapo bilancet kryesore) borxhin (për shembull, borxhin e sektoritpublik, borxhin e jashtëm publik dhe komponentin e tijafatshkurtër) dhe variablat monetarë, si RNN dhe MBN4 - tëcilët tregojnë nëse politikat makroekonomike po ndiqen siç duhet.Gjithashtu, programet e FMN-së mund të përfshijnë tregues qëlidhen me masa të caktuara reformash strukturore (për shembull,benchmark-e strukturore). Ndërkohë që kriteret e performancëslejojnë një vlerësim të politikave nisur nga këndvështrimi i sëkaluarës, rishikimet periodike të programeve, të cilat shpeshkryhen çdo tremujor, sigurojnë një vlerësim të përgjithshëm tëprogramit nga pikëpamja e së ardhmes, kundrejt objektivave tëpolitikës makroekonomike të shprehura nga qeveria.

Kriteret sasiore të performancës makroekonomike nëprogramet e FMN-së nuk mbështeten në një model të veçantëmakroekonomik. Megjithatë, ato përdorin identitete të ndryshmebilanci që lidhin variablat monetarë dhe fiskalë me bilancin epagesave, për të siguruar që programi të jetë konsekuent ngaana e brendshme. Në përgjithësi, këto kritere performance mundtë mendohen më së miri si mjete sinjalizuese të një nevoje tëmundshme për veprim korrigjues, në rast devijimesh.

2. KUSHTËZIMI MONETAR : METODA TRADICIONALE DHE IMPLIKIMET ESAJ PËR INFLATION TARGETING.

Kushtëzimi i politikës monetare ka qenë në themel tëkushtëzimit të programit të FMN-së. Siç u përmend edhe mëlart, tradicionalisht ai është mbështetur në dy kritereperformance: një kufi i sipërm për NDA të bankës qendrore dhe

4 Zakonisht, mjetet e brendshme neto (MBN) përcaktohen të barabarta me bazënmonetare minus rezervat ndërkombetare neto (RNN).

-152-

një kufi i poshtëm për RNN të bankës qendrore. 5 Me zanafillënë koncepte që lindin nga e ashtuquajtura “metoda monetarepër bilancin e pagesave” dhe e zbatuar në fillim kryesisht nëkontekstin e kurseve fikse të këmbimit, ku bilanci i pagesaveduhet të përshtatet me disbalancat monetare, kjo metodologjika filluar të përdoret në struktura të ndryshme të politikësmonetare. Përqëndrimi kryesor gjithnjë ka qenë të sigurohet qënjë program të ruajë ose të çojë më mirë në një qëndrueshmëritë jashtme sesa të imponojë kontroll të shtrënguar mbi inflacionin.Në këtë kontekst, janë projektuar kriteret e performances, qëcaktojnë një kufi të poshtëm për RNN për të treguar nëse njëprogram ka mundësi të realizojë objektivat e jashtëm të tij. Ngaana tjetër, kufiri i sipërm për MBN mund të shihet si një mbrojtjeshtesë, pasi ai kërkon të sigurojë mosrrezikimin e objektivit tëjashtëm nga ekspansioni i tepërt i kredisë apo nga ndërhyrja esterilizuar (domethënë, duke kompensuar humbjet e paprogramuaratë RNN nëpërmjet krijimit të kredisë shtesë), dhe kjo ështëveçanërisht e rëndsishme në regjimet e kursit fiks të këmbimit. Nëpërgjithësi, ky kuadër bazohet në supozimin se kërkesa për bazëmonetare ka rëndësi nga pikëpamja makroekonomike, dhe është eqëndrueshme dhe e parashikueshme.

Praktikisht, funksionimi i pritur i kriterit të performancëssë RNN/MBN do të ishte si më poshtë. Projektohet një rrugëe parashikuar apo një vijë bazë imagjinare, për RNN dhecaktohet një kufi i poshtëm për RNN në vijën bazë apo pakmë poshtë. Në të njëjten kohë, kufiri i sipërm për MBNcaktohet në një nivel që të jetë në pajtim me vijën bazë tëRNN, në lidhje me evoluimin e planifikuar të shpejtësisë sëparasë. Në qoftë se RNN aktuale e një vendi do të fillonte tëbinte drejt kufirit të poshtëm të pranuar për RNN, mbase përshkak të një tronditjeje të jashtme të papritur – politika5 Ndërsa këto kanë qenë deri tani variablat më të zakonshëm të përdorur në programimine kushtëzimit monetar, në shumë vende janë vënë në shenjestër agregate të tjeramonetare dhe në disa raste janë implementuar, gjithashtu, edhe norma nën kufirin esipërm për lloje specifike të mjeteve vendase.

-153-

monetare do të duhej të shtrëngohej, zakonisht nëpërmjetoperacioneve të tregut të hapur, për të frenuar humbje tëmëtejshme të RNN. Në kontrast me të, për aq kohë sa RNNaktuale mbeten afër vijës bazë të tyre, kufiri i sipërm për MBNdo të kufizonte në mënyrë të efektshme ekspansionin e bazësmonetare, duke mos lejuar kështu që politikat monetare tëshkaktonin presion shtesë mbi ekuilibrin e jashtëm dhe rritjeinflacioni. Përgjithësisht, mekanizmi RNN/MBN jep sinjaleparalajmëruese për nevojën e politikës për të vepruar,zakonisht për të shtrënguar politikat monetare, kur RNN-tëbien shumë poshtë ose kur ka mbisterilizim të shitjeve tëpaprogramuara të RNN-së. Duke dhënë një sinjal të thjeshtëautomatik, ky kuadër ndihmon autoritetet e vendit tëndërmarrin veprime të nevojshme të politikës, të cilat ndryshemund të mos donin t’i bënin. Madje, kuadri RNN/MBN nukpengon që rritja e RNN-ve, më tepër sesa programimi, të nxisëekspansionin monetar, dhe praktikisht, edhe inflacionin. Tabela1 jep një pamje të përgjithshme.

Tabelë 1. Pamje e Përgjithshme për funksionimin e një mekanizmi të RNN/MBN.

M jetet e brendshme neto (MBN)

Më lart se janë programuar Më ulët se janë programuar

Më lart se janë programuar

Është realizuar vetëm objektivi për RNN. Zakonisht, kjo pasqyron një mbi-zgjerim të bazës monetare, edhe përtej mossterilizimit të RNN më lart se programimi. Ai mund të pasqyrojë gjithashtu një projektim fillestar. Veprimi i politikës: Shtrëngim i politikës monetare për të pakësuar MBN.

Objektivat për RNN dhe MBN janë realizuar. Mund të nevojitet të rivlerësohet nëse projektimet fillestare të programit mund të kenë patur të meta, dhe, në qoftë se duhet, të riprogramohen objektiva përkatës për të ardhmen. Nuk nevojitet veprim i menjëhershëm i politikës. Lejohet liri veprimi për politikën monetare (për shembull, kuadri lejon që një rritje e papritur në RNN të shoqërohet me një rritje proporcionale në bazën e parasë).

Rez

erva

t N

dërk

ombë

tare

Net

o (R

NN

)

Më ulët se janë programuar

Objektivat për RNN dhe MBN nuk janë realizuar. Kjo pasqyron shtrëngim monetar të pamjaftueshëm (Humbjet RNN janë mbisterilizuar). Veprim i politikës: Shtrëngim i politikës monetare për të pakësuar MBN dhe për të ndihmuar eliminimin e humbjeve të mëtejshme të RNN.

Është realizuar vetëm objektivi për MBN. Teorikisht, mund të sterilizohen humbje të mëtejshme të RNN për aq kohë sa MBN faktike mbetet nën kufirin e sipërm të MBN. Praktikisht, politika monetare duhet të mbahet e shtrënguar për të ndihmuar në frenimin e humbjeve të mëtejshme të RNN. Nevojitet një rivlerësim i objektivave dhe politikave. Ku i çonin kufijtë e sipërm këto mangësi (flaw) në projektimet e bazës monetare? A janë të mbështetura politikat e kursit të këmbimit dhe/apo politikat fiskale? Objektivat e ardhshëm mund të duhet të riprogramohen.

-154-

Mund të ekzistojnë pikëpamje të ndryshme përpërshtatshmërinë e kuadrit tradicional RNN/MBN në njëregjim të targetimit të inflacionit. Për shembull, për kufijtë eposhtëm të RNN-ve, mund të argumentohet se ato nuk kanëmë vend në këtë kontekst, nisur nga fakti që targetimi iinflacionit shkon krah-për-krah me kurset e luhatshme tëkëmbimit.6 Megjithatë, ndërkohë që në regjimin e targetimittë inflacionit, banka qendrore nuk do të pritej të përdorte RNN-të e saj për të stabilizuar vetë kursin e këmbimit, ajo mund tëreagonte ndaj lëvizjeve të kursit të këmbimit deri në masën qëato mendohet se kërcënojnë objektivin e inflacionit. Meqënëseshumica e regjimeve fleksibël (floats) nuk janë regjime fleksibëltë pastra (pure floats), shkëmbimet balancuese (tradeoffs)ndërmjet objektivave të brendshëm (domethënë, të inflacionit)dhe objektivave të jashtëm (domethënë, të qëndrueshmërisë sëjashtme) mund të jenë të paevitueshme, të paktën konceptualisht.Kështu, edhe nën regjimin e kurseve të këmbimit lirisht tëluhatshme, mbajtja e një kufiri të poshtëm për RNN-të thjeshtreflekton faktin që një ndër aspektet e rëndësishme të njëprogrami të FMN-së është të mbrojë qëndrueshmërinë e jashtme,pavarësisht nga kuadri i politikës monetare.

Në kontrast me të, mund të argumentohej se mbajtja e njëkufiri të sipërm për MBN në regjimin inflation targeting mund tëndihmonte në evitimin e largimeve të mëdha nga objektivi iinflacionit – domethënë, kufijtë e sipërm të MBN-ve mund tëforconin angazhimin e një vendi ndaj një politike kursi këmbimifleksibël dhe mund të kufizonin ndërhyrjen e sterilizuar në tregune këmbimit valutor dhe ekspansionin e bazës monetare kur kanjë pozicion të jashtëm të dobët. 7 Kjo pikëpamje prezumon padyshim se ekziston një lidhje e qëndrueshme ndërmjet MBN-ve6 Megjithatë, vëreni që disa vende që përdorin regjimin inflation targeting, mbajnë regjiminfleksibël të kontrolluar (managed float), ndonjëherë edhe me kufij të kursit të këmbimit. Kjomund të çojë potencialisht në konflikte ndërmjet objektivave të politikës për targetin e inflacionitdhe kursit të këmbimit.7 Këto mbrojtje do të dukeshin veçanërisht të rëndësishme kur autoritetet e vendit t’i konsideroninpresionet e tregut të këmbimit valutor si presione me jetëgjatësi të shkurtër.

-155-

dhe inflacionit. Megjithatë, në shumë vende që përdorin inflationtargeting ka qenë e vështirë të gjendej një evidencë e vërtetëempirike për ekzistencën e një lidhjeje të tillë. Kështu, kufijtë esipërm të MBN-ve nuk do të siguronin qoftë drejtim tëmjaftueshëm ndaj politikave monetare të cilat synojnë realizimine objektivit të inflacionit, qoftë një nxitës ndihme apo përqëndrimpër diskutime mbi pozicionin e politikës monetare në kontekstin enjë programi të FMN-së, pasi ka mjaft mundësi për alarme të rreme.

Në mënyrë të ngjashme, gjithashtu, mund të argumentohetse mbajtja e kufijve të sipërm për MBN-të, në një kontekst tëinflation targeting mund të ndihmonte në forcimin e kredibilitetittë objektivit të shpallur për inflacionin duke mbrojtur bankënqendrore nga presione për të monetizuar deficitet fiskale.

Megjithatë, gjithnjë, programet e FMN-së përmbajnëkushtëzimin fiskal, i cili është instrumenti më direkt (rrjedhimishtedhe më i përshtatshëm) për të ndihmuar në sigurimin embështetjes fiskale - domethënë, për të siguruar se nuk ka“dominim fiskal” gjë që zakonisht konsiderohet si një kushtparaprak për implementimin e suksesshëm të inflation targeting.8

Në mënyrë më përgjithësuese, me një bankë qendrore qëtargeton inflacionin dhe me një program të FMN-së qëfokusohet në kuadrin e bazuar në sasinë e kufijve të sipërmpër MBN-të, nuk është e domosdoshme të ketë një përputhjetë qartë ndërmjet objektivave monetarë themelorë të njëprogrami dhe instrumenteve përkatëse për të arritur objektivate shpallur për inflacionin. Krahas kësaj, komunikimi me tregjetdhe me publikun lidhur me pozicionin e politikës monetaremund të bëhet lehtësisht konfuz. Kjo është e rëndësishmesepse targetimi i inflacionit, nga vetë natyra e tij, mbështetetnë mënyrë kritike në transparencën e veprimeve të politikëssë bankës qendrore. Meqënëse, siç është treguar deri tani,inflacioni zakonisht nuk është në mënyrë primare një funksion

8 Për analizë të çështjeve operacionale dhe strategjike lidhur me implementimin e kuadrit tëinflation targeting, shihni Blejer and others (2000).

-156-

i MBN-ve apo i komponentëve të tyre, nuk ka shumë të ngjarëtë përgjigjet, siç është parashikuar apo menjëherë, ndajndryshimeve në MBN apo në bazën monetare.

Si rezultat, mbajtja e një kufiri të sipërm për MBN-të – apoobjektiv monetar shtesë (si për shembull, zona e kursit tëkëmbimit apo kufi për rritjen e parasë) – mund të rezultojnëlehtësisht në sinjale konfliktuale, dhe rrjedhimisht në konfuzionpër tregjet kur, në fakt, nuk ka nevojë të ndryshohet politikamonetare nga pikëpamja e objektivit të inflacionit. 9 Për shembull,mund të konceptohet lehtë një situatë kur MBN faktike kapërcenkufirin e sipërm për MBN, ndërkohë që inflacioni faktik dhe ai iparashikuar janë ende brenda targetit të tyre. A duhet që nëkëto rrethana politika monetare të shtrëngohet apo të rishikohetkufiri i sipërm i MBN-ve për t’u rritur? Meqënëse inflacioni ështëtarget, një përshtatje duke rritur kufirin e sipërm për MBN-tëduket si mënyra e vetme e përshtatshme për veprim. Po kështu,kur RNN faktike është në mënyrë të konsiderueshme mbi kufirine poshtëm për RNN-të, ndërkohë që baza monetare është afërme vijën bazë të parashikuar, politikat monetare vetëm mund tëlehtësohen në atë masë që nuk rrezikohet objektivi i inflacionit.Përgjithësisht, siç tregohet në tabelën 2, kur inflacioni është objektivthemelor, ekzistenca e një kufiri të sipërm për MBN mund tëkonsiderohet disi e tepërt ose të paktën, një shtrëngim jodetyrues.

Tabelë 2. Kushtëzimi monetar për MBN dhe objektivat e inflacionit.

9 Për shembull, shihni gjithashtu, Rudebusch and Svensson (2002) për një diskutim tëproblemeve potenciale të kuadrit “dydimensional”, ku politika monetare është përgatitur drejtrealizimit si të objektivit të inflacionit ashtu edhe të një objektivi tjetër, siç është rritja e parasë.

Objektivi i inflacionit (OI) I kërcënuar Jo i kërcënuar

Më lart sesa është

MBN dhe OI japin të njëjtin sinjal: shtrëngoni politikën monetare.

MBN dhe OI japin një sinjal të ndryshëm: MBN sugjeron shtrëngim; OI sugjeron se nuk nevojitet shtrëngim.

MB

N

fakt

ike

lidhu

r m

e su

pozi

min

e

prog

ram

it Më ulët sesa është programuar

MBN dhe OI japin një sinjal të ndryshëm: OI sugjeron shtrëngim, MBN sugjeron se nuk nevojitet shtrëngim.

MBN dhe OI japin të njëjtin sinjal: nuk nevojitet shtrëngim i politikës monetare.

-157-

Në dritën e këtyre gjykimeve të ndryshme, siç do tëdiskutohet edhe më poshtë në kontekstin e programit brazilian– mendimi korent do të ishte që kufijtë e poshtëm për RNN-të do të vazhdonin të nevojiteshin për të mbrojtur objektivate jashtëm të një programi të FMN-së, por kufijtë e sipërm përMBN-të nuk do të ishin domosdoshmërisht zgjedhja epreferuar për kushtëzimin monetar.

3. OPSIONE PËR IMPLEMENTIMIN DHE FORCIMIN E KUSHTËZIMITMONETAR NËN REGJIMIN INFLATION TARGETING.

Objektivat e inflacionit sigurojnë një ankorë për pritjet einflacionit. Ndërkohë që ka çështje të rëndësishme për sa ipërket kohës kur do të preferohej dhe kushtet në të cilat dotë preferohej inflation targeting ndaj një stabilizimi bazuar nëkurset e këmbimit, një numër i madh vendesh kanë braktisurkurset fikse të këmbimit dhe kanë lëvizur drejt shpalljes zyrtaretë inflation targeting10. Lidhur me paqëndrueshmëritë që mundtë lindin kur aplikohet kushtëzimi monetar tradicional nën inflationtargeting, u ndje që kushtëzimi monetar duhet të modifikohet nëmënyrë të tillë që të reflektojë më mirë parametrat kryesorë tëvendimmarrjes nën inflation targeting. Parimisht, nën regjimininflation targeting, kushtëzimi monetar duhet të përgatitet drejtvlerësimit të qëndrimit të politikës monetare kundrejt objektivittë inflacionit të shpallur nga qeveria. Megjithatë, kjo do tëkërkonte një mirëkuptim të jashtëzakonshëm të të gjithaelementeve që përfshihen në të, përfshirë për shembull edhekanalet e transmetimit dhe parametrat preçizë të politikës10 Siç argumentohet nga Schaechter, Stone, and Zelmer (2000), zhvillimi i suksesshëm i inflationtargeting i ka themelet në: një pozicion fiskal të fuqishëm dhe stabilitet makroekonomik tërrënjosur; sistem fiskal të zhvilluar mirë; pavarësi të instrumenteve të bankës qendrore dhemandat për të arritur stabilitet çmimesh; një mekanizëm të mirëkuptuar në mënyrë të arsyeshmendërmjet veprimeve të politikës monetare dhe inflacionit; një metodologji të shëndoshë për tëndërtuar parashikimet e inflacionit; dhe transparencë të politikës monetare për të ndërtuarpërgjegjshmëri dhe kredibilitet. Megjithatë, ende mbetet të shihet kryesisht deri në çfarë masemungesa e ndonjërit nga këto elemente, përfshirë fazat fillestare të një regjimi të inflationtargeting, mund të kufizojë suksesin final të inflation targeting.

-158-

monetare dhe të mjedisit të jashtëm.Madje, kushtëzimi monetar duhet të aplikohet kryesisht

në veprime specifike të politikës dhe në instrumentet epolitikës (për shembull, normat e interesit), pasi autoritetet evendit nuk mund të angazhohen të arrijnë një nivel të veçantëtë një variabli mbi të cilin ata nuk ushtrojnë një shkallë kontrollivendimtare (për shembull, spread-et e normave të interesit).Mund të argumentohet se, parimisht kushtëzimi monetar duhettë përfshijë parametra të ndryshëm të një funksioni të reagimittë politikës – domethënë, rregullin përmbledhjes ngakëndvështrimi i së ardhmes, i cili drejton reagimin e politikësndaj devijimeve të projektuara të inflacionit nga objektivi iinflacionit. Sipas këtij arsyetimi, një devizë potenciale ekushtëzimit për programet e FMN-së nën inflation targetingmund të përbëhet nga një rregull operacional për reagim ndajdevijimeve faktike apo të pritura, nga rruga e inflacionit tëtargetuar. Ky rregull, përsëri parimisht, duhet të jetë njëfunksion reagimi i thjeshtë, por i fuqishëm që lidh ndryshimetnë një instrument (për shembull, normat e interesit) medevijimet e inflacionit nga targeti i tij. Vëreni se kjo do të ishteshumë më tepër specifike, dhe rrjedhimisht e kufizuar në termatë përgjigjes së politikës, sesa kushtëzimi nën mekanizminRNN/MBN, i cili thjesht nis një sinjal paralajmërues përshtrëngimin e politikave, pa specifikuar masën deri ku këtopolitika duhen shtrënguar. Praktikisht, do të ishte e pamundurtë specifikohej koha dhe madhësia ekzakte e parametrit tëpërgjigjes – domethënë, të përcaktohet paraprakisht sa dhekur duhet të përshtaten normat e interesit, në rast se inflacionii parashikuar devijon nga targeti i tij deri në një masë tëcaktuar. Gjithashtu, ndërkohë që një funksion reagimi shumëspecifik mund të funksionojë në një program, kjo mund të mosjetë mjaft e përgjithshme dhe fleksibël për të përdorur metodatë ndryshme për inflation targeting dhe rrjedhimisht, nisur ngaangazhimet e FMN-së për të siguruar barazi në trajtimin e të

-159-

gjithë anëtarëve të saj, kjo ka mundësi të krijojë probleme tëkrahasueshmërisë jashtë vendit.

Pavarësisht nga këto kufizime, dhe ndërkohë që mund të mosjetë as i mundshëm dhe as i dëshirueshëm përcaktimiparaprakisht i një funksioni reagimi shumë preçiz për politikën,të paktën jo për qëllime të kushtëzimit monetar në një konteksttë programit të FMN-së, ende do të dukej e nevojshme prania enjë mekanizmi të thjeshtë me këndvështrim nga e ardhmja përtë matur pozicionin e politikës monetare kundrejt targetit tëinflacionit. Në këtë kontekst, do të ishte e nevojshme marrja nëkonsideratë e rregullave të thjeshtë të politikës monetare, sirregullat e Taylor-it për normën afatshkurtër të interesit apo rregullii McCallum-it për bazën monetare. Në përgjithësi, rregulla tëtillë janë vetëm për një përdorim të kufizuar në drejtimin evendimeve të politikës, sepse fare mirë mund të mos jetë eleverdisshme për autoritetet monetare, të angazhohen në njërregull të thjeshtë të një instrumenti për ndjekjen e objektivitthemelor, rezultatit të inflacionit.11 Megjithatë, zakonisht pranohetqë rregullat e thjeshtë të politikës mund të shërbejnë si standardematëse (benchmark-e) për një politikë monetare të mirë, 12 gjëqë i bën ata interesantë si një mjet kushtëzimi potencial nëkontekstin e një programi monetar. Me fjalë të tjera, rregullat ethjeshtë të politikës mund të shërbejnë si zanafillë për të menduarnëse pozicioni i politikës monetare është i përshtatshëm, pormekanikisht aplikimi i tyre nuk do të ishte i rekomandueshëmpër një politikëbërës që përballet me vendime në kohë reale.

Përgjithësisht, rregullat e politikës monetare janë mjaftfleksibël për të përfshirë një nivel informacionesh përkatëse. Përshembull, një rregull i thjeshtë Taylor 13 mund të shprehet si

)πβ(π)Yα(Yrr *** −+−+= , ku r është norma nominale e

interesit afatshkurtër, *r është një normë e ekuilibrit e interesit11 Shihni, gjithashtu, Svensson (2002).12 Shihni, për shembull, Svensson (2001) ose Kozicki (1999) për një informacion të përgjithshëm.13 Shihni, gjithashtu, Taylor (1993) për formulimin origjinal.

-160-

nominal e vlerësuar, e cila përputhet me normën e inflacionitobjektiv (domethënë, ** πrr += duke patur r si norma reale e

interesit të ekuilibrit dhe si inflacioni objektiv); Y është outputi

dhe *Y është outputi i kapacitetit; B është inflacioni (qoftë faktikapo i parashikuar); dhe “ dhe $ janë koeficientë, me 0α ≥ (dhe nëmënyrë tipike ndërmjet 0 dhe 0.5, në varësi të shkallës në të cilënhendeku i outputit llogaritet në funksionin e reagimit të bankësqendrore) dhe ß > 0 (dhe zakonisht, ndërmjet 1.5 dhe 2, në mënyrëtë tillë që norma e interesit nominal afatshkurtër lëviz në mënyrë tëdukshme në përgjigje të devijimeve të inflacionit nga inflacioniobjektiv). Në një ekonomi të hapur, mund të shtohen një numërvariablash të tjerë që pasqyrojnë kushte në ekonominë e vendit, sibilanci i buxhetit të qeverisë apo variabla të tjera fiskalë. Në fakt, nëkëtë kontekst është e mudshme gjithashtu, që të përfshihen matjetë ndryshme të inflacionit në një rregull të Taylor-it, si në rregullin e

mëposhtëm: , ku aπ është

inflacioni faktik dhe pπ është inflacioni i parashikuar dhe 0<(<1.Madje, mund të përfshihen edhe parashikime konkurruese tëinflacionit në të njëjtin model. Kështu, rregullat e Taylor-it janë shumëfleksibël dhe mund të specifikohen në mënyrë të tillë që të përfshijnënjë numër gjykimesh specifike të vendit.

Për një kontroll të përafërt të pozicionit të politikës monetare nëkontekstin e një programi të FMN-së, ndoshta do të ishte erëndësishme të përcaktoheshin me maturi rregullat e politikësmonetare edhe për të reduktuar mundësinë e alarmeve të rreme.Për shembull, për një rregull të Taylor-it mund të zgjidhet r , norma einteresit real të ekuilibrit që nënkupton , të jetë paksa më e ulët sevlerësimi më i mirë i disponueshëm në bazë të të dhënave historike;kjo do të lejonte pak fleksibilitet të kufizuar mbi politikat për normëne interesit. Në mënyrë alternative, mund të përdoren një sërë normashinteresi të ekuilibrit për të gjeneruar “zonat” (bands) e rregullit tëTaylor-it, të ngjashme me intervalet objektive për inflacionin.

-161-

Megjithatë, duke konsideruar që reagimi parametrik ndajdevijimeve midis inflacionit faktik apo të parashikuar dhe objektivittë inflacionit është një element bazë në një rregull të thjeshtë tëpolitikës monetare, një dobësi e konsiderueshme e një metode tëtillë është se ajo nuk do të reagonte ndaj tronditjeve (shock-eve) tëvariablave që janë lënë jashtë rregullit – për shembull, një rregull –Taylor-it do të tregonte vetëm reagimin ndaj një goditjeje të jashtme,në qoftë se kjo tronditje ishte pjesë e rregullit, në një mënyrë apo nëtjetrën. Gjithashtu, rregullat e thjeshtë të politikës lineare, si ata që udiskutuan këtu, nuk do të mjaftojnë për të gjykuar pozicionin e politikësmonetare në rrethana të veçanta, për shembull kur një vend ështëthjesht duke dalë nga një periudhë e inflacionit të lartë.

Nisur nga kufizimet, në kontekstin e inflation targeting, kufijtë esipërm sasiorë për MBN tradicionale dhe rregullat e thjeshtë tëpolitikës monetare, dhe duke parë vështirësitë që do të ekzistoninnë specifikimin dhe në rënien dakord paraprakisht për një funksionreagimi të detajuar të politikës monetare, duket se ekziston një rol ipërmirësuar për rishikime të rregullta periodike të politikës, që do tëpërfshinin një vlerësim të hollësishëm të politikës monetare nëkontekstin e inflation targeting. Lidhur me këtë gjë, programit tëFMN-së ende do t’i duhej të specifikonte një drejtim inflacioni nëpërputhje me objektivat zyrtarë të inflacionit. Megjithatë, ndërkohëqë objektivat zyrtarë të inflacionit tentojnë të jenë vjetorë, programido të nxirrte më shpesh, të themi në çdo tremujor, objektiva tëndërmjetëm të inflacionit. Në kontekstin e rishikimeve të programevetë rregullta të FMN-së, inflacioni faktik dhe i parashikuar do tëkrahasohej me zonën e objektivit, dhe marrëveshja për veprimespecifike të politikës do të arrihej sa herë që parashikimi sugjerontemosarritje të objektivave të inflacionit.

4. ADOPTIMI I KUSHTËZIMIT MONETAR PËR INFLATION TARGETING NË BRAZIL.

Brazili ishte vendi i parë i targetimit të inflacionit me njëprogram të FMN-së, dhe u desh pak kohë për të përshtatur

-162-

programin e regjimit të kursit të këmbimit lirisht të luhatshëmme objektivin nominal të inflacionit. Pjesërisht, kjo reflektoinevojën për marrjen në konsideratë të detyrimeve institucionaleqë kërkojnë ngjashmëri trajtimi dhe, rrjedhimisht, edhe një shkallëtë lartë krahasueshmërie me programet e FMN-së nëpër vende.

Fillimisht, programi me Brazilin u mbështet në kushtëziminmonetar tradicional – një kufi minimal për RNN dhe një kufi tësipërm për MBN – por prezantoi, gjithashtu, disa novacioneinteresante. Përgjithësisht, siç tregohet në tabelën 3, ndërsaprogrami fillestar në dhjetor të vitit 1998 – ende nën regjimine kursit fiks të këmbimit – u mbështet kryesisht në një kufi tësipërm strikt për MBN për kushtëzimin në fushën monetare,pas adoptimit të regjimit të inflation targeting në Brazil, kufijtëe sipërm për MBN u bënë më pak detyrues, dhe u hoqënplotësisht në qershor të vitit 2000, me zhvillimin e plotë tëkuadrit të inflation targeting. Në kontrast me të, ndërkohë qëprogrami fillestar përfshiu një kufi të poshtëm për RNN, i ciliu caktua qëllimisht në një nivel të ulët (apo jodetyrues) për talejuar Bankën Qendrore të Brazilit (BCB) të përdorte pjesëtë RNN faktike të saj, për të mbrojtur kursin fiks të këmbimit,nëse nevojitej, kufiri i sipërm për RNN u bë instrumenti kyç ikushtëzimit në rishikimet e para në vitin 1999, në një mjedisku pasiguria lidhur me kuadrin e politikës monetare (dhe metë edhe ankora e re nominale për pritjet e inflacionit) ishteende mjaft e lartë. Në korrik të vitit 1999, menjëherë pasiBrazili kishte shpallur zyrtarisht kuadrin e tij të inflationtargeting, kushtëzimi RNN/MBN u plotësua me njëmekanizëm të përgjithshëm konsultimi për objektivat einflacionit. Në nëntor të vitit 1999, më pak se gjashtë muajpas vendosjes së regjimit të inflation targeting, programi iFMN-së përfshiu një mekanizëm konsultimi formal mbiinflacionin, për të plotësuar kufirin e poshtëm për RNN.

-163-

Tabelë 3. Brazili: Vështrim i përgjithshëm mbi kushtëzimin e politikësmonetare në marrëveshjen mbështetëse, 1998–2001.

Kufiri i sipërm i MBN Kufiri i poshtëm i RNN Objektivat e inflacionit

SBA fillestare (Dhjetor 1998)

Kufiri i sipërm për MBN u përcaktua në bazë të një rregulli specifik të sterilizimit, me një parametër sterilizimi që duhej të bëhej më kufizues pasi RNN duhet të binin gjithnjë e më poshtë drejtimit të vijës bazë të projektuar për RNN dhe në drejtim të nivelit të poshtëm të RNN.

Kriteri i performancës jodetyrues për RNN përbëhej nga një kufi i poshtëm prej U.S.$20 miliardë.

Rishikimi i parë & dhe i dytë (Mars 1999)

Kufijtë e sipërm për MBN u mbajtën dhe u specifikuan duke përdorur drejtimin e vijës bazë të projektuar për bazën monetare dhe RNN (me një periudhë minimale).

Pa kufi të poshtëm eksplicit për RNN. U specifikua një kufi i poshtëm implicit i RNN në formën e kufijve maksimalë të ndërhyrjes mujore për shitjen e rezervave ndërkombëtare nga BCB. Këta kufij ndërhyrjeje ishin kumulativë vetëm pjesërisht, dmth., në masën që nuk u përdorën në një muaj të dhënë, vetëm një pjesë e hapësirës së ndërhyrjes së pashfrytëzuar mund të lihej për muajin tjetër.

Rishikimi i tretë (Korrik 1999)

MBN e specifikuar në bazë të kufirit të poshtëm të RNN në vijën bazë të RNN, e cila shmangu idenë e sterilizimit të humbjeve të RNN në qoftë se RNN faktike duhet të binte nën vijën bazë të RNN për aq kohë sa ato mbeteshin mbi kufirin e poshtëm të RNN.

Kriteri i performancës për kufirin e poshtëm të RNN u specifikua me një hapësirë ndërhyrjeje të përgjithshme prej rreth U.S.$3 miliardë lidhur me vijën bazë të RNN.

Përfshiu një pikë të përgjithshme konsultimi mbi implementimin e regjimit inflation targeting por pa referencë ndaj ndonjë rruge të veçantë për inflacionin e shënjestruar.

Rishikimi i katërt (Nëntor 1999)

Kufiri i sipërm i MBN u degradua nga një kriter performance në një objektiv tregues. Ai vazhdoi të specifikohej në bazë të kufirit të poshtëm të RNN.

Kriteri i performancës për kufirin e poshtëm të RNN u vendos me një hapësirë ndërhyrjeje prej rreth U.S.$2 miliardë lidhur me një vijë bazë të RNN të vlerësuar mjaft me kujdes.

Përfshiu një pikë specifike të konsultimit për objektivin e inflacionit, me një drejtim inflacioni tremujor në rënie në mënyrë lineare për normën 12 mujore të inflacionit të IÇk dhe një mekanizëm konsultimi me dy nivele.

Rishikimi i pestë (Mars 2000)

U shmang nga vendosja e kufirit të sipërm të MBN, pas qershorit të vitit 2000.

Kriteri i performancës për kufirin e poshtëm të RNN u vendos pa iu referuar në mënyrë strikte vijës bazë të RNN të vlerësuar, por në vend të kësaj, u caktua në një nivel mujor të fiksuar prej U.S.$25 miliardë.

Drejtimi i objektivit të inflacionit në rënie në mënyrë lineare dhe mekanizmi i konsultimit tremujor me dy nivele për inflacionin u mbajtën të pandryshuar.

-164-

Zhvendosja progresive larg nga kufiri i sipërm për MBNpas adoptimit të kuadrit inflation targeting, pasqyroi nevojënpër të përshtatur programin me ndryshimet në regjimin epolitikës monetare. Zhvendosja pasqyroi, gjithashtu, kuptimingjithnjë e në rritje të faktit që baza monetare nuk dukej seluante një rol të rëndësishëm në mekanizmin e transmetimitmonetar në Brazil. 14 Veçanërisht, sezonalitetet, rimonetizimetsipas Planit Real, dhe efektet e ndryshimeve të taksave kanëqenë më të rëndësishme nga ana sasiore dhe statistikishtpërcaktues më të rëndësishëm të kërkesës për bazënmonetare sesa variablat tradicionalë, të ardhurat ose kursi ikëmbimit.15 Në fakt, kërkesa për bazë monetare nuk dukejaspak shumë e ndjeshme ndaj normave të interesit.

Mekanizmi i konsultimit zyrtar për inflacionin, i prezantuarnë rishikimin e programit në nëntor të vitit 1999, u bazua nëobjektivin kryesor vjetor për inflacionin dhe në intervalin e

14 Në përgjithësi, kanalet kryesore të transmetimit të politikës monetare janë kurset e këmbimit,çmimet e mjeteve dhe kërkesa agregate. Në Brazil, në dritën e kushteve ekonomike që kanësunduar që kur u adoptua inflation targeting në mes të vitit 1999 (domethenë normat mjaft tëlarta të interesit, politikat e shtrënguara fiskale, kërkesa agregate relativisht e ulët dhe rritjetreale negative të rrogave), kursi i këmbimit do të shfaqej sikur kishte qenë kanali kryesor faktiki transmetimit të inflacionit. Kjo do të pajtohej me gjetjet e fundit që sugjerojnë se mosgrupimi/mosrreshtimi i kursit real të këmbimit (real exchange rate misalignment) në kontekstin e njëzhvlerësimi ka qenë përcaktuesi më i rëndësishëm i inflacionit në ekonomitë e vendeve në zhvillim (Goldfajn and Werland (2000); për Brazilin shihni, gjithashtu, Scwartz(1999)). Sigurisht, në një regjim kursi këmbimi të luhatshëm, vetë kursi i këmbimit nuk ështënjë variabël i politikës. Për një diskutim të mekanizmit të transmetimit të politikës monetare nëBrazil, shihni Rabanal and Schwartz (2001a).15 Për të vendosur kufi të sipërm për MBN, kërkesa për bazë monetare u vlerësua si shuma edy pjesëve të saj: paraja e emetuar dhe rezervat për depozitat pa afat. Paraja e emetuar umodelua si një funksion i një prirjeje (trend) lineare (për të kapur rimonetarizimin e vazhdueshëmtë ekonomisë), përngjasimet (dummy) e ndryshme sezonale (për shembull, për muajt dhjetor,janar dhe shkurt) dhe variabla në varësi të intervalit kohor (lagged variables). Depozitat paafat u programuan si një funksion i përngjasimeve sezonale (seasonal dummies), dummies përefekte taksash (për shembull, ndryshime në taksën për transaksione financiare (CPMF)), dhenormës së interesit nominal. Rezervat për depozitat pa afat u përftuan duke zbatuar një normërezervë efektive në nivelin e parashikuar të depozitave pa afat. Për periudhë afatshkurtër, këtoprogramime kaluan shumë mirë, por pati devijime më të mëdha si rezultat i vlerësimeveekonometrike kur kishte zhvendosje në sezonalitete (për shembull, karnavalet në muajin marsnë vend të muajit shkurt) apo kur faktorë të veçantë si ndryshime taksash (për shembull, nëCPMF) apo Y2K “bug” nuk patën efektet e parashikuara.

-165-

tolerancës së shpallur nga qeveria e Brazilit. 16 Sipas programit,u krijua një rrugë tremujore lineare e thjeshtë, ku objektivikryesor për inflacionin u pakësua me rreth 0.5 pikë përqindjejeçdo tremujor. 17

Gjithashtu, programi vendosi një “interval konsultimi” medy nivele rreth objektivit themelor: një “interval i jashtëm” menjë gjerësi prej +/- 2 pikë përqindjeje rreth zonës së objektivitthemelor, dhe një “interval i brendshëm” me një gjerësi prej+/- 1 pikë përqindje rreth zonës së objektivit themelor.Rrjedhimisht, dhe kjo përbënte edhe novacionin e kushtëzimit,autoritetet braziliane do të konsultoheshin jo zyrtarisht mestafin e FMN-së për reagimin e duhur të politikës, në qoftë senorma dymbëdhjetëmujore e vëzhguar e inflacionit të IPCA(një indeks i çmimit të konsumit) do të dilte jashtë intervalittë brendshëm; ata do të konsultoheshin më zyrtarisht meBordin Ekzekutiv të FMN-së për reagimin e duhur të politikësnë qoftë se norma dymbëdhjetëmujore e inflacionit të vëzhguardo të dilte jashtë intervalit të jashtëm.

Sa mirë funksionoi ky mekanizëm? Figura 1 tregon ecurinëe inflacionit faktik në Brazil në lidhje me intervalin e vendosurnga konsultimi gjatë viteve 1999 – ‘01. Në përgjithësi, BCB irealizoi objektivat e saj të shpallur zyrtarisht për inflacionin sinë fundvitin 1999 ashtu edhe në fundvitin 2000. Mekanizmi ikonsultimit për inflacionin me stafin e FMN-së u inkurajua dyherë, fillimisht në shtator 2000, kur norma dymbëdhjetëmujoree inflacionit të çmimit të konsumit (IPCA) arriti 7.8 për qind,duke kapërcyer në këtë mënyrë kufirin e sipërm prej 7.5 përqind të programit për intervalin e brendshëm, dhe më pas16 Posaçërisht, objektivi i shpallur për inflacionin ishte 8 për qind në fund të vitit 1999, në fundtë vitit 2000 ishte 6 për qind dhe në fund të vitit 2001 ishte 4 për qind, secili me një intervaltolerance prej +/- 2 pikë përqindjeje rreth objektivit themelor.17 Rruga lineare u zgjodh kryesisht për thjeshtësi. Një opsion tjetër i thjeshtë do të ishte tëkrijohej një rrugë për normën e objektivit të inflacionit dymbëdhjetëmujor mbi bazën e inflacionitqë ka ndodhur tashmë, dhe pastaj thjesht të shtohej në të një tremujor i objektivit të inflacionittë fundvitit. Për shembull, në fund të vitit 2000, të themi muaji qershor 2000, objektivi mund tëishte krijuar duke shtuar në rezultatin tashmë të njohur të inflacionit – dhjetor 1999, gjysmën eobjektivit të fundvitit 2000.

-166-

përsëri në qershor 2001, kur norma dymbëdhjetëmujore einflacionit të çmimit të konsumit (IPCA) arriti 7.4 për qind,duke kapërcyer në këtë mënyrë kufirin e sipërm prej 6.9 përqind, caktuar nga programi për intervalin e brendshëm.Mekanizmi i konsultimit me Bordin Ekzekutiv të FMN-së nukkishte pse të përdorej si arsye për veprim, pasi devijimet ngazona e objektivit themelor mbetën brenda +/- 2 pikëpërqindjeje.

Figura 1. Brazil: Norma Vjetore e Inflacionit të Çmimeve të Konsumit(IPCA) dhe Zonat e Konsultimit të Programit të FMN-së për Inflacionin

Burimi: IBGE dhe vlerësimet e stafit të FMN-së

Konsultimi i parë me stafin e FMN-së rezultoi kryesishtnga një rritje e përkohshme në normat mujore të inflacionit nëkorrik dhe gusht të vitit 2000, si rezultat i tronditjes sëpaparashikuar të ofertës, e cila u qetësua në shtator të vitit2000, inflacioni bazë tashmë kishte mbetur relativisht më iulët në të gjithë tremujorin e tretë të vitit 2000. Në përputhjeme pritjet, dhe i ndihmuar nga pozicioni i vazhdueshëm ivendosur i politikës monetare, normat e inflacionit për çmimete konsumit ranë në tremujorin e katërt të vitit 2000 për t’u

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

8.0

9.0

10.0

12/1

/96

3/1/

97

6/1/

97

9/1/

97

12/1

/97

3/1/

98

6/1/

98

9/1/

98

12/1

/98

3/1/

99

6/1/

99

9/1/

99

12/1

/99

3/1/

00

6/1/

00

9/1/

00

12/1

/00

3/1/

01

6/1/

01

përq

indj

e

-167-

përshtatur me objektivin zyrtar prej 6 për qind rreth fundvitit2000. Konsultimi i dytë me stafin rezultoi kryesisht nga kalimipërmes çmimeve të brendshme, që reflektuan dobësimin edukshëm të monedhës braziliane, real, kundrejt dollaritamerikan në fund të vitit 2000 dhe në gjysmën e parë të vitit2001, në kontekstin e krizës së vazhdueshme në Argjentinë.Këto ngjarje, përfudimisht bënë që Brazili të hynte në njëmarrëveshje të re të mbështetur (SBA) me FMN-në në fundtë vitit 2001, më mirë se sa të linte marrëveshjen që t’imbaronte afati në muajin dhjetor të vitit 2001.

Ndërkohë që mekanizmi i konsultimit ka qenë i nevojshëmpër të tërhequr vëmendjen ndaj ngjarjeve, të cilat mund tëkërcënonin arritjen e objektivit zyrtar të qeverisë përinflacionin, vetë mekanizmi, i cili mbështetet ekskluzivisht nëkrahasimin e rezultateve faktike të inflacionit kundrejt një zonetarget, mund të kritikohet kryesisht për vështrim nga e kaluara.Në rastin e Brazilit, ishte bërë e qartë shumë kohë më parëse kufiri i sipërm i muajit shtator të vitit 2000 dhe i muajitqershor të vitit 2001, për intervalin e brendshëm mund të mosrealizohej. Më përgjithësisht, nevoja për veprim nga politikazakonisht do të pritej të ndodhte para aktivizimit të mekanizmitnxitës të programit për konsultim. Këto gjykime mund tëargumentohen në favor të përdorimit të një devize kushtëzimimonetar nisur nga këndvështrimi i së ardhmes.

5. POLITIKAT AKTUALE DHE RREGULLAT E TAYLOR: APLIKIMI NË BRAZIL.

Për qëllime ilustrimi, kjo pjesë shqyrton dobishmërinë e disarregullave të thjeshtë të Taylorit, si një opsion për të forcuarmonitorimin e pozicionit të politikës monetare në kontekstin enjë programi të FMN-së, në një vend që operon në regjimininflation targeting. Ideja bazë është e thjeshtë: në qoftë se dotë ishte e mundshme të konkludohej, se një rregull i thjeshtëi politikës monetare siguron një tregues të përafërt të

-168-

përshtatshmërisë së pozicionit të politikës monetare të njëvendi kundrejt objektivit të inflacionit, atëherë ai mund tëpërdorej dobishëm si një mekanizëm nxitës automatik përkonsultime në kontekstin e një programi të FMN-së. Nëshkallën që rregulli i politikës monetare përfshin elemente mekëndvështrim nga e ardhmja (për shembull, pritjet e inflacionit),kjo mund të përfaqësonte një mekanizëm më të përshtatshëmsesa mekanizmi i konsultimit, që aktualisht është përfshirë nëprogramin me Brazilin. Për qëllime ilustrimi, në përdorim sishembull eksperiencën e Brazilit gjatë 18-mujorit të parë tëtij nën regjimin inflation targeting. Nisur nga suksesi ipërgjithshëm i BCB-së me regjimin inflation targeting, pyesimnëse një rregull i thjeshtë i Taylorit do të kishte siguruar njëvlerësim të dobishëm për pozicionin e politikës monetare.

Figurat 2 dhe 3 tregojnë normën aktuale të interesit, normëne interesit njëditor të llogaritur për të pasqyruar normën epritur në bazë vjetore (anualized) (“norma SELIC”), tëparaqitur grafikisht kundrejt dy rregullave alternativë të Tayloritme vlera të ndryshme për parametrat “ dhe $ në alternativëne parë, “, parametri për hendekun e outputit, është i barabartëme 0.5, dhe $, parametri i devijimit të inflacionit faktik ngaobjektivi, është i barabarte me 1.5. Versioni i dytë është njërregull “agresiv” i Taylorit, ku vetëm devijimi i inflacionit ngaobjektivi paraqitet në rregullin ($ = 2). Figura 3 ndryshon ngafigura 2 në faktin që ajo përfshin një parametër Ä të lehtësimittë interesit, i cili është caktuar i barabartë me 0.6. 18 Fillimisht,në të dyja figurat 2 dhe 3, është përdorur norma e inflacionitfaktik dymbëdhjetëmujor në rregullin e thjeshtë të Taylorit.“Zonat” e Taylorit, të treguara në këto dy figura, gjenerohennga supozime të ndryshme për normën reale të interesit tëekuilibrit , duke variuar nga 10 për qind në 12 për qind. Përqëllime të ushtrimit, norma e rritjes potenciale të output-it u18 Parametri i zbutjes së interesit (interest smoothing) paraqet pak inerci në rregullin e Tayloritduke lehtësuar masën e reagimit të bankës qendrore ndaj informacionit të ri. Shihni shtojcënpër hollësi të mëtejshme lidhur me ushtrimet e bëra.

-169-

supozua të ishte 4.5 për qind; një normë e rritjes potencialemë e ulët (prej, të themi, 4.0 për qind) do të kishte rezultuarnë një boshllëk më të vogël të output-it, dhe rrjedhimisht dotë kishte mbajtur zonën e Taylorit në një nivel pak më të lartë.

Figura 2. Brazil: Rregulli Taylor me Inflacionin Aktual

2a. Norma SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0.5, b=1.5) Pa Sheshim të Normës së Interesit

14.0

16.0

18.0

20.0

22.0

7/1/

99

8/1/

99

9/1/

99

10/1

/99

11/1

/99

12/1

/99

1/1/

00

2/1/

00

3/1/

00

4/1/

00

5/1/

00

6/1/

00

7/1/

00

8/1/

00

9/1/

00

10/1

/00

11/1

/00

12/1

/00

1/1/

01

2/1/

01

3/1/

01

4/1/

01

5/1/

01

6/1/

01

Figura 2. Brazil: Rregullat e Taylor-it me Inflacionin Aktual

2b. Norma SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0, b=2) Pa Sheshim të Normës së Interesit

14.0

16.0

18.0

20.0

22.0

7/1/

99

8/1/

99

9/1/

99

10/1

/99

11/1

/99

12/1

/99

1/1/

00

2/1/

00

3/1/

00

4/1/

00

5/1/

00

6/1/

00

7/1/

00

8/1/

00

9/1/

00

10/1

/00

11/1

/00

12/1

/00

1/1/

01

2/1/

01

3/1/

01

4/1/

01

5/1/

01

6/1/

01

-170-

Në të dyja figurat 2 dhe 3, ne mund të dallojmë qartë disanënperiudha, mjaft të shkurtra, gjatë muajit korrik 1999 –qershor 2001. Përgjithësisht, BCB ndoqi një metodë mjaft tëkujdesshme, ku instrumenti kryesor i politikës së saj, norma

Figura 3. Brazil: Rregullat e Taylor-it me Inflacionin Aktual

3a. SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0.5, b=1.5) Sheshim i Normës së Interesit (rho=0.6)

14.0

16.0

18.0

20.0

22.0

7/1/

99

8/1/

99

9/1/

99

10/1

/99

11/1

/99

12/1

/99

1/1/

00

2/1/

00

3/1/

00

4/1/

00

5/1/

00

6/1/

00

7/1/

00

8/1/

00

9/1/

00

10/1

/00

11/1

/00

12/1

/00

1/1/

01

2/1/

01

3/1/

01

4/1/

01

5/1/

01

6/1/

01

Figura 3. Brazil: Rregullat e Taylor-it me Inflacionin Faktik

3b. SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0, b=2) Sheshim i Normës së Interesit (rho=0.6)

14.0

16.0

18.0

20.0

22.0

7/1/

99

8/1/

99

9/1/

99

10/1

/99

11/1

/99

12/1

/99

1/1/

00

2/1/

00

3/1/

00

4/1/

00

5/1/

00

6/1/

00

7/1/

00

8/1/

00

9/1/

00

10/1

/00

11/1

/00

12/1

/00

1/1/

01

2/1/

01

3/1/

01

4/1/

01

5/1/

01

6/1/

01

-171-

SELIC, u mbajt kryesisht në nivelin e sugjeruar nga zona eTaylorit apo pak më lart se ai, mbase me përjashtimin emundshëm të fundit të vitit 1999/fillimit të vitit 2000.Megjithatë, duke filluar në mes të vitit 2000, pas një periudhetë papriturash për inflacionin lidhur me pasiguritë e jashtmenë rritje dhe me një tronditje (shock) negative të ofertësbujqësore, dhe ndërkohë që BCB vazhdoi të ulë normën SELICnë fund të vitit 2000, zonat e Taylorit ndoshta do të kishinsugjeruar mbajtjen e normës SELIC në një nivel pak më të lartësesa ishte bërë aktualisht nga BCB, veçanërisht kur nuk janëmarrë parasysh gjykimet për rritjen. (“ = 0). Në dritën e rezultatittë mundshëm të inflacionit për vitin 2001, me objektivin einflacionit në fund të vitit prej 4 për qind (me interval tolerancë+/- 2 për qind) i mundshëm për mosrealizim të plotë, rregulli iTaylorit do të kishte ndihmuar për të nxitur diskutime të hershme.

Fillimisht, gjatë muajit korrik-shtator 1999, BCB e mbajtinormën SELIC në një nivel më të lartë sesa do të kishtesugjeruar një rregull i thjeshtë i Taylorit në bazë të eksperiencësrelativisht jo të mirë, që kishin kaluar në muajt e parë paslënies të luhatej lirisht monedha real. Kur u lançua regjimiinflation targeting, në muajin korrik 1999, inflacioni ishte nënjë nivel shumë modest por pritej të rritej. E shqetësuar përnjë rritje të tij (duke konsideruar ngadalësitë ekzistuese tëtransmisionit), dhe duke iu dashur të krijojë reputacionin esaj, BCB fillimisht pranoi një pozicion të politikës më të ashpërsesa do të ishte sugjeruar nga një rregull i thjeshtë i Tayloritpa variabla të pritshëm. Krahas kësaj, kujdesi gjatë kësajperiudhe të hershme dukej, gjithashtu, i garantuar për shkaktë një keqësimi në pritjen e inflacionit në fillim të korrikut 1999,që u shkaktua nga një përshtatje e çmimeve të administruaranga qeveria. 19 Periudha e dytë fillon nga tetori i vitit 1999deri në janar –shkurt të vitit 2000, kur inflacioni ishte rritur nëmënyrë të konsiderueshme, duke arritur pikun në dhjetor të19 Shihni, gjithashtu, Fachada (2001) për detaje.

-172-

vitit 1999. Gjatë kësaj periudhe, BCB në themel “mbeti evendosur” dhe, në mënyrë të veçantë nuk e rriti normën SELIC,siç mund të ishte sugjeruar nga një rregull i thjeshtë i Taylorit.Rritja e sugjeruar nga një rregull i thjeshtë i Taylorit do tëkishte qenë mjaft e madhe pa zbutjen e interesit (figurë 2),ndërsa me zbutjen e interesit (figurë 3), dhe në varësi të vlerësqë është përdorur për normën reale të ekuilibrit (), rritja esugjeruar nuk kishte pse të ishte patjetër e lartë. Është eqartë se, ndonëse në tremujorin e fundit të vitit 1999 inflacioniishte më i lartë sesa pritej, kjo u konceptua si kalimtare ngaautoritetet braziliane. Kjo pikëpamje u mbështet, gjithashtu,nga vrojtime të tregut, të cilat vazhdonin të tregonin seinflacioni i vitit 2000 pritej të ishte shumë më poshtë seinflacioni i vitit 1999. Si rezultat, norma faktike SELIC u mbajtpak më poshtë se norma e sugjeruar nga një rregull i Taylorit,i thjeshtë, pa variabla të pritshëm.

Periudha e tretë fillon nga shkurti i vitit 2000 deri në qershortë vitit 2000, kur inflacioni vazhdoi të binte dhe u përputh meobjektivin e inflacionit. BCB veproi me maturi gjatë kësajperiudhe, duke mbajtur normën faktike SELIC kryesishtkonstante në 18.5 për qind deri në qershor të vitit 2000, edhenë dritën e pasigurive të reja të jashtme (përfshirë, përshembull, rritje në çmimet e naftës dhe volatilitetin e treguttë aksioneve), dhe disa pasiguri të brendshme lidhur mevendimet e pezulluara nga Gjykata e Lartë (lidhur merivlerësimin e disa llogarive të kursimit që kishin qenë tënënindeksuara për inflacionin në fund të viteve 1980 dhe nëfillim të viteve 1990). Për shkak të rënies në inflacionin faktik,norma faktike SELIC mbeti përgjithësisht pak më lart se zonate rregullit tonë të thjeshtë të Taylorit, siç tregohet në figurat 2dhe 3.

Periudha e katërt fillon në mes të vitit 2000 deri në shtatortë vitit 2000, kur BCB, pas të papriturave pozitive të inflacionitgjatë gjysmës së parë të vitit 2000, uli normën SELIC me

-173-

rreth 100 pikë bazë në qershor të vitit 2000, pastaj me 50pikë bazë në fillim të korrikut, dhe përsëri me 50 pikë bazë tëtjera në fund të korrikut. Si rezultat, në një periudhë 30-ditore,norma e interesit afatshkurtër u ul me rreth 200 pikë bazë në16.5 për qind. Në mënyrë interesante, sapo BCB uli normënSELIC gjatë qershorit dhe korrikut të vitit 2000, rregulli ithjeshtë i Taylor-it do të kishte sugjeruar norma interesi nërritje. Kjo reflektoi kryesisht një tronditje negative, të papriturtë ofertës bujqësore që i kishte rritur çmimet e ushqimevepër shkak të ndryshimit të kushteve të motit, dhe një rritje nëinflacion për shkak të rregullimeve të fuqishme të çmimeve tëadministruara nga qeveria në një muaj të vetëm (korrik 2000),përfshirë rregullime të çmimit të derivateve të naftës, tëelektricitetit dhe të shërbimeve të telekomunikimit. Kjopasqyroi, gjithashtu faktin që hendeku i output-it po ngushtohejme shpejtësi pasi rritja reale mesatare e PBB-së kaloi nga0.8 për qind në vitin 1999 në 4.4 për qind në vitin 2000.Megjithatë, BCB i konsideroi këto zhvillime si faktorë që nukdo të vinin në diskutim realizimin e objektivit të inflacionit tëvitit, dhe se mund të trajtoheshin duke u mbështetur në uljene mëtejshme të normës së interesit. Në thelb, ky interpretimishte i saktë, pasi gjatë tremujorit të fundit të vitit 2000 kufirii Taylorit ra përsëri në nivele që kishin sunduar më herët nëkëtë vit, pasi rritja në çmimet e ushqimeve në muajt korrik-gusht po pakësohej. Gjatë kësaj periudhe, norma faktikeSELIC mbeti kryesisht brenda zonës së Taylorit ose pak poshtëzonës së Taylorit, të treguar në figurat 2 dhe 3.

Duke filluar në fillim të vitit 2001 dhe gjatë gjysmës sëparë të vitit, zonat e thjeshta të Taylorit sinjalizuan nevojënpër të rritur normat e interesit, përgjithësisht në nivele mbinivelet e mbajtura nga BCB, veçanërisht kur nuk u konsideruangjykime për output-in (gjë që, në fillim të vitit 2001, tregontenjë ekonomi që po ngadalësohej në mënyrë të konsiderueshmenë dritën e faktorëve të jashtëm dhe të racionimit të energjisë

-174-

vendase, duke hapur kështu përsëri një hendek output-i). Përshembull, një rregull i thjeshtë i Taylorit pa gjykime për output-in dhe pa zbutje të interesit (interest smooth) (figurë 2, panelimë i ulët), në kontekstin e një programi të FMN-së, do tëkishte inkurajuar një konsultim për pozicionin e politikësmonetare në tremujorin e parë të vitit 2001, kur BCB kishtevazhduar uljen e normës SELIC, ndërkohë që vetë rregulli iTaylorit do të kishte sugjeruar një rritje. Me rezultatin faktiktë inflacionit të vitit 2001 prej 6.7 për qind, që ishte jashtëintervalit të tolerancës prej +/- 2 për qind rreth objektivit tëinflacionit të fundvitit prej 4 për qind, një rregull i Taylorit dotë kishte ndihmuar të nxiste diskutime që në fillim të vitit 2001,ndonëse edhe më herët, kur mund të themi se BCB reagoishumë ngadalë ndaj nevojës për të rritur normat e interesit.

Ky ushtrim i thjeshtë mund të interpretohet në mënyra tëndryshme, në varësi të përdorimit të synuar të rregullit tëTaylorit. Rregullat e thjeshtë mekanicistë nuk janë tënevojshëm në marrjen e vendimeve, fakt që është pasqyruarmjaft në pah në literaturën e kohëve të fundit, përfshirë edheeksperiencën mjaft të re braziliane. 20 Vendimet e politikësduhet të merren në bazë të gjykimeve më komplekse, dherregullat dhe modelet mund të përbëjnë vetëm një input përkëto vendime. Rregullat e politikës monetare janë edhe më tëthjeshtë se modelet standarde të përdorura nga bankatqendrore për të vlerësuar vetë politikat e tyre, dhe këto modelekonsiderohen, gjithashtu, si “të vegjël”21 në krahasim memodelet potencialisht më komplekse.

Megjithatë, rregullat e thjeshtë – edhe ata të llojit që sapou diskutua – mund të sigurojnë njëkohësisht vlerësimin e parëtë përafërt të qëndrimit të politikës. Ndoshta kjo është edhenjë ndër arsyet pse Federal Reserve Bank e Shteteve të20 Shihni, për shembull, Bogdanski, de Freitas, Goldfajn, and Tombini (2001).21 Shihni Bogdanski, Tombini, and Werlang (2000) për rastin e Brazilit. Shihni, gjithashtu, Rabanaland Schwaetz (2001b) për një rishikim të ecurisë së parashikimit të inflacionit të modelit nëshkallë të vogël përdorur nga BCB.

-175-

Bashkuara të ST. Louis, për shembull, ka publikuar rezultatete rregullave të thjeshtë të Taylorit dhe rregullat e McCallumitnë raportet e saj mujore ekonomike. 22 Rregullat e thjeshtë tëTaylorit mund të pritet të kenë ecuri të kënaqshme në njëmjedis ku tashmë është arritur një inflacion relativisht i ulët,dhe ku mjedisi i përgjithshëm makroekonomik është mjaft iqëndrueshëm (për shembull, politika të vazhdueshme fiskaletë shtrënguara dhe një kurs këmbimi stabël). Në një mjedismë të paqëndrueshëm dhe të pasigurtë, duhet të përfshihenvariabla të tjerë në rregullin e Taylor-it për ta bërë atë më“realist”. T’i bësh rregullat monetarë më realistë nuk do tëthotë domosdoshmërisht t’i bësh ata më të komplikuar.Përgjithësisht, bankat qendrore nuk reagojnë vetëm ndajniveleve aktuale të variablave specifikë, por edhe ndaj nivelevetë tyre të pritshme për të ardhmen – është e qartë se kanëkëndvështrim nga e ardhmja. Meqënëse njihet se kanalet endryshme të transmetimit të politikës monetare veprojnë mepak ngadalësi, të gjitha bankat qendrore e parashikojnë sjelljene inflacionit në një mënyrë apo në tjetrën. Këto pritje apoparashikime mund të vihen në përdorim në rregullin e Taylorit.

Rrjedhimisht, në figurat 4 dhe 5 ne shfrytëzojmë përsërinjë rregull të thjeshtë të Taylorit, por përdorim parashikime tëtregut për inflacionin, siç bëhen në vrojtimet ditore nga BCBpër pritje të tregut. 23 Në këta shembuj, elementet kryesorembeten cilësisht të pandryshuara nga analiza e mëparshme,edhe për faktin se pritjet u përshtatën mjaft me rezultatetfaktike! Në përgjithësi, përsëri kishte tre periudha ku, në qoftëse një rregull i Taylorit do të ishte përdorur në kontekstin e njëprogrami të FMN-së, ai do të kishte nxitur konsultime tëhershme për qëndrimin e politikës monetare. 24 Së pari, në

22 Shihni Federal Reserve Bank of St. Louis (1999 –2000).23 Për qëllime të rregullave të Taylorit, inflacioni i pritur për një muaj të dhënë u gjenerua dukepërdorur inflacionin mesatar të pritur për atë muaj, siç tregohet në vrojtimet e bëra nga BCBnë muajin që paraprinte atë muaj.24 Shihni, për shembull, figurë 4 (paneli më i ulët).

-176-

fund të vitit 1999, kur pritjet për një kalim më të lartë në tëardhmen nga zhvlerësimi i monedhës në inflacion arritën pikunbashkë me inflacionin faktik; së dyti, në mes të vitit 2000, kurBrazili, midis të tjerave, pësoi tronditje (shock) të ofertësbujqësore që përsëri rritën pritjet e inflacionit dhe; së treti, nëfillim të vitit 2001, kur pritjet për inflacionin u rritën, përsërinë dritën e krizave të energjisë në vend dhe të dobësimit tëkonsiderueshëm të kursit të këmbimit, pjesërisht dukepasqyruar shqetësimet e vazhdueshme rreth Argjentinës.Ndërsa dy të parat u duk që ishin elemente më kalimtare, qëmund të rregulloheshin nga objektivi i inflacionit pa qenë enevojshme të ndryshohej qëndrimi i politikës, kjo e fundit kishtenjë ndikim më të gjatë, dhe ndërkohë kërkonte që BCB tëforconte qëndrimin e saj të politikës, megjithëse shumë vonëpër të mbajtur rezultatin e inflacionit të vitit 2001 brenda kufirittë objektivit. Megjithatë, a priori, secila nga këto ngjarje mundtë kishte qenë në mënyrë të arsyeshme një rast i mirë për tërishikuar pozicionin e politikës monetare në kontekstin e njëprogrami të FMN-së, dhe një rregull i Taylorit mund të ishtepërdorur si një opsion për të inkurajuar këto konsultime.

Figura 4. Brazil: Rregullat e Taylor-it me Pritjet e Tregut për Inflacionin

4a. SELIC dhe një Rregull i Thjesht7 i Taylor-it (a=0.5, b=1.5)Pa Sheshim të Normës së Interesit

14.00

16.00

18.00

20.00

22.00

7/1/

99

8/1/

99

9/1/

99

10/1

/99

11/1

/99

12/1

/99

1/1/

00

2/1/

00

3/1/

00

4/1/

00

5/1/

00

6/1/

00

7/1/

00

8/1/

00

9/1/

00

10/1

/00

11/1

/00

12/1

/00

1/1/

01

2/1/

01

3/1/

01

4/1/

01

5/1/

01

6/1/

01

-177-


4b. SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0, b=2)Pa Sheshim të Normës së Interesit

14.00

16.00

18.00

20.00

22.00

7/1/

99

8/1/

99

9/1/

99

10/1

/99

11/1

/99

12/1

/99

1/1/

00

2/1/

00

3/1/

00

4/1/

00

5/1/

00

6/1/

00

7/1/

00

8/1/

00

9/1/

00

10/1

/00

11/1

/00

12/1

/00

1/1/

01

2/1/

01

3/1/

01

4/1/

01

5/1/

01

6/1/

01


5a. SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0.5, b=1.5)Sheshim i Normave të Interesit (rho=0.6)

14.00

16.00

18.00

20.00

22.00

07/0

1/99

08/0

1/99

09/0

1/99

10/0

1/99

11/0

1/99

12/0

1/99

01/0

1/00

02/0

1/00

03/0

1/00

04/0

1/00

05/0

1/00

06/0

1/00

07/0

1/00

08/0

1/00

09/0

1/00

10/0

1/00

11/0

1/00

12/0

1/00

01/0

1/01

02/0

1/01

03/0

1/01

04/0

1/01

05/0

1/01

06/0

1/01

-178-

6. KONSTATIME KONKLUDUESE.

Në programet e FMN-së, kushtëzimi lidh arritjen e një sërëobjektivave të politikës me aksesin e vazhdueshëm në burimete Fondit. Kushtëzimi siguron një matës të vlerësimit nësepolitikat e zbatuara po e çojnë vendin drejt arritjes sëobjektivave të shpallur të politikës, veçanërisht në një balancëtë jashtme të qëndrueshme. Duke vepruar në këtë mënyrë,kushtëzimi mbron, gjithashtu, përdorimin e përkohshëm tëburimeve të FMN-së. Tradicionalisht, kushtëzimi i programitnë fushën monetare është mbështetur në dy kritereperformance: një kufi i sipërm për MBN të bankës qendroredhe një kufi i poshtëm për RNN të saj. Kjo metodë, gjithmonëështë përqëndruar kryesisht më tepër në realizueshmërinë ejashtme të një programi sesa në inflacion. Roli kryesor i kufirittë poshtëm të RNN është të tregohet nëse një program i FMN-së ka mundësi të arrijë objektivat e tij të jashtëm, ndërkohëqë kufiri i sipërm për MBN kërkon të sigurojë që ky objektiv

Figura 5. Brazil: Rregullat e Taylor-it me Pritjet e Tregut për Tregun

5b. SELIC dhe një Rregull i Thjeshtë i Taylor-it (a=0, b=2)Sheshim i Normave të Interesit (rho=0.6)

14.00

16.00

18.00

20.00

22.00

07/0

1/99

08/0

1/99

09/0

1/99

10/0

1/99

11/0

1/99

12/0

1/99

01/0

1/00

02/0

1/00

03/0

1/00

04/0

1/00

05/0

1/00

06/0

1/00

07/0

1/00

08/0

1/00

09/0

1/00

10/0

1/00

11/0

1/00

12/0

1/00

01/0

1/01

02/0

1/01

03/0

1/01

04/0

1/01

05/0

1/01

06/0

1/01

Burimi: IBGE dhe vlerësimet e stafit të FMN-së

-179-

të mos rrezikohet nga ekspansioni i tepërt i kredisë apo ngandërhyrje të sterilizuara – domethënë, duke kompensuarhumbje të paprogramuara të RNN nëpërmjet krijimit të kredisështesë.

Kuadri pohon se kërkesa për bazën monetare ka rëndësinga perspektiva makroekonomike dhe është e qëndrueshmedhe e parashikueshme.

Siç u argumentua në këtë material, në vendet e programit,të cilat realizojnë politikat e tyre monetare në bazë tëobjektivave eksplicite të inflacionit, duket se kushtëzimimonetar tradicional nevojitet të adoptohet, me qëllimkonsiderimin e tipareve specifike të inflation targeting. Kjo dotë ndihmonte në përmirësimin e përputhjes së objektivavemonetarë të bankës qendrore dhe objektivave të caktuar sipasprogrameve të rregullimit të mbështetura nga FMN, dheinstitucioneve që janë përdorur për të realizuar këta objektiva.Gjithashtu, kjo do të lehtësonte edhe komunikimin e politikavetë bankës qendrore në tregjet.

Është e qartë se, si hap të parë, një program mund tëpërfshijë, siç ishte rasti i Brazilit, vetë objektivin e qeverisëpër inflacionin. Shpesh, kjo mund të kërkojë që objektivi tëspecifikohet në disa hollësi të mëtejshme përveç objektivitzyrtar. Për shembull, shumica e vendeve operojnë me objektivavjetorë të inflacionit, megjithatë, meqënëse programet e FMN-së shpesh monitorohen në bazë tremujore, duhet të shtohenedhe objektiva të tjerë tremujorë. Për më tej, nevojitet tëekzistojë një mekanizëm për konsultime, i cili të lejojë rishikimetë programit në qoftë se inflacioni del jasht kontrollit. Ngaana tjetër, kjo do të kërkonte krijimin e parametrave përrethnormës së inflacionit të targetuar, të cilat do të nxisnin rishikimetë tilla. Në rastin e Brazilit u vendos të krijoheshin zonakonsultimi rreth objektivit qendror, ku, në varësi të shkallëssë devijimit nga objektivi, do të inkurajoheshin konsultime mestafin e FMN-së ose me Bordin Ekzekutiv të saj.

-180-

Një pengesë potenciale për të monitoruar një program nëbazë të rezultateve të inflacionit – për shembull, në bazë tënormës dymbëdhjetëmujore të inflacionit kundrejt normësobjektive dymbëdhjetëmujore të inflacionit - ështëkëndvështrimi nga e kaluara. Domethënë, vetë rezultati iinflacionit nuk ofron drejtim për sa i përket përshtatshmërisësë pozicionit të politikave monetare. Kështu, objektivat einflacionit në kontekstin e një programi të FMN-sëfunksionojnë pothuajse në të njëjtën mënyrë siç përdoren ngaqeveria: ato janë një parametër që ndihmojnë në realizimin enjë analize prapavepruese për politikat e bankës qendrore.Megjithatë, për të qenë në gjendje të thuhet diçka rrethpërshtatshmërisë së qëndrimit aktual të politikës, nuk mjaftontë shihet vetëm inflacioni faktik. Kjo ngre pyetjen nëse kaopsione shtesë për të forcuar kushtëzimin monetar nënregjimin inflation targeting në kontekstin e një programi tëFMN-së. 25 Kjo mund të arrihej ose me konsultime të shpeshtatë rregullta ose me një mekanizëm inkurajues me vështrimnga e ardhmja për konsultime ndërmjet autoriteteve të venditdhe FMN-së.

Një opsion, i cili u trajtua në këtë material dhe për të cilindo të duhet analizë e mëtejshme, është që rregulla të thjeshtëtë politikës monetare, si rregullat e Taylorit apo rregullat eMcCallumit, të konsiderohen si një mekanizëm potencialinkurajues për konsultime të tilla. Ndërkohë që rregullat epolitikës së thjeshtë nuk do të ishin një devizë e përdorshmepër politikëbërësit, ata sigurojnë një vlerësim të përafërt përpozicionin e politikës. Për ta ilustruar këtë pikë, ne testuamrregulla të ndryshëm të thjeshtë të Taylorit, duke përdorur sishembull eksperiencën e Brazilit gjatë dy viteve të para të tijnën regjimin inflation targeting. Rezultatet e ushtrimitsugjerojnë se rregullat e mekanizmit të thjeshtë vërtet mund

25 Knight (1999) gjithashtu, jep sugjerime për kushtëzimin e FMN-së në kontekstin e inflationtargeting.

-181-

të sigurojnë një matës për nivelin e duhur të normave tëinteresit, veçanërisht në një mjedis ku është arritur një nivelrelativisht i ulët i inflacionit, dhe ku mjedisi i përgjithshëmmakroekonomik është mjaft i qëndrueshëm (për shembull,politika të vazhdueshme fiskale të shtrënguara dhe një kurskëmbimi stabël).

Për të forcuar kushtëzimin dhe veçanërisht, për të ndihmuarnë monitorimin e pozicionit të politikës monetare kundrejtobjektivit të qeverisë për inflacionin, rregullat e Taylorit aporregulla të tjerë, që sigurojnë një vlerësim të përafërt tëpolitikave të bankës qendrore janë një fushë, e cila nevojitettë eksplorohet më tej. Në përgjithësi, rregullat, për të qenë tëpërdorshëm në kontekstin e një programi të FMN-së, duhettë jenë të thjeshtë, dhe me vështrim nga e ardhmja, në kuptiminqë ata duhet të përfshijnë pritjet për inflacionin.

-182-

SHTOJCË

Një ushtrim i rrNjë ushtrim i rrNjë ushtrim i rrNjë ushtrim i rrNjë ushtrim i rregullit të Tegullit të Tegullit të Tegullit të Tegullit të Taylorit për Brazilin.aylorit për Brazilin.aylorit për Brazilin.aylorit për Brazilin.aylorit për Brazilin.

Ne përdorëm një rregull të thjeshtë të Taylorit për Brazilingjatë viteve 1999–2001, për të krahasuar rezultatet faktiketë politikës me përcaktime të politikës të bazuara në rregull.Duke përdorur të dhëna mujore, rregulli që ne përdorim merrformë standarde, me , ku është norma e interesit ditor ellogaritur për të pasqyruar normën në bazë të një viti të plotë(SELIC) në periudhën t; D është parametri zbutës i interesitme ; është hendeku i outputit në periudhën t; është normadymbëdhjetëmujore e inflacionit në periudhën t; ështëobjektivi i inflacionit i aplikueshëm në periudhën t; është normae interesit nominal të ekuilibrit; dhe është norma e interesitreal të ekuilibrit. Parametrat “ dhe $ janë parametra të rregullittë Taylorit, ku, për thjeshtësi, zgjedhim ata që sugjerohen nëformulimin origjinal të Taylor-it me “ të barabartë ose me 0ose me 0.5, në varësi të faktit nëse mund të pranohet apo jose gjykimet për outputin janë pjesë e funksionit të objektivittë bankës qendrore, duke qenë $ përkatësisht 2 ose 1.5.

Në përgjithësi, ne përdorim të dhëna mujore në mbyllje tëperiudhës për normën SELIC si dhe variabla të tjerë në model.Hendeku i outputit u vlerësua fillimisht duke përshtatur njëtrend linear në logaritmin natyral të PBB-së mujore, sipasvlerësimeve të bëra nga BCB. Kjo dha si rendiment (yield-ed) një rritje relativisht të ulët të prodhimit real potencial dhepër pasojë ne përdorëm vlerat në kufirin 3–4 për qind, sisupozime më realiste. Vlera e normës së interesit real tëekuilibrit fillimisht u mor 12.0 për qind, por pastaj përdorëmvlerat në kufirin 10.5 për qind deri në 12.5 për qind për tëgjeneruar zonën e rregullit të Taylorit.

Objektivi i inflacionit për çdo muaj është një ekstrapolim(vlerë e re) linear i objektivave tremujorë për muajin dhjetor

-183-

1999 deri në qershor 2001, të cilët u përdorën nën programine FMN-së. Për periudhën para muajit dhjetor 1999, kurinflacioni ishte ende i ulët, përdorëm kufirin më të ulët të zonëssë objektivit për të përftuar rregullin e Taylorit dhe pastaj, nëmënyrë lineare, e rritëm atë duke arritur në 8 për qind (objektiviqëndror) në muajin dhjetor 1999. Kështu, për muajin korrik1999, pranojmë që BCB nuk caktoi objektivin e inflacionit nëkufirin më të ulët të vijës vjetore të tij për vitin 1999 (6 përqind) dhe se BCB e rriti këtë në mënyrë lineare për të arriturnë objektivin e inflacionit prej 8 për qind në muajin dhjetor tëvitit 1999. Megjithatë, përdorimi i objektivit të muajit dhjetor1999 për periudhën që çoi deri në dhjetor 1999 nuk i ndryshoirezultatet nga ana cilësore. Inflacioni i pritur për një muaj tëdhënë (i përdorur në figurat 4 dhe 5) është pritja e inflacionitpër muajin në fillim të muajit, llogaritur si pritja mesatare etregut nisur nga vrojtimet e BCB-së. Përcaktime të tjera tëpritjeve të inflacionit nuk i ndryshuan shumë rezultatet.

Ne marrim në konsideratë katër rregulla të politikës:rregullin origjinal të Taylorit (me “ = 0.5 dhe $ =1.5), një rregullmë agresiv që vetëm e targeton inflacionin (“ = 0, $ = 2), dhepër të dy rregullat në konsiderojmë rastin e moszbutjes tënormës së interesit (D = 0) dhe rastin e zbutjes së normës sëinteresit (D = 0.6). Zgjedhja e D = 0.6 do të dukej sikurkrijonte një balancë ndërmjet ekzistencës së një zbutjeje tënormës së interesit në një shkallë mjaft të lartë dhe lejimit tëefektit “mbaron pak nga pak” (“die out”) vetëm pas disaperiudhash.

-184-

BIBLIOGRAFIA

Banco Central do Brasil (1999–2000), Relatório de Inflação(various issues since June 1999).

Blejer, Mario I., Alain Ize, Alfredo M. Leone, and Sérgio R.C. Ëerlang, 2000, Inflation

Targeting in Practice: Strategic and Operational Issues andApplication to Emerging Market Economies (Ëashington:International Monetary Fund).

Bogdanski, Joel, Alexandre Antonio Tombini, and SérgioRibeiro da Costa Ëerlang, 2000,

“Implementing Inflation Targeting in Brazil,” Ëorking Paper1, July (Brasília: Banco Central do Brasil).

Bogdanski, Joel, Paulo Springer de Freitas, Ilan Goldfajn,and Alexandre Antonio Tombini, 2001, “Inflation Targetingin Brazil: Shocks, Backëard-Looking Prices, and IMFConditionality,” Ëorking Paper 24, July (Brasília: BancoCentral do Brasil).

Fachada, Pedro, 2001, “Inflation Targeting in Brazil:Revieëing Tëo Years of Monetary Policy 1999/00,” ËorkingPaper 25, August (Brasília: Banco Central do Brasil).

Federal Reserve Bank of St. Louis, 1999–2000, MonthlyTrends (various issues).

Gold, Joseph, 1979, Conditionality, IMF Pamphlet Series31 (Ëashington: International

Monetary Fund).Goldfajn, Ilan, and Sérgio R. C. Ëerlang, 2000, “The Pass-

Through from Depreciation toInflation: A Panel Study,” Ëorking Paper 5, July (Brasília:

Banco Central do Brasil).Goodfriend, Marvin, and Jeffrey M. Lacker, 1999, “Limited

Commitment and Central Bank Lending,” EconomicQuarterly, Vol. 85/4 (Fall), pp. 1–27 (Richmond, VA: FederalReserve Bank of Richmond).

-185-

Guitián, Manuel, 1981, Fund Conditionality: Evolution ofPrinciples and Practices. IMF

Pamphlet Series 38 (Ëashington: International MonetaryFund).

Knight, Malcolm, 1999, “IMF Conditionality under InflationTargeting: Some Comments

and Suggestions.” Paper delivered at the IMF’s Seminaron “Inflation Targeting and Fund Conditionality,” October 28,1999.

Kozicki, Sharon, 1999, “Hoë Useful Are Taylor Rules forMonetary Policy?” Economic

Revieë, second quarter of 1999, pp. 5–33 (Kansas City,MO: Federal Reserve Bank of Kansas City).

Rabanal, Pau, and Gerd Schëartz, 2001a, “Testing theEffectiveness of the Overnight

Interest Rate as a Monetary Policy Instrument,” Brazil:Selected Issues and

Statistical Appendix, IMF Staff Country Report 01/10,pp.114–35 (Ëashington: International Monetary Fund).

Rabanal, Pau, and Gerd Schëartz (2001b), “ForecastingInflation in Brazil: Hoë Useful are Time Series Techniques?”Brazil: Selected Issues and Statistical Appendix, IMF StaffCountry Report, 01/10 (January), pp.136–152 (Ëashington:International Monetary Fund).

Rudebusch, Glenn D., and Lars E.O. Svensson, 2002,“Eurosystem Monetary Targeting:

Lessons from U.S. Data,” European Economic Revieë 46(3), pp. 417–442.

Schaechter, Andrea, Mark R. Stone, and Mark Zelmer,2000, Adopting Inflation Targeting: Practical Issues forEmerging Market Countries, Occasional Paper 202(Ëashington: International Monetary Fund).

Schëartz, Gerd, 1999, “Price Developments After theFloating of the Real: The First Six

-186-

Months” Brazil: Selected Issues and Statistical Appendix,IMF Staff Country Report 99/97, pp.7–35 (Ëashington:International Monetary Fund).

Svensson, Lars E.O., 2001., “Ëhat Is Ërong ëith TaylorRules? Using Judgment in Monetary Policy ThroughTargeting Rules” (unpublished; Princeton and Stockholm:Princeton University and Stockholm University).

Svensson, Lars E.O., 2002., “Inflation Targeting: Should ItBe Modeled as an Instrument Rule or a Targeting Rule?”European Economics Revieë 46 (4–5), pp. 771–780.

Taylor, John B., 1993, “Discretion Versus Policy Rules inPractice,” Carnegie-Rochester

Conference Series on Public Policy, Vol. No. 39, pp. 195–214.

-187-

DISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMINËONOMINËONOMINËONOMINËONOMINËSHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPARE DHEARE DHEARE DHEARE DHEARE DHE

PROBLEMEPROBLEMEPROBLEMEPROBLEMEPROBLEMEDrini SalkDrini SalkDrini SalkDrini SalkDrini Salko, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,Myslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i Departamentit të Ektamentit të Ektamentit të Ektamentit të Ektamentit të Ekonomisë dheonomisë dheonomisë dheonomisë dheonomisë dhe

PPPPPolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësor

-188-

DISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKDISA MODELIME MAKROEKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMIKE PËR EKONOMINËONOMINËONOMINËONOMINËONOMINËSHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRARE NË PERIUDHËN E TRANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPANZICIONIT – TIPARE DHEARE DHEARE DHEARE DHEARE DHEPROBLEMEPROBLEMEPROBLEMEPROBLEMEPROBLEMEDrini SalkDrini SalkDrini SalkDrini SalkDrini Salko, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,o, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë,Myslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i DeparMyslym Osmani , Përgjegjës i Departamentit të Ektamentit të Ektamentit të Ektamentit të Ektamentit të Ekonomisë dheonomisë dheonomisë dheonomisë dheonomisë dhePPPPPolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësorolitikave Agrare, Universiteti Bujqësor

1. PROBLEMI

Periudha e tranzicionit ka merituar dhe pa dyshim meritonende analiza të thella e të gjithanshme ekonomike. Këto analizanuk kanë munguar; ato janë kryer në mënyrë periodike ngaindividë, studiues dhe institucione të ndryshme të lidhura mezhvillimet ekonomike. Këto studime dhe analiza i kanë shërbyernjohjes së realiteteve, marrjes së masave dhe hartimit tëpolitikave të nevojshme të zhvillimit ekonomik të vendit.

Megjithatë, kemi përshtypjen se në veçanti analizatmakroekonomike kanë konsistuar, më së shumti, nëprezantimin e treguesve dhe të faktorëve të zhvillimitmakroekonomik, në analizën e tyre në dinamikë,në krahasimetmidis tyre. Në botime të ndryshme të institucioneve qendrorekanë zënë vend analiza makroekonomike, por analiza tëmirëfillta makroekonometrike na duket se mungojnë dukshëm.Veçanërisht për analizat me theks matjen dhe vlerësimin, qoftëedhe pjesërisht të saktë, të efektit ose efektivitetit tëfaktorëve të zhvillimit makroekonomik ka një boshllëk.

Në këtë kuadër, problemi me të cilin ne merremi në kërkimintonë është mungesa e vlerësimeve sasiore që shprehinefektin e faktorëve dhe të treguesve të zhvillimitmakroekonomik.

2. QËLLIMI DHE OBJEKTIVAT

Qëllimi i kërkimit është identifikimi dhe vlerësimi i disaraporteve më kryesore midis treguesve makroekonomikë, i

-189-

impakteve sasiore dhe i efektivitetit të disa prej faktorëvethemelorë të zhvilimit gjatë dekadës së fundit në Shqipëri.

Objektiva të veçantë të punimit janë:

• Të vlerësohen përpjekjet investuese dhe tatimpaguesetë shqiptarëve duke ndërtuar modele që ndihmojnëedhe në prognozimin e tyre.

• Të vlerësohet efekti i variacionit të të ardhurëskombëtare mbi konsumin (prirja marxhinale e konsumit)duke dhënë një vlerësim pak a shumë të qëndrueshëmtë tij.

• Të vlerësohet impakti i variacionit të kursit të këmbimittë dollarit me lekun mbi vëllimin e eksporteve ose tëimporteve.

• Të vlerësohet efekti i variacionit të kursit të këmbimitdhe shpenzimeve të buxhetit mbi nivelin e çmimevetë konsumit.

3. METODA DHE TË DHËNAT

Metoda kryesore që kemi përdorur në këtë punim ështëmodelimi ekonometrik. Të dhënat e përdorura janë ato tëpublikuara nga Banka e Shqipërisë dhe Ministria e Financavekryesisht për periudhën 1992-2001. Këto të dhëna përfshijnëtreguesit e mëposhtëm:

konsumin, investimet, shpenzimet buxhetore dhe tëardhurat tatimore, vëllimin e eksporteve dhe importeve, kursine këmbimit të dollarit me lekun, indeksin e çmimeve tëkonsumit.

-190-

Tabelë 1: Të dhëna për tregues makroekonomikë me bazë vjetore.

Tabelë 2: Të dhëna për disa tregues me bazë tremujore (min US dollarë).

Vitet PBB(çmime korente) Taksat Shpenzimet Nga këto Investimet Investimet Konsumi ICK

T (Yt) T G Konsumi e buxhetit private brendshempër qind (P)

1992 50697 8466 23422 10494 2129 5000 22275 76.4

1993 125334 20805 50635 17421 11280 12000 62699 100

1994 184293 29487 61001 25985 6266 17139 106153 115.8

1995 229793 30333 77210 30562 19073 22520 130063 122.8

1996 280998 30067 87952 34844 17703 30910 162136 144.2

1997 341716 33488 100806 38614 15036 41006 199904 204.8

1998 460631 56658 125752 46984 24413 49748 285131 222.6

1999 506205 65300 142244 49102 32401 56189 307772 220.3

2000 539210 84117 170390 51764 36127 66323 302497 229.6

2001 594346 102228 185436 55869 44576 74293 334617 237.7

Vitet 1992 dhe 1993 për investimet janë interpoluar

Nr Periudha Eksporte Importe Kursi ICK

1 T1 1994 28 98.6 100.7 103.4

2 T2 1994 31.2 136.9 99.2 115.7

3 T3 1994 30.9 148.2 87.8 112.3

4 T4 1994 51.8 171.6 91 114

5 T1 1995 42 163.5 93.8 119.8

6 T2 1995 51.1 177 92.7 121.8

7 T3 1995 57.3 150.4 92.1 117.2

8 T4 1995 54.5 188.8 92.8 121.3

9 T1 1996 68 208.4 92.6 127.4

10 T2 1996 57.1 209.6 108 131.9

11 T3 1996 56.5 225.2 109.2 138.4

12 T4 1996 62.1 278.8 102.9 143.9

13 T1 1997 34.2 143.9 127.8 159

14 T2 1997 42.2 114.5 162.1 177.7

15 T3 1997 41.3 171.1 159.5 184

16 T4 1997 40.9 264 146.4 200.2

17 T1 1998 42.2 176.8 150.1 215.3

18 T2 1998 49.3 198.1 156.4 220.2

19 T3 1998 53 196.1 148.9 214.7

20 T4 1998 63.4 240.6 141.2 219.5

21 T1 1999 72.9 185.6 140.9 223.5

22 T2 1999 78.4 250.1 141.2 220

23 T3 1999 58.6 252.1 133.9 213

24 T4 1999 65.5 250.1 134.1 216.5

25 T1 2000 61.7 227.3 139 220

26 T2 2000 68.5 257.3 143.5 218.9

27 T3 2000 63.5 261.1 144.2 212.3

28 T4 2000 62.2 324.3 148.2 222.2

-191-

4. DISA MODELIME MAKROEKONOMETRIKE DHE GJETJET

Midis modelimeve ekonometrike ne jemi përpjekur tëidentifikojmë disa nga ato që na duken më të rëndësishmenga pikëpamja e shpjegimit të realitetit kompleks shqiptardhe njëkohësisht që na kanë rezultuar të dobishme për t’ipërdorur për qëllime të ndryshme, kryesisht për analiza dheprognozim. Këto modele janë:

Modeli i konsumit (Ct) në varësi të të ardhurës Yt:

Ct=-5641.1+0.91191 Yt + et

me koeficient përcaktimi 99.3 për qind. Ky model tregonse kur e ardhura kombëtare rritet me një lek, konsumi ështërritur me 0.91 lekë, pra rreth 91 për qind e rritjes së të ardhurëskombëtare në periudhën 1992-2001 është kthyer në konsumvetiak. Ky model provon edhe një herë normën e ulët tëkursimit ose të investimit në vendin tonë për shkak të tëardhurave ende të ulta.

Modeli i shtesës së konsumit DC në varësi të shtesës sëtë ardhurës (DY)t:

DCt=-672079+64564 ln (DY)t

me koeficient përcaktimi 94.4 për qind. Ky model tregonse kur shtesa e të ardhurës kombëtare rritet me 1 për qindshtesa e konsumit kombëtar shtohet me 64564.

Modeli i zgjeruar i Kejnsit për të ardhurën kombëtare:

a)Modeli me ekuacione strukturore:

-192-

Ct= -2528.9+0.586579Yt-0.252636It+etIt=8211.1+0.18528Yt-1+ëtTt=-8008.3+0.16078Yt+vt

YYYYYt=t=t=t=t=CCCCCt+t+t+t+t+IIIIIt+t+t+t+t+GGGGGttttt

b) Modeli me ekuacione të reduktuara:

YYYYYttttt=70260.2+0.96738Y=70260.2+0.96738Y=70260.2+0.96738Y=70260.2+0.96738Y=70260.2+0.96738Yt-1t-1t-1t-1t-1+++++eeeee’’’’’ttttt RRRRR22222=97.9për qind=97.9për qind=97.9për qind=97.9për qind=97.9për qindTt=3288.1+0.15554Yt-1+v’t R2=88.8për qindIt=8211.1+0.18528Yt-1+ë’t R2=96.1për qindCt=38684.3+0.567445Yt-1+e’t R2=95.4për qind

Modeli me ekuacione strukturore tregon se:

Kur investimi mbetet i pandryshuar 59 për qind e tëardhurës kombëtare shkon për konsum vetjak; kur investimirritet me një lek, konsumi pakësohet me 0.25 lekë; rreth 18për qind e të ardhurës kombëtare të një viti më parë shkonpër investime; rreth 16 për qind e shtesës së të ardhurëskombëtare paguhet në buxhet në formën e tatimeve.

Modeli me ekuacione të reduktuara tregon se:

E ardhura kombëtare e një viti varet në masë të madhe(97.9 për qind) nga e ardhura e realizuar një vit më parë;tatimet e pagueshme në një vit varen në masën rreth 89 përqind nga e ardhura e realizuar një vit më parë, përmes ndikimittë kësaj mbi të ardhurën e vitit korent; konsumi në një vitvaret shumë nga e ardhura një vit më parë përmes ndikimit tësaj mbi të ardhurën e vitit korent, por edhe për shkak të prirjesqë kanë konsumatorët për ta bazuar konsumin pjesërisht edhembi bazën e të ardhurave të fituara më përpara dhe jo mbi tëardhurat aktuale .

-193-

Nisur nga këto modele mund të gjykojmë për tre problemetë rëndësishme:

• Për përpjekjet investuese të shoqërisë në tërësi. Atogjykohen mjaft të vogla.

• Për barrën tatimore në shkallë vendi. Barra tatimoreqë mban shoqëria është relativisht e vogël.

• Për prirjen e konsumit kombëtar, shoqëria shqiptareështë një shoqëri konsumatore, jo në kuptimin ekonsumit të madh, por në kuptimin e pjesës së madhetë të ardhurave që konsumohen.

Modeli i investimeve në varësi të shtesës së të ardhurëskombëtare:

It=8211.1+0.18528(DY)t+et R2=96.1për qind

Çdo lek shtesë e ndryshimit të të ardhurës kombëtare midisdy viteve fqinje shoqërohet me rritje rreth 0.18 lekë tëinvestimeve. Shtesa e të ardhurës kombëtare përcakton nëmasën 96 për qind investimet në vitin korent.

Dy modele për tatimet, modeli invers në Yt dhe modelimultiplikativ:

Tt=1/(0.000005639+5.7/Yt) me R2=99për qind

Ky model interpretohet me vështirësi por ai mund të jetënjë model shumë i mirë për prognozën e të ardhurave tatimore,për shkak të vlerës së madhe të koeficientit të përcaktimit.

Tt=0.389226Yt0.917836et me R2=93.4për qind

Ky model na lejon të analizojmë elasticitetin e të ardhuravetatimore në varësi të të ardhurës kombëtare. Sipas tij, kur e

-194-

ardhura kombëtare rritet me 1 për qind të ardhurat tatimorepritet të rriten me rreth 0.92 për qind.

Dy modele për indeksin e çmimeve të konsumatorit (IÇK):

ICKt=19.73+0.786919 (Kursi)t+0.00029266M3t+et

me koeficient përcaktimi 94.6 për qind. Ky model nuk është“pastruar” nga multikolineariteti midis kursit dhe parasëgjithsej M3, prandaj mund të përdoret vetëm për prognoza tëçmimeve në tërësi. Modeli që vijon nuk vuan ngamultikolineariteti midis variablave dhe mund të përdoret përanalizë duke shfrytëzuar informacionin që përmbajnëkoeficientët e tij.

ICKt=-26.86+1.49975 (Kursi)t+0.000347(Shpenzime)t+et

me koeficient përcaktimi 84.3 për qind. Përafërsisht dheme siguri mjaft të lartë mund të themi se, kur kursi i këmbimittë dollarit me lekun rritet me 1 lek, pra leku zhvlerësohet menjë njësi, atëherë çmimet në tërësi rriten me rreth 1.5 përqind me kusht që shpenzimet buxhetore të konsiderohenkonstante. Kur shpenzimet buxhetore rriten me një njësi(milion) atëherë çmimet rriten me rreth 0.000347për qind.

1. Dy modele për tregtinë e jashtme:

Modeli i eksportit tremujor në varësi të kursit të këmbimittë dollarit me lekun:

Et=33.95+0.182999(Kursi)t-4+et

me R2=17.7 për qind dhe nivel besimi 96 për qind. Ky modeltregon se eksporti në një tremujor të caktuar varet me shumë

-195-

nga kursi i këmbimit të tre tremujorëve të mëparshëm. Kjotregon se eksportet duhet të jenë bërë më të organizuara dhembi baza kontratash afatgjata. Kur kursi i këmbimit të dollaritnë një tremujor rritet me 1 lek, atëhere pas tre tremujorësheksporti shtohet me 0.18 njësi vlere.

Modeli i importit tremujor në vartësi të kursit të këmbimittë dollarit:

It=95.78+0.92357 (Kursi)t-2+ et

Ky model jep një shenjë plus të koefiçientit para variablit(Kursi)t-2. Kështu japin edhe modele të tjera me vonesë njëose më shumë se dy; kjo do të thotë që në rkjo do të thotë që në rkjo do të thotë që në rkjo do të thotë që në rkjo do të thotë që në realitetin tonëealitetin tonëealitetin tonëealitetin tonëealitetin tonëzhvlerësimet e lekut nuk duket të kenë lidhje dirzhvlerësimet e lekut nuk duket të kenë lidhje dirzhvlerësimet e lekut nuk duket të kenë lidhje dirzhvlerësimet e lekut nuk duket të kenë lidhje dirzhvlerësimet e lekut nuk duket të kenë lidhje direkte me uljenekte me uljenekte me uljenekte me uljenekte me uljene importit por vetëm me rritjen e eksporteve.e importit por vetëm me rritjen e eksporteve.e importit por vetëm me rritjen e eksporteve.e importit por vetëm me rritjen e eksporteve.e importit por vetëm me rritjen e eksporteve.

5. KUFIZIMET DHE DYSHIMET

Pavarësisht se rezultatet e arritura nga analizaekonometrike e të dhënave janë statistikisht të besueshme,me një nivel sigurie më të madh se 95 për qind, disa kufizimedhe dyshime duhet të kihen parasysh:

• Seritë e të dhënave të përdorura janë relativisht tëshkurtra dhe kanë penguar në ndërtimin e modeleveshumëfaktoriale me numër faktorësh më të madh sedy.

• Disa tregues mund të vuajnë nga pasaktësitë, të cilatmund të lidhen me mungesën e sistemeve tëstabilizuara të llogaritjes së tyre, me subjektivizmin osepërllogaritjet indirekte (interpolimi/ekstrapolimi). Disatregues si konsumi etj. ne i kemi përllogaritur në mënyrëekstrapolative.

• Autokorelacioni në seritë dinamike. Ky fenomen tenton

-196-

t’i përforcojë lidhjet midis treguesve ekonomikë.Megjithatë, ne jemi përpjekur ta eliminojmë atëparaprakisht me qëllim që të merren rezultate sa mëreale.

• Kontrolli i forcave të tregut gjatë tranzicionit. Disatregues gjatë tranzicionit janë mbajtur nën kontroll përvite si për shembull, normat e interesit, disa çmimeetj., të cilat pengojnë shfaqjen e lidhjeve të natyrshmeekonomike midis treguesve.

• Gjatë periudhës së tranzicionit kanë ndodhur ndryshimetë mëdha strukturore që kanë dhënë efektet e tyrembi çmimet, inflacionin, tatimet, produktin etj.. Këtondryshime e ndajnë periudhën e analizuar nënënperiudha johomogjene, çka nuk është marrëparasysh në analizën tonë edhe për arsye tëvështirësive teknike për ta përjashtuar ndryshiminstrukturor si faktor zhvillimi.

Të gjitha këto, megjithatë, mendojmë se nuk ia heqinrëndësinë dhe dobinë analizave të kryera. Ato mund tëndikojnë në disa raste mbi saktësinë ose besueshmërinë erezultateve, por jo në masën që ato të jenë të pabesueshme.Këto rezultate duhen konsideruar vetëm si mesatare me njëdiapazon të pranueshëm variacioni, prandaj ato mund tëshërbejnë për të bërë një karakterizim relativisht të mirë sasiortë disa zhvillimeve makroekonomike në dekadën e fundit.

6. PËRFUNDIME

Nga analiza e mësipërme mund të nxirren disa përfundime:

• Norma e konsumit në vendin tonë është shumë e lartë, rreth91për qind. Ky është një tregues i zhvillimit ekonomik tëpamjaftueshëm dhe indirekt flet për normë të ulët investimi.

-197-

• Akseleratori makroekonomik është në nivelin 0.18 lekëinvestime për 1 lek shtesë vjetore të të ardhurëskombëtare. Kjo flet për shpejtësi të ulët zhvillimi nëperiudhën e tranzicionit.

• Rritja e të ardhurave kombëtare me 1për qindshoqërohet me rritjen e tatimeve në masën 0.92përqind, pra gati njëlloj, që flet për një sistem tatimor nëpërmirësim të ndjeshëm në lidhje me efektivitetin etij.

• Niveli i çmimeve të konsumit varet ndjeshëm (94.6përqind) nga kursi i këmbimit dhe paraja gjithsej M3. Rritjae kursit me 1 lek shoqërohet me rritjen e çmimeve tëkonsumit në masën 0.8për qind, kurse rritja e M3 me 1miliard lekë shoqërohet me rritjen e çmimeve në masën0.3për qind.

• Rritja e kursit të këmbimit shoqërohet me rritje tëeksporteve me zhvendosje në kohë. Rritja e kursit tëkëmbimit të dollarit me 1 lek para tre tremujorëvendikon në rritjen e eksporteve sot në masën 0.18milionë dollarë.

• Duke përdorur modelet e ndërtuara mund tëparashikohet niveli i produktit të brendshëm bruto,investimet, të ardhurat tatimore, eksportet, niveli içmimeve etj..

-198-

LITERATURA

R.CARTER HILL, R. (2001) “Undrgraduate Econometrics”GUJARATI, D. (1995) “Basic Econometrics”JOHNSTON, J. (1984) “Econometric methods”OSMANI, M. (2002) “Metodat e ekonometrisë”BANKA E SHQIPËRISË, (2001) “Raporti Vjetor” 2000,

2001BANKA E SHQIPËRISË, (2002) “Raporti Statistikor”,

Qershor, 2002BANKA E SHQIPËRISË, (2001) “Seritë kohore të normave

të interesit”, (Studim)WORLD BANK “Albanian Public expenditure and

Institutional Review” 2001. Washington, DCHADËRI. S, (1999) “Inflation and stabilization in Albania”,

Post –Communist Economies Vol.11 No.1ILKER, D. & CARLOS, E. (1998) The World Bank Policy

Research Paper “The main determinants of inflation in Albania”

-199-

BANKBANKBANKBANKBANKAAAAAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJATË NJË KRIZETË NJË KRIZETË NJË KRIZETË NJË KRIZETË NJË KRIZEFFFFForororororrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekonomikonomikonomikonomikonomike në City Universitye në City Universitye në City Universitye në City Universitye në City University,,,,,

Business School, LondonBusiness School, LondonBusiness School, LondonBusiness School, LondonBusiness School, London

-200-

BANKBANKBANKBANKBANKAAAAAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJAT QENDRORE: SJELLJA GJATË NJË KRIZETË NJË KRIZETË NJË KRIZETË NJË KRIZETË NJË KRIZE

FFFFForororororrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekrest Capie, Profesor i Historisë ekonomikonomikonomikonomikonomike në City Universitye në City Universitye në City Universitye në City Universitye në City University,,,,,Business School, LondonBusiness School, LondonBusiness School, LondonBusiness School, LondonBusiness School, London

KUMTESË PËRGATITUR PËR KONFERENCËN E BANKËS SË SHQIPËRISËDHJETOR 2002

TIRANË

HYRJE

“Kriza aziatike (e cila shpërtheu në korrik 1997) rezultoi nënjë rënie ekonomike në të gjithë rajonin, me zhvlerësimedrastike të monedhës, me paaftësi paguese të përgjithshme,me tregje financiare të rrënuara, me zhvlerësim të lartë tëvlerës së aktiveve,me rënie ekonomike dhe me papunësi tëlartë.” (Chen 1999)

Nuk ka dyshim që në vitet 1997 dhe 1998 kishte trazira tëkonsiderueshme në tregjet financiare dhe në tregjet që lidhenme to në pjesë të ndryshme të botës. Dhe aktualisht,ekzistojnë probleme të vazhdueshme në shumë vende tëbotës. Për të gjitha llojet e problemeve tentohet të klasifikohensi “kriza financiare”. Një përgjigje tipike ndaj ngjarjeve të tillaështë të pranohet që ka gjëra që nuk shkojnë mirë me këtotregje dhe pastaj të kërkohet mbikëqyrje më e afërt dherregulla më të rreptë. Kështu për shembull, në vrojtimin enxjerrë nga FMN-ja për muajin shtator të vitit 1999, lexojmë:“Krizat financiare në Azinë Lindore në vitet 1997-98, tëpasuara nga krizat në Rusi dhe në Brazil në vitet 1998 – ‘99,kanë theksuar nevojën për ndryshime në sistemin globalfinanciar, që do të pakësojnë rrezikun që paraqesin dobësitëinstitucionale dhe lëvizjet e paqëndrueshme të kapitalit. …Forcimi i sistemeve financiare nëpërmjet mbikëqyrjes më tëmirë të tregjeve financiare dhe mekanizmave të përshtatshëm

-201-

për të administruar dështimet bankare….” (fq.3). Përgjigjete dhëna automatikisht dhe pa u menduar lidhur me skandalete kohëve të fundit në korporata të Shteteve të Bashkuarakanë qenë që të caktohen lloje të reja rregulloresh kontabile.

2. KRIZAT

Është e rëndësishme të bëhet dallimi ndërmjet llojeve tëndryshme të krizave dhe të përkufizohen ato me kujdes, parase të bëhet ndonjë rekomandim për zbutje apo për shmangie.Pothuajse në dekadën e fundit kanë ekzistuar të gjitha llojete problemeve: bumet e aktiveve (për shembull, në tregjet ekapitalit dhe të pronës) dhe shkatërrimet e tyre; lëvizjet eshpejta të kapitalit dhe krizat e parasë; krizat për borxhin –krizat e shpeshta financiare nga pamundësia për huamarrjene shërbimit – dhe ndoshta pak deflacion borxhi; dështimetbankare; dhe krizat e vërteta financiare. Asnjë nga këto nukështë e re në historinë ekonomike dhe as nuk ekzistonmundësia që ato të zhduken. Në disa raste, problemet e njësistemi bankar kanë çuar në zhvlerësimin e monedhës. Por,po aq lehtësisht mund të kalohet në kahun tjetër, ndoshta medyshime rreth gjendjes fiskale që të çon në shqetësime përmonedhën, rrjedhimisht edhe në lëvizje të shpejtë të kapitalitdhe në probleme në sistemin bankar. Megjithatë, një llojproblemi nuk çon në mënyrë të pashmangshme në një problemtjetër. Sigurisht, kjo duhet të drejtojë vëmendjen në mangësitëe mundshme në pjesë të ndryshme të sistemit, më mirë sesatë përpiqet të ndryshojë sistemin në tërësi. Një trajtim i tillëduhet të konsiderojë shtrirjen deri ku ato shkojnë së bashku,dhe teorikisht të nxjerrë lidhjet shkakore, të drejtojë vëmendjenndaj faktit që krizat financiare duhet të përcaktohen me kujdes,dhe kur ato të ekzistojnë, të mund të fillohet zgjidhja e tyre.Disa i përcaktojnë krizat mjaft gjerësisht, duke përfshirëpothuajse çdo ndryshim të madh në çmime. Megjithatë, në

-202-

qoftë se mbajtësit e pasurisë zgjedhin sjelljen në një mënyrëtë caktuar dhe, për shembull, spekulojnë në lëvizjet emonedhës, ata mund të fitojnë jashtëzakonisht shumë, porduhet, gjithashtu, të përgatiten për të mbajtur edhe kostot erreziqeve. Ky është një problem për ta dhe jo një krizëfinanciare.

Cila nga këto lloje të ndryshme krizash ka rëndësi përbankën qendrore? Pa dyshim që është e arsyeshme tëkonsiderohen të gjitha ato. Mund të ketë vlerë vështrimi i tyresi treguese të veprimtarive të tjera. Por në fakt, vetëm kur kakrizë financiare banka qendrore mund të bëjë një përpjekjeserioze për ta shmangur, për ta zbutur apo për ta korrigjuaratë. Disa të tjera mund të nxisin gatishmëri të lartë, por bankaqendrore nuk është në gjendje të ndërmarrë veprime.

Marrim si shembull çmimet e aktiveve. A kanë rëndësi rënietnë çmimin e aktiveve? Në pamje të parë mund të duket se po,pasi bankat janë të angazhuara me çmimet e aktiveve përvetë faktin që ato japin hua me kolateral dhe ky kolateralshpesh është pronë. Rrjedhimisht, ato janë potencialisht tëprekshme nga ndryshimi i çmimit të aktiveve. Megjithatë,çmimet “e sakta” nuk dihen dhe ekuilibri është i pamundur tëpërcaktohet. Parashikimi as që mund të diskutohet. Ndërkohëqë në parim mund të jetë e saktë që një bankë qendrore tëlejojë ndryshime të tilla çmimesh në sjelljen e saj, në praktikëkjo gjë nuk mund të bëhet. Aktualisht po shkruhet shumë përkëtë temë, por studimet empirike afatgjata sugjerojnë seçmimet e aktiveve nuk kanë rëndësi. Për shembull, në njëstudim të tregjeve të kapitalit të Shteteve të Bashkuara (1830– 1988) Ëilson, Sylla dhe Jones (1996) raportuan se nukekzistonte mbështetje për hipotezën se rënia e shpejtë e kursittë aksioneve shkaktoi panik bankar në periudhën 1866 – 1813.Dhe në mënyrë interesante, në të njëjtin studim ata zbuluanqë volatiliteti i kthimeve nga tregu i kapitalit nuk ishte rriturme kalimin e kohës.

-203-

Një shqetësim lidhur me çmimet në rënie të aktiveve ështëse ato mund të krijojnë deflacion borxhi. Atje ku ndodh kjo aka rëndësi ? Në një studim specifik për lidhjen midis çmimevenë rënie të aktiveve dhe paqëndrueshmërisë financiare nëShtetet e Bashkuara, Eichengreen dhe Grossman gjetën sedeflacioni rezultues i borxhit nuk kishte rëndësi në dëshpërimine madh, në sensin që ai nuk shtoi asgjë në shpjegimin eshkallës së dëshpërimit lidhur me efektet e parasë tëdiskutuara aq shumë. Në fakt, kur u analizua eksperienca edeflacionit të borxhit në sferë të gjerë, nëpër vende dhe nëkohë (shihni Capie and Ëood 1997), veçoria që doli nga kjoishte se, ishte vështirë të gjendeshin pasoja të rëndësishmemakroekonomike nga lëkundjet në çmimet e aktiveve.

Po për krizat e parasë? Pothuajse në dekadën e fundit ështëkrijuar një konsensus ndërmjet shumë ekonomistëve, që tregoise sistemet e kursit të këmbimit nuk mund të funksionojnë pakontrolle kapitali. Por, kontrollet e kapitalit nuk mund tëzbatohen me forcë në botën moderne. Kështu, zgjidhja përproblemin e kursit valutor është të ketë një sistem të kursevevalutore lirisht të luhatshëm. Pavarësisht nga problemet qëlidhen me kurset valutore lirisht të luhatshme, shumica evendeve duket se i duan ato dhe duan të operojnë me njëpolitikë monetare të pavarur. Kjo e fundit është aktualisht njëobjektiv inflacioni. Herë pas here do të ketë vështirësiekstreme të një kursi valutor që ndryshon me shpejtësi. (Nëfund të viteve 1990 kursi real faktik i këmbimit të stërlinëslëvizi me më tepër se 25 për qind.) Do të ketë vende, të cilatmund të vendosin për një bord monedhe ose ndoshta për njëbashkim monetar për të shpëtuar nga pasiguria që sjell ai,por norma (rregulli) duhet të vendoset në kurset kryesorelirisht të luhatshme. Megjithatë, pika kryesore është se nëqoftë se ekziston një problem për kursin valutor (në sensin enjë çmimi që ndryshon me shpejtësi) duhet të ketë edhe njëzgjidhje për kursin valutor.

-204-

3. ÇFARË ËSHTË NJË KRIZË FINANCIARE?

Atëherë, të kthehemi tek lloji i krizës që ka rëndësi përbankat qendrore – te kriza financiare. Një krizë financiarepërkufizohet më mirë si rrethana në të cilat ekziston njëkërcënim ndaj stokut të parasë. Bankat në sistemet erezervave fraksionale marrin depozita dhe japin hua, dhe dukevepruar kështu ato shumëfishojnë stokun e parasë. Kur atodështojnë ose ndërmarin hapa që pakësojnë aktivet e tyre,ato pakësojnë stokun e parasë. Por në ekonomi, pagat dheçmimet janë përgjithësisht “të qëndrueshme”; domethënë, atonuk përshtaten me shpejtësi, dhe në këtë rast, një rënie nëstokun e parasë sjell një ndikim të dëmshëm në ekonominëreale – sjell rënie të prodhimit (outputit). Në qoftë se një bankënuk ka sukses, ka rrezik të përhapet dyshimi që sistemi nëtërësi është më pak i fuqishëm sesa duhet të jetë ai. Kjo mundtë çojë në mossuksesin e të tjerëve, pasi depozitorët tërheqinfondet e tyre. Në botë kanë ekzistuar kriza financiare tëvërteta, të llojit që sapo përcaktuam, që në fillimet e ekonomivemonetare moderne me sistem bankar fraksional rezervash.Në Anglinë e shekullit të tetëmbëdhjetë ato ishin të shpeshta.Ato vazhduan në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Modeli i tyretipik ishte që një bum do të zhvillohej deri në atë pikë kukërcënoheshin seriozisht rezervat bankare. Normat e interesitdo të ngriheshin dhe kjo do t’i merrte frymën veprimtarisë sëshfrenuar, por kjo ngriti gjithashtu, dyshime lidhur me faktinnëse mund të përftohej cash. Lindja e një frike të tillë do tëçonte në krijimin e panikut.

Megjithatë, ekzistojnë shkolla të ndryshme mendimi përkrizat financiare. Disa bëjnë një fokusim të kufizuar dhetheksojnë sistemin bankar dhe në skajin tjetër të spektrit janëata që janë të përgatitur të konsiderojnë lëvizjet e çmimevepothuajse në çdo aktiv. Schëartz (1984) bëri një dallim tënevojshëm këtu, ndërmjet asaj që ajo e quajti krizë ‘reale’

-205-

kundrejt krizës “pseudo” (e rremë). Ajo shkroi: “Një krizëfinanciare ushqehet nga frika se mjetet e pagesës do të jenëtë pasigurueshme në çdo çmim dhe në një sistem bankarfraksional rezervash çon në përpjekje për para të fuqishme.Ajo përshpejtohet nga veprime të publikut, të cilat papriturnxjerrin rezervat e sistemit bankar……. Thelbi i një krizefinanciare është se ajo ka jetëgjatësi të shkurtër dhe përfundonme një pakësim të kërkesës së publikut për para shtesë”(p.12). Me fjalë të tjera, kjo është krejt ndryshe nga dështimii një institucioni financiar dhe ndihmon në dallimin ndërmjetkrizave financiare dhe krizave të llojeve të tjera. Kjo, gjithashtu,është në kontrast me dizinflacionin, i cili ka të ngjarë të jetë igjatë dhe i përhapur. Kështu, shumë nga fenomenet e kohëvetë fundit, që janë quajtur kriza financiare, kanë qenëpseudokriza. Për shembull, përmendim disa që janë zgjedhurrastësisht si rënia e tregut të kapitalit, rënia e çmimit të pronës,largimi i Britanisë nga mekanizmi i kursit të këmbimit (ERM)dhe çmimi i rënies së ndjeshme të stërlinës, dhe dështimi iBarings (1995). Një krizë financiare ndodh kur kërcënohetstabiliteti i sistemit financiar. Vetëm në këtë rrethanë përdorimii parasë kërcënon të zhduket dhe kërcënohet strukturafinanciare. Ky dallim ndërmjet krizës reale dhe krizës së rremendihmon jo vetëm për të drejtuar vëmendjen ndaj asaj qëndodhi në fakt dhe ndaj një zgjerimi të mundshëm të saj, porështë gjithashtu e nevojshme për të përqendruar vëmendjentek zgjidhja. Zgjidhja, tek e cila kthehemi më tepër në këtëmoment, është banka qendrore si huadhënëse e mjetit tëfundit të shpëtimit, me qëllim pajisjen e sistemit me likuiditettë menjëhershëm dhe të mjaftueshëm për të hequr panikun.

Në raste paniku apo në ngjarje që mund të besohet seçojnë në panik, prej ngado që vjen ai, publiku merr masaparaprake për të mbajtur shuma më të larta parash sesadepozita. Ata e bëjnë këtë gjë nisur nga frika se sistemifinanciar do të dështojë dhe se institucioni i tyre do të jetë

-206-

pjesë e tij, dhe se rrjedhimisht ata do të humbin depozitat etyre. Për rrjedhojë, raporti i parasë do të rritet shumë. Në tënjëjtën mënyrë, bankat, të cilat parashikojnë probleme,përpiqen të ruajnë vetveten nga vështirësi të mundshme dhetë mbajnë rezerva më të larta në cash, duke u përpjekur që tëplotësojnë kërkesën e klientëve të tyre. Rrjedhimisht, raportii rezervave duhet të rritet në mënyrë të ndjeshme. Efekti ikombinuar i ndryshimit në të dy raportet është të pakësohetshumë multiplikatori i parasë dhe kështu, të prodhohet njërënie në stokun e parasë. Kur autoritetet shohin kërcënimin eevoluimit të një modeli të tillë, ata mund të sigurojnë gjithëbazën monetare të nevojshme për të mbajtur stokun e parasënë rregull. Kur dihet se ata do ta bëjnë këtë gjë, kjo në vetvetendihmon në heqjen e panikut.

4. SI DUHET TË VEPROJË BANKA QENDRORE?

Banka qendrore duhet të veprojë për të larguar panikunduke vepruar si huadhënësi i fundit në rradhë. Huadhënësi ifundit në rradhë është një koncept i dobishëm kur ështëpërcaktuar qartë. Megjithatë, është një term i cili kërkoninterpretim, ndonjëherë keqkuptohet ose në disa rasteshtrembërohet. Në formën e tij më të përdorshme, ainënkupton mundësinë për të dhënë fonde në çdo shkallë dhepër ta bërë këtë gjë shpejt dhe me vendosmëri. Është fakt qëbankat qendrore kanë pushtetin për të krijuar para të fuqishme,e cila i lejon ato të bëhen huadhënëse të fundit në rradhë.Qëllimi i një banke qendrore si huadhënëse e fundit në rradhëështë të sigurojë stabilitet në sistemin financiar, të heqëpanikun nëpërmjet veprimit të duhur.

E gjithë kjo është caktuar kohë më parë nga disakomentues, por në mënyrë më të shquar, nga Henry Thorntondhe Ëalter Bagehot. Henry Thornton është përshkruar si babaii bankës qendrore. Monografia e tij klasike Paper Credit (1802)

-207-

është burimi i ideve të tij kryesore. Joseph Schumpeter e quajtiatë Magna Carta e veprimtarisë së bankave qendrore.

Citati i mëposhtëm përmban thelbin e veprimtarisë sëbankës qendrore për Thornton:

“Të kufizojë shumën e letrës së emetuar dhe ta përdorëpër këtë qëllim, kudo që tundimi për të marrë hua është ifuqishëm, në disa parime të efektshme kufizimi; megjithatë,në asnjë rast të mos pakësojë materialisht shumën nëqarkullim, por ta lejojë atë të lëkundet vetëm brenda kufijvetë caktuar; të sigurojë një shtrirje të ngadaltë dhe të matur tëtij, pasi tregtia e përgjithshme e mbretërisë zgjerohet; të lejojëkërkim të dhënash të veçanta, ndonëse të përkohshme, nërast të ndonjë alarmi të jashtëzakonshëm apo vështirësie, simjetin më të mirë për të shmangur një kërkesë të lartë përmonedha ari në vend, dhe të ndikojë në anën e pakësimit, nërastin e arit që del jashtë dhe në rastin e këmbimeve tëpërgjithshme që vazhdojnë si të pafavorshme për një kohë tëgjatë; kjo duket se është politika e vërtetë e drejtuesve të njëinstitucioni me rrethana si ajo e Bankës së Anglisë. Për tëndjerë qoftë kërkesën e tregtarëve, qoftë dëshirat e qeverisë,për të përcaktuar matjen e çështjeve bankare, duhet të pranojëpa diskutim një parim fals sjelljeje.” (Paper Credit, p. 259).

Kjo është një thënie jashtëzakonisht e qartë, duke marrënë konsideratë periudhën kohore dhe gjendjen e zhvillimit nëtregun e parasë. Ajo përshkruan procedurën e përditshmeideale të një banke qendrore. Por, si duhet të sillet një bankëgjatë një krize? Thornton pranoi rrezikun e dështimit të njëbanke që çon në përhapjen e frikës dhe të panikut tëmundshëm, dhe në dështimin e shumë bankave - një ndodhi ezakonshme në Anglinë që ai po përshkruante, atë të fundit tëshekullit të tetëmbëdhjetë, kur ekzistonin qindra banka tëvogla. “Në qoftë se dështon ndonjë bankë, një shtrirje e

-208-

përgjithshme në bankat fqinje pritet të ndodhë, gjë që në qoftëse nuk do të kontrollohet që në fillim duke hedhur në qarkullimnjë sasi të madhe ari, çon në një dëm të madh.” (Paper Creditp 180).

Thornton, gjithashtu, pranonte që disa institucione mundtë dështonin por, megjithatë, banka qendrore mund të mosndjejë nevojën për t’i shpëtuar ato:

“Në asnjë mënyrë kjo nuk synon të nënkuptojë që Banka eAnglisë duhet të lehtësojë çdo shqetësim që mund të sjellëpamaturia e bankave të vendit: banka, duke e bërë këtë gjë,mund të inkurajojë shkujdesjen e tyre. Ky duket si një mjet,me anë të të cilit një bankë publike duhet të synojë në dhëniene ndihmës ndaj institucioneve në varësi (më të ulta) dhe tëcilin ajo shpesh mund ta ketë shumë të vështirë për taekzaminuar. Lehtësimi nuk duhet të jetë kaq i menjëhershëmsaqë të përjashtojë nga të gjitha pasojat e natyrshme të fajittë tyre ata që e drejtojnë keq biznesin e tyre, dhe as kaq edobët dhe e ngadaltë saqë të përfshijë gjerësisht interesin epërgjithshëm. Megjithatë, këta interesa sigurisht kërkohen ngaçdo person i dëshpëruar, bizneset e të cilit janë të mëdha,sado e parëndësishme apo e rrënuar qoftë gjendja e tyre”. (p188.)

Thornton vuri theksin në përgjegjësinë ndaj tregut dhe jondaj një institucioni të veçantë, me objektiv kryesorparandalimin e rënies së stokut të parasë.

Bagehot ishte zhvillues i madh dhe parashtrues i këtyrepikëpamjeve në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Ai shkroi fillimishtpër këtë temë në vitin 1848, në artikullin e parë të botuar prejtij. Së pari, ai shkroi për krizën financiare të një viti tëmëparshëm, duke komentuar në mënyrë të pashmangshmeAktin e vitit 1844. Artikulli i tij është i mrekullueshëmpavarësisht nga mosha e tij kaq e re (në atë kohë ishte vetëm21 vjeç) dhe që ende vlen të citohet hollësisht.

Argumenti për paranë është ky: “Është një difekt i madh i

-209-

një qarkullimi tërësisht metalik, që sasia e tij nuk mund tëjetë gati, e përshtatshme për çdo kërkesë të papritur. Duhetkohë për të marrë furnizime të reja ari apo argjendi dhendërkohë, ndodh një rritje e përkohshme në vlerën e shufrëssë arit. Tashmë, meqenëse paraja prej letre mund të sigurohetnë sasi të pakufizuar, sado e papritur të jetë kërkesa, nuk naduket se ekziston ndonjë kundërshtim në parim për emetimetë papritura të parasë prej letre, me qëllim plotësimin ekërkesës së papritur dhe tepër të lartë. Kjo jep ndaj qarkullimittërësisht metalik, qëndrueshmëri më të madhe të fuqisëblerëse që e kanë artikuj, sasia e të cilëve mund të përshtatetshpejt me kërkesën. Është evidente, nisur nga sa është thënëmë parë se ky pushtet për të emetuar kartëmonedha ështënjë pushtet tepër i prirur për abuzim pasi, siç u tregua më lart,ai mund të zhvlerësojë paranë; dhe për këtë arsye një pushteti tillë duhet të vihet vetëm në duart e qeverisë.…Ky pushtetduhet të përdoret vetëm në rrethana të rralla dhe tëjashtëzakonshme. Por, kur provohet fakti i një kërkese tëpapritur, ne nuk shohim ndonjë kundërshtim por përparësi tëvendosur, në futjen e këtij elementi të ri në një qarkullimmetalik. “ (Bageton në Stevas vol. 9 p. 267.) Kjo sigurishtmund të shtrihej pa vështirësi në një bord monedhë nëkontekstin aktual.

Këto thënie tepër të qarta janë edhe sot të vlefshme. Ajoqë del prej kësaj është se banka qendrore është huadhënësee fundit në rradhë, sepse së pari ajo është burimi më i madh iparasë cash. Rrjedhimisht, ajo mund të sigurojë gjithëlikuiditetin e nevojshëm. Likuiditeti duhet të sigurohet përtregun në tërësi dhe si huadhënëse ajo nuk duhet të nxjerrënga balta individë. Rruga parimore për ta bërë këtë është tëveprohet në mënyrë anonime. Veç kësaj, nuk duhet të ketërivalitet komercial që ta shmangë atë nga detyra e saj.

Është e rëndësishme të theksohet se është pikërishtpozicioni i veçantë i emetuesit të kartëmonedhave monopol

-210-

dhe i mbajtësit apo i siguruesit të mjeteve më të rëndësishmetë pagesës që e lejon, pothuajse e detyron atë të sillet sihuadhënësi i fundit në rradhë. Ai është i vetmi institucion qëmund të furnizojë pa kufi (por në një çmim rritës) mjetetkryesore të pagesës. Dihet nga tregjet se oferta nuk mund tëmbarojë dhe kjo shërben për të siguruar tregun dhe për tëhequr panikun. Dhe në qoftë se ky pozicion është bërë i njohurparaprakisht, pamja është e qartë.

Banka nuk duhet të përpiqet të shpëtojë ndonjë institucion.Veç kësaj, ia vlen të ndalemi për të arsyetuar çfarë nënkuptonlogjikisht fjala “të nxjerrë nga balta” (“bail-out”). Bankatqendrore, në përgjithësi, nuk kanë burime kapitali që tëshpëtojnë një institucion të çfarëdo madhësie vetëm - kjo karëndësi në sensin që ajo mund të ketë pasoja dëmtuese përpjesën tjetër të sistemit. Dhe në qoftë se banka qendrore dotë skontonte aktivet më inferiore të një institucioni të ndodhurnë vështirësi, atëherë në qoftë se këto aktive ishin regjistruarme vlerën e reale të tregut, banka qendrore do të dukej sidëmtuese e raportit të vet kapital/aktiv. Në qoftë se kjokërkonte ndihmesën e qeverisë në rritjen e mëtejshme tëkapitalit, atëherë banka qendrore realisht do të kishte marrënjë vendim fiskal, gjë që sigurisht ajo nuk do ta bënte. Kështu,ajo që vërtet mund të bëhet nga banka qendrore është tëmbikëqyrë apo të organizojë një operacion shpëtimi, ndoshtaduke bërë presion mbi të tjerët për të regjistruar kapitalin eri.

Një problem tjetër thuhet se lind nga përmasat e disainstitucioneve financiare. Ndonjëherë është argumentuar senjë institucion i veçantë është aq i madh saqë nuk duhet tëlihet të dështojë. Shumë i madh saqë nuk duhet të lihet tëdështojë është një koncept përfitimi i kostos. Duke folur nëpërgjithësi për bankat e një madhësie të caktuar, përfitimet eshpëtimit të tyre - në pjesën tjetër të sistemit dhe të ekonomisënë tërësi - janë llogaritur të kapërcejnë në peshë kostot e

-211-

dështimit të tyre. Megjithatë, ndërkohë që kostot e dështimitjanë relativisht afatshkurtra dhe të dyshueshme për disallogaritje, përfitimet që ka sistemi nga mësimi i lënies së tyretë dështojnë duhet të kosiderohen si shumë afatgjata dhepothuajse me pamundësi për t’u matur. Por, ka të ngjarë që,përfitimet nga lejimi i dështimit do të kapërcejnë peshën ekostove. Një përfitim i rëndësishëm ka mundësi të jetë sjelljae kujdesshme dhe e përmirësuar nga ana e institucioneve tëtjera.

Si mund të arrihet operacioni parimor i bankës qendrore simjet i fundit i shpëtimit. Ka mundësi që një element bazë nëkëtë raport është se anonimiteti është shumë i dëshirueshëmnë kryerjen e funksionit si huadhënës i fundit në rradhë.Huadhënësi i fundit në radhë siguron fonde në treg në rastnevoje. Ai nuk furnizon institucione të veçanta. Në formën etij të duhur ai nuk duhet të angazhohet në ndihmën ndaj firmavetë çfarëdolloji qofshin ato, banka apo jobanka. Rrjedhimisht,në qoftë se operacioni mund të realizohej atje ku identiteti ikëtyre fondeve të nevojshme nuk ishte i ditur për bankën, kjodo të ishte parimore. Kjo gjë u arrit nëpërmjet një mekanizmitë veçantë në Angli dhe janë rekomanduar metoda të ngjashmepër vende të tjera si Shtetet e Bashkuara.

Një bankë qendrore realizon funksionin e huadhënësit tëfundit në rradhë, kur ajo pranon përgjegjësinë për sisteminbankar në tërësi dhe kjo duhet të mbizotërojë mbi çdoshqetësim të krijuar për përfitimin e vet. Ka të bëjë mevlerësimin lidhur me mënyrën se si duhet të jetë sjellja gjatënjë krize, më tepër sesa me një akt të veçantë shpëtimi qëduhet të shënojë pranimin e rolit.

5. ROLI I RREGULLIMIT/MBIKËQYRJES.

A ka mbetur vend për rregulla apo për mbikëqyrje?Funksionet kryesore të bankës qendrore janë të sigurojë

-212-

stabilitet financiar dhe monetar. Kujdesi për stabilitetinmonetar bëhet më lehtësisht nëpërmjet disa proceduraverelativisht të drejtpërdrejta operuese. Stabiliteti financiar ështëmë i komplikuar. Për një arsye, nuk ka masë të stabilitetit apotë paqëndrueshmërisë financiare. Dhe kjo lidhet me mundësitëekstreme dhe të pasigurta. Megjithatë, siç e kemiargumentuar, ai mund të realizohet nëpërmjet huadhënësit tëfundit në rradhë. Kjo ndihmohet nga një sistem bankar mesjellje të mirë dhe është i preferueshëm në qoftë se bankatkanë mësuar si të sillen siç duhet dhe të njohin kostotpotenciale të sjelljes së dobët. Ende, për një numër tëndryshëm arsyesh, kërkesat për rregullim janë të ndryshme,të shpeshta dhe të qëndrueshme.

Asnjëherë nuk mund të thuhet drejtpërdrejt prej nga rrjedhrregullimi. Ka një debat të gjatë në ekonomiks lidhur me faktinnëse janë ide dominuese apo grupe interesash në dhënien eformës së rregullores. Atje ku një herë ishte pranuar çiltërsishtse rregullimi ishte rezultat i politikanëve të interesuar përmirëqënien e konsumatorit, është kaluar në pikëpamjen se aiështë në shkallë të gjerë produkt i firmave, të cilat nisen përtë përmirësuar pozicionin e tyre, duke kufizuar kërkuesit-rentë-konkurencë. Rregullorja rezultuese nuk ka mundësi të jetëpolitikë ideale.

Edhe në qoftë se ne do të pranonim për momentin qërregullimi është rezultat i qeverisë dashamirëse, a do të ishtemundësisht politikë optimale. Arsyet e dhëna për të paraqiturrregullore janë pothuajse të pranueshme në mënyrë konstante:shëndeti, siguria fizike, siguria financiare e të tjera. Por,pavarësisht nga rregullimi i fortë, këto nuk realizohengjithmonë. Mund të jepen shembuj të panumërt, por këtu kemivetëm dy shembuj të marë nga bota jofinanciare. Në Shtetete Bashkuara, rregullorja për linjat ajrore ishte ekstensive, nëmënyrë të tillë që të siguronte siguri maksimale për pasagjerët.Kur industria u liberalizua lindën firma të reja dhe fitimet e

-213-

linjave ajrore u pakësuan, siç mund të ishte parashikuar meshpejtësi nga një ekonomist. Por, siguria u përmirësua.Aksidentet për milje udhëtim ranë. Me fjalë të tjera, më pakrregullim solli më tepër siguri. Një shembull tjetër mund tëgjendet në atë që më parë ishte ekonomia me rregullim më tëlartë në OECD - Zelanda e Re. Edhe këtu u liberalizua sektorii transportit, që kishte qenë me rregulla tepër të fortë. Cilësiae shërbimeve të transportit u përmirësua shumë dhe kostotndaj konsumatorit u pakësuan. Kështu, rregullimi mund të ketëefektin e pafavorshëm të dhënies së një rezultati të kundërtme atë që pritet.

Një shembull nga bota financiare mund të gjendet nëShtetet e Bashkuara pas rënies së madhe të viteve 1929 –‘33. Një ndër përgjigjet automatikisht dhe pa u menduar ndajkëtyre ngjarjeve ishte të prezantohej sigurimi i depozitave.Por, roli negativ që luajti në rënien e kursimeve dhe të huavedyzet vjet më vonë na kujton efektet e largëta që mund tëketë një rregullim i tillë.

Edhe nëse rregullimi do të jepte rezultatin e dëshiruar, neduhet të gjykojmë se në çfarë kosto u arrit ai. Edhe në qoftëse ne thjesht do të gjykonim kostot e pajtueshmërisë, do tëbëhej e qartë se ato ishin të tilla që dëmtonin sistemin financiar.Por duke kaluar më tej, ka kosto të kufizimit të konkurrencësapo të shtrembërimit të diversifikimit të duhur të portofolit.Përsëri mund të gjendet një shembull për këtë të fundit nëShtetet e Bashkuara, ku rregullorja ndalonte bankat të hapnindegë, duke i lënë ato të ekspozuara në trille të veçanta tëatyre që shpesh ishin ekonomi lokale tepër të specializuara.Kjo çoi në dështime të shpeshta të bankave, të cilat sirrjedhojë, kërkonin më tepër rregullim bankar duke çuar nëvështirësi të tjera të paparashikuara, në periudhat emëvonshme.

Dhe lidhur me çështjen e kostove, llogaritja tjetër që duhetbërë është kush i paguan kostot. Shpesh këto kosto

-214-

përfundojnë te konsumatori.Eksperienca britanike nga mesi i shekullit të

nëntëmbëdhjetë deri në shpërthimin e Luftës së Dytë Botëroreështë dëshmi e përfitimit të rregullimit të lehtë. Bankat u lejuantë kujdesen për bizneset e tyre. Nuk kishte kriza financiarenë atë periudhë dhe sistemi u provua të ishte jashtëzakonishti fuqishëm.

Megjithatë, a duhet të ketë mbikëqyrje? Në qoftë se bankaqendrore duhet të jetë një huadhënës i efektshëm i fundit nërradhë, duhet të ekzistojë një rast për të që ajo të ketë aksestë veçantë ndaj informacionit kryesor të bankave. Por, kjo katë bëjë me sa larg shkon ajo.

Megjithatë, ajo që kam argumentuar unë kërkon që njëbankë qendrore të ketë reputacionin e nevojshëm që të jetënë gjendje të përmbushë politikën e saj. Reputacioni nukfitohet lehtësisht apo me shpejtësi. Ndoshta mund t’iupërafrohet zëvendësuesve për pavarësi, për transparencë dhepër kontabilitet.

6. ÇFARË DUHET BËRË PASI KALON KRIZA?

Sapo të përfundojë një krizë duhet të implementohen planepër heqjen e cash-it të tepërt të injektuar, ndryshe paraja etepërt do të kthehet në inflacion. Në Britani nuk kishte njëplan të tillë në vitin 1914 dhe as në vitet që e pasuan, dhe kjoështë pjesë e shpjegimit lidhur me përmasat e inflacionit që uhas gjatë disa viteve të tjera.

Në vitin 1914, Londra kaloi krizën e saj të parë financiarepër një kohë të gjatë - mundësisht për një gjysmë shekulli.Megjithatë, viti 1914 ishte i vështirë. Kjo si rezultat direkt iluftës, nuk kishte bum të mëparshëm dhe ishtekrahasueshmërisht afatshkurtër. Kur lufta u bë një mundësinë fund të korrikut, shitjet u përshpejtuan në bursë, kurset ekëmbimit u bënë më tepër të paqëndrueshme dhe të huajt

-215-

nuk ishin në gjendje të kryenin dërgesa në institucionet etregtimit të letrave me vlerë (accepting houses) në Londër.Bankat në Londër filluan të kërkonin hua që kishin dhënë nëtregun e kapitalit.

Shkaku kryesor i krizës ishte dështimi në dërgesa të hollash.Londra ishte një kreditor masiv në shumicën e pjesës tjetër tëbotës, përfshirë edhe armikun. Të huajt iu detyroheshin parabrokerave britanikë të aksioneve, por në fund të korrikut bursate këmbimit valutor (foreign stock exchanges) ishin duke umbyllur, moratoria ishte duke u deklaruar dhe borxhet u bënëtë pamundshme për t’u marrë, të paktën për periudhën eparashikuar. Bankat e Londrës kishin dhënë para hua ndajbrokerave “me marzh”. Domethënë ata kishin kërkuar për letrame vlerë si kolateral për huatë, në shumën prej 10 për qindderi në 20 për qind më tepër në vlerë sesa huaja. Kur çmimete letrave me vlerë filluan të bien, ky marzh u pakësua dhebankat, në mënyrë të arsyeshme, filluan të kërkonin huatë.Brokerat shitën më shumë letra me vlerë me qëllim që tëripaguanin huatë por sigurisht gjatë procesit, çmimet e letraveme vlerë ranë më poshtë e kështu me rradhë. Ky është njëmodel i njohur në rrethana të tilla.

Në fund të vitit 1914, sistemi bankar britanik kishteprobleme serioze dhe Banka e Anglisë u përgjigj siç duhej.Por, dështimi kishte të bënte me tërheqjen e bazës monetaretë tepërt kur kaloi kriza dhe inflacioni pasoi në mënyrë tëpaevitueshme.

Rasti më i qartë i krizës, e cila kërkoi që autoritetet tëinjektonin para të fortë ishte gjatë rënies së madhe të viteve1929 – ‘32 në Shtetet e Bashkuara. Kishte disa valëvitje tëdështimeve bankare dhe ajo që kërkohej nga autoritetet ishtetë rrisnin sasinë e parasë së fortë. Raporti depozitë/para urrit ndjeshëm. Megjithëse është e vërtetë që autoritetet erritën sasinë e parasë bazë, ajo ishte mjaft e pamjaftueshmedhe stoku i parasë gjithsej ra shumë shpejt. Në dyzetetre muajt

-216-

nga shtatori i vitit 1929 deri në mars të vitit 1933, që shënojnërënien, depozitat bankare ranë me $ 18,044 m ose 42.4 përqind. Në vetëm katër muaj, nga tetori 1930 deri në janar 1931,raporti para/depozitë lëvizi nga 8.7 për qind në 9.9 për qind.Por, gjatë gjithë periudhës, raporti depozitë/para u rrit nga8.6 për qind në 22.7 për qind dhe raporti depozitë/rezerva tëbankave u rrit nga 7.65 për qind në 11.87 për qind. Këto janëndryshime dramatike, të cilat nënkuptonin që multiplikatori iparasë ra nga një lartësi prej 6.7 në 3.6 ndërmjet këtyredatave. Disa ide të shkallës së H për t’u injektuar rrjedhimishtmund të merren me mend. Në kumtesën e kohëve të funditBordo, Choudri dhe Schëarts (1999) argumentojnë që ndërsapër shumë vende standardi i arit i largonte autoritetet që rrisninH, kjo nuk ishte e vërtetë për Shtetet e Bashkuara ku kishterezerva të mëdha ari. Në dy pikat kritike, tetor 1930 deri nëshkurt 1931 dhe nga shtatori 1931 deri në janar 1932, Fedmund të kishte evituar panikun bankar pa rrezikuarkëmbyeshmërinë.

Mësimi i rënies së madhe ishte të mos lejohej më njëshkatërrim i tillë. Kur u shfaq kjo pamje për të ndodhur nëvitin 1987 kur ra tregu i kapitalit pas një bumi të gjatë, FederalRezerve injektoi menjëherë shumën e kërkuar të bazësmonetare, dhe kur kaloi rreziku i krizës financiare, hoqilikuiditetin e tepërt.

7. ADMINISTRIMI I KRIZËS.

Ka patur raste kur banka ka organizuar shpëtimin e njëinstitucioni në gjendje të vështirë ekonomike. Për shembull,rasti klasik ishte Barings në vitin 1890. Pati një bum nëArgjentinë në mes të viteve 1980 dhe nga ajo pikë, klasifikimii kredisë së vendit erdhi duke u përmirësuar. Pati hyrje tëkapitalit. Të vjelat e dobëta të vitit 1889 dhe borxhi i shërbimitme probleme kontribuan në goditje të befasishme rezultuese

-217-

në korrik të vitit 1890. Pati falimentim. Barings kishtenënshkruar emetime të shumta obligacionesh dhe u bë e qartëse ato ishin të detyrueshme për shuma të mëdha.

Barings ishte një institucion i madh financiar dhe qeveria eshtyu bankën të siguronte mbështetje për Barings, bashkëme banka të tjera kryesore. Banka, si këmbim, i kërkoi qeverisënjë garanci. Pezullimi i Aktit të 1844 u diskutua, por, Lidderdale(Guvernatori) e hodhi poshtë idenë e huadhënies sëmëtejshme, me mendimin se kjo nuk ishte krizë likuiditeti, porthjesht një firmë në vështirësi. Banka rregulloi një operacionshpëtimi. Por, kjo nuk cilësohet si veprim i huadhënësit të funditnë rradhë. Më e shumta, ajo mund të përshkruhej si një aspekti administrimit të krizës - duke vepruar më qëllim mbajtjen nërregull të sistemit dhe shmangien e çdo gjëje që dukej sishqetësim ndaj qetësisë që kishte sunduar gjatë në sistem.

KONKLUZION.

Roli i bankave qendrore është sigurisht i qartë. Pas sigurimittë stabilitetit afatgjatë monetar, duke iu përmbajtur përshembull, ritmit specifik të rritjes së stokut të parasë osestabilitetit të çmimeve të synuara, funksioni i tyre themelorështë të evitojnë lëkundjet e mprehta që rezultojnë nga kriza.Ato duhet ta bëjnë këtë gjë duke u sjellë si një huadhënës ifundit në rradhë sipas llojit që u përshkrua. Problemet e tjerasi volatiliteti i tepërt i kursit valutor, duhet të trajtohen ngamjete të tjera dhe nga institucione të tjera

-219-

KRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHEKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHEKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHEKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHEKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHEPOLITIKPOLITIKPOLITIKPOLITIKPOLITIKA E BANKËS QENDRORE NË PA E BANKËS QENDRORE NË PA E BANKËS QENDRORE NË PA E BANKËS QENDRORE NË PA E BANKËS QENDRORE NË PAAAAASOJASOJASOJASOJASOJAT E KRIZËST E KRIZËST E KRIZËST E KRIZËST E KRIZËS

FFFFFatih Özatayatih Özatayatih Özatayatih Özatayatih Özatay, Zëvendësguver, Zëvendësguver, Zëvendësguver, Zëvendësguver, Zëvendësguvernator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tëRRRRRepublikës Tepublikës Tepublikës Tepublikës Tepublikës Turkurkurkurkurkeeeee

-220-

KRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHE POLITIKKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHE POLITIKKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHE POLITIKKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHE POLITIKKRIZA FINANCIARE NË TURQI NË VITIN 2000 – 2001 DHE POLITIKAAAAAE BANKËS QENDRORE NË PE BANKËS QENDRORE NË PE BANKËS QENDRORE NË PE BANKËS QENDRORE NË PE BANKËS QENDRORE NË PAAAAASOJASOJASOJASOJASOJAT E KRIZËST E KRIZËST E KRIZËST E KRIZËST E KRIZËS11111

FFFFFatih Özatayatih Özatayatih Özatayatih Özatayatih Özatay, Zëvendësguver, Zëvendësguver, Zëvendësguver, Zëvendësguver, Zëvendësguvernator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tënator i Bankës Qendrore tëRRRRRepublikës Tepublikës Tepublikës Tepublikës Tepublikës Turkurkurkurkurkeeeee

1. HYRJE

Në dekadën e fundit ekonomia turke u godit nga dy kriza.Kriza e parë ndodhi në fillim të vitit 1994, kohë gjatë së cilëskishte një depozitim (float) të drejtuar. Kriza e dytë shpërtheunë gjysmën e dytë të muajit nëntor 2002, në mes të njëprogrami stabilizimi të bazuar në kursin e këmbimit. Duke iupërgjigjur trazirës, qeveria paraqiti pranë Fondit MonetarNdërkombëtar (FMN) një letër të re, e cila qetësoi presionine tregut. Megjithatë, në fund të dhjetorit normat e interesitishin pothuajse katër herë më të larta se nivelet në fillim tënëntorit dhe pesë herë më të larta se norma e fundvitit ezhvlerësimit të lirës e njoftuar paraprakisht (në fillim të programittë vitit 2000-2002). Kjo situatë e paqëndrueshme përfundoi në19 shkurt 2001, kur Kryeministri Bülent Eçevit njoftoi qëekzistonte një krizë e ashpër politike, e cila kishte ndezur njëkrizë ekonomike po aq të rëndë në tregjet tepër të ndjeshme.Në atë datë të shkurtit, normat ditore kaluan në nivele të paparandonjëherë prej 6,200 për qind. Tre ditë më vonë sistemi i kursittë këmbimit ra dhe Turqia deklaroi se do të implementonte njësistem të kurseve valutore lirisht të luhatshme.

Pjesa e mëposhtme diskuton shkurtimisht arsyet kryesoretë krizave. Politika monetare në periudhën e paskrizësanalizohet në pjesën e tretë. Pjesa e fundit paraqet zhvillimenë periudhën e rrjedhojave të krizës.

1 Përgatitur për konferencën “Banka e Shqipërisë në dekadën e dytë të tranzicionit” që u mbajtnë 6 dhjetor 2002 në Tiranë. Ky koment përdor mjaft “F. Özatay dhe G. Sak (2002), Dobësia eSektorit Bankar dhe Kriza Financiare e Turqisë gjatë vitit 2000-‘01" i cili është i disponueshëmnë Forumin Tregtar Brookings , redaktuar nga D. Rodrik dhe S. Collins.

-221-

2. ARSYET KRYESORE TË KRIZËS

Duke analizuar të dhënat e vitit 2000, vihet re menjëherënjë ecuri e dobët makroekonomike. Kërkesa e huamarrjes nësektorin publik, raporti i borxhit publik ndaj PPB-së, deficiti illogarive korente, niveli i inflacionit dhe raporti i detyrimevetë sektorit financiar ndaj rezervave zyrtare, të gjitha ishin tëlarta. Për më tepër, lira u vlerësua në terma realë. Megjithatë,kjo analizë do të ishte një pamje e gabueshme e ekonomisëturke. Në fillim të vitit 2000 Turqia filloi të implementonte njëprogram të mbështetur nga FMN-ja. Ky program iu adresuadisbalancave makroekonomike dhe ia doli mbanë që (deri-diku)të ndërronte drejtimin e tendencës negative. Lidhur me vitin1999, kishte një rënie të ndjeshme qoftë në inflacion, qoftënë normat reale të interesit si dhe një rritje të ndjeshme nëtregun primar. Rrjedhimisht, raporti i borxhit ndaj PBB-së dhekërkesa për huamarrje e sektorit publik u pakësuan.

Është e vërtetë që deficiti në rritje i llogarive korente dhevlerësimi real i lirës ishin një burim shqetësimesh në rritje.Megjithatë, një pjesë e rëndësishme e deficitit të llogarivekorente erdhi si rezultat i çmimeve mjaft të ngritura të naftësnga jashtë dhe i vlerësimit të dollarit amerikan kundrejtmonedhave kryesore evropiane. Dhe ekzistonte një strategjie brendshme për të dalë nga sistemi i regjimit të fiksuar tëaxhustueshëm (crawling peg), i cili ishte faktori kryesor ivlerësimit. Për më tej, programi parashikonte një shtrëngimtë mëtejshëm fiskal për vitin 2001, i cili do të kishte qenë njëndër rregullimet për programin e llogarive korente.

Pa një sistem bankar të dobët dhe pa faktorët shpërthyes,deficiti i lartë i llogarive korente dhe vlerësimi real i lirës nëvetvete nuk do të mjaftonin për të përshpejtuar krizën e vitit2000 – ‘01. Në sistemin bankar kishte akumulim rreziku nëperiudhën para krizës. Për shembull, kishte një rritje nëmospërshtatshmëri monedhe dhe maturim, si dhe një rritje

-222-

në huatë që iu kishte kaluar afati i pagesave të interesit.Kështu, sistemi bankar ishte tepër i cënueshëm ngapërmbysje/anulime të kapitalit. Megjithatë, akumulimi irrezikut nuk ishte i njëtrajtshëm në të gjithë sistemin. Kishtedy lloje të ndryshme klasifikimi: bankat private kundrejtbankave shtetërore dhe brenda bankave private. Ndërkohëqë bankat shtetërore ishin më të hapura ndaj rrezikut tënormës së interesit, ato private ishin të prirura për rrezikun ekursit të këmbimit. Brenda sistemit bankar privat kishte disabanka të një madhësie të mesme, që ishin mjaft tëpërqendruara në bizneset e instrumenteve të borxhit tëqeverisë. Për më tepër, ato i mbanin këto instrumentenëpërmjet huamarrjes me afat mjaft të shkurtër.

Nisur nga dobësia në sistemin bankar, nuk është çudi qëfaktorët shpërthyes të krizës lidheshin ngushtë me sektorinbankar dhe me praktikën e tij të mbajtjes së portofolit tëinstrumenteve të borxhit të qeverisë. Faktorët kryesorëshpërthyes ishin vonesat në reformimin e sektorit bankar dheveprimet që shkaktuan ndarje të sistemit bankar në dy pjesë.Ky mjedis i vështirësoi tej mase gjërat për bankat shtetërore,të cilat vuanin nga humbjet nga taksat. Këto banka, të cilatishin mbështetur mjaft në fondet njëditore u gjendën në njëpozicion që nuk ishin në gjendje të bënin biznes si zakonisht.

Shkaku bazë i dobësisë së sistemit bankar ishte kërkesa elartë për huamarrje e sektorit publik dhe mënyra se si ishtefinancuar ajo. Duke filluar që në vitet 1990, nuk kishte lidhjetë afërt ndërmjet deficitit në rritje dhe inflacionit. Arsyejakryesore ishte se deficiti i buxhetit financohej kryesishtnëpërmjet letrave me vlerë të qeverisë. Megjithatë,qëndrueshmëria e këtij mekanizmi financues ishte e kushtëzuarnga vazhdimi i kërkesës për letrat me vlerë të qeverisë. Nëmungesë të një programi, i cili do të kishte pakësuar kërkesatpër huamarrje, një ndërprerje në kërkesë do të kishte detyruarautoritetet të financonin (monetize), dhe kështu do të kishin

-223-

shkaktuar një ngritje si në kursin e këmbimit ashtu edhe nënormën e inflacionit. Kjo bëri që politikëbërësit ekonomikë tëpërpiqeshin të evitonin një rënie në kërkesë për letra me vlerëtë qeverisë. Këto politika, bashkë me tendencën në rritje nëportofolin e instrumenteve të borxhit të qeverisë të bankave,rritën dobësinë e sistemit bankar.

3. POLITIKA MONETARE NË RRJEDHOJAT E KRIZËS

Qoftë sistemi bankar, qoftë sektori i koorporatës u ndikuanashpër nga kriza e vitit 2000-‘01. Nevojat e rikapitalizimit tëbankave shtetërore dhe të bankave të gllabëruara nga Fondi iSigurimit të Depozitave të Kursimeve (FSDK) çuan në njërritje të shpejtë në stokun e borxhit të brendshëm, i cili ishtetashmë shumë i lartë. Ndërkohë, zhvlerësimi shpejtë i kursittë këmbimit kishte potencialin e fillimit të një procesi të riinflacionist. Për më tej, politikëbërësit humbën kredibilitetine tyre. Nënsekretari i Thesarit dha dorëheqjen, po kështu edheGuvernatori i Bankës Qendrore. Për të kapërcyer këtoprobleme, Turqia në maj të vitit 2001, shpalli një program të ri, tëmbështetur nga FMN-ja. Programi i ri kishte tre shtylla: disiplinënfiskale dhe monetare; reformat strukturore; dhe një shumë tëkonsiderueshme për mbështetje të jashtme financiare.

Pas 22 shkurtit, Banka Qendrore caktoi prioritetet e sajafatshkurtra, për të eliminuar difektet në sistemin e pagesave,për të vënë përsëri në funksion sistemin financiar dhe për tësiguruar stabilitet në tregjet financiare. Pas lehtësimit tëtensioneve në treg, stabiliteti i çmimeve u bë prioriteti kryesornë përputhje me ligjin e ri të Bankës Qendrore.

3.1. OPERACIONI I RISTRUKTURIMIT TË BANKAVE SHTETËRORE

Banka Qendrore luajti një rol bazë në operacionin eristrukturimit të bankave shtetërore. Thesari emetoi letra me

-224-

vlerë të qeverisë, që arrinin deri në 25.8 kadrilion lira turke(afërsisht 23 miliardë dollarë) dhe i dha ato në bankatshtetërore për të plotësuar detyrimet e saj ndaj këtyrebankave. Bankat shtetërore, nga ana e tyre, i rritën fondetduke i shitur këto letra me vlerë tek Banka Qendrore ose dukekryer transaksione repo me Bankën Qendrore. BankaQendrore bleu 14 kadrilion lira turke vlerë të këtyre letraveme vlerë në prill dhe maj, dhe kishte filluar të rifinancontepjesën e mbetur të nevojave të likuiditetit të këtyre bankavenë transaksione repo me maturim 7- dhe 14-ditor.

Në këtë mënyrë, bankat e sektorit publik ripaguan gjithëdetyrimet e tyre afatshkurtra ndaj tregut. Humbjet e tyre ngataksat, gjithashtu, u ndërprenë nga përdorimi i këtyre fondeve.Bilanci i Bankës Qendrore u ndikua mjaft nga ky operacion.Në muajt e mbetur të vitit 2001, likuiditeti i tepërt, që vintenga operacioni i sektorit bankar, u tërhoq nga operacionet etregut të hapur. Kështu, për të evituar efektet inflacioniste tëoperacionit, Banka Qendrore kontrolloi paranë bazë nëpërmjetimplementimit të objektivit monetar të caktuar, i cili vuri disakufizime në agregatët klasikë të bilancit të Bankës Qendrore.

3.2. OPERACIONE NË TREGUN E KËMBIMIT VALUTOR

Në fillim të regjimit të kurseve valutore lirisht të luhatshme,Banka Qendrore deklaroi që kursi i këmbimit do të caktohejnga dinamika e tregut dhe se ajo nuk do të ndërhynte në tregjete kursit të këmbimit, përveç rasteve kur kurset e këmbimit dotë shfaqnin një model mjaft të paqëndrueshëm dhe imediat.Në të vërtetë, që në gusht të vitit 2001 ndërhyrja e BankësQendrore në treg ishte pothuajse zero. Megjithatë, deri nëmaj të vitit 2001, Banka Qendrore kreu ankande të rregulltashitjeje të valutës. Ndërmjet periudhës 11 maj dhe 11 korrik,ankande shitjeje valutore u bënë sa herë që ishte e nevojshme,pa njoftuar paraprakisht për shumën. Pas 11 korrikut, programi

-225-

mujor i ankandeve të shitjes valutore njoftohej paraprakisht.Arsyeja kryesore e theksuar për këto ankande ishte tësterilizohej likuiditeti i tepërt në treg, i shkaktuar nga përdorimii financimit të jashtëm, i cili ishte siguruar nga FMN-ja për tëkryer pagesat e borxhit të brendshëm të thesarit. Në këtëkontekst, 2.8 miliardë dollarë amerikanë me vlerë për këmbimvalutor u shitën në periudhën ndërmjet 11 korrikut dhe 30nëntorit të vitit 2001. Në 30 nëntor u njoftua që, pas kësajdate, nuk do të kryheshin shitjet në valutë.

Në fillim të vitit 2002, Banka Qendrore njoftoi që, në bazëtë parashikimeve të saj, kishte një mundësi rritjeje tëdollarizimit të kundërt (reverse dollarization). Banka e bëri tëqartë se në këto kushte do të hapte ankande blerjeje valutoretë njoftuara paraprakisht. Në fakt, dollarizimi i kundërt u rritnë tremujorin e parë të vitit 2002 dhe Banka i hapi këtoankande, ashtu siç premtoi. Megjithatë, për të mos ndërhyrënë nivelin e kursit të këmbimit, ajo hartoi një mekanizëmspecifik ankandi. Këto ankande u ndërprenë nga rritja epasigurisë politike në muajt e verës.

3.3. ANKORIMET NOMINALE

Nga maji i vitit 2001 deri në fund të vitit 2001, paraja bazëishte ankorimi i vetëm i politikës monetare. Që në fund të vitit2001, Banka ka përdorur dy ankorime. Së pari, njëra ishtepërsëri paraja bazë. Megjithatë, Banka nuk e pa caktimin eobjektivit monetar si një ankorim mjaft të fuqishëm. Dukemarrë në konsideratë faktin që mund të dilnin probleme nëparashikimin e kërkesës së bazës së parasë dhe në mundësinëe një lidhjeje të dobësuar ndërmjet parasë bazë dhe inflacionit,siç u vu re në disa vende, Banka filloi të përdorte, gjithashtu,caktimin e objektivit të inflacionit të nënkuptuar. Kjo praktikëu njoftua në publik, në fund të vitit 2001. Në këtë kuadër,normat afatshkurtra të interesit ishin të caktuara në mënyrë

-226-

aktive vetëm në bazë të këndvështrimit inflacionar. Arsyetimiekonomik i këtyre lëvizjeve të interesit u njoftua nëpërmjetkonferencave të detajuara të shtypit. Kjo politikë transparentendihmoi në rritjen e besueshmërisë të politikës monetare.

Sukses i dukshëm është bërë për plotësimin e kushteveparaprake për implementimin e objektivit të inflacionit tëshprehur qartë. Ligji i Bankës Qendrore u amendua. U kaluanga Parlamenti një ligj i ri për borxhin publik. U zhvilluan modeletë ndryshme të parashikimit dhe të analizës së politikës.

4. REAGIMI I EKONOMISË

Në bazë të programit të vitit 2001-03, parimet themeloreekonomike u përmirësuan në mënyrë të vazhdueshme.Megjithatë, deri në tetor të vitit 2001 reagimi i tregjeve nukishte në përputhje me parimet themelore. Situata u kthye nëdrejtim të kundërt në periudhën tetor-maj 2002. Kursi nominali këmbimit, norma e inflacionit, norma e interesit dhe spredete Evroobligacioneve Turke, të gjitha ndoqën një tendencë tëdukshme në rënie. Me shtimin e pasigurisë politike, në fillimtë majit të vitit 2002, e cila u konceptua nga pjesëmarrësit etregut si pasiguri në politikë, ky pozicion pozitiv filloi tëndryshojë. Së fundi, rezultatet e zgjedhjeve, të cilat çuan nënjë qeveri të përbërë në shumicë prej një partie, u mirëpritënnga tregjet, dhe përsëri si normat e interesit ashtu edhe atotë kursit të këmbimit filluan të ndiqnin një tendencë në rënie.

-227-

a: Treguesit mesatarë paraqesin mesataren mujore të të dhënave ditore. Spredi i eurobondeve

është diferenca e yield-it ndërmjet bonove të thesarit 30- vjeçare turke dhe atyre amerikane.

Çelësi për të kuptuar këto fenomene të krahasuara ështëraporti i lartë i borxhit të brendshëm ndaj PBB-së dhe çështjae ruajtjes së tij. Pavarësisht nga disiplina e imponuar monetaredhe fiskale e programit dhe reformat strukturore shoqëruese,pakësimi i borxhit ndaj raportit të PBB-së në nivele tëadministruese kërkon një periudhë kohore të konsiderueshme.Në periudhën e ndërmjetme, një ekonomi e tillë është epambrojtur nga ndryshimet në opinionin e tregut, i cili rritshqetësimet lidhur me mbajtjen e borxhit. Një nivel kaq i lartëborxhi rrit mundësinë e balancimeve të shumta (multipleequilibria). Nisur nga bazat makrekonomike, lloji i ekuilibritnë të cilin ndodhet ekonomia apo përafrimi, përcaktohetkryesisht nga pritjet. Pritjet negative mund t’i japin ekonomisënjë ekuilibër të keq, në të cilin normat e inflacionit, të interesitdhe të këmbimit janë të gjitha të larta. Pritjet pozitive i japinekonomisë një ekuilibër të mirë. Në bazë të kësaj mundësie,duhet të shihen qoftë parimet themelore, qoftë pritjet.

Tabelë 1: Treguesit makroekonomikë janar 2001 – qershor 2002. a Kursi Tregu sekondar Norma mesatare e Spredi Inflacioni vjetor Inflacioni i pritshëm

PBB

mesatar i

Norma bonove në fund të vitit ( %) në fund të vjetore (USD/TL) e interesit (%) thesarit pike % ( %) (%)

2001.01 672240 60.1 65.0 729 35.9 n.a. 7.5 02 739889 103.1 122.5 936 33.4 n.a. -4.9 03 968299 154.8 193.8 990 37.5 n.a. -7.6 04 1209865 127.0 130.5 864 48.3 n.a. -9.6 05 1132510 85.1 82.0 833 52.4 n.a. -9.4 06 1215605 83.2 88.4 848 56.1 n.a. -10.1 07 1320506 95.2 91.9 1021 56.3 n.a. -11.0 08 1400947 89.1 92.7 904 57.5 63.7 -10.8 09 1469858 87.9 87.6 929 61.8 64.8 -9.2 10 1600157 87.7 86.4 884 66.5 68.4 -13.6 11 1521208 77.6 79.3 755 67.3 72.0 -14.4 12 1452198 72.6 74.1 678 68.5 69.8 -8.1

2002.01 1369182 70.8 71.4 641 73.2 47.3 -2.1 02 1349975 69.6 70.0 640 73.1 47.5 -4.9 03 1356993 65.2 68.5 591 65.1 43.6 19.3 04 1317739 56.6 58.7 577 52.7 37.0 14.9 05 1389555 57.0 55.3 629 46.2 36.7 11.3 06 1523940 69.1 72.3 847 42.6 35.2 7.3 7 1653098 75.4 72.6 912 41.3 35.7 12.5 8 1639441 67.5 64.2 872 40.2 35.0 7.3 9 1646970 71.3 62.3 952 37.0 34.3 10.8

10 1650869 67.8 64.0 761 33.4 33.3 11.8 11 1607762 53.9 52.9 584 32.1 32.0 n.a.

-228-

4.1. PARIMET THEMELORE DHE PRITJET: MAJ 2001 - TETOR 2001.

Menjëherë pas krizave binjake, Turqia mori masa kryesorepër reforma strukturore: bankat e dobëta u gllabëruan ngaFSDK dhe u përjashtuan nga sistemi bankar. Huamarrja ditoree këtyre bankave të përjashtuara u pakësua në mënyrë tëdukshme dhe disa nga bankat u rikapitalizuan ose u shkrinëose të dyja bashkë, ndërkohë që disa të tjera u shitën realisht.Kishte një ndryshim dramatik në strukturën qeverisëse tëbankave shtetërore. Borxhet e akumuluara të thesarit ndajkëtyre bankave u paguan dhe bankat shtetërore urikapitalizuan. U caktua një bord drejtuesish politikisht ipavarur. Mandati i bordit u përcaktua si mbrojtës i interesavetë depozitorëve. U caktua një drejtim i ri për këto bankashtetërore dhe numri i degëve dhe i punonjësve u pakësuamjaft, sipas një plani operacional. Në maj të vitit 2001, ligji ibankës qendrore u ndryshua dhe banka fitoi “pavarësi nëpunë”. Ligji shprehu qartë që qëllimi kryesor i bankës ështëstabiliteti i çmimeve. Krahas reformave strukturore, si politikatfiskale ashtu edhe ato monetare, vazhduan të ecnin siç duhet.

Megjithatë, duke përjashtuar disa javë përpara sulmeveterroriste të 11 shtatorit në SHBA dhe deri në mesin e muajittetor, pritjet e tregut nuk pajtoheshin me përmirësimet nëparimet bazë. Norma e interesit qëndroi në një nivel të lartë.Kursi i këmbimit ndoqi një tendencë në rritje. Spredi iobligacioneve të Thesarit Turk qëndroi në nivele të larta (shihnitabelën 1). Domethënë, ekonomia turke ishte në një ekuilibërtë keq. Por, pse?

Kishte të paktën katër arsye që pengonin fitime nëkredibilitetin e politikës: Së pari, disa zhvillime politike,domethënë, mosmarrëveshjet ndërmjet partive të koalicionitlidhur me disa reforma strukturore – rritën dyshimet rrethvazhdimësisë së programit si dhe rritën tensionet në treg. Sëdyti, sektori financiar kishte një shumë të konsiderueshme të

-229-

pozicionit të hapur të valutës para krizës – domethënë,zhvlerësimi i mprehtë i lirës turke kishte një ndikim të kundërtnë bilancet e të gjithë sistemit bankar. Së treti, kishte tronditjetë jashtme, që do të thotë se potenciali i zhvillimeve negativenë Argjentinë u mendua se kishte një efekt epidemik përTurqinë. Së katërti, regjimi i kursit të këmbimit u ndryshua nëmënyrë radikale dhe agjentët ekonomikë nuk ishin tëfamiliarizuar me mjedisin e regjimit të kurseve të këmbimitlirisht të luhatshme.

Këto zhvillime çuan në pritje negative nëpërmjet tregjeve,pasi vihej në pyetje vazhdimisht përballimi i borxhit publik.Kishte një cikël vicioz: pavarësisht nga parimet bazëmakroekonomike të përmirësuara, pritjet negative e shtyninekonominë drejt një ekuilibri të keq. Ky ekuilibër i keq, ngaana e tij, vërtetonte pritjet negative. Në fillim të gushtit,paqëndrueshmëria e kursit të këmbimit filloi të binte, dhe kjou pa si një shenjë pozitive për fitime në kredibilitetin e politikës.Megjithatë, ngjarjet tragjike të 11 shtatorit e kthyen opinionine tregut në drejtim të kundërt. Vetëm brenda disa ditësh,normat e interesit u rritën me rreth pesëmbëdhjetë pikëpërqindjeje dhe lira turke u zhvlerësua në mënyrë tëkonsiderueshme. Përsëri, filloi të vihej në diskutim realizimi iprogramit.

4.2. NDRYSHIMI I OPINIONIT TË TREGUT. TETOR 2001-MAJ 2002.

Kjo tendencë keqësuese u ndërpre kur u bë evidente qëTurqia do të forconte më tej programin e ardhshëm, nëpërmjetmasave fiskale strukturore shtesë dhe nëpërmjet një programirikapitalizimi në sektorin bankar, duke synuar drejt njërimëkëmbjeje të shpejtë të bankave të fuqishme. Gjithashtu,ekzistonte një linjë shtesë krediti nga FMN-ja. Qeveria shpalliobjektivin e saj primar të bilancit pozitiv për vitin 2002, në 6.5për qind të PBB-së. Ky njoftim u gjend i befasueshëm për

-230-

pjesëmarrësit në treg, meqenëse u bë e qartë se objektiviprimar ambicioz për bilancin pozitiv prej 6.5 për qind të PBN-së për vitin 2001, në fakt do të realizohej. Krahas kësaj,zhvillimet në bilancin e Bankës Qendrore përputheshin medetyrimet e rëna dakord nga FMN-ja. Në këto zhvillime pozitiveduhet të shtohet, gjithashtu, fakti që mosmarrëveshjet politikendërmjet partive të koalicionit, përfundimisht dolën nga skena.Gjithashtu, kishte edhe faktorë të tjerë kontribues. Së pari,ndryshimet themelore ndërmjet ekonomisë së Argjentinës dheekonomisë së Turqisë u bënë më të dukshme. Së dyti, bankatfilluan të rifinanconin kreditë e huaja. Së treti, agjentëtekonomikë filluan të mësoheshin me mekanizmin e regjimit tëkursit të këmbimit lirisht të luhatshëm, dhe, që në fillim tëgushtit, ndërhyrja e Bankës Qendrore në tregun e këmbimitvalutor ka qenë pothuajse zero. Së katërti, reformatstrukturore në sektorin bankar u vazhduan. Së pesti, për tëfinalizuar ristrukturimin e sektorit financiar, në shkurt të vitit2002 u kalua në parlament një ligj për rikapitalizimin. Sëgjashti, në fillim të vitit 2002, Parlamenti miratoi një ligj përadministrimin e borxhit, i hartuar si një akt përgjegjësie fiskale.

Rrjedhimisht, kursi nominal i këmbimit ndoqi pothuajse njëtendencë të vazhdueshme në rënie nisur nga mesi i tetoritderi në fillim të majit 2002. U vu re, gjithashtu, një fenomen ingjashëm në normat e interesit. Në mars 2002, për herë tëparë që nga shpërthimi i krizës, indeksi i prodhimit industrialtregoi rritje pozitive. Ky pozicion pozitiv vazhdoi në muajt nëvazhdim. Inflacioni filloi të bjerë ndjeshëm. U vu re, gjithashtu,një fenomen i ngjashëm në spredet e Evroobligacioneve Turke.

4.3. PASIGURIA POLITIKE DHE E PASIGURIA E POLITIKËS.

Nga fillimi i majit ndodhën dy zhvillime negative në sferënpolitike. Së pari, Kryeministri u shtrua në spital dhe patithashetheme të përhapura rreth shëndetit të tij. Kjo u

-231-

konsiderua vdekjeprurëse për stabilitetin politik, sepse çoi nëmundësinë e një shkrirjeje të partisë së tij – partia me përfaqësimë të madhe në qeverinë e koalicionit, që përbëhej prej trepartish. Së dyti, diskutimet rreth hapave të nevojshëm, qëduhen ndërmarrë për të plotësuar kriteret e Kopenhagenit –të cilat do të fillonin procesin e negociatave për hyrjen nëBashkimin Evropian – filluan të minonin bashkimin e qeverisësë koalicionit. Pasiguria politike rezultuese çoi në një mjedistë pasigurisë së politikës. Megjithëse nuk kishte ndryshim nëpozicionin e politikës monetare dhe fiskale, që në fillim të majit2002, norma e interesit, kursi i këmbimit dhe spredi i thesaritpërsëri filluan të keqësoheshin, duke demonstruar përsërirëndësinë dhe dobësinë e pritjeve të tregut.

4.4. QËNDRUESHMËRIA POLITIKE.

Në fillim të gushtit, Parlamenti vendosi që në 3 nëntor 2002të bëheshin zgjedhje të hershme. Ky vendim qetësoi tregjetdhe qoftë normat e interesit, qoftë kurset e këmbimit filluantë ndiqnin një rrugë horizontale. Rreth fundit të muajit tetor,rezultatet e qendrave të ndryshme të votimit demonstruan semundësia për një qeveri me maxhorancë njëpartiake ishteshumë e lartë. Në të vërtetë, kjo ndodhi pikërisht paszgjedhjeve të përgjithshme. Reagimi i tregjeve ishte shumë ishpejtë dhe pozitiv. Ndodhi një rënie e ndjeshme në normën einteresit. Lira turke u vlerësua përsëri në terma nominalë.

-233-

SISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTAR NË TRAR NË TRAR NË TRAR NË TRAR NË TRANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOBRISHTËSI?BRISHTËSI?BRISHTËSI?BRISHTËSI?BRISHTËSI?

Shkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, Guvernator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,Sulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës sëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës sëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës sëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës sëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së

ShqipërisëShqipërisëShqipërisëShqipërisëShqipërisë

-234-

SISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTSISTEMI FINANCIAR SHQIPTAR NË TRAR NË TRAR NË TRAR NË TRAR NË TRANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOANZICION: PROGRES APOBRISHTËSI?BRISHTËSI?BRISHTËSI?BRISHTËSI?BRISHTËSI?

Shkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, GuverShkëlqim Cani, Guvernator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,nator i Bankës së Shqipërisë,Sulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së ShqipërisëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së ShqipërisëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së ShqipërisëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së ShqipërisëSulo Hadëri, anëtar i Këshillit Mbikëqyrës të Bankës së Shqipërisë

ABSTRAKT

Në këtë kumtesë analizohen zhvillimet në sistemin bankarsi pjesa më e rendësishme e sistemit tonë financiar të paranë kontekstin dhe lidhjen me zhvillimet makroekonomike dukevënë theksin në dy momente krize dhe turbullirash të këtijsistemi në vitet 1997 dhe 2002. Ndërsa kriza e parë financiareishte një krizë e shkaktuar nga skemat piramidale dhe jo shumëe lidhur me sistemin bankar momenti i dytë përfaqëson njëshqetësim të pastër të sistemit bankar i cili shënoi një pragkrize bankare.

Në këtë kumtesë, ne analizojmë tiparet kryesore të sistemitbankar dhe faktorët e ndryshëm që qëndrojnë në themel tëzhvillimeve të sektorit bankar duke arritur konkluzionin semegjithë progresin e dukshëm, sistemi bankar mbetet i brishtëdhe i ekspozuar ndaj krizave dhe shqetësimeve serioze qëmund të shndërrohen në kriza bankare. Analiza e krizësfinanciare të shkaktuar nga skemat piramidale dhe pasojatqë ajo solli veçanërisht në formimin e pritjeve të publikutshërben si bazë për shpjegimin edhe të tronditjeve të funditnë sistemin bankar.

Zhvillimi i sistemit bankar dhe rritja e besimit të publikutndaj tij lidhet jo vetëm me zhvillimin dhe shëndoshjen e tijnëpërmjet privatizimit të bankave shteëtrore, nxitjes sëkonkurrencës, përsosjes së sistemit të pagesave dhe forcimittë mbikëqyrjes, por edhe të zhivillimit të ekonomisë reale dhestabilitetit poltik të vendit.

-235-

1. HYRJE

Në procesin e transformimit të një vendi me ekonomi tëcentralizuar në një vend me ekonomi të mbështetur në tregune lirë, krahas problemeve madhore si përballimi i inflacionitdhe sigurimi i ritmeve të qëndrueshme të rritjes ekonomike,që përbëjnë kushte bazë të një transformimi të suksesshëm,një vend qendror zë transformimi dhe reforma e sistemitfinanciar dhe veçanërisht në sektorin bankar. Duke qenë sëtregu financiar dhe instutucionet e tjera financiare jobankazënë një peshë fare të vogël, prej 5për qind të të gjithë sistemitbankar në vitin 2001 (Ibrahimi, Salko, 2001) do tëpërqendrohemi në analizën e sektorit bankar.

Në këta 12 vjet tranzicioni është shënuar një progres idukshëm jo vetëm në drejtim të qëndrueshmërisëmakroekonomike por edhe në zbatimin të reformave të thellastrukturore përfshirë dhe reformën e sektorit bankar.Pavarësisht nga kushtet e pafavorshme të nisjes të ekonomisëshqiptare dhe të sektorit bankar1 (Hadëri, Ibrahimi, 1996),sistemi bankar shqiptar është zhvilluar hap pas hapi duke uzgjeruar me banka të reja private, nëpërmjet privatizimit dheristrukturimit të bankave shtetërore, nëpërmjet shtrirjes sërrjetit bankar, përsosjes së legjislacionit dhe sistemit tëpagesave, përsosjes së tekonologjisë dhe shërbimevebankare, rritjes së nivelit të kreditimit, rritjes së nivelit tëfrytshmërisë dhe shtimit të shërbimeve të tjera bankare.

Megjithë progresin e ekonomisë shqiptare2 dhe të sektoritbankar, ky i fundit është ende i ekspozuar ndaj krizave dhe1 Trashëgima nga sistemi i centralizuar ku paraja shërbente thjesht si njësi llogarie dhe luantenjë rol të kufizuar si mjet këmbimi përbën një nga shkaqet e rwndësishme të prapambetjesrelative të sektorit banakar në tranzicion2 Ekonomia shqiptare ka dëshmuar se konsolidimi makroekonomik është ende i brishtë, meçbalancime të jashtme dhe fiskale, me të ardhura për frymë nga më të ulëtat në Europë, mevarfëri relativisht të lartë dhe me institucione relativisht të dobëta. Konsolidimi makroekonomikmund të prishet aq shpejt sa vendoset (viti 1997), bilanci tregtar është i çbalancuar, deficitibuxhetor dhe borxhi në nivele të konsiderueshme, tregu financiar vazhdon të jetë në nivel tëulët zhvillimi etj. (Kule, Hadwri 2001).

-236-

karakterizohet nga luhatja e besimit të publikut ndaj tij, nganiveli jo i përshtatshëm i sistemit të pagesave, nga konkurrencae pamjaftueshme dhe dominimi i sistemit nga një bankë evetme3, nga mungesa e një tregu bankar të zhvilluar, ngamungesa e një kuadri ligjor plotësisht eficient etj.. Dëshmiamë e qartë e brishtësisë së sistemit bankar janë kriza financiaree vitit 1997, e shkaktuar nga rënia e skemave piramidale dhekriza e depozitave bankare në fillim të vitit 2002.4

Kumtesa jonë do të përqendrohet pikërisht në analizën ekëtyre momenteve kulmore negative duke synuar t’iu përgjigjetpytjeve që nxjerr në pah zhvillimi i sistemit bankar në vitet etranzicionit. Tranzicioni shqiptar dëshmon se përkundrejt njëzhvillimi relativisht të qëndrueshëm ekonomik, i matur nëtermat e rritjes ekonomike dhe inflacionit, sistemi bankar shfaqedhe dobësi dhe mbetet i ekspozuar ndaj goditjeve. Madjekrizat financiare janë shfaqur në momente të tilla qëshpeshherë janë quajtur edhe “paradoksi shqiptar”. Krizafinanciare që shoqëroi rënien e piramidave shpërtheu kurShqipëria shfaqte një performancë impresive makroekonomike(IMF, Ëorld Bank) dhe konsiderohej e suksesshme në zbatimine reformave ndërsa tërheqja e depozitave filloi në momentinkur sistemi bankar ishte në nivele performance më të mira sekurrë ndonjëherë më parë.

Në këto kushte shtrohet pyetja se cilët janë këta faktorëqë kushtëzojnë brishtësinë e sistemit bankar?Paqëndrueshmëria buron nga natyra e sistemit apo nga faktorëjashtë tij? Cilat janë ndikimet më afatgjata të krizës piramidaleqë u ndikua relativisht pak dhe ndikoi në të njëjtën masë nësektorin bankar në momentin e shpërthimit dhe zgjidhjes së3 Në prill të vitit 2002 Banka e Kursimeve zinte 59.2 pwr qind të sistemit bankar.4Në 20 vitet e fundit, mjaft vende të botës janë prekur nga kriza financiare të ndryshme kuevidentohen kriza në vendet nordike gjatë fillimit të viteve ‘90-të dhe më vonë, në fund tëviteve ‘90-të, kriza aziatike (Kore dhe Tailandë). Në këtë periudhë, vend të veçantë zwnë krizatqë goditën ekonomitë në tranzicion si Bullgaria në vitet ‘96-97 që përjetoi një ndër krizat më tëthella të vendeve në tranzicion, Lituania më herët, në vitet ‘94-95 dhe Mongolia në vitin 1996që përjetoi krizë të ngjashme me ato të vendeve të tjera në zhvillim.

-237-

saj? Pse “paradoksi shqiptar” u ripërsërit me pothuajse krizëne likuditetit, e cila shpërtheu në një kohë kur sistemi bankarkishte performancën e tij më të mirë gjatë viteve tëtranzicionit? Si u menaxhuan këto kriza dhe cili ishte roli iBankës së Shqipërisë në krizën e likuditeteve?

2. ZHVILIMET NË SEKTORIN BANKAR ‘91 – ’96.

2.1. TRASHËGIMA SOCIALISTE E SISTEMIT BANKAR.

Tranzicioni e gjeti Shqipërinë si vendin më të varfër tëEuropës ( tabelë 15), si një vend komunist me tipare tëngjashme me vendet tjera socialiste dhe veçanërisht me atotë Europës Juglindore por edhe me veçori të theksuara që edallojnë atë nga vendet e tjera ishkomuniste.6 Shqipëria ishtei vetmi vend europian i bllokut komunist që nuk ndërmori asnjëreformë të rëndësishme ekonomike dhe poltike sidecentralizimi i vendimmarrjes, rritja e rolit të tregut dhedemokratizimi i vendit, vendi që gjatë 45 vjetëve zbatoi nëmënyrë rigoroze ideologjinë marksiste dhe praktikat staliniste.Shqipëria hyri në tranzicion si vendi më pak i përgatitur ngapikëpamja ekonomike, politike, sociale dhe kulturore për tërealizuar reforma rrënjësore drejt ekonomisë së tregut. ( Kule,Hadëri 2001).

Sistemi bankar gjatë socializmit ishte një sistem icentralizuar plotësisht dhe deri në vitin 1976 përbëhej nganjë bankë e vetme, Banka e Shtetit Shqiptar, që shërbentenë të njëjtën kohë si autoritet monetar dhe si kredituese e5 Bashkëngjitur materialit, do të gjeni tabelat e referuara.6Modeli shqiptar u karkterizua nga eleminimi i të gjitha formave të pronës private nëpërmjetshtetëzimit të plotë të industrisë dhe kolektivizimit të bujqësisë; nga mbështetja e plotë nëplanifikim dhe drejtimin e çentralizuar duke mos lenë pothuajse asnjë rol për përndarjen eburimeve nga tregu; nga zbatimi ekstrem i parimit të mbështëtjes në forcat e veta dhe tëpavarsisë ekonomike; nga një mungesë pothuajse e plotë e traditës demokratike dhe ngazbatimi ekstrem i parimit të luftës së klasave i cili i ruan pasojat edhe në vitet e tranzicionit Përnjë trajtim më të hollësishm shih IMF (1992), Pashko (1994), Muço 1997, Haderi et al.(1999),Kule, Haderi, 2001.

-238-

ekonomisë. Ndërkohë roli i saj si ndërmjetës financiar ishtemjaft i kufizuar, pasi si politika monetare ashtu dhe shpërndarjae kredisë drejtoheshin sipas një plani të centralizuar. Bankashërbente thjesht si institucion rregjistrues i transaksionevemidis ndërmarrjeve prodhuese. Përveç Bankës së ShtetitShqiptar funksiononte edhe Drejtoria e Përgjithshme Arkavetë Kursimit dhe të Sigurimeve që kryente grumbullimin ekursimeve të popullsisë si dhe merrej me sigurimin e pasurisë,kryesisht të asaj kooperativiste7. Në vitin 1977 u krijua BankaBujqësore si një bankë e veçantë nëpërmjet shkëputjes sënjë seksioni të Bankës së Shtetit Shqiptar që mbulonte ofertënpër fonde të sektorit bujqësor. Në vitin 1990, Departamenti iMarrëdhënieve me Jashtë të Bankës së Shtetit Shqiptarshërbeu si bazë për themelimin e Bankës Tregtare Shqiptaree cila kryente funksionin e financimit dhe të nxitjes sëeksporteve dhe të pagesave me jashtë. (Cani, 1995.)

Në mënyrë të përmbledhur sistemi bankar socialist nëpragun e tranzicionit karakterizohej nga mangësi serioze përnjë sistem bankar të ekonomisë së tregut të lirë si (i) roli i tijsi ndërmjetës financiar ishte mjaft i kufizuar, sepse bankatshërbenin thjesht si institucion rregjistrues i transaksionevemidis ndërrmarjeve prodhuese; (ii) në këto kushte mungontevlerësimi i kredisë dhe për rrjedhojë edhe menaxhimi i riskut;(iii) kursi i këmbimit llogaritej por jo risku i tij (iv) sistemi ikontabilitetit kishte si funksion kryesor regjistrimin dhemonitorimin e plotësimit të objektivave të planit tëpërgjithshëm dhe në këtë kuptim ai ndryshonte rrënjësishtnga praktikat ndërkombëtare të kontabilitetit, ndryshim qëshfaqej në mënyrë të veçantë në sektorin bankar; (v) mungesae përvojës bankare për aktivitetet e një ekonomie tregu përbënnjë faktor tjetër negativ dhe drejtuesit e bankave nuk kishinpërvojë ndërkombëtare.

7 Drejtoria e Arkave të Kursimit dhe Sigurimeve nuk përfaqsonte një bankë sepse ajo nuk jeptekredi dhe mjetet monetare të depozituara nga popullata përdoreshin nga buxheti.

-239-

Periudha e pragtranzicionit u shoqërua me rënie tëndjeshme PBB me 13% në vitin ’90 dhe 27.7% në vitin ’91,rënie që kishte filluar të ndjehej që në mesin e viteve ’80.Llogaria korente u përkeqësua ndjeshëm si rezultat i rëniesdrastike të eksporteve dhe rritjes së ndjeshme të importeveveçanërisht për mallrat e konsumit. Deficiti tregtar arriti nivelin150 milionë usd në vitin ’90 dhe 308 milionë usd në vitin ’91.

Deficiti buxhetor, që në vitet e fundit të regjimit komunist ufinancua me depozitat në Bankën e Shtetit, me fillimin etranzicionit shfaqi një rritje të menjëhershme për shkak tëkolapsit të sistemit të mbledhjes së të ardhurave dheshpenzimeve të detyruara shtetërore për pagat dhe përsubvencionet e ndërmarrjeve shtetërore me humbje. Deficitibuxhetor në vitet ’90-92 arriti respektivisht 15, 31, dhe 44 %e PBB. Ekspansioni monetar doli jashtë kontrollit sepse bankaemetoi para pa asnjë kufizim, për shkak të presionit qeveritarpër të kredituar ndërmarrjet me humbje. Kjo ndikoi ndjeshëmnë rritjen e huave të këqija në këto banka, pas fillimit tëreformave në vitin ’92. Normat e interesit për kreditë ishinmjaft të ulta, 3%, dhe 5-8% në vitet ‘90, ‘91 dhe deri në mestë vitit ‘92, ndërsa gjobat për kreditë e pakthyra nuk u aplikuanmë. Për rrjedhojë, paraja gjithsej u rrit me një normë vjetoremjaft të lartë prej 21%, 152% dhe 180% respektivisht në vitet’90, ‘91 dhe mesi vitit ‘92. (IMF Economic Revieë 5, 1995.)

2.3. REFORMAT E TRANZICIONIT DHE NDRYSHIMET STRUKTURORE TË SISTEMITBANKAR ’91-97.

Si pjesë e reformës ekonomike të filluar në vitin 1992,reforma e sistemit bankar filloi si reformë institucionale mendryshimin e bazës ligjore. Kuvendi, në prill të vitit 1992,miratoi ligjin “Për Bankën e Shqipërisë”, si dhe ligjin “Përsistemin bankar në Republikën e Shqipërisë”. Këto ligjeshënuan kalimin e sistemit bankar nga njënivelor në një sistem

-240-

bankar prej dy nivelesh. Mbi bazën e këtyre ligjeve iu haprruga procesit të licencimit të bankave të reja private dherregullimit të sistemit bankar nga banka qendrore.

Banka e Shqipërisë u krijua si bankë e nivelit të parë, bankaqendrore e vendit, ndërkohë që tri banka të tjera shtetërore:Banka e Kursimeve, Banka Kombëtare Tregtare dhe BankaTregtare Agrare, përbënin nivelin e dytë të sistemit bankar.Banka e Kursimeve ishte pasardhëse e Institutit të Kursimitme një status të ri si një bankë universale. Banka KombëtareTregtare ishte një shkrirje e aktivitetit tregtar të brendshëmtë Bankës së Shtetit Shqiptar me Bankën Tregtare Shqiptare.

Gjithashtu, në vitin 1992 u licencuan dy banka me kapitaltë përbashkët (të huaj dhe të Qeverisë Shqiptare): BankaItalo-Shqiptare dhe Banka Arabo-Shqiptare Islamike. Në vitin1993 u krijua Banka Dardania nga Qeveria e Kosovës dhe nëvitin 1996 u licencuan dy banka me kapital grek: Banka eTiranës dhe Dega e Bankës Kombëtare të Greqisë.

Karakteristikë e zhvillimit të sektorit bankar në këto viteështë dominimi i bankave me kapital shtetëror, megjithësevihet re një rritje e lehtë e peshës së grupit G2 dhe G3 nganjeri vit në tjetrin. Në tabelën 3 jepet pesha e secilit grup nësistemin bankar sipas pronësisë së kapitalit8.

Pavarësisht nga njohuritë e pakta mbi bankingun, tëtrashëguara nga ekonomia e centralizuar, vihet re prirja e rritjessë aktivitetit bankar megjithëse me ritme të ngadalta. (tabelë4) Në vitin 1994, në vend operonin 6 banka me një totalaktivesh prej 146.2 miliardë lekësh, që përbënin 79% të PBB-së të atij viti ku peshën kryesore e zinte Banka KombëtareTregtare (77% të aktiveve të sistemit).

Në vitin 1995 kemi rënie të totalit të aktiveve të sistemitnë 80.8 miliardë lekë (ose 35% të PBB-se). Në këtë rëniendikoi Banka Kombëtare Tregtare, mjetet kryesore (aktive të8 Grupimi i bankave në bazë të pronësisë së kapitalit është kriteri që do të përdoret deri në fundtë materialit. Kështu, në G1 bëjnë pjesë bankat me kapital shtetëror, G2 bankat me kapital tëpërbashkët dhe G3 bankat private.

-241-

tjera të bankës) të së cilës u reduktuan në 6 miliardë lekë nëvitin 1995, nga 90.7 miliardë lekë që rezultonin në vitin 19949,ndërkohë që bankat e tjera shfaqin rritje të aktivitetit të tyrekrahasuar me një vit më parë.

Në vitin 1996 totali i aktiveve të sistemit bankar arrin në128.8 miliardë lekë ose 46% të PBB-së. Rritja e aktiveve tësitemit bankar prej 48 miliardë lekësh i përket kryesishtBankës Kombëtare Tregtare (me 41 miliardë lekë), pasi bankate tjera shfaqin rritje të lehta. Kjo rritje e aktiveve të BKT-sëështë rezultat i rritjes së llogarive rrjedhëse dhe depozitavepa afat nga firmat piramidale10.

Gjatë kësaj periudhe u bënë një sërë përpjekjesh përristrukturimin dhe përgatitjen e bazës ligjore për privatizimine bankave, përpjekje të cilat përgjithësisht nuk rezultuanefektive.11

2.3. PROBLEME DHE VËSHTIRËSI TË SISTEMIT BANKAR NË VITET E PARA TËTRANZICIONIT.

Krahas zhvillimeve pozitive, por të brishta, sektori bankaru shoqërua edhe me mjaft mangësi dhe zhvillime negative, tëcilat mëgjithëse pranohet që nuk ishin shkaku kryesor i krizëssë vitit ’97 ( Jarvis 2001, Cani and Vika, 2002) ndihmuan nëshfaqjen dhe thellësinë e saj. Së pari, niveli i ndërmjetësimitfinanciar ishte i kufizuar. Bankat shtetërore që dominonin merreth 90 % tregun e depozitave, kryenin funksione të kufizuaratë ndërmjetësit financiar, ndërsa bankat e reja private ishin tëkufizuara në numër, tepër të ngadalta dhe të painteresuarapër tërheqjen e depozitave në lekë duke u përqendruarkryesisht në kreditimin e tregtisë. Niveli i depozitave nuk varej9 Ky reduktim është për shkak të pastrimit të disa llogarive të vjetra nga bilanci i kësaj banke.10 Firmat rentiere, si u quajtën në atë kohë, hapën llogari rrjedhëse dhe depozita pa afat pranëBKT-së në vitin 1996, për rreth 38 miliardë lekë.11 Për një trajtim më të hollësishëm shih Cani “Restructuring of the Banks in Albania” nëRestructuring Eastern Europe, The microeconomics of the Transition Process edited by SoumitraSharma, Edward Elgar 1995.

-242-

shumë nga normat reale të interesit sepse banka qendrorevendoste norma të tilla interesi që siguronin nivele pozitive tënormave reale. Niveli mjaft i ulët i kreditimit të ekonomisëpërbën një mangësi tjetër të sistemit bankar që shpreh dheshkallën e ulët të ndërmjetësimit.

Një mangësi tjetër e theksuar e sektorit bankar në këtëkohë ishte niveli i ulët i sistemit të pagesave. Kështu përshembull, në fundin e vitit 1996 realizimi i pagesave përtransaksione nëpërmjet llogarive në degë të ndryshme të tënjëjtës bankë kërkonte mesatarisht 5 – 6 ditë, ndërsa përtransaksione ndërmjet bankave të ndryshme kërkonte mbi 15ditë. (Cani 1995, Jarvis 2001) Për këto arsye paraja jashtëbankave në duar të publikut ishte në nivele shumë të larta.(tabelë 1.)

Mungesa e një sistemi rregullues dhe mbikëqyrës tëpërshtatshëm si dhe mungesa e kulturës dhe traditës përkthimin e huasë, ndikuan në rritjen e nivelit të huave të këqija.Vitet e para të tranzicionit u shoqëruan me një rënie tëaktivitetit ekonomik për shkak të dobësive të ndërmarrjeveshtetërore, sidomos në degët e industrisë me teknologji tëvjetër dhe me kërkesë në rënie, degë që përfaqësoninkonsumatorë të rëndësishëm të bankave shtetërore. Vazhdimii kreditimit të këtyre ndërmarrjeve me prodhim të ulët, shumëherë edhe me ndërhyrjen e qeverisë, ndikoi ndjeshëm në rritjene huave të këqija në këto banka. Ndikimi politik në vendimete huadhënies u rrit me përkeqësimin e situatës fiskale, përshkak të shkatërrimit të burimeve tradicionale të të ardhuravetë buxhetit dhe rritjes së borxhit në vitet e para të tranzicionit.Kredia e pakthyer në afat u rrit nga 14% e stokut të kredisënë vitin ’93 në rreth 60% në vitin 1997. (Cani 1995, Ibrahimidhe Salko, 2001)

Roli i bankave si ndërmjetës financiar midis huadhënësvedhe huamarrësve në këtë periudhë ishtë i kufizuar edhe përshkak të mungesës së një mekanizmi të duhur të falimentimit

-243-

dhe të likuidimit, prandaj bankat shtetërore ishin pak tëmotivuara për të qenë të kujdesshme në normat e interesitqë u ofronin depozituesve si dhe në ndjekjen e huave jashtëstandardit. (IMF 2002)

Në periudhën e ekonomisë së centralizuar, sistemi ikontabilitetit kishte si funksion kryesor regjistrimin dhemonitorimin e plotësimit të objektivave të planit tëpërgjithshëm dhe në këtë kuptim ai ndryshonte rrënjësishtnga praktikat ndërkombëtare të kontabilitetit, ndryshim qëshfaqej në mënyrë të veçantë në sektorin bankar. Në këtësektor mungonte kontabiliteti i të drejtave të konstatuara,trajtimi i përshtatshëm kontabël i huave të pakthyera në kohë,gjë që nuk pasqyronte menjëherë dhe qartë përkeqësimin epozicionit të bankës.

Përvoja mbikëqyrëse e bankës qendrore ishte shumë ekufizuar si për shkak të mungesës së kësaj përvoje në kushtete një ekonomie tregu ashtu edhe për shkak të autoritetit tëkufizuar mbikëqyrës dhe të ngadalësisë në vendosjen e këtijautoriteti. Nga ana tjetër, drejtuesit e bankave shtetërore dheprivate nuk ishin të interesuar që roli mbikëqyrës të rritej,ndërkohë që edhe punonjësit e mbikëqyrjes së bankësqendrore ishin të pamotivuar, para së gjithash materialisht,për t’u ndeshur me drejtuesit e këtyre bankave. Madje nërastet kur ky sistem mbikqyrës ishte në nivelin e duhur dhepërcaktonte shkeljet e rregullave, këto nuk shoqëroheshin mevendosjen e penaliteteve të parashikuara. Në themel të këtyredukurive qëndronte dhe fuqia politike dhe ekonomike edrejtuesve të bankës, që shumë herë ishin njerëz me pushtetqë përfaqësonin interesat e partisë në fuqi. Në vitet e para tëtranzicionit, kur vetë ligji dhe zbatimi i tij ishte i dobët, frika ekëtyre individëve nga ligji ishte minimale.

Nga ana tjetër, mungesa e kërkesave ndaj kapitalit minimaldhe mungesa e rregulloreve të përshtatshme të klasifikimit tëhuave nga humbjet si dhe të vetë rregullave të provigjonimit,

-244-

shtrembëronte pozicionin real të bankave në sistemin eraportimit.

Kuadri ligjor i papërshtatshëm në vitet e para të tranzicionitpërbën një dobësi tjetër të zhvillimit të sistemit bankar. Kjoshprehet si në fuqinë e bankës qendrore për të vendosurrregulla mbikqyrëse në licencim, në mungesën e ligjit tëfalimentimit, në zbatimin e dobët të tij nga gjykatat, nëmungesën e ligjit të kolateralit ashtu edhe në moszbatimin eligjeve kur ato ekzistonin.

Mungesa e përvojës bankare për aktivitetet e një ekonomietregu përbën një faktor tjetër negativ. Shumë nga drejtuesit ebankave nuk kishin përvojë ndërkombëtare dhe vinin ngasektorë të tjerë shtetërorë, madje edhe nga sektorë pa përvojëfinanciare. Vështirësitë në drejtimin e bankës dhe ndërrimin efunksionarëve të lartë politikë shumë herë u shoqërua mezëvendësimin e drejtuesve të bankës, që në disa raste ataqarkullonin nga një bankë në tjetrën. Kjo krijonte mundësinëqë drejtuesit e rinj ta shkarkonin përgjegjësinë tek drejtuesite mëparshëm, duke mos mbajtur përgjegjësi për problemetqë kishin shkaktuar vetë në bankat e tjera.

Nga ana tjetër, edhe bankat e huaja që filluan gradualishttë futeshin në tregun bankar, për shumë kohë u përqendruannë aktivitete pa rreziqe dhe duke punësuar dhe personelinmë të kualifikuar. Në këtë mënyrë ato ngushtuan në njëfarëmase mundësitë fitimprurëse për bankat vendase duke ruajturnjë ecuri të mirë edhe në periudha të paqëndrueshme si ajo eviteve 1992-1997. (IMF 2002)

3. SKEMAT PIRAMIDALE DHE KRIZA FINANCIARE E VITIT 1997.

3.1. KUADRI MAKROEKONOMIK DHE KRIZA FINANCIARE.

Zhvillimet në sektorin real gjatë periudhës ’92 –‘96karakterizohen nga një rritje e ndjeshme ekonomike prej 9%

-245-

në vit, një rënie e inflacionit në nivel mesatar prej 17,5% dhenga një përmirësim i ndjeshëm i llogarisë korente dhe i deficititbuxhetor të cilat ngelen gjithësesi në nivele mjaft të larta.Progresi në stabilizimin makroekonomik e ka bazën në hartimindhe zbatimin e politikave të shtrënguara monetare dhe fiskaledhe në privatizimin me ritme të shpejta në bujqësi, në tregtime pakicë dhe shumicë, në ndërmarrjet e mesme dhe të vogla,të cilat gjallëruan rritjen ekonomike. 12 Një hap i ndjeshëm ushënua në pavarësinë e Bankës Qendrore me ligjin e ri të vitit1996, që përforcon ruajtjen e stabilitetit të çmimeve si objektivthemelor të Bankës së Shqipërisë. Gjithësesi, politikamonetare e ndjekur mbështetej në kontrollin e rritjes së parasënëpërmjet instrumenteve direkte si tavanet e kredisë dhekontrolli I normave të interesit për depozitat.

Përkundrejt faktit të rritjes ekonomike me 9.1% në vitin1996, ky vit me zhvillimet e veta negative politike dheekonomike si zgjedhjet e kontestuara, që u paraprinë ngashpenzimet e mëdha buxhetore për qëllime elektorale, rritjene pabazuar të pagave, shtyrjen e futjes së TVSH- së nëpaketën fiskale, zgjerimin galopant të skemave piramidale, jovetëm që i kontribuoi krizës së thellë të vitit 1997 por, nëshumë tregues makroekonomikë, kriza u shfaq qartë që nëfund të vitit 1996 me trefishimin e inflacionit në 17.4% nëkrahasim me fundvitin ’95 dhe rritjen e deficitit buxhetor në12.9%. (Kule, Hadëri, 2001) Mbas fitores së zgjedhjeve ngapartia në pushtet dhe kontestimit të gjerë ndërkombëtar tëtyre, partia në fuqi e kishte shumë më të vështirë për të marrëvendimet e duhura të rëndësishme sepse ato binin ndesh meautoritetin e saj të brishtë.

Niveli ulët i zhvillimit të sistemit bankar dhe sidomoszhvillmet makroekonomike negative të vitit 1996 kontribuan12 Gjatë kësaj përiudhe privatizimi i tokës bujqësore arriti në 93% në fund të vitit 1993, reformae sistemit tatimor progresoi me futjen në vitin 1996 të tatimit të vlerës së shtuar-TVSH, filloifunksionimin tregu i bonove të thesarit dhe i privatizimit masiv me bono, ndërkohë që shumicae ndërmarrjeve të vogla u privatizua.

-246-

në shpërthimin e krizës së vitit 1997, por edhe u ndikuan ngaveprimi i faktorëve të tjerë të rëndësishëm që çuan në zhvillimindhe rënien e skemave piramidale si tregu informal i kredisë,kuadri i pamjaftueshëm ligjor dhe faktorët poltikë.

3.2. TREGU JOFORMAL I KREDISË DHE SKEMAT PIRAMIDALE. PËRSE?

Prapambetja e zhvillimit të sektorit bankar dhe mangësitëtë tij ushqyen dhe u kushtëzuan nga lindja dhe zhvillimi i tregutinformal të kredisë që në fillimet e tranzicionit. Ky treg qëlindi si rezultat i tolerancës së autoriteteve shtetërore dhe imungesës së kuadrit ligjor rregullator përbëhej si ngakambistët e palicencuar të tregut valutor ashtu edhe ngakompanitë që merrnin depozita dhe jepnin me to hua, të cilatishin joligjore meqenëse nuk ishin të licencuara për marrjedepozitash. Sistemi bankar me ineficiencën e tij si ndërmjetësfinanciar krijoi hapësirat për piramidat që të thithnin kursimetnë rritje, veçanërisht kursimet e emigrantëve13. Normat einteresit që ofronin këto kompani për depozitat ishin tepër tëlarta dhe lëviznin nga 6 – 8 % në muaj, por gjithësesi nënnivelin e normave të kredisë për të cilat të dhënat mungojnë.Rritja e madhe këtyre normave të interesit në vitin 1996 edhepër shkak të heqjes së sanksioneve ndaj ishJugosllavisë,nxorën jashtë loje normat e interesit të ofruara nga sistemibankar dhe, për rrjedhojë, efektiviteti i politikës monetare ubë inekzistent.

Normat e larta të interesit çuan në prurje të mëdhadepozitash në sportelet e këtyre firmave ndërkohë që investimii tyre në prodhim dhe në letra me vlerë ishte minimal krahasuarme shumën e mbledhur. Nga ana tjetër, u shfaq dukuria eriinvestimit të principalit bashkë me interesat nga kilientët.

13 Këto kursime në këtë periudhë vlerësohen në rreth 300 milionë dollarë në vit. Sistemi ikredisë joformale përbëhej kryesisht nga hua private që emigrantët u jepnin miqve dhe familjes,hua që përgjithësisht arrinin në 30 mijë usd dhe nuk shoqëroheshin me kolateral, porshoqëroheshin me norma shumë të larta interesi.

-247-

Pamundësia e administrimit të depozitave nga ana e firmavebëri që këto të fundit t’i depozitonin ato në llogari rrjedhësenë bankat tregtare, duke ju krijuar atyre rezerva të tepërta nësasira të mëdha, të cilat shkonin drejtpërsëdrejti në blerjebonosh thesari, në përgjigje të kërkesave të mëdha të buxhetitpër likuiditet.

Fillimisht ky treg informal krediti vlerësohej si pozitiv ngaautoritetet shqiptare, sepse në kushtet e mangësive të sistemitformal bankar, gjykohej se, kompanitë që vepronin në këtëtreg realizonin një ndërmjetësim financiar duke nxitur investimefitimprurëse dhe rritjen ekonomike.

Krahas firmave të kreditit informal, që në fillimet etranzicionit filluan të vepronin edhe firma që merrnin hua menorma të larta interesi, që “investonin” brenda tyre pa iu dhënëkredi të tjerëve. Këto u kthyen me kalimin e kohës në firmapiramidale. Këto firma që ofronin interesa 4 –5 % në muaj derinë fund të vitit 1995 i përdorën paratë në një mënyrë tëpaqartë. Në disa raste ato i investonin në aktivitete prodhuesendërsa në disa raste besohet se financonin aktivitete kriminalesi kontrabanda, emigracioni ilegal, droga, prostitucioni dhetrafiku i armëve.14

Megjithë dallimet midis tyre, dallime që vështirë se mundtë evidentoheshin, në të dyja rastet si burime për këto firmashërbyen kursimet e brendshme dhe dërgesat e emigrantëveqë kapnin shifra të konsiderueshme. Kur shtrirja e tregutjoformal arriti përmasa të mëdha, organizmat ndërkombëtarëfilluan të shprehnin shqetësim për natyrën e tyre15.

Mungesa e kuadrit të përshtatshëm ligjor përbën një ngashkaqet kryesore të zhvillimit të skemave piramidale dhe të14 Nisur nga natyra tyre ishte vështirë të përcaktohej saktësisht aftësia paguese e tyre, prafakti nëse ato fitonin më shumë nga aktivitetet ilegale se sa u paguanin depozituesve. Disaprej tyre mund të kenë qenë të tilla që në momentin e krijimit, ndërsa disa të tjera u bënë firmapiramidale gjatë vitit 1996.15 Për shembull, në fund të vitit 1995 misioni i FMN për problemet e sektorit financiar studioimundësitë e përmirësimit të sistemit formal financiar nëpërmjet integrimit të elementeve pozitivetë tregut informal.

-248-

krizës financiare të vitit 1997. Shoqëritë që vepronin në tregunjoformal mbështeteshin në kodin civil që u lejonte atyrehuamarrjen në bazë shoqërie, por pa qenë të detyruara tëmbikëqyreshin nga një autoritet i cili ishte i domosdoshëmpër institucionet që pranojnë depozita dhe japin hua.

Megjithëse në vitin 1996 me ligjin e ri të sistemit bankar upërcaktua qartë se të gjitha subjektet që pranonin depozitatë ndryshme duhet të licencoheshin dhe të mbikëqyreshin ngaBanka e Shqipërisë, përsëri këto shoqëri nuk iu nënshtruanlicencimit dhe mbikëqyrjes. Kërkesës së Bankës së Shqipërisëpër të licencuar dhe mbikëqyrur këto firma iu kundërvunë edhedisa zyrtarë të lartë, që mbronin pikëpamjen se ligji i ri i sistemitbankar nuk është i vlefshëm për shoqëritë huamarrëse,ndërkohë që organet shtetërore qëndruan indiferente oseakoma më keq edhe mbështetën zhvillimin e këtyre shoqërive.

Faktori politik që konsiston në mbështetjen që qeveria iudha firmave piramidale përbën një shkak tjetër të zhvillimit tëtyre. Kjo mbështetje buronte nga lidhjet që kishin zyrtarë tërëndësishën me këto firma, nga financimi që ato i bënin partisënë pushtet, siç ishin zgjedhjet e vitit 1996 dhe shprehej nëforma nga më të ndryshmet duke u angazhuar në aktivitetepromovuese të këtyre firmave, duke bërë deklarata në favortë tyre dhe duke ua konsideruar aktivitetin si të pastër dhe tëdobishëm. Mbështetja shfaqet edhe në faktin që atyre nuk ukërkohej që të paguanin detyrimet fiskale ose kurrë nuk uhetuan për shmangie fiskale.

Faktorët politik që vepruan në vitin 1996 nxitën edhe bumine këtyre shoqërive duke përgatitur në të njëjtën kohë rëniendhe krizën. Ishin këto zhvillime, të cilat u lidhën dhe mezgjedhjet e kontestuara, me vendimet politike që përkeqësuantreguesit makroekonomikë siç ishin rritjet në pagat dhe tëshpenzimeve buxhetore në funksion të fitimit të mandatitqeverisës, të cilat u kthyen në bumerang mbas kontestimit tëzgjedhjeve të majit të vitit 1996.

-249-

Nevoja për të vërtetuar drejtësinë e këtyre zgjedhjeve nuke lejoi qeverinë që të vepronte ndaj skemave piramidale dukemenduar për zgjedhjet lokale të tetorit si test që vërtetontedrejtësinë e zgjedhjeve të majit. Megjithë presionin në rritje,veçanërisht të organizmave ndërkombëtarë, qeveria qëndroipasive madje shumë herë doli hapur në mbrojtje të këtyreskemave duke i quajtur ato “skemat piramidale më të pastranë Europë” duke dëshmuar se problemi ishte më i gjerë sembështetja poltike, pasi ishte paaftësi qeverisëse për tëmenaxhuar situatën në kohë.16 Rënia e skemave piramidalenë fillim të vitit 1997 çoi në një krizë të gjithanshme, e cilafilloi si krizë financiare. Vendi kaloi në një anarki totale. Qeveriahumbi kontrollin e vëndit, revoltat u kthyen në një kryengritjetë armatosur, sistemi financiar u godit rëndë. (Jarvis, 2001)

3.3. PRITJET E PUBLIKUT DHE ROLI I TYRE GJATË KRIZËS.

Analiza e shkaqeve të krizës financiare të vitit 1997 e cilau shfaq si krizë e firmave piramidale ka në themel analizën epritjeve dhe të informacionit për tregun financiar si dhe tëkarakteristikave të ambjentit ekonomik. Me të drejtë lindpyetja: cilët janë ata faktorë që nxisin pritje jorealiste lidhurme norma shumë të larta kthimi që mund të sjellë investiminë aktive financiare që ofrohen nga skemat piramidale?

Për të kuptuar se pse një masë e madhe njerëzish investoinë këto firma që ofrojnë interesa kaq të lartë duhet analizuarsesi ata vlerësojnë fitimin dhe rrezikun. Përvoja që buron nganatyra dhe historia e sistemit ekonomik shërben si bazë përtë formuar metodën e këtij vlerësimi. Sipas kësaj logjikeshumica e eksperiencave apo e informacionit të mëparshëm

16 Qeverisja jo e mire, e cila shprehet në nivelin e lartë të korrupsionit dhe në dobësitëinstitucionale dhe të tregjeve si dhe prapambetje e reformave strukturore, veçanërisht në sektorinbankar, përbëjnë faktorë të tjerë mjaft të rëndësishëm që ndihmuan krizën. Sipas EBRD (tabelë5) indeksi i reformës në sektorin bankar në vitin 1996 ishte 2.0, ndërsa indeksi i poltikave tëkonkurrencës dhe i reformës së institucioneve financiare jobankare ishte 1.7.

-250-

sugjeron se norma kaq të larta kthimi mund të vijnë vetëm nëdëm të të tjerëve dhe se herët a vonë këto firma, që ofrojnënorma të tilla, falimentojnë duke sjellë humbjen e plotë tëinvestimit. Formimi i kësaj mënyre sjelljeje sigurisht kërkonkohë dhe eksperiencë dhe është normale për agjentëtekonomikë me histori në ekonominë e tregut, por jo për vendetsocialiste ku veprojnë faktorë të tjerë.

Së pari, mungesa e traditës dhe e përvojës nga regjimikomunist reduktonte perceptimin e rrezikut nga popullata përshoqëritë që ofronin norma shumë të larta interesi përdepozitat. Mungesa e njohurive për rrezikun tek depozituesitndikoi në joshjen e tyre nëpërmjet normave të larta të interesit,pavarësisht nga rreziku i subjektit. Ky ishte një nga faktorëtqë lehtësoi krijimin e veprimtarive joformale jashtë sistemitbankar të cilat, në dallim nga shumë vende të tjera, në Shqipëriçuan në një krizë të gjithanshme politike dhe ekonomike mepasoja tepër të rënda.

Së dyti, mungesa e çdo përvoje të falimentimit në periudhëne parë të tranzicionit kishte formuar pritjet e një mbrojtjeje tënënkuptuar të qeverisë për depozituesit. Trashëgimia socialistelidhur me ofrimin nga ana e shtetit jo vetëm të të ardhurave,por edhe të të gjitha garancive të tjera si puna, pensioni,arsimimi, shëndetësia ruajnë besimin tek individët se shtetiështë përgjegjës dhe i përgjegjshëm edhe për vendime qëmerren në mënyrë individuale në një ekonomi tregu. Ky besimi individëve tek shteti dhe përkrahja që shteti i dha këtyreshoqërive formoi pritjen se këto fitime të larta janë reale. Ngaana tjetër, edhe po qe së shqiptarët do të kishin dyshime përnatyrën e skemave piramidale pritja e mbështetur mbi këtëtrashëgimi ishte se shteti do t’i kompesonte ata po qe seskemat do të falimentonin. (Elbirt 1997)

Së treti, në këto vende veçanërisht në vitet e para tëtranzicionit, njerëzit besojnë së tregu dhe kapitalizmi ofrojnëmundësi të tilla. Ky besim i gabuar shërben si bazë e krijimit

-251-

të skemave piramidale, që në literaturën ekonomikekonsiderohen si të mbështetura “në përshtypjen e gabuarapo në shmangien e një besimi të nënkuptuar apo tëpërcaktuar” si dhe në pikëpamjen e gabuar për vendetkapitaliste si vende ku “rrugët janë të shtuara me flori dhe tëgjithë janë të pasur”. Ekzistojnë shumë tregues të këtyrefaktorëve iluzivë që shprehen në historitë, të cilat shpjegojnëfitimet e larta të skemave gjatë kohës që ato lulëzojnë. 17

3.4. PASOJAT E KRIZËS DHE ZGJIDHJA E SAJ. MËSIME.

Efektet ekonomike të firmave piramidale janë të gjera,megjithëse me informacionin statistikor disponibël ështëvështirë që të maten me saktësi. Kriza e thellë ekonomikedhe politike e cila shpërtheu si rezultat i përmbysjes sëskemave piramidale por që, në fakt, kishte filluar të shfaqejqë në vitin 1996 dhe kishte një bazë më të gjerë, çoi në rënietë prodhimit në masën 7%, në rritje të inflacionit në masën 42për qind dhe në keqësim të llogarisë korente dhe të deficititfiskal. Në mesin e vitit 1997 leku u nënçmua pothuajse 100për qind, ndërkohë që politika monetare u vu drejtpërdrejt nëshërbim të sigurimit të likuiditeteve për buxhetin e shtetit. 18

Pa u ndalur në detaje për implikimet e tjeramakroekonomike, ajo që duhet theksuar është se kjo krizëndikoi ndjeshëm në humbjen e besimit publik në sisteminbankar, gjë që çoi në një hemorragji të pandalshme të parasë,ndërkohë që rënia e depozitave pa afat dhe në valutë ishte epashmangshme. Skemat piramidale patën ndikime tëndryshme mbi treguesit monetarë dhe sektorin bankar paradhe pas krizës. Para kolapsit të skemave, veçanërisht në vitin

17 Për shembull, normat jashtwzakonisht të latra të interesit në kompanitë piramidale në Shqipërishpjegoheshin me histori të tilla si fitime të larta që vinin nga një hotel në Kaliforni, nga shfrytëzimii minierave që nuk ekzistonin apo nga parashikime që mbështeteshin në falle.18 Për një trajtim të hollësishëm shih Chris Jarvis “The Rise and Fall of the Pyramid Schemesin Albania”, IMF Staff Papers, Volume 47, Number 1, 2000.

-252-

’96, siç paraqitet në tabelën …, vihet re një rritje e parasëgjithsej si rezultat i rritjes së depozitave, të cilat gjatë 7 muajvetë këtij viti u rritën me 37.3 miliardë lekë. E gjithë kjo rritje nëdepozita erdhi nga shoqëritë piramidale dhe për rrjedhojëraporti para – depozita pësoi një rënie të fortë nga 68% nëqershor në 43% në nëntor të vitit 1996. Ndërkohë depozitat etjera ndryshonin shumë pak. Nga ana tjetër, rritja e madhe edepozitave nuk u shoqërua me ekspansion monetar sepseaktiviteti huadhënës i bankave kufizohej edhe nga BankaQendrore. Në këtë mënyrë, bankat rezultuan me rezerva tëtepërta të cilat u përdorën për blerje të bonove të thesarit porjo në rritje të kredisë së sektorit privat.

Mbas krizës, efektet në treguesit monetar ishin të kundërtapor që për fat patën efekte të kufizuara në ekonominë reale dhenë sektorin bankar. Fillimisht, në vitin 1997, siç del nga tabela…kemi një rënie masive të depozitave në sektorin privat.Sekuestrimi dhe shpërndarja graduale e mjeteve financiare tëfirmave piramidale si edhe tërheqja e tyre nga operatorët çoi nënjë rritje pothuajse dyfish të raportit para-depozitë, e cila tregonse njerëzit preferojnë t’i mbajnë parat e tyre në cash.

Qeveria e re, pas mesit të vitit 1997, zbatoi një programpostkrizë të mbështetur edhe nga donatorët ndërkombëtarësi edhe thelloi më tej reformat strukturore, veçanërisht nëfushën e privatizimit të ndërmarrjeve të mesme dhe të mëdhasi edhe të atyre strategjike. Për të reduktuar deficitin fiskalduke rritur të ardhurat e buxhetit, që ranë ndjeshëm si rezultati krizës së thellë, qeveria rriti ndjeshëm VAT-in në 20% dukeushtruar, për momentin, presion për rritjen e çmimeve, i ciligjithësesi nuk u vërtetua shumë. Pjesë e rëndësishme eprogramit ishte mbyllja, administrimi, transparenca dhelikuidimi i shoqërive piramidale.19 Një nga faktorët më tërëndësishëm që pakësoi pasojat negative të krizës dhe ndikoi

19 Për një trajtim të hollësishëm shih Chris Jarvis “The Rise and Fall of the Pyramid Schemesin Albania”, IMF Staff Papers, Volume 47, Number 1, 2000.

-253-

në ristabilizimin e shpejtë ishte vendimi kvendimi kvendimi kvendimi kvendimi kurajoz i marrë ngaurajoz i marrë ngaurajoz i marrë ngaurajoz i marrë ngaurajoz i marrë ngatë gjitha qeveritë për të mos dëmshpërblyer kreditorët ngatë gjitha qeveritë për të mos dëmshpërblyer kreditorët ngatë gjitha qeveritë për të mos dëmshpërblyer kreditorët ngatë gjitha qeveritë për të mos dëmshpërblyer kreditorët ngatë gjitha qeveritë për të mos dëmshpërblyer kreditorët ngabuxheti i shtetitbuxheti i shtetitbuxheti i shtetitbuxheti i shtetitbuxheti i shtetit.

Banka qendore në mast e marra për mënjanimin e efektevetë krizës në sektorin bankar dhe për stabilizimin e treguesvemakroekonomikë pezulloi dhënien e kredive për banka qëkishin nivelin e huave të këqija mbi 20% dhe rriti normatminimale të interesit vjetor për depozitat gati në 30%. Këtomasa frenuan dhënien e huave riskoze dhe përmirësuanportofolin e bankave dhe bënë që niveli i depozitave të rritetpërsëri. Kjo rritje që pasqyronte edhe një rritje të besimit ndajbankave siguroi mundësinë që bankat të kenë likuiditet tëmjaftueshëm, i cili u përdor kryesisht për blerje të bonove tëthesarit dhe një pjesë e vogël për të rritur kredinë në sektorinprivat.

Një ndër masat e rëndësishme për zgjidhjen e krizës ishtethellimi i reformës strukturore në sistemin bankar. Dobësitë etheksuara të këtij sistemi, të cilat u shfaqën edhe në rritjen enormës së kredive të këqija e cila në banka të veçanta si BankaTregtare Agrare arriti në 90% u shoqërua me masa që synoninforcimin e tyre. Banka Tregtare Agrare u likuidua, BankaKombëtare Tregtare u privatizua ndërkohë që Banka eKursimeve u fut në proces të përgatitjes së privatizimit dukepunuar në një marrëveshje administrimi në asistencën ekëshilltarëve të huaj. Për të thelluar procesin e ristrukturimittë bankave u revokua licenca Bankës Tregtare Agrare dhe njëpjesë e aktiveve të kësaj banke u transferuan në Bankën eKursimeve, ndërsa aktivet me probleme u transferuan nëBankën Kombëtare Tregtare dhe në Agjencinë e Trajtimit tëKredive (agjenci qe u krijua për trajtimin e kredive të këqija tëbankave me kapital shtetëror). Masat e marra për forcimin esistemit bankar konsistonin në përmirësimet ligjore, të cilatsynonin forcimin e rolit mbikëqyrës të Bankës Qendrore,parandalimin e lindjes së sektorit informal të kreditimit dhe

-254-

përmirësimin e sistemit të pagesave dhe të infrastrukturësbankare.

Si përfundim, kriza piramidale ishte një krizë që u ndihmuanga dobësitë e sistemit bankar, por që nuk lindi nga bankatdhe asnjë bankë nuk u përfshi në aktivitetet piramidale apotë mbështeste ato, siç ndodhi me segmente të tjera tëqeverisjes. Përkundrazi Banka Qendrore ishte i vetmi zëparalajmërues për rrezikun e tyre.

Dobësitë në qeverisje, paftësia për të menaxhuar situatëne krijuar nga toleranca dhe suporti shtetëror, mungesa ekuadrit ligjor dhe pritjet e gabuara të publikut që kishin njëbazë të trashëguar, por edhe mbështeteshin mbi informacionine gabuar dhe të kufizuar për shoqëritë kapitaliste, të gjithakëto përbëjnë shtratin ku u ushqyen dhe u rritën skematpiramidale që ishin me pasoja të gjithanshme për shoqërinëshqiptare.

4. ZHVILLIMET NË SEKTORIN BANKAR, ’97-‘02, DHE KRIZA E DEPOZITAVE

4.1. KUADRI MAKROEKONOMIK.

Gjatë kësaj periudhe u rivendos me shpejtësi stabilizimimakroekonomik dhe reformat strukturore shënuan progreslidhur me thellimin dhe përfundimin e privatizimit tëndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe me hartimin estrategjisë së privatizimit të ndërmarrjeve të mëdha dhe tëshërbimeve publike. Politikat monetare e fiskale të ndjekuradhe thellimi reformave, çuan në një rritje mesatare vjetore tëPPB prej 7.4% dhe në uljen të inflacionit në nivelin 3.5% nëvitin 2001. Me gjithë tendencën renëse të deficitit buxhetordhe të llogarisë korente ato mbetën në nivele negativerelativisht të larta, përkatësisht 8.5% dhe 7.4 % të PPB-së nëvitin 2001. Politikat stabilizuese të ndjekura pas vitit ‘98fillimisht pasuan rritjen e normave të interesit dhe, pas reagimit

-255-

të shpejtë dhe të drejtë të publikut, shumë shpejt çuan në njëulje të ndjeshme të inflacionit në nivelin 8.7%, në fundin e vitit’98.

Me uljen e theksuar të inflacionit deri në 3.2 %, madje nënivele negative në vitin ‘99, kemi një zbutje të politikësmonetare duke ulur ndjeshëm normat e interesit. Gjatë kësajperiudhe, instrumentet e politikës monetare evoluan sepseroli i kufirit të kreditit ra ndjeshëm derisa në vitin ’99 u shua siinstrument duke përdorur vetëm normën e interesit tëdepozitave për bankat me kapital shtetëror, të cilat shumëshpejt u zëvendësuan vetëm me instrumentet e tregut, kuinstrumenti kryesor është norma e interesit të marrëveshjevetë riblerjes (Kule, Hadëri, 2001).

4.2. ZHVILLIME DHE PROBELME TË SISTEMIT BANKAR, ’97-02.

Në këtë periudhë, kanë shënuar progres të rëndësishëmedhe reformat e sektorit financiar që lidhen me privatizimin ebankave shtetërore dhe me hyrjet e bankave të reja private,të cilat kanë ndikuar në thellimin e ndërmjetësimit financiardhe në rritjen e cilësisë së shërbimeve bankare. Vitet ‘97 – 02karakterizohen nga një vëmendje dhe angazhim më i madh nëthellimin e ristrukturimit dhe të reformës në sistemin bankar.

Karakteristikë e parë e këtyre zhvillimeve ishte rritja enumrit të bankave nëpërmjet bankave të reja private, të cilataktualisht kapin shifrën 14. Në vitin 1997 u licencua një bankëtjetër me kapital tërësisht të huaj, Banka NdërkombëtareTregtare, ndërkohë që në vitin 1998 u licencua BankaAmerikane e Shqipërisë dhe Dega e Tiranës e Bankës AlphaCredit. Në vitin 1999 filluan aktivitetin edhe tre banka të tjera,Banka e Parë e Investimeve, Banka Ndërtregtare20dhe BankaFefad, ndërsa në vitin 2002 u licencua Banka Shqiptare eKreditit, bankë e huaj private me kapital kuvajtian. Dominimi

20 Me ndryshimin e emrit të saj, tashmë kjo bankë emërtohet “Banka Tregtare e Greqisë, Al”.

-256-

i bankave të huaja private, ku aktualisht vetëm Banka eKursimeve mbetet me kapital shtetëror përbën një veçori tjetërtë sistemit bankar shqiptar.21 Aktualisht, Shqipëria ka 4.5banka për një milion banorë ndërkohë që Bullgaria ka thuajsetë njëjtin tregues, Rumania ka 1.5 banka për një milon banorë,Hungaria 3 banka dhe Kroacia 10 banka.

Karakteristikë tjetër e rëndësishme në këtë periudhë ështëulja e dominimit të bankave me kapital shtetëror, si nëpërmjetlikuidimit të Bankës Tregtare Agrare dhe privatizimit të BankësKombëtare Tregtare, ashtu edhe nëpërmjet hyrjes së bankavetë reja private. Tabela e mëposhtme jep qartë këtë prirje lidhurme peshën e aktiveve të grupbankave sipas viteve: Grupi parëku përfshihen bankat me kapital shtetëror, i cili mbasprivatizimit të Bankës Kombëtare Tregtare në vitin ’99,përbëhet vetëm nga Banka e Kursimeve, ka ardhur duke rënëgradualisht nga 89.9% të totalit të aktiveve të sistemit bankarnë vitin ’97 në 59.2 % në vitin 2001. Ndërkohë që grupi 3 kufuten bankat me kapital tërësisht privat ka pësuar rritje tëvazhdueshme nga 3.6% në vitin ’97 në 35 % në vitin 2001. Enjëjta prirje shfaqet edhe në peshën që zënë depozitat sipasgrupeve të klasifikura, G 1 ka ardhur në rënie ndërkohë qëG3 është rritur.22

Aktiviteti bankar ka ardhur duke u zgjeruar bashkë mezgjerimin e bankave në treg, duke u rritur si aktivet ashtuedhe depozitat e bankave. Totali i aktiveve të sistemit vitin‘98 shënon një rritje prej 39 miliardë lekësh nga viti 199723

duke arritur në 206 miliardë lekë ose 44.7% të PBB-së. Nëvitin ‘99 aktivet e sektorit bankar rriten në 250 miliardë lekë

21 BK ndodhet në procesin e privatizimit dhe u është ofruar të huajve për blerje.22 Pesha e G 1 ka rënë nga 93% në vitin ’97 në 68 % në shtator 2002. (shih tabela 7).23 Të dhënat për vitin 1998 janë në përshtatje me sistemin e ri kontabël, me hyrjen e tij në fuqinë fund të vitit 1998. Kështu, krahasimi me vitin 1997 nuk mund të konsiderohet plotësisht isaktë, por përderisa pasqyrimet në total të zërave të bilancit midis dy sistemeve ndryshojnëlehtas, krahasimi është realizuar. Ndryshim i konsiderueshem midis dy sistemeve ekziston nëmetodën e klasifikimit të kredive dhe për këtë arsye në momentin e analizimit të cilësisë sëportofolit të kredive, periudha e nisjes do të jetë viti 1998.

-257-

ose rreth 49.3% të PBB-së. Kjo rritje vjen si nga Banka eKursimeve, ashtu edhe nga hyrja në treg e tri bankave24 tëtjera me kapital të huaj. Në vitin 2000, megjithëse nuk shtohetndonjë bankë e re, banka të veçanta kanë përjetuar ndryshimesinjifikuese. Totali i aktiveve të sistemit, megjithë pakësimete ndodhura në Bankën Kombëtare Tregtare, evidenton rritjeprej 21 miliardë lekësh25 nga viti 1999, duke rezultuar 271miliardë lekë në fund të vitit 2000, ose 50.2% e PBB-së.). Nëfundvitin 2001, totali i aktiveve të sistemit rezulton 318 miliardëlekë ose rreth 54% e PBB-së. Në këtë rritje prej 47 miliardëlekësh nga viti 2000, ka ndikuar kryesisht grupi i bankave G3me rreth 33 miliardë lekë dhe grupi G1. Nga ana tjetër, nivelii depozitave ka shënuar rritje të vazhdueshme nga 178.2miliardë lekë në vitin ’98 në 282 miliardë në vitin 2001.

Niveli i ndërmjetësimit financiar është thelluar më tej dukepasqyruar prirjen pozitive të zhvillimeve në sektorin bankar.Raporti i depozitave totale ndaj PPB – së, që është një ngatreguesit kryesorë të nivelit dhe thellësisë së ndërmjetësimitfinanciar, ka ardhur duke u rritur gjatë gjithë periudhës sëtranzicionit dhe veçanërisht mbas vitit 1998, duke shënuarnivelin 47.9 % në vitin 2001. Të njëjtën prirje shfaq edhe raportii depozitave me afat ndaj PPB-së, si treguesi më sinjifikativ indërmjetësimit, i cili është rritur ndjeshëm nga 12.8% në vitin1994, në 29.3% në vitin 1998 dhe 38% në vitin 2001. Kjo prirjepërforcohet edhe nga një tregues më i gjerë i ndërmjetësimit,raporti para gjithsej ndaj PPB-së i cili ka ardhur duke u rriturdhe aktualisht kap nivelin 66.7% (tabelë 1).

Një karakteristikë tjerër e zhvillimeve pozitive në sektorinbankar është përmirësimi i tregut të kreditit. Dy janë prirjet mëpozitive që vihen re në këtë treg: e para rritja e vazhdueshme ekreditimit të sektorit privat dhe e dyta ulja e kredisë me probleme24 Sikurse është përmendur dhe më parë, në vitin 1999 fillojnë aktivitetin e tyre, Banka Fefad,Banka Tregtare e Greqisë dhe Banka e Parë e Investimeve.25 Depozitat si sitem bankar, janë rritur 20.4 miliardë lekë nga viti 1999, si dhe kapitali aksioner(si sistem bankar) evidenton rritje prej 9.1 miliardë lekësh, krahasuar po me fundvitin 1999.

-258-

ndaj totalit të kredisë (NPL) e cila në qershor të vitit 2002 arrinnivelin 7.4% dhe po të përjashtosh Bankën e Kursimeve, e cilazë pjesën kryesore në këtë raport, prirja del më e qartë, ky raportka lëvizur nga 10.8% në vitin 1998 në 6.9% në vitin 2000.

Përmirësimi i vazhdueshëm i mbikëqyrjes bankare sinëpërmjet pëmirësimeve ligjore ashtu edhe hartimit dhepërsosjes së rregulloreve në fushën e licencimit, mbikëqyrjesdhe rregullimit përbën një dukuri tjetër pozitive të kësajperiudhe. Aktualisht, Banka e Shqipërisë përdor një sistembashkëkohor të vlerësimit të bankave të nivelit të dytë(CAMELS), sistem i cili zbatohet mbi bazën e strukturavepërkatëse të burimeve njerëzore dhe të bazës ligjore.

Megjithatë, në zhvillimet e kësaj periudhe shfaqen edhenjë sërë mangësishë që përbëjnë sfida për t’u zgjidhur. Sëpari, dominimi i tregut bankar ku një bankë e vetme zë rreth55% të sistemit bankar, ndërsa dy bankat kryesore zinin rreth70% në fund të vitit 2001. Kjo situatë kufizon ndjeshëmkonkurrencën në sistemin bankar duke sjellë pasoja si përpolitikën monetare të Bankës së Shqipërisë dhe tëadministrimit të borxhit të brendshëm ashtu edhe në zhvillimine sektorit bankar dhe në rritjen e efektivitetit të tij.26

Konkurrenca e ulët e sistemit shprehet edhe në nivelin eshërbimeve si nga parametrat e atij ekzistues apo siç quhet “klasik”ashtu edhe nga futja e shërbimeve të reja më eficiente si investimetbankare, etj. Shërbimet bankare janë të lidhura në njëfarë mase dheme përsosjen e sistemit të pagesave, i cili ndodhet në procesin endryshimeve të mëdha sidomos me futjen e sistemit RTGS.

Pavarësisht faktit që bankat janë institucionet më tërregulluara në vend dhe përmirësimit të vazhdueshëm tëkuadrit mbikëqyrës nga Banka e Shqipërisë që nga viti ’97,27

ku nga zhvillimet më të fundit është ngritja e Agjencisë sëSigurimit të Depozitave, sistemi bankar vlerësohet të ketë26 Për një trajtim më të hollësishëm shih Baleta et al., “Dominimi i Tregut Bankar Shqiptar”,Banka e Shqipërisë,Material Diskutimi, Nr. 3/(4)/00, 2000.27 Së fundi më 29 mars 2002 Parlamenti Shqiptar miratoi ligjin “Për sigurimin e depozitave”.

-259-

ecur më shpejt se kuadri rregullator i bankës.28(Treichel, 2001).Megjithë rritjen e nivelit të kreditimit të ekonomisë ai

mbetet në nivele relativisht të ulta dhe mjaft poshtë atyre tëvendeve të përparuara. Kështu, raporti i kredisë për sektorinprivat ndaj PPB-së megjithëse është rritur, është vetëm 4.6%në vitin 2001. Ndërsa kjo kredi ndaj kredisë gjithsej zë vetëm14.1% në vitin 2001. Kjo del qartë po të shikojmë strukturëne aktiveve ku bonot e thesarit zënë një peshë të rëndësishmenë sistemin bankar me mbi 51.7% të aktiveve të tij. Ndërkohë,vetëm Banka e Kursimeve zë 71% në vitin 2001. Megjithatë,bankat private shfaqin prirjen për të qënë më agresive si nëkredinë për ekonominë ashtu edhe në bonot e thesarit.

4.3. GJENDJA E SISTEMIT BANKAR NË PRAG TË KRIZËS SË DEPOZITAVE.

Vlerësimi i sistemit bankar në fund të viti 2002 i matur nëtreguesit e performancës së tij (tabelë 6.) tregon që “shëndeti’i tij ka ardhur duke u përmirësuar në të gjithë këta tregues.Kjo duket qartë po të shikojmë më në detaje cilësinë e aktivevetë sistemit bankar dhe të bankave të veçanta, mjaftueshmërinëe kapitalit, treguesit e likuiditetit dhe fitimet e sitemit bankar.

Cilësia e aktiveve të sistemit bankar mund të analizohet dukeu përqendruar në rrezikun e investimeve në letra me vlerë29 dhetë rrezikut të kredisë. Investime në letrat me vlerë gjenden nëportofolin e vetëm disa bankave, të cilat nuk janë të detyruara tëraportojnë në Bankën e Shqipërisë lidhur me rating-un e tyre.Ndërkohë, është Banka e Shqipërisë që i ekzaminon në vendbankat e sistemit duke evidentuar cilësinë e aktiveve të tyre, ecila në periudhën e fundvitit 2001 rezulton e lartë sepse atopërfaqësojnë kryesisht letra me vlerë të qeverive të zonës A. 30

28 Sipas Treichel, 2001, diversifikimi i aktiviteteve bankare kërkon fuqizimin e teknikave modernetë administrimit të riskut nga bankat tregtare.29 Përjashtuar bonot e thesarit.30 Ndërkohë, nëse ky portofol i letrave me vlerë klasifikohet “i tregtueshëm dhe njëkohësisht plotësonkushtin tjetër, mbi 5% të bilancit, atëherë bankat janë të detyruara të plotësojnë rregulloren e “Risqevetë Tregut”, nëpërmjet së cilës del qartë se sa të ekspozuara janë bankat ndaj këtyre rreziqeve.

-260-

Cilësia së portofolit të kredive është treguesi më i rëndësishëme cili matet me një varg treguesish.31. Në llogaritjen e këtyretreguesve përveç sistemit në tërësi duhet të llogariten edhepër sistemin pa BK si banka e vetme me kapital shtetëror dheme disa veçori që vijnë nga fakti së një pjesë e mirë e kredisëme probleme janë llogari të mbartura nga ish Banka e ShtetitShqiptar dhe Banka Tregtare Agrare dhe së mbas vendosjessë normës prej 20% si kufi për dhënien e kredive, teprica ekredisë për këtë bankë u ul ndjeshëm duke përkeqësuartreguesin statistikisht.32

Ecuria e këtij treguesi, ku kredia me probleme zinte njënivel të lartë ndaj tepricës së kredisë deri në vitin 2001, kur ubë dhe pastrimi i huave të këqija bashkë me provigjonet përshkak të përgatitjes së Bankës së Kursimeve për privatizim,shpreh një shkallë të lartë rreziku i cili është i mbuluar me njënivel të lartë provigjonimi, e cila ul realisht këtë rrezik. (tabelë5) Megjithëse krahasuar me standardet, niveli i këtij treguesimbetet i lartë, 6.9 % në vitin 2001, mungesa e aftësisë paguesepër sistemin nuk përbënte shqetësim për shkak të nivelit tëulët të kredive në totalin e aktiveve (tabelë 1)33.

Pjesë e rrezikut të kreditit ndaj të cilit ekspozohet sistemibankar është pesha e kredisë në valutë ndaj totalit të kredisë.Kredia në valutë i ekspozon bankat ndaj rrezikut të kreditit,kur kjo lidhet me kredimarrës që disponojnë të ardhura nëlekë, sepse një përkeqësim i kursit të këmbimit, domethënë

31 Si matës i efektivitetit të menaxhimit të këtij portofoli, është raporti i kredive me problemendaj tepricës së kredisë (për bruto). Ndërkohë, si matës iekspozimit të sistemit bankar ndaj rrezikut të kreditit, është raporti i kredive me probleme netondaj tepricës së kredisë neto. Analiza e bazuar në treguesin neto (të zhveshur nga provigjonet)evidenton madhësinë neto të rrezikut ndaj të cilit ekspozohet sistemi bankar.32 Në tepricën e kredisë me probleme të vitit ‘88 prej 12.9 miliardë lekësh, Banka e Kursimevezë shumën prej 10.9 miliardë lekësh ose 84.8% e tepricës së kredisë me probleme të sistemit.Kështu, raporti i kredive me probleme ndaj tepricës së kredisë (bruto) rezulton 35.4% për tërësistemin, ndërkohë që në Banken e Kursimeve ky tregues llogaritet 59.7%. Po të përjashtojmëBankën e Kursimeve, treguesi i mësipërm rezulton 10.8 %.33 Madje po të shikojmë dy bankat që pësuan tërheqjen e depozitave gjatë panikut, Bankën eKursimeve dhe Bankën Kombëtare Tregtare, huatë e tyre zinin më pak se 0.5 të aktivevetotale.

-261-

një nënçmim i lekut, do të dobësonte aftësinë paguese tëkredimarrësve gjë që do të ndikonte në rritjen e kredive meprobleme në portofolet e bankave.34 Kredia në valutë, nëfundvitin 2001 përbën 81.7% të totalit të tepricës së kredisë,por ndërkohë kredia me probleme në valutë ndaj totalit tëkredisë në valutë zë 7.9%.

Në fundvitin 2001, raporti i kredisë me probleme ndajtepricës së kredisë (neto) është 4% (i cili konsiderohet endenë nivele të ulta). Si përfundim i analizës së cilësisë së aktivevetë sistemit bankar mund të thuhet se bankat, megjithëse janëtë kufizuara në investimet e huaja në tregje ndërkombëtare,në tregun vendas janë duke zgjeruar aktivitetin e tyrekredidhënës nga një periudhë në tjetrën, duke ruajttur një niveltë kënaqshëm të cilësisë së portofoleve të tyre.

Kapitali aksioner përbën fondet e veta të bankës, nivelet eshëndosha të të cilit sigurojnë besimin tek publiku përstabilitetin e bankave dhe sistemin bankar në tërësi,mbështesin aktivitetin e bankave, sigurojnë mbështëtje tëqëndrueshme për humbjet e trashëguara dhe të humbjeve tëpaparashikuara si dhe i japin mundësi bankave në përmbushjennë vazhdimësi të kërkesave për kredi.35 Kapitali bankar ndikonsi amortizues për shqetësimet e bankave lidhur me aftësinëpaguese duke parandaluar falimentimin e tyre. Le të analizojmëdy treguesit kryesore të nivelit të kapitalit bankar: levënfinanciare dhe raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit.

Leva financiare që tregon strukturën e fondeve të njëinstitucioni jepet si raport i kapitalit aksioner të bankës ndajtotalit të aktiveve. Ky tregues për sistemin bankar rezulton

34 Për një vlerësim më të saktë të raportit të kredive me probleme korreluar me ecurinë e kursittë këmbimit, është në faza fillestare puna për krijimin e një ekuacioni regresioni, ku raporti ikredive me probleme konsiderohet variabël i varur dhe kursi i këmbimit variabël i pavarur. Flitetpër një punë në faza fillestare, sepse nevojitet një seri kohore e tij me më shumë së 30 tëdhëna që mungojnë aktualisht sepse klasifikimi i kredisë nga bankat bëhet një herë në tre muajdhe sistemi i ri kontabël ka hyrë në fuqi në fundvitin 1998.35 Sipas Cani dhe Vika 2002, zvogëlimi i mjaftueshmërisë së kapitalit përbën një karakteristikatqë shoqërojnë krizat financiare në shumë raste të studiuara.

-262-

6.3% në fund të vitit 2001, ndërkohë që në sektorin bankar sinivel standard konsiderohet intervali 5-9%. (BSH)

Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit përcakton aftësitë ebankës për të përballuar humbjet e mundshme të saj. Llogaritjae këtij treguesi bazohet në metodologjinë e vendosur sipasMarrëveshjes së Komitetit të Bazelit mbi Mbikëqyrjen Bankarenë vitin 1998,36 sipas të cilës në vendin tonë ky raport ështëvendosur të jetë 12 % nga autoriteti mbikëqyrës.

Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit, llogaritur në mënyrëagregate për tërë sistemin bankar rezulton 35.3%37 në fund tëvitit 2001, i cili është mjaft më i lartë së norma minimale. Ecuriae këtij treguesi për sistemin tregon qartë tendenca në rënie e tij,e cila gjithësesi tejkalon ndjeshëm normën minimale dhe nuksupozon aftësi më të pakta të bankave për të përballuar humbjete mundshme, por flet për shtrirje gjithnjë e më shumë të sistemitbankar në aktivitete mëtë rrezikshme të tilla si kredidhënia. Sipërfundim mund të thuhet se bankat e sistemit, duke qenë nëfazën e rritjes dhe duke ndërmarrë pak aktivitete riskoze ngaana e tyre, karakerizohen nga norma të larta të mjaftueshmërisëtë kapitalit, gjë që nuk i shërben aspak lindjes së një krizefinanciare, madje lenë hapësirë për zhvillime të mëtejshme.

Rentabiliteti i matur me treguesit e tij, ROA dhe ROE,përfaqëson një tregues tjetër të rendësishëm që shërben përtë vlerësuar ecurinë historike të bankës dhe mbi këtë bazë,aftësinë e saj për të paguar detyrimet e ardhshme ndajdepozituesve të saj. Pas një periudhe humbjeje deri në vitin’99, vitet e fundit sistemi bankar rezulton me fitim,38

respektivisht 5.4 dhe 4.3 miliardë lekë në vitet ’00 dhe ‘01.36 Kështu, sipas kësaj kornize të matjes së rrezikut, bankat duhet të përcaktojnë aktivet e tyrenë njërën prej 4 kategorive (nga 0% deri në 100% risk) në bazë të riskut të kreditit të huamarrësitdhe kapitali rregullator i bankës nuk duhet të bjerë nën 12% të totalit të këtyre aktiveve tëponderuara me rrezikun.37 Ndërkohë, në nivel individual çdo banke e sistemit evidenton raport të lartë për këtë tregues.Bankat me vlera më të ulta (kuptohet mbi normë) janë ato me aktivet dhe që flasin për rritje tëkonkurrencës.38 Me përjashtim të Bankës Italo-Shqiptare dhe Bankës Kombëtare të Greqise të cilat rezultojnë mehumbje, në fund të kësaj periudhe, bankat e tjera të sistemit evidentojnë rezultate financiare pozitive.

-263-

ROA (kthyeshmëria nga aktivet), që është një tregues ieficiencës menaxheriale dhe tregon së sa kompetente kanëqenë bankat në konvertimin e aktiveve të tyre në të ardhuraneto, rezulton 1.15 % në bazë vjetore, ndërsa ROE(kthyeshmëria nga kapitali i vet) 18.6 %.

Likuditeti përbën një tregues tjetër me rëndësi për analizëne shëndetit të sistemit bankar sepse lidhet drejtpërdejt meaftësinë paguese të bankës dhe me rrezikun për falimentim.Analiza e treguesve të likuiditetit39 në fund të vitit 2001 tregonse në pragun e krizës gjendja e likuditetit në sistemin bankarishte relativisht e shëndoshë, e cila shprehet në nivelin e këtyretreguesve, ku aktivet likuide zinin rreth 90% të aktiveve totaledhe më shumë së gjysma e tyre ishin bono thesari, ndërsaraporti i aktiveve likuide ndaj pasiveve totale afatshkurtra ishtembi 98%. Më i përmirësuar paraqitet ky tregues në bankën kufilloi dhe pati intesitetin më të lartë paniku bankar, Banka eKursimeve, në të cilën të gjitha aktivet e saj ishin likuide.

Si përfundim, mund të thuhet se pragu i krizës nuk mundtë vlerësohej aspak i tillë nga ekonomistët dhe autoritetetmbikëqyrëse po të mbështetemi në praktikat e studiuara dhetreguesit që sinjalizojnë për krizën. Treguesit makroekonomikëdhe treguesit e perfomancës bankare ishin në nivele të tillaqë nuk flisnin për një krizë në horizont, përveç……

4.4. HUMBJA E BESIMIT TË PUBLIKUT, KRIZA E DEPOZITAVE DHE BANKA ESHQIPËRISË.

Sistemi bankar u përball me panikun e depozitave në muajinmars të vitit 2002 që përbën ngjarjen më të rëndë për sektorinfinanciar shqiptar pas vitit ’97 dhe, ajo që është më erëndësishme një ngjarje të pastër të sektorit bankar. Analizae shkaqeve që çuan sistemin bankar në një panik bankar dhe39 Treguesit e likuiditetit janë të ndryshëm si raporti i aktiveve likude ndaj totalit të aktiveve,aktive likuide ndaj pasiveve afatshkurtra, teprica e kredisë neto ndaj depozitave mesatare,hendeku i maturimit deri në një muaj.

-264-

në pragun e një krize financiare tregon jo vetëm brishtësinë esistemit bankar që buron nga natyra e brendshme e tij sisistem që mbështetet në besimin e publiku,t por edhebrishtësinë e sistemit bankar shqiptar të tranzicionit qëmbështëtet në një besim të brishtë të publikut.

Historia e shifrave që pasqyron fillimin dhe intesitetin epanikut jepet në tabelën përmbledhëse (tabelë 8), e cilaparaqet rrjedhën dalëse të depozitave për sistemin dhe bankatqë u prekën nga ajo. Paniku filloi dhe u zgjerua kryesisht nëBankën e Kursimeve e cila ndodhej në prag të privatizimitdhe zinte pjesën më të madhe të sistemit bankar dhe më paknë Bankën Kombëtare Tregtare si banka e dytë e vendit përnga madhësia. 40.

Rrjedhjet e depozitave nga këto dy banka arritën në 12miliardë lekë, në mars dhe 9.4 miliardë lekë në prill, ndërkohëqë Banka e Kursimeve zinte 96.3% të tyre, e cila solli edhepeshën e uljes së kësaj banke në sistemin bankar nga 59.2 %në fund të vitit ’01 në 56.6% në prill ‘02. (BSH)

Përtej historisë së shifrave dhe të ambjentit pozitiv tësistemit bankar paniku u bë fakt dhe si i tillë ai ka shkaqet eveta, të cilat duhen kërkuar në rrethana të tjera të kësajperiudhe dhe në faktorët që formojnë pritjet e publikut dhebesimin e tij ndaj sistemit bankar. Mungesa e informacionitdhe asimetria e tij kanë një ndikim të konsiderueshëm nëformimin e pritjeve jo të sakta të publikut. Nuk është rastësiqë tërheqja e depozitave filloi dhe u zgjerua së pari në zonatrurale ku njohuritë për sistemin bankar dhe vlerësimin e tij sidhe informacioni për to është shumë i kufizuar.

Publiku shqiptar fitoi një përvojë në vitin 1997, përvojë qëi kushtoi atij jo pak, e cila e bëri atë më të ndjeshëm ndajrrezikut të humbjes së depozitave. Megjithatë pas krizës së

40 Kjo bankë, e cila u privatizua në vitin 1999 ka të ngjarë që të konsiderohej akoma si shtetërorenga një pjesë e publikut të painformuar veçanërisht në zonat rurale, ku filloi edhe paniku dhepati intensitetin më të madh.

-265-

vitit 1997 publiku iu drejtua bankave , veçanërisht bankaveme kapital shtetëror për të depozituar kursimet e veta (tabelë6, 7). Kjo dukuri mbështetet në faktin e përmendur më sipërse bankat nuk u përfshinë direkt në skemat piramidale dhendikimi i këtyre të fundit mbi to ishte shumë i vogël gjë qëndihmoi rritjen e besimit të publikut ndaj tyre dhe në faktin qëdepozitat në bankat shtetërore nënkuptonin një sigurim implicittë tyre nga ana e shtetit si pronar.41

Në këtë kontekst gërshetimi i dy ngjarjeve siç ishte ofrimii Bankës Kursimeve për privatizim dhe miratimi i ligjit tësigurimit të depozitave në këtë kohë, të mpleksura dhe mefaktorë politikë tronditën besimin e publikut ndaj bankave dukeçuar në tërheqje masive depozitash. Privatizimi i BankësKursimeve, në një kohë kur qeverisja karakterizohej ngaprobleme serioze dhe mungesë e stabilitetit dhe, nga anatjetër, argumenti i opozitës se privatizimi dhe dhënia e bankavetë huajve do të cënonte sigurinë e depozitave, si një mjet iluftës politike, e shoqëruar dhe me rënien e besimit të sigurimitimplicid për shkak të diskutimeve për madhësinë e nivelit tëdepozitave që do të siguroheshin me ligj, nxiti formimin epritjeve jo të sakta për këto banka duke çuar në panik.

Si përfundim, për shkak të trashëgimisë nga sistemisocialist, të zhvillimeve negative të periudhës së tranzicionit,të edukimit të pamjaftueshëm të publikut për sistemin bankar,të informacionit asimetrik dhe të mungesës së tij, tëzhvillimeve luhatëse politike, të brishtësisë të zhvillimit të tërëekonomisë shqiptare përfshirë edhe ekonominë reale, pritjete publikut dhe mbi këtë bazë niveli i besimit mbi sisteminbankar mbeten të brishta. Në këto kushte, përkundrejtzhvillimeve pozitive dhe treguesve pozitiv në rritje të

41 Lëkundja e besimit të trashëguar ndaj shtetit mbas falimentimit të skemave piramidale përshkak të mbështetjes që iu dha shteti atyre, nuk u shtri në bankat shtetërore ndofta për faktinqë shteti deklaroi prerë dhe faktikisht e mbajti qëndrimin që të mos kompensonte depozituesitpër humbjet nga skemat piramidale duke i konsideruar investimin në to si çështje të individëveme firmat private.

-266-

performancës së sistemit bankar, ai është i ekspozuar ndajrreziqeve dhe krizave të mundshme dhe si i tillë edhe ai mbeteti brishtë.

Nga ana tjetër, kriza e depozitave pati pasoja edhe mbiekonominë reale, sepse ulja e depozitave u shoqëruar merritjen e parasë jashtë bankave duke rritur presionetinflacioniste dhe me krijimin e problemeve të likuiditetit përbankat e nivelit të dytë. Në këto kushte, Banka e Shqipërisëme përgjegjësinë e autoritetit monetar dhe mbikëqyrës,nëpërmjet instrumenteve në dispozicion ndërhyri duke ndikuarnë shuarjen e krizës dhe mënjanimin e pasojave të saj.Ndërhyrja e Bankës së Shqipërisë e shoqëruar dhe meveprimin e faktorëve të tjerë, veçanërisht atyrendërkombëtarë, rezultoi mjaft efektive sepse aktualisht panikukonsiderohet i kapërcyer dhe niveli depozitave në fund tëmuajit shtator ishte 4.8 miliardë lekë më shumë se niveli iparashikuar në programin monetar. (BSH)

BSH në rolin e hartuesit dhe të zbatuesit të politikësmonetare dhe të mbikëqyrsit e regullatorit të sistemit bankar,mori vendimin e rëndësishëm të heqjes dorë përkohësisht ngaobjektivi kryesor duke u përqendruar në ruajtjen e nivelit tëlikuiditetit në sistemin bankar, në funksionin e saj si huadhënësi mjetit të fundit Për këtë qëllim u hoq dorë nga repot dhedepozitat njëditore që shërbenin për tërheqjen e likuiditetitnga sistemi bankar duke përdorur gjerësisht instrumentin ereverse repo dhe lehtësira të tjera si kredia lombard dhe kreditënjëditore nëpërmjet të cilave injektohej likuiditet në treg. Përtë mbuluar nevojat e qeverisë për likuditete u përdor, për njëkohë të shkurtër, kredia direkte duke mos prekur kufijtë epërcaktuar nga ligji.

Një masë tjetër në funksion të nxitjes së publikut për tëfrenuar tërheqjen e likuiditeteve ishte rritja e normave tëinteresit të repove deri në 1.5%, rritje që nxiste bankat tërrisnin normat e interesit të depozitave dhe normat e tjera të

-267-

interesit. Ndërkohë Banka e Shqipërisë qëndroi e gatshmepër të ndërhyrë në tregun valutor që të ndikonte në stabilitetine kursit valutor, i cili ishte nën presionin e nënçmimit nga rritjae kërkesës për valutë.

Banka e Shqipërisë vendosi një bashkëpunim të përditshëmme bankat për ndjekjen e situatës si dhe ndërmori një fushatëedukuese në bashkëpunim me botën akademike, personalitetetë njohura të fushës, OJQ-të, politikanë, etj., të cilat patënndikimin e vet në frenimin e panikut. Një ndikim tëkonsiderueshëm në këtë drejtim pati edhe mbështetja efaktorit ndërkombëtar.

Si rezultat i kësaj ndërhyrje të Bankës së Shqipërisë dhe iveprimit të faktorëve të tjerë paniku u kapërcye. Niveli idepozitave u rivendos, inflacioni megjithëse u rrit në krahasimme objektivin e një viti më parë, po shfaq shenja uljeje dhëshpresohet të arrihet objektivi në fund të vitit. Kursi pati luhatjetë lehta duke pasqyruar edhe besimin e tregut tek Banka eShqipërisë.

5. KONKLUZIONE.

Sistemi financiar gjatë dekadës së tranzicionit megjithëprogresin e dukshëm mbeti në një gjendje të brishtë. Pyetjessë shtruar në titull, progres apo brishtësi do t’i përgjigjeshim:progres i brishtë. Ky progres i brishtë e ka bazën jo vetëm nëzhvillimet e brendshme të sistemit bankar, nga trashëgimia ekeqe, ngadalësia e reformave, kriza piramidale, vënia e theksitnë zhvillimet makroekonomike, por edhe në vetë brishtësinëe konomisë shqiptare në nivel mikro e makroekonomik.

Brishtësia e zhvillimit të sistemit bankar shfaqet në dymomentet më të vështira për të si kriza financiare e shkaktuarnga kolapsi i skemave piramidale dhe kriza e depozitave. Krizapiramidale ishte një krizë që u ndihmua nga dobësitë e sistemitbankar, por që nuk lindi nga bankat dhe asnjë bankë nuk u

-268-

përfshi në aktivitetet piramidale apo të mbështeste ato, siçndodhi me segmente të tjera të qeverisjes. Përkundrazi, Bankae Shqipërisë ishte i vetmi zë paralajmërues për rrezikun e tyre.Dobësitë në qeverisje, paftësia për të menaxhuar situatën ekrijuar nga toleranca dhe suporti shtetëror, mungesa e kuadritligjor dhe pritjet e gabuara të publikut që kishin një bazë tëtrashëguar dhe informacionin e gabuar dhe të kufizuar përshoqëritë kapitaliste, përbëjnë shtratin ku u ushqyen dhe urritën skemat piramidale që ishin me pasoja të gjithanshmepër shoqërinë shqiptare.

Ndërkohë paniku i depozitave kishte në bazë pritjet eformuara nga kriza piramidale, por lindi në një situatë më tëshënoshë dhe të zhvilluar të sistemit bankar duke pasqyruarsa faktin e njohur që sistemi bankar është tepër i ndjeshëmndaj besimit të publikut, ashtu edhe faktorët që vepruan nëatë periudhë si ofrimi i Bankës Kursimeve për privatizim,miratimi i ligjit të sigurimit të depozitave dhe faktorët politikëtë cilët tronditën besimin e publikut ndaj bankave duke çuarnë tërheqje masive depozitash.

Si përfundim, për shkak të trashëgimisë nga sistemisocialist, të zhvillimeve negative të periudhës së tranzicionit,të edukimit të pamjaftueshëm të publikut për sistemin bankar,të informacionit asimetrik dhe të mungesës së tij, të zhvillimeveluhatëse politike, të brishtësisë të zhvillimit të tërë ekonomisëshqiptare përfshirë edhe ekonominë reale, pritjet e publikutdhe mbi këtë bazë niveli i besimit mbi sistemin bankar mbetentë brishta.

Mësimet që dalin nga kjo analizë janë se zhvillimi ekonomisëreale, thellimi i reformës në sitemin bankar qëndrojnë nëthemel të krijimit të një sistemi financiar të shëndoshë,konkurrues dhe të aftë që t’i përgjigjet nevojave të ekonomisënë tërësi dhe zhvillimit të sektorit privat në veçanti. Në këtëkuadër, ristrukturimi dhe fuqizimi i tregut financiar dhe nxitjae përmirësimit të shërbimeve bankare përbëjnë dy drejtime

-269-

bazë të fuqizimit të sistemit bankar, të cilat kërkojnëpërfundimin sa më të shpejtë të privatizimit të Bankës sëKursimeve si banka më e madhe në vend dhe me një pozitëdominuese në tregun bankar, forcimin e sistemit të mbikëqyrjesdhe rregullimit të sistemit bankar në përputhje me standardetndërkombëtare, promovimin e konkurrencës midis bankave,përmirësimin e sistemit të pagesave nëpërmjet instalimit tësistemit Real Time Gross Settlement (RTGS), krijimin e Zyrëssë Informacionit të Kredisë dhe promovimin e zgjerimit tëskemave të kursim-kreditit dhe rrjetit të sistemit bankar nëterritorin e vendit.

-270-

BIBLIOGRAFIA

ACER, “Probleme të rritjes ekonomike në Shqipëri”,Përmbledhje e referateve të mbajtura në KonferencënKombëtare të organizuar nga ACER, 12-13 Mars, 1999.

“Albania and the World Bank. Building the Future”, 1994,Washington D.C.

“Albania”, 1994, IMF Economic Reviews, 5, July. IMF,Washington D.C.

Blejer Mario, et al, 1992, “Albania: From Isolation towardReform”, IMF Occasional Paper 98, Washington D.C.

Bruno, Michael, 1992, “Stabilization and Reform in EasternEurope: A Partial Evaluation” IMF Staff Papërs, 39,4, pp. 741-777

Bezner Drik J. “Post-Socialist Financial Fragility: the Caseof Albania”, 2001

Cani Sh, “Restructuring of the banks in Albania” nëRestructuring Eastern Europe, The microeconomics of theTransition Process edited by Soumitra Sharma, Edward Elgar 1995

European Bank for Reconstruction and Development,Transition Report 1996 – 2000 (London, EBRD, 1996 -2000)

Elbirt, C. 1997 “Albania Under the Shadows of the PyramidSchems”, Transition, October 1997. Washington: World Bank.

GPRS, Programi Afatmesëm i Qeverisë Shqiptare “PërRritjen Ekonomike dhe Reduktimin e Varfërisë”, Nëntor 2001.

Hadëri Sulo et al, “Inflation and Stabilizations in Albania”,Post-Communist economies, Vol. 11, No. 1, 1999.

Hadëri S. Ibrahimi F.,‘Issues on monetary policy during transitionin Albania,’ Economic Review of Economics Faculty, 1996

Ibrahimi F. and Salko D.,‘Financial System in Albania,’Albania Between Domestic Reforms and European Itegration,National Conference, BoA, 2001.

Kule Dh. and Hadëri S.,‘Macroeconomic Consolidation:Achivement and Challenges,’ Albania Between Domistic Reformsand European Itegration, National Conference, BoA, 2001.

-271-

Ruli G., Stringa O., Hadëri S, “Effectiveness of MonetaryPolicy and Restructuring of Banking System in Albania’,Ekonomia dhe tranzicioni, No. 4, 1997.

Jarvis, Chris, 1999, “the Rise and fall of the PyramidicSchemes in Albania”, IMF Working Papër 99/98.

McNeilly, Carryl J. and Schiesser – Gachnangh, Doris,1998, “Reducing Inflation: Lessons from Albania’s earlySuccess”, IMF Working Papër 98/78.

Muço Marta, and Salko Drini, 1996, “ Some Issues on theDevelopment of Informal Financial Sector in Albania”, paperpresented at the Seminar “ Hidden Barriers to EconomicGrowth in Balkan Peninsula” organized by the Balkan Network,14 April 1996, at Annual Meeting of EBRD, Sofia, Bulgaria.

Pashko Gramoz, 1993, “Inflation in Albania”. CommunistEconomies & Economic Transformation., vol.5, 1, pp.115-126.

———————, 1996, “Problems of Transition in Albania,1992-1994”, in: I. Jeffries (ed.) Problems of Economic and PoliticalTransformation in the Balkans, London: Pinter, pp. 63-82.

Rother, Phlilp C., 2000, “Inflation in Albania”, IMF WorkingPapër 00/207

Sadiraj Klarita, “Albania: Transition to a Market Economy”University of Amsterdam, 1999

World Bank, “Albania and the World Bank. Building theFuture”, 1994, Washington D.C.

World Bank, Albania Beyond the Crisis, Washington, D.C, 1998World Bank, “Albania Public expenditure and Institutonial

Review”, 2001 Washington.Enoch Charles, at.al. “Banking crises and bank resolution:

experiencies in some transition economies” IMF WorkingPaper 02/56, 2002.

-272-

SHTOJCË: TABELAT

Tabela1 Tregues te zgjedhur ekonomike

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 shtator'02

PBB nominale (mio leke) 50,697 125,334 184,393 229,793 280,998 341,716 460,631 506,205 539,210 590,237 639,489PBB reale 11,235 12,309 13,331 15,106 16,478 15,324 16,547 17,748 19,126 20,367 21283PBB per fryme ne USD 211 381.5 610.8 737.8 808.9 684.0 906.5 1,080.9 1,094.4 1,332.6Rritja e PBB nominale (ne %) 147.2 47.1 24.6 22.3 21.6 34.8 9.9 6.5 9.5 8.3Rritja e PBB reale (ne %) -7.2 9.6 8.3 13.3 9.1 -7 8 7.3 7.8 6.5 4.50Ndryshimi vjetor i ICK-se, ne % (inflacioni) 236.6 30.9 15.8 6 17.4 42.1 8.7 -1 4.2 3.5

Oferta e parase (M3) (mio leke) 28,771 50,355 70,774.9 107,449.1 154,552.5 198,547.0 239,526.0 292,871.0 328,101.0 393,552.0 406,415Rritja e ofertes se parase (ne %) 109.7 40.6 51.8 43.8 28.5 20.6 22.3 12 19.9 3.27Oferta e parase / PBB 56.8 40.2 38.4 46.8 55.0 58.1 52.0 57.9 60.8 66.7 63.6Paraja jashte bankave (mio leke) 9897.0 17990.0 27627.0 41906.0 47814.0 72726.0 68323.0 81336.0 99236.0 119085.0 129,767Paraja jashte bankave / M3 34.4 35.7 39.0 39.0 30.9 36.6 28.5 27.8 30.2 30.3 31.9Te ardhurat e emigranteve (mio USD) 325.8 377.9 384.6 499.6 266.9 452.3 368.1 530.8 614.9 448Kredia per ekonomine (mio leke) 9686.0 11440.0 14304.0 15835.0 16315.0 18513.0 23241.0 27938.0 35586

10.0 9.5 9.1 12.6 12.0 11.5 13.3 14.1 16.7Kredia per ekonomine / PBB 5.3 5.0 5.1 4.6 3.5 3.7 4.3 4.7 5.6Kredia dhene sektorit privat (ne mio leke) 7201 8347 10890 12995 14,862 16,842 22,190 27,391 35,524Kredia dhene sektorit privat/ PBB 3.9 3.6 3.9 3.8 3.2 3.3 4.1 4.6 5.6Depozita totale (ne mio leke) 44,455.70 65440.9 103935.2 122891.5 178269.5 214363.2 233086.6 282943.45 279,626Depozita totale / PBB 24.1 28.5 37.0 36.0 38.7 42.3 43.2 47.9 43.7Depozita me afat / PBB 12.8 15.8 15.2 25.8 29.3 31.9 33.1 38.0 34.4

Baza monetare (mio leke) 15,043 30,374 42,069 53,876.90 61,392.80 90,927 89,887 109,307 128,779 152,144Multiplikatori (M3 / bazen monetare) 1.9 1.7 1.7 2.0 2.5 2.2 2.7 2.7 2.5 2.6Norm interes te tregut te parase(BTH 6M) 12.1 14.9 22.3 34.5 21.5 15.5 11.3 9.8

Kursi i kembimit (mesat periudhe,lek/USD) 75.03 102.06 94.68 92.79 104.5 148.93 150.64 137.69 143.71 143.48 139.3Rezervat nderkombt+arin(ne mio USD)* 37.1 152 208.6 265.3 322.6 341.7 417.8 520.8 642.5 763.5Mjete valutore neto / bazen monetare (ne %) -87.1 24.4 32.9 34.5 40 42.9 55.8 56.5 60.1*Mjete valutore gjithsej (jo neto)Burimi: BSH

Tabelë 2. Shqipëria – Treguesit kryesorë të tranzicionit.

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999EBRD liberalizim i indeksit të çimimeve 1.0 2.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0EBRD liberalizim i tregëtisë dhe indeksivalutor 1.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0

EBRD indeksi i privatizimit në shkallë tëvogël 2.0 2.0 3.0 3.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0

EBRD indeks i privatizimit në shkallë tëgjerë 1.0 1.0 1.0 1.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0

EBRD indeksi reformës në ndërrmarrjet emëdha 1.0 1.0 1.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0

EBRD indeksi politikës konkuruese 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.7 1.7 1.7 1.7EBRD indeks i reformës në sisteminbankar

1.0 1.0 .3 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0

Shenzime Qeveritare 66 46.7 40.4 36.4 33.4 30.3 29.4 30.7 32.6Bilanci i përgjithshëm Qeverisë -31 -23.1 -15.5 -12.6 -10.1 -12.1 -12.6 -10.4 -11.3Të ardhurat nga privatizimi Na 1.1 1.8 3.0 3.1 3.3 3.6 3.6 3.9Pesha e sektorit privat në PBB 5.0 10.0 40.0 50.0 60.0 75.0 75.0 75.0 75.0Burimi: EBRD Transit ion Report, 2000.

Tabelë 3. Pjesa e bankave sipas klasifikimit në tregun bankar, ’94Pesha në për qind ndaj sistemit bankar sipas viteve G1 G2 G31994 97.8 1.9 0.31995 95.1 4.2 0.81996 93.7 4.7 1.51997 89.9 6.5 3.61998 85.6 5.1 9.31999 81.4 5.8 12.82000 64.8 42 6.2 292001 59.2 5.8 35Prill 2002 56.6 5.9 37.5Burimi: Banka e Shqipërisë

-273-

Tabela 6 Ecuria e depozitave te sistemit bankarTeprica e depozitave (ne milione leke) 1997 1998 1999 2000 2001 SHTATOR'02

BK 83,404.00 141,395.60 159,996.40 161,506.20 176,980.00 162,301.06 BTA 4,232.20 BKT 25,820.00 22,032.70 22,450.50 22,555.30 28,500.04 28,056.61 BISHI 4,987.30 5,635.00 8,845.75 9,894.72 12,484.90 12,813.39 BASHI 492.10 340.90 673.24 635.32 802.14 1,198.34 BD 447.50 880.60 1,029.70 1,467.03 218.40 153.30 BT 1,561.60 2,726.10 5,768.02 9,580.16 15,013.32 19,730.53 BKG 1,894.40 3,275.10 4,420.06 5,733.22 6,870.00 7,382.78 BNT 52.30 331.00 646.17 934.91 1,007.56 1,112.12 BA 1,081.00 3,054.92 5,637.68 9,287.31 12,143.51 ABA 572.10 5,581.07 10,670.60 17,938.10 23,716.98 FEFAD 1,821.56 3,590.51 6,802.04 8,398.21 BPI 35.32 91.47 169.61 790.68 BTG 40.45 789.56 1,744.48 1,828.22 SISTEMI 122,891.50 178,269.50 214,363.24 233,086.62 277,817.90 279,625.71 Burimi: BSH

Tabela 7 Pjesa e bankave sipas klasifikimit në tregun bankar per depozitat, ’97-02Pesha e depozitave te G1 ndaj totalit te sistemit 92.32 91.67 85.11 78.97 73.96 68.08 Pesha e depozitave te G2 ndaj totalit te sistemit 4.46 3.35 4.44 4.52 4.78 5.01 Pesha e depozitave te G3 ndaj totalit te sistemit 3.22 4.97 10.45 16.52 21.26 26.91

100.00 100.00 100.00 100.00 100.0 100.00 Burimi: BSH

Tabelë 5. Tregues të performancës së sistemit bankar. Dhjetor ‘98 Dhjetor ‘99 Dhjetor ‘00 Dhjetor ‘01 Qershor ‘02Raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit (për qind, sistemi) 0.0 8.2 42.0 35.6 32.2

Aktivet e ponderuara me rrezikun (Mil lekë, sistemi)

24.9 48.6 39.6 46.4 51.8

Norma e rritjes së aktiveve (për qind, sistemi) - 21.1 8.6 17.6 -1.2Norma e rritjes së tepricës së kredisë (për qind, sistemi) - 17.7 55.6 0.22 17.9

Norma e rritjes së depozitave të sistemit (për qind, sistemi)

- 19.5 10.6 19.2 -4.6

Norma e NPL (për qind, sistemi) 35.5 32.1 43.1 6.93 7.4Norm. rez. për humb. nga huatë ndaj NPL(për qind, sistemi)

96.3 109.5 95.0 44.1 53.8

Norma e kthimit mbas taksave të aktiveve (për qind, sistemi)

-1.8 0.5 2.1 1.5 0.9

Norma e NPL e sistemit pa BK (për qind, sistemi) 10.8 9.7 9.4 6.9 7.3

Norma rez. për humbjet nga huatë ndaj NPL(për qind pa BK)

82.2 133.7 52.7 42.2 52.3

Norma e kthimit mbas taksave të aktiveve(për qind pa BK) -12.8 1.4 3.3 8.7 6.1

Tabelë 4. Struktura e aktiveve të sistemit bankar.Struktura e aktiveve Totali TotaliTreguesi (në përqindje ndaj totalit të aktiveve) Dhje tor' 00 Dhjetor '011. Veprime me thesarin dhe ndërbankare 88.4 85.72. Veprimet me klientët (neto) 6.1 8.63. Veprimet me letrat me vlerë (neto) 2.9 3.34. Mjete të tjera 0.6 0.45. Mjete të qëndrueshme 1.9 1.86. Interesa të përllogaritur (neto) 0.1 0.3Totali i aktiveve 100.0 100.0Burimi: Banka e Shqipërisë

-274-

Tabela 8 Ecuria e depozitave gjate panikutTeprica e depozitave (milione leke) Dhjetor 2001 Janar 2002 Shkurt 2002 Mars 2002 Prill 2002 Maj 2002 Qershor 2002 Korrik 2002 Gusht 2002 Shtator 2002Banka e Kursimeve 176,980 180,590 180,407 167,425 157,925 156,700 157,525 158,097 159,886 162,301.1Banka Alfa 9,287.31 9,558.95 9,744.32 9,648.56 9,586.27 10,098 10,188 10,275 11,760 12,144 Banka Amerikane e Shqiperise 17,938.1 19,369.5 19,418.4 20,089.4 21,005.0 21,671.1 21,878.9 22,285.3 23,411.2 23,717.0 Banka Arabo-Shqiptare Islamike 802.1 855.5 843.8 866.9 844.7 951.0 1,079.32 1,402.05 1,210.33 1,198.34 Banka Dardania 218.4 169.9 183.5 269.9 187.6 185.8 321.4 154.5 334.3 153.3Banka FEFAD 6,802.0 7,018.2 7,204.9 7,284.9 7,587.6 7,531.6 7,580.5 7,614.4 7,930.0 8,398.2 Banka e Pare e Investimeve 169.6 952.2 938.7 658.7 211.8 209.0 222.9 210.2 652.8 790.7Banka Italo-Shqiptare 12,484.9 12,597.2 12,437.7 12,449.5 12,180.9 12,810.6 12,439.3 12,510.0 12,831.5 12,813.4 Banka Kombetare e Greqise 6,870.0 6,946.7 6,943.9 6,934.0 6,915.0 6,982.6 6,976.0 6,965.8 7,077.9 7,382.8 Banka Kombetare Tregtare 28,500.0 28,139.0 28,517.0 26,124.5 25,985.1 25,856.3 26,077.5 26,561.4 27,320.7 28,056.6 Banka Nderkombetare Tregtare 1,007.6 1,045.2 951.9 1,055.3 1,031.0 995.5 989.1 1,057.0 1,089.1 1,112.1 Banka Tregtare e Greqise 1,744.5 1,584.7 1,818.9 1,741.9 1,705.9 1,658.1 1,836.9 1,749.6 1,731.1 1,828.2 Banka Tirana 15,013.3 15,735.5 16,134.1 16,152.1 16,707.8 17,661.4 17,966.9 19,426.8 20,125.0 19,730.5 Sistemi bankar 277,817.93 284,562 285,545 270,700 261,873 263,311 265,082 268,309 275,361 279,626Sistemi bankar pa BK dhe BKT 72,337.86 75833.462 76620.0982 77151.1549 77963.4699 80754.5152 81479.68367 83650.721 88153.692 89268.0377

Teprica e depozitave (milione leke) Dhjetor 2001 Janar 2002 Shkurt 2002 Mars 2002 Prill 2002 Maj 2002 Qershor 2002 Korrik 2002 Gusht 2002 Shtator 2002Banka e Kursimeve 176,980.0 180,589.6 180,407.5 167,424.6 157,924.5 156,700.1 157,524.8 158,097.1 159,886.1 162,301.1 Banka Kombetare Tregtare 28,500.0 28,139.0 28,517.0 26,124.5 25,985.1 25,856.3 26,077.5 26,561.4 27,320.7 28,056.6 Sistemi bankar 277,817.9 284,562.0 285,544.6 270,700.3 261,873.1 263,310.9 265,082.0 268,309.2 275,360.5 279,625.7 Sistemi bankar pa BK dhe BKT 72,337.9 75,833.5 76,620.1 77,151.2 77,963.5 80,754.5 81,479.7 83,650.7 88,153.7 89,268.0 Burimi: BSH

-275-

PAPAPAPAPAVVVVVARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLAAAAACIONI NË VENDETCIONI NË VENDETCIONI NË VENDETCIONI NË VENDETCIONI NË VENDETNË TRNË TRNË TRNË TRNË TRANZICIONANZICIONANZICIONANZICIONANZICION

Alex CuckierAlex CuckierAlex CuckierAlex CuckierAlex Cuckierman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tel-el-el-el-el-AAAAAvivitvivitvivitvivitvivit

-276-

PAPAPAPAPAVVVVVARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLARËSIA E BANKËS QENDRORE DHE INFLAAAAACIONI NË VENDETCIONI NË VENDETCIONI NË VENDETCIONI NË VENDETCIONI NË VENDETNË TRNË TRNË TRNË TRNË TRANZICIONANZICIONANZICIONANZICIONANZICION11111

Alex CuckierAlex CuckierAlex CuckierAlex CuckierAlex Cuckierman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekman, Profesor i Ekonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tonomiksit në Universitetin e Tel-el-el-el-el-AAAAAvivitvivitvivitvivitvivit

Më është kërkuar nga organizatorët që të flas për dyçështje. Njëra është reforma e bankave qendrore, inflacionidhe liberalizimi në ekonomitë në tranzicion, dhe tjetra ka tëbëjë me disa mendime në lidhje me çështje si përgjegjësia,besueshmëria dhe transparenca në përgjithësi.

Tani, në kohën e lënë në dispozicion, unë nuk mendoj semund ti adresoj të dy këto tema kështu që duke menduar sekoha e grupit është rreth një orë, do të përpiqem ta ndajligjëratën time në dy pjesë, një do të jetë pjesa kryesore kudo të flas për çështjen e parë dhe do ti kushtoj rreth gjysëmderi treçerek ore dhe pastaj do të jap disa mendime mbiçështjen e dytë, e cila ka të bëjë me përgjegjësinë,besueshmerinë dhe transparencën.

Kështu, më lejoni të filloj me temën e parë. Ligjërata do tëbazohet mbi këtë ese që është publikuar në mars të këtij vitinë gazetën “Monetary Economics” e cila titullohet, “Reformae Bankave, Liberalizimi dhe Inflacioni ne ekonomite netranzicion-një perspektivë ndërkombëtare.” Ky është në tëvërtetë vazhdimi i një pune që kam bërë gjatë 10-15 viteve tëfundit me bashkëpunëtorë të tjerë që punojnë për BankënBotërore dhe bashkëpunëtorë nga Turqia dhe nga vende tëtjera.

Kësaj perpjekjeje i erdhi fundi në 1992-in, versioni Ihershem, dhe ka çuar në realizimin e një grupi indeksesh,indekse të pavarësisë ligjore të bankave qendrore që upublikuan në një artikull dhe në një libër në 1992 dhe ideja në

1 Ky punim është nxjerrë nga zbardhja e kasetës filmike dhe nuk përbën kopjen e plotë tëorigjinalit.

-277-

ato indekse ishte që të arrihej një indeks i bashkuar ipavarësisë ligjore.

Indekset që janë zhvilluar deri në 1992 kanë përfshirëeindekse të pavarësisë së bankave qendrore, indekse tëpavarësisë ligjore të bankave qendrore dhe ju do ta kuptonipas pak pse po e theksoj fjalën ligjore. Këto indekse u krijuanpër një grup prej 60 vendesh duke përfshirë të gjithë vendetme ekonomi të zhvilluar dhe një grup prej 40 vendesh nëzhvillim duke filluar nga viti 1950 deri në 1989, një vit pararënies së komunizmit dhe mund të vesh re nga numrat që kapasur një stabilitet të madh në nivelin e pavarësisë ligjore tëbankave qendrore gjatë këtyre 40 viteve.

Ka pasur fare pak reforma në nivelin e pavarësisë ligjore tëbankave qendrore gjatë këtyre viteve. Në anën tjetër, kurshikon se cfarë ka ndodhur që nga viti 1989 gjatë 12 viteve tëfundit, ka pasur me të vërtetë një revolucion në nivelin epavarësisë ligjore të bankave qendrore. Ky është me të vërtetënjë revolucion në kuptim që, nuk do të egzagjeroja në qoftëse do ju thoja që mbi 70 apo 80 vende reformuan plotësishtligjet e bankave qendrore gjatë dekadës së fundit dhe kjopatjetër përfshin vendet me ekonomi në tranzicion dhe ju edini që ato nuk kishin çfarë të reformomin sepse ato krijuanligje të reja për bankat qendrore pasi siç e dini nuk kishtebanka qendrore në shumicën e vendeve me ekonomi nëtranzicion.

Kjo nuk është shumë e vërtetë për disa vende të Evropësqendrore e lindore si Polonia, Rumania dhe disa të tjerë, pasiato kishin ligje për bankat qendrore por edhe për këto vendeka pasur një rritje të madhe në nivelin e pavarësisë së bankaveqendrore. Tani, më lejoni të shtoj dhe dy fjali të tjera. Siç edini, shumë njerëz punojnë në lidhje me pavarësinë e bankaveqendrore dhe mbi efektet e pavarësisë së bankave qendrorenë ekonomi duke përfshirë disa nga më të hershmit që filluankëtë lloj studimi.

-278-

Indekset e parë u formuan nga Bate dhe Parky dhe mëvonë nga Alesina dhe Iprich në fillim të viteve ’90. Indeksetqë përdor unë, janë pak a shumë indekset që egzistojnë nëkuptimin që indekset e autorëve të mëparshëm mund të nxirrennga indekset me të cilët punoj unë. Në raste të veçanta kaindekse më të vonë si psh ato të krijuar nga Itegen dhe Scaningqë janë krijuar në mesin e viteve ’90 që janë indekse më tëfokusuar.

Edhe këto lloj indeksesh mund të nxirren, duke përdorur tëdhënat e kësaj pune kërkimore, në raste të vecanta dukepërdorur veçoritë që hyjnë në indeksin e pavarësisë bankare.Në cdo rast, ajo që dua të theksoj që në fillim është sepavarësia ligjore nuk është gjithmonë njëlloj me pavarësinëaktuale. Ka devijme nga ajo çfarë thuhet në ligj dhe çfarëndodh në praktikë. Këto devijime ndryshojnë, serioziteti dhemadhesia e ketyre devijimeve ndryshon ne vende te ndryshmesi dhe në grupe të ndryshme vendesh dhe varet kryesisht nëshkallën e zbatimit të ligjit në një vend të caktuar. Tani, kjosygjeron që do të ishte një ide e mirë zotërimi i indekseve tësjelljes së pavaresise së bankave qendrore, indekse të cilëtnuk bazohen vetëm në karakterin e bankës qendrore por edhenë sjelljen aktuale.

Dy indekse të tillë janë zhvilluar gjatë viteve ’90-të. Njëështë indeksi që ka të bëjë me mandatin aktual krahasuar memandatin ligjor për guvernatorët e bankave qendrore, dhe atëcfarë shkruhet me shpresën që guvernatori nuk emërohet për,le të themi 6 vjet por mund të shikojmë gjithashtu mandate10-vjecare të guvernatorëve, kështu që unë e quaj këtë sishpeshtësia e ndryshimit të guvernatorëve të bankaveqendrore dhe ka dhe një indeks tjetër të cilin unë e zhvillovase bashku me Steven Wealth nga Banka Botërore dhe që upublikua në mesin e viteve 90-të në “Economic Review” tëBankës Botërore.

Unë besoj se ky indeks është indeksi më i mirë mbi sjelljen

-279-

e pavarësisë së bankave qendrore. Ne e quajmë indeksi ivulnerabilitetit politik te bankes qendrore dhe përcaktohetkryesisht si një pjese rastesh në të cilat guvernatori i bankësqendrore lirohet nga detyra pas një tranzicioni politik.

Kështu që, brenda një periudhe të shkurtër kohe pas njëndryshimi në qeveri, guvernatori i bankës qendrorezëvendësohet. Gjatë 40 viteve, deri në vitin 1989, ky numërështë mesatarisht për të gjithë vendet që u studiuan, rreth50-60 vende, diku 0.2, apo dicka e tillë. Kështu me fjale tëtjera në 20% të rasteve një ndryshim në qeveri, apo njëtranzicion politik ndiqet brenda 6 muajsh nga dorëheqja eguvernatorit të bankës qendrore. Ky indeks mbulon shumëlloje sjelljesh ndërmjet vendeve të zhvilluara dhe atyre nëzhvillim. Në vendet e zhvilluara numri ështe 0.1 kështu qëvetëm 10 % e tranzicioneve politike ndiqet në 6 muaj nga njëzëvendësim I guvernatorit të bankës qendrore. Në vendet nëzhvillim I njëjti numër është 30 %.

Kështu 30% e tranzicioneve politike ndiqet në 6 muaj ngazëvendësimi apo dorëheqja e guvernatorit të bankës qendrore.Dhe, si total, mund të shikojmë dhe numrin e vendeveindividuale, dhe vendin, i cilin në këtë periudhë 40 vjeçareështë në majë të listës. Ndoshta dikush mund ta gjejë cilivend sipas ketij indeksi të vulnerabilitetit është në majë.

Ky vend është Argjentina me një vulnerabilitet prej rreth 1,ndonjëherë edhe me shumëse një. Kështu, një tranzicion politiknë Argjentine u ndoq në disa raste nga zëvendësimi i më shumëse një guvernatori të bankës qendrore në 6 muaj pra dyndryshime por sidoqoftë kjo nuk është tema kryesore eligjeratës sime.

Kjo është një ese ekonomike te cilën e kam punuar meGeoffrey Miller dhe Bilin Neyapti dhe kur e filluam këtë projektne prisnim, mendoj se është e rëndësishme t’ju them se çfarëishin parashikimet tonë, parashikimet tona ishin që nuk do tëkishte asnje lidhje ndërmjet pavaresisë ligjore në vendet në

-280-

tranzicion dhe normës sëe inflacionit.Pse e them këtë? Njohuritë në lidhje me vendet e zhvilluara

thonë që egziston në lidhje negative ndërmjet pavarësisë sëbankës qendrore dhe nivelit mesatar të inflacionit dhe ju edini që kjo bazohet në konsiderata teorike, të cilave nuk po jufutemi tani, si dhe ne fakte shkencore të cilat jane shumë tëqendrueshme. Parashikimet e mia kur i hyra këtij projekti ishinqë nuk do të kishte lidhje.

Dhe ka disa arsye për këtë. E para, duke qenë se gjatëviteve ’90 që është periudha kryesore e studimit, shumicaapo të gjithë këto vende i kishin hyrë një procesi të gjerëndryshimesh strukturore. Pati liberalizim të thellë të ekonomisëdhe pjesë e ketij liberalizimi mori formen e liberalizimit teçmimeve te cilat ishin kontrolluar me pare nga qeveria. Keshtuka një proces për liberalizimin e çmimeve. Parashikimi im ështëse kur ke një proces të tillë të shkontrollit te çmimeve asnjenivel pavaresie ligjore i bankës qendrore sado i lartë mund tëndalonte shpërthimet e fuqishme inflacioniste të cilat janë tëzakonshme në këto raste. Humbja e kontrollit të çmimeveshkaktuar nga liberalizimi nuk mund të ndalohet me metodatë politikës monetare dhe as nuk duhet të ndodhë kështu.

Arsyeja e dytë është se në shumicën e vendeve nëtranzicion, tradita e bindjes ndaj ligjit është e varfër kështuqë ndryshimi mes asaj që është shkruar në ligjin e bankësqendrore dhe çfarë ndodh në praktikë do të jetë i madh. Dukepasur parasysh këtë, duhet të presim që nuk duhet të ketëlidhje të madhe midis pavarësisë ligjore që do të ulte reformëndhe ndërmjet normës së inflacionit dhe normës sëmenjëhershme të inflacionit në këto vende. Ndoshta në termaafatgjatë do të ketë diçka por jo në terma afatshkurtër.

Le të shohim pra në rastet e veçanta të studiura dhe tëanalizojmë deri në ç’masë parashikimet janë të sakta apo tëpasakta. Keshtu eseja studion dy çështje, së pari dokumentonmadhësinë e seriozitetit të reformës së bankës qendrore në

-281-

vendet ne tranzicion dhe kjo ka perfshire praktikisht gati tegjithe vendet ne tranzicion. Ato jane 26 vende pa Serbine dheBosnjen. Por përveç tyre përfshihen gati të gjithë vendet nëtranzicion ashtu si dhe Mongolinë.

Eseja ka dy qëllime, numri një, prodhon indekse tëpavarësisë së bankave qendrore, të detajuara si dhe tëagreguara për të gjithë ato vende gjatë viteve ’90-të dhe pastaji përdor këto indekse së bashku me disa ndryshore kontrollinë meënyrë që të egzaminojë nëse dhënia e pavarësisë, ecila ju do të shihni ishte mjaft e madhe edhe për standartet eekonomive të zhvilluara. Nëse dhënia e pavarësisë pati ndonjëimpakt mbi inflacionin do ta kontrollojmë për ndryshore tëtjera.

Kështu, pikësëpari, unë mendoj se nga pikepamja esociologjisë së reformës institucionale është shumë erëndësishme të shikojmë madhësinë e reformës. Më lejoni tëthem që gjetja kryesore ka qenë se madhësia e reformës nëekonomitë në tranzicion ka qenë mjaft e madhe, ka qenë njëreformë e mprehtë përsa i përket madhësisë së pavarësisëqë ju dha nga parlamenti dhe qeveria bankave qendrore.

Më lejoni të dal nga tema për një minutë dhe të them pakfjalë në lidhje me mënyrën se si ky indeks u ndërtua. Nuk dotë përshkruaj të gjitha (16) karakteristikat ligjore. Kjo mundtë bëhet mjaft shpejt nëpërmjet shtojcës në ese dhe më nëdetaj nëpërmjet librit tim të vitit 1992. Sidoqoftë, më lejoni tëpërmend veçoritë kryesore që çojnë në ndërtimin e këtijindeksi.

Praktikisht ka katër grupe ndryshoresh. Ndryshorja e parëka të bëjë me emërimin dhe lirimin e guvernatorit të bankësqendrore si dhe me atë që emëron guvernatorin. Bankaqendrore në të cilën emërimi i guvernatorit është larg ngaautoritetet politike. A lejohen ata në komitetin e politikësmonetare të bankës qendrore? Gjithashtu, çfarë ndodh nërastin kur ka konflikt ndërmjet bankës qendrore dhe thesarit

-282-

dhe autoriteteve politike në përgjithësi dhe sigurisht nëse ligjithotë që përgjegjësia përfundimtare është e autoritetit politikatëherë banka qendrore është më pak e pavarur. Nqspërgjegjësia është e bankës qendrore atëherë ajo është më epavarur. Cilat janë procedurat për zgjidhje?

Këto janë çështjet që do të diskutohen në grupin e dytë tëcilit i referohem atij që ka të drejtën të drejtojë politikenmonetare, sipas ligjit. Karakteristika e tretë ka të bëjë me atëse cila është shkalla e ndikueshmërisë/e ndikimt tëkonservatorizmit ligjor të bankës qendrore dhe kjo është njëproksi/? Se sa I rëndësishëm është objektivi iqëndrueshmërisë së çmimit në krahasim me objektivat e tjerë.

Ekzistojnë disa ligje mbi bankat qendrore në të cilatqëndrueshmëria e çmimeve është i vetmi objektiv. Kështu, kydo të ishte në këtë dimension niveli më i lartë i pavarësisëapo i konservatorizmit.

Ka edhe ligje të tjera mbi bankat qendrore në të cilat kanjë shumëllojshmëri objektivash të tjerë që paraqiten sëbashku me qëndrueshmërinë e çmimeve, madje edhe po tëktheheni shumë kohë prapa dhe të shikoni ligjet mbi bankatqendrore perpara vitit ‘89 do të gjeni shumë vende në të cilatka një grup të madh me objektiva në ligjet mbi bankat qendorepor që stabiliteti i çmimeve nuk është një prej tyre.

Aty gjen punësim të gjerë, rritje të madhe, huadhëenieqeveris, qëndrueshmëri financiare, por qendrueshmeria eçmimeve si një nga objektiat nuk eksiston në to. Në parim,ligji mbi bankat qendrore renditet relativisht ulët. Më në fundgrupi i tretë dhe më pas është dhe grupi I katërt Ikarakterisikave. Karaktkeristika që kanë të bëjnë me kufizimembi huadhënien ndaj qeveris. Ka mënyra të ndyshme për tamatur atë.

Në themel ka 8 parime variable që japin informacion përkarakteristika të ndryshme të atyre kufizimeve, por idea epërgjithshme është se sa më serioze të jenë kufizimet mbi

-283-

huadhënien ndaj qeveris, nga ana e bankës qendrore direktapo indirekt, aq më i lartë është niveli i pavarësis ligjore. Pra,ato janë kryesisht karaterisikat që janë mesatarizuar në dyindekse; njëri është indeksi LVA që mesatarizon kryesisht të16 karakteristikat ligjore në një farë mënyre. LVAW nënkuptonvariabli ligjor mesatar i ponderuar (VLMP). Është gjithashtudhe indeksi i dytë LVES, i cili mesatarizon vetëm nënbashkësitë atyre pjesëve. ES nënkupton hetim nga ai që sugjeroi sekarakteristika më e rëndësishme për ekonomitë në zhvillimjanë kryesisht gjërat që kanë të bëjnë me atë çka është qillimirelativ i qëndrueshmëris së çmimeve dhe me atë që ështëautoriteti përfundimtar i drejtimit të politikës monetare. Kështupra ky është një indeks i ngushtë. LVES ështeë një indeks ingushtë që fokusohet vetëm mbi ata të dy.

Më pas ajo çka keni këtu në këtë tavolinë në listën emëroretë pjesmarrësve, keni renditjen e ligjeve të reja të ekonomivenë tranzicion në vitet nëntëdhjetë së bashku me pavarësinëligjore të ekonomive të zhvilluara gjatë viteve ‘80. Arsyeja qënuk u krye, do të kishte qënë me e dëshirueshme/epëlqyeshme që të përfshihej pavarësia ligjore e ekonomive tëzhvilluara në vitet ‘90, por faktikisht askush nuk i ka kryer atostudime. Rrjedhimisht gjëja më e mirë që mund të bëjmë nëmënyrë që të krahasojmë shtrirjen e reformës së bankësqendrore brenda ekonomive në tranzicion ishte të krahasonimatë me të dhënat më të afërta që disponohen që ështëkryesisht niveli i pavarësisë ligjore të vendeve të zhvilluaragjatë viteve ‘80.

Më lejoni t‘ju lexoj për shembull indeksin LVAW; vendi ipare në këtë renditje që përfshin vendet e zhvilluara gjatëviteve 80; vendet e para në këtë renditje, po jua lexoj ngafundi, janë: Polonia 89, Armenia 85, Estonia 78, Lituania 78,Gjeorgjia 73, Moldavia 73, Bjellorusia 73, Rep Çeke 73, dhemë pas vjen banka konservatore, e njohur përkonservatorizmin e saj, Bundesbank, Gjermani 69, Hungaria

-284-

67, Zvicra e cila edhe kjo konsiderohet të jetë mjaftkonservatore 64, Slovenia 63, Rep. Sllovake 62, Austria 61,Uzbakistani 56, etj.

Le të shohim tani se ku është Shqipëria. Meqë ra fjala, kyështë indeksi vetëm për ligjin e parë, ligjin ‘92, dhe sapo mëra ndër mend fakti që kishte dhe dy ligje të tjera shtesë, qënuk janë përfshirë këtu; kështu ndoshta ato dy ligje, ‘96 dhe‘97, do të pasqyronin një nivel më të lartë të pavarësisë ligjore.Nëse bëjmë sërish të njëjtin eksperiment do të kini të njëjtënrenditje të indeksit LVES.

Vendet që rradhiten të parat janë: Armenia, Estonia, Latvia,Lituania, Moldavia, Rep. Çeke, Polonia, Kazakistani, Mongolia,Rep. Sllovake dhe më pas Gjermania. Më lejoni t‘ju përmenddhe dicka tjetër; nga një model prej 26 vendesh që ne kemikëtu, 9 prej vendeve kanë patur praktikisht dy reforma mbibankat qendrore. Ka ekziztuar dhe pas disa vitesh doli dhenjë ligj i dytë.

Tabela ka të renditura vendet sipas rendit alfabetik me vitine hyrjes në fuqi të ligjit dhe jep kryesisht tre indekse agregate:LVAW, LVES dhe i treti është LVESX, që është një indeksndërmjet dy të parëve. Faktikisht është një indeks shumë ingushtë.

Mund të shohim për shembull që Armenia ka patur dy ligjembi bankat qendrore në vitet 91-93, dhe një në vitin 96.Gjithashu, dhe Rusia ka patur ligje mbi bankat qendrore, njënë vitin 93 dhe një në vitin 95. Gjithsej janë praktikisht 10banka, përfshirë edhe Shqipërinë, që kanë patur dy ligje mbibankat qendore. Ky fakt është i rëndësishëm për aspektinsociologjik të reformës. Marrim ato 9 vende dhe shikojmë secili ishte niveli i pavarësisë ligjore të ligjit të parë mbi bankatqendrore dhe më pas shikojmë po për këto 9 vende nivelinmesatar të pavarësisë ligjore për ligjin e dytë. Niveli mesatari pavarësisë për ligjin e dytë mbi bankat qendrore është nëmënyrë të konsiderueshme më i larte se niveli mesatar i

-285-

pavarësisë për ligjin e parë.Pra, kuadri qe merrni është që ata që ishin reformuesit e

parë, kishin një ligj fillestar mbi bankat qendore, vazhduanvetëm pjesërisht dhe pas disa vitesh patën ide të tjera dhelëvizën drejt zgjerimit të gjerë të pavarësisë ligjore. Tani po ilë detajet e tjera që mund të jenë interesante por nuk ka kohëtë mjaftueshme për ti analizuar.

Le të kalojmë të çështja e dytë. Çështja e dytë ka të bëjëme faktin nëse kjo reformë kaq e gjerë ligjore mbi bankatqendrore ka patur ndonjë ndikim mbi normën e inflacionit tëndonjë vendi. Sic thashë në krye, nuk shpresojmë të kemindonjë përshpejtim, madje as edhe ndonjë ndikim. Dhepadyshim nuk ka të ngjarë të ketë ndonjë ndikim në periudhënqë kishte një proces të fortë shkontrollimi të çmimeve tëkontrolluara. Ka gjithashtu dhe çështje të tjera.

Një tjetër letër nga dy njerëz në Bankën Botërore vijon mëposhtë, që faktikisht ka të bëjë me efektin e liberalizimit nëinflacion. Ajo çfarë ata gjetën duke përdorur të dhënat derinë vitin 1996, kryesisht nga 1989-1996, është se shkalla eliberalizmit kumulativ (me liberalizëm kumulativ nënkuptohetfakti që merret parasysh jo vetëm niveli aktual i liberalizimit,por edhe të gjitha llojet e shkallëve të ndryshme të liberalizimit)është në raport negativ me inflacionin, mesatarisht nëpërvendet në shqyrtim.

Ky është një variabël që nëse dikush hyn në projektet përtë gjetur nëse pavarësia ligjore ka ose nuk ka asnjë efekt mbiinflacionin, ai do të dojë të kontrollojë për të mos bashkuar/ngatërruar të dyja gjërat. Gjëja tjetër që do donim tëkontrollonim, siç e thashë dhe më parë, është dukuria etronditjeve të fuqishme të çmimeve që do të ishin ndjerë përmbi një ose dy vjetë si pasojë e çmimeve të shkontrolluara.Përfundimisht, janë të paktën 6 apo 7 vende që ishin përfshirënë luftra gjatë një periudhe dhe siç e dimë, në kohë luftrashqeveritë përpiqen të gjejnë zgjidhje në financimet që bëhen

-286-

burim inflacioni.Përpara se të flasim për rezultatet, më lejoni t’ju shpjegoj

një tjetër çështje metodologjike. Le të supozojme se pozbatohet një reformë sot. Nuk pritet që norma e inflacionit,edhe sikur pavarësia ligjore e bankave qendrore të ketë ndikim,që do ndikonte menjëherë normën e inflacionit. Duhet kohëqë insitucionet ta venë në zbatim, që njerëzit në pozitë tëndërmarrin hapat e nevojshëm të politikës monetare dhe përmë tepër, ekziston dhe një hendek midis ndërmarrjes së hapavetë politikës monetare dhe kohës së ndikimit mbi ekonominë.Modelin e copëtuam në tre periudha. Një periudhë përparareformës së parë mbi bankat qendrore dhe një periudhë mbasreformës së dytë mbi bankat qendrore. Kështu për vendet qëkishin vetëm një reformë mbi bankat qendrore ndarja u bëvetëm në dy periudha.

Çfarë dua të them është se ato periudha jane praktikishtpërpara çdo reforme mbi bankat qendrore si e parë ashtu dhee dytë, dhe periudhës pas një reforme mbi bankat qendrore.Në vijim me atë që thashë më parë, do prisnim qe nëse kandonjë efekt të pavarësisë ligjore mbi inflacion, ai do tëparaqitej në fund të reformës së bankave qendrore, të së parësa të së dytës.

Më lejoni tju shpjegoj se cilat janë resultatet. Kontrolletjanë si më poshtë: CI është indeksi i akumuluar i liberalizimit,I është indeksi i shkontrollimit të çmimeve, WT fiktivi botëror,dhe më pas janë tre indekset e pavarësisë ligjore, LVAW, LVESdhe LVESX; egziston gjithashtu edhe nje fikiv i quajtur Fiktivii Bankës Qendrore, që u shtua më vonë me qëllim që tëtestohej nëse mbasi ju bëni kontroll për të gjitha ato variable,duke përfshirë edhe pavarësinë e ligjore të bankës qëndore,ose duke e mbajtur të pandryshuar kursin e këmbimit, sic bënënë Lituani apo Estoni duke pasur në themel tryezën e parasë,nësë ai kontibuon me ndonjë variabël fikiv shtesë mbiinflacionin. Indeksi ka një efekt pozitiv mbi inflacionin; fikitvi

-287-

botëror ka një efekt mjaft positiv mbi inflacion, dhe të treindekset e pavarësisë ligjore jane praktikisht të parëndësishmedhe kjo i pergjigjet shpresave tona apriori. Gjithashtu, fiktivipër tryezën e parasë në ato dy vende, Lit dhe Est, ështëgjithashtu i parëndësishëm. Megjithatë ky nuk është fundi ihistorisë. Më pas, modelin e ndamë sipas shkallës së nivelittë liberalizimit akumulativ në vende që kanë ecur shumë nërrugën e liberalizimit dhe vende që kanë ecur në mënyrëmesatare. Renditja e vlerave të indeksit të liberalizimitkumulativ në model është nga 0, që nuk paraqet fare/absolutisht liberalizim. Megjithatë, indeksi kumulativ ështëshuma e këtyre gjërave.

Kështu që juve ju duhet të mblidhni shumën përgjatë viteve,që mund të jetë shumë më e madhe. Indeksi që kemi këtupër modelin dhe që i përkon viteve 89-98 varion nga 0-10, nëmë të shumtën rreth 9. Në model, vendet që janë mbi 3-4 ekanë kaluar tashmë proçesin e liberalizimit kumulativ, gjë qëështë thelbësore.

Grupet e vendeve i ndamë tashmë praktikisht në dy grupe;ato që kanë indeksin e liberalizmit kumulativ nën tre, që do tëthote ato vende që janë mbrapa me procesin e liberalizimit,në grupin e atyre që kanë ecur përpara në drejtimin eliberalizimit. Nga analiza rezultoi se ka një ndikim të fortë dhethelbësor në grupin e vendeve që kanë kaluar procesin eliberalizimit kumulativ. Me fjalë të tjera, në ato vende ku procesii liberalizimit kumulativ ka mbetur prapa nuk ka patur ndikimtë lci (indeksi i liberalizimit kumulativ) mbi inflacion. Megjithatë,për ato vende që kanë kaluar një nivel thelbësor dhe mjaft tëqëndrueshëm të liberalizimit, tradita e mardhënies negativemidis pavarësisë ligjore dhe inflacionit, gjë që është hasur/vënë re përgjatë viteve ’80 nga disa autor (përfshirë këtu dheveten time) të ekonomive të zhvilluara, del gjithashtu në këtoekonomi. Ky ishte pak a shumë perfundimi kyesor i këtijstudimi.

-288-

Një pyetje tjetër interesante që lind këtu, ka të bëjë measpektin sociologjik të reformës mbarëbotërore. Cili ështëndikimi i reformës mbi ecurinë ekonomike, dhe në këtë rast,në fushën e inflacionit. Një tjetër pyetje mund të jetë kjo:Cilat janë forcat afatgjata që kanë më shumë mundësi për tënxitur politikanët që tju japin më shumë pavarësi bankaveqendrore? Këtu ka shumë mundësi. Njëra është: vendet qëjanë afër Gjermanisë, përshkak të influencës së Gjermanisëdhe arritjeve të larta të saj në qëndueshmërinë e çmimeve,mund të kenë pasur më shumë gjasa për ti dhënë pavarësibankave qendrore. Kështu, nëse praktikisht drejtojmë një rënieqë nuk është riprodhuar këtu, por që përshkruhet në një ngapjesët në të cilin variabli i varur është niveli i pavarësisë ligjore,që iu dha më në fund bankave qendrore, dhe duket sikur kanjë grup variablash institucional, shpjegues. Kështu, një prejtyre, për të kapur ndikimin e Gjermanisë, ishte distanca e njëvendi të caktuar nga Berlini dhe jo nga Boni. Ky variabëlrezultoi të ishte i parëndësishëm.

Tashmë, kjo është gjithashtu e mundshme për vendet qëjanë në listat e shpejta, të para dhe të dytëa të hyrjes në BE.Lista e parë e shpejt përfshin: Hungarin, Rep. Çeke, Poloninëe me rradhë. Ato vende kishin një inisiativë më të fortë për tëvendosur nivele më të larta të pavarësisë ligjore me qëllim qëtë thjeshtonin pranimin e tyre të ardhshëm në BME (bashkiminmonetar europian). Ajo çka na thotë rënia është se ne e kapëmatë me variablin fiktiv. Treguesi fiktiv i atyre vendeve që janënë listën e shpejt të parë, është positiv dhe i rëndësishëm.

Me fjalë të tjera, kjo flet për influencën positve mbi niveline pavarësisë ligjore dhënë bankave qendrore në ato vendet elistës së parë të shpejtë. Ndërsa variabli fiktiv për vendet elistës së dytë, ndonëse positivë, është i parëndësishëm. Kaedhe disa variable të tjerë të këtij lloji me të cilat kemi punuar.Praktikisht, të gjithë ishin të parëndësishëm. Kishte dhe njëvariabël tjetër shtesë, i cili ishte i rëndësishëm, dhe që ishte

-289-

dita e reformës; sa më vonë reforma, aq më i lartë ishte nivelii pavarësisë së bankave qendrore të atij vendi të caktuar. Gjatëpoçesit që po i referohemi, një nga referuesit që ështëamerikan, ngriti mundësinë që vendet që kishin patur normashumë të larta inflacioni do ishin më të predispozuar tu jepninmë shumë pavarësi ligjore bankave qendrore për tëkompensuar inflacionin. Nuk ka fakte nga të dhënat për tambështetur atë. Faktikisht, fakte ka në drejtimin e kundërt.Pra, më lejoni ta mbyll këtë diskutim me anë të një vërejtjejetë përgjithshme që do e lexoj nga paragrafi i fundit i faqes:fakti që niveli mesatar i pavarësisë ligjore gjatë viteve ‘80sesa gjatë viteve ‘90, i pasqyruar në ligjet e reja do të kishteqënë shumë më të ulëta. Ky është një ilustrim konkret i parimitmë të gjerë që egziston në konsesusin profesional gjatë kohëssë reformës dhe ndikon në modelin e reformës. Mendoj se kyështë një shembull mjaft i mirë mbi fuqinë/forcën e ideve.

Në vitët ‘30 ndodhi revulucioni Keynesian, që pati një ndikimtë rëndësishëm mbi politikën vijuese të ekonomive të zhvilluarasi dhe në vitet e mëvonshme në ekonomitë në zhvillim. Kyrevolucion ndikon akoma në formimin e ideve të ekonomistëvëderi në ditët e sotme. Mendoj se ka diçka të ngjashme nëkëtë fushë të bankave qendrore që ka funksionuar gjatë viteve‘90. Siç e dini, ky studim është përqendruar vetëm në vendetnë tranzicion. Megjithatë, një dukuri e ngjashme ka ndodhurnë të njëjtën kohë në Amerikën e Jugut. Praktikisht, të gjithavendet e Amerikës së Jugut e kanë ngritur ndjeshëm nivelin epavarësisë ligjore dhe gjithashtu, pothuajse të gjitha vendeteuropiane, si edhe Japonia, e kanë ngritur nivelin e bankaveqendrore. Kjo i jep fund kësaj çështjeje.

Çështja mbi përgjegjësinë, besueshmërinë dhetransparencën është ngritur kohët e fundit në kontekstin ediskutimeve që paraprin formimin e BME(Bashkimi MonetarEuropian). Kjo çështje u rrah shumë gjatë viteve 98-99 dhe

-290-

ajo reflektoi kryesisht dy këndvështrime të ndryshme; njërënqë do doja ta quaja Përqasja e Re e Bankës së Anglisë eparaqitur nga Vickers Merlin Kind, dhe përqasja e Bundesbank.Banka Qendrore Europiane është krijuar si model i bazuar nëimazhin e Bundesbank, në vitet e saj të lavdishme tëkonservatorizmit që janë shumë larg nga e sotmja. Gjithsesi,përqasja e Bankës së Anglisë këmbëngul mjaft në përgjegjësine individëve dhe për pasojë në transparencën e individëve.Vendimi mbi politikën monetare merret nga komisioni i politikësmonetare në Bankën e Anglisë dhe në këshillin qeverisës tëBankës Qendrore Europiane. Përqasja e Bundesbank, e cilareflektohet në Bankën Qendrore Europiane, thekson kryesishtpërgjegjësitë kolektive. Sipas saj, nuk është ide e mirë tëpublikosh zërat e vecantë të secilit anëtar të këshillit. Kjo ështënjë cëshjte shumë delikate për Bashkimin Monetar Europian,për shkak të faktit që kjo është Banka Qëndore e shumëvendeve të ndryshme, me autoritete fiskale të ndryshme, qëpadyshim kanë interesa që divergojnë.

Vota e një anëtari të caktuar të këshillit, nga Gjermania,Franca apo nga Italia, dhe që ka shumë përzierje/implikimepolitike (edhe sikur të mos ketë të tilla) mund tëkeqinterpretohet nga publiku i gjere si pasojë e përzierjevepolitike. Kjo situatë është disi më ndryshe nga situata nëBankën e Anglisë, bankë që përballet vetëm me një autoritetfiskal.

Kështu, edhe pse mendoj se transparenca është dicka emirë në kuptimin që transparenca ka shumë avantazhe në atovende që po i bashkohen grupit të vëndeve me nivel të lartëtë pavarësisë ligjore. Transparenca duhet të jetë një tipar irëndësishëm veçanërisht në parandalimin e ndikimit masiv tëpolitikës në bankat qendrore. Kështu, për shembull, ligji iBankës së Zelandës Re nga viti 1989 i jep praktikishtguvernatorit pavarësi në instrumenta. Guvernatori mund tëvendosi normën e interesit. Ministri i thesarit dhe qeveria

-291-

kanë zakonisht një privilegj kryesor. Me fjalë të tjera qeveriaka kompetenca mbi bankën qendrore dhe merr përsipërdrejtimin e politikës monetare.

Të kufizosh sjelljen e papërgjegjshme nga ana e bankaveqendrore, mendoj se do të thotë kryesisht të kufizosh sjelljene papërgjegjshme nga ana e qëverisë në shumicën e rasteve.Pra, qeveria, kur ajo përdor privilegjin dhënë nga ligji për tëinfluencuar politikën monetare, do të jetë politikishtpërgjegjëse, qoftë e mirë apo e keqe.

Është dhe një çështje tjetër që lindi brenda kontekstit mbiçështjet e bankave qendrore, midis Ëilliam Bolker, i cili në atëkohë ishte në këshillin e politikës monetare të Bankës sëAnglisë, dhe Roth Marisin, i cili është ende në këshillin drejtuestë BQE(Banka Qendrore Europiane). Në vitin 1998, pakpërpara krijimit të BQE-s, William Bolker bëri një studim tëtitulluar në mënyrë eufemiste “Liza në botën e çudirave”.

Ai kritikonte mjaft ashpër BQE-n për mos qënien plotësishte hapur mbi çështje të ndryshme dhe gjithashtu mbiparashikimin që BQE mund të ketë apo që duhet të ketë përvendin se ku norma e inflacionit do jetë në zonën e euros nëmungesë të një politike monetare aktiviste. Pati një përgjigjerreth kësaj nga ana e Roth Marisin-it. Duhet të them, sepersonalisht besoj se, për arsye që nuk do i përmend por qëkjo mund të lihet në seancat e diskutimit, që njeriu nuk duhettë egzagjerojë deri në ekstrem sa të tejkalojë transparencëne hapur, në lidhje me gjithë informacionin e disponueshëm tëbankave qendrore.

Po ja të paktën dy arsye për këtë:

1. Bankat qendrore veprojnë në një botë pasigurie. Kështuqë ato mund ta kenë idenë rreth asaj se ku po shkon ekonomiapor ato nuk janë të sigurta për të. Kështu, nëse ato thonë sene mendojmë kështu apo ashtu, ka shumë të ngjarë që kjo të

-292-

keqkuptohet të paktën nga publiku dhe mund të sjellë mëtepër ngatërresa sesa qartësi. Egziston një studim i parashumë vitesh i shkruar në këtë kontekst nga dikush i quajturVinclair nga Departamenti i Kërkimeve në BQE, “Transparencëe plotë nuk do të thotë gjithmonë qartësi e plotë”. Ju mund tambysni publikun me tonelata informacioni, por sinjali ështëmjaft i ulët.

2. Mund të ndodhë që një bankë apo një grup bankashjanë në formë jo të mirë; ndoshta mund të ketë një krizëbankare apo ndoshta një krizë monedhe a diçka e ngjashmeme këtë.

Të gjithë e dimë që nuk është aspak ide e mirë të publikoshinformacione të tilla. Bankat qendrore në një situatë të atillëduhet të ndërmarrin veprimet e nevojshme, ndoshta për tëmbyllur bankën, të injektojnë përkohësisht një shumë parash.Megjthatë, ato nuk duhet të publikojnë këtë informacion parakohe sepse egziston rreziku që mund të precipitojë krizënfinanciare që përndryshe do ishte evituar.

-293-

KRIZAKRIZAKRIZAKRIZAKRIZAT FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORESHKSHKSHKSHKSHKAAAAAQETQETQETQETQET, TIP, TIP, TIP, TIP, TIPARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRË

MarMarMarMarMarkkkkko Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavarur nga FMN-ja për Bankën eur nga FMN-ja për Bankën eur nga FMN-ja për Bankën eur nga FMN-ja për Bankën eur nga FMN-ja për Bankën eShqipërisë dhe Bankën Qendrore të Bosnie HercegovinësShqipërisë dhe Bankën Qendrore të Bosnie HercegovinësShqipërisë dhe Bankën Qendrore të Bosnie HercegovinësShqipërisë dhe Bankën Qendrore të Bosnie HercegovinësShqipërisë dhe Bankën Qendrore të Bosnie Hercegovinës

Evan KrafEvan KrafEvan KrafEvan KrafEvan Kraft Drejtor i Depart Drejtor i Depart Drejtor i Depart Drejtor i Depart Drejtor i Departamentit të Kërkimeve, Bankatamentit të Kërkimeve, Bankatamentit të Kërkimeve, Bankatamentit të Kërkimeve, Bankatamentit të Kërkimeve, BankaQendrore e KroacisëQendrore e KroacisëQendrore e KroacisëQendrore e KroacisëQendrore e Kroacisë

-294-

KRIZAKRIZAKRIZAKRIZAKRIZAT FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORET FINANCIARE NË EVROPËN JUGLINDORESHKSHKSHKSHKSHKAAAAAQETQETQETQETQET, TIP, TIP, TIP, TIP, TIPARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËARET DHE MËSIMET QË DUHEN NXJERRËMarkMarkMarkMarkMarko Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavaro Skreb,Këshilltar i pavarur nga FMN-ja për Bankën e Shqipërisëur nga FMN-ja për Bankën e Shqipërisëur nga FMN-ja për Bankën e Shqipërisëur nga FMN-ja për Bankën e Shqipërisëur nga FMN-ja për Bankën e Shqipërisëdhe Bankën Qendrore të Bosnie Hercegovinësdhe Bankën Qendrore të Bosnie Hercegovinësdhe Bankën Qendrore të Bosnie Hercegovinësdhe Bankën Qendrore të Bosnie Hercegovinësdhe Bankën Qendrore të Bosnie HercegovinësEvan KrafEvan KrafEvan KrafEvan KrafEvan Kraft Drejtor i Depart Drejtor i Depart Drejtor i Depart Drejtor i Depart Drejtor i Departamentit të Kërkimeve, Banka Qendroretamentit të Kërkimeve, Banka Qendroretamentit të Kërkimeve, Banka Qendroretamentit të Kërkimeve, Banka Qendroretamentit të Kërkimeve, Banka Qendroree Kroacisëe Kroacisëe Kroacisëe Kroacisëe Kroacisë

PËRMBLEDHJE

Ky studim analizon krizat sistematike financiare në trevendet e Evropës Juglindore: Shqipëri, Bosnjë-Hercegovinëdhe Kroaci (ABC). Kriza e Shqipërisë përfshiu sektorininformal financiar (skemat piramidale). Kriza e Bosnjës nukpati ndonjë numër ngjarjesh përcaktuese, por në të ishte ipranishëm “stresi i përhershëm” dhe agjenda e përhershme ereformës së papërfunduar. Krizat e Kroacisë përfshinë një krizëtë parë, që erdhi si rrjedhojë e tranzicionit dhe luftës, dhe njëkrizë më të vogël të dytë, që ishte rezultat i liberalizimit nëmungesë të ndonjë kuadri të përshtatshëm institucional dhe ligjor.

Ne arsyetojmë se këto episode të ndryshme kanë pasurtipare të përbashkëta. Krizat kanë qenë shumë tëkushtueshme, në secilin rast u përfshi politika, sistemi ligjorka qenë pjesërisht i pamjaftueshëm dhe ka pasur mungesëbashkërendimi midis autoriteteve mbikëqyrëse dheinstitucioneve të tjera. Tipari i përbashkët pozitiv ishte se asnjëringa vendet ABC nuk shkaktoi përhapjen e krizës jashtë vendit.

Ne arsyetojmë se mund të nxirren disa mësime: konsensusi politikka rëndësi thelbësore për marrjen e vendimeve në mënyrë të shpejtë,është me rëndësi vendimtare që të hartohet një plan i hershëm përzgjidhjen e krizës dhe për administrimin e fuqishëm të krizës, përkrizat nuk ka një politikë “të njëjtë për të gjithë” dhe pozicioni i fuqishëmfiskal është një plus. Më së fundi ne duhet të jemi të kënaqur që tëkemi një krizë financiare, sepse vetëm pas krizës bëhen përpjekje tëtjera për përmirësimin e stabilitetit të sistemit financiar.

-295-

1. HYRJE1

Qëllimi kryesor i këtij studimi është që të analizojë krizatsistematike financiare në tre vende të Evropës Juglindore dhetë përpiqet të nxjerrë disa përfundime dhe mësime tëpërgjithshme në bazë të atyre rasteve. Kumtesa shqyrtonShqipërinë, Bosnjë- Hercegovinën (BIH) dhe Kroacinë (ose“vendet ABC”).

Përvoja e fundit me problemet financiare të këtyre trevendeve nuk është studiuar gjerësisht. Përvojat janë krejt tëndryshme: Shqipëria ka kaluar një krizë financiare për shkaktë krijimit dhe të rënies së skemave piramidale. Kjo krizë kishtepak të bënte me sistemin bankar, përveçse ndoshta që zhvillimii sektorit informal financiar ishte rrjedhojë e mungesës sëzhvillimit dhe elasticitetit të sektorit formal bankar. Përveçkësaj, parandalimi dhe zgjidhja e krizës nuk ishin kryesisht nëduart e bankës qendrore, sepse ai institucion nuk kishteautoritet të qartë mbi sektorin informal financiar.

Bosnjë-Hercegovina kaloi vështirësi të zgjatura të sistemitformal financiar pa ndonjë ngjarje të vetme ose seri ngjarjeshqë mund të karakterizoheshin si krizë. Mbikëqyrja bankarefunksionoi veçmas në secilin prej dy subjekteve të përcaktuaranga Marrëveshja e Dejtonit, duke krijuar ndryshime tëndjeshme në ritmin e ndryshimit dhe në shtrirjen e problemevebankare. Megjithatë, problemet në të dyja subjektet dhe kuadrii përgjithshëm ligjor dhe makroekonomik ishin të ngjashme saqë e merituan termin “boshnjak”.

Kroacia, dukshëm vendi më i zhvilluar ekonomikisht nga tëtri vendet, kaloi dy kriza bankare. E para ishte rrjedhojë e1 Projekti fillestar i këtij studimi u paraqit në seminarin ndërkombëtar për “Përvojën krahasuesenë ballafaqimin e problemeve të sektorit bankar në Evropën Qendrore/Lindore dhe në AzinëQendrore”, 22-24 prill 2002, Varshavë, Poloni, organizuar nga Banka Botërore, Fondi MonetarNdërkombëtar, Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim dhe Banka Kombëtare e Polonisë.Autorët do të dëshironin të falenderonin në mënyrë të veçantë Bankën Botërore dhepjesëmarrësit për komentet e tyre të dobishme. Nuk është nevoja të thuhet se pikëpamjet eshprehura në kumtesë janë vetëm pikëpamje të autorëve dhe nuk duhet të lidhen me institucionetku ata punojnë.

-296-

kalimit nga komunizmi dhe kryesisht ishte rrjedhojë erezervave të huave të këqija që ishin trashëguar nga sistemi ivjetër. Kriza e vjetër u zgjat dhe u zgjerua gjatë luftës së viteve1991-1995. Menjëherë pas zgjidhjes së krizës së parë në vitin1996, shpërtheu një krizë e re, kësaj here një krizë klasike eliberalizimit dhe rrezikimit të tepruar.

Megjithë këto histori disi të ndryshme, ne arsyetojmë semidis të tre rasteve ka ngjashmëri të rëndësishme, në mënyrëtë veçantë vështirësitë e krijuara nga sistemet e dobëta ligjore,ndërhyrja politike në mbikëqyrjen e sektorit financiar dhebashkërendimi i pamjaftueshëm midis institucioneve dhe qeverive.

Studimi përbëhet nga tre pjesë. Në vijim të kësaj hyrjejenë pjesën e parë kemi dhënë një analizë krahasuese tëtreguesve kryesorë ekonomikë, financiarë dhe bankarë përvendet ABC. Në pjesën e dytë kemi analizuar veçmasproblemet e sektorit bankar (sektorit financiar) në secilin prejtyre, duke bërë një vlerësim të administrimit të krizës në çdovend. Në pjesën e fundit jemi përpjekur të nxjerrim disapërfundime dhe mësime nga këto përvoja.

2. TREGUESIT KRYESORË TË VENDEVE ABC

Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina dhe Kroacia nuk janë shumëtë njohura. Këto dy të fundit dolën si shtete të pavarura paradhjetë vjetësh. Deri në fillim të tranzicionit Shqipëria ishte nëmënyrë të diskutueshme midis vendeve më të mbyllura tëbotës. Pra, duket e dobishme që të jepet njëfarë informacionipërpara se të kalohet në problemet e tyre financiare.

Të tre vendet gjeografikisht janë të gjitha pjesë të EvropësJuglindore. Siç mund të shihet nga tabela 2.1, të gjithë kanënjë PBB për frymë relativisht të ulët. PBB-ja për frymë eShqipërisë dhe e Bosnjë-Hercegovinës vlerësohet paksa mëe lartë se 1.000 dollarë amerikanë (ose më pak se 3 dollarëamerikanë në ditë). Ajo e Kroacisë është dukshmën më e lartë.

-297-

Duke vlerësuar PBB-në e përgjithshme, ekonomitë e tyre janëshumë të vogla. Por, të gjitha këto vende u zhvilluan relativishtshpejt në vitet nëntëdhjetë. Të gjitha treguan një shkallëshumë të lartë disipline monetare, siç u demostrua ngainflacioni i ulët. Bosnjë-Hercegovina e arriti këtë me një politikëmonetare “të mbështetur në rregulla”, domethënë një këshilltë monedhës (qysh nga viti 1997), ndërsa Shqipëria dheKroacia përdorën regjimet e administruara të kursit tëlëkundshëm të këmbimit dhe politika monetare të pavarura.

Tabelë 2.1: Treguesit ekonomikë për vitin 2001.

Siç tregon tabela 2.2, deficitet e e llogarive të tyre aktualejanë relativisht të larta (ai i Kroacisë në vitin 1997 ishte shifërme dy numra) dhe të gjitha kanë deficite fiskale. Deficiti iShqipërisë është vërtet shumë i lartë (katër vjet më parë ishtenë zonën e shifrës me dy numra). Asnjeri nuk ka asnjë tregfinanciar veçanërisht të thellë (siç matet nga pjesa e ofertavemonetare në PBB), por të gjitha kanë përjetuar ritme të lartatë rritjes së parave.2 Shqipëria dhe Bosnjë-Hercegovina kanëpjesë shumë të larta të monedhës në qarkullim në PBB. Nësemonedhës vendase, lehtësisht të matshme jashtë bankave,do t’i shtoheshin kartëmonedhat e monedhës së huaj (qëqarkullojnë gjerësisht në të treja këto vende), ato mund tëetikoheshin lehtë si “shoqëri të parave të thata”.3

2 Duhet shënuar se për shkak të kalimit nga marka gjermane në euro, fundi i vitit 2001 veçohetpër vendet që kanë bërë zëvendësimin e monedhës së fortë dhe dollarizimin e lartë zyrtar dhejozyrtar. Megjithatë, është karakteristike rritja e shpejtë e parave në përgjithësi.3 Për vlerësime të dollarizimit jozyrtar në Kroaci shih: Feige et al (2002) dhe CNB (2002a). NëKroaci, në muajt e fundit të vitit 2001, u këmbyen para të huaja në një vlerë që kapte më shumëse 2.1 miliardë euro, duke treguar se monedha e huaj në qarkullim ishte gati dy herë më shumëse monedha vendase në qarkullim.

PBB e përgjithshme në miliard usd

PBB/p.c. në usd PBB/p.c. në PPP e në usd

Rritja e GDP-së Inflacioni në % (eop)

Shqipëria 4.1 1 108 3 488 6.5 3.5 Bosnjë-Hercegonia 4.6 1 068 s’ka 5.6 0.9*

Kroacia 20.3 4 625 7 892 4.1 2.8 Burimi: Artikull IV i FMN-së i raporteve për Shqipërinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Kroacinë (www.imf.org) dhe Borish (2002). Shënim: * Vlerësimi (mesatarja e matur e të dyja subjekteve). Për inflacionin nën BIH nuk ka asnjë të dhënë.

-298-

Tabelë 2.2: Treguesit financiarë për vitin 2001.

Me një fjalë, nëse në të ardhmen vazhdon rritja e shpejtë ePBB-së, ka hapësirë të bollshme për thellimin e mëtejshëmtë tregjeve financiare. Njëkohësisht, thellimi financiar, nësekombinohet me institucione të papërshtatshme financiare(kuadër i dobët rregullator dhe sidomos zbatim i dobët) dhederregullim të shpejtë, mund të jetë recetë për problemetfinanciare në të ardhmen.4

Pasi i hodhëm një vështrim makroekonomik këtyre vendevei kthehemi tani industrive të tyre bankare në veçanti.

Tabelë 2.3: Treguesit bankarë për vitin 2000.

Ia vlen të përmendet se si në BIH ashtu edhe në Kroacinumri i bankave është ulur ndjeshëm qysh nga viti 1997 (nëShqipëri aktualisht është rritur). Pritet që në të ardhmenkonsolidimi të vazhdojë dhe sidomos që pjesa e tregut tëbankave të huaja të vazhdojë të rritet me shpejtësi. Por, siçtregon tabela 2.3, përmasat mesatare të bankave në këtovende janë ende shumë të vogla. Ky është tipar tipik i një4 Për shembull, Eichengreen dhe Arteta (2002) identifikojnë rritje të shpejtë të krediteve bankaretë lidhura me liberalizimin financiar si shkaqe kryesore të krizave bankare në ekonomitë etregut, që po krijoheshin. Shih, gjithashtu, Caprio dhe Klingebiel (1996) dhe Gavin dhe Hausmann(1996).

Llogaria e tanishme si % e PBB

Bilanci fiskal si % e PBB

Oferta monetare si % e PBB

Rritja e ofertës monetare në %

MJB** si % e PBB

Shqipëria -6.3 -8.5 66.7 19.9 20.2 Bosnjë-Hercegonia -18.0 -0.9* 43.6 79 16.3

Kroacia -3.1 -5.3 62.8 45.2 5.0 Burimi: Artikull IV i FMN-së i raporteve për Shqipërinë, Bosnjë-Hercegovinën dhe Kroacinë (www.imf.org). Shënim: * Qeveria e konsoliduar qendrore në bazë të angazhimit. ** Monedha jashtë bankave.

Nr. i bankave

Të huaja Banka për 100 000

Aktive/bank (mil usd)

Aktive/ PBB

BERZH Treguesi*

Shqipëria 13 12 0.38 155 52% 2+ Bosnjë- Herzegovinë 56 14 1.30 52 65% 2+ Kroacia 44 20 0.96 312 70% 3+ Burimi: Raporti i BERZH-it për tranzicionin (2002) dhe përllogaritjet e veta. Shënim: * Treguesi i BERZH-it për reformën bankare varion nga 1 deri në 4+ (kjo e fundit shënon pikën më të lartë). Dy pikë do të thotë se ka një liberalizim të ndjeshëm të shkallës së interesit dhe të shumës së caktuar për kredi. Tre pikë do të thotë se ka ecuri konkrete në krijimin e aftësisë paguese bankare dhe të një kuadri për mbikëqyrjen dhe për rregullimin e kujdesshëm. Për më shumë hollësi shih: EBRD Transition Report (2001), f. 16.

-299-

politike dhe licencimi relativisht të butë të hyrjes në fazat ehershme të tranzicionit. Përveç kësaj, ajo tregon që ato vendenuk janë imunizuar ndaj prirjeve të përgjithshme që prekin jovetëm ekonomitë e zhvilluara, por edhe industrinë bankare tëtregjeve të reja.5

Derregullimi, hapja ndaj konkurrencës së huaj dheprivatizimi do të vazhdojnë në të ardhmen meqenëse ato janëprirje botërore që ndikojnë në vendet ABC (shih Hawkingsdhe Mihaljek, 2001). Me një fjalë, nuk ka dyshim se të gjithavendet (duke përfshirë edhe ato ABC) janë të përfshira gjithnjëe më shumë në globalizim dhe do të këshilloheshin që t’istudjonin ato mirë dhe të përgatiteshin për to.

Tabelë 2.4: Detyrimet ndërkombëtare (fundi i çerekut 1 të vitit 2002).

Kroacia është vendi më i përparuar nga të tre vendet përsau përket detyrimeve ndërkombëtare. Meqenëse që të trevendet janë pjesë e “periferisë” së tregut të stërmadh të BE-së (që do të bëhet edhe më e afërt kur të dhjetë vendet e rejakandidate të bëhen anëtare me të drejta të plota, ndoshtapas dy vjetësh), nuk është çudi që BE-ja të jetë partneri i tyrekryesor tregtar. Kështu, marrëdhëniet institucionale me BE-në (aktualisht në formën e Marrëveshjeve të Stabilizim-Asociimit), si edhe zhvillimet tregtare janë çelësi për integrimine tyre të mëtejshëm në tregun botëror.

5 Për më shumë hollësi për prirjet në sistemin bankar të tregjeve të reja shih punën e shkëlqyertë Hawkings dhe Mihaljek (2001).

OBT BE-MSA FMN/BB/BERZH Grupim i mëvetshëm Borxh i jashtëm

Shqipëria po jo po asnjë jo plotësisht Bosnjë-Hercegonia jo* jo po asnjë jo plotësisht

Kroacia po po po BBB plotësisht Burimi: informacioni i vet. Shënim: OBT - Anëtarësia në Organizatën Botërore të Tregtisë. BE-MSA - Marrëveshje të Stabilizim-Asociimit me Bashkimin Evropian të nënshkruara ose jo. FMN/BB/BERZH - A (i) merr një vend (domethënë aktivet e veta, paratë e veta) nga institucione financiare shumëpalëshe. Si Shqipëria ashtu edhe Bosnjë-Hercegovina marrin në kushte koncesionale. Grupim i mëvetësishëm nga ndonjë agjenci kryesore (S & P, Moody's dhe Fitch IBCA). Borxhi i jashtëm: Nëse borxhi i jashtëm është shlyer plotësisht apo jo. * BIH aktualisht është në bisedime për pranimin në OBT. Pritet që BIH të bëhet anëtare në vitin 2004.

-300-

Mund të arsyetohet se afërsia me BE-në përcakton(përgjithësisht) kuadrin ligjor për industrinë bankare. Të trejavendet tona përfshijnë banka të përgjithshme dhe kanë bankaqendrore të pavarura me ligje moderne që sigurojnë pavarësinë(de jure në se jo de facto). Ajo që nuk matet lehtë është çështjae zbatimit të ligjeve (sidomos në fushën bankare). Mund tëargumentohet se vendet ABC nuk po i zbatojnë ashtu siç duhetligjet e tyre. Në fakt, ky është vlerësimi i BERZH-it, siç etregon tabela 2.5.

Tabelë 2.5: Kuadri ligjor i operacioneve bankare.

Pas kësaj analize të shkurtër krahasuese do të shqyrtojmëmë nga afër krizën sistematike financiare të çdo vendi.

3. KRIZAT FINANCIARE: VENDET ABC

3.1. SHQIPËRIA.

3.1.1.3.1.1.3.1.1.3.1.1.3.1.1. KKKKKuadri i krizës, kriza dhe administrimi i krizës.uadri i krizës, kriza dhe administrimi i krizës.uadri i krizës, kriza dhe administrimi i krizës.uadri i krizës, kriza dhe administrimi i krizës.uadri i krizës, kriza dhe administrimi i krizës.

Duhet të përmendet se deri tani Shqipëria nuk ështëballafaquar me ndonjë krizë tipike bankare. Por, ajo ka pasurprobleme shumë serioze që lidheshin me sektorin financiar.Problemet e saj financiare ishin më shumë të lidhura me

L, Rr dhe M në bankën qendrore* Ligji bankar Mbyllja e

bankave Sigurimi i

depozitave Treguesi ** ligjor

i BERZH-it

Shqipëria po korrik 1998 (i ndryshuar) *** prill 2002 2-

Bosnjë-Hercegonia

jo* (dy subjekte) tetor 1998 prill 1999

Relativisht e lehtë

shkurt 2001 (vetëm FBIH)

1+

Kroacia po dhjetor 1998 (projekt i ri) e lehtë qershor 1997 3

Burimi: Raporti i BERZH-it për tranzicionin dhe vlerësimi i vet. Shënim: * Licencimi, rregullimi dhe mbikëqyrja. ** Treguesi i BERZH-it për tranzicionin ligjor është një sistem klasifikimi për rregullimin financiar. Shkalla më e lartë është 4+. Treguesi 1 tregon se rregullat ligjorë në fushën bankare kanë fushë veprimi shumë të kufizuar, 2 nënkupton se ata janë të kufizuar dhe 3 nënkupton se ata janë të plotë, por përpunimi i mëtejshëm është i mundur. Për më shumë hollësi shih: EBRD Transition Report (2001), f. 38-39. *** Deri nga mesi i vitit 2002 asnjë nga bankat nuk është mbyllur, kështu që nuk është e mundur që të vlerësohet lehtësia e mbylljes së një banke.

-301-

zhvillimin dhe me shembjen e bujshme të skemave piramidaledhe sidomos me rrjedhojat negative shoqërore dhe politike qësolli kjo shembje për shoqërinë shqiptare në tërësi. Kështu, faktiqë pjesa e parregulluar e sistemit financiar u zhvillua dhe solli njëshkatërrim të tillë e bën rastin e Shqipërisë interesant.

Nuk ka dyshim se në fillim të tranzicionit Shqipëria u përballme kushtet më të këqija fillestare. Në fakt, kushtet fillestaretë Shqipërisë jo vetëm që ishin më të këqijat nga ato të të trevendeve që po krahasojmë, por më të këqijat nga ato të tëgjitha vendeve Evropiane postsocialiste. Përpara vitit 1991Shqipëria ishte vendi më pak i njohur dhe më i varfër nëEvropë.6

Në fillim të tranzicionit sistemi i saj financiar ishte ingjashëm me atë të ish- vendeve të tjera socialiste. Sistemi isaj bankar përbëhej nga Banka Shtetërore e Shqipërisë (përtë cilën ishte tipike që të kryente disa funksione qendrorebankare dhe bankare tregtare), Banka Shtetërore Bujqësoredhe Banka Tregtare Shqiptare. Funksioni kryesor i BankësShtetërore Bujqësore ishte që t’u jepte hua kooperativavedhe fermave shtetërore. Banka Tregtare Shqiptare, që u krijuanga Departamenti i Marrëdhënieve me Jashtë i BankësShtetërore të Shqipërisë, merrej me rezervat e këmbimit tëmonedhës së huaj, me operacionet e këmbimit të monedhëssë huaj etj.. Banka Shtetërore e Shqipërisë, gjithashtu,grumbullonte depozitat. Në të njëjtën kohë, rreth 40 mijë zyravendore të Bankës Shtetërore gjendeshin të shpërndara nëtë gjithë vendin. Këta përfaqësues grumbullonin depozitat qëridepozitoheshin në Bankën Shtetërore të Shqipërisë.

Sistemi i pagesave ishte shumë rudimentar dhe punontevetëm me para në dorë dhe me likuidimin e faturave bankare.

Por, reformat e rëndësishme në sistemin financiar filluanrelativisht shpejt gjatë tranzicionit. Në prill 1992, banka e re

6 Për të përftuar një pamje shumë të mirë të ekonomisë shqiptare përpara vitit 1992 shih Blejere të tjerë (1992).

-302-

qendrore dhe ligji bankar krijuan sistemin bankar të bankavedytësore. Banka Bujqësore më pas u mbyll duke lënë BankënKombëtare Tregtare (emri i ri i Bankës Tregtare Shqiptare)dhe Bankën e Kursimeve si bankat kryesore dytësore nëShqipëri. Banka qendrore u nda nga veprimtaritë bankaretregtare. Banka e parë e huaj filloi të funksionojë në Shqipërinë korrik të vitit 1993. Menjëherë filluan edhe disa banka tëtjera private. Por, veprimtaria e të gjitha këtyre bankave uzvogëlua nga Banka Kombëtare Tregtare dhe sidomos ngaBanka e Kursimeve, që kishin një pozicion mbizotërues nëtregun e brendshëm.

Pavarësisht nga të gjitha ndryshimet institucionale dhe daljae bankave të reja në atë periudhë, ndërmjetësimi financiar mbetinë gjendje shumë të dobët. Me fjalë të tjera, sektori financiarnuk e luajti rolin që mendohej të luante. Dhe kjo paaftësi endërmjetësimit formal, e kombinuar me mungesën e rregullimittë përshtatshëm dhe me mungesën e njohurive për financat, ishinnjë terren pjellor për zhvillimin e skemave piramidale.7

Për shkak të mosbesimit të rrënjosur thellë tek institucionetfinanciare dhe të paaftësisë së sistemit të pagesave, privatëtzinin një pjesë të madhe të aktivit të tyre financiar në para nëdorë (shih grafikun 1). Me inflacionin që kishte arritur një shumënë dy shifra (30 % në vitin 1993 dhe 16 % në vitin 1994) kostojae mundësisë së veprimit me para në dorë ishte e lartë.

Në të njëjtën kohë, tregu huadhënës ishte shumë i vogëldhe i pazhvilluar. Tre banka shtetërore dhe bankat e reja privateqë po krijoheshin nuk ishin të gatshme t’u jepnin hua privatëvedhe veprimtarive të vogla tregtare private. Kështu u krijuame shpejtësi një treg informal si për pranimin e depozitaveashtu edhe për dhënien e huave.

Në fillim të zhvillimit të tregut informal financiar, asrregullatorët as institucionet ndërkombëtare financiare nuk i

7 Përshkrimi ynë i ngritjes dhe i rënies së skemave piramidale në Shqipëri mbështetet tekJarvis (1999) dhe Korovalis (1999).

-303-

shihnin këto veprimtari si të kundraligjshme. Përkundrazi, atoshiheshin si një plotësues i mirëpritur i ndërmjetësimit (tëpaefektshëm) zyrtar financiar. Pra, si tregjet huadhënëse ashtuedhe tregjet që pranonin depozita u zhvilluan nën hijen endërmjetësimit të paefektshëm formal financiar. Gjatë vitit1995 shkalla e interesit të depozitave ishte 4-5 për qind nëmuaj.8

Meqenëse shoqëritë kërkonin të vepronin në bazë të KoditCivil, rregullimi dhe kontrollimi i tyre ishte i vështirë. Por, sipasJarvis (1999), “... problemi nuk ishte vetëm ligjor dhe (që)vetë anëtarët e qeverisë përfitonin dhe i mbështesninshoqëritë e skemave piramidale” (f. 10). Ky është një elementi rëndësishëm meqenëse kjo tërheqje e shtetit nga ana epalëve të interesuara kontribuoi për zhvillimin (dhe më vonërënien) e skemave në Shqipëri.

Fatkeqësisht, banka qendrore nuk u përpoq që t’i mbyllteskemat piramidale në bazë të të drejtës së saj për të mbyllurbankat e palicencuara. Por, Prokurori i Përgjithshëm vendosiqë skemat piramidale nuk përfshiheshin në ligjin bankar. Dukepatur parasysh këtë dhe mospranimin nga ana e Ministrisë sëDrejtësisë për t’u marrë me këtë çështje, duket se ka të ngjarëse banka qendrore nuk do të kishte pasur asnjë aleat nëseajo do të kishte vepruar kundër skemave e vetme. Përveçkësaj, institucionet ndërkombëtare financiare, gjithashtu, iparalajmëruan autoritetet për skemat, por në një fazërelativisht të vonshme (kryesisht gjatë vitit 1996) dhe përsëripa shumë efekt derisa hynë disi me vonesë në lojë.

Duhet përmendur, gjithashtu, se publiku nuk e kishtegjithmonë të lehtë të kuptonte që skemat piramidale nuk ishinsipërmarrje e ligjshme. Shumë investonin me bujë në aktivereale që ndoshta u sillnin ca fitime. Gjithashtu, disa pa dyshim“investonin” në veprimtari kriminale me përfitime të mëdha.

8 Një nivel mujor prej 4 për qind është afro 60 për qind në vit. Duke e krahasuar me shkallën einteresit vjetor prej 6-7 për qind të bankave, ndryshimi ishte shumë i madh.

-304-

Në shembjen e skemave piramidale në fund të vitit 1996dhe në fillim të vitit 1997 kontribuan dy ngjarje kryesore. Epara ishte heqja e sanksioneve për Republikën Federale tëJugosllavisë në fund të vitit 1995. Kjo nënkuptonte seveprimtaritë fitimprurëse të kontrabandës, të financuara meparatë e skemave piramidale filluan të shterojnë. Së dyti,zgjedhjet e ardhshme parlamentare krijuan pasiguri nëse PartiaDemokratike në pushtet (që i mbështeste aktivisht skemat)do të fitonte. Mbi të gjitha këto ishte edhe dinamika “normale”e skemave piramidale: herët a vonë ato gjithmonë shemben.Më tej akoma, rritja e konkurrencës (hyrjet e reja) çoi në rritjene shkallës mujore të interesit në 6-10 për qind për gjysmën eparë të vitit 1996. Më së fundi, në nëntor të atij viti disa skemaofronin një interes mujor prej më shumë se 40 për qind nëmuaj. Në vjeshtën e vitit 1996 paralajmërimet ndërkombëtare(mbledhjet vjetore të FMN/BB në tetor) u bënë shumë më tëforta dhe skemat piramidale filluan të bien brenda pak muajsh.

Në kohën e rënies skemat kishin mbi 2 milionë depozitues(nga një popullsi prej 3.5 milionë banorësh). Borxhet e fondevetë shtuara llogariteshin më shumë se 50 për qind e PBB-së.Pra, nuk ishte aspak çudi që trazirat civile nisën kur skematfilluan të mos i paguanin më depozituesit e tyre.

Ngadalë Shqiqëria ra në anarki. Qeveria mori disa masapër të vlerësuar paratë që u kishin mbetur skemave, por ishtee qartë se ato ishin tepër të pakta dhe ky veprim ishte tepër ivonë. Në mars të vitit 1997 Shqipëria ishte në kaos. Policiadhe ushtria dezertuan, të huajt u larguan. Si rrjedhojë epërhapjes së trazirave u vranë rreth 2000 vetë dhe ngakazermat ushtarake e komisariatet e policisë u grabitën mëshumë se 1 milion armë.

Nga mesi i vitit 1997 gjërat filluan të qetësohen. Mendihmën e forcave ndërkombëtare, në korrik të vitit 1997,qeveria e përkohshme arriti të organizojë zgjedhje të reja dhegradualisht vendit iu kthye qetësia.

-305-

Por, problemi i skemave piramidale ende nuk ishte zgjidhur.Nevojitej një ligj i ri për të siguruar bazën për vlerësimin dhembylljen e skemave piramidale. Çka i përkeqësoi gjërat ishte,se atëherë Presidenti Berisha nuk pranonte të nënshkruantedekretin për ligjin e skemave piramidale. Ligji i ri u nënshkruavetëm në korrik të vitit 1997 pas zgjedhjes së presidentit të ri.

Ligji i ri sanksiononte se të gjitha skemat piramidale inënshtroheshin kontrollit të administratorëve.Administratorëve iu dhanë fuqi të mëdha. Administratorët ishintë huajt dhe ata përballeshin me vështirësi të jashtëzakonshme(duke filluar nga kërcënimet fizike deri tek sfidat ligjore). Pra,u deshën edhe disa muaj të tjerë, aftërsisht deri në mars tëvitit 1998, që skemat të viheshin nën kontroll të plotë.

3.1.2.3.1.2.3.1.2.3.1.2.3.1.2. Administrimi i krizës: vlerësim. Administrimi i krizës: vlerësim. Administrimi i krizës: vlerësim. Administrimi i krizës: vlerësim. Administrimi i krizës: vlerësim.

Përvoja e skemave piramidale shqiptare nxjerr disa mësimeinteresante:• Problemet në sektorin financiar nuk është nevoja të

lidhen me bankat apo me sistemin e rregulluar financiar.Tregjet informale financiare mund të dalin lehtë jashtëkontrollit. Shqipëria nuk është vendi i parë që përballetme skemat piramidale (MMM në Rusi, raste në Rumani,Kroaci etj.), por përmasat dhe sidomos rrjedhojat që patënskemat shqiptare i bëjnë ato që të jenë unike.

• Problemet e sektorit financiar mund të kenë rrjedhojashkatërrimtare për shoqërinë civile dhe mund tëshkakojnë trazira të mëdha shoqërore. Argjentina nëvitin 2002 është një shembull tjetër që tregon se siproblemet e mëdha në sektorin financiar (dhe humbjete sektorit të pronave) mund të shndërrohen në njëtrazirë shoqërore dhe politike.9

9 Për të qenë krejtësisht të qartë, problemet në sektorin financiar nuk ishin shkaku i problemevemakroekonomike të Argjentinës në fundin e vitit 2001. Përkundrazi, do të ishte më e drejtë tëthuhej se bankat ranë viktima të shembjes së ngrehinës monetare dhe të zemërimit popullor.

-306-

• Reagimi me vonesë i autoriteteve u shkaktua jo vetëmnga kuadri i pamjaftueshëm ligjor por përgjithësishtishte një problem qeverisjeje, domethënë iadministrimit të krizës. Autoritetet reaguan ngadalëdhe dobët. Lidhjet me nivelet më të larta të qeverisëdhe korrupsioni shtynë edhe për disa kohë reagimin eduhur. Kjo vonesë jo vetëm lejoi që skemat tëzhvilloheshin, por gjithashtu vonoi shtënien në dorëtë parave të mbetura, që lehtësoi zhvatjen e tyre.

• Është interesante të shënohet se, pavarësisht ngarrjedhojat shkatërrimtare politike dhe shoqërore,ndikimi ekonomik ishte relativisht modest. Sektoriformal (domethënë bankat) nuk patën dëme. Duke ihedhur një sy të dhënave vjetore, mezi mund të shihetndonjë ndikim mbi depozitat bankare, siç duket edhenga grafiku i mëposhtëm.

Grafiku 3.1. Shuma e përgjithshme e depozitave dhe emonedhës jashtë bankave në Shqipëri.

Burimi: Banka e Shqipërisë.

* të gjitha depozitat (depozitat me kërkesë dhe në kohë, lek dhe monedhë e huaj).

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

31/21/1995 31/12/1996 31/12/1997 31/12/1998 31/12/1999 31/12/2000 331/12/2001

mili

ard

ë le

kë

PJB

Depozita*

-307-

Në periudhën nga viti 1995 deri në fund të vitit 2001 ofertamonetare (depozitat plus monedha) u rrit me një ritëm tëvazhdueshëm, të shpejtë dhe pa ndërprerje madje edhe gjatëperiudhës së krizës. Raporti i monedhës me depozitën u rritnga 0.44 në fund të vitit 1996 në 0.58 në fund të vitit 1997,por menjëherë zbriti në 0.40 në fund të vitit 1998 dhe qëndroinë atë nivel deri në fund të vitit 2001.

Kjo nuk do të thotë se rënia e skemave nuk pati ndonjërrjedhojë ekonomike. Inflacioni u rrit dhe rritja e PBB-së shënoirënie nga 9.1 për qind në vitin 1996 në -7.0 për qind në vitin1997 (ndonëse duhet vërejtur se të dhënat për PBB-nëshqiptare ishin shumë të pasigurta). Por, duket se një pjesë emirë e uljes së PBB-së duhet t’i atribuohet trazirave shoqërore,që bënë që për disa muaj jeta normale të ngecë në vend nënjë pjesë të mirë të vendit. Me një fjalë, rrjedhojat ekonomiketë shembjes së skemave piramidale në vetvete ishin më tëvogla nga ç’priteshin të ishin (siç shënon Jarvis, 1999).

Si rrjedhojë e shembjes së skemave piramidale, publiku mbetitejet i ndjeshëm ndaj problemeve të sektorit financiar. Këtë etregon qartë një episod, në mars të vitit 2002 me bankën më tëmadhe në Shqipëri. Banka kishte një bilanc të pastër. Të gjithahuatë e këqija ishin shlyer dhe banka ishte ristrukturuar me paratëe qeverisë. Banka e kishte të ndaluar të jepte hua, kështu që tëgjitha aktivet e saj ishin ose në bono qeveritare, aktive të huajaose kërkesa nga banka qendrore. Banka priste të privatizohej(shpresohej që kjo të ndodhte relativisht shpejt). Pavarësishtnga bilanci i saj i pastër dhe cilësia e lartë e aktiveve, në mars tëvitit 2002 filloi të thuhej se banka ishte e paaftë për të paguardhe se njerëzit duhet të tërhiqnin depozitat e tyre, duke cituarrënien e skemave piramidale. Shkaku i këtyre thashethemeve nukështë i qartë, por për rrjedhojë brenda një muaji banka humbi 12 përqind të depozitave të saj. Pas kësaj gjendja u kthye në normalitet(tërheqjet pushuan), por depozitat nuk u kthyen në bankë. Në pikënkulmore daljet neto ishin 1 për qind e shumës së përgjithshme të

-308-

depozitave në ditë. Ky është një rast akademik se si një vërshim nëbankë mund të shkaktohet nga jo më shumë se sa thashethemet embështetura në një histori të vonshme të brengës financiare. Besimihumbet menjëherë, por është i vështirë për t’u rifituar.

Përfundimisht, ndërkohë sistemi shqiptar bankar kavazhduar të zhvillohet në drejtimin e duhur. Aktualisht, ka 13banka vetëm njëra nga të cilat është shtetërore (por ajombizotëron në afro 2/3 të tregut të depozitave). Aktualishtnuk ka asnjë rrezik të madh në sistem, por kujdesi ështëgaranci për të ardhmen. Plus privatizimit të bankës më tëmadhe, nevojitet forcimi i mëtejshëm i mbikëqyrjes.10

3.2. BOSNJË-HERCEGOVINA

3.2.1.3.2.1.3.2.1.3.2.1.3.2.1. KKKKKuadri i zhvillimit bankar dhe kriza bankaruadri i zhvillimit bankar dhe kriza bankaruadri i zhvillimit bankar dhe kriza bankaruadri i zhvillimit bankar dhe kriza bankaruadri i zhvillimit bankar dhe kriza bankareeeee1111111111.....

Të përshkruash historinë e kuadrit bankar të BIH ështënjëlloj si të përshkruash krizën/lëngimin e zgjatur të sistemitfinanciar. Nga fillimi i tranzicionit deri kohët e fundit sistemiishte në një gjendje “stresi të përhershëm”. Bosnjë-Hercegovina (BIH) nuk pati një krizë klasike bankare, porvështirësi serioze gjatë një dhjetëvjeçari (dhe ajo nuk ështëkapërcyer ende plotësisht). Kështu, BIH përfundimisht mund tëklasifikohet në një grup vendesh me krizë sistematike financiare.

Bosnjë-Hercegovina u bë vend i pavarur në mars të vitit1992, kur shpalli pavarësinë nga Republika Federale Socialistee Jugosllavisë. Kjo u pasua nga një luftë e zgjatur që përfundoivetëm në dhjetor të vitit 1995 me nënshkrimin e Marrëveshjessë Dejtonit për paqen.

10 Ne nuk do ta vazhdojmë më tej analizën e sistemit bankar shqiptar. Për më shumë hollësishih: Siegelbaum e të tjerë, 2002, Cani e të tjerë (2000), Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes Bankare(2000) ose Muço e të tjerë (2001).11 Duhet shënuar se jo vetëm që për sistemin financiar të Bosnjë-Hercegovinës është shkruarshumë pak, por të dhënat statistikore ekzistuese janë cilësisht shumë të dobëta. Pa hyrë nëhollësi për shkaqet e kësaj, lexuesit do t’i këshillohej që ta mbajë këtë parasysh.

-309-

Pra, gjatë katër viteve të gjatë, ndërsa disa ekonomi tëtjera në tranzicion po reformonin në mënyrë të vrullshmesistemet e tyre financiare, populli i BIH bënte një luftë qëpërfundoi me më shumë se 250.000 fatkeqësi (ose afro 6 përqind të popullsisë së paraluftës). Nuk është nevoja të thuhetse konflikti çoi jo vetëm në humbje shumë të mëdha njerëzore,por edhe në shkatërrime fizike (strehimi, infrastruktura,faktorët) që vazhdojnë të pengojnë rimëkëmbjen e shpejtë.

Por, për në krye të herës duhet thënë se në kohën kurshpërtheu lufta sistemi financiar i Bosnjës ishte larg të qenuriti rregullt. Jo vetëm që ai vinte nga një sistem socialist (mëliberal se shumica e ish-vendeve socialiste, por sidoqoftësocialist12), por prishja e tregut të përbashkët jugosllav sëbashku me një mori borxhesh të këqija e bënë shumë urgjentenevojën për një përshtatje serioze strukturore.

Shifrat në sistemin bankar të asaj kohe ishin të rralla. Por,sipas analizës së fundit të plotë të sektorit bankar, që ka bërëCoopers & Lybrand në vitin 1989, humbjet e mundshme tëgrumbulluara dhe të identifikuara në bankat e ish-RepublikësFederative Socialiste të Jugosllavisë (RFSJ) shkonin deri nëafro 10 miliardë dollarë amerikanë.13 Nuk ekziston asnjë edhënë vetëm për BIH, por mund të thuhet me siguri se, kurBIH u bë e pavarur, kapitali i sistemit bankar ishte thellësishtnegativ.

Një element tjetër i rëndësishëm është se në prill të vitit1991 të gjitha depozitat private në monedhë të huaj në bankate BIH u ngrinë (ashtu si në të gjithë Republikën FederaleSocialiste e Jugosllavisë). Problemi ishte shumë më i thellëse sa thjesht ngrirje depozitash, sepse Banka Kombëtare eJugosllavisë kontrollonte aktivet e monedhës së huaj të vendittë mëparshëm. Bosnja, bashkë me Kroacinë, Slloveninë dheMaqedoninë, kur u bënë të pavarura mbetën pa aktive

12 Për më shumë hollësi për kuadrin bankar në socializëm shih Croats and Skreb (2002).13 Nga www.nbj.yu http:/www.nbj.yu/english/banks/index.htm

-310-

homologe në depozita. Ky problem, në një kuptim, u krijuanga kërkesa në bazë të sistemit monetar të ish-RepublikësFederale Socialiste të Jugosllavisë që fitimet nga depozitat evalutës të dorëzoheshin në Bankën Kombëtare të Jugosllavisë.

Në atë kohë, sasia e depozitave të ngrira për BIH vlerësohejtë ishte 2.7 miliardë marka gjermane. Pa ndonjë interes tëfituar, kjo është më shumë se 25 për qind e PBB-së sëvlerësuar për BIH në vitin 2001. Ia vlen të vërehet se kyproblem nuk është zgjidhur akoma në Bonjë-Hercegovinë(ndryshe, për shembull, nga Kroacia dhe Sllovenia). Pra, nëbilancet e tyre bankat shtetërore ende kanë pjesë të këtijborxhi dhe privatët kanë ndaj bankave kërkesa, të cilat atonuk mund t’i realizojnë.

Gjatë luftës sistemi bankar nuk funksionoi normalisht. NëBIH qarkullonin katër monedha: dinari boshnjak, dinarijugosllav, kuna kroate dhe marka gjermane. Bashkë me faktinse nuk kishte asnjë autoritet qeveritar që të mund tëkontrollonte të gjithë territorin e BIH, është e kuptueshme qësistemi bankar nuk mund të ndërmjetësonte në mënyrëefektive për fondet në ekonomi.

Ndërkohë sektori real (dhe aftësia e tij shumë e kufizuarpër të shlyer në rradhë të parë huatë) vetëm sa ishtepërkeqësuar edhe më shumë. Bashkë me dëmet e luftës(kontributet e donatorëve ndërkombëtarë për rindërtiminshkojnë në më shumë se 8 miliardë dollarë amerikanë sipasTesche (2000)), është e qartë se i gjithë sistemi financiar nëBosnjë-Hercegovinë ishte në vështirësi serioze dhe kishtenevojë për një reformë të thellë.

Borxhi i jashtëm i parregulluar, që u shtohej të gjithavështirësive në vend, ishte një pengesë për ndihmënndërkombëtare. Kështu që, menjëherë pas nënshkrimit tëMarrëveshjes së Dejtonit për paqen, BIH u bë anëtare e FonditMonetar Ndërkombëtar (20 dhjetor 1995).

Por vetëm në vitin 1998, pas krijimit të bankës qendrore,

-311-

në të gjithë BIH u vendos një monedhë e vetme (marka ekonvertueshme). Krijimi i një autoriteti të vetëm monetar përtë gjithë vendin në tërësi (me ndihmën e madhe tëinstitucioneve ndërkombëtare financiare - për më shumëhollësi shih Coats (1999)) dhe krijimi i dy agjencive tëlicencimit, të rregullimit dhe të mbikëqyrjes për të dyjasubjektet bëri të mundur fillimin e ndërtimit dhe tëristrukturimit të sistemit financiar në Bosnjë. Në atë kohë BIHkishte banka shtetërore të vjetra, të mbytura në borxhe dhetë paristrukturuara, portofoli huadhënës i të cilave ishte thuajsekrejtësisht jofunksionues dhe një grusht bankash të voglaprivate, që nuk luanin asnjë rol të rëndësishëm nëndërmjetësimin financiar.

Si rezultat i Dejtonit, BIH u bë një shtet i decentralizuarme dy subjekte, Federatën e Bosnjë-Hercegovinës (FBIH) dheRepublikën Serbe (RS). Duhet të përmendet menjëherë sereformat nuk ecën me të njëjtën shpejtësi në çdonjërin ngasubjektet. Reformat në sektorin bankar ishin më të shpejta(ndonjëse jo shumë të shpejta) në FBIH sesa në RS.

Në të dyja subjektet reforma në industrinë bankare kishtedy drejtime. Së pari, vetë sistemi bankar duhet të ristrukturohejdhe, së dyti, sistemi i pagesave duhej të reformohej. Sistemii pagesave ishte një problem i veçantë për shkak të mënyrëssë tij të organizimit në ish-Jugosllavi. Përpara reformës kishtefaktikisht tre zyra të pagesave (një në RS me lidhje tëdrejtpërdrejta me RF të Jugosllavisë dhe dy në FBIH). Problemimë i madh ishte pozita monopol e secilës prej tyre për të gjithaveprimet e pagesave në zonat e tyre gjeografike përkatëse.Përveç kësaj, zyrat e pagesave kryenin funksione të tjera tëshumta (grumbullonin taksat, bënin revizionimin, luanin roline institucioneve të kleringut për bankat, bënin shpërndarjen etë ardhurave qeveritare dhe kryenin funksione statistikore).

Për të krijuar një infrastrukturë normale financiare tëmbështetur në markën, duhej riformuar sistemi i pagesave.

-312-

Për këtë reformë u vendos kuadri ligjor, u ngritën RTGS dheinstitucionet e kleringut dhe më 5 janar 2001 sistemi i ri ipagesave filloi punën me sukses. Me këtë reformë bankatvunë nën kontroll pagesat. Tarifat për shërbimet e pagesaveu ulën dhe tani ato formojnë një pjesë të të ardhurave bankare,në vend që t’i shkojnë agjencive shtetërore të pagesave. BankaQendrore e Bosnjë-Hercegovinës krijoi të gjitha parakushtete nevojshme për funksionimin si duhet të sistemeve të RTGSdhe të shlyerjes së pagesave për operacione me rrezikmesatar. Ia vlen të shënohet se vetëm bankat, që kanë licencatë veçanta për të kryer shërbime të pagesave, mund tapërdorin sistemin e pagesave. Licenca e shërbimeve tëpagesave jepet nga agjencitë bankare që ndodhen në çdosubjekt. Nga fundi i vitit 2001, 42 banka në BIH kishin licencapër të kryer veprime të sistemit të pagesave, 30 në FBIH dhe12 në RS.14

Një tjetër problem i madh për bankat është borxhi i jashtëmi krijuar në ish-Jugosllavi. Shteti i BIH ka marrë vetëm borxhete garantuara nga Federata Jugosllave ose nga ish-BankaKombëtare e Jugosllavisë (duke përfshirë borxhet e klubevetë Londrës dhe të Parisit dhe të ashtuquajturat depozitaprivate të ngrira në valutë).

Qysh nga Dejtoni është e pamundur që të flitet për njësistem të unifikuar financiar meqenëse çdo subjekt në BIH kaagjencinë e vet të mbikëqyrjes bankare. Për këtë arsye ne dota trajtojmë secilën veçmas.

FFFFFederata e BIHederata e BIHederata e BIHederata e BIHederata e BIH

Reformimi i vetë sektorit bankar u bë në tri mënyra. Sëpari, duhet të eliminoheshin bankat e vjetra shtetërore. Sëdyti, duhet të krijohej një kuadër i mjaftueshëm ligjor përsistemin bankar. Së treti, duhet të ngriheshin dhe të14 Për hollësi të tjera për sistemin e pagesave në BIH shihni http:// platni.cbbh.ba/engl.htm.

-313-

forcoheshin institucionet në mënyrë që të sigurohej rregullimidhe zbatimi i përshtatshëm i ligjeve dhe i rregullave.

Së pari, bankat e vjetra. Autoritetet u treguan të mençuraqë vendosën të mos përfshiheshin në ristrukturimin e bankave.Shteti nuk i ristrukturoi bankat me burime fiskale, as nuk indihmoi me dhënie borxhesh. Duhet kujtuar se sistemi ikëshillit monetar në BIH nuk përmban dhënës të lehtësisë sëmjetit të fundit po ashtu si edhe këshillat e tjerë monetarë nëEvropë, si në Bullgari dhe Estoni, që nuk kanë dhënës tëlehtësisë së mjetit të fundit.

Qysh nga viti 1998 konsolidimi i sistemit bankar në FBIHka ecur relativisht shpejt. Duhet vënë në dukje se kapitalinegativ neto në fillim të reformës vlerësohej në 4.5 miliardëKM (Banking Agency FBIH, 2002, f. 6). Kjo mund të shihetnga tabela e mëposhtme:

Tabelë 3.2.1: Konsolidimi i sistemit bankar në FBIH.

Strategjia e reformës në sektorin bankar synonte që tëlejonte zhvillimin e bankave të reja private dhe të lejonte qëbankat e vjetra shtetërore, të mbytura në borxhe, ose tëshkriheshin ose t’u shiteshin investitorëve strategjikë ose tëeliminoheshin. Meqenëse këto banka ishin mbytur nga huatëe pariaftësueshme dhe kishin kushte shumë të dobta financiarekjo ishte një strategji e mençur.

Një shtyllë tjetër e reformës së sistemit bankar ishtemiratimi i një kuadri të ri ligjor për bankat, sidomos përeliminimin e bankave të paafta për të paguar. Çka është mëpak e lavdërueshme është se afati për mbylljen e bankaveshtetërore, që nuk janë privatizuar ose që nuk janë shkrirë,

Data Nr. i bankave (nga të cilat shtetërore)

Administrator i përkohshëm Shlyerje Falimentim

31 dhjetor 1998 55 (11) - 31 dhjetor 1999 44 (10) 13 - 2 31 dhjetor 2000 38 (10) 2 4 4 31 dhjetor 2001 33 (6) 5 3 -

Gjithsej nuk ka 20 7 6 Burimi: Agjencia Bankare e FBIH (2002).

-314-

është shtyrë tashmë disa herë. Kjo nuk krijon stimuj të mirëpër sjellje të disiplinuar, meqenëse aktualisht bankat shtetëroreqë kanë mbetur nuk i plotësojnë krejtësisht kërkesat ligjorepër kapital.

Shtylla e fundit ishte ndërtimi dhe forcimi i institucioneve.Kjo përfshinte zbatimin e mbikëqyrjes bankare dhe krijimin enjë sistemi të sigurimit të depozitave. Agjencia bankare e FBIHështë krijuar nga fundi i vitit 1996 dhe qysh atëherë ështëzhvilluar në një institucion të pavarur të respektuar në FBIH.15

Kohët e fundit ka filluar nga puna edhe agjencia e sigurimit tëdepozitave. Në FBIH sigurimi i depozitave është ipërshtatshëm dhe, në fillim të vitit 2002, 8 banka kishin licencapër të siguruar depozitat (sigurohet deri në 5000 KM përdepozitë). Në pjesën e dytë të vitit 2002 u krijua agjencia esigurimit të depozitave në nivel të Bosnjë-Hercegovinës.

Me një fjalë, reforma bankare nuk pati ecuri të madhe, porka qenë më e ngadaltë se sa ç’pritej (sidomos marrja evendimit për bankat shtetërore nëpërmjet shkrirjes oseeliminimit) dhe shënonte një ndikim të fuqishëm politik nëproces. Fakti më i dobishëm është se bankat e huaja privatekanë pasur ecuri të ndjeshme në këto dy vitet e fundit, dukefituar pjesë të tregut dhe duke e pozicionuar veten e tyre përkonkurrencë serioze në të ardhmen.

Republika e SerbisëRepublika e SerbisëRepublika e SerbisëRepublika e SerbisëRepublika e Serbisë1616161616

Në RS në mesin e vitit 1998 u krijua një agjenci bankare,ndërsa në sistemin bankar ende mbizotërojnë bankatshtetërore. Hapësira ekonomike e RS është shumë e vogël(në vitin 2000 PBB e përgjithshme vlerësohej të ishte 1.2miliardë dollarë amerikanë), kështu që një numër ipërgjithshëm prej 18 bankash duket si një numër relativisht i15 Nga Banking Agency FBIH (2002).16 Të dhënat për Republikën e Serbisë, nëse nuk janë deklaruar ndryshe, janë marrë nga BankingAgency RS, 2001.

-315-

madh (me aktive mesatare për bankë që vlerësohen vetëm60 milionë KM në fund të vitit 2001). Një problem tjetër ështëse 10 nga 18 bankat ishin kryesisht shtetërore17 deri në mesine vitit 2001 dhe ato përfaqësonin më shumë se 80 për qind tëaktiveve të përgjithshme.

Por, tipari kryesor është se bankat nuk janë ndërmjetësetë rëndësishme financiare. Pjesa e aktiveve të përgjithshmebankare në PBB ishte 43 për qind në fund të vitit 2000. Porkursimet e përgjithshme private (të rejat duke përjashtuarllogaritë e ngrira në vitin 1991) shkonin në jo më shumë se 50milionë KM ose më pak se 2 për qind të PBB-së të vlerësuarpër RS. Ky është një tregues shumë i qartë i besimit tejet tëulët në sistemin bankar.

Disa tipare të bankave në RS mund të shihen nga tabela emëposhtme.

Tabelë 3.2.2: Bilanci i bankave në RS që kanë para të depozituara.

Është e qartë se një pjesë e madhe e kërkesave për sektorinprivat janë huatë e vjetra jofunksionale dhe tëpariaftësueshme. Për të njëjtën arsye, elementi më irëndësishëm në borxhet bankare janë borxhet e huaja që nënjë masë të madhe nuk mund të shlyhen (depozita të ngriravalutore).

Industria bankare në RS është shumë e paefektshme.Problemi kryesor me bankat shtetërore (dhe me sisteminbankar në tërësi) në RS është punësimi i tepërt. Deri në mesine vitit 2001, aktivet mesatare për punonjës shkonin vetëm në

17 Në fund të prillit 2002 njëra prej tyre, Kristal Banka, Banja Luka iu shit bankës austriakeHypo-Alpe Adria Bank.

- në milionë KM - Dhjetor 1997 Nëntor 2001

Aktive gjithsej 748 1 106 - o/w aktive të huaja 63 101

- o/w kërkesa për sektorin privat

683 946

Borxhe të huaja 532 526 Burimi: Bosnja and Herzegovina, Statistical Appendix (2002), f. 17.

-316-

234 mijë KM (ose më pak se 100.000 dollarë amerikanë përpunonjës). Kjo krahasohet në mënyrë të pafavorshme memesataren e bankave kroate prej 1.100.000 dollarëshamerikanë për të njëjtën periudhë (Banka Kombëtare Kroate2002b). Në regjistrat e tyre, bankat shtetërore ende kanëborxhe të këqija dhe depozita të ngrira në valutë dhe nuk kanëzgjidhje për këto probleme, bilanci i bankave nuk pasqyronshkallën e vërtetë të ndërmjetësimit financiar.

Gjatë tremujorit të parë të vitit 2002, tek autoritetet ështëushtruar presion i fuqishëm ndërkombëtar që ose të mbyllninose të privatizonin tri bankat kryesore shtetërore.

3.2.2. P3.2.2. P3.2.2. P3.2.2. P3.2.2. Prrrrro blemi bankar dhe administrimi i krizës në BIH:o blemi bankar dhe administrimi i krizës në BIH:o blemi bankar dhe administrimi i krizës në BIH:o blemi bankar dhe administrimi i krizës në BIH:o blemi bankar dhe administrimi i krizës në BIH:vlerësim.vlerësim.vlerësim.vlerësim.vlerësim.

• Sistemi bankar në BIH është përballur me një trashëgimitë vështirë socialiste, shumë të ngjashme me Kroacinë.Kapitali fillestar negativ i sistemit bankar dhe fakti qëbankat patën luajtur funksione të papajtueshme meekonominë e tregut nënkuptonin se ristrukturimi do tëishte një detyrë tepër e madhe. Plus kësaj, lufta dhepërçarjet politike të një vendi tejet të decentralizuarkanë ngadalësuar reformat dhe kanë shkatërruarsektorin real të ekonomisë (burimet njerëzore,infrastrukturën, aftësinë prodhuese etj.). De factoreforma në sektorin financiar filloi vetëm para pesëvjetësh (1997).

• Strategjia e sektorit bankar kishte dy shtylla kryesore:reformën e sektorit bankar (që përfshin reformën ebankave shtetërore, krijimin e një kuadri të ri ligjor dhekrijimin dhe forcimin e institucioneve) dhe reformën esistemit të pagesave.

• Sot kuadri ligjor për sistemin bankar është (pak ashumë) i përshtatshëm. Kështu janë edhe institucionet

-317-

(një bankë qendrore, agjenci bankare në të dyjasubjektet). Duhet të vërehet se sigurimi i depozitaveështë i pranishëm në FBIH, por jo në RS. Sot problemnuk janë aq shumë ligjet bankare, por zbatimi i tyrepër të gjitha institucionet që pranojnë depozita.Reforma e bankave shtetërore po vazhdon me një ritëmmë të ngadaltë se ç’pritej, kështu që për të gjithabankat nuk zbatohen të njëjtat kritere tëmjaftueshmërisë së kapitalit.

• Një mësim i rëndësishëm që duhet nxjerrë është nevojapër një qëndrim të plotë ndaj ristrukturimit të sistemitfinanciar. Është vështirë ta reformosh sistemin bankarpa reformën e mjaftueshme të pjesëve të tjera tësistemit, sidomos të infrastrukturës financiare. Kështuqë një element shumë pozitiv është ndryshimi nësistemin e pagesave në BIH.18

• Megjithatë, problemet në sektorin financiar qëndrojnë.Së pari, hapësira e vogël ekonomike është e ndarë nënjësi edhe më të vogla. Do të ishte e dobishme që tërritej bashkërendimi, sidomos për mbikëqyrjen ebankave dhe për harmonizimin e rregullimit. Nisma qëmbikëqyrja duhet të jetë nën “ombrellën” e bankësqendrore duket si një nismë pozitive. Por, pengesa tëfuqishme politike janë ende të pranishme dhe çdonismë që “zvogëlon” pushtetet e subjektevekundërshtohet me forcë.

• Depërtimi i bankave të huaja është shumë më irëndësishëm në FBIH sesa në RS. Bankat e huaja pohyjnë në BIH pavarësisht nga rreziku i vendit relativishti lartë (BIH nuk ka klasifikim formal, por në bazë të tëgjitha standardeve rreziku i vendit është i lartë).

• Në të dyja subjektet duket se problemi kryesor janë18 Politika e një qëndrimi të dyfishtë për transformimin e bankave dhe të sistemit të pagesavenë vendet, që kanë kaluar një konflikt, nga ana e FMN-së është një politikë shumë pozitive.Shih Lonnberg (2002).

-318-

procedurat e papërshtatshme dhe shumë të ngadaltagjyqësore. Kreditorët nuk mbrohen sa duhet, siçndodhte në socializëm.19 Ky është një shembull i mirëqë tregon se nuk mjafton reforma vetëm në sektorinfinanciar, pa reforma të përshtatshme ligjore në fushatë tjera dhe një kuadër ligjor të përgjithshëm financiarqë të jetë i qenësishëm dhe të zbatohet më së miri.Kuadri i përshtatshëm ligjor është një koncept i plotënë financë. Nuk arrihet shumë duke trajtuar vetëmçështjen e ligjit bankar nëse të drejtat e pronësisë nukjanë të përcaktuara qartë dhe nuk janë të mbrojturamirë.

• Administrimi i krizës bankare nga autoritetet mund tëetiketohet si i pamjaftueshëm, në mënyrë të veçantënë fazat e hershme. Problemi më i madh ka qenëpolitika. Politikanët kanë ngurruar që të ndërmarrinlëvizjet e guximshme të nevojshme për transformimine sistemit të vjetër bankar, sidomos për të kufizuar tëdrejtat vendore. Me presionin e fuqishëm të komunitetitndërkombëtar, reforma po ecën, por siç u përmend mëngadalë nga ç’pritej.

• Më së fundi, njerëzit e humbën besimin tek bankat përshkak të ngrirjes së depozitave dhe të kohës së lufës.Por, ky besim po rikthehet. Përveç stabilitetit tësiguruar nga këshilli monetar, procesin e kanë ndihmuaredhe disa goditje të jashtme pozitive. Me fillimin eprocesit “të shndërrimit në euro” në banka vijnë mëshumë para nga ç’pritej. Kjo është dëshmi e qartë ezëvendësimit të valutës së fuqishme, edhe në kushtete një këshilli monetar dhe të një besimi të pakët nësistemin bankar vendas. Por, problemet qëndrojnë.

18 Politika e një qëndrimi të dyfishtë për transformimin e bankave dhe të sistemit të pagesavenë vendet, që kanë kaluar një konflikt, nga ana e FMN-së është një politikë shumë pozitive.Shih Lonnberg (2002).

-319-

3.3. KROACIA

3.3.1.3.3.1.3.3.1.3.3.1.3.3.1. KKKKKuadri i krizësuadri i krizësuadri i krizësuadri i krizësuadri i krizës

Liberalizimi dhe rrLiberalizimi dhe rrLiberalizimi dhe rrLiberalizimi dhe rrLiberalizimi dhe rregullimiegullimiegullimiegullimiegullimi

Tregu bankar kroat u liberalizua shumë në fillim të vitevenëntëdhjetë. Edhe përpara shpërbërjes, në vitin 1989Jugosllavia socialiste zbatonte një ligj bankar relativisht liberal.E rëndësishme është se u vendos mbikëqyrja bankare dhe uzbatuan standardet e kapitalit Basle.

Pasi Kroacia fitoi pavarësinë, në vitin 1993, parlamenti isaj bëri ligjin e vet për bankat dhe për bankat e kursimeve. Kyligj vazhdoi procesin e liberalizimit. Kapitali minimal që kërkohejpër bankat u vendos në monedhën vendase, që ishte ibarasvlefshëm me 5 milionë dem, ndërsa kapitali minimal qëkërkohej për bankat e kursimeve ishte vetëm 1 milion dem.20

Për fat të keq, ligji i linte pak dorë të lirë bankës qendrorepër dhënien e licencave. Formulimi i ligjit e bënte të vështirëtë mohohej dhënia e licencës në raste të parëndësishme, kukishte thjesht një përshtypje të fortë se kandidati nuk ishte ipërshtatshëm dhe nuk ishte ndonjë “pushkë që nxirrte tym” eqë mund të mbahej në gjyq. Arsyeja themelore e një ligji tëtillë liberal, si në shumë vende të tjera në tranzicion, ishtedëshira për të rritur konkurrencën, si edhe dëshira për t’udhënë sipërmarrësve vendorë mundësinë që të hynin nëveprimtarinë tregtare bankare.

Në bazë të këtyre ligjeve relativisht liberale dhe tëpraktikave më pak të rrepta të licencimit, numri i bankave urrit me shpejtësi nga 22, që ishte fillimisht në vitin 1990, derinë afro 91 në vitin 1997. Jo të gjithë kandidatët e rinj ishin

20 Bankat e kursimeve fillimisht nuk kishin të drejtë të kryenin veprime në valutë. Ato as nukmund të jepnin hua tregtare. Atyre iu njoh e drejta për të pranuar depozita në valutë dhe tëdrejta të kufizuara për të bërë veprime në valutë më pas dhe u eliminuan si kategori e ndarënga bankat, në bazë të ligjit të bankar të miratuar në fund të vitit 1998.

-320-

privatë: edhe disa subjekte qeveritare ngritën banka. Në fundtë viteve nëntëdhjetë, një numër i madh i këtyre bankave - siprivate ashtu edhe shtetërore - do të hasnin probleme. Analizae efektshmërisë faktikisht sugjeron se bankat e rejashpeshherë ishin më pak të leverdishme sesa bankat e vjetra(Kraft dhe Tirtiroglu, 1998). Duke hedhur vështrimin prapaduket se përfitimet e hyrjeve të krijuara duke rriturkonkurrencën dhe duke mësuar, më shumë ishin balancuarnga kostoja që kërkonte përballimi i dështimit të gjithë këtyreinstitucioneve, apo madje kjo kosto i kishte kaluar ato. Kjo dotë thotë se rregullat e hyrjes thjesht ishin tepër liberalë.

Figura 3.3.1: Numri i bankave në Kroaci.

Burimi: Banka Kombëtare Kroate.

Kriza fillestarKriza fillestarKriza fillestarKriza fillestarKriza fillestare dhe përpjekjet për zgjidhjen e saj.e dhe përpjekjet për zgjidhjen e saj.e dhe përpjekjet për zgjidhjen e saj.e dhe përpjekjet për zgjidhjen e saj.e dhe përpjekjet për zgjidhjen e saj.

Kriza fillestare e sistemit bankar të Kroacisë ndahej në dyfaza. Së pari, në vitin 1991 autoritetet kuptuan se shumat eparave të bankave për shumë ndërmarrje të drejtuara ngashoqëri nuk mund të mblidheshin dhe për t’i mbuluar këtoshuma parash nxorrën obligacionet (të quajtuara “Obligacionet

25

18

0

26

23

1

14

39

1

10

43

5

7

46

7

8

42

10

10

30

13

3

20

20

3

16

24

0

10

20

30

40

50

60

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Banka të huajaBanka vendase privateBanka shtetërore

-321-

e Mëdha”). Obligacionet kapnin shumën prej 1 miliarddollarësh amerikanë ose përbënin afërsisht 5 për qind të PBB-së. Por, fatkeqësisht nuk ishte zgjedhur çasti i duhur, sepsekjo ndodhi pikërisht përpara fillimit të luftimeve në verën evitit 1991. Përveç kësaj, skema e “Obligacioneve të Mëdha”nuk përfshinte dispozita të përshtatshme që i detyronin bankatose ndërmarrjet të ndryshonin qëndrimin e tyre.

Sistemi bankar pësoi edhe një goditje tjetër në vitin 1991kur Banka Kombëtare e Jugosllavisë ngriu depozitat privatenë valutë (shih diskutimin më sipër për Bosnjën). Kur në verëne vitit 1991, Kroacia u përjashtua nga sistemi monetarjugosllav, sistemi bankar kroat mbeti pothuajse pa asnjërezervë valutore.

Ndonëse qeveria i garantoi menjëherë depozitat e ngrira,ajo nuk e filloi zhbllokimin e tyre deri në vitin 1995. Ështëshumë e rëndësishme që të vërehet se kjo ngjarje pati efektetë fuqishme tek besimi i depozituesve, që do të ndihej gjatëgjithë dhjetëvjeçarit.

Faza e dytë e krizës erdhi pas programit të suksesshëm tëstabilizimit makroekonomik të tetorit të vitit 1993, që arriti taulë inflacionin mujor nga mbi 35 për qind në muaj, në zero osenë muajt pasardhës arriti të shënojë madje nivele negative.21

Me uljen e inflacionit llogaritë e bankave u bënë mëtransparente. U bë e qartë se banka më e madhe e venditdhe tri banka të mëdha rajonale (të renditura përkatësisht etreta, e katërta dhe e pesta për nga aktivet e përgjithshme)kishin dështuar. Shkaqet e këtyre vështirësive ishin njëpërzierje e problemeve që lidheshin me luftën, mepërgjegjësitë e trashëguara nga sistemi i vjetër dhe meproblemet e reja.

Kriza bankare e viteve 1994-1996 u shpreh në mënyrë mëtë dukshme në veprimin e shkallëve të interesit ndërbankar.Tri nga bankat e dështuara nuk dispononin para dhe merrnin21 Për më shumë hollësi për stabilizimin shih Anušic e të tjerë (1995).

-322-

shuma të mëdha nga tregjet ndërbankare. Bankat arritën tëmerrnin hua meqenëse pjesëmarrësit në tregje prisnin që këtobanka faktikisht do të shpëtoheshin. Por, ankthi i madh i këtyrebankave që nuk dispononin para dhe që merrnin hua e çoiinteresin deri në 30 për qind. Përveç kësaj, në vitin 1994sistemi bankar në tërësi regjistroi humbje neto.

Ndaj rehabilitimit të këtyre bankave pati rezistencë tëmadhe politike. Drejtuesit në detyrë arsyetonin mundimshëmse fajin nuk e kishin ata. Ata mbështeteshin nga mbrojtësit epolitikave të buta të huadhënies dhe nga fakti që kreditin edrejtonte qeveria. Në një rast, drejtuesit në detyrë arritën t’imbanin postet e tyre dhe të fitonin një dorëzani. Por në tre tëtjerat, faktikisht drejtuesit e vjetër u hoqën, aktivet e këqija(jo të gjitha, por shumica) u shlyen, u futën para dhe Agjenciapër Rehabilitim e Bankave u bë pronarja e bankave.22 Nëperiudhën e mëvonshme puna e bankave u përmirësua nëmënyrë të ndjeshme. Më së fundi, gjatë vitit 1999 dhe nëfillim të vitit 2000, qeveria ishte në gjendje t’ua shiste shumicëne aksioneve të të katër bankave, partnerëve të huaj.

Këto masa zgjidhën në mënyrë të efektshme atë çkaKawalec (2002) e quan problem të rezervave: ekzistencën enjë rezerve të madhe borxhesh të këqija në regjistrat ebankave. Rehabilitimi, gjithashtu, zgjidhi problemin e hyrjevenë këto banka të caktuara, meqenëse ato nuk merrnin mësasira të mëdha borxhesh të reja të këqija. Por, siç do ta shohimmë poshtë, diku tjetër në sistemin bankar kishte probleme tëmëdha të hyrjeve.

KKKKKuadri makruadri makruadri makruadri makruadri makroekonomik.oekonomik.oekonomik.oekonomik.oekonomik.

Në shumë kuptime kuadri makroekonomik i Kroacisë gjatëgjysmës së dytë të viteve nëntëdhjetë duhet të ketë qenë ifavorshëm për zhvillimin e sistemit bankar. Inflacioni ishte i22 Për më shumë hollësi për procesin e rehabilitimit shih Lovegrove (1998).

-323-

ulët. Në vitin 1998 ai arriti nivelin maksimal prej 5.3 për qindfalë efekteve të veçanta të futjes së taksës së vlerës së shtuar.Rritja e PBB-së ishte e shpejtë për shkak të rikonstruksionittë kohës së luftës dhe të rimëkëmbjes së kërkesës dhe kreditit.

Tabelë 3.3.1: Inflacioni dhe rritja e PBB-së në Kroaci, 1994-2001.

Por, po krijohej një zhbalancim i madh i jashtëm. Rritja eshpejtë e konsumit ndihmoi në shtimin e deficitit të llogarisëaktuale nga 5.8 për qind të PBB-së në vitin 1996 në 11.6 përqind të PBB-së në vitin 1997. Lulëzimi i konsumit u shkaktuanga rritja e shpejtë e kreditit për konsumatorin, i cili arriti nëjo më pak se 93 për qind në vitin 1997. Në të njëjtën kohë,filloi hyrja e fuqishme e kapitaleve, duke ndihmuar kështu nëforcimin e stabilitetit nominal të kursit kryesor të këmbimitmidis kunës dhe markës gjermane. Hyrjet e kapitalit kishinkatër përbërës: rikthimin e depozitave që kishin qytetarëtkroatë jashtë shtetit; marrjen e huave në valutë nga qeverianë formën e obligacioneve; ndihmat humanitare dhe ndihmëntjetër të huaj; dhe duke filluar nga fillimi i vitit 1997, kur përherë të parë Kroacia mori një klasifikim të shkallës së kredititpër investimet, pati rrjedhje të kapitalit privat, kryesisht tëhuave bankare.

Në mesin e vitit 1997 politika monetare u shtrëngua dheBanka Kombëtare i pakësoi blerjet e saj të valutës (kanalikryesor për krijimin e parave). Fatkeqësisht, politika fiskalenuk u shtrëngua përkatësisht dhe deficiti i llogarisë aktualearriti në përmasa kërcënuese.

Duke parë se shtrëngimi i monedhës konvencionale nuk pongadalësonte lulëzimin e kreditit, në prill të vitit 1998 BankaKombëtare reagoi duke vënë kontrolle të tipit kilian mbi

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 PBB* 5.9 6.8 6 6.5 2.5 -0.3 3.7 4.1 RPI** -3 3.8 3.4 3.8 5.4 4.4 7.4 2.6

*ritmi real i rritjes së PBB-së. **inflacioni i çmimeve të shitjes me pakicë, eop.

-324-

kapitalin (Šonje 1998). Këto kontrolle rritën koston e marrjessë huave nga të huajt dhe ndihmuan në ngadalësimin e shtrirjessë kreditit. Duket qartë se këto masa çuan në problemefinancimi për disa banka agresive, të cilat qenë mbështeturnë marrjen e huave nga jashtë për shtrirjen e tyre.

Ndikimi i kontrolleve të kapitalit u forcua nga zhvillimet epafavorshme në mjedisin ndërkombëtar. Bankat kroatevazhduan të merrnin hua pavarësisht nga kriza aziatike, por endienin se kriza ruse ishte shumë më e madhe. Për më tepër,në vjeshtën e vitit 1998 disa banka të mëdha gjermane filluanbojkotimin e Kroacisë në shenjë proteste kundër refuzimit tëbankës qendrore për të rehabilituar Glumina Banka, një bankëprivate e dështuar, tek e cila ata kishin mungesë të madhembrojtjeje. Këto elemente të aspektit të subvensioneve tëhuamarrjes ndërkombëtare ishin, gjithashtu, të rëndësishmepër ngadalësimin e hyrjeve të kapitalit.

Ngadalësimi i hyrjeve të kapitalit dhe të kreditit sigurishtluajti rol në fillimin e rënies në tremujorin e katërt të vitit 1998.Shumë firma të mëdha, veçanërisht ato që ishin të lidhura metë ashtuquajturit “industrialistë” të cilët kishin ngritur grupetë mëdha korporatash, patën vështirësi të ndjeshme. Recesionido të vazhdonte gjatë gjithë tremujorit të tretë të vitit 1999.

PPPPPrrrrrobleme politike të ekonomisë.obleme politike të ekonomisë.obleme politike të ekonomisë.obleme politike të ekonomisë.obleme politike të ekonomisë.

Siç kanë vënë në dukje Caprio dhe Klingebiel (1996), Gavindhe Hausman (1996) dhe Eichengreen dhe Artesta (2002)lulëzimet e kreditit zakonisht çojnë në kriza bankare. Gjatëvitit 1997, për drejtuesit e bankës qendrore ishte e qartë semund të pritej që disa banka të kishin probleme. Sidoqoftë,disa probleme politike të ekonomisë i kishin zënë rrugënpërpjekjes së vrullshme për t’i zgjidhur këto probleme nëmënyrë proaktive.

Së pari, një kapital shumë i madh politik ishte shpenzuar

-325-

për të bindur qeverinë që të trajtonte problemet e rezervave.Rehabilitimi i katër bankave pati qenë tepër i kushtueshëm(afërsisht 4 për qind e PBB-së), ndonëse është e vërtetë seshumë prej këtyre shpenzimeve ishin në formën eobligacioneve dhe jo në para. Nuk ishte e lehtë në atë kohëqë t’u drejtoheshe përsëri politikanëve.

Së dyti, në sipërfaqe çdo gjë dukej se shkonte mirë. Fitimete bankave ishin të larta, gjendja e kreditit po përmirësohej,konsumatorët më së fundi arritën të kishin në dorë mallrat qëata nuk patën qenë në gjendje t’i blinin gjatë periudhës sëluftës dhe depresionit të tranzicionit. Kjo nuk krijoi një kuadërtë mirë për paralajmërimet për probleme të menjëhershmebankare.

Së treti, vetë lobi bankar qe bërë shumë i fuqishëm dhekishte vendosur lidhje të mira. Besohej gjerësisht se ndikimipolitik mbi huadhënien e bankave ishte i madh dhe kjo usiguronte bankierëve mbulesë politike. Ata sigurisht ishin tëpërgatitur për t’iu kundërvënë përpjekjeve për forcimin embikëqyrjes bankare.

Këto probleme politike të ekonomisë ishin veçanërisht tërëndësishme sepse ishte bërë e qartë se kuadri ligjor ishte ipamjaftueshëm. Ligji i vitit 1993 për bankat dhe për bankat ekursimeve, thjesht nuk siguronte masat e menjëhershme tëmjaftueshme për veprim korrigjues. Ai as nuk siguronte njëmekanizëm real për falimentimin bankar. Në praktikë i vetmimekanizëm daljeje ishte rehabilitimi, sigurisht jo ipërshtatshëm për trajtimin e problemeve në numrin edhe mëtë madh të bankave të vogla dhe të mesme.

Për të gjitha këto arsye, kur bankat filluan të dështojnë,banka qendrore ishte tejet e kufizuar në aftësinë e saj për tëreaguar. Ndoshta, duke pasur parasysh vonesat në trajtimine problemeve të rezervave dhe pengesat e tjera politike tëekonomisë, kjo ishte e pashmangshme.

-326-

3.3.2. Kriza3.3.2. Kriza3.3.2. Kriza3.3.2. Kriza3.3.2. Kriza

“Kriza e Dytë Bankare” e Kroacisë (Kraft 1999) mund tëdatohet qysh nga marsi i vitit 1998, kur në Dubrovacka Banka,asokohe banka e pestë më e madhe në vend për nga aktivet epërgjithshme, pati një kërkesë të beftë. Shpejt u bë e qartëse banka ishte thellësisht e paaftë për të paguar para dhekishte dëshmi të fuqishme të veprimtarisë kriminale. Bankaishte rehabilituar nga qeveria për shkak të pozicionit të sajmbizotërues në rajonet e Dubrovnikut.

Kriza vazhdoi me një seri të ngadaltë dështimesh gjatëgjithë vitit 1998. Punët u acaruan në fillim të vitit 1999 kurdështimet filluan të bëhen më të shpeshta dhe besimi ipërgjithshëm i depozituesve ishte tronditur. Periudha shkurt-maj 1999 shënoi rënie të numrit të përgjithshëm të depozitave,siç mund të shihet nga figura më poshtë.

Figurë 3.3.2.1: Numri i përgjithshëm i depozitave në bankatkroate, 1997-1999.

Burimi: Banka Kombëtare Kroate.

Në përgjithësi, afro 14 banka pësuan dështime menjëherënë vitet 1998 dhe 1999 dhe nja 6 të tjera morën huanë e

3 0 0 0 0

3 5 0 0 0

4 0 0 0 0

4 5 0 0 0

5 0 0 0 0

5 5 0 0 0

01.9

7.

02.9

7.

03.9

7.

04.9

7.

05.9

7.

06.9

7.

07.9

7.

08.9

7.

09.9

7.

10.9

7.

11.9

7.

12.9

7.

01.9

8.

02.9

8.

03.9

8.

04.9

8.

05.9

8.

06.9

8.

07.9

8.

08.9

8.

09.9

8.

10.9

8.

11.9

8.

12.9

8.

01.9

9.

02.9

9.

03.9

9.

04.9

9.

05.9

9.1)

06.9

9.

07.9

9.2)

08.9

9.

09.9

9.

10.9

9.

11.9

9.

12.9

9.3)

-327-

mbështetjes së mjetit të fundit. Vlerësohej se bankat edështuara përbënin 17.3 për qind të numrit të përgjithshëmtë aktiveve të sistemit bankar në fund të vitit 1997. Kostot erregullimit, duke përfshirë rehabilitimin e dy bankave dhepagesat për sigurimin e depozitave për 12 të tjera, arrinin 4.8për qind të PBB-së.

Bankat e dështuara ishin të gjitha private. Disa ishin bankatë reja të krijuara qysh nga viti 1990, ndërsa të tjerat ishinbanka më të vjetra të krijuara si banka rajonale gjatë periudhëskomuniste. Por edhe në rastin e këtyre bankave të fundit, nukdukej se shkaku kryesor i dështimit ishte rezerva e huave tëkëqija, që ishte trashëguar nga kohët e mëparshme, por nëfakt huadhënia e pamatur gjatë periudhës pas luftës.Huadhënia e lidhur ishte një pjesë shumë e rëndësishme eproblemit në shumë banka.

3.3.3. Administrimi i krizës3.3.3. Administrimi i krizës3.3.3. Administrimi i krizës3.3.3. Administrimi i krizës3.3.3. Administrimi i krizës

Dështimi i Dubrovacka Banka në fillim të krizës ishte njëmoment i rëndësishëm. Prova të forta gabimesh iu atribuanpronarëve dhe drejtuesve të bankës, të cilët ishin në pozitambrojtjeje dhe forcuan dorën e bankës qendrore. Vendimi përtë mos dhënë dorëzani për bankën dhe për të shpërndarëkëshillin drejtues dhe këshillin mbikëqyrës ishte njëkundërshtim i rëndësishëm ndaj atyre, të cilët këmbëngulninse banka qe drejtuar mirë dhe ishte thjesht një viktimë pasivee makinacioneve politike.

Sidoqoftë, kur banka qendrore u përpoq në maj që të fillonteprocedurat e falimentimit për një bankë tjetër në vështirësi,dolën në pah dobësitë e sistemit ligjor. Gjykatat nuk pranoninta hapnin çështjen, duke e kthyer atë mbrapsht tek bankaqendrore që të merrte në shqyrtim rehabilitimin. Do të kaloninafërsisht gjashtë muaj midis arkivimit të parë për falimentimdhe refuzimit të Bankës Kombëtare Kroate për të rehabilituar

-328-

bankën, që ia ktheu çështjen gjykatave.Përveç kësaj, kur nga fundi i qershorit dështoi edhe një

bankë tjetër private, dolën në dritë probleme të tjera.Drejtuesit vazhduan të qëndrojnë në bankën e dështuar dukeu marrë me zhvatjen e parave, duke ndihmuar individë tëndryshëm që t’i ndanin depozitat, që e kapërcenin kufirin esigurimit të depozitave, në depozita më të vogla plotësisht tësiguruara në emër të miqve apo të familjes dhe dukebombarduar median me histori se si investitorët e huaj do tashpëtonin së shpejti bankën. Edhe pse në vjeshtë bankaqendrore e hodhi poshtë rehabilitimin e bankës si ekonomikishttë pajustifikueshme, asnjë zgjidhje nuk u gjend.

Në fund të dhjetorit, ligji i ri bankar u kalua më së fundi dhehyri në fuqi në 1 janar. Menjëherë banka kombëtare dërgoi nëbankat e dështuara administratorë të përkohshëm.Administratorët arritën ta pengonin zhvatjen e parave dhendarjen e depozitave. Të gjitha raportet e tyre rekomandoninqartë falimentimin. Pasi Këshilli i Bankës Kombëtare Kroate ila në fuqi këto rekomandime, Banka Kombëtare Kroate kërkoi,që në fund të marsit të vitit 1999, të fillonin procedurat efalimentimit për katër banka. Kësaj here, gjykatat i pranuankërkesat dhe procedurat e falimentimit u hapën.

Përveç përdorimit të mekanizmit të përkohshëm tëadministratorit, në janar të vitit 1999, Banka Kombëtarepërdori, gjithashtu, të drejtat e saj që ia jepte ligji i ri bankarpër t’u siguruar bankave të afta për të paguar, por që nukdispononin para, të ashtuquajturat “hua me aftësi paguese”.Qëllimi ishte që këto hua të ishin të fshehta, por u zbuluanshpejt nga shtypi. Huatë u dhanë me kushte të rënda siç ishinkufijtë për përmasat e huadhënies, pushimi i pagesave tëdividendëve, përmirësimet e administrimit të rreziqeve dhestruktura organizative për kufizimin e rrezikut moral.

Sidoqoftë, nga pikëpamja e administrimit të krizës, çkaështë e rëndësishme është se këto hua stabilizuan gjendjen

-329-

në gjashtë bankat marrëse, duke parandaluar një krizë edhemë të gjerë. Për të pasur një ide të efekteve të mundshme,vëreni se 6 banka përbënin 5.8 për qind të sistemit bankardhe të gjitha kishin pozicione të fuqishme ose mbizotëruesenë disa tregje vendore.

Hapi tjetër i rëndësishëm, që u ndërmor gjatë krizësbankare, ishte vendimi për rehabilitimin e Croatia Banka. Nëpranverën e vitit 1998, kontrollorët e jashtëm gjykuan se bankakishte qenë e aftë për të paguar, por kishte hasur në problemetë borxheve, në shkurt të vitit 1999. U dha një hua me aftësipaguese, por ekipi mbikëqyrës i Bankës Kombëtare Kroateshpejt zbuloi se banka ishte thellësisht e paaftë për të paguarpara. Atëherë çështja u shtrua nëse duhej mbyllur kjo bankë,që kishte një rrjet shumë të gjerë kombëtar të shitjeve mepakicë. U vendos se efektet mbi besimin e depozituesve dotë ishin tepër të mëdha dhe banka u rehabilitua. Rihapja e sajpër punë në mars të vitit 1999 ishte një shtysë e rëndësishmepsikologjike.

Pas hapjes së procedurave të falimentimit në fund të marsit,gjendja mbeti e nderë. Numri i përgjithshëm i depozitavevazhdonte të binte. Lufta në Kosovë krijoi fantazmën e njëkrize më të gjatë ekonomike. Sidoqoftë, në prill dhe në majnuk pati më dështime bankare dhe fillimi i qershorit solli fundine luftës në Kosovë. Depozitat filluan të rriten përsëri në qershorme rimëkëmbjen e turizmit dhe me fashitjen e krizës.

3.3.4. Vlerësim i administrimit të krizës3.3.4. Vlerësim i administrimit të krizës3.3.4. Vlerësim i administrimit të krizës3.3.4. Vlerësim i administrimit të krizës3.3.4. Vlerësim i administrimit të krizës

PPPPPafundësia e rafundësia e rafundësia e rafundësia e rafundësia e reagimit.eagimit.eagimit.eagimit.eagimit.

Një nga problemet kyçe të krizës kroate ishte paaftësia ebankës qendrore për të reaguar ndaj problemeve bankare nëkohë. Për shkak të dobësive të ligjit të vjetër bankar, bankaqendrore arriti të ndalonte veprimtaritë e bankës vetëm kur

-330-

ajo u bë krejtësisht e paaftë për të paguar para dhe iu drejtuabankës qendrore për ndihmë. Bankës do t’i jepej lehtësia e“huasë së ndërmjetme”, që u jepej bankave në mënyrë që tëishin në gjendje të përmbushnin angazhimet e tyrendërbankare. Kjo lehtësi kërkonte që banka të paraqiste njëplan për rivendosjen e aftësisë paguese dhe, gjithashtu, çoinë bllokimin e llogarive të bankës. Me shumë të drejtëbankierët e perceptuan huanë e ndërmjetme si dënim mevdekje.

Përvoja tregon se për njëfarë kohe mund të ndodhë qëbankat mund të kenë aftësi paguese, por të mos jenë të aftapër të paguar para. Për shkak të kësaj, banka qendrorezakonisht ishte në gjendje vetëm të bllokonte llogaritë ebankës kur ajo bëhej thellësisht e paaftë për të paguar para.Për më tepër, meqenëse sipas ligjit të vjetër ajo nuk kishtefuqinë t’i hiqte drejtuesit në detyrë, banka qendrore nuk ishtenë gjendje të parandalonte zhvatjen e parave dhe ndarjen edepozitave në bankat e dështuara.

Ligji i ri i trajtonte këto probleme në mënyrë konkrete.Administratori i përkohshëm e kishte të drejtën t’i përzintedrejtuesit dhe të ndalonte veprimtaritë e papranueshme.Sidoqoftë, mekanizmi i administratorit të përkohshëm mundtë aktivizohej vetëm pas konstatimit të mbikëqyrjes se bankanuk ishte e aftë të paguante para. Kjo, gjithashtu, nuk ipërmbush plotësisht kërkesat për një veprim të menjëhershëmkorrigjues.23

Depozituesit e perceptuan ardhjen e administratorit tëpërkohshëm si një shenjë se banka do të shkonte drejtfalimentimit. Sidoqoftë, kjo ishte një profeci vetëkënaqjeje,meqenëse kërkesat e befta të depozituesve në disa raste eshtynë bankën deri në buzë të humnerës. Kjo nënvizon23 Sipas ligjit bankar që po shqyrtohej aktualisht në Parlamentin Kroat në mes të vitit 2002,bankës qendrore i jepet e drejta për të hequr drejtuesit edhe në bankat e afta për të paguar,nëse kapitali është dëmtuar dhe banka nuk ka mundur të paraqesë një plan ristrukturimi.Përveç kësaj, sipas ligjit të propozuar, banka qendrore do të ishte në gjendje t’i hiqte drejtuesitnëse mjaftueshmëria e kapitalit do të binte nën 2.5 për qind.

-331-

rëndësinë e ndërhyrjes më të hershme dhe të vendimit tëshpejtë për të lejuar mbylljen shpejt të bankës dhe rihapjen esaj vetëm pasi të jenë gjetur pronarët praktikë.

Mekanizmi i daljes.Mekanizmi i daljes.Mekanizmi i daljes.Mekanizmi i daljes.Mekanizmi i daljes.

Siç e përmendëm më lart, 14 nga 16 bankat që dështuannë vitet 1998 dhe 1999 shkuan drejt falimentimit dhe vetëm2 u rehabilituan. Autoritetet kroate nuk përdorën shkrirjet edetyruara. Ata, gjithashtu, nuk qenë në gjendje të përdorninmasat e orientimit ndaj tregut siç është blerja dhe marrjapërsipër, ndihma për realizimin e shkrirjeve etj..

Duke pasur parasysh se kriza ishte kryesisht një rrezikim itepruar dhe jo rrjedhojë e forcave madhore (për shembull, eluftës dhe e trashëgimisë së komunizmit), prirja drejtfalimentimit ishte e justifikuar. Bankat e dështuarapërgjithësisht ishin thellësisht të paafta për të paguar para,kishin drejtues të dobët dhe shpeshherë nuk kishin arritur tëvepronin në përputhje me rregullat. Thjesht nuk kishte asnjëbazë që nga shumica e këtyre bankave të dështuara tëkrijoheshin institucione të shëndosha bankare. Pra, falimentimi,ndonëse shumë i dhimbshëm, ishte ndoshta zgjidhja e drejtë.

Është gjithashtu e rëndësishme që të theksohet se dybankat e rehabilituara gjatë krizës kaluan një periudhë koheshumë më të vështirë për t’u rimëkëmbur sesa bankat që urehabilituan në vitet 1995-96. Këto të fundit faktikisht qenëviktima të forcave madhore në njëfarë mase. Përveç kësaj,autoritetet ishin shumë më në gjendje, që në mes të krizës sëpërgjithshme, t’i përqendronin burimet në katër bankat emëdha se ç’ishin në gjendje të vepronin me dy bankat erehabilituara.

Ndërsa do të dëshironim të ishim të kujdesshëm në lidhjeme nxjerrjen e përfundimeve të përgjithshme, do të sugjeronimse prirja drejt falimentimit në një krizë të rrezikimit të tepruar

-332-

ishte e përshtatshme. Mund të diskutohet nëse një institucioni caktuar duhet shpëtuar në kulmin e panikut, siç u bë meCroatia Banka, por përfundimi i përgjithshmëm duket se ështëse: kur mekanizmat e orientuar drejt tregut dështojnë, ështëmë mirë që të falimentohet një bankë që e do rrezikun sesa tëbëhen përpjekje për ta rregulluar atë.

BashkërBashkërBashkërBashkërBashkërendimi i politikës.endimi i politikës.endimi i politikës.endimi i politikës.endimi i politikës.

Përveç dobësive të ligjeve bankare, vështirësitë nëbashkërendimin e politikës ishin një shkak kryesor i reagimittë ngadaltë ndaj problemeve bankare në Kroaci. Siç vërejnëŠreb dhe Šonje (2001), nuk kishte asnjë plan të logjikshëmpër të cilin të ishte rënë dakort që të përdorej për të shpëtuarsistemin bankar. Për rehabilitimin bankar kishte një mekanizëmtë qartë, meqenëse zyrtarë të lartë të qeverisë dhe të bankësqendrore bënin pjesë në Këshillin e Agjencisë për Rehabilitimine Bankës, por nuk kishte asnjë mekanizëm të qartë për dhëniene fondeve për shkrirjet për të cilat jepej ndihmë, për blerjendhe marrjen përsipër apo për veprime të tjera më të orientuaradrejt tregut. Kjo mungesë mbështetjeje ishte sigurisht njëarsye pse në Kroaci nuk u zbatuan zgjidhje të tilla.

Më përgjithësisht, mungesa e bashkërendimit çoi në vonesatë mëdha të politikës dhe në pasiguri të madhe në lidhje medrejtimin e zgjidhjes së krizës. Šreb dhe Šonje (2001) i ndanëvonesat në pesë etapa: në etapën e perceptimit, në etapën 1të veprimit, në etapën e bindjes, në etapën 2 të veprimit dhenë etapën ligjore. Pa dashur ta ritregojmë të gjithë historinëkëtu, ne thjesht mund të përmendim pikën kryesore:fragmentizimi i përgjegjësisë acaron vonesat dhe e bënzgjidhjen e krizës më të vështirë dhe më të kushtueshme.

-333-

Sigurimi i depozitave.Sigurimi i depozitave.Sigurimi i depozitave.Sigurimi i depozitave.Sigurimi i depozitave.

Sigurimi i depozitave filloi në korrik të vitit 1997. Fillimishtu siguruan depozitat e privatëve deri në 30.000 kuna kroatepër person për bankë, ku u siguruan 75 për qind e depozitavenga 30.000 deri në 50.000 kuna kroate. Faulend (2001)vlerëson se ky nivel mbulonte 80 për qind të depozituesve, qëduket se është një shifër e mjaftueshme.

Sidoqoftë, në verën e vitit 1998, Ministri i Financave e ngritinivelin e sigurimit në 100.000 kuna kroate. Ishte e qartë se kyvendim u mor nën presionin e një numri të madh personashqë kishin depozituar në disa nga bankat e dështuara. Ky nivele vendos maksimumin e mbulimit të Kroacisë/PBB për frymënë shifrat 3.3, që është më i lartë se në të gjitha vendet eEvropës përveç Norvegjisë dhe Italisë, dhe madje më i lartëse në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Garcia 1999). Nëbazë të rënieve në mbarë vendin, Faulend vlerëson se niveli imbulimit ishte 92 për qind mbi vlerën e parashikuar duke pasurparasysh karakteristikat e vendit (Faulend 2001).

Është diskutuar shumë për dobishmërinë e një garancie-mbulesë për depozitat gjatë një krize bankare. Sidoqoftë, nëKroaci ka pak të dhëna se garancia e sigurimit të depozitavendikoi në qëndrimin e depozituesve të vegjël. Përkundrazi, nëshumë raste kërkesat e befta erdhën në bazë tëthashethemeve, edhe pse shumica e atyre kërkesave të beftaishin të siguruara.

Për më tepër, autoritetet u treguan jashtëzakonisht tëngadalta në shlyerjen e sigurimit të depozitave. Në rastin eGlumina Banka, banka më e madhe që shkoi drejt falimentimit,depozitat ishin të ngrira deri nga fundi i qershorit të vitit 1998.Procedurat e falimentimit u hapën nga fundi i marsit të vitit1999 dhe shumica e depozitorëve u shlyen vetëm në dhjetortë vitit 2000. Pra, është e lehtë të kuptohet pse sigurimi idepozitave nuk u konsiderua i besueshëm.

-334-

Pikëpamja jonë është se garancia-mbulesë vetëm do takishte rritur koston e zgjidhjes së krizës. Ajo do të kishteshërbyer si dorëzani për depozitorët, të cilët në përgjithësiduhet ta kishin ditur më mirë sesa t’i vinin paratë e tyre nëbanka që ofronin interesa të lartë të dyshimtë. Efekti ipërgjithshëm mbi besimin e publikut ndoshta do të kishte qenëminimal dhe kostot të mëdha.

Dhënës i mjetit të fundit.Dhënës i mjetit të fundit.Dhënës i mjetit të fundit.Dhënës i mjetit të fundit.Dhënës i mjetit të fundit.

Në rastin kroat dhënësi i lehtësisë së mjetit të fundit ecimirë. U shmang përqendrimi i dështimeve gjatë një periudhetë shkurtër, duke ruajtur besimin dhe duke fituar kohë për njëzgjidhje përfundimtare. Nga të gjashtë bankat të cilave iu dhandihmë, dy janë marrë tashmë nga investitorë të huaj. Nëfund të vitit 1999 njëra prej tyre doli se ishte e paaftë për tëpaguar, por u shpëtua nga rivlerësimi i obligacioneve të mëdhanë pranverën e vitit 2000.

Kishte dy çelësa për suksesin e dhënësit të lehtësisë sëmjetit të fundit. I pari ishte kushtëzimi i fuqishëm i huave. Kjosiguroi se bankat do të bënin përpjekje të plota për të bërëpërmirësime, duke ulur sa më shumë rrezikun e ndonjëdështimi përfundimtar. I dyti ishte gjendja relativisht efuqishme makroekonomike, duke përfshirë sidomos inflacionine ulët. Krijimi i parave të bankës qendrore me anë të dhënësittë mjetit të fundit nuk pati një ndikim të ndjeshëm inflacionistnë sajë të nivelit të përgjithshëm të ulët të inflacionit (dhenivelit të ulët të veprimtarisë ekonomike në vitin 1999). Kyështë një përfitim i rëndësishëm i politikave të shëndoshamakroekonomike.

Është interesante të ballafaqohet rasti i Kroacisë me atëtë Bullgarisë në këtë drejtim. Kur filloi kriza bankare bullgarenë fund të vitit 1995, gjendja fiskale ishte e tillë që nuk mundtë ofrohej asnjë fond publik. Përveç kësaj, mekanizmi i daljes

-335-

nuk funksiononte, kështu që e vetmja mundësi ishte ndihmanga Banka Kombëtare Bullgare. Por kjo e çoi vendin nëhiperinflacion (Balyozov 1999, Enoch, Gulde dhe Hardy 2002).Kroacisë iu kursye ky fat nga politikat më të mira makro dhenga ekzistenca e mekanizmit të daljes që, ndonëse tejet ingadaltë dhe i kushtueshëm, nuk lejoi që problemet erezervave të zgjidheshin përpara krijimit të një krize makro.

4. TIPARE TË PËRBASHKËTA TË KRIZAVE SISTEMATIKE DHE MËSIMET ENXJERRA

4.1. TIPARE TË PËRBASHKËTA TË KRIZAVE FINANCIARE

1. Krizat financiare janë shumë të kushtueshme,pavarësisht nga shkaqet e tyre të ndryshme. NëShqipëri kriza u shkaktua nga lindja e institucionevefinanciare informale të parregulluara. Në Bosnjë-Hercegovinë problemet lidheshin kryesisht metrashëgiminë e sistemit financiar socialist dhe merrjedhojat shkatërrimtare të luftës. Në Kroaci kriza eparë bankare ishte rezultat i tranzicionit dhe luftës dhee dyta ndodhi kryesisht për shkak të politikave të butatë kombinuara me një kuadër të dobët ligjor dhembikëqyrje me të meta. Por, në të treja rastet kostotekonomike të krizës së sektorit financiar janë shumëtë mëdha dhe ndoshta më të larta se një e treta ePBB-së vjetore. Është shumë e vështirë të vlerësohenshifrat e sakta. Në Kroaci u vlerësua se të dyja krizatsë bashku kishin një kosto fiskale që ishte sa një etreta e PBB-së (Šreb dhe Šonje 2001). Në Shqipëridetyrimet e përgjithshme të skemave piramidale, që ushembën, ishin më shumë se gjysma e PBB-së. Jo tëgjitha këto ishin kosto fiskale, por një vlerësim shumëi përafërt i kostove si një e treta e PBB-së nuk duket i

-336-

tepruar. Për Bosnjë-Hercegovinën metodologjia ellogaritjes së kostove ishte edhe më e vështirë, pordepozitat e ngrira në valutë (dhe ende të pazgjidhura)vetvetiu llogariten në më shumë se një e katërta e PBB-së për vitin 2000 (pa interesin e fituar). Pra, kostot epërgjithshme të këtyre krizave financiare mund tëpërllogariten afërsisht sa një e treta e PBB-së.

2. Krizat sistematike financiare që analizuam kishin “njëpërbërës politik” të fuqishëm. Nuk mund të themi sevetë krizat u shkaktuan nga politika, por në Kroaci24

reagimi politik ndaj krizës ishte i ngadaltë dhe ngurroi“të përfshihej” ose qëllimisht u përpoq ta shtyntezgjidhjen (në Shqipëri gjatë periudhës së skemavepiramidale dhe në BIH sot e kësaj dite).

3. Problemet ligjore në parandalimin dhe zgjidhjen e krizësishin të pranishme në të gjitha vendet. Mungesa e njëkuadri të përshtatshëm ligjor ka vonuar veprimin nërastet e Shqipërisë dhe të Kroacisë. Në BIH asnjëveprim nuk është marrë për të zgjidhur problemin papresionin e fuqishëm të komunitetit ndërkombëtar.Kuadri ekzistues ligjor, menjëherë pas nënshkrimit tëMarrëveshjes së Dejtonit për paqen, ishte ipamjaftueshëm për të trajtuar problemet financiare.Në të tre vendet vetë kriza detyroi miratimin elegjislacionit të ri dhe rregullimin e sistemit financiar,që është një tipar pozitiv.

4. Bashkërendimi i politikës në administrimin dhe zgjidhjene krizës midis autoriteteve mbikëqyrëse25 dheinstitucioneve të tjera ishte relativisht i dobët në të

24 Në Kroaci mençuria konvenciale ishte se, meqenëse kriza “shkaktohet” nga banka qendrore,vetëm banka qendrore duhet të fajësohet për të dhe rrjedhimisht, vetëm ajo duhet ta zgjidhëkrizën. Për më shumë hollësi për kundërshtimin politik ndaj zgjidhjes së krizës në Kroaci shihŠreb dhe Šonje (2001).25 Në Shqipëri për shumë kohë nuk ishte e qartë cili duhej të merrej me skemat piramidale. NëBosnjë qysh nga viti 1997 agjencitë bankare të subjekteve kanë qenë përgjegjëse për çështjetbankare dhe në Kroaci këtë përgjegjësi e ka Banka Qendrore. Shih tabelën 2.5.

-337-

gjitha vendet ABC. Në Kroaci, Ministria e Financaveishte shumë ngurruese që madje të diskutontezgjidhjen e problemeve bankare (shih Šreb dhe Šonje,2001). Në Shqipëri gjatë ngritjes së skemavepiramidale askush nuk donte të merrej me to. Përshumë kohë ato ishin “problemi i askujt”. Në Bosnjë-Hercegovinë për shkak të kufizimeve institucionale asqeveria (qeveritë) as banka qendrore nuk mund tëpërfshiheshin drejtpërsëdrejti, por zgjidhja më e shpejtëe problemeve ekzistuese (depozitat e ngrira në valutë)do të rriste besueshmërinë e sistemit financiar dhe dotë intensifikonte tregjet financiare.

5. Një tipar pozitiv i përbashkët i krizave është se asnjënga vendet ABC nuk u përpoq që ta përhapte atë përtejproblemeve të veta (shih tabelën 2.1.). Në BIH asnjëfond qeveritar nuk është përdorur posaçërisht deri tanipër të zgjidhur problemet bankare. Në Shqipëri qeveriavendosi të mos i garantojë depozitat e skemavepiramidale, që për atë kohë ishte një vendim shumë iguximshëm. Në Kroaci qeveria rehabilitoi disa bankame fonde fiskale (rritja e borxhit publik) dhe shleudepozitat e siguruara në bankat e dështuara. (Në fakt,nuk ishte e mjaftueshme të paguhej më shumë se njëpjesë e vogël e depozituesve.) Por, në asnjë nga këtozgjidhje nuk u përdorën paratë e bankës qendrore(ndryshe nga Republika Çeke, për shembull, kusubvencioni i zotëruar tërësisht nga banka qendroreCeska finacni futi kapital në banka gjatë Programit tëStabilizimit të viteve 1996-199726).

4.2. MËSIMET E NXJERRA

1. Është shumë e rëndësishme që të ekzistojë konsensusi

26 Shih Banka Kombëtare Çeke (1999).

-338-

politik që zgjidhja e krizës të fillojë sa më shpejt që tëjetë e mundur. Humbjet vijnë menjëherë pas shpërthimittë krizave. Me kalimin e kohës ato veçse zgjerohen, kështuqë “loja” kryesore është si të rishpërndahen. Nëse nukzgjidhen menjëherë përpjekjet për të pasur sa më pakhumbje që të jetë e mundur, zgjidhja e krizës mund tëvonojë ndjeshëm dhe kostot të rriten shumë.27 Dhe kjoloja e rishpërndarjes nuk do të zgjidhet pa konsensuspolitik. Sa më shpejt të kuptohet se humbjet nuk do tëlargohen vetvetiu, por se dikujt do t’i duhet t’i përballojëato, aq më mirë është. Të gjitha vendeve do t’u këshillohejqë të mos jenë mohuese në lidhje me natyrën e krizësfinanciare dhe të kostove të saj.

2. Është e nevojshme të ekzistojë një plan për zgjidhjene krizës ose një kuadër për zgjidhjen e saj. Asnjëri ngavendet ABC nuk kishte një plan paraprak për trajtimine problemeve financiare. Në mesin e krizës, kurvendimet duhen marrë në një situatë të mungesës sëplotë të informacionit, është shumë më e vështirë qëtë shmangen gabimet e mëdha. Përveç të pasurit tëkëtij plani, administrimi i krizës (ose mirëqeverisja siçquhet nganjëherë) është shumë i rëndësishëm. Këtune pajtohemi me Fischer (2001) se drejtimi i efektshëmi një krize është “i vetmi faktor më i rëndësishëm përadministrimin e krizave financiare” (f. 6). Shqipëriatregon qartë se si mungesa e drejtimit në fazat ehershme mund ta ndërlikojë problemin fillestar.

3. Sipas mendimit tonë nuk ekziston një politikë më emirë për zgjidhjen e krizave financiare. Nisur ngavendet ABC është e vështirë të dalësh me një listë të“praktikave më të mira” për raste të tilla. Ne kemimendimin se zgjidhja e krizave është më shumë një

27 Argjentina është një rast i mirë për t’u përmendur në këtë diskutim, ku “beteja” midisdepozituesve, bankave dhe qeverisë për shpërndarjen e humbjeve ende vazhdonte deri nëfund të majit 2002 (6 muaj pas mosplotësimit të detyrimit dhe ka penguar çdo zgjidhje).

-339-

art sesa një shkencë. Zgjidhja e krizave (sidomos ekrizave sistematike) kërkon që autoritetet të marrinparasysh jo vetëm kushtet ekonomike, por edhemjedisin politik dhe shoqëror. Zgjidhja nuk duhet tëmbështetet në dogma ideologjike të çfarëdo lloji,28 porduhet të mbështetet në realpolitik. Kështu, për tëpërsëritur mësimin e mëparshëm, vendeve duhet t’ukëshillohej që të mendonin për zgjidhjet e mundshme(brenda një kuadri të gjerë) shumë më përpara.

4. Vendet duhet “në kohë të mira” të lënë mënjanë fondepër raste të paparashikuara në vitet e krizave.29 Të paktëngjatë fazave të ciklimit të biznesit ato duhet të vënë rregullnë llogaritë e tyre fiskale. Një pozitë e fortë financiare efillimit dhe inflacioni i ulët (kontrolli i fuqishëm monetar)përfundimisht janë elemente pozitive për zgjidhjen ekrizës. Në aspektin pozitiv, mjedisi i Kroacisë me inflaciontë ulët lejoi që banka qendrore të ndërmerrte veprimet edhënësit të mjetit të fundit pa qenë e nevojshme që tëshqetësohej shumë për krijimin e inflacionit. Në aspektinnegativ, ngurrimi i Bosnjës për t’u marë me depozitat engrira lidhet kryesisht me aftësinë e ulët fiskale për tëshlyer borxhin publik. Shtyrja e shlyerjes së depozitavetë siguruara për dy vjet nga ana e Kroacisë ka të njëjtënnatyrë. Dhe shtyrje të tilla minojnë besueshmërinë esistemit financiar në tërësi. Për më tepër, buxhetet errepta i pengojnë vendet dhe politikanët që të miratojnëzgjidhje më popullore (për të fituar vota) siç është shoqërizimii humbjeve të sistemit financiar. Në këtë mënyrë ata shmangin(ose të paktën zvogëlojnë) rrezikun moral që është ipashmangshëm nëse zbatohen dorëzanitë bujare.

28 Në Kroaci disa ekonomistë ishin krejtësisht kundër çdo mbylljeje të bankave si diçka “epamendueshme” dhe në vetvete shkatërrimtare për ndërmjetësimin financiar. Por këtu duhetpasur parasysh se bankat janë të veçanta, se ekziston infektimi dhe se parimet e tregut të lirënuk duhet të zbatohen plotësisht për institucionet që pranojnë depozita.29 Për më shumë hollësi shih Šreb dhe Šonje (2001).

-340-

5. Më së fundi nuk ka dyshim se krizat financiare kanëdisa efekte pozitive. Pas krizës, çdo vend bën përpjekjemë të mëdha për të stabilizuar sistemin financiar.Prandaj, ne madje mund të gëzoheshim për krizatfinanciare. Përveç kësaj, krizat financiare janë një tiparshumë i zakonshëm në shumë ekonomi.30 SipasLindgren e të tjerë (1996), qysh nga viti 1980 mëshumë se tre të katërtat e anëtarëve të Fondit MonetarNdërkombëtar kanë pasur probleme të mëdha bankare.Duke u mbështetur në këtë është me vend të nxirretpërfundimi se ato janë disi një karakteristikë e rregulltdhe jo një përjashtim i ekonomive të tregut. Pra, nukduhet të çuditemi nga kriza, por përkundrazi duhet tëzgjidhim krizën e tashme, të nxjerrim disa mësime dhetë përgatitemi për tjetrën. Fati është që krizat e tjeratë mos vijnë tepër shpejt. Por, siç ka thënë LouisPasteur: “Fati i favorizon të përgatiturit.”

30 Në Shqipëri për shumë kohë mbeti e paqartë cili duhet të merrej me skemat piramidale. NëBosnjë qysh nga viti 1997 agjencitë bankare të subjekteve kanë qenë përgjegjëse për çështjetbankare dhe në Kroaci këtë përgjegjësi e ka Banka Qendrore. Shih tabelën 2.5.

mirësevini në faqen e bankës së shqipërisë - …...në zbatimin e një sërë marrëveshjesh...

Documents